Kielce 25.04.2020r.

ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE KRAJU

Wykład (4 godz.) : dr Joanna Sepioło

PLANOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI

Turystyka jest coraz częściej postrzegana jako kluczowa dziedzina

gospodarki, która wpływa na rozwój regionalny i lokalny. Rosnące
znaczenie turystyki i rekreacji w gospodarce powoduje, iż jest ona
uwzględniana w strategiach i planach rozwoju na różnych szczeblach
zarządzania. Wzrost ruchu turystycznego oraz różnorodność form
spędzania wolnego czasu, a także rosnący wpływ turystyki na zmiany
przestrzenne powodują konieczność określenia zasad zagospodarowania
przestrzeni dla turystyki i rekreacji. Szczególnego znaczenia nabiera
proces planowania przestrzeni na potrzeby rozwoju turystyki i rekreacji
w kontekście idei zrównoważonego rozwoju, zgodnie z którą należy
uwzględniać długoterminową perspektywę oraz dążyć do zachowania
harmonii pomiędzy środowiskiem przyrodniczym, społecznością lokalną
oraz rozwojem ekonomicznym.
Rozwój turystyki jest silnie powiązany z ochroną środowiska
oraz zachowaniem walorów społeczno-kulturowych, gdyż stanowią
one atrakcję turystyczną odwiedzanego terenu i dlatego w celu
właściwego zarządzania walorami turystycznymi niezbędnym
działaniem jest planowanie rozwoju turystyki na danym obszarze.
Do najważniejszych koncepcji teoretycznych, które pozwalają
opisać oraz rozwiązywać problemy związane ze społeczno-
ekonomicznymi i społeczno-kulturowymi, jak również
przyrodniczymi aspektami tury- styki w ujęciu przestrzennym należą
koncepcje [Kowalczyk A. 2010]: przestrzeni turystycznej, cyklu
rozwoju miejscowości turystycznej, chłonności turystycznej,
strefowania przestrzennego oraz terytorialnego systemu
rekreacyjnego. W niniejszym artykule omówiono wybrane,
przywołane powyżej koncepcje badawcze powiązanie z planowaniem
rozwoju turystyki.
Przestrzeń turystyczna jest przedmiotem rozważań od początku lat
70. XX w. W dorobku polskich autorów na wyróżnienie zasługują prace
S. Liszewskiego, który na podstawie charakteru działalności
turystycznej oraz jej wpływu na kształtowanie przestrzeni
geograficznej i społecznej wyróżnił 5 typów przestrzeni turystycznej
(Liszewski 1995): eksploracji, penetracji, asymilacji, kolonizacji,
urbanizacji.
Rys. 1. Cykl rozwoju miejscowości turystycznej wg Butlera (1980)

Źródło: http://www.portalsamorzadowy.pl/komunikacja-spoleczna/bez-wlasciwej-
-koncepcji-rozwoju-turystyki-nie-bedzie-zyskow,17777_8.html

Objaśnienia do rys. 1:
• eksploracja–etap charakteryzujący się niewielką liczbą
 odwiedzających obszar turystyczny, który cechuje słaba jeszcze
dostępność oraz brak zagospodarowania turystycznego;
• wprowadzenie–początek rozwoju zagospodarowania turystycznego
i udogodnień dla turystów oraz wzrost dochodów mieszkańców
spowodowany rozwojem turystyki;
• rozwój – ciągły wzrost liczby turystów i zainteresowania obszarem,
ponadto turystyka staje się jednym z głównych źródeł utrzymania
miejscowej ludności, a liczba turystów może przekroczyć liczbę
mieszkańców;
• konsolidacja–dalszy wzrost ogólnej liczby turystów, która
przekracza stałych mieszkańców oraz dominacja funkcji
turystycznej w lokalnej gospodarce;
• stagnacja–przekroczenie granicy chłonności turystycznej obszaru,
narastające problemy społeczne, gospodarcze i środowiskowe mogą
doprowadzić do upadku funkcji turystycznej bądź też jej odrodzenia
w wyniku wprowadzenia nowych atrakcji turystycznych
[KowalczykA.2000]; faza krytyczna dla rozwoju miejscowości;
• upadek – obszar turystyczny przestaje być konkurencyjny
względem nowych atrakcji turystycznych, spadek liczby turystów;
• odrodzenie – rozwój dodatkowych bądź dotychczas
niewykorzystywanych atrakcji kulturowych, przyciągniecie
nowych turystów
Szersze omówienie tej koncepcji, a także innych poglądów na temat
przestrzeni turystycznej można znaleźć w pracy B. Włodarczyka
(2009). Przestrzeń turystyczna zdefiniowana jest jako część przestrzeni

geograficznej, „w której występuje zjawisko ruchu turystycznego.

Warunkiem koniecznymi wystarczającym do zaklasyfikowania części
przestrzeni geograficznej jako przestrzeni turystycznej jest ruch
turystyczny, niezależnie od jego wielkości i charakteru. Warunkiem
dodatkowym umożliwiającym jej delimitację jest występowanie
zagospodarowania turystycznego, którego wielkość i charakter
pozwalają określić typ przestrzeni turystycznej” [Włodarczyk2009].
Zaproponowane przez Liszewskiego (1995) typy przestrzeni tury-
stycznej nawiązują do koncepcji cyklu rozwoju miejscowości
turystycznej sformułowanej przez R. Butlera(1980).
Jedną z częściej przywoływanych w literaturze przedmiotu
koncepcji poświęconych rozwojowi obszarów i miejscowości
turystycznych jest zaproponowana przez R. W. Butlera (1980)
koncepcja cyklu rozwoju miejscowości turystycznej (ang. resort-
cycleconceptlub TourismArea Life Cycle, TALC). Założeniem tej
koncepcji jest ciągła dynamika obszarów turystycznych, które ulegają
zmianom na skutek działania takich czynników, jak preferencje i
potrzeby turystów, stopniowa ewolucja profilu przedsiębiorstwo raz
przekształcenia oryginalnych atrakcji, dzięki którym dany obszar
zyskał początkową popularność. R. W. Butler (1980) uznał, że każdy
obszar odwiedzany przez turystów podlega ewolucji, w której można
wyróżnić sześć etapów, zobrazowanych na rys.1.
Jedną z najważniejszych koncepcji teoretycznych zwłaszcza
w kontekście planowania przestrzennego jest koncepcja chłonności
turystycznej. Chłonność turystyczna (ang. carryingcapacity) oznacza
maksymalną liczbę uczestników ruchu turystycznego, którzy mogą
równocześnie przebywać na danym obszarze, nie powodując
dewastacji i degradacji środowiska naturalnego, a tym samym
pogorszenia warunków wypoczywania (w przypadku szlaków
turystycznych pojęcie to jest zastąpione terminem „przepustowość”)
[Kowalczyk A. 2000; Pawlikowska-Piechotka 2009; Warszyńska,
Jackowski 1978]. Chłonność turystyczna obszaru wyrażona jest
liczbą osób w przeliczeniu na jednostkę powierzchni.
 Przy określaniu norm chłonności uwzględnia się ogólne cechy
krajobrazu, jak również typ terenu z uwzględnieniem charakteru
podłoża, rodzajów siedlisk roślinnych itp.
Jedną z metod obliczania chłonności turystycznej dla obszarów
przyrodniczych, w tym obszarów chronionych, jest metoda
zaproponowana przez H. Ceballos-Lascuraina (1996). W metodzie tej
wyróżniono trzy poziomy chłonności turystycznej obszaru
[Kowalczyk M. 2008 za Cebal- los-Lascurain1996]:
• fizyczna chłonność turystyczna – PCC
(physicalcarryingcapacity), czyli maksymalna liczba turystów,
która może fizycznie przebywać na danym obszarze w tym samym
czasie. Można to rozumieć jako liczbę turystów, jaką jednocześnie
można pomieścić na powierzchni danego obszaru.
• rzeczywista chłonność turystyczna –RCC (realcarryingcapacity),
czyli maksymalna liczba pobytów (wejść) nadanym obszarze, po
uwzględnieniu szczegółowych cech terenu, które są wyrażone za
pomocą wskaźnika poprawkowego. Do obliczenia RCC danego
obszaru potrzebna jest znajomość jego chłonności fizycznej(PCC).
• faktycznachłonnośćturystyczna–
ECC(effectivecarryingcapacity),czylimaksymalnaliczbaturystów,kt
óramożeprzebywaćnadanymobszarze,pouwzględnieniuosiągalnych
możliwościadministracyjnych.Faktyczna chłonność obszaru (ECC),
określana też jako dopuszczalna, uwzględnia czynniki związane z
infrastrukturą, kadrą czy polityką danego obszaru chronionego.
Wartość tej chłonności osiąga się poprzez odniesienie chłonności
rzeczywistej (RCC) do możliwości zarządzania–MC (management
capacity) – przynależnych administracji danego obszaru. Każdy
kolejny poziom chłonności turystycznej jest uszczegółowieniem
poziomu poprzedniego, uwzględniającym więcej zmiennych. Zatem
PCC jest zawsze większe od RCC, a RCC jest zawsze większe bądź
równe ECC. Do obliczenia fizycznej chłonności turystycznej
uwzględnia się przede wszystkim charakterystyki środowiska
przyrodniczego, tj. nachylenie terenu, nasłonecznienie czy erozja.
Natomiast przy określaniu faktycznej chłonności terenu uwzględnia
się również czynnik społeczny, tj. liczbę pracowników danego
obszaru chronionego. Zdaniem autora metody, określenie
chłonności turystycznej jest trudne i często obarczone błędem
wynikającym z dużej subiektywności ocen. Ponadto, mając na
względzie, że w śród czynników uwzględnianych przy określaniu
chłonności znajdują się: polityka w zakresie ochrony środowiska,
zagospodarowanie turystyczne, stan zatrudnienia etc. ,należy
podkreślić, że może dochodzić do znaczącej zmiany wielkości
wskaźnika chłonności turystycznej przy niewielkich zmianach
wartości jego składowych. Jednym z przykładów zastosowania tej
metody jest określenie chłonności turystycznej Parku Narodowego
Chirripów Kostaryce [Kowalczyk M. 2008].
 Wlatach70.i 80.XXw. koncepcja TSR była stosowana głównie
do regionalizacji turystycznej, a niekiedy do badania ruchu
wypoczynkowego
Koncepcja chłonności turystycznej oraz rozwój turystyki na
obszarach chronionych są powiązane z koncepcją granic
dopuszczalnych zmian(Li- mits of AcceptableChange, LAC), która
określa wartości zmian stosowanych podczas planowania
zagospodarowania turystycznego na obszarach chronionych.
[McCool1994,1996;Martinet.al.1989;Stankeyetal.1985;Stankey,
McCool 1984].
Koncepcja strefowania przestrzennego jest popularną
i jednocześnie najbardziej intuicyjną koncepcją stosowaną przy
planowaniu rozwoju turystyki. Stosuje się ją w celu właściwego
i optymalnego wykorzystania przestrzeni dla potrzeb turystyki
i rekreacji. Chodzi przede wszystkim o jednoczesne uwzględnienie
zarówno wymogów ochrony przyrody, jak i potrzeb osób
odwiedzających dany teren. Problem wynika z faktu, iż turyści
najczęściej odwiedzają najcenniejsze przyrodniczo obszary, co może
stanowić źródło konfliktu między funkcjonowaniem turystyki a
ochroną zasobów przyrodniczych [Gittins1973]. Sposobem na
ograniczenie konfliktu ma być zastosowanie zasady strefowania w
planowaniu zagospodarowania obszarów przyrodniczo cennych. Jak
zauważa A. Kowalczyk (2010), w ramach obszarów chronionych
zazwyczaj wydziela się dwa rodzaje stref:
• strefy, w których nie przewiduje się jakiejkolwiek obecności turystów;
• strefy dostępne dla ruchu turystycznego, które ulegają dalszemu
podziałowi, w zależności od intensywności i specyfiki ruchu
turystycznego.
Terytorialny system rekreacyjny to społeczny, geograficzny system
 o heterogenicznej strukturze, złożony z wzajemnie powiązanych
podsystemów: ludzi wypoczywających, przyrodniczych w strefach
podmiejskich dużych aglomeracji, czy wytyczania obszarów
chronionych.
Koncepcja zakłada istnienie optymalnego modelu jakim, jest
terytorialny system rekreacyjny. Model ten stosowali zarówno badacze
radzieccy ,jak również polscy geografowie, m.in. A. Kostrowicki (1975),
T. Bartkowski (1977), J. Warszyńska, A. Jackowsk i (1978) i A.
Krzymowska-Kostrowicka (1980), która zastosowała model TSR do
badań walorów, zagospodarowania i ruchu turystycznego nad jeziorem
Wigry. Na szczególną uwagę zasługuje praca Krzymowskiej-
Kostrowickiej, w której podjęto próbę kompleksowego przedstawienia
zjawiska turystyki i rekreacji w ujęciu systemowym, z uwzględnieniem
powiązań przestrzennych.
Planowanie powinno być „uporządkowaną sekwencją operacji,
mających prowadzić do osiągnięcia równowagi między różnymi celami”
[Murphy 1985].
Jedną z pierwszych definicji planowania turystyki (ang.
tourismplanning) była definicja sformułowana Pruzze Gunna (1979),
który określił planowanie turystyki jako narzędzie do rozwoju obszaru
docelowego (recepcyjnego). Według Gunna (1994) celem planowania
rozwoju turystyki jest doprowadzenie do generowania dochodów i
zatrudnienia, a także ochrona zasobów, które wpływają na satysfakcję
podróżnych.
Podstawą prawidłowego funkcjonowania turystyki w danej
miejscowości lub na danym terenie jest [Kowalczyk A. 2010]:
• przeprowadzenie inwentaryzacji istniejących zasobów
turystycznych;
• sporządzenie oceny zasobów i ich waloryzacji;
 • sformułowanie celów i opracowanie właściwych, dostosowanych
do istniejących walorów i popytu, programów rozwoju turystyki;
• sporządzenie odpowiednich planów zagospodarowania
turystycznego obszaru;
• konsekwentna realizacja przyjętych planów (to znaczy zgodna z
postawionymi wcześniej założeniami) i ciągły monitoring
procesów towarzyszących rozwojowi turystyki.
Opracowania dotyczące zagospodarowania turystycznego,
zwłaszcza na obszarach chronionych, A. Kowalczyk (2010) dzieli na
cztery kategorie:
I –plany wstępne (ogólne), które są sporządzane wówczas, gdy
pojawia się koncepcja objęcia ochroną zasobów środowiska
geograficznego występujących na danym obszarze; ich celem jest
przede wszystkim określenie granic terenu, który ma być objęty
ochroną;
II – plany podziału na strefy funkcjonalne, które są wydzielane
głównie z powodu występowania na danym obszarze walorów
przyrodniczych o zróżnicowanym charakterze i znaczeniu;
III –plany zagospodarowania turystycznego, które wskazują
proponowaną lokalizację urządzeń przeznaczonych dla turystów;
IV – plany miejscowe (miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego), które ustalają szczegółowe zasady wyposażania
tych terenów w urządzenia techniczne i budowlane.
Tradycja planowania wykorzystania środowiska na potrzeby
rozwoju turystyki i rekreacji sięga początku XXw., jednak dopiero w
drugiej połowie XX wieku nastąpił wyraźny rozwój planowania
obszarów turystycznych [Warszyńska, Jackowski 1978]. Jednym z
pierwszych planów opracowanych w Polsce był plan uporządkowania
Zakopanego z 1926r. autorstwa K. Stryjewskiego. Następnie w latach
 1935-1936 sporządzono projekt planu zagospodarowania
przestrzennego stref Bukowina–Witów oraz Babia Góra–Czorsztyn
[KowalczykA.2010, za Miecznikowski 1975]. Przykładami
opracowań planistycznych określających sposób rozwoju turystyki są:
„Plan zagospodarowania turystycznego kraju dla potrzeb turystyki
zagranicznej w latach1959-1962 ”oraz„ Plan zagospodarowania
turystycznego Polski w latach 1961-1965”. Jednak najczęściej
przywoływanym dokumentem w literaturze przedmiotu jest „Plan
kierunkowy zagospodarowania turystycznego Polski”. Został on
opracowany pod kierunkiem O. Rogalewskiego i określał:
• podstawowe walory krajoznawcze i wypoczynkowe oraz ich funkcje
dla rozwoju turystyki,
• lokalizację głównych elementów zagospodarowania turystycznego.
W konsekwencji została sporządzona regionalizacja turystyczna
kraju, w której wydzielono trzy kategorie obszarów oraz określono
ich chłonność turystyczną (tab.1).
Z punktu widzenia planowania turystyka powinna być sprawą
nie tylko lokalną, ale także ujmowaną w szerszym, ponadlokalnym
kontekście. Konsekwentna realizacja przyjętych opracowań jest
możliwa jedynie w warunkach ich zgodności. Dlatego zgodność
zapisów zawartych w dokumentach planistycznych szczebla
lokalnego, regionalnego i krajowego jest bardzo istotna do
osiągnięcia równowagi pomiędzy celami przyrodniczymi,
społecznymi i ekonomicznymi, czyli zgodnie z zasadami
zrównoważonego rozwoju.
Tabela1.Kategorie regionów turystycznych przyjęte w „Planie kierunkowym
zagospodarowania turystycznego Polski”

Kategoria Opis Chłonność

I Turystyka jest funkcja dominującą 127 os./km2
 II Turystyka jest funkcją równorzędną z 58 os./km2
innymi
III Turystyka jest funkcją uzupełniającą 18 os./km2
Źródło: Kowalczyk A., Derek M., 2010, Zagospodarowanie turystyczne, PWN,
Warszawa

Problemem związanym z planowaniem zagospodarowania

turystycznego jest godzenie interesów mieszkańców i przyjezdnych oraz
natężenia ruchu turystycznego i wymogów ochrony środowiska
przyrodniczego i kulturowego. Przykładem konfliktu związanego z
rozwojem turystyki jest południowe wybrzeże Hiszpanii (Benidorm,
Torremolinos, Marbellaetc.). W 1988r .rząd Hiszpanii na skutek
pojawiających się problemów związanych z nadmiernym rozwojem
turystyki uchwalił regulacje prawne wprowadzające m.in. zakaz
wprowadzania zagospodarowania turystycznego w strefie brzegowej;
możliwość wyburzania istniejących w tej strefie obiektów, które
wybudowano bez pozwoleń. Problem samowoli budowlanej w regionie
Costadel Soljest aktualny do dziś. W konsekwencji tych działań w
1991 roku wprowadzono na Balearach regulacje znacznie ograniczające
rozwój zagospodarowania turystycznego [Kowalczyk A. 2010, za
Forsyth1997].
Z przeglądu literatury wynika, że istnieje duża potrzeba
planowania rozwoju turystyki. Bardzo ważnym zadaniem, jakie stoi
przed planowaniem przestrzennym rozwoju turystyki na różnych
obszarach, jest maksymalizacja szeroko rozumianych zysków
i minimalizacja kosztów, zwłaszcza społecznych i środowiskowych.
Powinno to zostać osiągnięte poprzez włączenie społeczności
lokalnych w proces planowania turystyki oraz zagospodarowania
turystycznego.
Szczególnie istotne dla planowania wydają się: inwentaryzacja
walorów turystycznych obszaru oraz określenie jego chłonności
 turystycznej. Zarówno planiści, społeczności lokalne, jak i lokalne
władze powinni pamiętać, że każde miejsce ma ograniczone
możliwości recepcyjne. Zatem określenie granicznej wielkości ruchu
turystycznego jest kluczowe dla trwałości i zachowania dobrego stanu
środowiska na danym obszarze.
W planowaniu rozwoju turystyki oraz konsekwentnej realizacji
przyjętych opracowań bardzo ważna jest spójność zapisów zawartych
w dokumentach planistycznych różnych szczebli–lokalnego,
regionalnego i krajowego. Ponadto istotny jest monitoring
zachodzących zmian, w tym spowodowanych wpływem rozwoju
turystyki na środowisko i społeczność lokalną, zwłaszcza w
kontekście długoterminowego rozwoju, zgodnego z ideą
zrównoważonego rozwoju.
Zapewnienie satysfakcji turystom przy jednoczesnym zaspokojeniu
potrzeb mieszkańców jest jednym z wyzwań planowania rozwoju
zagospodarowania turystycznego oraz zarządzania rozwojem turystyki na
danym obszarze. Skutecznym narzędziem do rozwiązywania aktualnych i
przyszłych problemów związanych
z dynamicznym rozwojem turystyki jest holistyczne i zintegrowane
podejście do planowania i zarządzania zmianami przestrzeni.