Class 12 Chemistry TM Sample Materials - Sura Books PDF

This is only for Sample
for Full Book Order online and Available at all Leading Bookstores
ntâÆaš
m
co
bjhFâ - I
s.
12-M« tF¥ò o ok
ab
2019 - 20 M« M©L¡fhd òâa

ghl¤â£l¤â‹go jahÇ¡f¥g£LŸsJ
ur
áw¥g«r§fŸ
.s
ghl¥gFâÆš cŸs mid¤J Édh¡fS¡F« ÉilfŸ

ju¥g£LŸsd.
w
id¤J¥ ghl¥gFâfËY« TLjš Édh¡fŸ ÉilfSl‹

m
ju¥g£LŸsd.
w
w
Ruh g¥Ënfõ‹°
br‹id
orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

2019 - 20 gâ¥ò
© btËp£lhs®fŸ
ISBN : 978-81-8449-319-1
F¿p£L v© . : SG 21
m
All rights reserved © SURA Publications.
No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or
by any means, digitally, electronically, mechanically, photocopying, recorded or otherwise, without the
written permission of the publishers. Strict action will be taken.
co
vGâ tH§»at® âU¤âat®
s.
âU. m.gh. rä«, M.Sc., B.Ed. j®kòÇ âU. ». »UZz‹, M.Sc., M.Ed. br‹id
âU. á. j£ázh_®¤â, M.Sc., B.Ed. âUth%®
ok
kâ¥ghs®
Kidt®. ». f°öÇ ghŒ, M.Sc., M.Ed.
Jiw¤ jiyt®, br‹id
o
Our Guides for XI, XII Standard jiyik mYtyf«
ab
✤ Sura’s Tamil
✤ Sura’s Smart English
✤ Sura’s Mathematics (EM/TM ) 1620, `n#’ ãsh¡, 16-MtJ
✤ Sura’s Physics (EM/TM) ãujhd rhiy, m©zh ef®,
✤ Sura’s Boo-Zoolgy (EM/TM) br‹id-600 040.  91-44-
✤ Sura’s Biology (EM/TM)
ur
✤ Sura’s Computer Science (EM/TM)

26162173, 26161099
✤ Sura’s Commerce (EM/TM) 96001 75757 / 81242 01000 /
✤ Sura’s Economics (EM/TM) 81243 01000, th£°m¥: 8124201000
✤ Sura’s Accountancy (EM/TM) e-mail : orders@surabooks.com, website
.s
✤ Sura’s Business Maths (EM)

: www.surabooks.com
Also available 1 Mark Q & A (EM/TM), 2, 3 Marks
(EM/TM) and 5 Marks Q & A (EM / TM) for all Subjects.
w
nkY« Étu§fS¡F / bjhl®ò¡F

w
ò¤jf¤âš cŸs rªnjf§fS¡F :

enquiry@surabooks.com
ò¤jf§fŸ th§f :
orders@surabooks.com
w
bjhl®ò¡F :
96001 75757 / 8124301000
th£°m¥ :
8124201000 / 9840926027
M‹iy‹ tiyjs« : www.surabooks.com
(ii)

gâ¥gháÇa® ciu
m
12-M« tF¥ã‰fhd RuhÉ‹ ntâÆaš tÊfh£oia btËÆLtâš bgUÄjK«

co
k»œ¢áí« mil»nwh«. ntâÆaš ghl§fS¡fhd Édh ÉilfŸ /gÆ‰áfŸ
Äfî« vËikahf, Rygkhf òÇªJbfhŸS« Éj¤âš ekJ ïªj tÊfh£oÆš
ju¥g£LŸsd.
RuhÉ‹ ntâÆaš tÊfh£o khzt/khzÉfË‹ všyh¤ njitfisí«
s.
fU¤âš bfh©L cUth¡f¥g£LŸsJ. ghlüiy e‹F kâ¥ghŒî brŒJ
khzt / khzÉfŸ všyh¥ ghl§fisí« btFthf c£»u»¤J m¿ªJbfh©L
ok
nj®it Rygkhf vGâ mâf kâ¥bg©fis¥ bg‰W bt‰¿ahs®fshF«
Éj¤âš, ekJ bt‰¿¡fhd ïªj tÊfh£o jahÇ¡f¥g£LŸsJ.
MáÇa®fS¡F ghl« el¤JtâY«, khzt/khzÉfS¡F¡ f‰W¡bfhŸtâY«

ïªj tÊfh£o Jizahf ïU¡F«.
o
muR bghJ¤ nj®î¡fhd òâa kâ¥Õ£L KiwÆš 100 kâ¥bg©fŸ
ab
totik¥ãš, 70 kâ¥bg©fS¡fhd vG¤J¤ nj®É‹ Édh¤jhŸ

mo¥gilÆš ekJ tÊfh£o cUth¡f¥g£LŸsjhš, nj®îfis Äf¢ rÇahd
Éj¤âš vâ®bfhŸsyh«.
ur
ekJ RuhÉ‹ ntâÆaš tÊfh£oÆš ïJ ngh‹w gy áw¥g«r§fŸ

ml§»ÆUªjhY«, khzt/khzÉfŸ òÇªJbfhŸs cjÉL« MáÇa®fË‹
gÂí« kf¤jhdJ v‹gij kW¥gj‰»šiy.
.s
MáÇa®fË‹ f‰W¤jU« gÂÆš cWJizahfî«, khzt/khzÉfŸ

ghl§fis¡ f‰F« Éj¤âš C¡f« jU« tifÆY« ekJ tÊfh£o âfG« vd
e«ò»nwh«.
w
ïiwaUis nt©L»nwh«.
w
eynk Éisf!
RghZ uh{, B.E., M.S.
- gâ¥gf¤jh®
thœ¤J¡fŸ !!!
w
(iii)

TO ORDER WITH US
SCHOOLS and TEACHERS:

We are grateful for your support and patronage to ‘SURA PUBLICATIONS’
m
Kindly prepare your order in your School letterhead and send it to us.
For Orders contact: 81242 01000 / 81243 01000
co
DIRECT DEPOSIT
A/c Name : Sura Publications A/c Name : Sura Publications
Our A/c No. : 36550290536 Our A/c No. : 21000210001240
s.
Bank Name : STATE BANK OF INDIA Bank Name : UCO BANK
Bank Branch : PADI Bank Branch : Anna Nagar West
IFSC : SBIN0005083 IFSC : UCBA0002100
ok
A/c Name : Sura Publications A/c Name : Sura Publications
Our A/c No. : 6502699356 Our A/c No. : 1154135000017684
Bank Name : INDIAN BANK Bank Name : KVB BANK
Bank Branch : ASIAD COLONY Bank Branch : Anna Nagar
o
IFSC : IDIB000A098 IFSC : KVBL0001154
ab
After Deposit, please send challan and order to our address.

email : orders@surabooks.com / Whatsapp : 81242 01000.
DEMAND DRAFT / CHEQUE

ur
Please send Demand Draft / cheque in favour of ‘SURA PUBLICATIONS’

payable at Chennai.
The Demand Draft / cheque should be sent with your order in School letterhead.
.s
STUDENTS :
Order via Money Order (M/O) to
w
w
SURA PUBLICATIONS
1620, ‘J’ Block, 16th Main Road, Anna Nagar, Chennai - 600 040.
Phones : 044-26162173, 26161099.
w
Mobile : 96001 75757/ 81242 01000/81243 01000.

Email : orders@surabooks.com
Website : www.surabooks.com
(iv)

bghUsl¡f«
myF
I
cnyhfÉaš 1-22
m
co
myF
II
P-bjhFâ jÅk§fŸ - I 23-48
s.
myF
III
ok
P-bjhFâ jÅk§fŸ - II 49-64
o
myF

IV
ïilÃiy k‰W«
ab
cŸïilÃiy¤ jÅk§fŸ 65-86

ur
myF
V
mizî ntâÆaš 87-112
.s
w
myF
VI
âl Ãiyik 113-138
w
w
myF
VII
ntâÉid ntfÉaš 139-170
(iii)

2019-20
EDITION
SCHOOL GUIDES
m
co
For
Class
s.
12
th
Standard
10 0 Marks Pattern
o ok
ab
ur
English
&
Tamil
Medium
.s
SURA PUBLICATIONS
w
1620, ‘J’ Block, 16th Main Road, Anna Nagar,

Chennai - 600 040. INDIA. Phones : 044-26162173, 26161099.
Mobile : 96001 75757, 81242 01000, 81243 01000
email : enquiry@surabooks.com
w
orders@surabooks.com
Buy online @
w
.com
(vi)

myF
1 cnyhfÉaš
m
co
s.
F¿¥ò¢ r£lf«
1.1 cnyhf§fŸ »il¡f¥ bgWjš

1.1.1 fÅk« k‰W« jhJ
o ok

1.4.1 vÈ§f« tiugl«
1.4.2 vÈ§f« tiugl¤â‹ ga‹ghL
1.2 jhJ¡fis ml®ã¤jš 1.5 cnyhfÉaÈ‹ Ä‹ntâ¤ j¤Jt§fŸ
ab
1.2.1 òÉ <®¥ò Kiw mšyJ XL« ÚÇš 1.5.1 m YÄÅa¤â‹ Ä‹ntâ ãÇ¥ò
fGîjš Kiw
1.2.2 Eiu Äj¥ò Kiw 1.6 öŒikah¡F« brašKiwfŸ
1.2.3 ntâ¡ fGîjš 1.6.1 thiy to¤jš
ur

1.2.4 fhªj¥ ãÇ¥ò Kiw 1.6.2 cU¡»¥ ãÇ¤jš
1.3 g©glh cnyhf¤ij ãÇ¤bjL¤jš 1.6.3 Ä‹dh‰ öŒikah¡fš
1.3.1 j h J ¡ f i s M ¡ i r L f s h f 1.6.4 òy¤ öŒikah¡fš
.s

kh‰Wjš 1.6.5 MÉ Ãiyik KiwfŸ
1.3.2 cnyhf M¡i[Lfis xL¡Fjš 1.7 cnyhf§fË‹ ga‹ghLfŸ
w
1.4 c n y h f É a È ‹ b t ¥ g ï a ¡ f É a š
j¤Jt§fŸ
w
w
[1]

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

fU¤J¥ gl«
cnyhfÉaš
m
fÅk§fŸ
jhJ¡fŸ òÉ<®¥ò Kiw
co
jhJ¡fis ml®ã¤jš Eiu Äj¥ò Kiw
fhªj¥ãÇ¥ò Kiw
s.
raidL
ntâ¡fGîjš mÄy«
o ok
g©glh cnyhf¤âid ãÇ¤bjL¤jš
jhJ¡fis M¡i[Lfshf kh‰Wjš

tW¤jš
fhu«
myF 1
fh‰¿šyh
ab
cU¡Fjš NHÈš tW¤jš

C (m) H(m) cnyhf«
bfh©L xL¡Fjš cnyhf M¡i[Lfis xL¡Fjš
ur
RaxL¡f«
thiyto¤jš
.s
Ú®kkh¡fš
öŒikah¡fš cnyhfÉaš j¤Jt§fŸ
w
gFâ òy¤öŒikah¡fš
bt¥g ïa¡fÉaš Ä‹ntâ

w
thí Ãiyik Kiw j¤Jt§fŸ

j¤Jt§fŸ
DG = DH – TDS DG = – nFE°
w
vÈ§f« tiugl«
öa cnyhf« Al, Cu, Zn, Fe & Au

cnyhf ga‹ghLfŸ
2
f£lha« bjÇªJ bfhŸs nt©oa tiuaiwfŸ
m
fÅk« : xU jÅk« v‹gJ jÅ nr®kkhfnth mšyJ bt›ntW nr®k§fis¢ nr®¤J
ml¡»a T£L¡ fyitahfnth òÉÆš fhz¥gL«.
jhJ : v¡fÅk¤âÈUªJ, cnyhfkhdJ vËâš, á¡fdkhf, bgÇa msÉš ãÇ¤bjL¡f
co
Ko»wnjh mJnt jhJ vd¥gL«.
jhJ¡Ts« : cnyhf¤ jhJ¥bghU£fnshL fyªJŸs k© k‰W« ghiw¤öŸ khR¡fŸ fh§F
mšyJ jhJ¡Ts« vd¥gL«.
: jhJîl‹ cŸs khR¡fis (fh§F) cU»L« nr®kkhf kh‰¿, mij Ú¡»l
s.
ïs¡»
jhJîl‹ nr®¡F« bghUns ïs¡» vd¥gL«.
frL : cnyhf¤ij¥ ãÇ¤jÈš, ïs¡» jhJ¡Ts¤Jl‹ ÉidòÇªJ cUth¡F«
cnyhfÉaš
ok
ÉisbghUns frL vd¥gL«.
tW¤jš : ml®ã¡f¥g£l jhJthdJ jFªj ciyÆš vL¤J¡bfhŸsg£L cnyhf¤â‹
cUFÃiyiaÉl Fiwthd bt¥gÃiyÆš mâf msî M¡á#‹ brY¤j¥g£L
M¡á#nd‰w« mila¢ brŒí« Kiw.
o
cU¡Fjš : fÅk¡ fÊîl‹ nr®ªJ vËâš cUF« froid cUth¡f¡Toa ntâ¢ nr®kkhd
ïs¡» k‰W« jFªj xL¡F« fhuÂfŸ ml®ã¡f¥g£l jhJîl‹ nr®¤J
ab
cnyhf¤â‹ cUFÃiyia Él mâf bt¥gÃiyÆš xU cU¡F ciyÆš

cU¡F« Kiw.
thiy :  öŒika‰w cnyhf« bt¥g¥gL¤â MÉah¡f¥gL»wJ.
to¤jš
ur
 MÉahdJ FË®É¡f¥g£L öa cnyhf« bgw¥gL»wJ.

cU¡»¥ : khR¡fŸ mâf bfhâÃiyÆidí« mjndhL x¥ãL« nghJ cnyhfkhdJ
ãÇ¤jš Fiwthd bfhâÃiyfisí« bfh©oU¥ã‹ m¤jifa cnyhf§fËš cŸs
khR¡fis Ú¡f ga‹gL« Kiw.
.s
MÉ :  c nyhf¤Jl‹ nr®ªJ vËâš MÉahF« nr®k¤ij cUth¡ftšy xU

Ãiyik fhuÂíl‹ cnyhf« Éid¥gL¤j¥gL»wJ.
w
KiwfŸ  ã ‹ vËâš MÉahF« nr®k¤ij áijtila¢ brŒJ öa cnyhf«

bgw¥gL»wJ.
w
w
3
kâ¥ãLjš
m
rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¤J vGJf. 6. xL¡f Éid¡F c£gL¤J« K‹d®,
ršigL jhJ¡fis tW¤jÈš V‰gL«
1. gh¡i[£o‹ ïiaò
e‹ikÆid¥ bghU¤J ã‹tU«
m) Al2O3 M) Al2O3.nH2O
co
T‰WfËš jtwhdJ vJ?
ï) Fe2O3.2H2O <) ïit vJîkšy m) CS2 k‰W« H2S M»at‰iw¡ fh£oY«
[Éil: M) Al2O3.nH2O] ršigo‹ DGf0 kâ¥ò mâf«
2. xU ršigL jhJit tW¡F« nghJ (A) M) ršigil tW¤J M¡i[lhf kh‰W«
s.
v‹w Ãwk‰w thí btËnaW»wJ. (A)‹ Éid¡F DGr0 kâ¥ò vâ®¡F¿íilaJ.
Ú®¡fiurš mÄy¤j‹ik cilaJ. thí ï) ršigil mj‹ M¡i[lhf tW¤jš
(A) MdJ v‹gJ xU rhjfkhd bt¥g ïa¡fÉaš
ok
m) CO2 M) SO3 ï) SO2 <) H2S braš KiwahF«.
[Éil: ï) SO2] <) cnyhf ršigLfS¡F, fh®g‹
k‰W« iA£u#‹ M»ad jFªj
3. ã‹tU« ÉidfËš, v›ÉidahdJ bghU¤jkhd xL¡F« fhuÂfshF«.
fh‰¿šyh NHÈš tW¤jiy¡ [Éil: ï) cnyhf ršigLfS¡F,
o

(Calcination) F¿¥ãL»‹wJ? fh®g‹ k‰W« iA£u#‹ M»ad
myF 1
m) 2Zn + O2 → 2ZnO jFªj bghU¤jkhd xL¡F«

ab
M) 2ZnS + 3O2 
→ 2ZnO + 2SO2 fhuÂfshF«.]
ï) MgCO3  → MgO + CO2 7. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š
<) (m) k‰W« (ï) cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj
[Éil: ï) MgCO3 → MgO + CO2]

ur
ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.

4. fh®gid¡ bfh©L cnyhfkhf xL¡f fy« -I fy« -II
ïayhj cnyhf M¡i[L A raidL (i) Äf¤öŒikahd
brašKiw Ge
m) PbO M) Al2O3
.s
B Eiu Äj¤jš (ii) ZnS jhJit

ï) ZnO <) FeO
brašKiw ml®ã¤jš
[Éil: M) Al2O3]
C Ä‹dh‰ (iii) Al ãÇ¤bjL¤jš
w
5. Ahš bAuhš£ braš KiwÆ‹go xL¡Fjš

ãÇ¤bjL¡f¥gL« cnyhf« D òy¤ (iv) Au ãÇ¤bjL¤jš
m) Al M) Ni ï) Cu <) Zn öŒikah¡fš
w
[Éil: m) Al] (v) Ni I¤

öŒikah¡Fjš
w
A B C D
(m) (i) (ii) (iii) (iv)
(M) (iii) (iv) (v) (i)
(ï) (iv) (ii) (iii) (i)
(<) (ii) (iii) (i) (v) [Éil: ï) (iv) (ii) (iii) (i)]
4

8. cš¥uik£ (Worframite) jhJit 13. mYÄdhÉÈUªJ, Ä‹dh‰
btŸça¡fšÈš (tinstone) ïUªJ gF¤jš KiwÆš mYÄÅa¤âid
ãÇ¤bjL¡F« Kiw ãÇ¤bjL¤jÈš »iunahiy£
m) cU¡Fjš nr®¡f¥gLtj‹ fhuz«
M) fh‰¿šyh¢ NHÈš tW¤jš m) mYÄdhÉ‹ cUF ÃiyÆid¡
m
ï) tW¤jš Fiw¡f
<) Ä‹fhªj¥ ãÇ¥ò Kiw M) mYÄdhÉÈUªJ khR¡fis Ú¡f
[Éil: <) Ä‹fhªj¥ ãÇ¥ò Kiw] ï) Ä‹ fl¤J¤ âwid¡ Fiw¡f
co
<) xL¡F« ntf¤âid mâfÇ¡f
9. ã‹tUtdt‰WŸ ÃfH thŒ¥ãšyhj [Éil: m) mYÄdhÉ‹ cUF
Éid vJ? ÃiyÆid¡ Fiw¡f]
m) Zn(s) + Cu2+(aq) 
→ Cu(s) + Zn2+(aq)
14. ZnO ÉÈUªJ J¤jehf« (Zinc) bgw¥gL«
s.
M) Cu(s) + Zn2+(aq) 
→ Zn(s) + Cu2+(aq) Kiw
ï) Cu(s) + 2Ag+(aq) 
→ 2Ag(s) + Cu2+(aq) m) fh®g‹ xL¡f«
<) Fe(s) + Cu2+ → Cu(s) +
 Fe2+ M) btŸËia¡ bfh©L xL¡Fjš (Ag)
cnyhfÉaš
ok
(aq) (aq)
[Éil: M) Cu(s) + Zn2+(aq) → Zn(s) + Cu2+(aq)]

 ï) Ä‹ntâ brašKiw
<) mÄy¡ fGîjš
10. ã‹tUtdt‰WŸ v¤jÅk [Éil: m) fh®g‹ xL¡f«]
ãÇ¤bjL¤jÈš Ä‹ntâ Kiw
o
ga‹gL»wJ? 15. ã‹tUtdt‰WŸ vªj cnyhf¤
m) ïU«ò M) by£ öŒikah¡fÈš òlÄLjš (Cupellation)
ab
ï) nrhoa« <) ášt® ga‹gL»wJ.

[Éil: <) nrhoa«] m) btŸË (Silver) M) fhßa« (lead)
ï) jhÄu« (Copper) <) ïU«ò (iron)
11. ïs¡» (flux) v‹gJ ã‹tU« [Éil: m) btŸË (Silver)]
v«kh‰w¤â‰F ga‹gL¤j¥gL»wJ?
ur
m) jhJ¡fis áÈ¡nf£Lfshf kh‰w 16. ášt® k‰W« j§f« ãÇ¤bjL¤jš

M) f i u a h j k h R ¡ f i s , f i u í « KiwahdJ raidil¡ bfh©L
khR¡fshf kh‰w fGîjiy cŸsl¡»aJ. ï«KiwÆš
.s
ã‹d® ášt® Ûs¥ bgw¥gLjš.

ï) fiuí« khR¡fis fiuahj khR¡fshf
kh‰w m) thiy to¤jš (Distillation)
<) nk‰f©LŸs mid¤J« M) òyöŒikah¡fš (Zone refining)
w
[Éil: M) fiuahj khR¡fis, ï) J ¤ j e h f ¤ J l ‹ ( Z i n c ) c n y h f

fiuí« khR¡fshf kh‰w] ïl¥bga®¢á Éid
<) Ú®kkh¡fš (liquation)
w
12. ã‹tUtdt‰WŸ v¤jhJÉid

[Éil: ï) J¤jehf¤Jl‹ (Zinc)
ml®¥ã¡f EiuÄj¥ò Kiw xU áwªj
cnyhf ïl¥bga®¢á Éid]
KiwahF«?
17.
w
m) nk¡dil£ M) nAkil£ vÈ§f« tiugl¤âid¡ fU¤â‰ bfhŸf

ï) fädh <) nfá£luil ã‹tUtdt‰WŸ mYÄdhit xL¡f
[Éil: ï) fädh] vªj cnyhf¤âid¥ ga‹gL¤j Koí«?
(NEET-2018)
m) Fe M) Cu ï) Mg <) Zn
[Éil: ï) Mg]
5

18. á®nfhÅa¤âid (Zr) öŒikah¡fÈ‹ 22. ã‹tUtdt‰WŸ vªj tiugl« vÈ§f«
ã‹tU« ÉidfŸ ga‹gL»‹wd. tiugl¤âid¡ F¿¥ãL»wJ?
ï«Kiw ã‹tUkhW miH¡f¥gL»wJ. m) DS Vs T M) DG° Vs T
523 K
Zr (impure) + 2I 2 
→ ZrI 4 1
ï) DG° Vs <) DG° Vs T2
T
ZrI 4 1800 K
m
 → Zr (pure ) + 2I 2
m) cU¡»¥ ãÇ¤jš [Éil: M) DG° Vs T]
M) th‹M®fš Kiw 23. vÈ§f« tiugl¤âš, fh®g‹
co
ï) òy¤öŒikah¡fš nkhdh¡i[L cUthjY¡F
∆S° 
<) kh‹£ Kiw m)   vâ®F¿íilaJ
[Éil: M) th‹M®fš Kiw] ∆T
∆G ° 
19. cnyhfÉaÈš, jhJ¡fis ml®¥ã¡f M)   ne®F¿íilaJ
s.
ga‹gL¤j¥gL« KiwfSŸ x‹W ∆T
∆G ° 
m) ntâ¡fGîjš ï)   vâ®F¿íilaJ
∆T
ok
M) tW¤jš
ï) EiuÄj¥ò Kiw  ∆T 
<)   Mu«g¤âš ne®F¿íilaJ
<) (m) k‰W« (ï) ∆G ° 
[Éil: <) (m) k‰W« (ï)]  ∆G ° 
700°C ¡Fnkš  vâ®F¿íilaJ.
 ∆T 
o
20. ã‹tUtdt‰WŸ rÇašyhj T‰W vJ?
∆G °
[Éil: ï)  
myF 1
m) Ã ¡ f š kh‹£ KiwÆš  vâ®F¿íilaJ]

∆T 
ab
öŒikah¡f¥gL»wJ.
M) il£nlÅa« th‹ M®fš Kiw¥go 24. ã‹tUtdt‰WŸ v›Éid bt¥g
öŒikah¡f¥gL»wJ. ïa¡fÉaÈ‹go rhjfkhd Éidašy?
ï) Í§¡ ãs‹£ (ZnS) Eiu Äj¥ò m) Cr2O3 + 2Al → Al2O3 + 2Cr
ur
KiwÆš ml®¥ã¡f¥gL»wJ.
M) Al2O3 + 2Cr → Cr2O3 + 2Al
<) j§f¤ij ãÇ¤bjL¡F« cnyhfÉaÈš,
ï) 3TiO2 + 4Al → 2Al2O3 + 3Ti
cnyhfkhdJ Ú®¤j nrhoa«
<) ïit vJîkšy
.s
FnshiuL fiuriy¡ bfh©L

ntâ¡fGt¥gL»wJ. [Éil: M) Al2O3 + 2Cr  → Cr2O3 + 2Al]
[Éil: <) j§f¤ij ãÇ¤bjL¡F« 25. vÈ§f« tiugl¤ij¥ bghW¤J,
w
cnyhfÉaÈš, cnyhfkhdJ Ú®¤j ã‹tUtdt‰WŸ rÇahf ïšyhj T‰W

nrhoa« FnshiuL fiuriy¡ bfh©L vJ?
ntâ¡fGt¥gL»wJ] m) f£oyh M‰wš kh‰w« ne®¡nfh£oš
w
21. Ä‹dh‰gF¤jš KiwÆš fh¥giu mikªJŸsJ. ÃiyikÆš kh‰w«

öŒikah¡Ftâš, ã‹tUtdt‰WŸ vJ V‰gL« nghJ ne®nfh£oÈUªJ Éyfš
ne®Ä‹thahf ga‹gL¤j¥gL»wJ? V‰gL»wJ.
w
m) öafh¥g® M) CO2 cUthjY¡fhd tiuglkhdJ

M) öŒika‰w fh¥g® f£oyh M‰wš m¢á‰F Vw¤jhH
ïizahf cŸsJ.
ï) fh®g‹ j©L
ï) CO MdJ vâ®¡F¿ rhŒî kâ¥ãid¥
<) ãsh£od« Ä‹thŒ
bg‰WŸsJ. vdnt bt¥gÃiy
[Éil: M) öŒika‰w fh¥g®] mâfÇ¡F« nghJ CO mâf
Ãiy¥ò¤j‹ik cilajh»wJ.
6

<) cnyhf M¡irLfŸ ne®¡F¿ rh®ò mjDl‹ ïizªJ fhšáa«
kâ¥ghdJ, bt¥gÃiy mâfÇ¡F« áÈ¡nf£ vD« fÅk¡ froid¤
nghJ mitfË‹ Ãiy¥ò¤j‹ik jU»wJ.
Fiwtij¡ fh£L»wJ.
CaO(s ) + SiO 2(s ) 
→ CaSiO3(s )
[Éil: M) CO2 cUthjY¡fhd ïs¡» fÅk¡fÊî fÅk¡frL
m
tiuglkhdJ f£oyh M‰wš
m¢á‰F Vw¤jhH ïizahf cŸsJ] 4. v›tif jhJ¡fis ml®¥ã¡f Eiu Äj¥ò
Kiw V‰wJ? m¤jifa jhJ¡fS¡F ïU
ã‹tUtdt‰¿‰F ÉilaË¡f
co
vL¤J¡fh£LfŸ jUf.
1. fÅk« k‰W« jhJ Éil. ršigL tif jhJ¡fis ml®¥ã¡f Eiu
M»at‰¿‰»ilnaahd ntWghLfŸ Äj¥ò Kiw V‰wJ.
ahit? v.fh :
s.
Éil. (i) fÈdh (PbS)
fÅk« jhJ (ii) Í§¡ ãs‹£ (ZnS).
ïa‰ifÆš mâf rjåj¤âš 5. fÇ k‰W« CO M»a ïu©oDŸ ZnO it
cnyhfÉaš
ok
fhz¥gL« mfœªJ cnyhf¤âid¥ xL¡f, áwªj xL¡F« fhuÂ vJ? V‹?
vL¡f¥g£l xU bg‰WŸs
bghUshdJ fÅk§fËÈUªJ Éil. (i)
ZnO k‰W« CO cUthtj‰fhd
xU cnyhf¤ij vËjhfî«, ne®nfhLfŸ Rkh® 900 - 1000k
mj‹ jÅ¤j bghUshjhu ßâahf bt¥gÃiyÆš bt£L»‹wd.
o
ÃiyÆnyh mšyJ á¡fdkhfî«, (ii) ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ fh®g‹
mj‹ M¡irL, cnyhf§fis¥ ne®nfhlhdJ ïU«ã‹ ne®nfh£o‰F
ab
ršigL ngh‹w ãÇ¤bjL¡f nkš cŸsJ.

nr®k ÃiyfËnyh ïaYkhÆ‹ (iii) ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ ZnO MdJ
bfh©oU¥ã‹ mJ m¤jifa
CO it¡ fh£oY« mâf Ãiy¥ò¤
fÅk« vd¥gL«. fÅk§fŸ
jhJ¡fŸ vd j‹ik cilaJ.
ur
miH¡f¥gL»‹wd. (iv) vdnt, ï›bt¥gÃiy všiyÆš

xL¡f ÉidahdJ bt¥g ïa¡fÉaš
2. öa cnyhf§fis mitfË‹ bfhŸifgo rh¤âakhdjšy.
jhJ¡fËÈUªJ ãÇ¤bjL¡F« gšntW (v) vÅD« 1000 K bt¥gÃiy¡F
.s
goÃiyfŸ ahit? nkš, fh®g‹ ne®nfhlhdJ Í§»‹

Éil. (i) jhJ¡fis ml®ã¤jš ne®nfh£o‰F Ñœòwkhf mik»wJ.
(ii) g©glh cnyhf¤ij¥ ãÇ¤bjL¤jš (vi) vdnt, ï›bt¥gÃiy¡F nkš
w
(iii) g©glh cnyhf¤ij¤ öŒikah¡fš fh®gid xL¡F« fhuÂahf

ga‹gL¤jyh«.
3. ïU«ig mj‹ jhJthd Fe2O3 ÆÈUªJ
w
ãÇ¤bjL¥gâš R©zh«ò¡ fšÈ‹ 6. Ã¡fiy¤ öŒikah¡f¥ ga‹gL« xU

ga‹ghL ahJ? KiwÆid ÉtÇ¡f?
Éil. Fe2O3(s) + 3CO(g) 
→ 2Fe(s) + 3CO2(g)↑ Éil. kh‹£ Kiw :
w
(i) 350 K bt¥gÃiyÆš, öŒika‰w

(i) nk‰f©l ãÇ¤bjL¤jÈš, xU
fhu¤j‹ik cila ïs¡»ahd Ã¡fiy fh®g‹ nkhdh¡irLl‹
R©zh«ò¡fš ga‹gL¤j¥gL»wJ. ÉidgL¤j mâf msÉš vËâš
MÉahF« Ã¡fš bl£uh fh®gidš
(ii) ï¤jhJÉš fhz¥gL« áÈ¡fh cUth¡f¥gL»wJ.
fÅk¡ fÊthdJ mÄy¤ j‹ikia
bg‰¿U¥gjhš, R©zh«ò¡fš
7

â©k ÃiyÆš cŸs khR¡fŸ (vii) ï¢ brašKiwahdJ gyKiw
m¥gona j§F»‹wd. Û©L« xnu âirÆš Ãfœ¤j¥g£L,
350 K njitahd öŒik¤ j‹ikíila
Ni(s) + 4 CO(g)  → Ni(CO)4(g) cnyhf« bgw¥gL»wJ.
(ii) 460 K bt¥gÃiyÆš Ã¡fš bl£uh (viii)
cnyhf« M¡á#nd‰w« miltij
m
fh®gidiy bt¥g¥gL¤j, ïªj jL¡f ï¢braš KiwahdJ,
mizî¢ nr®k« áijtilªJ öa kªjthí¢ NHÈš Ãfœ¤j¥gL»wJ.
cnyhf« bgw¥gL»wJ. (ix) b#®khÅa«, áÈ¡f‹ k‰W«
co
460K fhÈa« ngh‹w Fiwfl¤âfshf¥
Ni(CO)4(g)  → Ni(s) + 4CO(g)
ga‹gL« jÅk§fŸ ï«KiwÆš
7. òy¤öŒikah¡fš KiwÆid xU öŒik¥gL¤j¥gL»‹wd.
vL¤J¡fh£Ll‹ ÉtÇ. 8. (m) vÈ§f« tiugl¤âid ga‹gL¤â
s.
Éil. òy¤ öŒikah¡fš : ã‹tU« ÃfœîfS¡fhd
(i) ï«KiwahdJ ã‹d gofkh¡fš Ãgªjidfis f©l¿f.
j¤Jt¤ij mo¥gilahf¡ bfh©lJ. i. bk¡Üáahit mYÄÅa¤ij¡
ok
(ii) öŒika‰w ÃiyÆš cŸs bfh©L xL¡Fjš
cnyhf¤ij cU¡» ã‹ â©kkh¡F« ii. bk¡Üáa¤ij¡ bfh©L
nghJ, khR¡fŸ cUFÃiyÆš cŸs mYÄdhit xL¡Fjš.
gFâÆš j§F»‹wd. (M) 983 K bt¥gÃiy¡F Ñœ fh®gid¡
o
(iii) mjhtJ khR¡fŸ â©k Ãiy fh£oY« fh®g‹ nkhdh¡i[lhdJ
cnyhf¤âš fiutij¡ fh£oY«
myF 1
áwªj xL¡F« fhuÂ És¡Ff.

ab
cU»a ÃiyÆš cŸs cnyhf¤âš

(ï) T Vw¤jhH 1200 K bt¥gÃiyÆš
mâf msÉš fiu»‹wd.
Fe2O3 ia¡ fh®gid¡ bfh©L
cjhuz« :
xL¡f ïaYkh?
(i) ï«KiwÆš öŒika‰w
Éil. (m)
cnyhf« xU j©L toÉš
ur
vL¤J¡bfhŸs¥gL»wJ. (i) 1350 K bt¥gÃiy¡F Ñœ

(ii) j©o‹ xU KidahdJ ef®ªJ
bk¡Üáahit mYÄÅa¤ij¡
bršY« ö©L bt¥g¥gL¤âia¥ bfh©L xL¡f Koí«.
(ii) 1400° C ¡F Ñœ bk¡Üáa¤ij¡
.s
ga‹gL¤â bt¥g¥gL¤j¥gL»wJ.
(iii) ïj‹ Éisthf j©o‹ m¥gFâÆš
bfh©L mYÄÅa¤ij xL¡f
cŸs cnyhf« cUF»wJ. Koí«.
w
(iv) bt¥g¥gL¤âÆid bkJthf (M)

kWKidÆid neh¡» ef®¤â¢ (i) fh®g‹ nkhdh¡irL cUthjY¡fhd
bršY« nghJ öa cnyhf« tiugl« vâ®F¿ rhŒîl‹ Toa
w
gofkh»wJ. ne®¡nfhlhF«.
(v) mnj neu¤âš bt¥g¥gL¤â (ii) ïâš, fh®g‹nkhdh¡irL
ef®jj¥g£ljhš òâjhf cUthd M¡Ì#nd‰w« milªJ CO2 it¤
w
cU»a Ãiy òy¤â‰F khR¡fŸ jU»wJ.

ïl«bga®»‹wd. (iii) Mdhš, fh®g‹ M¡Ì#nd‰w«
(vi) bt¥g¥gL¤âia nkY« ef®¤J« milªJ CO-it¤ jU»wJ.
nghJ, khR¡fis¡ bfh©LŸs (iv) CO-it¡ fh£oY« CO2 mâf Ãiy¥ò¤
cU»a Ãiy¥gFâahdJ mjDl‹ j‹ik cilaJ.
nr®ªJ ef®»wJ.
8

(v) vdnt, mâf bt¥gÃiyfËš (iii) gh¡ir£oÈUªJ bgw¥g£l 20%
fh®gid¡ fh£oY« fh®g‹ mYÄdh¡ fiurš cU»a
nkhdh¡irnl xL¡F« fhuÂahf ÃiyÆš cŸs »iunahiy£Ll‹
brašgL»wJ. fy¡f¥g£L Ä‹gF fyÅš
(ï) vL¤J¡bfhŸs¥gL»wJ.
m
(i) Koí«, fh®g‹ Fiwªj bt¥gÃiyÆš (iv) ï¢braš KiwfËš, cnyhf c¥òfŸ
Fe2O3 ia xL¡fkila¢ brŒahJ. cU»a mšyJ fiurš ÃiyÆš
(ii) Mdhš, mâf bt¥gÃiyÆš Fe2O3 vL¤J¡bfhŸs¥gL»‹wd.
(v) ïâš
co
ia fh®gid¡ bfh©L xL¡f Koí«. fhz¥gL« cnyhf
maÅahdJ jFªj xL¡F«
9. J¤jehf¤â‹ ga‹fis¡ TWf. fhuÂíl‹ Éid¥L¤Jjš mšyJ
Éil. J¤jehf¤â‹ ga‹ghLfŸ (Zn) : Ä‹dh‰gF¤jš _y« xL¡f¥gL»wJ.
(i) v~F k‰W« ïU«ò mik¥òfŸ (vi) 10% fhšáa« FnshiuL fiurš
s.
mÇkhd« k‰W« JU¥ão¡fhkš Ä‹gFfiurYl‹ nr®¡f¥gL»wJ.
ghJfh¡F« J¤jehf¥ ó¢áš (vii) ï§F fhšáa« FnshiulhdJ
(Galavnizing) ïJ ga‹gL»wJ. fyitÆ‹ cUFÃiyia Fiw¡f¥
cnyhfÉaš
ok
(ii) nkY«, J¤jehf« nkh£lh® ga‹gL»wJ.
thfdm¢Rth®¥ò k‰W« Ä‹ rhjd (viii) cU»a fyit 1270 K bt¥gÃiy¡F
bghU£fËš ga‹gL»wJ. nkš ïU¡FkhW guhkÇ¡f¥gL»wJ.
(iii) bgÆ©£, u¥g®, mHF rhjd¥ (ix) ï¢braš KiwÆš ÃfG«
o
bghU£fŸ, kUªJ¥ bghU£fŸ, ntâÉidfŸ
be»ÊfŸ, ik , Ä‹fy‹fŸ ngh‹w mYÄdhÉ‹ maÅah¡f«
ab
gybghU£fŸ jahÇ¥gj‰F J¤jehf → 2Al3+ + 3O2–

Al2O3 
M¡irL ga‹gL»wJ.
vâ®Ä‹thÆš ÃfG« Éid
(iv) xËU« bgÆ©£, xËU« És¡FfŸ
2Al3+ (cU»aÃiy) + 6e– 
→ 2Al(l)
k‰W« x - fâ® âiu M»ad jahÇ¥ãš
J¤jehf ršigL ga‹gL»wJ. ne®Ä‹thÆš ÃfG« Éid
ur
(v) J¤jehf¤â‹ cnyhf¡ fyitahd 6O2– (cU»aÃiy) 

→ 3O2 + 12e–
ã¤jis (brass) mÇkhd« milahj mYÄdhÉ‹ maÅah¡f«
j‹ikÆid¥ bg‰¿U¥gjhš FHhŒ → 2Al3+ + 3O2–
Al2O3 
.s
thšîfŸ k‰W« jftš bjhl®ò (x) fh®g‹ ne®Ä‹thahf brašgLtjhš

rhjd§fË‹ jahÇ¥ãš ga‹gL»wJ. mâš ã‹tU« ÉidfS« Ãfœ»wJ.
10. mYÄÅa¤â‹ Ä‹dh‰ cnyhfÉaiy C(s) + O2–(melt) 
→ CO + 2e–
w
És¡Ff. C(s) + 2O2–(melt) 

→ CO2 + 4e–
Éil. mYÄÅa¤â‹ Ä‹dh‰ cnyhfÉaš : (xi) nk‰f©LŸs ïU ÉidfË‹
(i) fh®g‹ nkšó¢R ór¥g£l xU fhuzkhf, Ä‹dh‰gF¤jÈ‹ nghJ
w
ïU«ò¤ bjh£oÆš Ä‹dh‰ gF¤jš ne®Ä‹thŒ bkJthf fiu»wJ.

Ãfœ¤j¥gL»wJ. ïJ vâ®Ä‹ thahf (xii) vâ®Ä‹thÆš öa mYÄÅa«
brašgL»wJ. åœgoth» Ä‹gFfyÅ‹
w
(ii) Ä‹gFËÆš mÄœ¤â it¡f¥g£LŸs mo¥gFâÆš j§F»wJ.

fh®g‹ j©LfŸ ne®Ä‹thahf¢ (xiii) Ä‹dh‰gF¤jÈ‹ Ãfu Éid,
brašgL»‹wd. 4Al3+(cU»aÃiy) + 6O2–(cU»aÃiy) + 3C(s)
→ 4Al(l) + 3CO2(g)

9
RuhÉ‹  ntâÆaš 12 M« tF¥ò

bjhFâ 1 
11. ã‹tUtdt‰iw jFªj cjhuz§fSl‹ (iii) á®nfhÅa¤âš cŸs khR¡fŸ

És¡Ff. ÉidòÇahkš ïU¡f mnaho‹
(m) khR (M) frL ga‹gL»wJ.
Éil. (m) khR :
(iv) nrfÇ¥ghdhf ga‹gL»wJ.
(i) bghJthf jhJ¡fSl‹ 14. Ä‹dh‰ öŒikah¡fÈ‹ j¤Jt¤âid
m
cnyhf¤ j‹ika‰w ghiw¥ xU cjhuz¤Jl‹ És¡Ff.
bghU£fŸ k‰W« k© Éil. Ä‹dh‰ öŒikah¡fš :
ngh‹wit ïu©lw¡ fyªJ¡ (i) g©glh cnyhfkhdJ
co
fhz¥gL«. Ä‹dh‰gF¤jš _y« öŒik
(ii) ï¤jifa mid¤J« nr®¤J¡ brŒa¥gL»wJ.
fÅk¡ fÊî mšyJ khR mšyJ (ii) Ä‹dh‰ gF¤jyhdJ ãÇ¤bjL¡f¥gl
fh§F vd miH¡f¥gL»wJ. nt©oa cnyhf¤â‹ c¥òfis¡
s.
(M) frL : bfh©l Ú®¡fiuriy¡ bfh©LŸs
(i) fÅk¡ fÊî k‰W« ïs¡» Ä‹gF fy¤âš Ãfœ¤j¥gL»wJ.
nr®ªJ cUfhj khR¡fŸ vËâš (iii) öŒika‰w ÃiyÆš cŸs cnyhf¤
ok
cUF« fÊîfis¡ khW«. j©LfŸ ne®Ä‹thahfî«, öa
(ii) ïitna frL vd¥gL»wJ. cnyhf¤ jfL vâ®Ä‹thahfî«
ga‹gL¤â Ä‹dh‰ gF¤jš Ãfœ¤J«
CaO(s ) + SiO 2(s ) → CaSiO3(s ) nghJ, ãÇ¤bjL¡f¥gl nt©oa
ïs¡» fÅk¡fÊî fÅk¡frL
o
cnyhf« ne®Ä‹ thÆÈUªJ fiuªJ
fiurÈš br‹W vâ®Ä‹thÆš
myF 1
12. thí Ãiyik¤ öŒikah¡fY¡fhd

åœgoth»wJ.
ab
mo¥gil¤ njitfis¤ jUf.

(iv) Ä‹dh‰gF¤jÈ‹ nghJ Fiwthd
Éil. (i) cnyhf¤Jl‹ nr®ªJ vËâš vy¡£nuh ne®Ä‹ j‹ik cila
MÉahF« nr®k¤ij cUth¡ftšy khR¡fŸ ne®Ä‹ thÆ‹ moÆš
xU fhuÂíl‹ cnyhf« j§F»‹wd.
ur
ÉidgL¤j¥gL»wJ.
(v) mit MndhL khR vd
(ii) vËâš MÉahF« nr®k¤ij miH¡f¥gL»wJ.
áijtila¢ brŒJ öa cnyhf« (vi) áštiu Ä‹dh‰gF¤jš KiwÆš
bgw¥gL»wJ.
.s
öŒikah¡fiy cjhuzkhf¡
13. ã‹tU« brašKiwfËš bfh©L ï¢braš KiwÆid¥
bfhL¡f¥g£LŸst‰¿‹ ga‹gh£oid òÇªJ bfhŸsyh«.
w
ÉtÇ¡f. vâ®Ä‹thŒ : öa ášt®

(i) fh¥g® ãÇ¤bjL¤jÈš áÈ¡fh ne®Ä‹thŒ : öŒika‰w ášt®
(ii) mYÄÅa« ãÇ¤bjL¤jÈš Ä‹gFË : m Ä y ¤ j ‹ i k í i l
w
»iunahiy£ ie£nu£ fiurš ášt®

(iii) á®nfhÅa¤âid (vii) Ä‹thŒfË‹ tÊna Ä‹rhu¤ij¢
ÛöŒikah¡fÈš mnaho‹. brY¤J« nghJ ášt® mQ
w
vy¡£uh‹fis ïHªJ fiurY¡FŸ

(iv) Eiu Äj¥ò KiwÆš nrhoa«
brš»wJ.
raidL.
(viii) ne®Ä‹j‹ikíila ášt® maÅfŸ
Éil. (i) ïs¡»ahf ga‹gL»wJ. vâ®Ä‹thÆš br‹W Ä‹Åw¡f«
(ii) Ä‹gFËahf ga‹gL»wJ. milªJ Ä‹thÆš go»wJ.
10

(ix) fh¥g®,Í§¡ ngh‹w ãw (v) ÉidgLbghU£fË‹, Éid
cnyhf§fS« ïnj KiwÆid¥ ÉisbghUSl‹ ntâ¢ rkÃiyÆš
ã‹g‰¿ öŒikah¡f¥gL»‹wd. ïU¥gjhf fUâ DG vÈ§f«
ne®Ä‹thŒ Éid tiugl¤âš És¡f¥g£LŸsJ.
Ag(s)  + + 1e–
→ Ag(aq) (vi) Mdhš ïJ všyh ÃgªjidfS¡F«
m
vâ®Ä‹thŒ Éid c©ikašy.
Ag+(aq) + 1e– 
→ Ag(s) 17. cnyhfÉaÈš Ä‹ntâ j¤Jt¤âid¥
g‰¿ áWF¿¥ò tiuf.
co
15. xL¡F« fhuÂia¤ bjÇî brŒjš v‹gJ Éil. (i) nrhoa«, bgh£lháa« ngh‹w
bt¥g ïa¡fÉaš fhuÂia¥ bghU¤jJ Éidâw‹ Ä¡f cnyhf§fË‹
jFªj cjhuz¤Jl‹ ï¡T‰iw M¡irLfis fh®gid¡ bfh©L
És¡Ff. xL¡FtJ bt¥g ïa¡fÉaš go
Éil. (i)
bt¥g ïa¡fÉaš bfhŸifË‹
s.
rh¤âak‰wjhF«.
mo¥gilÆš jFªj xL¡f« (ii) ï¤jifa jÅk§fŸ mitfË‹
fhuÂÆid¤ bjÇî brŒayh«. jhJ¡fËÈUªJ Ä‹ntâ Kiwfis¥
cnyhfÉaš
(ii) xU j‹Å¢irahd Éid¡F, f£oyh
ok
ga‹gL¤â ãÇ¤bjL¡f¥gL»‹wd.
M‰wÈš V‰gL« kh‰w« (DG) MdJ (iii) mâf Éid¤âw‹ bfh©l
f©o¥ghf vâ®F¿ kâ¥ãid¥ cnyhfkhdJ, x¥Õ£L msÉš
bg‰¿U¡f nt©L«. Fiwthd Éid¤âw‹ bfh©l
(iii) vdnt, cnyhf M¡iril
o
cnyhf maÅfis¡ bfh©LŸs
bfhL¡f¥g£l xU xL¡F« fhuÂíl‹ fiurÈš nr®¡f¥gL« nghJ, mâf
nr®¤J xL¡f nt©LbkÅš, f£oyh Éid¤âw‹ bfh©l cnyhf«
ab
M‰wš kh‰w« vâ®F¿ kâ¥ãid¥ fiurY¡FŸ brš»wJ.

bg‰¿U¡f nt©L«. DG° = –nFE°
(iv) vdnt, ÉidÆš f£oyh M‰wš (iv) ï§F
kh‰w« mâf vâ®F¿ kâ¥ãid¥ n =
xL¡F« braš KiwÆ‹
ur
bgW« tifÆš, xL¡F« fhuÂ vy¡£uh‹fË‹ v©Â¡if

bjÇî brŒa¥gL»wJ.
F = ghunl
16. vÈ§f« tiugl¤â‹ tu«òfŸ ahit ? E° = M¡á#nd‰w xL¡f ïizÆ‹
.s
Éil. (i) vÈ§f« tiugl« bt¥g ïa¡fÉaš Ä‹Kid Ä‹dG¤j«.

bfhŸiffis k£Lnk fU¤â‰bfh©L (v) E° MdJ ne®F¿íilaJ vÅš, DG
cUth¡f¥g£ljhF«. MdJ vâ®F¿ia¥ bgW« nkY«
w
(ii) ïJ, xU Éid Ãfœtj‰fhd bt¥g xL¡f Éid j‹Å¢irahf ÃfG«.

ïa¡fÉaš rh¤âa¤ j‹ik F¿¤j (vi) vdnt, x£L bkh¤j ÉidÆ‹
jftiy k£Lnk jU»wJ. Ãfu Ä‹dG¤j« ne®F¿
w
(iii) ïJ, xU Éid v›tsî ntf¤âš kâ¥ig¥ bgWkhW xL¡f Éid

ÃfG« v‹w Étu¤âid jUtâšiy. â£lÄl¥gL»wJ.
(iv) nkY« Jiz ÉidfŸ Ãfœtj‰fhd v.fh :
w
rh¤âa§fis g‰¿ vªj xU + 

Cu(s) + 2Ag(s) → Cu2+(aq) + 2Ag(s)
Étu¤âidí« jUtâšiy.
Cu2+(aq) + Zn(s) 
→ Cu(s) + Zn2+(aq)
11
RuhÉ‹ 12 M« tF¥ò  ntâÆaš  bjhFâ 1 
Éil. (i) ZnO k‰W« CO cUthtj‰fhd

ne®¡nfhLfŸ Rkh® 800°C – 1000°C š
j‹ kâ¥ÕL bt£L»‹wd.
(ii) ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ fh®g‹
1. áštiu nrhoa« raidL bfh©L ntâ¡ ne®nfhlhdJ Zn ‹ ne®nfh£o‰F
m
fGî« brašKiw¡fhd rk‹gh£oid¤ nkš cŸsJ.
jUf. ïªj ntâ¡ fGî Kiw xU (iii) ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ ZnO MdJ
M¡á#nd‰w xL¡f Éid vd¡fh£Lf. CO it¡ fh£oY« Ãiy¥ò¤j‹ik
co
cilaJ.
Éil. 4Ag(s) + 8CN–(aq) + O2(g) + 2H2O(l)  →
(iv) ï›bt¥gÃiy všiyÆš xL¡f
4[Au(CN)2]–(aq) + 4OH–(aq)
ÉidahdJ bt¥g ïa¡fÉaš
nk‰f©l ÉidÆš M¡Ì#‹ bfhŸif¥go rh¤âakhdJ mšy.
Ú¡f¥g£LŸsJ. vdnt, ïJ xU (v) vÅD« 1000°C
s.
¡F nkš,
M¡á#nd‰w xL¡f ÉidahF«. fh®g‹ ne®¡nfhlhdJ ïU«ã‹
2. nk¡dir£il (bk¡Üáa« fh®gnd£) ne®¡nfh£o‰F Ñœòwkhf mik»wJ.
vdnt, ï›bt¥gÃiy¡F nkš
ok
fh‰¿šyh¢ NHÈš tW¡F« nghJ
bk¡Üáah bgw¥gL»wJ. ïªne®Éš fh®gid xL¡F« fhuÂahf
áijtilí« Éid¡fhd rk‹gh£oid¤ ga‹gL¤jyh«.
jUf. 1400°C
ZnO + C → Zn + CO
∆
o
Éil. MgCO3 → MgO + CO2 4. Ú®¤j NaCl I Ä‹dh‰gF¤jš _y«
myF 1
3. vÈ§f« tiugl¤ij¥ ga‹gL¤â cnyhf nrhoa« ãÇ¤bjL¡f¥gL»wJ.

ab
(gl«) ZnO I Zn Mf fh®gid¡ Ä‹dh‰gF¤jY¡F¥ ã‹ fiurš fhu¤

bfh©L xL¡Ftj‰fhd Fiwªjg£r j‹ikíilajh»wJ. rh¤âakhd
bt¥gÃiyia¡ f©l¿f. Ä‹Kid Éidfis vGJf.
ï›bt¥gÃiyÆš ÃfG« x£Lbkh¤j Éil. (i) ne®Ä‹thŒ Éid (M¡á#nd‰w«)
ur
ÉidÆid vGJf. 2Cl–  → Cl2 + 2e–

200
(ii) vâ®Ä‹thŒ Éid (xL¡f«)
2H2O + 2e– 
→ H2 + 2OH–
100
g 2O
= 2A
+ O2
4Ag
.s
O
0 Hg 2
=2
O 2
g+
2H
–100
–200 NiO
u 2O =2
= 2C
+ O2 O2
4Cu 2N
i+
w
–300
2FeO
O2 =
–400 2Fe+
G° = RT Inp O2 / kJmol–1O2
C + O2 = CO2
C rO 3
ZnO = 2/3
–500 =2 r+
O2
+O 2
4/3C
2Zn 2 M nO
O2 =
–600 n+
w
2M
2C +
O2 =
–700 2CO
O3
/3 Al 2
–800 =2
O2
Al +
4/3
–900 O
Ca
w
=2
O2
a+
–1000 2C
O
mg
=2
O2
–1100 g+
2M
–1200
0
00
00
00
00
00
00
00
00
0
0
20
40
60
80
10
12
14
16
18
20
22
24
T / °C
12
TLjš Édh¡fŸ
rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL 1 Mark 5. T‰W (A) : gh¡ir£ xU jhJthF«.
fhuz« (R) : cnyhf¤ij mj‹ jÅ¤j
m
1. ã‹tUtdt‰iw ftÅ. ÃiyÆnyh mšyJ
(I) ntâ Kiw (II) tW¤jš mj‹ M¡irL, ršigL
ngh‹w nr®k ÃiyfËnyh
(III) EiuÄj¥ò Kiw
co
bfh©oU¥ã‹ mªj¥
ït‰WŸ, vJ ml®ã¤jš Kiwia¡ bghUŸ jhJ vd¥gL«.
F¿¡»wJ? m) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ
m) I k£L« M) III k£L« (A) É‰F rÇahd És¡f«.
ï) I, III <) I, II, III
s.
M) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ
[Éil: ï) I, III] (A) É‰F rÇahd És¡f« mšy.
2. ã‹tUtdt‰WŸ ïs¡» F¿¤j rÇahd ï) (A) rÇ, (R) jtW.
cnyhfÉaš
ok
T‰iw nj®ªbjL. <) (A) jtW, (R) rÇ.
m) fÅk¤ij áÈ¡nf£lhf kh‰Wjš [Éil: ï) (A) rÇ, (R) jtW]
M) cUfhj khR¡fis cUF« khR¡fshf 6. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š
kh‰Wjš cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj
o
ï) cUF« khR¡fis cUfhj khR¡fshf ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.
kh‰Wjš fy« -I fy« -II
ab
<) ïit mid¤J« rÇ A gh¡ir£ (i) Al2O3.nH2O

[Éil: M) cUfhj khR¡fis cUF« B nk¡dil£ (ii) Cu2O
khR¡fshf kh‰Wjš]
C F¥iu£ (iii) Fe3O4
3. ÑnH bfhL¡f¥g£LŸs cnyhf D fhyik‹ (iv) ZnCO3
ur
M¡irLfis ftÅ.
(I) PbO (II) Al2O3 A B C D
(m) (i) (ii) (iii) (iv)
(III) ZnO (IV) FeO
(M) (i) (iii) (ii) (iv)
.s
ït‰WŸ, vij fh®gid¡ bfh©L (ï) (i) (iv) (iii) (ii)

cnyhfkhf xL¡f KoahJ? (<) (i) (iii) (iv) (ii) [Éil: M) (i) (iii) (ii) (iv)]
m) I k£L« M) II k£L«
w
7. cnyhfÉaš brašKiwÆ‹ Kjš go

ï) III k£L« <) IV k£L« ÃiyahdJ ______ MF«.
[Éil: M) II k£L«] m) g©glh cnyhf¤ij¥ ãÇ¤bjL¤jš
w
4. njit¥gL« cnyhf¤âid mj‹ M) g©glh cnyhf¤ij¤ öŒikah¡fš

jhJÉÈUªJ ãÇ¤bjL¤jš cnyhfÉaš ï) khR¡fis Ú¡Fjš
brašKiwia cŸsl¡»aJ vJ? <) ït‰WŸ vJîÄšiy
w
m) jhJ¡fis ml®ã¤jš [Éil: ï) khR¡fis Ú¡Fjš]

M) g©glh cnyhf¤ij¥ ãÇ¤bjL¤jš
ï) g©glh cnyhf¤ij¤ öŒikah¡fš
<) ïit mid¤J«
[Éil: <) ïit mid¤J«]
13

8. T‰W (A) : ïa‰ifÆš jÅ 12. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š
nr®kkhfnth mšyJ cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj
M¡irL, ršigL ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.
nr®k§fis¢ nr®¤J ml¡»a fy« -I fy« -II
T£L¡ fyitahfnth A tW¤jš (i) ršigL jhJthdJ
m
òÉÆš fhz¥gLgit M¡irlhf
jhJ¡fŸ vd¥gL»‹wd. kh‰WtJ
fhuz« (R) : ït‰¿š Fiwªj msî
co
cnyhf« F¿¥ã£l B fh‰¿yh (ii) ml®ã¡f¥g£l
rjåj¤âš fhz¥gL«. tW¤jš jhJthdJ
m) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ M¡á#‹ ïšyh
(A) É‰F rÇahd És¡f«.
NœÃiyÆš
NLgL¤Jjš
s.
(A) É‰F rÇahd És¡f« mšy. C cU¡»¥ (iii) Fiwthd
ãÇ¤jš bfhâÃiy cila
ï) (A) rÇ, (R) jtW. cnyhf¤âš cŸs
ok
<) (A) jtW, (R) rÇ. mâf bfhâÃiy
[Éil: ï) (A) rÇ, (R) jtW] cila khR¡fis
Ú¡Fjš
9. ã‹tUtdt‰iw ftÅ. D öŒikah¡fš (iv) jÅik gL¤j¥g£l
(I) tW¤jš c n y h f ¤ â š
o
(II) fh‰¿yh NHÈš tW¤jš v Š á í Ÿ s
myF 1
khR¡fis Ú¡Fjš
(III) cU¡»¥ ãÇ¤jš
ab
(IV) Eiu Äj¥ò Kiw A B C D

nk‰f©lt‰¿š, v«KiwahdJ ršigL (m) (ii) (iii) (i) (iv)
jhJit M¡irL jhJthf kh‰W« Kiw? (M) (iii) (ii) (i) (iv)
(ï) (i) (ii) (iii) (iv)
ur
m) I k£L« M) II k£L«
(<) (iii) (i) (ii) (iv) [Éil: ï) (i) (ii) (iii) (iv)]
ï) III k£L« <) IV k£L«
[Éil: ï) IV k£L«] 13. ã‹tUtdt‰WŸ jtwhd th¡»a¤ij
nj®ªbjL.
.s
10. ã‹tUtdt‰WŸ bghUªjhj x‹iw

nj®ªbjL.
m) Éidâw‹ Ä¡f cnyhf§fË‹
M¡irLfis fh®gid¡ bfh©L
2PbS + 3O2 
m) → 2PbO + 2SO2
xL¡FtJ bt¥g ïa¡fÉaš go
w
2ZnS + 3O2 
M) → 2ZnO + 2SO2 rh¤âa«
2FeS + 3O2 
ï) → 2FeO + 2SO2 M) Éidâw‹ Ä¡f cnyhf§fŸ mj‹
2Cu2S + 3O2 
<) → 2Cu2O + 2SO2 jhJ¡fËš ïUªJ Ä‹ntâ Kiw
w
[Éil: ï) 2FeS + 3O2 → 2FeO + 2SO2] _y« ãÇ¤bjL¡f¥gL»‹wd.

11. ã‹tUtdt‰WŸ jtwhd ïizia¡ ï) cnyhf maÅ cŸst‰iw xL¡f,
jFªj xL¡F« fhuÂia nr®¡f
w
f©l¿.
nt©L« mšyJ Ä‹dh‰ gF¥ò Kiw
m) gh¡ir£ - Al2O3.nH2O
_y« xL¡f«.
M) fh¥g® igiu£ - Cu2O
<) nk‰f©l mid¤J« jtW.
ï) Í§¡ ãs©£ - ZnS [Éil: m) Éidâw‹ Ä¡f cnyhf§fË‹
<) fädh - PbS M¡irLfis fh®gid¡ bfh©L xL¡FtJ
[Éil: M) fh¥g® igiu£ - Cu2O] bt¥g ïa¡fÉaš go rh¤âa«]
14

14. ã‹tUtdt‰WŸ rÇahd T‰iw¤ (ii) ïJ k‰w ãw cnyhf ršigLfŸ
nj®ªbjL. v©bzÆš eidªJ Eiu¤J
m) cnyhf¤â‹ ïašãid¥ bghW¤J tUtij¤ jL¡»‹wd.
xL¡F« fhuÂ bjÇî brŒa¥gL»wJ. cjhuz« :
M) Na, K, Al ngh‹w mâf Éid¤âw‹ ZnS ngh‹w khRfŸ fädhÉš (PbS)
m
cila cnyhf§fS¡F fh®gid fhz¥go‹ Fiw¡F« fhuÂahd
xL¡F« fhuÂahf¥ ga‹gL¤j nrhoa« raidL nr®¡f¥gL« nghJ mJ
ïayhJ. Na2[Zn(CN)4] v‹w mizî¢ nr®k¤ij
co
ï) ZnO, Al 2 O 3 ngh‹w M¡irLfis Í§¡ ršigo‹ òw¥gu¥ãš V‰gL¤Jtjhš
xL¡f CO it¥ ga‹gL¤j ïayhJ mj‹ Eiu¡F«¤ j‹ik Fiw¡f¥gL»wJ.
<) nk‰f©l mid¤J« rÇ 4. fh¥g® ãÇ¤bjL¤jÈš áÈfhÉ‹ g§F
[Éil: <) nk‰f©l mid¤J« rÇ] v‹d?
s.
Éil. (i) fh¥g® igiu£oÈUªJ fh¥giu
15. fh®gDl‹ nr®ªJ ______ cUth¡fhj
ãÇ¤bjL¡F« brašKiwÆš
cnyhf§fS¡F fh®g‹ xL¡F«
ml®ã¡f¥g£l jhJthdJ, mÄy¤
fhuÂahf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
cnyhfÉaš
ok
j‹ikíila ïs¡»ahd áÈfhîl‹
m) fh®g‹ nkhih¡irL fy¡f¥g£L vâ® mdš ciyÆš
M) fh®g‹ il M¡irL bt¥g¥gL¤j¥gL»wJ.
ï) cnyhf fh®igL (ii) cU¡Fjyhš cUthF« bg®u°
<) ït‰WŸ vJîÄšiy M¡irlhdJ fhu¤j‹ikÆid¥
o
[Éil: ï) cnyhf fh®igL] bg‰¿U¥gjhš mJ áÈ¡fhîl‹
ïizªJ bg®u° áÈ¡nf£ fÅk¡
ab
fÊÉid¤ jU»wJ.
ã‹tU« Édh¡fS¡F 2&3 2CuFeS2(s) + O2(g)  →
RU¡fkhf ÉilaË Mark
2FeS(l) + Cu2S(l) + SO2(g)
ur
1. öa cnyhf§fË‹ g©òfŸ ahit? 2FeS(l) + 3O2(g) 

→ 2FeO(l) + 2SO2(g)
Éil. (i) gsgs¥ò¤ j‹ik FeO(s) + SiO2(s) 
→ FeSiO3(s)
ïs¡» fÅk¡fÊî fÅk¡frL
(ii) vËâš jflhf kh‰w ïaY« j‹ik
.s
2. cnyhfÉaš - tiuaW. 5. tW¤jš k‰W« cU¡Fjš ntWgL¤â

vGJf.
Éil. (i) cnyhf§fË‹ m¿Éaš k‰W«
bjhÊšE£g¤njhL¤ bjhl®òila Éil. (i)
ršigL jhJ¡fis M¡irLfshf
w
ïa‰if ts§fËš ïUªJ kh‰w ga‹gL« tH¡fkhdbjhU

öŒikahd cnyhf§fis¥ Kiw tW¤jš brašKiw MF«.
ãÇ¤bjL¡F« brašKiwfis (ii) ml®ã¡f¥g£l jhJthdJ jFªj
w
cŸsl¡»aJ cnyhfÉaš vd ciyÆš vL¤J¡ bfhŸs¥g£L

tiuaW¡f¥gL»‹wJ. cnyhf¤â‹ cUFÃiyia Él
Fiwthd bt¥gÃiyÆš mâf msî
3.
w
Eiu Äj¥ò KiwÆš ga‹gL¤j¥gL« M¡á#‹ brY¤j¥g£L M¡ánd‰w«

Fiw¡F« fhuÂfË‹ g§F v‹d? mila¢ brŒa¥gL»wJ.
cjhuz« bfhL. ∆
2PbS + 3O 2 
→ 2PbO + 2SO 2 ↑
Éil. (i)
Eiu Äj¥ò KiwÆš nrhoa«
raidL (NaCN) Fiw¡F«
fhuÂahd ga‹gL»wJ.
15

cU¡Fjš : 9. ã‹tU« jhJ¡fis ftÅ¤J,
(i) fÅk¡ fÊîl‹ nr®ªJ vËâš mâš fhªj ãÇ¥ò _y« ml®ã¡f¥gL«
cUF« froid cUth¡f¡Toa jhJ¡fis vGJf.
ntâ¢ nr®kkhd ïs¡» k‰W« jFªj FeO, FeS, Fe2O3, Fe3O4, FeCO3, CuFeS2,
xL¡F« fhuÂfŸ ml®ã¡f¥g£l ZnO, ZnS, FeS2.
m
jhJîl‹ nr®¤J cU¡f¥gL»wJ. Éil. fhªj ãÇ¥ò _y« ml®ã¡f¥gL«
(ii) cnyhf¤â‹ cUFÃiyia Él mâf jhJ¡fŸ :
bt¥gÃiyÆš, fyitahdJ xU (i) Fe2O3
co
cU¡F ciyÆš cU¡f¥gL»wJ.
(ii) Fe3O4
CaO(s ) + SiO 2(s ) 
→ CaSiO3(s ) (iii) Fe CO3
ïs¡» fÅk¡fÊî fÅk¡frL (iv) Fe S2
10. jhJ¡fis ml®ã¤jš v‹whš v‹d?
s.
6. mYÄÅa¤â‹ Ä‹ntâ ãÇ¥ò KiwÆš
fhšáa« Fnshiuo‹ g§F v‹d? Éil. (i) jhJ¡fSl‹ cnyhf¤ j‹ika‰w
Éil. (i)
fyitÆ‹ cUFÃiyia Fiw¡f¥ khR¡fŸ, ghiw¥ bghU£fŸ k‰W«
ok
ga‹gL»wJ. k© khR¡fŸ ngh‹wit ïu©lw¡
(ii) cU»a fyit 1270 K bt¥gÃiy¡F
fyªJ fhz¥gL«.
nkš ïU¡FkhW guhkÇ¡f¥gL»wJ. (ii) ï¤jifa khR¡fŸ mid¤J«
nr®ªJ¡ fÅk¡ fÊî vd
7. Í§¡ M¡iroš ïUªJ Í§if miH¡f¥gL»wJ.
o
ãÇ¤bjL¤jÈš xL¡F« fhuÂahf CO (iii) cnyhfÉaÈ‹ Kjš brašKiwÆ‹
myF 1
ga‹gL¤j¥gLtâšiy. V‹? Kjš goÃiyahdJ ï¤jifa

ab
Éil. (i)
ZnO - Éš ïUªJ Zn cUthjY¡fhd khR¡fis Ú¡ftjhF«.
â£l f£oyh M‰wš kh‰w kâ¥ò MdJ, (iv) ï¢ brašKiwna jhJ¡fis
CO2 ÉÈUªJ CO cUthjY¡fhd ml®ã¤jš vd¥gL»wJ.
â£l f£oyh M‰wš kh‰w kâ¥ig Él
11. jhJ¡fis ml®ã¡F« gšntW KiwfŸ
ur
Fiwî.
(ii) vdnt, CO mdJ ZnO - it ahit? x›bth‹¿¡F« xU cjhuz«
xL¡fhJ. Mjyhš, CO MdJ ZnO jUf.
ãÇ¤bjL¤jÈš xL¡F« fhuÂahf Éil.
.s
ga‹gL¤j ïayhJ. Kiw cjhuz«

8. Cr2O3 ‹ cUthjš â£l f£oyh M‰wš òÉp®¥ò Kiw (m)
Fe2O3
kh‰w kâ¥ò - 540 KJ mol–1 k‰W« Al2O3 ‹ XL« ÚÇš fGîjš
w
cUthjš â£l f£oyh M‰wš kh‰w kâ¥ò - EiuÄj¥ò Kiw ZnS

827 KJ mol–1. Cr2O3 ia mYÄÅa¤ij¡ ntâ¡ fGîjš Au
bfh©L xL¡FtJ rh¤âakh? SnO2
w
fhªjãÇ¥ò Kiw
Éil. (i)
Cr2O3 ‹ DfG° kâ¥ò = –540 KJ mol–1
kâ¥ghdJ. 12. g©glh cnyhf¤ij ãÇ¤bjL¤jÈš cŸs
goÃiyfŸ ahit?
w
(ii) Al2O3 ‹ DfG° kâ¥ò = –827 KJ mol–1

kâ¥ig Él mâf« Éil. (i) jhJit njit¥gL« cnyhf¤â‹
(iii) vdnt, Al MdJ Cr2O3 ia xL¡F«.
M¡irlhf kh‰Wjš
(ii) cnyhf M¡iril jÅk cnyhfkhf
xL¡Fjš.
16

13. ršigL jhJ¡fis M¡irL jhJ¡fshf 16. Ra xL¡f« g‰¿ F¿¥ò tiuf.
kh‰w ga‹gL« tH¡fkhd Kiw v‹d? Éil. (i) áy jhJ¡fis rhjhuzkhf tW¡F«
mJ Ãfœtj‰fhd rh¤âa¡ T¿id nghJ mitfŸ g©glh cnyhf¤ij¤
vGJ. jU»‹wd.
Éil. (i)
ršigL jhJ¡fis M¡irLfshf (ii) ï¤jifa ne®îfËš jÅna xL¡F«
m
kh‰w ga‹gL« tH¡fkhdbjhU fhuÂ njitÆšiy.
Kiw tW¤jš brašKiw MF«. cjhuz« :
(ii) ml®ã¡f¥g£l jhJthdJ jFªj á‹dgh® jhJit tW¡F« nghJ bk®FÇ
co
ciyÆš vL¤J¡ bfhŸs¥g£L »il¡»wJ.
cnyhf¤â‹ cUFÃiyia Él HgS(s) + O2(g) 
→ Hg(l) + SO2
Fiwthd bt¥gÃiyÆš mâf msî
M¡á#‹ brY¤j¥g£L M¡ánd‰w« 17. vÈ§f« tiugl¤â‹ c‰Wneh¡fÈš
mila¢ brŒa¥gL»wJ. xU F¿¥ã£l bt¥gÃiyÆš áy cnyhf
s.
∆ M¡irLfS¡F rhŒÉš âObud kh‰w«
2PbS + 3O 2 
→ 2PbO + 2SO 2 ↑
V‰gL»wJ. V‹?
14. fh¥g® k£oÆš ïUªJ fh¥g® v›thW Éil. (i) xU F¿¥ã£l bt¥gÃiyÆš,
cnyhfÉaš
ok
ãÇ¤bjL¡f¥gL»wJ? MgO, HgO ngh‹w áy cnyhf
Éil. (i)
fÅk¡ fÊÉÈUªJ fh¥g® k£o M¡irLfS¡F, xU F¿¥ã£l
ãÇ¤bjL¡f¥g£L kh‰W ciyÆš bt¥gÃiyahš rhŒÉš âObud
ïl¥gL»wJ. kh‰w« V‰gL»wJ.
o
(ii) kh‰w ÉidfË‹ nghJ k£oÆš (ii) ï«kh‰w¤â‰F Ãiyik kh‰wnk
fhz¥gL« FeS k‰W« FeO Mf fhuzkhf mik»wJ.
ab
M¡á#nd‰w« mil»wJ. 18. v¤jifa cnyhf§fË‹ M¡irLfis

(iii) áÈ¡fhit ga‹gL¤â fÅk¡ fÊthf ãÇ¤bjL¡f Ä‹ntâ Kiw ga‹gL»wJ?
kh‰w¥g£L ïJ Ú¡f¥gL»wJ. Éil. (i) nrhoa«, bgh£lháa« ngh‹w
(iv) vŠáíŸs fh¥g® ršiglhdJ nkY« Éidâw‹ Ä¡f cnyhf§fË‹
ur
M¡á#nd‰w¤â‰F c£gL¤j¥g£L M¡irLfis fh®gid¡ bfh©L

mj‹ M¡irlhf kh‰w¥gL»wJ. xL¡FtJ bt¥g ïa¡fÉaš go
(v) ã‹d® ïJ cnyhf fh¥guhf rh¤âak‰wjhF«.
Ñœ¡f©LŸsthW kh‰w¥gL»wJ. (ii) ï¤jifa jÅk§fŸ mitfË‹
.s
2Cu2S(l,s) + 3O2(g) 
→ 2Cu2O(l,s) + 2SO2(g) jhJ¡fËÈUªJ Ä‹ntâ Kiwfis¥
2Cu O + Cu S  → 6Cu + SO
ga‹gL¤â ãÇ¤bjL¡f¥gL»‹wd.
2 (l) 2 (l) (l) 2(g)
w
19. öŒikah¡F« brašKiw v‹gJ ahJ?

15. bfh¥òs fh¥g® v‹gJ ahJ?
Éil. (i)
xU cnyhf« mj‹ jhJÉÈUªJ
Éil. (i) cnyhf fh¥guhdJ ãÇ¤bjL¡f¥gL« nghJ bghJthf
w
â©kkh¡f¥gL»wJ. ïâÈUªJ SO2 ÉidòÇahj M¡irLfŸ, ãw

thí btËnaWtjhš mj‹ njh‰w cnyhf§fŸ, mnyhf§fŸ ngh‹w
mik¥ãš bfh¥òs§fŸ nghš khR¡fŸ mâš fhz¥glyh«.
w
fhz¥gL»wJ.
(ii) ï¤jifa khR¡fis¥, g©glh
(ii) ïªj fh¥guhdJ bfh¥òs¡ fh¥g® vd cnyhf¤âÈUªJ ãÇ¤bjL¤jš
miH¡f¥gL»wJ. öŒikah¡F« braš KiwfŸ
vd¥gL»wJ.
17

20. ã‹tU« öŒikah¡F« KiwfŸ g‰¿ 23. mYÄÅa¤â‹ ga‹fŸ ahit?
F¿¥ò vGJf. Éil. mYÄÅa¤â‹ ga‹ghLfŸ (Al) :
(i) thiy to¤jš (i) mYÄÅakhdJ òÉ¥gu¥ãš mâf
(ii) cU¡»¥ ãÇ¤jš msÉš »il¡F« xU cnyhf«. ïJ
Éil. (i) thiy to¤jš : xU mâ bt¥g k‰W« Ä‹ fl¤âahF«.
m
Fiwthd bfhâÃiyÆš MÉahF« nkY« ïJ vËâš mÇkhd«
cnyhf§fis öŒikah¡F« Kiw miltâšiy.
ïj‹ ga‹ghLfŸ ã‹tUkhW :
(ii) cU¡»¥ ãÇ¤jš :
co
khR¡fŸ mâf bfhâÃiyÆidí« (i) e« m‹whl thœÉš mâf msÉš
mjndhL x¥ãL« nghJ cnyhfkhdJ ga‹gL« rikaš fy‹fŸ, bt¥g¥
Fiwthd bfhâÃiyfisí« gÇkh‰¿ M»ad jahÇ¤jÈš
bfh©oU¥ã‹ m¤jifa mYÄÅa« ga‹gL»wJ.
s.
cnyhf§fËš cŸs khR¡fis Ú¡f (ii) mYÄÅa¤jhŸ czî¥ bghU£fis
ï«Kiw ga‹gL»wJ. vL¤J¢ bršy f£L« bghUshf
ga‹gL»wJ.
21.
ok
th‹ - M®fš KiwÆš á®nfhÅa« (iii) ïJ xU bk‹ikahd cnyhfkhF«.
öŒikah¡fÈš cŸs rk‹ghLfis vÅD« ïJ fh¥g® kh§fÜR
vGJ. bk¡Üáa« k‰w« áÈ¡fh‹ ngh‹w
550 K cnyhf§fSl‹ nr®ªJ Fiwthd
Éil. Zr(s ) + 2I 2(s ) 
→ ZrI 4(MÉ)
(á®nfÅa«) (mnaho‹) (á®nfÅa« bl£uh vil cila tÈik Ä¡f cnyhf¡
o
mnailL)
fyitfis¤ jU»wJ.
myF 1
ZrI4(MÉ) 1800
→ Zr(s) + 2I2(s)
K
(iv) ïit Mfha Ékhd§fŸ k‰W«
ab
(á®nfÅa« bl£uh (á®nfÅa«) (mnaho‹) ãw ngh¡Ftu¤J thfd§fis

mnailL)
totik¥gâš ga‹gL»wJ.
22. jhÄu¤â‹ ga‹fŸ ahit? (v) mYÄÅa« vËjhf mÇkhd«
Éil. jhÄu¤â‹ ga‹fŸ (Cu) : miltâšiy.
ur
(i) Kj‹ KjÈš kÅj®fshš (vi) vdnt , ïJ ntâ ciyfŸ, kU¤Jt

ga‹gL¤j¥g£l cnyhf« jhÄu« cgfuz§fŸ, FË® rhjd¥
MF«. bghU£fŸ k‰W« thí¡fis vL¤J¢
bršY« FHhŒfŸ M»adt‰¿š
.s
(ii) nkY« ïj‹ cnyhf¡ fyitahd

bt©fy¤â‹ ga‹gh£odhš ga‹gL¤j¥gL»wJ.
`bt©fy¡ fhy«' v‹w xU rfh¥¤j« (vii) mYÄÅa« Éiy Fiwthd
bt¥g¤ij e‹F fl¤J« xU cnyhf«.
w
cUthf ïJ fhuzkhf mikªjJ.

(iii) jhÄukhdJ, j§f« k‰W« ãw (viii) vdnt, ïJ ïU«ò cŸsf¤Jl‹
cnyhf§fnshL ïizªJ Toa ca® mG¤j Ä‹f«ãfËš
ga‹gL»wJ.
w
ehza§fŸ eif¥bghU£fŸ
ngh‹wit jahÇ¡f¥ ga‹gL»wJ.
(iv) jhÄu« k‰W« ïj‹ cnyhf fyitfŸ
w
M»ad Ä‹f«ãfŸ, Ú® bršY«

FHhŒfŸ k‰W« gy Ä‹ bghUË‹
ghf§fŸ jahÇ¥ãš ga‹gL»‹wd.
18

ÉÇthf ÉilaË 5 Mark
(iii) ï«KiwÆš e‹F öŸ brŒa¥g£l
jhJ ÚÇš _œf¢ brŒa¥gL»wJ.
1. Í§¡ ãs©£oš ïUªJ Í§if (iv) ïjDl‹ ig‹ v©bzŒ, ô¡fÈ¥l°
ãÇ¤bjL¤jÈš cŸs ntâÉidfis v©bzŒ ngh‹w Eiu cUth¡F«
vGJf. fhuÂfŸ fy¡f¥gL»‹wd.
m
Éil. (i) ml®ã¤jš : jhJthdJ Eiu Äj¥ò (v) nrfÇ¥gdhf brašgL« nrhoa«
KiwÆ‹ _y« ml®ã¡f¥gL»wJ. <¤ijš, rhªnj£ á¿jsî
nr®¡f¥gL»wJ.
(ii) tW¤jš : ml®ã¡f¥g£l ršigL
co
jhJthdJ M¡irlhf kh‰w¥gL»wJ. (vi) ï¡fyitÆ‹ tÊna fh‰W
brY¤j¥g£L Eiu cUth¡f ¥gL»wJ.
2ZnS + 3O2 
→ 2ZnO + 2SO2
(vii) nrfÇ¡F« _y¡TWfŸ jhJ¡
(iii) xL¡f« : Í§¡ M¡iroš ïUªJ
JfŸfSl‹ ïizªJ mitfis
Í§¡ Mf xL¡f¥gL»wJ. Ú® Éy¡F« j‹ikíilajh¡F»wJ.
s.
1673 K
ZnO + C 
→ Zn + CO (viii) ïj‹ Éisthf jhJ¤ JfŸfŸ
(iv) Ä‹dh‰ öŒikah¡fš : v©bzÆš e‹F eidªJ,
cnyhfÉaš
Í§¡ Ä‹dh‰ öŒikah¡fš Eiuíl‹ nr®ªJ òw¥gu¥ig
ok
KiwÆš öŒik¥gL¤j¥gL»wJ. mil»‹wd.
ne®Ä‹ thŒ : khRfyªj Zn (ix) ïªj EiuahdJ tÊ¤bjL¡f¥g£L
vâ®Ä‹ thŒ : öa Zn jfL ã‹ cy®¤j¥g£L br¿thd jhJ
Ä‹gFË : mÄy« fyªj ZnSO4 bgw¥gL»wJ.
o
Ä‹rhu¤ij brY¤J« nghJ öa Zn (x) ÚÇš eidí« fÅk¡ fÊî¤ JfŸfŸ
vâ®Ä‹thÆš go»wJ. mo¥gFâÆš j§»tU»‹wd.
ab
(xi) ãÇ¤bjL¡f ÉU«ò« xU cnyhf¤â‹

(-) (+)
ršigL jhJthdJ k‰w ãw
cnyhf ršigLfis khRfshf¡
bfh©oU¥ã‹, nrhoa« raidL,
ur
khRfyªj Zn
nrhoa« fh®gnd£ ngh‹w Fiw¡F«
fhuÂfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
öa Zn jfL (xii) ïitfŸ k‰w ãw cnyhf ršigLfŸ
v©bzÆš eidªJ Eiu¤J
.s
mÄy« fyªj ZnSO4

tUtij¤ jL¡»‹wd.
2. Eiu Äj¥ò Kiw v‹whš v‹d? bjËthd (xiii) vL¤J¡fh£lhf ZnS ngh‹w khRfŸ
fädhÉš (PbS) fhz¥go‹
w
gl¤Jl‹ EiuÄj¥ò Kiwia És¡F.

Éil. (i) fädh (PbS), Í§¡ ãs‹£ (ZnS)
Fiw¡F« fhuÂahd nrhoa«
ngh‹w ršigL jhJ¡fis raidL (NaCN) nr®¡f¥gL« nghJ
mJ Na2[Zn(CN)4] v‹w mizî¢
w
ml®ã¡f ï«Kiw bghJthf¥

ga‹gL¤j¥gL»wJ. nr®k¤ij Í§¡ršigo‹ òw¥gu¥ãš
V‰gL¤Jtjhš mj‹ Eiu¡F«
(ii) ï«KiwÆš fÅk¡ fÊîfis Él j‹ik Fiw¡f¥gL»wJ.
w
cnyhf¤ jhJ¤ JfŸfŸ v©bzÆš

mâf msÉš eidtjhš
mitfis¡ fÅk¡ fÊîfËÈUªJ
ãÇ¤bjL¡f ïaY«.
19

(ix) jhJthdJ efU« g£il tÊna
fhªj¤ j‹ik cila RHš r¡fu¤ij
milí« nghJ, jhJÉš cŸs fhªj¤
j‹ik cila gFâ¥ bghU£fŸ
fhªj¥òy¤jhš <®¡f¥g£L gl¤âš
m
fh£oíŸsthW r¡fu¤â‰F mU»š
FÉayhf ÉG»‹wd.
(x) fhªj¤ j‹ika‰w jhJÉ‹ ãw
gFâfŸ RHš r¡fu¤â‰F m¥ghš
co
ÉG»wJ.
Eiu Äj¥ò Kiw
3. fhªj¥ ãÇ¥ò Kiwia bjËthd gl¤Jl‹
s.
ÉtÇ.
Éil. (i) bg®nuh fhªj¤ j‹ikíila
jhJ¡fis ml®ã¡f ï«Kiw
ok
ga‹gL»wJ.
(ii) ï«KiwahdJ, jhJ k‰W«
khR¡fË‹ fhªj¥ g©òfËš
fhz¥gL« ntWgh£oid
o
mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
myF 1
(iii) vL¤J¡fh£lhf cš¥uik£

ab
khRÉÈUªJ btŸça¡fš jhJit fhªj¥ ãÇ¥ò Kiw

ãÇ¤bjL¡fyh«.
(iv) ïâš khR cš¥uik£ MdJ fhªj¤ 4. ã‹tUtdt‰iw F¿¤J F¿¥ò vGJf.
j‹ik cilaJ. (i) fh®gid¡ bfh©L xL¡Fjš
ur
(v) ïij¥ nghynt Fnuhik£, (ii) iA£u#id¡ bfh©L xL¡Fjš

ignuhYir£ ngh‹w fhªj¥ (iii) Ra xL¡f«
g©òila jhJ¡fis fhªj¥
g©g‰w k©tif khR¡fËÈUªJ Éil. (i) fh®gid¡ bfh©L xL¡Fjš :
.s
ãÇ¤bjL¡fyh«. (i) ï«KiwÆš cnyhf¤â‹

(vi) e‹F öŸ brŒa¥g£l jhJthdJ M¡irL jhJthdJ fÇíl‹
Ä‹fhªj ãÇ¥gh‹ ÛJ ÉGkhW e‹F fy¡f¥g£L, tH¡fkhf
w
brŒa¥gL»wJ. CJ ciyÆš t‹ikahf

(vii) Ä‹fhªj ãÇ¥ò mik¥ãš ïU bt¥g¥gL¤j¥gL»wJ.
RHš r¡fu§fË‹ tÊna xU g£il (ii) xL¡f bt¥gÃiyÆš fh®gDl‹
w
ïa§F»wJ. nr®ªJ cnyhf fh®igLfis

(viii) r¡fu§fËš x‹W fhªj¤ j‹ik cUth¡fhj cnyhf§fS¡F
cilaJ. ga‹gL¤j¥gL»wJ.
w
v.fh :
ZnO(s) + C(s) 
→ Zn(s) + CO(g)
20

(ii) iA£u#id¡ bfh©L xL¡Fjš : (ii) ïâÈUªJ ïªj M¡irLfŸ
Fe, Pb, Cu ngh‹w iA£u#id¡ Äjkhd bt¥gÃiyfËš Ãiy¥ò¤
fh£oY« Fiwthd vy¡nuh j‹ik m‰witfshf cŸsd.
ne®Ä‹ j‹ik cila cnyhf nkY« v›Éj xL¡f fhuÂfisí«
M¡i[LfS¡F ï«Kiw ga‹gL¤jhkš bt¥g¥gL¤Jtj‹
_ykhf ïitfis¢ áijîw¢ brŒa
m
ga‹gL¤j¥gL»wJ.
ïaY«.
Ag2O(s) + H2(g) 
→ 2Ag(s) + H2O(l) (iii) vÈ§f« tiugl¤âid¥ ga‹gL¤â
(iii) Ra xL¡f« : xU cnyhf¤â‹ M¡iril
co
áy jhJ¡fis rhjhuzkhf tW¡F« k‰bwhU cnyhf¤jhš xL¡f«
nghJ mitfŸ g©glh cnyhf¤ij¤ brŒtj‰fhd bt¥g ïa¡fÉaš
jU»‹wd. rh¤âa¤j‹ikÆid¤ Ô®khÅ¡f
ïaY«.
HgS(s) + O2(g) 
→ Hg(l) + SO2↑
s.
(iv) vªj xU cnyhfK«, vÈ§f«
5. mYÄndh bt¥g xL¡f Kiwia¥ g‰¿
tiugl¤âš m›înyhf¤â‰F
nk‰òw« vÈ§f« tiunfhLfis¥
vGJ.
cnyhfÉaš
ok
bg‰WŸs cnyhf M¡irLfis
Éil. (i)
Cr2O3 ngh‹w cnyhf M¡irLfis xL¡f ïaY«.
mYÄndh bt¥g xL¡f KiwÆid¥ (v) vL¤J¡fh£lhf, vÈ§f« tiugl¤âš,
ga‹gL¤â xL¡fyh«. FnuhÄa« M¡irL cUthjY¡fhd
(ii) ï«KiwÆš cnyhf M¡irlhdJ vÈ§f« tiunfhL mYÄÅa¤â‰F
o
mYÄÅa¤ öSl‹ fy¡f¥g£L, nkš ïl« bg‰WŸsJ.
R£l¡ fËk©zhš Md òl¡fyÅš (vi) ïâÈUªJ Al2O3 MdJ Cr2O3 I Él
ab
vL¤J¡bfhŸs¥gL»wJ. mâf Ãiy¥ò¤ j‹ik cilaJ vd

(iii) vÇô£L« braš Kiwia Jt¡» it¡f m¿a Ko»wJ.
vÇô£L¡ fyitahf bk¡Üáa« (vii) vdnt FnuhÄ¡ M¡iril
k‰W« ngÇa« bg®uh¡i[L fyit xL¡fkila¢ brŒtj‰F
ur
ga‹gL¤j¥gL»wJ. mYÄÅa¤ij xL¡F« fhuÂahf¥

BaO2 + Mg 
→ BaO + MgO
ga‹gL¤j ïaY«.
(viii) vÅD« mYÄÅa« M¡iro‰F
(iv) nk‰f©LŸs Éid ÃfG« nghJ, Ñœòw¤âš vÈ§f« tiunfh£oid¥
.s
mâf msî bt¥g« btËÆl¥gL»wJ. bg‰WŸs bk¡Üáa« k‰W« fhšáa«

(2400°C msÉš bt¥gÃiy k‰W« ngh‹wt‰¿‹ M¡irLfis xL¡f,
852 KJ mol–1 Éid v‹jhšã). mYÄÅa¤ij¥ ga‹gL¤j ïayhJ.
(v) ïj‹ Éisthf mYÄÅa¤öshš
w
(ix) fh®gÅ‹ ne®nfhlhdJ bgU«ghyhd

Cr2O3 xL¡fkiljš Ãfœ»wJ. cnyhf M¡irLfË‹ ne®nfhLfis
∆ bt£L»wJ. vdnt m¤jifa
Cr2 O3 + 2Al 
→ 2Cr + Al2 O3
w
mid¤J M¡irLfisí« nghJkhd

6. vÈ§f« tiugl¤â‹ ga‹ghLfŸ ahit? mâf bt¥gÃiyÆš fh®gdhš xL¡f
ïaY«.
Éil. (i)
Ag2O k‰W« HgO M»ait (x) ïU«ò (II) M¡iril¡ fh®gid¡
w
cUthjY¡fhd vÈ§f« bfh©L xL¡fkila¢ brŒtj‰F

tiuglkhdJ, gl¤âš fh£oíŸsthW rhjfkhd bt¥g ïa¡fÉaš
tiugl¤â‹ nk‰gFâÆš Ãgªjidfis eh« gF¤j¿nth«.
mikªJŸsJ. mitfË‹ áijîW FeO k‰W« CO cUthtj‰fhd
bt¥gÃiyfŸ Kiwna 600 K k‰W« ne®nfhLfŸ Rkh® 1000 K
700 K MF«. bt¥gÃiyÆš bt£L»‹wd.
21
RuhÉ‹ ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò


(xi) ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ fh®g‹ 7. th‹ - M®fš Kiw _y« il£nlÅa¤ij

ne®nfhlhdJ ïU«ã‹ ne®nfh£o‰F öŒikah¡F« Kiwia És¡F.
nkš cŸsJ. Éil. (i) cnyhf nr®k§fË‹ bt¥g¢
(xii) ïâÈUªJ ï›bt¥gÃiy¡F Ñœ áijÉid¥ ga‹gL¤â öa
FeO MdJ CO it¡ fh£oY« mâf cnyhf§fis cUth¡Fjiy
m
Ãiy¥ò¤ j‹ik cilaJ vd mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
m¿aKo»wJ. (ii) öŒika‰w ÃiyÆš cŸs
(xiii) vdnt, ï›bt¥gÃiy všiyÆš il£nlÅa« bt‰¿lkh¡f¥g£l xU
co
xL¡f ÉidahdJ bt¥g ïa¡fÉaš fyÅ‹ mnahoDl‹ nr®¤J 550 K
bfhŸifgo rh¤âakhdjšy. bt¥gÃiyÆš bt¥g¥gL¤j¥g£L
(xiv) vÅD« 1000 K bt¥gÃiy¡F nkš, MÉahF« ïašòila il£nlÅa«
fh®g‹ ne®nfhlhdJ ïU«ã‹ bl£uh mnahilL cUth¡f¥gL»wJ.
ne®nfh£o‰F Ñœòwkhf mik»wJ (iii) khR¡fŸ
s.
mnahoDl‹
vdnt, ï›bt¥gÃiy¡F nkš ÉidòÇahjjhš m¥gona
eh« fh®gid xL¡F« fhuÂahf j§F»‹wd.
ga‹gL¤jyh«.
ok
Ti(s) + 2I2(s) 
→ TiI4(MÉ)
(xv) vÈ§f« tiugl¤âÈUªJ bgw¥gL«
Étu§fË‹ mo¥gilÆyhd (iv) vËâš MÉahF« il£nlÅa« bl£uh
ã‹tU« f£oyh M‰wš kh‰w¤ij¡ mnahilL l§°l‹ Ä‹ÅiH tÊna
f©l¿í« fz¡ÑLfS« ïjid 1800 K bt¥gÃiyÆš brY¤J« nghJ
o
cWâ¥gL¤J»‹wd. mJ áijtilªJ öa il£nlÅa«
cUth»wJ.
myF 1
200
(v) mJ Ä‹ÅiHÆš go»wJ. mnaho‹

ab
100
g 2O
= 2A
0
4Ag
+ O2
O2
=2
H g 2O Ûsî« ga‹gL¤j¥gL»wJ.
g+
TiI4(MÉ) 
→ Ti(s) + 2I2(s)
2H
–100
–200 NiO
u 2O =2
= 2C
ur
+ O2 O2
4Cu 2N
i+
–300
2FeO
O2 =
–400 2Fe+
G° = RT Inp O2 / kJmol–1O2
C + O2 = CO2
C rO 3
ZnO = 2/3
–500 =2 r+
O2
+O 2
4/3C
2Zn O
.s
n
= 2M
–600 + O2
2Mn
2C +
O2 =
–700 2CO
O3
/3 Al 2
–800 =2
w
O2
Al +
4/3
–900 O
Ca
=2
O2
a+
–1000 2C
O
mg
2
=2
+O
w
–1100 g
2M
–1200
0
00
00
00
00
00
00
00
00
0
0
20
40
60
80
10
12
14
16
18
20
22
24
T / °C
w

22
myF
2 P-bjhFâ jÅk§fŸ-I
m
co
s.
F¿¥ò¢ r£lf«
p-bjhFâ jÅk§fË‹ g©òfËš

2.1
fhz¥gL« bghJthd ngh¡F
o ok

2.2.6 ilnghnu‹
2.2.7 nghuh‹ £iuòqiuL
2.1.1 vy¡£uh‹ mik¥ò k‰W« 2.2.8 mYÄÅa« FnshiuL
ab
M¡Ì#nd‰w Ãiy 2.2.9 gofhu§fŸ

2.1.2 cnyhf¥ g©ò
2.3 bjhFâ 14 (fh®g‹ bjhFâ) jÅk§fŸ
2.1.3 maÅah¡F« v‹jhšã
2.3.1 ts«
2.1.4 vy¡£uh‹ ft®âw‹
ur
2.3.2 ïa‰ g©òfŸ

2.1.5 Kjš jÅk§fË‹ Ku©g£l
2.3.3 r§»È¤ bjhluh¡F« âw‹
g©òfŸ
2.3.4 fh®gÅ‹ òwnt‰Wik tot§fŸ
2.1.6 kªj ïiz Éisî
.s
2.3.5 fh®g‹ nkhdh¡irL [CO]

2.1.7 p-bjhFâ jÅk§fËš
òwnt‰Wik tot¤Jt« 2.3.6 fh®g‹ il M¡irL
2.2 bjhFâ 13 (nghuh‹ bjhFâ) jÅk§fŸ 2.3.7 áÈ¡fh‹ bl£uh FnshiuL

w
2.2.1 ts« 2.3.8 áÈ¡nfh‹fŸ
2.2.2 ïa‰ g©òfŸ 2.3.9 áÈ¡nf£LfŸ

w
2.2.3 nghuhÅ‹ ntâ¥ g©òfŸ 2.3.10 Ínahiy£LfŸ
2.2.4 nghuh¡° [Na2B4O7.10H2O]

2.2.5 nghÇ¡ mÄy« [H 3BO 3 mšyJ
w
B(OH)3]
[ 23 ]


fU¤J¥ gl«
p-bjhFâ - I
m
bjhFâ - 13 bghJthd ngh¡F bjhFâ - 14
co
ntâ¥g©ò r§»È¤
nghuh¡° nghuh‹ cnyhf¥ g©ò fh®g‹ bjhuh¡F« âw‹
òwnt‰Wik
nghÇ¡ mÄy« tot§fŸ
BF3
s.
maÅah¡F« v‹jhšã fh®g‹
ilnghnu‹ nkhdh¡irL
mYÄÅa« fh®g‹ilah¡irL
ok
vy¡£uh‹ ft®âw‹
AlCl3 gofhu§fŸ
Kjš jÅk§fË‹ Ku©g£l áÈ¡fh‹
g©òfŸ SiCl4
o
áÈ¡nfh‹fŸ
myF 2
kªj ïiz Éisî áÈ¡nf£LfŸ

ab
Ínahiy£LfŸ
òwnt‰Wik tot¤Jt«
ur
.s
w
w
w
24
m
bghJthd : ns2 np1–6
vy¡£uh‹ mik¥ò
co
cnyhf¥ g©ò : xU jÅk« vy¡£uh‹fis ïHªJ mj‹ neuaÅfis cUth¡F«
âwdhdJ m¤jÅk¤â‹ ne®Ä‹ j‹ik mšyJ cnyhf¤ j‹ik
vd m¿a¥gL»wJ.
cnyhf¥ nghÈ : cnyhf§fS¡F« mnyhf§fS¡F« ïil¥g£l g©òfis¥
s.
bg‰WŸsit cnyhf¥ nghÈ.
kªj ïiz Éisî :  ïilÃiy¤ jÅk§fis bjhl®ªJ tU« fdkhd jÅk§fËš
cŸs btË¡T£L s vy¡£uh‹fŸ kªj¤ j‹ik bfh©litfshf
ok
cŸsd.
 nkY« ãiz¥ãš g§bfL¡f ïašghf Kidtâšiy. ïªj
Éisî kªj ïiz Éisî vd m¿a¥gL»wJ.
P-bjhFâ jÅk§fŸ-I
: áy jÅk§fŸ xnu ïa‰ ÃiyikÆš, x‹W¡F nk‰g£l gof mšyJ
o
òwnt‰Wik
tot¤Jt« _y¡TW tot§fËš fhz¥gL»‹wd. ïªÃfœî òwnt‰Wik
tot¤Jt« mšyJ mšnyh£nuhãr« v‹wiH¡f¥gL»wJ.
ab
gofhu§fŸ : bgh£lháa«, mYÄÅa« ršng£o‹ ïu£il c¥ghdJ gofhu« vd

bgaÇl¥g£LŸsJ.
bgh£lhZ gofhu« [K2SO4.Al2(SO4)3.24.H2O]
ur
r§»È¤ bjhluh¡F« : r§»È¤ bjhluh¡f« v‹gJ, xU jÅk¤â‹ mQ¢ r§»È cUth¡F«

âw‹ âw‹ MF«.
áÈ¡nfh‹fŸ : áÈ¡nfh‹fŸ mšyJ ghÈ áyh¡nr‹fŸ v‹git fÇk áÈ¡fh‹
.s
gygofshF«.
Ínahiy£LfŸ : Ínahiy£LfŸ v‹git mYÄÅa«, áÈ¡fh‹ k‰W« M¡Ì#‹
w
M»at‰iw xG§fhd K¥gÇkhz f£Lkhd mik¥ãš bfh©LŸs

K¥gÇkhz gof¤ â©k§fŸ.
w
w
25
kâ¥ãLjš
m
rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL¤J vGJf. 6. ã‹tU« p-bjhFâ jÅk§fËš, r§»È¤
bjhluh¡fš g©ãid¥ bg‰¿U¡fhj
1. nghuh¡Ì‹ Ú®¡ fiuryhdJ
jÅk« vJ?
co
m) eLÃiy¤ j‹ik cilaJ
m) fh®g‹ M) áÈ¡f‹
M) mÄy¤ j‹ik cilaJ
ï) fhßa«(lead) <) b#®khÅa«
ï) fhu¤ j‹ik cilaJ
[Éil: ï) fhßa«(lead)]
<) <Çašò¤ j‹ik bfh©lJ
[Éil: ï) fhu¤ j‹ik cilaJ] 7. C60 v‹w thŒ¥ghLila ~òšyßÅš cŸs
s.

fh®g‹
2. nghÇ¡ mÄy« xU mÄykhF«. VbdÅš m) sp3 ïd¡fy¥òilaJ
mj‹ _y¡TW (NEET)
ok
M) sp ïd¡fy¥òilaJ
m) ïl¥bga®¢á milí« j‹ikíila
ï) sp2 ïd¡fy¥òilaJ
H+ maÅia¡ bfh©LŸsJ
<) gFâasî sp2 k‰W« gFâasî sp3
M) ònuh£lhid¤ jutšyJ
ïd¡fy¥ òila J
ï) ò n u h £ l h D l ‹ ï i z ª J
[Éil: ï) sp2 ïd¡fy¥òilaJ]
o

Ú®_y¡T¿id¤ jU»wJ
myF 2
<) Ú®_y¡T¿ÈUªJ OH – maÅia 8. fh®gÅ‹ iA£iuLfËš, fh®gÅ‹

ab
V‰W¡ bfh©L, ònuh£lhid¤ jU»wJ. M¡á#nd‰w Ãiy

[Éil: <) Ú®_y¡T¿ÈUªJ OH– maÅia m) +4 M)
–4 ï) +3 <)
+2
V‰W¡ bfh©L, ònuh£lhid¤ jU»wJ.] [Éil: M) –4]
3. ã‹tUtdt‰WŸ vJ nghnu‹ mšy?
ur
9. áÈ¡nf£LfË‹ mo¥gil totik¥ò myF

m) B2H6 M) B3H6 (NEET)
ï) B4H10 <) ïit vJîkšy m) (SiO3)2– M) (SiO4)2–
[Éil: M) B3H6] ï) (SiO)– <) (SiO4)4–
.s
4. ã‹tUtdt‰WŸ òÉ nkyL¡»š mâf [Éil: <) (SiO4)4–]

msÉš fhz¥bgW« cnyhf« vJ? 10. áÈ¡nfh‹fËš Û©L« Û©L« njh‹W«
w
m) mYÄÅa« M) fhšáa« myF

ï) bk¡Üáa« <) nrhoa« R
[Éil: m) mYÄÅa«] m) SiO2 M)
Si O
w
5. il nghnuÅš, tisªj ghy ãiz¥ãš

(thiH¥gH ãiz¥ò) <Lg£LŸs R
vy¡£uh‹fË‹ v©Â¡if
w
ï) R O Si O <) Si O O R
m) MW M) ïu©L
ï) eh‹F <) _‹W R R
[Éil: ï) eh‹F] R
[Éil: M) Si O ]
R
26

11. ã‹tUtdt‰WŸ, mâf _y¡TW 16. fy« -I š cŸsdt‰iw fy« -II š
Ãiwíila áÈ¡nfh‹ gygoÆDila cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â, jFªj
xUgoahf(monomer) ïšyhjJ vJ? ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.
m) Me3SiCl M) PhSiCl3 fy« -I fy« -II
ï) MeSiCl3 <) Me2SiCl2 A nghunrhš 1 B(OH)3
m
[Éil: m) Me3SiCl] B nghÇ¡ mÄy« 2 B3N3H6
12. ã‹tUtdt‰WŸ sp2 ïd¡fy¥ò C Fth®£° 3 Na2[B4O5(OH)4] 8H2O

ïšyhjJ vJ? D nghuh¡° 4 SiO2
co
m) »uhig£ A B C D
M) »uh~Õ‹ (m) 2 1 4 3
ï) ~òšyß‹ (M) 1 2 4 3
<) cy®gÅ¡f£o(dry ice) (ï) 1 3 4 2
s.
[Éil: <) cy®gÅ¡f£o(dry ice)] (<) ïit vJî«Äšy [Éil: m) 2 1 4 3]
13. itu¤âš cŸs fh®g‹ mQ¡fŸ 17. oôuhYÄÅa« v‹gJ ã‹tU« vªj
ok
x›bth‹W« k‰wjDl‹ cnyhf§fË‹ cnyhf¡fyit
ãizªJŸsj‹ tot« m) Cu,Mn M) Cu,Al,Mg
m) eh‹K» ï) Al,Mn <) Al,Cu,Mn,Mg
M) mW§nfhz« [Éil: <) Al,Cu,Mn,Mg]
o
ï) v©K» 18. bt¥g ïa¡fÉaÈ‹go, fh®gÅ‹ mâf
<) ïit vJîkšy Ãiy¥ò¤j‹ikíila tot«
ab
[Éil: m) eh‹K»] m) ilk©£ M) »uhig£

14. ã‹tUtdt‰WŸ rÇÆšyhj T‰W vJ? ï) ~òšyß‹ <) ïit vJîkšy
m) bgiuš xU tisa áÈ¡nf£lhF«. [Éil: M) »uhig£]
ur
M) MgSiO4 xU M®¤njh áÈ¡nf£lhF«. 19. mQ¡fU ciyfËš ghJfh¥ò¡ ftr«

ï) [ S i O 4 ] 4 – M d J á È ¡ n f £ L f Ë š k‰W« f£L¥gL¤J« j©lhf ga‹gL«
mo¥gil totik¥ò myfhF«. nr®k« vJ?
<) ~bgš°g® MdJ mYÄndh áÈ¡nf£ m) cnyhf nghiuLfŸ
.s
mšy. M) cnyhf M¡irLfŸ

[Éil: <) ~bgš°g® MdJ ï) cnyhf fh®gnd£fŸ
mYÄndh áÈ¡nf£ mšy]
w
<) cnyhf fh®igLfŸ

15. AlF3 MdJ KF K‹ÅiyÆš k£Lnk HFš [Éil: m) cnyhf nghiuLfŸ]
fiu»wJ. ïj‰F
20. ã‹tUtdt‰WŸ v›tÇirÆš +1
w
ã‹tUtdt‰WŸ vJ cUthtJ M¡á#nd‰w ÃiyÆ‹ Ãiy¥ò¤ j‹ik

fhuzkhf mik»wJ. (NEET) mâfÇ¡»‹wJ.
m) K3[AlF3H3] m) Al < Ga < In < Tl
w
M) K3[AlF6] M) Tl < In < Ga < Al

ï) AlH3 ï) In < Tl < Ga < Al
<) K[AlF3H] [Éil: M) K3[AlF6]] <) Ga < In < Al < Tl
[Éil: m) Al < Ga < In < Tl]
27
RuhÉ‹  ntâÆaš  12 M« tF¥ò

bjhFâ 1 
ã‹tUtdt‰¿‰F ÉilaË¡f (iv) bjhFâÆš ÑHhf bršY«nghJ

r§»È¤ bjhluh¡f¤ âw‹
1. p bjhFâ jÅk§fËš Kjš jÅk¤â‹
F¿¥ãl¤jFªj msÉš Fiw»wJ.
Ku©g£l g©òfŸ g‰¿ áWF¿¥ò tiuf.
(C>>Si>Ge»Sn>Pb).
Éil. 13-M« bjhFâ : 15-M« bjhFâ :
(i) 13 M« bjhFâÆ‹ Kjš jÅkkhd
m
(i) 15 M« bjhFâÆY«, Kjš jÅkkhd
nghuh‹ xU cnyhf nghÈahF«. ie£u#dhdJ m¤bjhFâÆYŸs
Mdhš k‰w jÅk§fŸ Éidâw‹ k‰w jÅk§fËÈUªJ ntWgL»wJ.
Ä¡f cnyhf§fshF«.
co
fh®gid¥ ngh‹nw ie£u#‹ mQî«
(ii) nkY« nghuh‹ MdJ 14 M« gšãiz¥òfis cUth¡F«
bjhFâia¢ rh®ªj áÈ¡fhDl‹ j‹ikia¥ bg‰WŸsJ (N=N, C=N,
_iyÉ£l bjhl®ig bg‰WŸsJ. N=O ngh‹wit...).
nghuh‹ k‰W« áÈ¡fhÅ‹ (ii) bjhFâÆYŸs k‰w jÅk§fis¥
s.
M¡irLfŸ mt‰¿‹ mÄy¥g©ãš nghy mšyhkš ie£u#‹ xU
x¤JŸsd. ilahfhª¤j‹ik bfh©l
(iii) ïit ïu©L« vËâš thíthF«.
ok
Úuh‰gF¥gilí« rf¥ãiz¥ò 16-M« bjhFâ :
iA£iuLfis cUth¡F»‹wd.
(i) 16M« bjhFâÆY« Kjš jÅkkhd
ïnj nghy nghuh‹ £iuòqiuil¤
M¡Ì#D« <uQ _y¡Twhf thí
jÉu, ï›ÉU jÅk§fË‹
ÃiyÆš fhz¥gL»wJ.
o
nAiyLfS« vËâš
Úuh‰gF¥gil»‹wd. (ii) mJ mâf vy¡£uh‹ ft®âw‹
myF 2
j‹ikia¡ bfh©oU¥gjhš
14-M« bjhFâ :
ab
iA£u#‹ ãiz¥òfis
(i) 14 M« bjhFâÆš, Kjš jÅkkhd cUth¡F»wJ.
fh®g‹ xU mnyhfkhF«. 17-M« bjhFâ :
mnjrka«, k‰w jÅk§fŸ
cnyhf nghÈfshfnth (i) 17 M« bjhFâÆ‹ Kjš jÅkkhd
ur
(áÈ¡fh‹ & b#®khÅa«) mšyJ òqÇ‹ mâfg£r vy¡£uh‹ ft®âw‹

cnyhf§fshfnth (o‹ & by£) bfh©l jÅkkhF«. bjhFâÆYŸs
cŸsd. k‰w jÅk§fSl‹ x¥ãL«nghJ
ïJ K‰¿Y« ntWg£l g©òfis¥
.s
(ii) fh®g‹ mQthdJ mJ

bg‰WŸsJ. M¡Ì#id¥ nghynt
ïl«bg‰WŸs bjhFâÆYŸs k‰w
òqÇD« iA£u#‹ ãiz¥òfis
jÅk§fis¥ nghyšyhkš, C=C,
cUth¡F»wJ.
w
C=O. ngh‹w gšãiz¥òfis

cUth¡F« j‹ikia¥ bg‰WŸsJ. (ii) òqÇ‹ –1 M¡Ì#nd‰w Ãiyia
k£Lnk fh£L»wJ, Mdhš k‰w
(iii) fh®g‹ mQthdJ k‰bwhU
nAy#‹fŸ –1 Ãiyíl‹ +1,
w
fh®g‹ mQîlndh mšyJ

+3, +5 k‰W« +7 M¡Ì#nd‰w
k‰w mQ¡fSlndh Ú©l
Ãiyfisí« fh£L»‹wd.
r§»È¤ bjhl® nr®k§fis
(iii) òqÇ‹ tÈik Ä¡f xU
w
cUth¡F« âwid¥ bg‰WŸsJ.

ï¥g©ò r§»È¤bjhluh¡f« vd M¡Ì#nd‰w¡ fhuÂahF«, nkY«
m¿a¥gL»wJ. nAy#‹fËš òqÇ‹ Äfmâf
Éid¤âw‹ bfh©l jÅkkhF«.
28

2. fh®gid cjhuzkhf bfh©L p bjhFâ (v) vL¤J¡fh£lhf, f© kUªJfŸ,
jÅk§fËš fhz¥gL« òwnt‰Wik òiujL¥gh‹fŸ, ryit¤ öŸ
tot§fis És¡Ff. M»at‰¿š nghÇ¡ mÄy« k‰W«
Éil. (i) áy jÅk§fŸ xnu ïa‰ÃiyikÆš, nghuh¡° cŸsd.
x‹W¡F nk‰g£l gof mšyJ _y¡TW (vi) igu¡° f©zho jahÇ¥ãš nghÇ¡
m
tot§fËš fhz¥gL»‹wd. mÄy« ga‹gL»wJ.
(ii) cjhuzkhf, fh®gdhdJ itukhfî« 5. r§»È¤ bjhluh¡f« v‹whš v‹d?
»uh~ig£lhfî« fhz¥gL»wJ. fh®gÅ‹ r§»È¤ bjhluh¡f¥ g©ãid¥
co
(iii) ïªÃfœthdJ òwnt‰Wik g‰¿ F¿¥ò vGJf.
tot¤Jt« mšyJ mšnyh£nuhãr« Éil. r§»È¤ bjhluh¡f« v‹gJ, xU jÅk¤â‹
v‹wiH¡f¥gL»wJ. mQ r§»È cUth¡F« âw‹ MF«.
(iv) nkY« ï¤jifa bt›ntW tot§fŸ fh®gÅ‹ r§»È¤ bjhluh¡F« g©ò :
s.
òwnt‰Wik tot§fŸ vdî« (i) fh®g‹, fh®g‹ mQîl‹ Ra
miH¡f¥gL»‹wd. ãiz¥ig V‰gL¤J« âwid
(v) gy p-bjhFâ jÅk§fŸ òwnt‰Wik bfh©LŸsJ.
ok
tot¤Jt¤ij fh£L»‹wd. (ii) Ra ãiz¥ã‹ tÈik mâfkhf
3. nghuh‹ iA£u#Dl‹ neuoahf Éid cŸsJ.
òÇtâšiy. BF3 ÆÈUªJ ilnghnuid¤ (iii) ntâÉid kªj¤j‹ik
jahÇ¡F« VnjD« xU KiwÆid¤ bfh©LŸsJ.
o
jUf. vdnt fh®g‹ mQthdJ
Éil. (i) nghuh‹ neuoahf iA£u#Dl‹ j§fS¡FŸ ãiz¥ig V‰gL¤J«
ab
ÉidòÇtâšiy, vÅD« nghnu‹fŸ j‹ikiaí« k‰W« H, O, N, S,

vD« òJtif iA£iuLfis nAy#‹fŸ ngh‹w ãw mQ¡fSl‹
cUth¡F»wJ. ïizªJ gy nr®k§fis cUth¡F«
(ii) BF3 ia 450K bt¥gÃiyÆš, nrhoa« ïašãidí« bg‰WŸsJ.
iA£iuLl‹ Éid¥gL¤J« nghJ 6.
ur
~ãZõ® -£nuh¥Z Kiw g‰¿ áWF¿¥ò

ilnghnu‹ »il¡»wJ. tiuf.
450 K
2BF3 + 6 NaH 
→ B2 H 6 + 6 NaF Éil. fh®g‹ nkhdh¡iril, iA£u#Dl‹
nr®¤J 50 atm ¡F Fiwthd
.s
4. nghuh¡Ì‹ ga‹fis¤ jUf. mG¤j¤âš cnyhf Éidntf kh‰¿

Éil. (i) nghuh‹, Ãô£uh‹fis¡ c¿ŠR« K‹ÅiyÆš 500-700 K bt¥gÃiyÆš
âwid¥ bg‰WŸsjhš mj‹ 10B5 Éid¥gL¤J«nghJ Ãiwî‰w
w
Inrhnlh¥ghdJ mQ ciyfËš k‰W« Ãiwîwh iA£nuhfh®g‹fŸ

k£L¥gL¤âahf ga‹gL»wJ. cUth¡f¥gL»‹wd.
(ii) goftotk‰w nghuh‹ - uh¡bf£
w
nCO + ( 2n + 1) H 2 
→ Cn H(2 n + 2) + nH 2 O
vÇbghUŸ vÇô£oahf ga‹gL»wJ.
(iii) nghuh‹, jhtu brš RtÇ‹ K¡»a 2CO + 2nH 2 
→ C2 H 2 n + nH 2 O
gFâ¥ bghUshf cŸsJ.
w
(iv) nghuh‹ nr®k§fŸ gšntW

ga‹ghLfis bg‰WŸsd.
29
RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1 12 M« tF¥ò

7. CO k‰W« CO2 ‹ tot§fis¤ jUf. (iii) ïit ïayghd rf¥ãiz¥ã‰F
Éil. CO - ‹ tot« : nghJkhdjhf ïšiy.
(iv) ïâš fhz¥gL« eh‹F Kida
C O C O C O (terminal) B–H ãiz¥òfŸ ïašghd
rf¥ãiz¥òfshF« (ïU ika - ïU
CO2 - ‹ tot« :
m
vy¡£uh‹ ãiz¥ò mšyJ 2c-2e
O C O O C O O C O ãiz¥ò).
(v) vŠáíŸs eh‹F vy¡£uh‹fŸ ghy
(bridged bonds)
co
8. áÈ¡nfh‹fË‹ ga‹fis¤ jUf. ãiz¥òfS¡F
Éil. (i) áÈ¡nfh‹fŸ Fiwªj bt¥gÃiy ga‹gL¤â¡bfhŸs¥gl nt©L«.
caî¥ bghUshfî«, bt‰¿l (vi) mjhtJ, ïu©L _‹W ika
g«òfŸ, ca® bt¥gÃiy v©bzŒ¤ B-H-B ãiz¥òfŸ x›bth‹W«
ïu©L vy¡£uh‹fis ga‹gL¤â¡
s.
bjh£ofËY« ga‹gL»‹wd.
(ii) ïit Ú®btW¡F« MilfŸ bfhŸ»‹wd.
jahÇ¤jÈš ga‹gL»‹wd. (vii) vdnt, ïit _‹W ika ïU
vy¡£uh‹ (3c–2e) ãiz¥òfshF«.
ok
(iii) ïit, Ä‹nkh£lh®fŸ k‰W« k‰w
å£L cgnahf¥ bghU£fËš Ä‹fh¥ò (viii) gl¤âš fh£oíŸsthW ãiz¥ò¥
bghUshf ga‹gL»‹wd. ghy§fËYŸs iA£u#‹ mQ¡fŸ
(iv) áÈ¡nfh‹fŸ nr®¡f¥g£l bgÆ©£ xnu js¤âš mik»‹wd.
k‰W« vdhkš, mâf bt¥gÃiy, (ix) ilnghnuÅš, nghuh‹ mQthdJ
o
NÇa xË, <u¥gj« (Xj«) k‰W« sp3 ïd¡fy¥ãYŸsJ.
myF 2
ntâ¥bghU£fŸ jh¡Fjš M»at‰iw (x) eh‹F sp3 ïd¡fy¥ò M®ã£lhšfËš

ab
jh¡Fão¡»‹wd. _‹W M®ã£lhšfŸ x‰iw

vy¡£uhid¡ bfh©LŸsd, eh‹fh«
9. AlCl3 MdJ ÿÆ mÄykhf brašgL»wJ. M®ã£lhš fhÈahf cŸsJ.
ï¡T‰¿id ÃWîf.
(xi) x›bthU nghuh‹ mQÉÈUªJ«,
Éil. (i) AlCl3 MdJ ÿÆ mÄy§fis¥
ur
ïu©L ghâ Ãu«ãa ïd¡fy¥ò

nghy brašgL»wJ. M®ã£lhšfŸ, ïu©L iA£u#‹
(ii) VbdÅš, ÿÆ mÄy§fŸ nr®¡if mQ¡fSl‹ nk‰bghUªâ eh‹F
nr®k¤ij c©lh¡Ftij¥ nghynt, 2c–2e Kida ãiz¥òfis
.s
AlCl3 - í« m«nkhÅah, gh°Õ‹ cUth¡F»‹wd.

k‰W« fh®gidš FnshiuL (xii) ïªÃiyÆš x›bthU nghuh‹
ngh‹wt‰Wl‹ nr®¡if nr®k§fis mQÉY« xU fhÈ M®ã£lhY«, xU
w
cUth¡F»‹wd. ghâ Ãu«ãa ïd¡fy¥ò M®ã£lhY«

(iii) v.fh : fhz¥gL»‹wd.
AlCl3 + 6NH3  → AlCl3.6NH3 (xiii) xU nghuh‹ mQÉ‹ ghâ Ãu«ãa
w
10. ilnghnuÅ‹ totik¥ãid ÉtÇ¡f.

ïd¡fy¥ò M®ã£lhY«, k‰bwhU
nghuh‹ mQÉ‹ fhÈahf cŸs
Éil. (i) ilnghnuÅš, ïu©L BH2 myFfŸ ïd¡fy¥ò M®ã£lhY«, iA£u#‹
w
ïu©L iA£u#‹ ghy§fshš mQÉ‹ ghâ Ãu«ãa 1s M®ã£lhY«

ãiz¡f¥g£LŸsd. x‹nwhblh‹W nk‰bghUªJtjhš
(ii) vdnt ïJ v£L B–H ãiz¥òfis¡ B–H–B ãiz¥ò (_ika-ïU
bfh©LŸsJ. vÅD«, ilnghnu‹ vy¡£uh‹ ãiz¥ò) cUth»wJ.
12 ïizâw vy¡£uh‹fis k£Lnk
bfh©LŸsJ.
30

H
(ii) ïªj¥ g©ghdJ maÅah¡F«
M‰wiy¥ bghUªjik»wJ.
H
H (iii) bghJthf xU bjhFâÆš nkÈUªJ
1S sp3 sp3 1S
ÑHhf bršY« nghJ maÅah¡F«
sp3 sp3 M‰wš kâ¥ò Fiw»wJ. ïjdhš
B B
m
sp3
cnyhf« g©ò mâfÇ¡»wJ.
sp3
p-bjhFâ jÅk§fË‹ cnyhf¥ g©òfŸ:
sp3 sp3
1S
H
1S
H
(i) p - bjhFâÆš ïlJ òw¤â‹
co
Ñœ¥gFâÆYŸs jÅk§fŸ
H cnyhf§fshfî« Mdhš tyJ
òw¤â‹ nk‰gFâÆš cŸs jÅk§fŸ
11. iA£nuh nghnuh V‰w Éid g‰¿ F¿¥ò mnyhf§fshfî« fhz¥gL»‹wd.
tiuf. 13 - tJ bjhFâ :
s.
Éil. (i)
miw bt¥gÃiyÆš, <j® (i) nghuh‹ cnyhf¥ nghÈ
Clf¤âš, MšÑ‹fŸ k‰W« (ii) k‰w mid¤J jÅk§fS« cnyhf¥
Mšif‹fSl‹ nghnu‹ nr®¡if
ok
g©òfis¥ bg‰WŸsd.
Éid¡F c£gL¤j¥gL»wJ. 14 - tJ bjhFâ :
ï›Éid iA£nuhnd‰w«
(i) fh®g‹ mnyhf«
v‹wiH¡f¥gL»wJ.
(ii) áÈ¡fh‹, b#®khÅa« cnyhf¥
(ii) bjhF¥ò fÇkntâÆaÈš, F¿¥ghf
o
nghÈfŸ
vâ® kh®nfhÅfh› nr®¡if
15 - tJ bjhFâ :
ÉidfËš ïJ mâfsÉš
(i) ie£u#‹, gu°gu° - cnyhf§fŸ
ab
ga‹gL»wJ.
B2H6 + 6RCH = CHR 
→ 2B(RCH–CH2R)3 (ii) M®fÅ¡, M‹okÅ - cnyhf¥
nghÈfŸ
12. ã‹tUtdt‰¿‰F xU cjhuz« jUf. 16 - tJ bjhFâ :
(m) Infhnrh#‹ (i) M¡Ì#‹, ršg® k‰W« brÈÅa«
ur
(M) bl£uh#‹ mnyhf§fŸ

(ï) Ã¡nlh#‹ (ii) blšÿÇa« cnyhf¥ nghÈ
(<) rhšnfh#‹ 17 k‰W« 18 - tJ bjhFâ :
.s
Éil. (m) Infhnrh#‹ - nghuh‹ (i) mid¤J jÅk§fS«

(M) bl£uh#‹ - fh®g‹ mnyhf§fshF«.
(ï) Ã¡nlh#‹ - iA£u#‹
w
14. ã‹tU« Éidfis ó®¤â brŒf.

(<) rhšnfh#‹ - ršg®
m) B(OH)3 + NH3  →
13. p-bjhFâ jÅk§fË‹ cnyhf¥ g©ãid
M) Na2B4O7 + H2SO4 + H2O →
w
g‰¿ F¿¥ò tiuf.

ï) B2H6 + 2NaOH + 2H2O  →
Éil. (i) xU jÅk¤â‹ jÅk« vy¡£uh‹fis
ïHªJ mj‹ neuaÅfis cUth¡F« <) B2H6 + CH3OH  →
c) BF3 + 9H2O  →
w
âwdhdJ m¤jÅk¤â‹ ne®Ä‹

j‹ik mšyJ cnyhf¤j‹ik vd C) HCOOH + H2SO4  →
m¿a¥gL»wJ. v) SiCl4 + NH3 →
31

V) SiCl4 + C2H5OH 
→ (ii) ïit Únu¿a nrhoa« mYÄndh
I) B + NaOH 
→ áÈ¡nf£LfshF«, ït‰¿‹
brŠN£L bghJthd thŒ¥ghL
x) H2B4O7
bt¥gÃiy NaO.(Al2O3).x(SiO2).yH2O
800 − 1200 K (x = 2 Kjš 10; y = 2 Kjš 6)
Éil. m) B(OH)3 + NH3 BN + 3H2O
m
∆ (iii) Ínahiy£LfŸ E©Jis
M) Na2B4O7 + H2SO4 + 5H2O 
→ mik¥ig¡ bfh©LŸsd. x‰iw
4H3BO3 + NO2 SO4 ne®Ä‹Rikbfh©l nrhoa«
co
ï) B2H6 + 2NaOH + 2H2O 
→ maÅfS«, Ú® _y¡TWfS«
2NaBO2 + 6H2
ï¤JisfËš js®thf
ïU¤âit¡f¥g£LŸsd.
<) B2H6 + 6CH3OH 
→
(iv) g§»l¥g£l M¡Ì#‹ mQ¡fË‹
2B (OCH3)3 + 6H2 _y« Si k‰W« Al mQ¡fŸ
s.
c) BF3 + H2O 
→ F3BOH eh‹K» mik¥ãš x‹Wl‹ x‹W
C) HCOOH + H2SO4 
→ CO + H2O xU§»iz¡f¥g£LŸsd.
2SiCl4 + NH3 
→ Cl3 Si – NH – SiCl3 (v) Ínahiy£LfŸ, fËk© fÅk¤ij
ok
v)
V) SiCl4 + 4C2H5OH 
→ x¤JŸsd Mdhš mt‰¿‹ gof
Si(OC2H5)4 + 4HCl
mik¥ãš ntWgL»‹wd.
(vi) x‹Wl‹ x‹W ïiz¡f¥g£l
I) 2B + 6NaOH 
→ 2Na3BO3 + 3H2
jl§fŸ k‰W« TLfis¡ bfh©l,
o
brŠN£L
x) H2B4O7 2B2O3 + H2O nj‹T£L mik¥ig x¤j K¥gÇkhz
bt¥gÃiy
myF 2
gof mik¥ig Ínahiy£LfŸ

15. nghnu£ cW¥ig v›thW f©l¿thŒ?
ab
bg‰WŸsd.
Éil. (i) ml® fªjf mÄy¤â‹ K‹ÅiyÆš, (vii) Ínahiy£L f£lik¥ò efuhkš
nghÇ¡ mÄy« mšyJ nghnu£ c¥ig ïW¡fkhf cŸsnghâY«,
v¤âš MšfAhYl‹ bt¥g¥gL¤J« E©JisfË‹ tÊahf Ú®
nghJ £iu v¤âš ngnu£ vD« v°l®
ur
_y¡TWfŸ cŸnsí«, btËnaí«

cUth»wJ. Äf vËjhf ef®»‹wd.
(ii) ïªj v°lÇ‹ MÉ g¢ir Ãw RlUl‹ (viii) Vw¤jhH xnu Óuhf mikªâU¡F«
vÇ»wJ. ïJ nghnu£il f©l¿a E©JisfË‹ cUtsî
.s
ga‹gL« xU ÉidahF«. ï¡f£lik¥ã‹ k‰bwhU

H3BO3 + 3C2H5OH ¾¾¾¾®
ml® áw¥g«rkhF«, ïJ gof¤ij
H 2SO4 _y¡TW ršyil ngh‹W brašgl
w
B(OC2H5)3 + 3H2O mDkâ¡»wJ.

16. Ínahiy£LfŸ g‰¿ F¿¥ò tiuf. 17. nghÇ¡ mÄy¤ij v›thW nghuh‹
Éil. (i) Ínahiy£LfŸ v‹git mYÄÅa«, ie£iuL Mf kh‰WthŒ?
w
áÈ¡fh‹ k‰W« M¡Ì#‹ Éil. m«nkhÅah K‹ÅiyÆš ôÇah cl‹

M»at‰iw xG§fhd K¥gÇkhz nghÇ¡ mÄy¤ij nr®¤J 800 - 1200 K
f£Lkhd mik¥ãš bfh©LŸs bt¥gÃiyÆš cU¡F«nghJ nghuh‹
w
K¥gÇkhz gof¤ â©k§fshF«. ie£iuL »il¡»wJ.

∆
B (OH )3 + NH3 → BN + 3H 2 O
32

18. ïu©lh« tÇir fhu cnyhf« (A)MdJ 20. CO xU xL¡F« fhuÂ. xU
(B) v‹w nghuhÅ‹ nr®k¤Jl‹ Éid vL¤J¡fh£Ll‹ ï¡T‰iw ÃWîf.
òÇªJ (C) v‹w xL¡F« fhuÂÆid¤ Éil. fh®g‹ nkhdh¡irL xU áwªj
jU»wJ. A, B k‰W« C I¡ f©l¿f. xL¡F« fhuÂahF«. ïjdhš, cnyhf
Éil. (i)
ïu©lh« tÇir fhu cnyhf« M¡irLfis cnyhf§fshf xL¡f
m
È¤âa« (Li) MF«. Koí«.
(A )
CO + Fe 2 O3 
→ 2Fe + 3CO 2
B2 H 6
(ii) È¤âa« cl‹ Éid¥g£L
co
LiBH 4
( B)
vD« xL¡F« fhuÂÆid¤
(C )
jU»wJ. j‹ kâ¥ÕL
<j®
s.
B2 H 6 + 2LiH → 2LiBH 4 1. 18 tJ bjhFâ jÅk§fŸ kªj thí¡fŸ
(A ) ( B) (C ) vd miH¡f¥gL»‹wd. V‹? 18 tJ
Koî : bjhFâ jÅk§fË‹ bghJthd
ok
vy¡£uh‹ mik¥ig vGJf.
F¿pL bga® thŒghL
Éil. (i) 18 tJ bjhFâ jÅk§fË‹
A È¤âa« Li btË¡T£L vy¡£uh‹ mik¥ò
B B 2H 6
ilnghnu‹ KGikahf Ãu¥g¥g£LŸsJ.
o
C È¤âa« nghnuh LiBH4 (ii) Ãiy¥ò¤ j‹ik fhuzkhf ïit
iA£nu£ k‰w jÅk§fSl‹ ÉidòÇtâšiy
ab
19. eh‹fhtJ tÇir fhu cnyhf¤ij¡ (iii) vdnt, 18-tJ bjhFâ jÅk§fŸ kªj
bfh©LŸs (A) v‹w ïu£il c¥ig thí¡fŸ vd miH¡f¥gL»‹wd.
500 K bt¥gÃiy¡F bt¥g¥gL¤j (B) (iv) kªj thí¡fË‹ vy¡£uh‹ mik¥ò :
»il¡»wJ. (B) ‹ Ú®¡fiurš BaCl2 ns2np6
ur
cl‹ bt©ik Ãw åœ¥goit¤ jU»wJ.

nkY« mÈrÇDl‹ át¥ò Ãw nr®k¤ij¤
jU»wJ. A k‰W« BI¡ f©l¿f.
Éil. K 2SO 4 .Al2 (SO 4 )3 .24H 2 O 
→ K 2SO 4 .Al2 (SO 4 )3 + 24H 2 O
500 K
.s
(A ) ( B)
(bgh£lhZ gofhu«)
w
O 4 .Al2 (SO 4 )3 .24H 2 O 

→ K 2SO 4 .Al2 (SO 4 )3 + 24H 2 O
500 K
(A ) ( B)
(Úu‰w bgh£lhZ gofhu«)
w
w
33
TLjš Édh¡fŸ
rÇahd Éilia¤ nj®ªbjL 1 Mark 8. miw bt¥gÃiyÆš âutkhf¡ fhz¥gL«
13- M« bjhFâ¤ jÅk«
m
1. ã‹tUtdt‰WŸ v¤jÅk« 13-tJ m) Ga M) In ï) Tl <) Al
bjhFâia nr®ª¤J mšy? [Éil: ï) Ga]
m) B M) Al ï) Ge <) In
co
9. ã‹tU« fhÈa« nr®k§fis ftÅ :
[Éil: ï) Ge] I. fhÈa« ie£iuL
2. ã‹tUtdt‰WŸ vit mâfkhf òÉÆš II. fhÈa« gh°igL
»il¡»‹wJ? III. fhÈa« fh®igL
s.
m) C M) Si ï) Ge <) Sn IV. fhÈa« M®áidL
[Éil: M) Si] ït‰WŸ vJ cnyhf¥ nghÈ?
3. m) I k£L« M) II k£L«
ok
ã‹tU« jÅk§fis ftÅ :
I. áÈ¡f‹ II. gh°gu° ï) III k£L« <) IV k£L«
III. b#®khÅa« IV. o‹ [Éil: ï) IV k£L«]
ït‰WŸ vJ cnyhf¥ nghÈ? 10. 13-M« bjhFâ¤ jÅk§fËš Äfî«
o
m) I k£L« M) II k£L« e¢R¤j‹ik cilaJ
myF 2
ï) III k£L« <) I, II, III, IV m) In M) Ge ï) Al <) Tl

ab
[Éil: ï) III k£L«] [Éil: ï) Ge]

4. ÑnH bfhL¡f¥g£lt‰WŸ vJ K¥gÇkhz 11. B2+ maÅ cUthfhkš ïU¡f fhuz«?
mik¥ò bfh©l áÈnf£? m) á¿a cUtsî
m) lhš¡ M) bgiuš
ur
M) mâf maÅah¡F« M‰wš

ï) Fth®£° <) fnahÈ‹ ï) (m) k‰W« (M)
[Éil: ï) Fth®£°] <) nk‰f©l VJîÄšiy
5. [Éil: ï) (m) k‰W« (M)]
.s
Ñœ¡f©lt‰WŸ v¤jÅk¤â‰F
òwnt‰Wik tot« ïšiy?
12. ã‹tUtdt‰WŸ vªj 13-tJ
m) fh®g‹ M) áÈ¡f‹ bjhFâia¢ nr®ªj jÅk« xnu xU
w
ï) o‹ <) by£ M¡Ì#nd‰w Ãiyia k£L« bg‰WŸsJ?

[Éil: <) by£] m) Al M) In ï) Ga <) B
6. M«ãnghY¡F _______ xU [Éil: ï) B]
w
vL¤J¡fh£lhF«.
13. mYie£ v‹gJ _______
m) bgiuš M) ounkhiy£
m) K2SO4.Al2(SO4)3.6H2O
ï) °igLÄ‹ <) ~nghÇ°oiu£
w
M) bgh£lhZ gofhu«
[Éil: M) ounkhiy£]
ï) mizî c¥ò
7. bršfËš vÇbghUshf ga‹gLtJ vJ? <) K2SO4.Al2(SO4)3.4Al(OH)3
m) N2 M) H2 ï) O2 <) Cl2 [Éil: m) K2SO4.Al2(SO4)3.4Al(OH)3]
[Éil: ï) O2]
34

14. ïu¤j« Éuakhjiy¡ f£L¥gL¤j cjîtJ 19. ã‹tU« jÅk§fËš ______ jÅk¤âš
m) nkh® c¥ò M) mYie£ kªj ïizÉisî mâfkhf¡
ï) É£lÄ‹ K <) gofhu« fhz¥gL»wJ.
[Éil: <) gofhu«] m) B M) Tl ï) Ga
<) ït‰WŸ vJîÄšiy
m
15. Sn I Él Pb - ‹ maÅah¡F« M‰wš
mâfkhf ïU¡f¡ fuhz« ______ [Éil: M) Tl]
m) Pb- ‹ msî á¿ajhf ïU¥gjhš 20. 12-M« bjhFâÆ‹ nkÈUªJ ÑHhf¢
co
M) 5 d - M ® ã £ l h š f Ë ‹ F i w t h d bršY« nghJ cUFÃiy
âiukiw¥ò Éisî m) Óuhf Fiw»wJ
ï) 4 f - M ® ã £ l h š f Ë ‹ F i w t h d M) Óuhf mâfÇ¡»wJ
âiukiw¥ò Éisî ï) KjÈš FiwªJ ã‹d® mâfÇ¡»wJ
<) Pb- ‹ c£fU Ä‹Rik mâfkhf
s.
<) KjÈš mâfÇ¤j ã‹d® Fiw»wJ.
ïU¥gjhš [Éil: ï) KjÈš FiwªJ ã‹d® mâfÇ¡»wJ]
[Éil: m) Pb- ‹ msî á¿ajhf ïU¥gjhš]
21. ã‹tUtdt‰WŸ jtwhd T‰iw
ok
16. ã‹tUtdt‰WŸ p-bjhFâ jÅk§fŸ f©Lão.
g‰¿a T‰WfËš ïUªJ jtwhdij¤ m) nguh‹ +1 M¡Ì#nd‰w Ãiyia¥
nj®ªbjL. bg‰¿U¡F«
m) p ãÇî¤ jÅk§fËš áy cnyhf¥ M) nghuh‹ xU mnyhf«
o
nghÈfS« fhz¥gL»‹wd. ï) 13- M« bjhFâ jÅk§fŸ mid¤J«
M) ò q Ç ‹ v ¥ b g h G J « v â ® Ä ‹ +1, +3 M¡Ì#nd‰w Ãiyfis¡
ab
M¡Ì#nd‰w Ãiyiana bfh©LŸsd.

bg‰¿U¡F«. <) fhÈa¤â‹ cUFÃiy 29.7°C.
ï) FnshÇ‹ ne® k‰W« vâ® M¡Ì#nd‰w [Éil: ï) 13- M« bjhFâ jÅk§fŸ
Ãiyfis¥ bg‰¿U¡fyh« mid¤J« +1, +3 M¡Ì#nd‰w
ur
<) p- bjhFâ jÅk§fË‹ bjhFâfË‹ Ãiyfis¡ bfh©LŸsd.]

Kjš jÅk§fË‹ kªj ïizÉisî
mâkhf¡ fhz¥gL»wJ. 22. B Kjš Tl tiu bršY«nghJ +1
[Éil: <) p- bjhFâ jÅk§fË‹ M¡Ì#nd‰w ÃiyÆ‹ Ãiy¤ j‹ik
.s
bjhFâfË‹ Kjš jÅk§fË‹ kªj m) mâfÇ¡»wJ

ïizÉisî mâkhf¡ fhz¥gL»wJ.] M) Fiw»wJ
17.
ï) mâfÇ¤J¡ Fiw»wJ
w
bghUªjhj ïizia f©l¿.

m) nghu‹ k‰W« mYÄÅa« <) FiwªJ mâfÇ¡»wJ
M) mYÄÅa« k‰W« fhÈa« [Éil: m) mâfÇ¡»wJ]
w
ï) fhÈa« k‰W« ï©oa« 23. bgh£lhZ gofhu¤â‹ Ú®¡fiurš ______

<) ï©oa« k‰W« JÈa« cilaJ.
[Éil: <) ï©oa« k‰W« JÈa«] m) mÄy¤ j‹ik
w
M) fhu¤ j‹ik
18. ã‹tUtdt‰WŸ vJ Äf K¡»akhd
13- M« bjhFâ jÅk«
ï) <Çašò¤j‹ik
<) ït‰WŸ vJîÄšiy
m) B M) Al ï) Ga <) In
[Éil: m) mÄy¤ j‹ik]
[Éil: ï) Al]
35

24. Pb-‹ +2 M¡Ì#nd‰w Ãiy¡F fhuz« 28. bgh£lhZ gofhu« cUFtJ
m) á¿a mQgUk‹ m) 356 K M) 365 K
M) bgÇa cUtsî ï) 353 K <) 363 K
ï) kªj ïiz Éisî [Éil: M) 365 K]
<) 4d M®ã£lhšfË‹ Fiwªj T‰W (A) : xU jÅk« vy¡£uh‹fis
m
29.
âiukiw¥ò ïHªJ mj‹ neuaÅfis
[Éil: ï) kªj ïiz Éisî] cUth¡F« âwdhdJ
m¤jÅk¤â‹ ne®Ä‹
co
25. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š
cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj j‹ik mšyJ
ÉilÆid¤ bjÇî brŒf. cnyhf¤j‹ik vd
m¿a¥gL»wJ.
fy« -I fy« -II
A »uhig£o‹ C-C (i) 1.41 Å
fhuz« (R) : cnyhf¥ g©ghdJ
s.
ãiz¥ò Ús« vy¡£uh‹ eh£l¤ij¥
B itu¤â‹ C-C (ii) 1.54 Å bghU¤J mik»wJ.
ãiz¥ò Ús« m) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ
ok
C ~òšyß‹fŸ (iii) 1.44 Å (A) É‰F rÇahd És¡f«.
C-C ãiz¥ò M) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ
Ús« (A) É‰F rÇahd És¡f« mšy.
D C-C ãiz¥ã‹ (iv) 1.38 Å ï) (A) rÇ, (R) jtW.
o
Ús« <) (A) jtW, (R) rÇ.
myF 2
A B C D [Éil: ï) (A) rÇ, (R) jtW]

ab
(m) (i) (ii) (iii) (iv) 30. p-bjhFâ jÅk§fËš, x›bthU

(M) (ii) (iii) (i) (iv) bjhFâÆY« cŸs Kjš
(ï) (iv) (iii) (ii) (i) jÅkkhdJ m¤bjhFâÆYŸs k‰w
(<) (iii) (ii) (i) (iv) [Éil: ï) (i) (ii) (iii) (iv)] jÅk§fËÈUªJ ntWgL»‹wd.
ur
26. ã‹tUtdt‰WŸ áÈ¡nfh‹fË‹ ga‹ ï¤jifa Ku©g£l g©ã‰F fhuz«

mšyhjJ vJ? vJ/vit?
m) Ä‹fh¥ò¥ bghU£fŸ (I) á¿a cUtsî
.s
M) Ú® x£lhj Mil jahÇ¥ãš (II) mâf maÅah¡F« v‹jhšã

ï) thrd ÔuÉa§fËš (III) mâf vy¡£uh‹ ft®âw‹
<) mâbt¥g v©bzŒ bjh£ofËš (IV) ïizâw‹ T£oš d-M®ã£lhšfŸ
w
[Éil: ï) thrd ÔuÉa§fËš] ïšyhâU¤jš

27. mYÄÅa«, áÈ¡fh‹ k‰W« M¡Ì#‹ ït‰WŸ,
w
M»at‰iw xG§fhd K¥gÇkhd m) I k£L« M) I, III k£L«

f£Lkhd mik¥ãš bfh©LŸs K¥gÇkhd ï) II, IV k£L« <) I, II, III, IV
gof¤ â©k§fŸ ______ MF«. [Éil: ï) I, II, III, IV]
w
m) áÈ¡nf£LfŸ M) Fth®£°
ï) fšeh® <) Ínahiy£LfŸ
[Éil: <) Ínahiy£LfŸ]
36

31. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š 34. ã‹tU« T‰Wfis ftÅ.
cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj T‰W (I) : nghuh¡° v‹gJ bl£uhnghÇ¡
ÉilÆid¤ bjÇî brŒf. mÄy¤â‹ nrhoa c¥ghF«.
fy« -I fy« -II T‰W (II) : nfhÈkid£ jhJit,
A 13M« (i) mâfg£r nrhoa« fh®gnd£ fiurYl‹
m
bjhFâÆ‹ vy¡£uh‹ bfhâ¡f it¥gj‹ _y«
Kjš jÅk« ft®âw‹ nghuh¡° bgw¥gL»wJ.
bfh©l jÅk« ït‰WŸ,
co
B 14M« (ii) <uQ
m) I k£L« rÇ M) II k£L« rÇ
bjhFâÆ‹ _y¡Twhf
Kjš jÅk« thíÃiyÆš ï) ïu©L« rÇ <) ïu©L« jtW
fhz¥gL»wJ [Éil: ï) ïu©L« rÇ]
C 16M« (iii) xU mnyhf« 35. T‰W (A) : m«nkhÅah, gh°Õ‹ k‰W«
s.
bjhFâÆ‹ fh®gidš FnshiuL
Kjš jÅk« ngh‹wt‰Wl‹ AlCl3
D 17M« (iv) xU cnyhf¥
ok
nr®if nr®k§fis
bjhFâÆ‹ nghÈ cUth¡F»wJ.
Kjš jÅk« fhuz« (R) :
AlCl3 ÿÆ mÄy«
A B C D nghš brašgLtjhš
(m) (i) (ii) (iii) (iv) nr®¡if nr®k§fis
o
(M) (ii) (iii) (i) (iv) cUth¡F»wJ.
(ï) (iv) (iii) (ii) (i) m) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R) MdJ
ab
(<) (iv) (iii) (i) (ii) [Éil: ï) (iv) (iii) (ii) (i)] (A) É‰F rÇahd És¡f«.
32. nghuhid¥ g‰¿a ã‹tU« jftšfSŸ (A) É‰F rÇahd És¡f« mšy.
vJ jtwhdJ?
ï) (A) rÇ, (R) jtW.
m) nghuh‹ X® mnyhf«
ur
<) (A) jtW, (R) rÇ.

M) nghuh‹ Fiwªj Éidâw‹ cilaJ. [Éil: m) (A) k‰W« (R) rÇ. nkY« (R)
ï) c a ® b t ¥ g Ã i y f Ë š m â f MdJ (A) É‰F rÇahd És¡f«.]
Éid¤âw‹ bfh©lJ
.s
36. fy« -Iš cŸsdt‰iw¡ fy« -II š

<) bgU«ghyhd nr®k§fŸ vy¡£uh‹ ÄF
cŸsdt‰Wl‹ bghU¤â¤ jFªj
nr®k§fŸ
ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.
[Éil: <) bgU«ghyhd nr®k§fŸ
w
vy¡£uh‹ ÄF nr®k§fŸ] fy« -I fy« -II

A M®¤njh (i) bgiuš
33. ______ k‰W« _______ M»at‰¿š ïUªJ áÈ¡nf£LfŸ
w
nghÇ¡ mÄy¤ij ãÇ¤bjL¡f ïaY«? B nrhnu áÈ¡nf£LfŸ (ii) °bghLÄ‹

m) nguh¡°, ilngnu‹ C tisa (iii) MYå‹
M) nfhÈkid£, ilnghnu‹ áÈ¡nf£LfŸ
w
ï) nghuh¡°, nfhÈkid£ D iguh¡Ó‹fŸ (iv) jh®£Éil£

<) ilnghnu‹, nghuh‹oiu òqiuL
A B C D
[Éil: ï) nghuh¡°, nfhÈkid£] (m) (i) (ii) (iii) (iv)
(M) (ii) (iii) (i) (iv)
(ï) (iii) (iv) (i) (ii)
(<) (iv) (iii) (ii) (i) [Éil: ï) (iii) (iv) (i) (ii)]
37
RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1 12 M« tF¥ò


ã‹tU« Édh¡fS¡F (iii) ïizâw‹ T£oš d M®ã£lhšfŸ

2&3
Mark
ïšyhâU¤jš
RU¡fkhf ÉilaË
5. kªj ïiz Éisî v‹gJ ahJ?
1. cnyhf¤ j‹ik v‹whš v‹d? mJ Éil. (i) ïilÃiy¤ jÅk§fis¤ bjhl®ªJ
bjhFâÆš v›thW khWgL»wJ? tU« fdkhd jÅk§fËš cŸs
m
Éil. (i)
xU jÅk« vy¡£uh‹fis ïHªJ btË¡T£L s vy¡£uh‹fŸ kªj¤
mj‹ neuaÅfis cUth¡F« j‹ik bfh©litfshf cŸsd.
âwdhdJ m¤jÅk¤â‹ ne®Ä‹ (ii) nkY«, ïit ãiz¥ãš
co
j‹ik mšyJ cnyhf¤ j‹ik vd g§bfL¡f ïašghf Kidtâšiy.
m¿a¥gL»wJ. ï›Éisî kªj ïiz Éisî vd
(ii) ïªj¥ g©ghdJ maÅah¡F« m¿a¥gL»wJ.
M‰wiy¥ bghU¤jik»wJ. 6. nghuhÅ‹ ntâ¥ g©òfŸ F¿¤J vGJ.
s.
(iii) bghJthf xU bjhFâÆš nkÈUªJ Éil. (i) ïªj¤ bjhFâÆYŸs xnu mnyhf«
ÑHhf bršY«nghJ maÅah¡F« nghuh‹ k£Lnk, nkY« ïJ
M‰wš kâ¥ò Fiw»wJ, ïjdhš Éidâw‹ FiwªjJ.
ok
cnyhf¥g©ò mâfÇ¡»wJ. (ii) vÅD«, ca® bt¥gÃiyfËš
2. 13-M« bjhFâÆš Kjš jÅkkhd nghuh‹ mâf Éid¤âwid¡
nghuh‹ k‰w jÅk§fis¥ nghš cnyhf¥ fh£L»wJ.
g©òfis bfh©oU¡fhkš mnyhfkhf (iii) nghuhÅ‹ bgU«ghyhd nr®k§fŸ
o
brašgL»wJ. mj‹ fhuz« TW. vy¡£uh‹ Fiw¢ nr®k§fshF«,
myF 2
Éil. (i) nghuhÅ‹ mQ Mu« Äf¢ á¿aJ. nghuhÅ‹ á¿a cUtsî, ca®
ab
(ii) nghuh‹ mâf mQ¡fU Ä‹Rikia¡ maÅah¡F« M‰wš k‰W«

bfh©LŸsJ. fh®g‹, iA£u#‹ M»at‰iw
x¤j vy¡£uh‹ ft®âw‹ kâ¥ò
3. 13-M« bjhFâÆš jÅk§fË‹ M»a fhuz§fshš tH¡f¤â‰F
maÅah¡F« v‹jhšã F¿¤J vGJ.
ur
khwhd òâa tif rf¥ãiz¥òfis

Éil. (i) 13-M« bjhFâÆš nghuhÅÈUªJ cUth¡F»‹wd.
mYÄÅa¤â‰F bršY«nghJ
7. ã‹tUtdt‰Wl‹ nghuh‹ v›thW
vâ®gh®¤jgona maÅah¡F«
.s
ÉidòÇ»wJ?
v‹jhšã Fiw»wJ.
(i) nAy#Dl‹
(ii) Mdhš, mYÄÅa¤âÈUªJ
jhÈa« tiu Äf¡ Fiwªjsnt (ii) ie£u#Dl‹
w
khWgL»‹wd. (iii) nrhoa« iA£uh¡irLl‹

(iii) s k‰W« p vy¡£uh‹fisÉl Fiwªj Éil. (i) nAy#Dl‹ : nghuh‹, ca®
âiu kiwî Éisî bfh©l d k‰W« bt¥gÃiyfËš nAhy#‹fSl‹
w
f vy¡£uh‹fŸ ïU¥gnj ïj‰F¡ ïizªJ nghuh‹ £iu nAiyLfis

fhuz«. cUth¡F»wJ.
∆
4. p- bjhFâÆš Kjš jÅk§fË‹ 2B + 3X 2 → 2BX3
w
Ku©g£l g©òfS¡F fhuzkhf (ii) ie£u#Dl‹ nghuh‹, ca®

:
mikí«, fhuÂfŸ ahit? bt¥gÃiyfËš ie£u#Dl‹ vÇªJ
Éil. (i) Kjš jÅk¤â‹ á¿a cUtsî nghu‹ ie£iuil cUth¡F»wJ.
(ii) mâf maÅah¡F« v‹jhšã k‰W« 2B + N 2 
→ 2BN
vy¡£uh‹ ft® âw‹
38

(iii) nrhoa« iA£uh¡irLl‹ : nghuh‹, 413K
4HBO 2 → H 2 B4 O7 + H 2 O
cU»a nrhoa« iA£uh¡irLl‹ (bl£uh nghÇ¡ mÄy«)
Éid¥g£L nrhoa« nghnu£il¤
brŠN£L
jU»wJ. bt¥gÃiy
H2B4O7 ¾¾¾¾¾® 2B2O3 + H2O
2B + 6 NaOH 
→ 2 Na 3 BO3 + 3H 2 (nghÇ¡ ÚÇÈ)
m
8. nghuh¡° v‹gJ ahJ? mJ v›thW 11. ã‹tUtdt‰WŸ nghÇ¡ mÄy« v›thW
jahÇ¡f¥gL»wJ? ÉidòÇ»wJ?
(i) fhšáa« òqiuLl‹
co
Éil. (i) nghuh¡° v‹gJ bl£uhnghÇ¡
mÄy¤â‹ nrhoa c¥ghF«. (ii) nrhlh rh«gYl‹
(ii) ïJ nfhÈkid£ jhJit, nrhoa« Éil. (i) fhšáa« òqiuLl‹ :
fh®gnd£ fiurYl‹ bfhâ¡f nghÇ¡ mÄykhdJ ml® fªjf
s.
it¥gj‹ _y« bgw¥gL»wJ. mÄy¤â‹ K‹ÅiyÆš fhšáa«
∆
2Ca 2 B6 O11 + 3Na 2 CO3 + H 2 O → 3Na 2 B4 O7 + 3CaCO3 +òqiuLl‹
Ca (OH )2 Éid¥g£L nghuh‹ £iu
∆
òqiuil¤ jU»wJ.
O11 + 3Na 2 CO3 + H 2 O → 3Na 2 B4 O7 + 3CaCO3 + Ca (OH )2
ok
3CaF2 + 3H 2SO 4 + 2B (OH )3 
→ 3CaSO 4 + 2BF3 + 6
9. nghuh¡° k‰W« nfhÈkid£
3CaF + 3H 2SO 4 + 2B (OH )3 
→ 3CaSO 4 + 2BF3 + 6H 2 O
M»at‰¿ÈUªJ nghÇ¡ mÄy¤ij 2 (nghuh‹ oiu òqiu£)
ãÇ¤bjL¡f ïaY«. rk‹ghLfis jUf.
(ii) nghÇ¡ mÄy¤ij, nrhlh rh«gYl‹
o
Éil. Na 2 B4 O7 + H 2SO 4 + 5H 2 O 
→ Na 2SO 4 + 4H3 BO3 bt¥g¥gL¤J« nghJ nghuh¡°
(nghuh¡°) cUth»wJ.
ab
Na 2 B4 O7 + H 2SO 4 + 5H 2 O 
→ Na 2SO 4 + 4H3 BO3
(nghÇ¡ mÄy«) Na2CO3 + 4B(OH)3 
→ Na2B4O7 +

CO2 + 6H2O
→ Ca ( HSO3 ) + 6H3 BO3
Ca 2 B6 O11 + 11H 2SO 4 + SO 2 
(nfhÈkid£) 12. nghÇ¡ mÄy¤â‹ mik¥ig tiuªJ
ur
F¿¥ò vGJf.
→ Ca ( HSO3 ) + 6H3 BO3
Ca 2 B6 O11 + 11H 2SO 4 + SO 2 
(nghÇ¡ ÚÇÈ) Éil. (i)
nghÇ¡ mÄykhdJ, ïUgÇkhz
mL¡F mik¥ig¡ bfh©LŸsJ.
10. nghÇ¡ mÄy¤â‹ Ûjhd bt¥g¤â‹ (ii) ïJ [BO3]3– myif bfh©LŸsJ,
.s
Éisit vGJf. ïªj myFfŸ iA£u#‹

Éil. (i) nghÇ¡ mÄy¤ij bt¥g¥gL¤J« ãiz¥òfshš gl¤âš fh£oíŸsthW
nghJ, 373K bt¥gÃiyÆš x‹Wl‹ x‹W ãiz¡f¥g£LŸsd.
w
bk£lh nghÇ¡ mÄy¤ijí«, H

413K bt¥gÃiyÆš bl£uh nghÇ¡ O
mÄy¤ijí« jU»wJ. H
B
w
O O
(ii) brŠN£L Ãiy¡F bt¥g¥gL¤J«
H H
nghJ f©zho ngh‹w nghÇ¡
O O
ÚÇÈia cUth¡F»wJ. H
B H H
w
O O
373 K
4H3 BO3 
→ 4HBO 2 + 4H 2 O O
H O B O H H
O
B
O
(bk£lh nghÇ¡ mÄy«)
H H
nghÇ¡ mÄy¤â‹ mik¥ò
39

13. bk¡Üáa« nghiuoš ïUªJ nghnuid 16. MŒtf¤âš nghuh‹ oiu òqiuL v›thW
v›thW bgWthŒ? jahÇ¡f¥gL»wJ?
Éil. (i) bk¡ÜÎa« nghiuil HCl Éil. MŒtf¤âš bg‹Ó‹ ilanrhÅa«
cl‹ bt¥g¥gL¤J« nghJ bl£uh~òqnuh nghnu£il bt¥g¢
vËâš MÉahF« nghnu‹fŸ áij¤jÈ‹ _y« öa BF3
m
bgw¥gL»‹wd. jahÇ¡f¥gL»wJ.
2Mg 3 B2 + 12HCl 
→ 6MgCl2 + B4 H10 + H 2 ∆
PhN 2 BF4 → BF3 + PhF + N 2
B4 H10 + H 2 
→ 2 B2 H 6
co
17. bk¡fh~ã brašKiw g‰¿ vGJf.
14. miw bt¥gÃiyÆš, öa ÃiyÆš cŸs Éil. (i)
mYÄdh k‰W« fšfÇ nr®ªj
ilnghnu‹ fh‰W mšyJ M¡á#Dl‹ fyitia FnshÇDl‹ nr®¤J
ÉidòÇtâšiy. khR fyªj ÃiyÆš bt¥g¥gL¤â mYÄÅa« FnshiuL
bgw¥gL»wJ.
s.
ÉidòÇtjhš V‰gL« Éisî v‹d?
Éil. (i) miw bt¥gÃiyÆš, öa Al2O3 + 3C + 3Cl2 ∆→ 2AlCl3 + 3CO2
ÃiyÆYŸs ilnghnu‹ (ii) ïJ, bjhÊ‰ KiwÆš, Vw¡Fiwa
ok
fh‰W mšyJ M¡Ì#Dl‹ 1000 K bt¥gÃiyÆš mYÄÅa¤ij
ÉidòÇtâšiy. FnshÇnd‰w« brŒJ bgw¥gL»wJ.
(ii) Mdhš khR fyªj ÃiyÆš 1000 K
mâfsî bt¥g¤ij cÄœªJ, B2O3 I 2Al + 3Cl2 → 2AlCl3
cUth¡F»wJ.
o
18. ã‹tUgit mYÄÅa« FnshiuL
B2H6 + 3O2 
→ B2O3 + 3H2O v›thW ÉidòÇ»wJ?
myF 2
DH = –2165 KJ mol–1
ab
(i) m«nkhÅa« iA£uh¡irL

15. nghunrhš mšyJ fÅk bg‹Ó‹ v›thW (ii) nrhoa« iA£uh¡irL
jahÇ¡f¥gL»wJ? Éil. (i) m«nkhÅa« iA£uh¡irL :
Éil. (i) ca® bt¥gÃiyfËš, ilnghnu‹, m«nkhÅa« iA£uh¡irLl‹
ur
mâfsî m«nkhÅahîl‹ Éidg£L Éid¥g£L mYÄÅa«

nghunrhš vD« nr®k¤ij jU»wJ. iA£uh¡iril jU»wJ.
(ii) ïJ fÅk bg‹Ó‹ vd AlCl3 + 3NH4OH 
→
miH¡f¥gL»wJ. Al(OH)3 + 3NH4Cl
.s
ca® bt¥gÃiy
3B2H6 + 2NH3 _l¥g£l fy‹ (mYÄÅa« iA£uh¡irL)
H H (ii) nrhoa« iA£uh¡irL :

mâfsî nrhoa« iA£uh¡irLl‹
w
H N H H N H
B B
Éid¥g£L nrhoa« mYÄnd£il
B B
cUth¡F»wJ.
N N
AlCl3 + 4NaOH 
→
w
N N
H B H
H B H
NaAlO2 + 2H2O + 3NaCl
(nrhoa« mYÄnd£)
H H
w
40

19. mYÄÅa« Fnshiuo‹ ga‹fis vGJ. (iii) ïJ rhaÄLjš, fh»j« k‰W«
Éil. (i)
Úu‰w mYÄÅa« FnshiuL, ãßlš njhš gjÅL« bjhÊ‰rhiyfËš
»uh~¥£ ÉidfËš Éidntf ga‹gL»wJ.
kh‰¿ahf ga‹gL»wJ. (iv) ïJ ïu¤j¡ fáit¤ jL¡F« "FUâ
(ii) ïJ, fÅk v©bzŒfis áij¤J jL¥gh‹" Mf ga‹gL»wJ.
m
bg£nuhš jahÇ¤jÈš ga‹gL»wJ. 23. r§»È¤ bjhluh¡f¤â‰F
(iii) ïJ, rha§fŸ, kUªJfŸ k‰W« m¤âahtáakhd ÃgªjidfŸ ahit?
thrid¤ âuÉa§fŸ jahÇ¥ãš Éil. (i) jÅk¤â‹ ïizâw‹ ïu©nlh
co
Éidntf kh‰¿ahf ga‹gL»wJ. mšyJ mj‰F mâfkhfnth ïU¤jš
20. bgh£lhZ gofhu« jahÇ¡f¥gL»wJ? nt©L«.
Éil. (i) _y¡TW thŒghL : (ii) xU jÅk«, mnj jÅk mQîl‹
K2SO4.Al2(SO4)3.24H2O Ra ãiz¥ig V‰gL¤J« âwid
s.
bfh©oU¡f nt©L«.
(ii) K¡»a¤ jhJ :
(iii) Ra ãiz¥ã‹ tÈikahdJ,
mYie£. K2SO4.Al2(SO4)3.4Al(OH)3
k‰w jÅk§fSl‹ cUth¡F«
(iii) jahÇ¤jš :
ok
ãiz¥òfis¥ nghynt
(i) mYie£ jhJit e‹F tÈikahdjhf ïU¤jš nt©L«.
bghoah¡» Ú®¤j fªjf mÄy« (iv) k‰w _y¡TWfSl‹, r§»È¤ bjhl®
nr®¤J bfhâ¡f it¡f¥gL»wJ.
_y¡TWfŸ ntâÉid kªj¤j‹ik
(ii) mYie£ jhJÉ‹ Al(OH)3 gFâ
o
bfh©oU¤jš nt©L«.
Al2(SO4)3 Mf khW»wJ.
24. c‰g¤â thí - F¿¥ò tiuf.
(iii) ïjDl‹ fz¡»l¥g£l msî
ab
bgh£lháa« ršng£il¢ nr®¤J Éil. (i) bjhÊš KiwÆš, fh‰Wl‹ fh®gid

gofhu« gofkh¡f¥gL»wJ. Éid¥gL¤â fh®g‹ nkhdh¡irL
K2SO4.Al2(SO4)3.4Al(OH)3 + 6K SO4 jahÇ¡f¥gL»wJ.
 → K2SO4 + 3Al2(SO4)3 + 12H2O (ii) ï›thW cUth¡f¥g£l fh®g‹
ur
nkhdh¡iroš ie£u#‹ thíî«

K2SO4 + Al2(SO4)3 + 24 H2O  →
fyªâU¡F«.
K2SO4.Al2(SO4)3.24H2O
(iii) ie£u#‹ k‰W« fh®g‹ nkhdh¡irL
21. vÇ¡f¥g£l gofhu« v‹whš v‹d? nr®ªj fyitahdJ c‰g¤â thí
.s
Éil. (i) bgh£lhZ gofhu¤ij 365 K v‹wiH¡f¥gL»wJ.

bt¥gÃiy¡F¢ NLgL¤J«nghJ 2C + O2/N2 (fh‰W) 
→ 2CO + N2
cUF»wJ. (c‰g¤â thí)
w
(ii) 475 K bt¥gÃiyÆš gof Úiu ïHªJ 25. gh°é‹ v›thW jahÇ¡f¥gL»wJ?
cU¥bgU¡f« mil»wJ. Éil. (i) fh®g‹ nkhdh¡iril xË
w
(iii) ïJnt vÇ¡f¥g£l gofhu« mšyJ ku¡fÇÆ‹ K‹ÅiyÆš

vd¥gL»wJ. FnshÇDl‹ Éid¥gL¤J« nghJ,
22. bgh£lhZ gofhu¤â‹ ga‹fis vGJf. Éõ¤j‹ik bfh©l fh®gidš
w
FnshiuiL thíit cUth¡F»wJ.

Éil. (i) ïJ Ú® R¤âfÇ¥ãš ga‹gL»wJ.
(ii) ïJ gh°é‹ vd m¿a¥gL»wJ.
(ii) ïJ Ú® x£lh MilfŸ jahÇ¤jÈY«,
ïJ Inrhrand£Lfis bjhF¡f
#îË¤ JiwÆY« ga‹gL»wJ. ga‹gL»wJ.
CO + Cl2 
→ COCl2
(gh°é‹)
41

26. ïilÃiy cnyhf¤ jÅk§fSl‹ fh®g‹ mÄy¥g©ãš x¤JŸsd. ïit ïu©L«
nkhdh¡irL v›thW ÉidòÇ»wJ? vËâš Úuh‰gF¥gilí« rf¥ãiz¥ò
Éil. (i) ïilÃiy cnyhf¤ jÅk§fSl‹ iA£iuLfis cUth¡F»‹wd. ïnj
nr®ªJ fh®g‹ nkhdh¡irL nghy nghuh‹ £iuòqiuil¤ jÉu,
gšntW mizî¢ nr®k§fis ï›ÉU jÅk§fË‹ nAiyLfS«
m
cUth¡F»‹wd. vËâš Úuh‰gF¥gil»‹wd.
(ii) ït‰¿š cnyhf« ó{Ía 14 M« bjhFâÆš, Kjš jÅkkhd
M¡Ì#nd‰w ÃiyÆš cŸsd. fh®g‹ xU mnyhfkhF«. mnjrka«,
k‰w jÅk§fŸ cnyhf nghÈfshfnth
co
(iii) cnyhf§fis, fh®g‹
(áÈ¡fh‹ & b#®khÅa«) mšyJ
nkhdh¡irLl‹ bt¥g¥gL¤Jtj‹
cnyhf§fshfnth (o‹ & by£) cŸsd.
_y« ï¢nr®k§fŸ bgw¥gL»‹wd.
fh®g‹ mQthdJ mJ ïl«bg‰WŸs
v.fh :
bjhFâÆYŸs k‰w jÅk§fis¥
s.
Ã¡fš bl£uh fh®gidš [Ni(CO)4] nghyšyhkš, C=C, C=O.. ngh‹w
ma®‹ bg‹lh fh®gidš [Fe(CO)5] gšãiz¥òfis cUth¡F« j‹ikia¥
FnuhÄa« bA¡rh fh®gidš bg‰WŸsJ.
ok
[Cr(CO)6] fh®g‹ mQthdJ k‰bwhU fh®g‹
mQîlndh mšyJ k‰w mQ¡fSlndh
27. áÈ¡nfh‹fË‹ tiffŸ ahit?
Ú©l r§»È¤ bjhl® nr®k§fis
Éil. (i) ne®¡nfh£L áÈ¡nfh‹fŸ cUth¡F« âwid¥ bg‰WŸsJ. ï¥g©ò
(ii) tisa áÈ¡nfh‹fŸ
o
r§»È¤bjhluh¡f« vd m¿a¥gL»wJ.
(iii) FW¡F ãiz¥ò áÈ¡nfh‹fŸ. bjhFâÆš ÑHhf bršY«nghJ r§»È¤
myF 2
bjhluh¡f¤âw‹ F¿¥ãl¤jFªj msÉš

ab
ÉÇthf ÉilaË 5 Mark Fiw»wJ. (C>>Si>Ge»Sn>Pb).

15 M« bjhFâÆY«, Kjš jÅkkhd
1. P-bjhFâ jÅk§fË‹ Kjš ie£u#dhdJ m¤bjhFâÆYŸs
jÅk§fË‹ Ku©g£l g©òfis vGJf. k‰w jÅk§fËÈUªJ ntWgL»wJ.
ur
Éil. p-bjhFâ jÅk§fËš, x›bthU fh®gid¥ ngh‹nw ie£u#‹ mQî«

bjhFâÆY« cŸs Kjš jÅkkhdJ, gšãiz¥òfis cUth¡F« j‹ikia¥
m¤bjhFâÆYŸs k‰w jÅk§fËÈUªJ bg‰WŸsJ (N=N, C=N, N=O ngh‹wit...).
bjhFâÆYŸs k‰w jÅk§fis¥ nghy
.s
ntWgL»‹wd. ï¤jifa Ku©g£l

g©òfS¡F ã‹tU« fhuÂfŸ fhuzkhf mšyhkš ie£u#‹ xU ilahfhª¤j‹ik
mik»‹wd. bfh©l thíthF«.
16 M« bjhFâÆY« Kjš jÅkkhd
w
(i) Kjš jÅk¤â‹ á¿a cUtsî

M¡Ì#D« <uQ _y¡Twhf thí
(ii) mâf maÅah¡F« v‹jhšã k‰W« ÃiyÆš fhz¥gL»wJ. mJ mâf
vy¡£uh‹ ft® âw‹ vy¡£uh‹ ft®âw‹ j‹ikia¡
w
(iii) ïizâw‹ T£oš d M®ã£lhšfŸ bfh©oU¥gjhš iA£u#‹ ãiz¥òfis

ïšyhâU¤jš cUth¡F»wJ.
13 M« bjhFâÆ‹ Kjš jÅkkhd 17 M« bjhFâÆ‹ Kjš jÅkkhd
w
nghuh‹ xU cnyhf nghÈahF«. òqÇ‹ mâfg£r vy¡£uh‹ ft®âw‹

Mdhš k‰w jÅk§fŸ Éidâw‹ Ä¡f bfh©l jÅkkhF«. bjhFâÆYŸs k‰w
cnyhf§fshF«. nkY« nghuh‹ MdJ jÅk§fSl‹ x¥ãL«nghJ ïJ K‰¿Y«
14 M« bjhFâia¢ rh®ªj áÈ¡fhDl‹ ntWg£l g©òfis¥ bg‰WŸsJ.
_iyÉ£l bjhl®ig bg‰WŸsJ. nghuh‹ M¡Ì#id¥ nghynt òqÇD«
k‰W« áÈ¡fhÅ‹ M¡irLfŸ mt‰¿‹ iA£u#‹ ãiz¥òfis cUth¡F»wJ.
42

òqÇ‹ –1 M¡Ì#nd‰w Ãiyia k£Lnk (iii) nghuh¡°, mÄy§fSl‹ Éid¥g£L
fh£L»wJ, Mdhš k‰w nAy#‹fŸ á¿jsnt fiuí« nghÇ¡ mÄy¤ij
–1 Ãiyíl‹ +1, +3, +5 k‰W« +7 jU»wJ.
M¡Ì#nd‰w Ãiyfisí« fh£L»‹wd. Na2B4O7 + 2HCl + 7H2O →
òqÇ‹ tÈik Ä¡f xU M¡Ì#nd‰w¡ 4H3BO3 + 2NaCl
m
fhuÂahF«, nkY« nAy#‹fËš
Na2B4O7 + H2SO4 + 5H2O  →
òqÇ‹ Äfmâf Éid¤âw‹ bfh©l
4H3BO3 + 2Na2SO4
jÅkkhF«.
(iv) ïij m«nkhÅahîl‹
co
2. nghuh¡° jahÇ¤jš, g©òfŸ k‰W«
ga‹fis¥ g‰¿ vGJf. Éid¥gL¤J« nghJ nghuh‹
ie£iuil cUth¡F»wJ.
Éil. jahÇ¤jš :
(i) nghuh¡° v‹gJ bl£uhnghÇ¡ Na2B4O7 + 2NH4Cl  →
2NaCl + 2BN + B2O3 + 4H2O
s.
mÄy¤â‹ nrhoa c¥ghF«. ïJ
nfhÈkid£ jhJit, nrhoa« nghuh¡Ì‹ ga‹fŸ:
fh®gnd£ fiurYl‹ bfhâ¡f (i) ÃwKŸs cnyhf maÅfis
ok
it¥gj‹ _y« bgw¥gL»wJ. f©l¿tâš nghuh¡° ga‹gL»wJ.
∆ (ii) ïJ, f© f©zho, nghnuháÈ¡nf£
2Ca2B6O11 + 3Na2CO3 + H2O → f©zho, vdhkš, k‰W«
3Na2B4O7 + 3CaCO3 + Ca(OH)2 gsgs¥ghd k©gh©l§fŸ
jahÇ¤jÈš ga‹gL»wJ.
o
(ii) nghuh¡°, bghJthf Na2B4O7.10H2O (iii) ïJ cnyhfÉaÈš ïs¡»ahf¥
vd F¿¥ãl¥gL»wJ. Mdhš, ïJ ga‹gL»wJ.
ab
eh‹fQ myFfis [B4O5.(OH)4]2–

(iv) czî gj¥gL¤âahfî« brayh‰W«
bfh©LŸsJ.
j‹ikíilaJ.
(iii) ïªj totkhdJ g£lf tot«
(prismatic form) vd m¿a¥gL»wJ. 3. ã‹tU« fh®gÅ‹ òwnt‰Wik
tot§fis¥ g‰¿ vGJ.
ur
mÂfy‹ mšyJ v©K» tot

nghuh¡° (Na2B4O7.5H2O) k‰W« 1. »uhig£ 2. itu«
nghuh¡° f©zho (Na2B4O7) vd 3. »uhÕ‹
nkY« ïu©L tot§fËš nghuh¡°
Éil. 1. »uhig£ :
.s
fhz¥gL»wJ.
g©òfŸ : (i) »uh~ig£, rhjhuz bt¥g mG¤j
(i) nghuh¡° fhu¤j‹ik bfh©lJ, ÃiyÆš, mâf Ãiy¥ò¤ j‹ik
w
nkY« mj‹ btªÚ®¡ fiurš bfh©l fh®gÅ‹ òwnt‰Wik

áijªJ nghÇ¡ mÄy« k‰W« totkhF«.
nrhoa« iA£uh¡iril jUtjhš (ii) ïJ ÄUJthdJ k‰W« Ä‹rhu¤ij
w
fhu¤j‹ik bfh©lJ. fl¤J»wJ. ïJ fh®g‹ mQ¡fshš

Md ïUgÇkhz, j£ilahd,
Na2B4O7 + 7H2O  → 4H3BO3 + 2NaOH jhŸ ngh‹w mik¥òfshš
cUth¡f¥g£LŸsJ.
w
(ii) ïij bt¥g¥gL¤J« nghJ xËòF«

nghuh¡° kÂfŸ cUth»‹wd. (iii) x›bthU jhS« sp2 ïd¡fy¥gilªj
∆
fh®g‹ mQ¡fshš cUthd
Na 2 B4 O7 .10H 2 O  → Na 2 B4 O7 → 2 NaBO 2mW§nfhz
+ B2 O3 tiyahF«. ïâš C-C
−10H 2O
ãiz¥ò Ús« 1.41Å, ïJ bg‹ÓÅš
∆
a 2 B4 O7 .10H 2 O  → Na 2 B4 O7  → 2 NaBO 2 + B2 O3 fhz¥gL« C-C ãiz¥ò Ús¤ij
−10H 2O
(1.40 Å) x¤JŸsJ.
43

(iv) x›bthU fh®g‹ mQî«, j‹ (ii) ïjdhš, gl¤âš fh£oathW
ïizâw‹ T£oYŸs eh‹F x›bthU fh®gid¢ R‰¿í«, eh‹K»
vy¡£uh‹fËš _‹iw¥ ga‹gL¤â mik¥ghdJ gof« KGtJ« ÉÇªJ
R‰¿íŸs k‰w _‹W fh®g‹ guÉ fhz¥gL»wJ.
mQ¡fSl‹ _‹W σ ãiz¥òfis (iii) fh®gÅ‹ eh‹F ïizâw
m
cUth¡F»‹wd. vy¡£uh‹fS« ãiz¥ãš
(v) ïd¡fy¥ãš <Lglhj p M®ã£lhÈš <Lg£LŸsd.
cŸs eh‹fhtJ vy¡£uh‹ π (iv) jÅ vy¡£uh‹fŸ VJÄšyhjjhš
ãiz¥ig cUth¡F»wJ. ïªj π
co
Ä‹fl¤J« âwid¥
vy¡£uh‹fŸ KG¤jhŸ mik¥ã‹ÛJ bg‰¿U¡fÉšiy.
cŸsl§fh¤ j‹ikia bg‰WŸsd, (v) Ä¡ffodkhd gofkhf ïU¥gjhš,
ïJnt ïj‹ Ä‹fl¤J¤ âwD¡F fodkhd fUÉfis T®ikah¡fî«,
fhuzkhf mik»wJ. mL¤jL¤j f©zhofis bt£lî«,
s.
fh®g‹ jhŸfŸ tÈik Fiwªj Jis¥gh‹fŸ brŒaî«, ghiwfis¤
th©l® thš° Éirfshš xU§nf JisÆlî« ga‹gL¤j¥gL»wJ.
ïU¤â it¡f¥g£LŸsd.
ok
(vi) mL¤jL¤j jhŸfS¡F ïil¥g£l
öu« 3.40Å. »uh~ig£jÅ¤J
mšyJ v©bzŒfSl‹ fyªJ
caî¥bghUshf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
o
myF 2
ab
ur
3. »uhÕ‹ :
(i) »uh~Õ‹ v‹gJ fh®gÅ‹ k‰bwhU
òwnt‰Wik totkhF«.
.s
(ii) ïJ, sp2 ïd¡fy¥gilªj fh®g‹

mQ¡fshš x‰iw¤js¤ jhŸ
totik¥ig bg‰WŸsJ.
w
(iii) fh®g‹ mQ¡fŸ nj‹TL ngh‹w

2. itu« : gof mik¥ãš beU¡fkhf
(i) »uh~ig£ nghyšyhkš itu« bghâ¡f¥g£LŸsd.
w
Äf¡fodkhdJ. itu¤âYŸs fh®g‹

mQ¡fŸ sp3 ïd¡fy¥ãYŸsd,
nkY« x›bthU fh®g‹ mQî«
w
mjid¢ R‰¿íŸs eh‹F bt›ntW

fh®g‹ mQ¡fSl‹ 1.54Å ãiz¥ò
ÚsKŸs C-C x‰iw ãiz¥òfshš
ãiz¡f¥g£LŸsd.
44

4. fh®gÅ‹ òwnt‰Wik tot§fshd
~òšyß‹ k‰W« fh®g‹ ehndh FHhŒfŸ
g‰¿ És¡Ff.
Éil. 1. ~òšyß‹ :
(i) ~òšyß‹fŸ òâajhf bjhF¡f¥g£l
m
fh®gÅ‹ òwnt‰Wik tot§fshF«.
»uh~ig£ k‰W« itu¤ij¥ nghy
mšyhkš ïªj òwnt‰Wik
co
tot§fshdit C32, C50, C60, C70, C76
etc.. ngh‹w jÅ¤j _y¡ TWfshf 2. fh®g‹ ehndh FHhŒ :
cŸsd. (i) fh®g‹ ehndhFHhŒfŸ v‹git
(ii) ïªj _y¡TWfŸ gl¤âš òâajhf f©l¿a¥g£l òwnt‰Wik
tot§fshF«, ïit »uh~ig£
s.
fh£oíŸsthW T©L tot
mik¥òfis bfh©LŸsd. C60 ngh‹w FHhŒ mik¥igí«, ~òšyß‹
_y¡TWfŸ fhšgªJ ngh‹w Kidfisí« bfh©LŸsd.
mik¥ig bg‰WŸsd. (ii) m¢á‹ tÊahf ïªj ehndhFHhŒfŸ,
ok
(iii) ïit g¡Ä‹°l® ~òšyß‹ mšyJ v~ifÉl mâf tÈik
g¡»ghš v‹wiH¡f¥gL»‹wd.ïJ bfh©litfshf cŸsd, nkY«
20 MwQ tisa§fS«, 12 IªjQ Ä‹rhu¤ij fl¤J»‹wd.
tisa§fS« ïizªj tisa (iii) ïit ehndh Ä‹dQÉaš,
o
mik¥ig¥ bg‰WŸsJ. Éidntfkh‰w«, gygofŸ k‰W«
(iv) x›bthU fh®g‹ mQî« sp2 kUªJfŸ cUth¡f« M»at‰¿š
ab
ïd¡fy¥gilªJ _‹W σ ga‹gL»‹wd.

ãiz¥òfis cUth¡F»‹wd.
(v) cŸsl§fh π ãiz¥ig cUth¡»
ïªj _y¡TWfS¡F mnuhnk£o¡
ur
j‹ikia bg‰W¤ jU»‹wd. C-C

x‰iw ãiz¥ã‹ Ús« 1.44Å k‰W«
C=C ïu£il ãiz¥ã‹ Ús« 1.38 Å
MF«.
.s
w
w
w
45

5. áÈ¡nfh‹fË‹ jahÇ¥ò Kiwfis vGJ.
Éil. (i) bghJthf, il Mšifšil Fnshnuh ány‹fŸ (R2SiCl2) mšyJ ilmiušil Fnshnuh
ány‹fis Ar2SiCl2, Úuh‰gF¥gj‹ _y« áÈ¡nfh‹fŸ jahÇ¡f¥gL»‹wd. ïit, fh¥g®
Éidntf kh‰¿ K‹ÅiyÆš, 570 K bt¥gÃiyÆš, áÈ¡fh‹ ÛJ MÉÃiyÆYŸs
RCl mšyJ ArCl I brY¤â jahÇ¡f¥gL»‹wd.
m
Cu / 570 K
2RCl + Si 
→ R 2SiCl2
(ii) ilMšifšFnshnuh ány‹fis R2SiCl2 Úuh‰gF¡F«nghJ r§»È¤ bjhl® gygofŸ
co
cUth»‹wd. ïit ïUKidfËY« Ú©Lbfh©nl brš»‹wd.
R R
| |
+2H 2O
Cl − Si − Cl → HO − Si − OH
s.
−2HCl
| |
R R
ok
R R R R R
HO Si OH + HO Si OH HO Si O Si OH + HO Si OH
-H2O
R R R R R
o
-H2O
myF 2
ab
R R R
HO Si O Si O Si OH
-H2O
R R R
ur
(iii) nkhndhMšifšFnshnuh ány‹fis (RSiCl3) Úuh‰gF¡F«nghJ Äfî« á¡fyhd

FW¡f gygofŸ cUth»‹wd. r§»È¤ bjhl® áÈ¡nfh‹fËYŸs Kida –OH
bjhFâfËÈUªJ Ú® _y¡TWfis Ú¡Ftj‹ _y« mt‰iw tisa áÈ¡nfh‹fshf
kh‰w ïaY«.
.s
Me Me O R
Me O Me
Me Si O Si Me Si Si R Si O Si O
w
Me Me
O O O O O O R
Me Si O Si Me Si O Si O Si O Si O
w
Me Me Me Me
R R O
w
46

6. ã‹tUtdt‰iw g‰¿ F¿¥ò vGJf.
(i) ignuh áÈ¡nf£LfŸ
(ii) tisa áÈ¡nf£LfŸ
Éil. (i) ignuh áÈ¡nf£LfŸ :
[Si2O7]6–
m
maÅfis¡ bfh©LŸs
áÈ¡nf£LfŸ, ignuh áÈ¡nf£LfŸ
mšyJ nrhnuh áÈ¡nf£LfŸ
v‹wiH¡f¥gL»‹wd.
co
ïu©L [SiO4]4– eh‹K» myFfŸ tisa áÈ¡nf£LfŸ tot«
xU _iyÆYŸs xU M¡Ì#‹
7. ã‹tUtdt‰iw g‰¿ F¿¥ò vGJf.
mQit g§»£L¡bfhŸS«nghJ
ïit cUth»‹wd. (ïizí«nghJ (i) ignyháÈ¡nf£LfŸ
s.
xU M¡Ì#‹ Ú¡f¥gL»wJ) (ii) r§»È áÈ¡nf£LfŸ
vL¤J¡fh£L : Éil. (i) ignyháÈ¡nf£LfŸ :
jh®£Éil£ - Sc2Si2O7 (Si2O5)n2n– maÅfis¡ bfh©LŸs
ok
áÈ¡nf£LfŸ jhŸ áÈ¡nf£LfŸ
mšyJ ignyh áÈ¡nf£LfŸ
v‹wiH¡f¥gL»‹wd.
ït‰¿š, x›bthU [SiO4]4–
o
eh‹K» myF« k‰w myFfSl‹
ignuh áÈ¡nf£LfŸ tot« _‹W M¡Ì#‹ mQ¡fis¥
ab
(ii) tisa áÈ¡nf£LfŸ : g§»£L¡bfh©L jhŸ ngh‹w

_‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l mik¥ig cUth¡F»‹wd.
[SiO4]4– eh‹K» myFfŸ tisa ï›tif jhŸ áÈ¡nf£LfËš, jhŸfŸ
mik¥ãš ïizªJ cUthd x‹w‹ ÛJ x‹whf mL¡f¥g£LŸsd.
ur
(SiO3)n2n– maÅfis¡ bfh©LŸs ïªj mL¡FfS¡»ilnaahd ft®¢á

áÈ¡nf£LfŸ, tisa áÈ¡nf£LfŸ Éir Äf¡ Fiwthf ïU¥gjhš
v‹wiH¡f¥gL»‹wd. ïit »uh~ig£ ngh‹nw vËâš
x›bthU áÈ¡nf£ myF« mj‹ ãsîW»‹wd.
.s
ïu©L M¡Ì#‹ mQ¡fis k‰w vL¤J¡fh£LfŸ: lhš¡ (Talc), ik¡fh

myFfSl‹ g§»£L¡bfhŸ»wJ. (Mica), ngh‹wit
vL¤J¡fh£L: bgiuš [Be3Al2 (SiO3)6]
w

(ïJ xU mYÄndh áÈ¡nf£lhF«,
ïâš x›bthU mYÄÅa« maÅí«
MW M¡Ì#‹ mQ¡fshš v©K»
w
toÉš NH¥g£LŸsJ)
w
ignyháÈ¡nf£LfŸ tot«
47
RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1 12 M« tF¥ò


(ii) r§»È áÈ¡nf£LfŸ : (iv) bk¤jdhÆ¡ mÄy¤Jl‹ fªjf

ï›tif áÈ¡nf£LfŸ `n' mÄy¤ij nr®¤J bt¥g¥gL¤â
v©Â¡ifÆyhd [SiO4]4– eh‹K» öa fh®g‹ nkhdh¡irL
myFfŸ ne®¡nfh£L mik¥ãš jahÇ¡f¥gL»wJ. ï§F, fªjf mÄy«
ïizªJ cUthd [(SiO3)n]2n– Ú®Ú¡F« fhuÂahf brašgL»wJ.
m
maÅfis¡ bfh©LŸsd. HCOOH + H2SO4 →
x›bthU áÈ¡nf£ myF« mj‹ CO + H2O + H2SO4
ïu©L M¡Ì#‹ mQ¡fis k‰w g©òfŸ :
co
myFfSl‹ g§»£L¡bfhŸ»wJ.
(i) ïJ Ãwk‰w, kzk‰w, e¢R¤j‹ik
vL¤J¡fh£L :
bfh©l thíthF«. ïJ ÚÇš
°bghLÄ‹ - LiAl(SiO3)2. á¿jsî fiu»wJ. ïJ fh‰¿š
Úy Ãw Rthiyíl‹ vÇªJ fh®g‹
s.
ilah¡iril cUth¡F»wJ.
2CO +O2 
→ 2CO2
ok
(ii) fh®g‹ nkhdh¡iril xË
mšyJ ku¡fÇÆ‹ K‹ÅiyÆš
r§»È áÈ¡nf£LfŸ tot« FnshÇDl‹ Éid¥gL¤J«nghJ,
Éõ¤j‹ik bfh©l fh®gidš
8. fh®g‹ nkhdh¡irL [CO] jahÇ¤jš
Fnshiuil thíit cUth¡F»wJ.
o
k‰W« g©òfŸ g‰¿ És¡Ff.
ïJ gh°é‹ vdî« m¿a¥gL»wJ.
myF 2
Éil. jahÇ¤jš : ïJ Inrhrand£Lfis bjhF¡f

ab
(i) f£L¥gL¤j¥g£l msî M¡Ì#‹ ga‹gL»wJ.

cl‹ fh®gid Éid¥gL¤â fh®g‹
CO + Cl2 
→ COCl2
nkhdh¡iril jahÇ¡f ïaY«.
2C + O2 
→ 2CO (iii) fh®g‹ nkhdh¡irL tÈik ÄFªj
ur
(ii) bjhÊ‰ KiwÆš, fh‰Wl‹ fh®gid xL¡F« fhuÂahf brayh‰W»wJ

Éid¥gL¤â fh®g‹ nkhdh¡irL CO + Fe2O3 
→ 2Fe + 3CO2
jahÇ¡f¥gL»wJ. ï›thW
cUth¡f¥g£l fh®g‹ nkhdh¡iroš (iv) ca® bt¥g, mG¤j ÃiyÆš fh®g‹
.s
ie£u#‹ thíî« fyªâU¡F«. nkhdh¡irL k‰W« iA£u#‹

ie£u#‹ k‰W« fh®g‹ nkhdh¡irL fyitahdJ (bjhF¥ò thí)
nr®ªj fyitahdJ c‰g¤â thí bk¤jdhiy¤ jU»wJ.
w
(producer gas) v‹wiH¡f¥gL»wJ.

CO + 2H2 
→ CH3OH
2C + O2/N2 (fh‰W)  → 2CO + N2
c‰g¤â thí (v) M¡nrh brašKiwÆš, <¤nj‹
w
(iii) ïªj c‰g¤â thíthdJ, mâf MdJ fh®g‹ nkhdh¡irL k‰W«

mG¤j¤âš, fh¥g®(I) FnshiuL iA£u#‹ thíîl‹ fy¡f¥g£L,
fiurÈ‹ tÊna brY¤J«nghJ òu¥gdš (propanal) jahÇ¡f¥gL»wJ.
w
CuCl(CO).2H2O cUth»wJ.
CO + C2H4 + H2 
→ CH3CH2CHO
Fiw¡f¥g£l mG¤j¤âš ï¡fiurš
öa fh®g‹ nkhdh¡iril
btËÉL»wJ.

48
myF
3 P-bjhFâ jÅk§fŸ-II
m
co
s.
F¿¥ò¢ r£lf«
3.1 bjhFâ - 15 (ie£u#‹ bjhFâ) jÅk§fŸ.

3.1.1 ts«
3.1.2 ïa‰ g©òfŸ
o ok 3.2 M¡á#‹
3.2.1 fªjf¤â‹ òwnt‰Wik tot§fŸ
3.2.2 fªjf il M¡irL
ab
3.1.3 ie£u#‹ 3.2.3 fªjjf mÄy«

3.1.4 m«nkhÅah 3.3 bjhFâ - 17 (nAy#‹ bjhFâ)
3.1.5 ie£Ç¡ mÄy« 3.3.1 FnshÇ‹
3.1.6 ie£u#Å‹ M¡irLfŸ k‰W« 3.3.2 iA£nuhFnshÇ¡ mÄy«
ur
M¡nrh mÄy§fŸ 3.3.3 i A £ u # ‹ i A i y L f Ë ‹

3.1.7 gh°guÌ‹ òwnt‰Wik tot§fŸ ïa‰ k‰W« ntâ¥ g©òfËš
3.1.8 gh°guÌ‹ g©òfŸ fhz¥gL« ngh¡F.
.s
3.1.9 gh°Õ‹ 3.3.4 nAy#‹ ïil¢ nr®k§fŸ

3.1.10 g h°gu° £iuFnshiuL k‰W« 3.3.5 nAy#Å‹ M¡i[LfŸ
bg©lhFnshiuL 3.3.6 nAy#‹fË‹ M¡nrh mÄy§fŸ
w
3.1.11 g h°guÌ‹ M¡irLfŸ k‰W« 3.4 gâbd£lhtJ bjhFâ jÅk§fŸ (kªj

M¡n[h mÄy§fË‹ mik¥ò thí¡fŸ)
thŒ¥ghLfŸ
w
3.4.1 »il¡f¥bgWjš
w
[ 49 ]


fU¤J¥ gl«
p-bjhFâ-II
m
bjhFâ - 15 bjhFâ - 16 bjhFâ - 17 bjhFâ - 18
g©òfŸ g©òfŸ ga‹fŸ
co
m«nkhÅah ie£u#‹ M¡Ì#‹ FnshÇ‹
ie£Ç¡ mÄy« ntâ¥g©ò bgUksî
SO2 jahÇ¤jš
HCl
s.
H2SO4
nAy#‹ ïil¢
gu°gu° nr®k§fŸ
ok
òwnt‰Wik g©òfŸ gh°Õ‹ PCl3 PCl5
tot«
o
myF 3

ab
ie£u#‹ : tËk©ly¤â‹ Kj‹ikahd ie£u#‹ thíthdJ, bjhÊš KiwÆš

ã‹dthiy to¤jš KiwÆš âut fh‰¿ÈUªJ ãÇ¤bjL¡f¥gL»wJ.
ur
ãÇ¤bjL¤jš
m«nkhÅah : ôÇahit Úuh‰ gF¥gj‹ _y« m«nkhÅah bgw¥gL»wJ.
bgWjš
.s
ie£Ç¡ : rk msî bgh£lháa«, mšyJ nrhoa« ie£nu£il, ml® fªjf mÄy¤Jl‹

mÄy« nr®¤J bt¥g¥gL¤â ie£Ç¡ mÄy« jahÇ¡f¥gL»wJ.
jahÇ¤jš
w
gh°Õ‹ : fh®g‹ il M¡irL mšyJ iA£u#‹ kªj¢ NHÈš bt©gh°gu°

jahÇ¤jš nrhoa« iA£uh¡irLl‹ Éid¥gL¤â gh°Õ‹ jahÇ¡f¥gL»wJ.
w
Kjš Ãiy : ãwÉÃiy iA£u#id btËna‰w¥g£L cnyhf ie£nu£ cUth¡f¥gL»wJ

Éid
ïu©lh« : ãwÉÃiy iA£u#‹, ie£Ç¡ mÄy¤â‹ xL¡f Éis¥bghU£fis
w
Ãiy Éid cUth¡F»wJ.

_‹wh« : ïu©lh« Ãiy Éis¥bghU£fŸ áijtilªnjh mšyJ bjhl®ªJ
Ãiy Éid ÉidòÇªnjh ïWâ Éis¥bghU£fis jU»‹wd.
50

Class 12 Chemistry TM Sample Materials - Sura Books PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Class 12 Chemistry TM Sample Materials - Sura Books PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Class 12 Chemistry TM Sample Materials - Sura Books PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

This is only for Sample

2019 - 20 M« M©L¡fhd òâa

ghl¥gFâÆš cŸs mid¤J Édh¡fS¡F« ÉilfŸ

id¤J¥ ghl¥gFâfËY« TLjš Édh¡fŸ ÉilfSl‹

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

✤ Sura’s Computer Science (EM/TM)

✤ Sura’s Business Maths (EM)

nkY« Étu§fS¡F / bjhl®ò¡F

ò¤jf¤âš cŸs rªnjf§fS¡F :

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

RuhÉ‹ ntâÆaš tÊfh£o khzt/khzÉfË‹ všyh¤ njitfisí«

MáÇa®fS¡F ghl« el¤JtâY«, khzt/khzÉfS¡F¡ f‰W¡bfhŸtâY«

totik¥ãš, 70 kâ¥bg©fS¡fhd vG¤J¤ nj®É‹ Édh¤jhŸ

ekJ RuhÉ‹ ntâÆaš tÊfh£oÆš ïJ ngh‹w gy áw¥g«r§fŸ

MáÇa®fË‹ f‰W¤jU« gÂÆš cWJizahfî«, khzt/khzÉfŸ

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

SCHOOLS and TEACHERS:

After Deposit, please send challan and order to our address.

DEMAND DRAFT / CHEQUE

Please send Demand Draft / cheque in favour of ‘SURA PUBLICATIONS’

Mobile : 96001 75757/ 81242 01000/81243 01000.

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

cŸïilÃiy¤ jÅk§fŸ 65-86

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

1620, ‘J’ Block, 16th Main Road, Anna Nagar,

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

1.1 cnyhf§fŸ »il¡f¥ bgWjš

orders@surabooks.com PH: 9600175757 / 8124201000 / 8124301000

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

jhJ¡fŸ òÉ<®¥ò Kiw

jhJ¡fis M¡i[Lfshf kh‰Wjš

cU¡Fjš NHÈš tW¤jš

bt¥g ïa¡fÉaš Ä‹ntâ

thí Ãiyik Kiw j¤Jt§fŸ

öa cnyhf« Al, Cu, Zn, Fe & Au

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

f£lha« bjÇªJ bfhŸs nt©oa tiuaiwfŸ

cnyhf¤â‹ cUFÃiyia Él mâf bt¥gÃiyÆš xU cU¡F ciyÆš

 MÉahdJ FË®É¡f¥g£L öa cnyhf« bgw¥gL»wJ.

MÉ :  c nyhf¤Jl‹ nr®ªJ vËâš MÉahF« nr®k¤ij cUth¡ftšy xU

KiwfŸ  ã ‹ vËâš MÉahF« nr®k¤ij áijtila¢ brŒJ öa cnyhf«

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

m) 2Zn + O2 → 2ZnO jFªj bghU¤jkhd xL¡F«

ÉilÆid¤ bjÇî brŒf.

B Eiu Äj¤jš (ii) ZnS jhJit

5. Ahš bAuhš£ braš KiwÆ‹go xL¡Fjš

 [Éil: m) Al] (v) Ni I¤

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

[Éil: M) Cu(s) + Zn2+(aq) → Zn(s) + Cu2+(aq)]

ï) nrhoa« <) ášt® ga‹gL»wJ.

m) jhJ¡fis áÈ¡nf£Lfshf kh‰w 16. ášt® k‰W« j§f« ãÇ¤bjL¤jš

ã‹d® ášt® Ûs¥ bgw¥gLjš.

 [Éil: M) fiuahj khR¡fis, ï) J ¤ j e h f ¤ J l ‹ ( Z i n c ) c n y h f

12. ã‹tUtdt‰WŸ v¤jhJÉid

m) nk¡dil£ M) nAkil£ vÈ§f« tiugl¤âid¡ fU¤â‰ bfhŸf

RuhÉ‹  ntâÆaš  bjhFâ 1  12 M« tF¥ò

m) Ã ¡ f š kh‹£ KiwÆš  vâ®F¿íilaJ]

FnshiuL fiuriy¡ bfh©L

ghl¥gFâÆš cŸs mid¤J Édh¡fS¡F« ÉilfŸ

id¤J¥ ghl¥gFâfËY« TLjš Édh¡fŸ ÉilfSl‹

MÉ :  c nyhf¤Jl‹ nr®ªJ vËâš MÉahF« nr®k¤ij cUth¡ftšy xU

KiwfŸ  ã ‹ vËâš MÉahF« nr®k¤ij áijtila¢ brŒJ öa cnyhf«

[Éil: m) Al] (v) Ni I¤

[Éil: M) fiuahj khR¡fis, ï) J ¤ j e h f ¤ J l ‹ ( Z i n c ) c n y h f

vL¤J¡bfhŸs¥gL»wJ. (i) 1350 K bt¥gÃiy¡F Ñœ

Éil. (i) vÈ§f« tiugl« bt¥g ïa¡fÉaš Ä‹Kid Ä‹dG¤j«.

Éil. (i) ZnO k‰W« CO cUthtj‰fhd