Anne D‘Alleva jest profesorem histori szivki i Women’s Studios na University of Connecticut. Napisala ksiqike Arts of the Pacific. Anne DiAlleva metody i teorie historii sztuki prrektad Eleonora i Jakub Jedlirscy KrakowTytul onginat: Methods ond Theos of At History ©2005 Anne D’Alleve This book was produced and published in 2008 by Lourence King Publishing lid, London edition by Towarysiwo Aulor6w right for Polish ooo ukoneh UNWERSTAS,Kckéw 2008 i Wydowic6w Proc Nauk rowarzystvo Aviorsw © Copyright for Polish translation by Te eee i Wydoweow Prac Noukosych UNIVERSITAS, Keak ISON 97883-242-0997-8 TAIWPN UNWERSITAS if pioriais 2) Redokcio xg Wenda Lohman aus Gragsaat Projekt oktadk i stron tyutowyct iva Gray wv oniveritas.com.pl Spis tresci Wprowadzenie Rozdzial 1 Jak korzystaé z tej ksiazki Myélenie oteoril Co tworzy teorig ,teorii”? Cay teoria jest czysta, uniwersalna j obiektywna? Pozytywizm albo teoria postaw antyteoretycznych Myélenie popraez teorig Konkluzje ® Zargon B Cord teorig od metodologii? Konkluzje Lektury na poczatek Rozdziat 2 Analiza formy, symboluiznaku Formalizm w historii sztuki Ikonogtafia i ikonologia Ikonografia i ikonologia Panofsky’ego | Ikonografia 4 ikonologia od czasu Panofsky’ego | Zastosoanie metody ikonograficzne i ikonologicenej Semiotyka Teérey semiotyhi: de Saussure i Peirce | Systemy ‘kody | Interpretacja kodéw i symnboli | Semiotyka ‘historia sztuki | Wykorzystanie semiolyki ww badaniach nad setukg Stowo i obraz Konkluzje H Cay dzieto sztuki to zagadka? Czy historyk sztuki jest detektywem? Cay dziela sztuki moga byé ,odczytywane"? Lektury na poczatek Rozdzial 3 Konteksty sztuki Historia idei Satuka z perspektywy marksizmu i materializmu ses weset Krytyka kapitalizmu i materializa historyceny! eologia i kulturowa hegemonia | Marksizm i sztuka nt 2 4 20 10 16 20 20 2 a eo 34 Bt 82 4 46 53 55 55| Materialistyczna i marksistowska histori satuki | Wykorzystanie teorii marksistowskiej w badaninch nad sztukg Feminizm ‘Krétka historia ruchu kobiecego | Poczatki Jfeministycene} histori sztuki | Tendencje ‘w feministycznejhistoritstuki | Esencjalizm i feministycana historia sztucki | Wykorzystanie teort feministycerej wo baal nad sz Seksualnosé, LGBT! Studies i Teoria Queer 83 LGBT! Studies | Teoria Queer | Performatywnosé gener, ica do ie’ quer | LGBTH/Queer historia seluki | Zastosowanie Teorii QueeriLGBT1 Studies zw badaniach nad sztuka Studia nad katltura. Teoria postkolonialna 1 Rasa i teoria postkoloniatna | Subaltern Studies | Historia setki, studia nad kulturg i stadia ad kultura wizualng | Wykorzystanie stuido nad kultirq i teori postkoloniainef w histori sztuki a Konkluzje 102 Co jest normalne a co normatywne? a4 Lektury na poczatek 103 Rozdzial4 —_Psychologiai percepcja w sztuce 10s Historia sztuki i psychoanaliza 105 Podstatuy teorii Freuda | Freud o sztuce | Krytycy teorii Freuda | Podstawy teorii Lacana | Lacan o sztuce | Krytyey teorii Lacana | Psychonnaliza i wspélczesna historia sztuki | Spojrzenie Teoria recepgj I: psychologia sztuki ry ‘Teoria recep I: teoria reader-response i estetyka recepgi Wykoraystanie teoii recepciteori psychoanalitycane] whistoriésetuké Konkluzje ia Archetypy Junga m & Teoria obiektéw przejsciowych i natura kreatywnosci 114 # Lek przed wplywem 130 Lektury na poczatek. m2 sess RoxdzialS— Wstronewiedzy 144 Hermeneutyka 14 ‘Trio hermeneulycane | Krag hermeneutyczny | Hermeneutyka wo badaniach nad historia satuki lWykoraystanie hermenentyki w historié sztuki Strukturalizm i poststrukturalizm 154 Kultura jako struktura | Opozycje binarne | Intertekstualnosé i Smieré autora | Poststrukturatizm | Historia wedlug Michela Foucault: ried jest coladaq | Sirukturalizm, poststrukturatiznt i histovia suki | Strukturalizm i poststrukturatizn:w histort sztuki Dekonstrukeja 168 Historia setuki idekonstrukeja | Wykorzystanie teori dekonstrukejonistycane) w historié sotuki Postmodernizm jako stan i praktyka 175 Zdefiniowaé modernizin(y) | Dodane , post” do moderniam | Preeciwestawienie sie q.vielkim narracjom” | Fregmentaryzacja, pastisz, syradakrum | Modernizm, postmiodersizm i historia sztuki | Wykorzystanieleorit postmodersistycene) tw histori setuki Konkluzje 185 Lektury na poczatek 185 Rozdzialé —_Korzystaniez teoril 187 Prace najezeSciej pisane przez studentéw 138 Jak nauczyé sig korzystania z teorii? 192 Miejsce teorii w badaniach 194 Co jest pierwsze? | Ktdra teorie (tere) wykorzystae? Pisanie referatéw 198 Konstruowanie teoretycznego toku argumentacji | Wigczanie teorii | Popieranie naszej argumentacjil Praywolywwanie prayktadéro Kreatywnosé, wyobraénia, prawda 202 Preypisy 203 Podziekowania 207 Wybrana tteratura w jezyku potskim 219 Spisiustraci 2 Indeks 23 isms sxWprowadzenie Jak korzystaé z tej ksiqzki Che zasugerownt ing metafore opisujac tworzenie Leoriz metafrg walk, zmaganta si zaniota.fedyag twartodcioun teorg, est t,ktdrastaia opr, ne a, 0 ktSrej mew si 2 tateosci, Stuart Hall, Cultural Staion ls ‘Theoretical Legacies (1992)* Ksiqka ta~z-zatozenia jest jedynie punktem wyjécia do pozna- nia teori stosowanych we wspélczesnej histori sztuki, Nie jest to i ani encyKlopedia, ani ksigzka w peta wyczerpujaca poruszane tu problemy: Nie wiem, jak moglaby spetniaé te warunki, nie tracqc jednoceesnie podrecenikowogo charakteru, uaytecenego Zxéda | zy ~ chcialabym bowiem, aby byta rodzajem znajdujacoj sig ' zawsze pod reka, obok komputera, zaczytane) ksiqzki Prezentujac wybrane, najcagécie stosowane dzié teoretyczne podejcia, ksiqzka ta ma na celu wskazywaé rSénorodne kie- unk vspélczesnej historit sztuki. Staralam sig jednoczesi i aby nie byta to tylko synteza réznorakich metod, ale r6wnier jak najpelniejsze przedstawienie polemik, kontrowersii i wyklucza- jncych sie niekiedy punkidw widzenia, Historyczno-artystyczne teorie sq przedmiotem ciaglych, intensywnych, czesto Zarliwych ddyskusii Raz sformulowane nie sq na zawsze ustalonymi twier- dzeniami, lecz. podlegaja nieustannym modyfikacjom, Sama historia setuki, jako dyscyplina akademicka, ulegla ogromnym ‘zmianom od czast, gdy bytam studentka ~ to juz dwadviescia lat ~ 2 pewnosciq zmieni sig w r6wnym stopniu w ciagu kolejnego : dwvudziestolecia, Kto zatem bedzie korzystal ze wskazéwek zawartych w tej Ksiaéce? Caytelnikami mojejksigzhi, jak sobie wyobrazam, bed preede wscystkim studenci histori satuki. Studenci powaznie zainteresowani praktycenym stosowaniem wiedzy historyczno- -artystyczne), nawet jesli nie maja jeszcze doswiadceenia bad nie zamierzaja zostaé zawodowvo c2ynnymi historykami sztuki. ' Studenci zainteresowani ogsina mysiq humanistycana, ang 1 WrROWADZENE, AK HOREYSTAC2 TH KSPRcy sie w intelektualng, poityezna i artystyczng dzialalnosé nie Se rae pina pracsemestalnch, Stade Kryhne zadowala automatyczne rozpoznawenie dziet na przezraczach. Prawelg méwigc, czasem mam nadzieje, 2e sa studendi, Ktérzy aktywnie praecinstawiaia sig tej metodie! Takze studenci, Kt rym profesor polecit zapoznat sig « okreslona (eorig keytyezna lub areferowaé ja na zajgciach i Kidrzy szukaja dodatkowych informacit lub sugesti, pozwalajacych im zglebic wiedze. Bez ‘wagledu na to, czy przedstavione Wwy2ejcharakterystyki pasta do Ciebie, Ceytelniku, czy nie, zapraszam do intelektualne} ddebaty, w tre) réwnie’ ta ksigzka ma swéj udzal Jednak uwagat Ksiazka ta nie przedstawia dzijow histo- sii satuki ani tez nie objasnia wszystkich teorli dotyezacych tej Griedziny wiedzy. Odwoluje sig natomiast do licenych nawia- zat istniejaeych migdzy historig sztuki i teoria krytycena, jako ‘ew ciagu ostatnich trzydziest lat niekt6re 2,teori krytyeanych, \wywiedzione byly 2 histori stu, pozostale zaS odwolywaly sie do innych nauk humanistycenych. Poniewaz nie jest to historiografia histori s2tuki, czasami polozylam slabszy akcent na nicktore z kluczowych postaci histori stuki. Na praykdad, sawajcarski uczony, Heinrich Wolfin (1864-1945), nie jest cen- Iralng postacig, wspétezesne) historyczno-artystycane) dyskusi teoretycane},Jednakée dla poznania tog Iso sao jego poglady maja decydujace 2naczenie, Mam wige nadzije, 2¢ cat go dal pay hye ohaech, Zagat at zpreedstawionymi w nich ideamit, ; Ze wagledu na réinorodnosé omavwianych tu pode meto- lologicenych statatam sig nada¢ ksiqzce racjonalny i praeiezysty uuklad, Gldwng ezeéé pracy stanowia rozdzialy od drugiego do piatego, w ktérych s2czegStowo ombuvione zostaly rSinorodne teoretyczne podstawy badaa nad sztuka, Kaa rozdziat poswie- cony jest kilku povrigzanym ze s0bq teoriom. W rozdziale3 © zatylulowanym Konteksty s2tuki, na preyklad, omawiam teorig. marksistowska, materialistyczna, feministycena, queer i postkoloniaina, poniewai, jak sadze, wszystkie te podejcia odwotuja sie preede wszystkim do roli kontekstu w histori satuki. Ze wagledu na wielosé odniesieri omawiane problemy rmogtyby byé pograpowane na wiele innych sposobéw. Wybér przedstawionych teori odzwvierciedla moje rozumienie historit sotaki jako dyscypliny naukowe) Ksigéka ta nie moze wige bye traktowana jako prezentacja czy propozycia kanonu keytycanych _2/,WP#OMADEEHIE, JAK KOREYSTAGZ TE KSIAZK toori historyczno-artystycenych, czy te2 jako wykaz najwacniej- saych kicrunk6w teoretyczne} mysli 0 sztuce, Przypomina raczej album rodzinay ukazujaey 2bi6e fotografi, ktére dokumentuja ‘wybrane wydarzenia, Podobnie jak rodzinny album folograficany, w Ktdrym 2djcia ublacane sq wedlug osobistego klucza, moga byé praeKladane i dodawane, ksigzka ta zostala nap subiektyw= nego punktu wiczenia i pozostaje otwarta na aia Kaddy zrozdziatow stanowigeych gl6wnaczeSéksiazki, zaczyna sig krétkim wstepem zwvigdle prezentujgcym prazdstawiane w nim teorie, nastgpnie kazda 2 nich jest osobno prezentowana. Omé- wienie kaze) z teosi zaczyna sie od preedstavsienia jej og6nych zalozeh, awlaszcra gdy nie wywodzi sig ona berpostednio z hi- stor sztuki, nastepnie omawiane zostaja poglady badaczy, ktérzy jako pierwsi wykorzystali ja do analizy dziet setuki. Rozdziat karicza zdjecia jednego tub dwéch diel sztuki i ulatwiajaca ich analizg seria pytai, ktdra odpowiada przedstawionemu wezesniej modetowi krytycanemu, Majq one na celu wskazaé Czytelnikowi, \w jaki sposdb zadawaé pylania badaweze i jak wykorzystywaé idee poszczegélaych badaczy i teoretykéw sztuki do wlasnej analizy historycano-artystycznej. Kazdy z tych rozdziatow kaviczy sig pod sumowaniem oméwionych wiadomosct i wnioskami koitcowymi Rozdzialy pierwszy i saisty stanowig klamnre spinajaca ksiaike. Rozdziat 1: Myélenie 0 teori, wprowacza pojgcie teori i wyjasnia, allaczego teria jest stotna dia upraiviania histori sztuki, Rozdiat 6 zatytulowany Korzystanie z teorii, zawiera praktyczne wskazéwki dotyczace pisania tekstéw wykorzystujacych teorie. W rozdziale tym uwaga zostala skoncentowana na metodach Konstruowania Ariesigcio-, dwudziestostronicowych referatéw, jako de studenci histori stk tego typu tekstami maja najezeSci) do czynienia, Jest wiele sposobsw czytania tej ksiazki, w zaleénosci od ogra- niczeh czasowych, potrzeb i wiedzy czytelnika, Chociad. wietze, de istnieja jeszcze mole ksig2kowe zglebiajace ksiazki od deski do dleski, to moze rSwnied zapoznaé sie jedynie z wybranym rozdzia- tein czy ezeécia te) ksiaaki, aby uzyskaé podstawowe informacje na interesujacy nas temat, na preyklad feministycenego podejécia whistori sztuki czy teorii recepaj - i jest to prawdopodobnie bar- die realistycane zalozenie. Kolejnym etapem beczie zapormanie sig z lekturami umieszczonymi na kosieu kaédego rozdzial, umo2- liwiajacymi zglebienie wybranego tematu. C2ytelnik, poseukujacy pomystu do nakrestenia tematu swojego referatu, maze natych- rmiast przojiédo przykiadowo zanalizowwanych daiet sztuki i szukaé 2 /nDzENe, ak HORDYSTAE 2 TE KSINRinspicagi' w pytaniach umieszezonych pod koniee rozdziatu Caytelnik, bedacy w trakcie pisania referatu, moze przejsé do rozdaiaku 6, w ktdrym znajdzie wskazdwki pomagajace rozwi- nétok argumentacji Podkreslam 7 sila, 22 kolejaym, koniecenym krokiem dla studentdw pragnacych glebié Ktéraé z przedstawio- rych tn metod teoretycznych jest zapoznanie sig 2 tekstami de6dlowymi. Po preecaytaniu rozdzialu 3: Konteksty setuki nalezatoby siggnaé do daict Karola Marksa, Fryderyka Engelsa, Antonio Gramsciego, Louisa Althussera i inaych waznych leoretykw. Jest wiele obszemych antologii takich tekst6w pomocnych w zglebianiat tematu i wlatwiajacych ostatecene siggnigcie po pelne teksty Zrédiowe. Wskazane bedzie rowniet ‘odwolanie sig do tekstdw marksistowskich historyk6w sctuki Znajdujacy sig na koricu kaédego tozdzialu zestaw Lektur na poczatek, podobnie jak praypisy, pomoze rozpoczaé wlasne poszukiwania, nie powinien jednek zniechgcat do wyjscia poza zamieszczone w nim prace i zglebienia pozostale| litera- tury przedmiote. “Zebdtowe teksty teoretycene wymagala s2czegdlne techn caytania i moze okazaé sig, 2e metody stosowane do tej pory podezas nauki nie beda preynosily oczekiwanych efektow. Weeln rozwinigcia umiejgtnosei aktywnego caytania i kry- tycanego myslenia wiele podrecznikéw skutecanego uczenia zaleca technike SQBR™ (oparta na pigciu etapach: zapoznania sig zproblemem, stawiania pytas, czytania, referowania zapamig- tanych wiadomosci, powtémego czytania?, Czytelnik najpierw zapomnaje sig z tematem, przeglada tekst 9 celu zorientowania sig, w jaki sposdb problem zostat potraktowany, szczegélng tuwage ziwraca na wstep, zakofczenie,ilustrace, wykresy tytuly i grddtytuy rozdzialbw. Nastepnie stawia sobie serie pytai doty cezgcych tych element6w. Kluczowa role maja zazwyczaj tytuly i Srdaltytuly. Tytut rozdzialu Freud 0 Starozytnym Egipcic” oie sprowokowaé do pytania: ,W jaki sposéb i dlaczego Freud zainteresowal sig Staroéytaym Egiptem?” Kolejnym etapem jest czytanie tekstu polgezone 7, robieniem notatek lub adnotaci (Gamo zakreslanietekstu jst racze bierna i malo efektywna tech- nika czytania). Notowanie odpoviedzi na postawione pyt i stawianie nowych probleméw jest istotnym elementem zapo- znawania sig z tekstem. Na tym etapie nalety r6wnied zvwr6cig tuwage, czy pojawriajace sig nowe terminy sa zrozumiate. W faze | PROONADZENE- JAK OREYSTAG 218 KIA referowania wiadomosci nastepuje zsumowanie nowyeh in aah ek spawn 2) elo ao sabie na poceatku pytania, i stara sg wyjasnié te kuvesti,ktSre nadal nie sq catkowicie zrozumiate. Ocenia wtedy téwnied moone i slabe stony argumentagi przedstawione| Ww tet aadnoseae ja do innych dotyceacych tego tematu prac. History s7taki, na tym etapie zsvraca uwvage jak przecaytany tekst mabe webogaciéjego spotkanie z daielem sctuki. Nastepnego dia naleéy ponownie praecaytaé procanelizowany w ten spossb tekst w clu utrwalenia zdobyte wiedzy. Caytelnicy, Ktéray znaja moja wezeiniejsza ksigeke Look! The Funsanentals of Art History (2003), w tj ksigice oda zatowno podobieistva, aki éznice Staralam sig Zxby tekst byl iy | paytpy, dn, aby ots edna omnny a ‘ides, jezyk ~ 2 KoniecznoSci~ jest bardzo] specalstycany: Kone lacie pry ipakycane wskeréwkt Gyerne rata toku argumentaj i psaniareferatéw pojaviaa sig rownolegle “omaivianiem bard) abstrakeyjnych problomév. Staalam sig pozostaé berstronna w trakcie prezentowania enych tot sto. sowanych we wspélezesnej histori sztuki, mam nadziejejednak, 4e moje osobiste poglady i doswindczenie historyezki sztuki pozostawily swe) gad Ksigzka ta jest wprowadzeniem do uniwersyteckich zma- gat przynoszacych salysakee,choé cagto tee fustrujgeych = zmagai 0 Kt6rych tak cele mul eytowany przeze mnie na poczatha, Start Hall. Zapewne nikt po praeczytaniu tj ksigaki nie bedzie mogl uwatae sig za eksperta od psychoanalizy cry semiotyki. (Pylanie tylko, czy stwierdzenie to wywoluje uczucie ul, czy rozczarowania?) Aby zostaéekspertem, nalezy poznae gmice sec itty, ak po zporan 24 siaaka caytenik bedzie przygotowany do tozpocrecia da shin Poveda DeneNey dovereceacayeh 5/ WenOwRDZENE. ak KOREYSTAC 2 TEKSINRALRozdziat 1 MySlenie o teorii Nie mona rozebraé domu mistrea pray pomoey jego wlasnych naragdzi Audre Lorde, Sister Outsider (1984) J nagle ospomnienie jawito mi sig, Ten snack to byta magdalenka cioci Leonit, W niedziele rano w Combray (poniewré tego duin nie toychodzitem preed godzing mszy), Kiedy szedtem do pokoju cioci Leonii powiedzie je dzien dobry, dawaata mi kewoatekcinsta zamoceyroszy jew herbacie lub w naparze kwiatn lipowego. Marcel Proust, W strong Suanne (1913), prcel.T. Boy-Zeleriski, Warszawa 1975, s. 58. Zanim szczegdtowo zajmiemy sig réanymi teoriami krytycany- ri takimi jak: teoria marksistowska, feministycana czy psycho- analityczna, musimy najpierw zdefiniowaé samo pojgcie teorii i odpowiedzieé sobie na kluczowe pytanie ~ dlaczego teoria jest ‘waina? Zajmowanie sig teorig nie jest latwe i trudzae sig nad kolejaym artykulem na temat kulturowe} dominagji czy znaku mozemy sobie zadaé pytanie —jaki jest ego sens? Mam nadzie- je, 2e odpowied# przyniesie ten rozcziat. Cotworzy teorig ,teorii"? Studenci czesto zadaja mi to pytanie. Diaczego pisma Marksa dotyeza teori? Cay teoria literatury i teoria krytyczna moze byé stosowana w analizie historyczno-artystyczne)? Dlaczego niektére teksty dotyczace histori sztuki nazywane sq teoretycz nymia inne nie? Podobnie jak ,sztuka” czy ,kultura”, teoria naledy do tych pojeé, ktérych nicustannie uiywamy, ale ktére sq trudne do 2definiowenia, gdy przestajomy sie nad nimi zastanawiaé. Ter- min ,teoria” mozna rozumieé w weaszym i seerszym znaczeniu i obie te perspektywy sq uzyteczne, 77000. MLE OTEORLZacanimy o4 dost waskiej defini. Collegiate Dictionary Web- stora pod pojciom ,teori zawieranastepujace defini: 3; ogdine lub abstrakeyjne prawa dotyczace rzeczywistose, raul bg ctl 4a; prackonanie, strategia lub procedura zalecana czy sto sowana jako podstasva daiatania 5: naukowo wanana za prawdopodobna ogélna zasada lub zbiér zasad, wyjasniajeyeh okreSlone zjawisko “Teoria wige jest nie tylko podstawa dziatania, ale réwniez wyjaSnioniem okreslonych 2jawisk. Mozemy powiedzieé, e historykowi sztuki teoria pomaga zdefiniowaé precyzyjna i wnikliwa serig pytari badawezych nadajacych Kierunek jego docickaniom naukowym. Nicktére metody poznaweze czy teorie okazuja sie wartosciowe w badaniach nad wieloma dyscy- plinami: do takich teorii nalezy zaliczyé semiotyke, marksizm, teorig psychoanalitycena cay teorig queer. Inne sq charaktery- stycene dla dane} dyscypliny, jak na praykted ikonografia dla histori suki Preez teri krytyceng okteslany jest czesto szereg zalozer teo- retycenych powszechnie funkcjonujacych obecnie w naukach spotecenych i humanistyce, Termin ten stworzony zostal w po- towie divudziestego wieku przez sekole frankfurcka, grupe rnaukowcow marksistowskich, krytycenie nastawionych w sto- Dia rozpocegcia analizy tego dziela pomoene bedeie, zvtase- za jeéli nie anamy hinduskie) ikonograi, podstawovee pytaniestawiane podezas analizy ikonografican): co przed- sawia ta raeéba? (Wyobrazenie kobiety 0 wilu ramionach pokonujacej byka,atakowanego od tyht przez twa. Na glo- (wie byka anajdje sig, sprawiajaca wratenie kucajace, postaé ingsha). > Kim 9a przedstawione postci? Jak mona je zidentyfikowee? Wicloramienna sylivetka kobiety, traymana przez nig vajra {diament lub piorun), teéjzab, miecz, fuk i topor — pozwalaja rozpoznat ja jako Durge, bogini, Ktdra pokonata Mabisze, demona w postaci wolu. W chiwvili gdy bogini zabila byke, Mahisza, wychodzac x glowy zwiecreca, powedit do hudz- gj postac ~w ten sposdb wyjasniona zostaj, widocana po prawe stron, 2agadkowa postaé wylaniajaca sig z glowy byka 3/802021AL 2. ANALZA FORM, STHABOLULZNAKYE21 bagi Duro pokonujac demona aha, 9610.8 Keni, Suga Ambika Mata OFap93, adtasthan lee Po zebraniu podstawowych informagi na temat przestavvio- rych postaci, mozna przejéé do zadawania seri ikonologicznych pytartw cela dotarcia do glebszych znaczesi wyobrazenia > W jakim stopniu praedstawienie tego tomatu jest stereotypowe, aw jakim oryginalne na tle innyehy wspolczesnych mit, lub pochotzqeych z inmych epok, wyobrazes tego typu? > Cay wyobrazenie zainspirowato lub samo bylo inspirowane literackim przedstasvieniem tego tematu? W jakim stopniu je _praypomina, aw jakim jest od niego odmienne? > Jak moéna wythumaczyé owa stereotypowose hub oryginel- nose? > Cay istnija inne wyobrazenia, ktére byly bezposredaiginspi- raja dla te rzeby? Wadnym etapem ikonograticzno-ikonologiczne} analizy jest Konfrontacja wyobrazenia z. odnoszacym sig do niego Arédiem pisanym. Mozemy wigc poszuka¢ opisu walki Durgi z demonem. pis ten anajziemy w rozdzale 62, uenawanoj za Sita ksiggi Kalite Purana. Ta pochodzaca 2 IX lub poczatku X wieku Purona zawiera wiele fragmentéw opisujacych hinduskie béstwa: Demon zaczalezcié Bahdar Kali a kiedy Durga ponownie mu sig ukazala, aby go zabié, ten zaczatblagaé ja o aske, Durga cxipowiedziala, 3e mu jej udzieli, a on poprosil o prays} wieeznego stuzenia u joj stip, ita faska zostala mu pray: znana Kiedy zostaniesz przez: mnie zabity w walee, /mozoam. 2 aNauin Foy, Sow 1 ZnARY ‘odemonie Mahisza, pewne jest, 2 zawsze bedeiese u moich stp. Wezgdate tam, gdaie jst mi odlawany Kult fkult bedzie ‘oddawany| i tobie. A co dotyczy twojego ciala, o Danava, ww tym samym czasie i jermu oddawana bydzie cxesé, odpra swiane beda nad nim obrzedy religine i medytacje” ‘Motna réwnicz analizowaé relief jako czeSé ogélnego programat ikonograficznego Swiatyni. Ambika Matat jest Swialynia poSivig- cona béstwom feiskim, licenym weieleniom Durgi i innych bogis. Gléwnym wyobrazeniem sanktuarium jest postaé bogini ratki, ktdrq laczy 2 Durga przedstawianie wyobrazajace ja sie~ dzacq na Iwie. Moina wige oméwione wyZej preedstawienie bogini pordwnaé z innymi jego formami, widocnymi na Swig- tyni Ambika Mata. "Analiza ikonograficeno-ikonologicana ma cagsto charak- te? Komparatystyczny, mozna zatem pordwnaé przedstawvienia Durgi ze Swiqtyni Ambika Mata zinnym ej wyobrazeniem wyko- ranym w dzlewigtnastym wieku (i. 22)'Na pierwszym planie scena ta ukazuje lwa Durgi. Demon viyobrazony jest nie jako byk, lecz w ludzkie} postaci. Durga nadal jest ukazana jako wieloramienna postaé kobieca, ae towarzyszajej dziec. W kompa- ratystycane) analizie moana skupié signa wyjasnieniu: znaczenia zagbserwowanych podobieristw i réznic. Metoda ikonologiczna moze pomée w zrocumieniu ‘odmiennych sposobdv, w jakich byly wykorzystywane te dwa pzedstavvienia: mate, malowane na porcelanie wyobrazenie bylo czeScig domowe| kapliczki, kamienna reba natomiast eS iq, wane) Swialyni. Porcelanowy oltarzyk zostat ‘wykonany w czasie, kiedy Indie byly brytyjska Kolonia ~ mégi zostaé wykonany w Euro: pie @ nastepnie eksportowany do Indit lub wytworzony w Indiach przez europejska manufakturg, W kazdym z przypadkow olonialny kontekst, wjakim zostato wykonane to wyobrazenie, jst waang kwestig ikonologicena, 22 Durga pokonujca Mahi, dientgtoasy wie, Matowana porelana. Uiersityof Pennsyivania (ae. No 8.521)Metoda ikonograficzno-ikonologicena nie musi bye sto sowana w izolagi. Moina zaczaé od postawienia serii pytat ikonologicanych, wykorzystujac je dla stworzenia ogélne} ide aby nastepnie przejsé do bardzie| szczegdtowych zagadniet, takich jake ideotogia, klasa, problem Kolonializma czy gender. Pomocne okaia sie wowezas szczegotowe teorie akcentujace 2na- ‘zenie kontekstu w trakcie analizy dziela satuki, ktéte zostang przedstawione w rozdziale 3, Na przyktad teoria feministycana mote zostaé wykorzystana do analizy licenych wyobrazet kkobiecych ukazanych na reliefach pokrywajacych Swiatynig ‘Ambika Mata. Semiotyka Poneto, jest jeszcze aa mloda, by noid czerong sukienke, mote bya rystarcanjac doasta state asic liceun, Ona wi, de ezerwony et Rolorent natielnesi, 2 ‘abet czervone)sukionce jest zmystowaipcigajaa, ‘ekobietanoszqen ceerwong sukienke lpi] yale, Powiezel, ie czerwiettokolor dla edziri dele, Praymierzyt lena rbzown sudienky. Powiedzial 2 ww rbioayye ryglada ta niewinnie stadia. Ona skrycie uielbia cer. To olor nocy ‘ukrytych naigtnoscl Kiedy obicty dg na tv, Kiedy uber si prac wy do night clube, zoktedjacenre hall. Siadajaprae lstrem, robin sobie make wp, maluja paznokce gleboky cxereenia Weatug ns pgkiej oygladajaw czarnyh hac nit _w inkl ig stoju Nie moze doceekadsie, Riedy sno tka at, bell hooks, Bone Black: Mensoies of Girlhood (1997) Semiotyka to teoria. znakéw. Najproscie} rece ujmujac znak _moina rdefiniowaé jako okreslona forme, Ktéra reprezentuje ‘os innego. Oto prayklad, popateamy przez okno i spéjramy na drzewo. Jest wiele zakéw, ktére praychodza nam do gtowy, ‘dy patrzymy na drzewo. Jednym z nich jest stowo opisujace dczewo, na kartce zapiszemy je za pomoca szoSciu liter: d-rz- ew-o. Z innym zakiem mamy do czynienia, gdy wypowiemy stowo ,drzewo”. Plastikowa figurka praedstawiajaca drzewo tei, jest znakiem. Jeszeze innym rodzajem znaku jest gest. Gra- jac wszarady, stoise wyprostowany ze zlaczonymi nogami i podnosisz rece nad glowe, uktadajac je w ksztalt itery V, twoja stupa odgadnie, ze masz na myslidrzewo, Tak wige znak moze. H/ ROzORNL 2 ANALZA FORM, SHOOK ZHARU przyiag forme stow, obrazbw, déwigkow, gestéw, praedmiotow navel idei ~ yi, crzewwo" powstajqca wumyile, edy wygle- ‘dainy przez okno, a6wnie? jest znakiem. Jednak, pomimo ze ‘ala rzeczywistosé mode byé potendalnie znekiem,zaistnieje on jedynie pod warunkiem, 2e jako 2nak zostanie 2interpretowany. ‘Aby méc funkcjonowaé jako znak, must on zostaé rozpoznany jako taki ° Waacytowanym, na poceatku tej czgscirozdzialu, fragmencie 2 pamigtnikévw bell hooks, opisuje ona wlasna semiotyke kobie- ‘ego stroju, swoje rozwazania na temat znaczenia koloru i styl kobiecego stroju. System poddany przez bell hooks analizie party jest zaréwno na kulturowe] wiedzy ~ ogdlnie akcepto- wane} interpretagi owych koloréw i stylow — jak i na nadanych im przez aitorkg indywidualnych znaczeniach, Dla hooks czerit jest znakiem nocy, zardwno dlatego, 2 jest ona tak samo ciemna, jak nocne niebo, jak i dlatego, 4e noszona jest wieczorem. Czer- Wie jest symbolem namigtnosci, 16% dziewezecej niewinnodei. Skojarzenie czecni 7. noca jest ogélnie prayjete i akceptowane. jako symbol uirytych namigtnosci, jest wlasnym, bardziej lym znaczeniem, wynikajgeym 2 faktu, ze kabiety, w Kté- rych otoczeniur dorastata hooks, zaktedaty czarne halki przed ‘wieczomym wyjsciem, Halka jest seksy, lecz nie widad jej pod ubraniem, dlatego stala sig dla hooks syaonimem nieujawnio- rnych namiginoéci. Czert nie musi oznacza¢ dla innych Tudzi turytych namietnoéci, poniewaz nie maja oni takich samych jak ‘aulorka doswiadczer\. Moim zdaniem, analiza tego fragmentu tukazuje cwie reczy. Po pierwsze: znak musi byé rozpozna- walny, by mée pelnié funkeje znaku, po drugie:takie znakt jak czerfi moga mie wielorakie znaczenie, 'W swieloraki sposb kwvestie podejmowane przez ikonografie iikonologie c6wniez wigia sie semiotyka, Dla wilu historykow satuki somiotyka jest bardzie|interdyscyplinarna odmiana analizy ikonograficeno-ikonologicane), bardziej rozbudowang metoda zadawania pytati 0 znaczenia dzieta sztuki, sposoby bvorzenia i wyrazania tych zaczen. Semiotyka dostarcza innych ~niektorzy twit, Ze bantze| precyzyjnych —struktut i pojeé pozwvalajacych -2rozumie€ wielowymiarowe powigzania migdzy obrazem i spole- ‘zetistiwem, obrazem i widzem, Pozwala tez zrozumie€ nie tylko, co omnacza daieto, ale x6wnied, w jak spestbartysta, wid i kultura praycaynil sig do powstania tego znaczenia™ 35/nozo2Ae 2. AMAA FORM SBOLUIZNARE‘Twércy semiotyki: de Saussure Peirce 23, Diagamobrazuney zmakwe de sous’ Jakkolwiek teoria znakw, w rbznych formach, pojawiala sig od czaséw antycznych, wspétezesnia teoria znakéw opiera sie gléw- nile na pracach dwéch teoretykbw, szwvajcarskiego jezykoznawey Ferdynanela de Saussure'a (1857-1913) i amerykaiskiego filozofa Charlesa Sandersa Peirce‘a (1839-1914), Wedlug de Saussure’a ‘anak sklada sig z dwwéch czeéci (patrz diagram 23): Signifiant (znaczacy) forma, jaka praybratznak signifié (znaczony) —_znaczenie znaku Relacja migday sigifiant i signifé to proces nadawania znaczes, Ktéry na diagramie ukazuja sirzatki, Wracajgc do praykladu rzowa, obiekt, na kt6ry pattzymy przez okno, to signifi, sowo -Alrzewo" znajdujace signa te stronie to sigifiant™ ‘Teoche inaczej strukture znaku objasnial Charles Sanders Peirce. Dowodzl, de znak sklada si z trzech nastepujacych cagsciz Reprezentagi czylt formy jk praybral nak (oiekoniecanie materiale) Interpretagii_czyli_ sensu nadanemu znakowi Obiekiu ——_czyli_rzecey, do kt) ocwoluje sig znak Zgodnie z modelem Peirce'a, crerwone Swiatlo bedzie zna. Kiem wyrazajacym idee koniecznosci zatrzymania samochodu, skladajacym sig z czerwonego swiatla(reprezentacja),zatrzymmu- Jncego sig pojazctu (obiekt i idei, Ze czerwone Swiatlo wskazuje na koniecznoSé zatrzymania sig pojazdéw (interpretaca). Peirce rozumial,2e proces interpretaqi prowokuje tworzenie kolejaych znakéw: sposéb, w jaki Kierowey formuluja idee koniecanoSci zatrzymania samochod6w, jest zardwno znakiem, jak i inter 36/ROZOIAL 2 ANRLZA FoMY, SHOW 2H fh) a) ), Znaknosny Interpretacja \ & Vans _ Obiekt 24 Diagram obrazygeyznakng Feces pretacja. Model Peirce'a czgsto przedstawviany jet jako trojka, wekt6rym 2nak nosny jest pokaezony linia przoryvvang7z interpre- tacja,wskazzajgena Fak, 2e polaczenie miedzy nimi nie nastepuje w sposéb naturainy czy automatyczny, lecz za kaéalymn razem ‘musi zostaé skonstruowane il. 2.4) Peirce opracowat bardzo rozbudowana taksonomig znakéw {(ponad 59 000 typév'), ale historykom setuki najbardziej przyda sigjego podziat na trzy podstawowe typy znak6w: Znak symboliceny signifiast ma nature arbitralng i konwen Motna rozpoczaé analizg od Kilku podstawowych pytas, weorawanych ‘medium lub oumykamuthag.Weenspo- jee sau¥I hry copier must rst nna probleniach interesujacych Meyera Schapiro, dotyceacych wizul- ee SURE EEE eee eee eRe nego zuaczenie dita z punktu widzeniasevioty:Ktry element jest avlestnym kepedgjce pore seniclsi Miy ald otre tafe weyeksponotsny a ick 2 ty pea psa ‘rakeonae dllostuljakotekstipoddaé proces adovania acces, Gombiichbyt i ee eet escona Jeprocesoaiinterretac)ediugpraw —__prackonany,ehistca stu jest sane | ‘wlasciych dainterpretaitekston,awige _Ustlié prawedzive nacsenia’ obra Cay iste elemety 0 Sycosaych Holoraci lub w praypadicn rzetby oglebsaym rliefe? 6 /Ro2020.2 AIBA FomN SHMBOWN I ZAAK 471602028 2 ANAMZA CRU, SHOU ZAROgladajae miniature od nasze) prawej strony zauvvazamy, ze ‘naa sa tam txzy oddzielne wyobrazenia, dostrzegalny jest jednak migd2y nimi 2wiqzek wizualny. Najwigksze praedsta- wienie, rozgrywajace sig W scenerii wykorzystujgce| elementy architektonicane, znajduje sig najwy2ej- Ponize| umieszccony ostal tekst, zaczynajacy sig od ozdobnej litery yD" (jnicjatu), ieszezace| w sobie pastaé Klgczace] kobiety. W dolne} partit strony widzimy seeng przedstawiajaca zabawe (dost zaskakur jaca dla wspélezesnego widza). > Jokie denolacyie i Ronotacyne znaczenia minitury modemy oay- ta? Kadde z przedstawied pelni funkeje znaku, mozemy sige inter- pretowaéezardwno indywidualne, jai w telacjiz pozostatymi wyobradeniami, Znaczenie denotacyjne jest dose ocywiste Najwuighsze pracdstawienie ukazuje Zwiastowanie Najgwietsze} Matii Panny, Klgczaca kobieta wewnatez inigatu ,D" wyobraza modlqca sig Joanne e’Evreux, dla kt6rej ksigzke zaméwiano, ‘Ukazana na dole strony gra to Sredniowieczna wersja ciuc Dabki nazywana ,zaba we mgle”. Znacvenia konotacyjne tych tezech znakéw naklaclag signa sie= bie, Joanna jest krdlowa tak jak Matia, boza matka jest Krblowa, Niebios. Ta paralala jest wzmocniona wizualnie, gdy2 titera , mieszerqea w sobie postaé Joanny ¢’Evreux, pelni funkeje ramy podobnie jak element architektoniceny, wewnatrz kt6rego, przedstasviona zostata Maria. Ukazanie tych diwéch kobiet na jedngj stronie mogto micé na celu naklonienie joanny d’vrewx, = keéloweji prayszte| matki — do pezyjecia Matki Bode za war. Kade z tych trzech przedstawieri abudowane jest r6wnie? ‘zwiela znakéw. W ramach analizy formalne] mozemy zauwa- tyé, 3 umiejscowienle domu Marit na pierwszym planie podkreéla wage joj spotkania z Archaniotem Gabrielem. Powy- 4) niésiranga aniotowie s odpowiednio pominiejszeni. Postaé ‘Masi est duaych rozmiardw, tymczasem przedstawienie krélo- ‘we) jst stosunkowo niewielkie. Ta niezwykle misterna i zlozona scena, rozpoczynajaea nowa madiitwe, sklania korzystajaca ‘zmodlitewnika esobe do chwili przerwy i kontemplagi stosow- nych preed rozpocegciem kolejne] modilitwy. Dostrzegamy wige tu rozbudowane 2naczenie Konotacyjne sygnalizujace rozpocze- cienowych modow. 46 /s07071N. 2 AAIZA FORM, SHMBOLU ZAK > Jakie kody, porwalajgce nam, historykom setuki coy wspéletesmym odbiorcom, znterpretowaé to wyobratente,zostaly zavsrte w omawia ej scenie? Nawet gdy zrozumiemy, 2e znajdujace sig u dotu strony praet- stawienie gry symbolizuje uwvigzienie Chrystusa, scena ta wspétezesnen odbiorey wydaje sie zaskakujaca i Swigtokrad- za, Dlaczego tak krolochwilng scene umieszezono wseéd tak, powa2nych, dewoeyjnych wyobrazen? W jaki sposdb kod” uuezynit madliwym do zaakceptowania przez Joanne ijej wspoh «zesnych konfrontacje scen tak rdznyeh w wyrazie? > Jaki vodeaj inertehstualuoici jest obecny w om praedstawieniu? Zestandwmy sig rownied nad omdivionym powyée) praedsta .wieniem w jego relagi ze strona sasiednia. Dlaczego zestawiono Pojmanie Chrystusa ze scena Zwiastowania? Rozpatrujac je obie wedmy 2a punk wyjécia motyw powitania (pocalunek judas, wypowiadane przez Archaniola Gabriela stowa Ave Maria). Moe byé to pomoene w preeprowadzenin interpreta intertekstual- noi, istnicjace} migdzy tymi divoma preedstawieniami, Idea czy znak powitania jest réwniez zawarly w portecie modtace| sie Joanny. Modltwa jest praecie bezposredni zwrriceniem sig do Boga, Matii czy Swigtych. Sceny na obu stronach moga byé révniez potgczone 2 wyobrazeniem zabawy. Dreczenie osoby zzawiqaanymi oczami moina odceyty wad jako zapowiest kaéni ‘Chrystusa po pojmania w Ogeodzie Oliwnym. ‘Skupigiae sig na intertokstualnosei moiemy odnieée te przed- stawienia do innych modlitewnikéw nalezacych do Joanny Evreux lub innych dziet wykonanych przez Pucellea. Bada- nia nad intertekstualnoScia moga réwnied zwrdcié nasza uwage nna wyjatkowe cechy dziela, bedace w pewnym sensie nowym kodem ~ w preypadku Gotzinek Joamny dEoreux taka ceca beedzie wykonanie miniatur w technice en gisile (na tema tech- niki en grsalle patrz nite) > Waki sposéb wykorzystana technika wplywa na maczenie delea? CChocidz materialy i technika nie moga byé symbolami czy moty- ami to jednak moga byé znaczace. Dzighi semiotyce jsiesmy wstanie potraktowaé material, z kiérego zostato wykonane dzielo, jako element nadajacy 2naczenie. W wykonanym dla Joanny d'Evreux madiitewniku zwrace wwage wykorzyste nie techniki en gris jak rowniet brak bogatych zdobien, na prayKlad zloceri, w ksiazce wykonanej wszak dla kedlowe}. Co 49190200082 aNAUIZA FoR SABO ZN