Gizarte dbh2 PDF

IR AK ASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA
Ikasgelarako
egunez egunekoa
Baliabide didaktikoak
eta aniztasunaren trataera
Geografia eta Historia

DBH
DBHko 2. mailarako Ikasgelarako egunez egunekoa

Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren
Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo
Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean
sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku

hartu du:
TESTUA
Nerea Atxega
Yolanda Bernal
Carlos Guallart
Javier Iniesta
Javier Velilla
Francisco Javier Zabaleta
EDIZIOA
Gabriela Martín
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA
Ainhoa Basterretxea Llona
Lourdes Etxebarria
ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 1 13/12/2016 9:57:06

Aurkibidea
Zergatik EGITEN JAKIN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

EGITEN JAKIN proiektuaren gakoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Zertan gauzatzen den EGITEN JAKIN proiektua . . . . . . . . 8
Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Baliabide didaktikoak eta Aniztasunaren trataera
1. Erdi Aroaren hasiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

2. Europa feudala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3. Hirien garapena Erdi Aroan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4. Kultura eta artea Erdi Aroan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5. Al Andalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6. Hispaniako kristau-erresumak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
7. Lurraldearen antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
8. Munduko biztanleria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
9. Hiriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
10. Kontinenteetako giza geografiaren atlasa . . . . . . . . . . 292
11. Europa. Biztanleria eta hiriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
12. Espainia eta Euskadi: lurraldea, biztanleria
eta hiriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

I

Zergatik EGITEN JAKIN?
Denok ditugu grinak. Badira 50 urte Santillana sortu zela, eta, ordutik, sekula ez dio utzi
erruz lan eginez eta ikertuz hezkuntza hobetzeko produktu eta zerbitzuak sortu eta berri
kuntzak bilatzeari, denontzat mundu hobe bat eraikitzeko bideetako bat delakoan.
Uzta emankorra izan du konpromiso horrek: hamaika hezkuntza-proiektu handiz osatutako
historia luzea. Unean uneko errealitate sozial eta akademikoarekin bat sortu izan dira proiektu
guztiak, eta nahi berberari jarraituz taxutu dira denak: ikasleei ikasteko abentura zirrara
garrian bidelagun gertatzea, eta irakasleei beren irakaskuntza-eginkizuna betetzeko behar
dituzten tresna eta baliabide guztiak ematea. Oraingo proiektu berri hau, EGITEN JAKIN,
hezkuntza-proiektu berri bati, HEZIBERRI 2020ri, erantzuteko sortu da, batetik, eta gure bizi
tzako alderdi guztietan gertatzen ari diren aldaketa itzelei aurre hartzearren ere bai, bestetik.
Gaur egun, inoiz ez bezala, gero eta globalagoa den mundu honetan, aldaketak bizkor eta eten
gabe gertatzen diren informazio-gizarte honetan, aldea hezkuntzak dakar. Galdera potoloz
jositako garaia dugu oraingoa, eta galdera handi horiei erantzun handiak eman behar zaizkie.
Oraindik eraiki gabe dagoen etorkizun bateko herritar izango direnak hezi behar ditugu
orain.
Hezkuntzak edukiak irakastea izan du funtsean ardatz; jakitea zen kontua. Gaur egun, ordea,
hezkuntza-komunitateak badaki aurrerapauso bat egin beharra dagoela: edukiak jakiteaz gain,
EGITEN JAKIN behar da. Eta, horretarako, gaitasunak ardatz hartuta ikastea hautatu da ere
dutzat, haur eta gazteen hezkuntzan gizarteak behar-beharrezkotzat dauzkan helburu berriak
arrakastaz lortzeko. Gure irakasgaietako ohiko edukiak jakitea garrantzitsua da, jakina, baina
oraingo haur eta gazteei hori bezain garrantzitsua gertatuko zaie jakitea komunikatzen, inter
pretatzen, ondorioztatzen, formulatzen, baloratzen, hautatzen, erabakitzen, konprometitzen,
ardurak-eta beren gain hartzen… Behar-beharrezkoa dugu ideiekin lan egitea, arazoei irtenbi
dea bilatzeko gai izatea eta erabakiak hartzen jakitea, aldakorrak izan ohi diren testuingurue
tan. Behar-beharrezkoa dugu malgutasunez jokatzea, egoeretara moldatzea, sortzaile izatea…
Sail honen izenak bigarren esanahi bat ere badu, ordea. Aurrean dugun erronka gainditzeko,
Zubia/Santillanak bere EGITEN JAKITE guztia jarriko du, irakasle eta ikasleen ondoan egongo
da, eta material, zerbitzu eta eskarmentu guztia eskainiko die, erronka gainditzea gauza ziurra
izan dadin.
BERE ETORKIZUNAK BEHAR

DUEN BULTZADA
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.. 5

EGITEN JAKIN
proiektuaren gakoak
HELBURUA: XXI. MENDEKO HERRITAR OROK BEHAR DITUEN
GAITASUNAK BEREGANATZEA IKASLEEK
Duela gutxira arte beharrezkotzat ziren gaitasunez oso bestelakoak eskatzen ditu gaur egungo
gizarteak. Oraingo herritarrez ari garela, gizarteak ezinbestekotzat dauka:
• Nork bere buruari galdera egokiak egiteko gai izatea.
• Informazioa biltzen jakitea, era askotako iturri grafiko eta idatzizkoak erabiliz; eta, horretarako:
– Informazioa bilatzea.
– Informazio hori iturri motarekiko modu koherentean interpretatzea.
• Hausnarketa eginez, kritikoki eta sormena erabiliz pentsatzea.
• Norberaren iritzia sortzeko eta erabaki egokiak hartzeko gai izatea.
• Ahoz nahiz idatziz komunikatzen jakitea.
• Loturak egiteko gai izatea: ikasitakoaren eta egiazko bizitzaren artean (gertukoa nahiz urruna),
eta irakasgaietako edukien artean.
• Parte hartzeko eta konprometitzeko gai izatea, eta, horrela, komunitateari zerbitzu egitea.
• Besteekin lankidetzan aritzen jakitea.
• Ikuspegi etikoa beti gogoan edukitzea, eta adimen emozionala eta etikoa izatea.
• Bizitza osoan zehar ikasteko gai izatea.
Helburu hori lortzearren daude taxututa bai ikasleentzako materialeko unitate didaktikoak eta
bai Irakaslearentzako liburutegia osatzen duten proiektuak.
IKASLEA ARDATZ DUEN METODOLOGIA, EDUKIAK BENETAN ULERTZERA IRITSI

ETA GAITASUN BETEKO PERTSONA BIHUR DADIN
EGITEN JAKIN proiektuak eskola-tradizioaren onena eta metodologia berrien ekarpenak uztar
tzen ditu. Ikasleek jakintza sendoak garatzea lortzeko gai izan behar du eskolak, errotik
ezagutzen dugunaz baizik ezin baitugu pentsatu eta jokatu; eta gai izan behar du, bestalde,
ikasle dituen horiek eskola-bizitzan zehar jakintza hutsa ekintza bihurtzen ikas dezaten, eta
trebetasun sozial eta moral sendoko pertsonak bihur daitezen. EGITEN JAKIN proiektuan:
• Ikaslea da norberaren ikaskuntza-prozesuaren muina: bere buruari galderak egiten dizkio,
informazioa bilatzen du, parte hartzen du, bere ikaskuntza kontrolatzen ikasten du…
• Badira jarduera errazak, eta zailtasun handiagokoak ere bai, bikainak gaitasunak lantzeko,
ikasleei pentsatzen irakasteko, egiazko egoerei nahiz ikasliburuko auziei irtenbidea bila
tzeko, sormenezko pentsamendua lantzeko…
• Ikaskuntza kooperatiboa gehitu da (garrantzizko osagai gisa, gainera), bai ikasliburuko
jardueretan, bai Irakaslearentzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Proiektukako ikaskuntza lantzen da, hala ikasleentzako materialean, nola Irakaslearen
tzako liburutegiko berariazko proiektuetan.
• Hezkuntza akademiko hutsaz haratagoko eredu bat lortu nahi da, ikasleei proposatutako
hamaika egoerarekin susta dezan haiek parte hartzea, ekintzailetasunez jokatzea, eta
konprometitzea beren eguneroko bizitzako kontuetan, bai ikastetxeko, auzoko edo herriko
arazo eta auzietan, baina baita mundu-mailakoetan ere. Azken batean, beraz, hauek lotzea:
ikastea eta komunitateari zerbitzu egitea, ikastea eta gizartearekiko konpromisoa.
EGITEN JAKIN proiektuak duen ikuspegi-aniztasun horrek oso bestelako bihurtzen du ikasgela:
ikasleei guztiz aberasgarriak gertatuko zaizkien esperientzia ugariren agertoki.
6 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.. I

ESKOLA INKLUSIBOA, DENEK GARA DITZATEN
NORBERAREN GAITASUN ETA DOHAINAK
o Horretarako, ikasliburuak edukiak zabaltzeko eta finkatzeko atalak dakartza, eta Irakaslearen
tzako liburutegiak, berriz, batetik, eduki horietan laguntzeko eta finkatzeko planak, zailtasunak
dituzten ikasleentzat, eta, bestetik, sakontzeko programak, urrunago joan daitezkeenentzat.
EBALUAZIO-SISTEMA GUZTIZ ERAGINKOR BAT,

ARRAKASTAREN BERME
Ebaluazioak beti izan du garrantzi handia eskolan. Azken hamarkadotan, ebaluazioak jarraitua
eta hezigarria izan behar duelako ikuspegia gailendu da apurka-apurka, eta ebaluazioaren
helburua, ikuskera horren arabera, ikasleek zer zailtasun dituzten hautematea behar du izan,
, horrela erabaki baitaiteke zer mekanismo erabili ikasleei zailtasun horiek gainditzen lagun
tzeko. EGITEN JAKIN proiektuak osagai hauek ere baditu:
• Edukiak ebaluatzeko probak eta gaitasunak ebaluatzeko probak, irakasgai guztietarako,
ebaluazio-irizpideekin lotuak.
• Ebaluazio-errubrikak.
• Zenbait informatika-tresna:
– Etxerako lanak, ikasleen jarraipena egiteko, egunez egun.
a
– Proba-sortzailea.
– Txostenak eta estatistikak.
– Kanpoko ebaluazioen liburutegia, estatuko nahiz nazioarteko probaz osatua.
INFORMAZIOAREN TEKNOLOGIAK, DAGOKIEN GARRANTZIA EMANDA

k Bai ikasliburuan, bai Irakaslearentzako liburutegian, asko dira IKTak erabiliz egin beharreko
, jarduerak eta atazak.
a
Bestalde, irakaskuntza digitala are gehiago indartzearren hor ditu EGITEN JAKIN proiektuak
gure produktu digitala –Medialiburua hain zuzen– eta Ikasgela Birtuala izeneko ingurune
, digitala, ikasleentzako nahiz irakasleentzako hainbat produktu, aplikazio eta zerbitzuz osatua.
,

o
a
o
:
. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.. 7

Zertan gauzatzen den
EGITEN JAKIN proiektua
LIBURU BERRIAK, ORAINGO GARAI BERRI HAUETARA EGOKITUAK
Liburuen sekuentzia didaktikoan ikaslea bera, gaitasunak beregatzea eta sormenezko

pentsamendurako oinarriak dira ardatza:
• Unitate didaktikoen abiapuntua neska-mutilei erronka joz, desafio eginez, jakin-mina piztuz
eta enigmak agertuz ikasleak erakartzea da. Oinarrian arazo bat daukan egoera bat planteatu
ondoren:
– Geure buruari galdezka hasten gara. Sormenaren eta ikaskuntzaren sekretua ikasleei
pentsaraztea omen da, erantzunak emate soila alde batera utzi eta ikasleei beren buruari
galderak eginaraztea… Atal honetan, hain zuzen, horretara bultzatzen ditugu ikasleak:
beren buruari arazo edo egoera bati buruzko galderak egitera.
– Informazioa bilatu eta iritzia ematen dugu, ikastalde osoa elkartuta, egindako galderei
denon artean erantzuna aurkitzeko.
• Gero, unitate didaktikoko edukiak lantzeari ekiten zaio. Kontzeptuzko edukiekin batera,
badira zenbait programa berritzaile ere:
– EGITEN JAKIN atalean, orrialde horretako edukiekin zuzenean lotuta dauden prozedurak
eta trebetasunak lantzen dira. JAKIN eta EGITEN JAKIN atalak, beraz, ikaskuntza-unitate
beraren parte dira, batera lantzekoak eta elkarri lotuak.
– Interpretatu irudia (mapa, grafikoa, marrazkia, argazkia…): ikasleek ikusten ikastea da
atalaren helburua, ikasleei behatzen erakustea. Oso trebetasun baliagarria baita hori oraingo
gure munduan, ikusizkoak gero eta garrantzi handiagoa duen honetan.
– Konprometituak: hainbat egoera proposatuta, ikasleak gizartearekiko arduratzea eta
konpromisoa hartzea du helburu atalak.
– Ikasteko gakoak: ikasten ikasteko ildo nagusi batzuk ematen dizkie ikasleei, jakin beha-
rreko eduki garrantzitsuenak zein diren ohartu daitezen.
• Amaierako jardueretan, unitateko eduki nagusiak berrikusten dituzte ikasleek, eta hezkuntza-
administrazioak ezarritako ebaluazio-irizpideak lortu dituztenetz jakiteko aukera ematen du
horrek.
• Unitatearen amaierako orrialdeetan, ikasitako eduki guztiak batera aplikatzeko atazak ageri
dira, eta haien bidez sortzen diren egoerak ikuspegi didaktikotik oso garrantzitsuak dira,
beraz.
– Zenbait pentsamendu modu lantzeko atazak:
1. Analisi zientifikoa.
2. Arrazoibide matematikoa.
3. Analisi etikoa.
4. Sormenezko pentsamendua.
– Lan kooperatiboa.
Eta, beti bezala, zehaztasun handiko liburuak dira, edizio zaindukoak, Zubia/Santillanak ohi
duen bezala: testuak argiak dira, eta adinera egokituak; irudiak, kalitate bikainekoak, balio
handikoak dira ikaskuntza-prozesurako, hamaika jarduera mota sorrarazten baitute (infor
mazioa aztertzekoak, behaketakoak, edukiekin lotzekoak…); eta askotarikoak dira jarduerak,
zailtasun-mailaka antolatuak, hainbat helburu lortzeko taxutuak…

IRAKASLEARENTZAKO LIBURUTEGI BAT,
SOR DAKIZKIOKEEN BEHAR GUZTIEI ERANTZUTEKO
o
Ikasgelako egunez egunekoan laguntzeko
z
• Programazio didaktikoa.
u
• Unitate bakoitzerako baliabide didaktikoak:
i – Sarrera eta baliabide osagarriak.
i – Finkatzeko eta laguntzeko fitxak.
:
– Sakontzeko fitxak.
i – Ikasliburuko jardueren erantzunak.

• Tutoretza, ikasturte osorako 22 saioz osatua, irakasleari zeregin horretan laguntzeko.
,
XXI. mendeko gaitasunak. Proiektuak eta atazak
k • Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

e • Gizarte-proiektua.
• Adimen emozionala eta etikoa.
a
o
Ebaluazio-sistema
a • Edukiak ebaluatzeko probak.

• Gaitasunak ebaluatzeko probak.
- • Errubrikak.
• Proba-sortzailea (tresna digitala).
- • Etxerako lan digitalak.
u
• Kanpoko ebaluazioen liburutegia, estatuko nahiz nazioarteko probaz osatua
(liburutegi digitala).
i
,
BEREBIZIKO ESKAINTZA DIGITALA
• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

• Medialiburua, paperean argitaratzen den liburua, baina baliabide digital eta tresna erabil-
garri ugariz aberastua.
i
o

,

Aurkezpena
Ikasgelarako egunez egunekoa liburuan, baliabide asko daude, irakasleak ikasgelan egiten duen
lanaren lagungarri eta osagarri. Egunez egun ikasleekin lan egitean sortzen diren behar guztiei
erantzuteko sortu dira liburuko materialak. Helburua da ahalik eta baliabide gehien ematea,
irakasleak baliagarrien zaizkionak aukeratu ditzan, taldearen ezaugarrien eta bere lan-planaren
arabera.
Unitate bakoitzaren hasieran, unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak daude, bai
eta edukien eskema, irakaslearentzako baliabideak eta ibilbide didaktikoen iradokizun bat ere.
Horretaz gainera, unitatea esploratzeko elementu lagungarriak ere badaude; esate baterako,
irudi nagusien deskribapena, datu geografikoen edo baliabide historikoen datu-banku bat,
gehiago jakiteko fitxak eta beste baliabide batzuen, hala nola liburuen eta webguneen, iradoki-
zunak.
Laguntza-baliabide klasiko horietaz gain, liburuko unitate bakoitzean hiru atal daude, material
didaktikoz beteak:
Irakaskuntza neurrira. Ikasgelako aniztasunari erantzuteko eta irakaslearen eguneroko
•
lana errazteko fitxak.
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. Proba bat unitate bakoitzeko. Proba horiekin batera,
•
proba bakoitzean lantzen diren ebaluazio-irizpideak daude, bai eta ereduzko erantzunak ere.
• G
aitasunak ebaluatzeko baliabideak. Gaitasunak ebaluatzeko proba bat. Proba horren
helburua da ikasleek Historia ikasgaiarekin lotura estuen duten gaitasunak garatzea. Proba
horrekin batera, ebaluazio-irizpideak eta erantzunak daude.
IRAKASKUNTZA NEURRIRA
Ikasle bakoitzak maila akademiko jakin bat, interes jakin batzuk eta motibazio-maila jakin bat
ditu. Atal honetako fitxen helburua da, hain zuzen ere, ikasleen aniztasunari erantzuteko ba-
liabideak ematea.
Berrikusteko eta laguntzeko fitxetan, unitate didaktiko bakoitzeko funtsezko kontzeptuak
zenbait modutara lantzea proposatzen da, ikaskuntza oztopatzen duten zailtasun mota ezber-
dinak kontuan hartuta.
• Funtsezko kontzeptu eta edukiak. Askotan, beharrezkoa izaten da unitate didaktikoetako
oinarrizko eduki batzuei berriro heltzea ezagutzak sendotzeko. Historia arloan, prozedurek
garrantzi handia dute. Hori dela eta, iturriak aztertzea, mapak eta grafikoak eraikitzea eta
interpretatzea, irudiak irakurtzea eta halako prozedurak funtsezkoak dira arlo horretan,
zalantzarik gabe. Horregatik, fitxa askok prozedura horiek ikasten laguntzen dut.
• Ezagutzen antolaketa. Mapa kontzeptualak, eskemak, laburpenak eta edukien taulak sor
tzea eta erabiltzea lagungarria da ikasleentzat unitate didaktikoko funtsezko edukiak modu
praktikoan, bisualean eta sintetikoan egituratzeko.
• Trebeago. HEZIBERRIn, gaitasunen bidezko ikaskuntza azpimarratzen da, irakaskuntza- eta
ikaskuntza-metodo berri gisa. Atal honetako fitxetan, ikasleen gaitasunak garatzea propo-
satzen da; besteak beste, informazioa bilatuz, lan kooperatiboak eginez, ikerketa-proiektuak
eginez eta erabakiak hartuz.
Sakontzeko fitxak ikasgelako batez besteko mailatik gora joan daitezkeen ikasleentzat dira,
bai eta alderdi jakin batzuei buruz jakin-mina dutenentzat ere. Ikerketa-metodologia dute, eta
ikerlan errazak proposatzen dituzte.
Amaitzeko, unitate didaktiko bakoitzean, Autoebaluazio bat proposatzen da, ikasleek ikus
dezaten zenbateraino eskuratu dituzten funtsezko ezagutzak.

n EBALUAZIOA HEZIBERRIN
i
, Ebaluazioa funtsezko fasea da hezkuntza-prozesuan:
n • Ikasleek edukiak nola barneratu dituzten eta gaitasunak nola garatu dituzten jakiteko balio du.
• Irakasleen lana bideratzeko behar-beharrezko tresna da. Izan ere, ebaluazioaren emaitzetan
i oinarrituta, ikasle bakoitzarentzako berariazko planak egin daitezke, ikasle bakoitzak bere
. gaitasunak edo trebetasunak gara ditzan, alor batzuetan bultzatuz eta hobetuz, kasu ba
, tzuetan, eta eduki berriak bilatuz eta horiek sakonduz, besteetan.
,
-
EDUKIEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK

l
Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak
o zenbateraino barneratzen dituzten etengabe aztertuz.
• Kontrol-proba. Ikasle guztiek ikasi beharreko gutxieneko edukiak ebaluatzeko proba.
,
• Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. Taula batean, curriculumeko unitate bakoitzeko eba-
.
luazio-irizpideak probetako jarduerekin lotzen dira. Gainera, jarduera guztien erantzunak ere
n agertzen dira.
a
t
-
k
-
o
k
a
,

u
a
-
k
,
a

Aurkezpena
EBALUAZIO-SISTEMA OSOA
EGITEN JAKIN proiektuak baliabide multzo zabala eskaintzen du irakasleen lana errazteko eta
haien beharrak asetzeko. Ebaluazioaren alderdi guztiak hartzen ditu aintzat. Hauek dira, bes-
teak beste, baliabideak:
• Edukien ebaluazioa. Unitate didaktiko bakoitzari dagozkion kontrol-probak, ikasleek oina-
rrizko kontzeptuak eta prozedurak barneratu dituzten ala ez ikusteko.
• Gaitasunen ebaluazioa. Ikasleek gaitasunak zenbateraino garatu dituzten ebaluatzeko pro-
bak.
• Ebaluazio-errubrikak. Dokumentu honen bidez, unitate didaktiko bakoitzean ikasleei beha
tzeko eta haien aurrerapen-maila neurtzeko irizpideak ematen dira, unitateko eta curriculu-
meko lorpen-adierazleen arabera, betiere.
• Ebaluazio-probak sortzeko gailua. Tresna informatiko honek ebaluazio-proba pertsonali-
zatuak sortzeko aukera ematen du, jarduerak iragazki-sistema baten bidez aukeratuz. Jar-
duerak editatzeko eta aldatzeko aukera ere ematen du, eta irakasleak berak egindakoak ere
sar daitezke.
• Kanpoko ebaluazioak: estatukoak edo nazioartekoak. Autonomia-erkidegoko, estatuko
eta nazioarteko kanpoko ebaluazio nagusien azterketa.
EDUKIEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK
Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak zenba-

teraino barneratzen dituzten etengabe aztertuz.
Lan horretarako laguntza gisa, hauek ematen dira unitate didaktiko guztietan:
• Autoebaluazioa. Hari esker, ikasleek oinarrizko edukiak zenbateraino barneratu dituzten
egiaztatu ahal izango dute.
• Kontrol-probak. Bi proba agertzen dira:
– O proba. Ikasle guztiek ikasi beharreko gutxieneko edukiak ebaluatzeko oinarrizko proba.
– A proba. Maila aurreratuko proba.
• Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. Taula batean, curriculumeko unitate bakoitzeko eba-
luazio-irizpideak probetako jarduerekin lotzen dira. Gainera, jarduera guztien erantzunak ere
agertzen dira.

GAITASUNAK HEZIBERRIn
a
- Ikasleek eguneroko bizitzako ohiko arazoei –ohikoak izanagatik ez dute zertan errazak izan–
konponbidea emateko erabili behar dituen ahalmen multzo integratu bat (ezagutzak, estrate-
- giak, trebetasunak, abileziak, motibazioak, jarrerak…) dira gaitasunak.
Hezkuntza-lege berriak, etengabeko ikaskuntzako oinarrizko gaitasun giltzarrien erreferentzia
- marko europarrean oinarrituta, ikasleek ibilbide akademikoa amaitutakoan bereganatu beha-
rreko hamabi gaitasun zehazten ditu.
Hauek dira gaitasunak:
-
Arloko gaitasunak:
- • Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako gaitasuna.
- • Matematikarako gaitasuna.
e
• Zientziarako gaitasuna.
o • Teknologiarako gaitasuna.
• Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.
• Arterako gaitasuna.
• Mugimendurako gaitasuna.
-
Zehar-gaitasunak:
• Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean komunikatzeko gaitasuna.
n • Ikasten eta pentsatzen ikasteko gaitasuna.

• Elkarbizitzarako gaitasuna.
• Ekimenerako eta ekintzaile-sena garatzeko gaitasuna.
• Izaten ikasteko gaitasuna.
-
e

Aurkezpena
GAITASUNEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK
EGITEN JAKIN proiektuaren baitan ebaluaziorako hainbat baliabide daude, eta, horien artean,
ikasleek hezkuntza-gaitasunak nola garatu eta eskuratu dituzten ebaluatzeko probak ere ba-
daude.
Gaitasunak ebaluatzeko probak edukiak ebaluatzeko proben osagarriak dira. Bai batzuek, bai
besteek, prozesu kognitiboak eta ikaskuntzan izandako aurrerapenak ebaluatzen dituzte, baina
edukiak ebaluatzeko proben ardatza arloaren beraren curriculuma da, eta gaitasunak ebalua
tzeko probek berriz, arlo horiek hezkuntza-gaitasunak eskuratzen nola laguntzen duten azter
tzen dute.
Geografia eta Historian, baliabide hauek eskaintzen ditu gure proiektu editorialak:
• Gaitasunak ebaluatzeko probak. Unitate bakoitzerako, arloarekin lotura handiena duten
gaitasunei buruzko proba bat agertzen da: gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna, ar-
terako gaitasuna, matematikarako gaitasuna, zientziarako gaitasuna eta teknologiarako gai-
tasuna.
• Ebaluazio-irizpideak. Gaitasunaren profileko ebaluazio-irizpideak probako jarduerekin lo-
tzen dira.
• Erantzunak. Probetan planteatzen diren jarduera guztien erantzunak ere badituzte.
14 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L..

,
-
i
a

n
-
-

1. UNITATEA. ERDI AROAREN HASIERA
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak. . . . 18

Ikaslearen liburuko unitatearen edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Ibilbide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Metodologiak nola erabiltzen diren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Unitateko irudien deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
• Erromatar Inperioaren zatiketa eta germaniarren inbasioak. . . . . . . . . . . 20
• Bizantziar Inperioaren lurraldea eta hedapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
• Islamaren hedapena Erdi Aroan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Gehiago jakiteko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
• Antzinaroko izotz-aroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
• Gainerako erlijioak islamean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
• Bizantziar mosaikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
• Islamaren jai nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
• Errege bisigodoen zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
• Islamiar arkitekturaren adibide batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
• Bizantziar artearen adibide batzuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Irakaskuntza neurrira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Berrikusteko eta laguntzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
• Funtsezko kontzeptu eta edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1. fitxa. Germaniarren inbasioak eta germaniar erresumak . . . . . . . . . . . 26
2. fitxa. Germaniar erresumak. Bisigodoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3. fitxa. Bizantziar Inperioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
4. fitxa. Islamaren jatorria eta hedapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
16 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. I
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 16 13/12/2016 10:02:32

• Ezagutzen antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
5. fitxa. Inperioen antolaketa eta eguneroko bizimodua. . . . . . . . . . . . . . 30
• Trebeago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6. fitxa. Bidaia Bizantziar Inperiora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
• Landutako guztiaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
7. fitxa. Mapa eta data historikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Sakontzeko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
8. fitxa. Bisigodoak Iberiar penintsulan.
Nolako integrazio-prozesua izan zen?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
9. fitxa. Islamiar kultura eta erlijioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
• A proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . 44

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 17
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 17 13/12/2016 10:02:33

1
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK
ERDI AROAREN HASIERA

I
IKASLEAREN LIBURUKO UNITATEAREN EDUKIAK
M
JAKIN BA OTE DAKIZU? IZATEN JAKIN

• Erromatar Inperioaren zatiketa • Kosroes I.a Justinianoren aurkari handia • Beste garai batzuetako
• Germaniar erresumak • Konstantinoplako Santa Sofia bizimoduen berri izateko gogoa
• Bisigodoen erresuma • Meka, hiri santua • Bizantziar Inperioko eta

islameko kultura eta artea
• Bizantziar Inperioaren bilakaera • Arabiera, islamaren hizkuntza
balioestea
• Bizantziar kultura eta gizartea
• Beste garai batzuetako
• Islamaren jatorria Jakingai sinesmenekiko eta
• Islamaren hedapena • Germaniarren kultura eta artea bizimoduekiko enpatia
• Islamiar gizartea eta kultura • Eguneroko bizimodua germaniar

herrixka batean
• Meskita, otoitz egiteko tokia
• Eguneroko bizimodua Islamiar Inperioan
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat. Ravennako San Vitale elizako mosaikoak interpretatzea
• Analisi etiko eta morala. Nondik dator islamaren gaur egungo hedapena?
Amaierako jarduerak Lan kooperatiboa

• Laburbildu funtsezkoa • Europaz kanpoko Erdi Aroko
• Konprometituak. Erdi Aroko lehen mendeetako ondarea kulturei buruzko erreportajea
BALIABIDEAK
Irakaskuntza neurrira Ebaluazioa

• Berrikusteko eta laguntzeko. Erdi Aroaren hasiera • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak M
• Sakontzeko. Erdi Aroaren hasiera • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
• Ikaslearen autoebaluazioa • Kanpoko ebaluazioen gida
Bikaintasun-proiektuak Baliabide digitalak
• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Erdi Aroaren hasiera
• Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 2 Tresnak
• Adimen emozionala eta etikoa • Ebaluazio-sortzailea
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 18 13/12/2016 10:02:34

1

IBILBIDE DIDAKTIKOAK
Mailaren arabera
Ikaslearen liburua Irakaslearentzako liburutegia
• Erromatar Inperioaren zatiketa eta Ikasteko gakoak

• Jakingai: Eguneroko bizimodua germaniar herrixka batean
• Bisigodoen Erresuma eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak
• Bizantziar Inperioaren bilakaera eta Ikasteko gakoak • Berrikusteko eta laguntzeko.
• Bizantziar gizartea eta kultura eta Ikasteko gakoak 1., 2., 3., 4., 5. eta 7. fitxak
• Ba ote dakizu?: Konstantinoplako Santa Sofia • Ikaslearen autoebaluazioa
Oinarrizkoa • Islamaren jatorria eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak • Edukiak ebaluatzeko.
• Jakingai: Meskita, otoitz egiteko tokia O proba
• Ba ote dakizu?: Meka, hiri santua • Gaitasunak ebaluatzeko.

1., 2., 3., 4. eta 5. galderak
• Islamaren hedapena eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak
• Jakingai: Eguneroko bizimodua Islamiar Inperioan
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Denbora, Protagonistak;
Gizartea eta ekonomia
• Erromatar Inperioaren zatiketari buruzko mapa interpretatzea

• Germaniar erresumak, jarduera guztiak eta Jakingai
• Bisigodoen Erresumaren VI. mendeko mapa interpretatzea
• Ba ote dakizu?: Kosroes I. a, Justinianoren aurkari handia
• Berrikusteko eta laguntzeko.
• Bizantziar Inperioaren mapa eta denbora-lerroa interpretatzea 6. fitxa
• Islamaren Erdi Aroko mapa eta denbora-lerroa interpretatzea • Sakontzeko.
Aurreratua
• Islamiar gizartea eta kultura eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak 8. eta 9. fitxak
• Ba ote dakizu?: Arabiera, islamaren hizkuntza • Lan kooperatiborako
proiektuak
• Amaierako jarduerak: Lurraldea, Kausak eta ondorioak
• Ikaslearen autoebaluazioa
• Konprometituak: Erdi Aroko lehen mendeetako ondarea
• Edukiak ebaluatzeko.
• Aplikatu teknika bat: Ravennako San Vitale elizako mosaikoak A proba
interpretatzea
• Gaitasunak ebaluatzeko.
• Arabiar penintsulako mapa interpretatzea Proba osoa
• Analisi etiko eta morala: Nondik dator islamaren gaur egungo
Bikaintasunezkoa hedapena?
• Lan kooperatiboa: Europaz kanpoko Erdi Aroko kulturei buruzko
erreportajea
METODOLOGIAK NOLA ERABILTZEN DIREN
Proiektuetan oinarritutako Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 3.

ikaskuntza (POI) eta lan kooperatiboa Gizarte-proiektua.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 19 13/12/2016 10:02:35

1
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK ERDI AROAREN HASIERA
UNITATEKO IRUDIEN DESKRIBAPENA
ERROMATAR INPERIOAREN ZATIKETA ETA GERMANIARREN INBASIOAK
o ak
Angloak Hun
Saxoiak
Sueboak Alanoak
Frankoak
OZEA N O
Bandaloak Ostrogodoak
Ka
ATLA N TIK O A
Herri inbaditzaile eta inbasio-bide nagusiak
sp
ari
i ts
Ostrogodoak Frankoak
as
Da
oa
nu Bisigodoak
bio Itsaso beltza
Tolosa Ravenna iba
ia
Bisigodoak Angloak/Saxoiak
Marseilla
Konstantinopla Alanoak Bandaloak

Tarragona Erroma
Sueboak Hunoak
TEODOSIOREN MUGA
Kartago
Mediterran eo itsasoa
Herri inbaditzaile eta inbasio-bide nagusiak
Alexandria Inperioaren zatiketa
Ostrogodoak Frankoak
Mendebaldeko
Bisigodoak Angloak/Saxoiak Erromatar Inperioa
Nil
oi
Alanoak Bandaloak Ekialdeko
ba
Erromatar Inperioa
ia
Sueboak Hunoak
Germaniar herriek Erromatar Inperioaren 750528_01_p04_ losako erresuma bisigodoa. Handik Iberiar penintsu-
mugetan invasiones_germanicas
eragiten zuten presioa ikusita, Teodosio enperado- lara etorri 750528_01_p04_leyenda_invasiones_germanicas
ziren, frankoekin borrokatu eta Vouilléko
reak Inperioa bi zatitan banatzea erabaki zuen, erra- Gudua galdu ostean (507), eta Bisigodoen Erresuma
zago defendatzeko, eta seme
Inperioaren bakoitzari zati bat eman
zatiketa ezarri zuten, Toledo hiriburu hartuta.
zion. Arkadiori ekialdea eman zion; zati horrek
Mendebaldeko
Angloak eta saxoiak Europako iparraldetik etorri zi-
Erromatar Inperioa
Konstantin opla zuen hiriburu, eta lurralde hauek ren; erromatarren Ingalaterran ezarri zirenean, an-
Ekialdeko
hartzen zituen: Grezia, Mazedonia,
Erromatar Inperioa Turkia, Siria, Pa- glosaxoiak sortu ziren.
lestina eta Egipto. Honoriori mendebaldea eman
zion; zati horrek Erroma zuen hiriburu, eta gaur Frankoen tribua Westfalian eta Ipar Renanian sortu
egungo Italia, Frantzia, Espainia, Portugal eta Ingala- zen. Erromatarren federazioan sartu ziren frankoak
750528_01_p04_leyenda_invasiones_germanicas
terra hartzen zituen, bai eta Afrikako iparraldea ere. IV. mendearen erdialdean; 420tik aurrera, hedapen-
politikari ekin zioten, eta Galiako erromatar probin
Mendebaldeko Erromatar Inperioaren limes septen- tziak bereganatu zituzten.
trional Rhin eta Danubio ziren; izan ere, muga natu-
Sueboak, alanoak eta bandaloak 409. urtean sartu zi-
rala eratzen zuten ibai horien iparraldean bizi ziren
ren Hispanian, Mendebaldeko Pirinioak zeharkatuta,
herri barbaroentzat.
eta Iberiar penintsularen iparralde osoa suntsitu
Hunoak Eurasiako estepetatik etorri ziren, lurralde zuten.
hobeago batzuen bila. Mendebalderantz egin zuten
Ostrogodoen germaniar herria, berriz, iii. mendean
ibilbide horretan, alanoei egin zieten eraso Volga eta
godoek izandako zatiketaren ondorioz sortu zen.
Don ibaien artean; ostrogodoei, Dnieper ibaiaren on-
Dniester ibaiaren ekialdean ezarri ziren, Itsaso
doan (375), eta bisigodoei, berriz, Dniester ibaiaren
Beltzaren inguruko lurraldeetan. Italiako iparraldeari
inguruan (376). Horrenbestez, 432an Danubiora iritsi
eraso zioten 488 inguruan, eta Ravennan ezarri ziren.
ziren. Gero, 451n, Atila buru zutela, Galian sartzea
Justinianok akordio eskuzabal bat eskaini zien go-
erabaki zuten, eta Kataluniar zelaietako gudua galdu
doei: Italiako ipar-ekialdean erresuma independente
zuten.
bat izateko eskubidea, aberastasun guztien erdia
Bisigodoak, Europako iparraldetik etorrita, Itsaso Inperioari ematearen truke. Azkenean, erromatarre-
Beltzaren kostaldean ezarri ziren K.o. II. mendearen in- kin borrokatu ziren, eta guda galdu zuten. Ostrogodo
guruan. Afrikara joateko saialdiak porrot egin ostean, batzuk kristau bihurtu ziren, eta Ravennan bizirik
Galiara joan ziren azkenean, eta han ezarri zuten To- iraun zuten.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 20 13/12/2016 10:02:37

1
BIZANTZIAR INPERIOAREN LURRALDEA ETA HEDAPENA
Dnie
Rh
per
ibaia
in
iba
ia
Avaroak
O ZEANO
ATLA NTIKOA
Alanoak
Lonb
ardia
rrak
rrak
dia
Eslaviarrak
gun
aia
bio ib It sa so B el tza
Ravenna Danu
Bur
Trebizonda
Tajo ibaia Korsika Konstantinopla
Toledo
Erroma
Bisigodoak Sardinia
Balearrak
Ti
gr
is
Sizilia Atenas
ib
Málaga
ai
Antiokia
a
Ceuta M
Tanger e Eu
Kartago fra
d
Kreta te
si
it
ba
Berbereak Zipre Damasko ia
r
e
r a
n e o i t s a s o a
Jerusalem
Ekialdeko Erromatar Inperioa
Justiniano errege izendatzean (527)
Justinianoren konkistak
Alexandria
Bizantziar Inperioa (1025)
Nilo ibaia

I ts as o
Hiriak Gorria
750528_01_p23a_Imperio_bizantino
Ekialdeko Erromatar Inperioak germaniarren inbasioei egin zuen, bi arerio indartsu agertu baitzitzaizkion:
eutsi zien, eta beste mila urte iraun zuen, Bizantziar turkiar seljuktarrak eta Mendebaldeko Europako
Inperio gisa. Hiriburua Konstantinoplan jarri zuten. kristau-erresumak. Orobat, Bizantziar Inperioa gero
527an, Justinianok boterea hartu zuenean, lurralde eta feudalagoa zenez, enperadoreek beren familia
hauek zituen Bizantziar Inperioak: Balkanetako penin koei eta gainerako aristokratei lurraldeak eman be
tsula, Asia Txikia, Siria, Palestina eta Egipto. Orobat, har zizkieten, mendeko lurraldeei eusteko laguntza
Afrikako iparraldeko kostaldeko zerrenda berreskuratu lortze aldera.
zuen, eta Mediterraneoan bandaloen itsaslapurretak Bizantziar Inperioaren gainbehera 1453an burutu
desagerrarazi zituen. Antzinako Erromatar Inperioa be zen, Turkiatik etorritako otomanoen tribuak Konstan
rriro bateratzeko ahaleginak egin zituen Justinianok; tinopla hartu zuenean.
izan ere, haren iritziz, kristauek agintaritza politiko
Oparotasun ekonomiko handia izan zuen Bizantziar
bakar bat izan behar zuten. Bandaloen mendeko hain
Inperioak. Garrantzi handiko merkataritza garatu zen
bat lurralde bereganatu zituen Justinianok (Afrikako
Mediterraneoan, eta bizantziarrek egindako urrezko
iparraldea, Korsika, Sardinia eta Balearrak), ostrogodo
txanponak Europa osoan ordaintzeko bitarteko nagu
en mendeko lurraldeak ere konkistatu zituen (Italia eta
si izan ziren. Kontuan izan behar da lurralde hartan
Sizilia), eta azkenik, bisigodoen lurraldeak hartu zituen
askoz ere biztanle gehiago zegoela Mendebaldeko
(Espainiako hego-mendebaldea).
Erromatar Inperioan baino, eta hirien fenomenoa as
Inperioaren mugei erreparatuta, arazo handienak paldiko urteetatik finkatuta zegoela; horren guztiaren
antzinako Persiar Inperioarekiko mugan zeuden. ondorioz, hiriak merkataritza-gune garrantzitsuak zi
Persiarrak gero eta gehiago sartu ziren Bizantziar ren. Enperadoreek bide-sarea garatu zuten, eta hiri
Inperioko ekialdeko probintzietan. Halere, persiarrek horiek urez hornitzeko azpiegitura handiak eraiki zi
zekarten arriskua baino handiagoa sortu zuten ara tuzten.
biarrek; izan ere, aurkari beldurgarrienak izan ziren. Merkataritza-bide nagusietako bat zetaren ibilbidea
VII. mendean Siria, Palestina eta Afrikako iparraldea
zen; izan ere, garrantzi handiko lehen merkataritza-
hartu zituzten arabiarrek, eta lurralde hauek soilik bide handia izan zen. Merkataritza-bide horiek, Per
geratu ziren Bizantziar Inperioaren esku: Grezia, Asia sian barrena ibili ostean, Persiar Golkoa zeharkatu
Txikia eta Italiako hegoaldea. eta Europara iristen ziren, edo bestela, Itsaso Gorria
XI. mendean Bizantziar Inperioaren egoerak okerrera ren bidez Alexandriara.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 21 13/12/2016 10:02:40

1
ISLAMAREN HEDAPENA ERDI AROAN
Poitiers (732)
Itsaso Beltza
Ka
spi
Zaragoza Tbilisi
ar
AL ANDALUS Samarkanda
itsa
soa
Kordoba Balearrak Palermo
Guadalete (711) PERSIA

Antiokia Alepo
Tanger
Herat
Kabul
Mediterraneo itsasoa Damasko
Bagdad Kandahar
Tripoli Alexandria
Jerusalem
Basora
ARABIAKO
BASAMORTUA
Ormuz
SAHARAKO
BASAMORTUA Medina
Maskat
Its
Islama, Mahoma hil zen garaian
Meka
as
Kalifaldi ortodoxoko konkistak
o
Omeiatarren kalifaldiko konkistak
Go
Abbastarren kalifaldiko konkistak
rr
ia
Kalifa-herrien hiriburuak
Hiriak
Guduak Arabiako Itsasoa
Islama VII. mendean sortu zen, Arabiar penintsulan, garai hartan beretu zuten islamiarrek: Heliopolisen
Itsaso Gorriaren eta Persiar Golkoaren artean. Ere- garaitu zituzten bizantziarrak (640), bai eta Alexan-
750528_01_p29a_expansion_islam
mu hartan artzain nomadak bizi ziren, tributan anto- drian ere (642).
latuta, eta elkarren arteko lehian aritzen ziren tribu
Omeiatarren kalifaldiko konkistak. Omeiatarrek
haiek. Merkataritzak bi gune nagusi zituen: Medina
aurreko kalifaldiko konkistei jarraipena eman zieten:
eta Meka. Hiri horietatik igarotzen ziren Ekialdeko
mendebalderantz, Magreb konkistatu zuten eta Kai-
luxuzko produktuak ekartzen zituzten karabanen
ruan hiria sortu, eta iberiar penintsula ere beretu zu-
bide nagusiak.
ten; ekialderantz, Iran guztia menderatzea lortu zuten,
Mekan Mahoma izeneko merkatari bat bizi izan zen. zenbait erasoaldi egin zituzten Afganistanen eta Txi-
Mahomari buruzko datu gutxi ezagutzen ditugu, eta nan, eta han geldiarazi zieten konkista.
elezaharrek inguratzen dute haren biografia. Abbastarren kalifaldia (750-1258). Abbastarrek
40 urte zituenean, Abrahamen erlijiora itzultzeko pre- boterea zutela, azken omeiatarra Al Andalusera joan
dikatzen hasi zen Mahoma. Hainbat eta hainbat ja- zen, eta han emir titulua hartu zuen. Haren ondoren-
rraitzaile bildu zituenean, agintariek arriskutsutzat jo goak, Abderraman III.ak, Kordobako Kalifa-herri in-
zuten, eta Medinara ihes egin behar izan zuen 622an. dependentea sortu zuen.
Urte hartan hasi zen, hain zuzen, islamaren garaia. Mapan adierazitako bi guduak, Guadaletekoa (711)
Denbora gutxi behar izan zuen buruzagi erlijioso iza- eta Poitierskoa (732), Islamiar Inperioaren mendebal-
teaz gainera buruzagi politiko eta militar bihurtzeko. deko muturrean izan ziren.
Kalifaldi ortodoxoko konkistak. Epealdi horretan Guadalete ibaiko gudua (711) honako hauen artean
(632-661) estreinakoz hedatu zen islama arabiar pe- izan zen: alde batetik, bereberren armada eta arabiar
nintsulatik kanpo. Beste herri batzuekin itunak egin batzuk, iberiar penintsula inbaditu zutenak, eta beste-
zituzten islamiarrek, baina indarraren bidez ere tik, bisigodoen Toledoko Erresumako armada, Erro-
konkistatu zituzten hainbat lurralde. Profeta hil ondo- drigo buru zutela. Azkenean, islamiarren tropak izan
ren hasi zen islamaren hedapen handiena. Siria eta ziren garaile, eta islamiarrek berehala menderatu zu-
Palestina konkistatzeko prozesua burutzeaz gainera, ten ia penintsula guztia. Mendebaldean musulmanek
Mesopotamia ere beretu zuten. Arabiarrek ia erresis- izan zuten hedapena Karlos Martelek geldiarazi zuen
tentziarik gabe hartu zuten Persiar Inperioaren garai 732an, frankoen armada agindupean zuela, Poitiersko
hartako hiriburua: Ktesifon, Tigris ibaiaren ertzean guduan (Toursetik gertu, gaur egungo Frantzian). Po-
zegoena, Bagdaden hegoaldean. Lurralde haietako rrot horren ondorioz, islama ez zen gehiago hedatu
biztanleak kristauak, juduak eta zoroastroarrak ziren, iparralderantz, eta kristautasunak Europako erlijio na-
gero Liburuko jende gisa hartu zituztenak. Egipto ere gusi izateari eutsi zion.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 22 13/12/2016 10:02:42

1
GEHIAGO JAKITEKO
ANTZINAROKO IZOTZ-AROA BIZANTZIAR MOSAIKOAK
Zuhaitzen azterketa batek adierazi duenez, gure Bizantziar artearen adierazpen ezagunenetako bat
aroko 540tik 660ra bitartean izotz-aro bat izan zen, mosaikoa da. Erromatarrek mosaikoak erabili zi-
eta udako tenperaturak 4 ºC-ra jaitsi ziren. Infor- tuzten zoruak estaltzeko, eta paleokristauek eta
mazio hori 660 laritz siberiar (Larix sibirica) azter- bizantziarrek, berriz, hormak dekoratzeko baliatu
tu ondoren lortu da; Erdialdeko Asiako Altai zituzten.
mendietako zuhaitz ugariena, alegia. Bizantziarrek koloretako marmol-teselak erabili zi-
Tenperaturek behera egitearen ondorioz, elkarre- tuzten, bai eta buztin errez egindako teselak ere,
kin lotutako zenbait gertaera jazo ziren garai beira-pastaz polikromatuak. Emaitza oso ikusgarri
hartan. eta koloretsuak lortzen zituzten, aberastasun eta al-
Zientzialarien ustez, zenbait sumendi-erupzioren daera kromatiko handikoak. Zenbait kasutan harri-
ondorioz jaitsi ziren tenperaturak. Erupzioen os- bitxiak ere sartzen zituzten, lan apartak egiteko.
tean, Ekialdeko Erromatar Inperioko izurri han- Eskuarki, teknika hauek erabiltzen zituzten: opus
dienetako bat sortu zen. Erdialdeko Asian hainbat tessellatum, tesela kubikoak baliatuta, guztiak for-
larre desagertu ziren, Eurasiako tribu nomadek ma berdinekoak baina kolore ezberdinetakoak,
ibilbide luzeak egin zituzten mendebalderantz, eta (irudi geometrikoak egiteko teknika egokia, ez or-
hango herriak gero eta mendebalderago bultza dea irudi figuratiboak egiteko); eta opus vermicu-
zituzten. latum, adierazpen figuratiboak egiteko egokiena,
Arabiar penintsulan, tenperaturak leunagoak zi- tesela bakoitzak edonolako irudiak egiteko ertz
renez, euri gehiago egin zuen; euri horien ondo- egokiak baitzituen. Bi estiloak nahasten zituzten
rioz, biztanleriak eta elikagaien kopuruak gora eszenak irudikatzeko.
egin zuten, eta gameluak elikatzeko larreak ere
ugaritu ziren. Gameluak funtsezko garraiobide
izan ziren, eta islama hedatzeko prozesuan lagun-
du zuten. ISLAMAREN JAI NAGUSIAK
Musulmanen urtea ilargi-zikloan oinarritzen da:

29 edo 30 eguneko hamabi hilabete dira. Beraz,
eskuarki, 354 egun ditu urteak (batzuetan 355), eta
GAINERAKO ERLIJIOAK ISLAMEAN 10 edo 11 egun atzeratzen da, kristauen egutegia-
rekin alderatuta. Esate baterako, musulmanen 1.
Islamak onartzen duenaren arabera, Jainkoak bere urtea 622ko uztailaren 16an hasi zen; 2. urtea,
profetak bidali ditu noizbehinka, monoteismoa 623ko uztailaren 5ean... 1425. urtea 2004ko otsai-
transmititzeko. Profeta horien artean daude Noe, laren 22an hasi zen, eta 1426. urtea 2005eko otsai-
Moises eta Jesus, eta azkena Mahoma izan zen. laren 10ean.
Profeta horien ikasbideak jarraitzen dituztenak, ju- Musulmanek zenbait jai ospatzen dituzte urtean
duak zein kristauak, Liburuko jende gisa hartzen zehar. Funtsezkoena bederatzigarren hileko
dituzte (ahl al-Kitab), eta Jainkoaren agerkundearen arauak betetzea da; Ramadan edo barau-hilabetea
zati baten partaidetzat hartzen dira. Gero agerkunde esaten diote, eta Koranaren errebelazioa gogora
hori Mahomari egindako errebelazioaren bidez bu- ekartzen dute ospakizunetan. Hilabete horretan,
rutu zen. Horren guztiaren ondorioz, islamean pubertarora iritsi diren musulman guztiek de-
onartzen zuten talde horiek musulmanen lurraldean bekatua dute jatea, edatea, erretzea eta sexu-
bizitzea, bakoitzak bere sinesmenei eutsiz; orobat, harremanak izatea eguna argitzen denetik iluna-
Estatuaren babespeko pertsonak (dimmiak) ziren, barra sartu bitartean.
zerga bat (kapitazioa) ordaintzearen truke.
Ramadana amaitzeko, Id al-Fitr (barau-haustea)
Hala ere, ez zuten harrokeriaz erakutsi behar beren ospatzen dute, Jainkoari eskerrak emanez. Eguna
erlijioa, batez ere musulmanen aurrean (adibidez, hasteko, bainatu eta arropa berriak janzten dituz-
ezin zituzten ezkilak jo, ezta gurutzeak jendaurrean te, eta gero meskitara joaten dira, otoitz egitera.
erakutsi ere), musulmanen antzeko arropak jantzi Horren ostean, lagunei eta familiartekoei bisita
behar zituzten, eta ezin zituzten etxe altuagoak izan. egiten diete, opariak trukatzeko, eta limosna be-
Beraz, praktikan, gutxiagotasun-egoeran zeuden. rezia ematen dute pobreentzat.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 23 13/12/2016 10:02:43

1
DATU-BANKUA
ERREGE BISIGODOEN ZERRENDA S
Errege bisigodoen zerrendan bilduta daude 33 errege, Iberiar penintsularen zati handiena gobernatu zutenak, h
V. mendetik hasi eta 711n musulmanek inbaditu arte. B
w
Ataulfo (410-415) Liuva II.a (601-603)
e
Sigeriko (415) Witeriko (603-610)
h
Walia (415-418) Gundemaro (610-612) B
Teodoriko I.a (418-451) Sisebuto (612-621) z
e
Turismundo (451-453) Rekaredo II.a (621) B
Teodoriko II.a (453-466) Suintila (621-631) L
Alariko II.a (484-507) Sisenando (631-636) h
B
Gesaleiko (507-510) Kintila (636-639)
i
Amalariko, Teodorikoren erregeordetzapean (510-526) Tulga (639-642). a
Amalariko, errege independentea (526-534) Khindasvinto, errege bakarra (642-649) h
Teudis (534-548) Khindasvinto eta Rezesvinto (649-653) h
B
Teudiselo (548-549) Rezesvinto, errege bakarra (653-672) d
Agila (549-555) Wamba (672-680) i
Atanagildo (555-567) Ervigio (680-687)
Liuva I.a (567-568) Egika, errege bakarra (687-698/700)
L
Liuva I.a eta Leovigildo (568-571/72) Egika eta Witiza (698/700-702)
Leovigildo (571/72-586) Witiza, errege bakarra (702-710) A
I
Rekaredo (586-601) Errodrigo (710-711) e
J
E
ISLAMIAR ARKITEKTURAREN ADIBIDE BATZUK BIZANTZIAR ARTEAREN ADIBIDE BATZUK g
h
Kalifaldi ortodoxoa (632-661) Santa Sofia baseliza (Konstantinopla) S
J
Profetaren etxea (Medina) San Apolinar in Classe eliza (Ravenna)
b
Omeiatarren kalifaldia (661-750) San Vitale eliza eta bertako mosaikoak (Ravenna) a
Arrokaren Kupula San Apolinar Berriko mosaikoak (Ravenna) J
(Jerusalem) R
Meskita Handia B
(Damasko) e
h
Anjar hiria h
(Libano)
M
Abbastarren d
kalifaldia H
(750-1258) h
Abu Dulaf meskita b
(Samarra) Arrokaren Kupula A
Meskita Handia (Samarra) E
e
Kairuango meskita (Tunisia)
M
Ibn Tulun meskita (Egipto) O
San Apolinar in Classe
z
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 24 13/12/2016 10:02:46

1
BIBLIOGRAFIA- ETA MULTIMEDIA-BALIABIDEAK
SAREAN DIBULGAZIOZKO LANAK
https://imperiobizantino.wordpress.com Judith HERRIN, Bizancio, el imperio que hizo posible

Bizantziar Inperioari buruzko alderdi hauek azaltzen dituen Europa (2009).
webgunea: historia, ekonomia, gizartea, erlijioa, heresiak, Konstantinopla sortu zenetik 1453an otomandarrek beretu
enperadoreak eta artearen ezaugarriak. zuten arteko historiaren berri ematen duen dibulgazio-lana.
http://www.artehistoria.com/v2/contextos/828.htm Miguel Ángel LADERO, Europa medieval y mundo
Bizantziar Inperioak VII. mendetik XI. mendera bitartean izan islámico (2015).
zituen goren uneak eta krisialdiak kontsultatzeko aukera Europaren eta islamaren arteko harremanen analisia, hainbat
ematen duen esteka. Hainbat enperadore izan zituen ikuspegi aintzat hartuta (erlijioa, kultura, ekonomia…).
Bizantziar Inperioak garai hartan; haien artean Justiniano, Warren TREADGOLD, Breve historia de Bizancio (2001).
Leon III.a eta Basilio nabarmendu ziren. Gainbeheraren historia gisa hartu ohi da Bizantziar Inperioa.
https://www.youtube.com/watch?v=69jCOYY8kVg Liburu honek bizantziarrek izandako krisialdien eta loraldien
Bisigodoen Erresumari buruzko bideoa, Iberiar penintsulara zikloa azaltzen du, historia politiko, militar, ekonomiko eta
iritsi zirenetik Errodrigok 711n izan zuen porrota gertatu soziokulturala aintzat hartuta.
arteko historia laburbiltzen duena. Julio VALDEÓN, La Alta Edad Media. La Baja Edad
http://www.mgar.net/var/islam2.htm Media (2005).
http://www.mgar.net/var/islam3htm Informazio zehatza ematen dute bi liburuek, honako arlo hauek
Bi web-orriek gertaera hauen alderdi historikoak azaltzen ardatz hartuta: herri barbaroen inbasioa, germaniar erresumen
dituzte: musulmanen hedapena, Bizantziar Inperioaren amaiera, sorrera, eta Erdi Aroko Europaren eraikuntza, eraldaketa
islama, gurutzadak eta musulmanen artearen ezaugarriak. politiko, sozioekonomiko eta kulturalak sakon aztertuta.
DOKUMENTALAK
LIBURUAK
Bizancio, el islam y las cruzadas, Ancora Audiovisual,
ANONIMOA, Mila gau eta bat gehiago. Discovery Education dokumentala.
Indian, Arabian eta Persian sortutako ipuin eta Ekialdeko Erromatar Inperioak, Islamiar Inperioak eta Europa
elezaharren bilduma. feudalak izan zituzten hainbat alderdi aztertzen dituen
José Luis CORRAL, El salón dorado (1996). dokumentala.
Erdi Aroan girotutako nobela. Haur baten ikuspegitik, La construcción de un imperio: los bizantinos, Canal
garai hartako une erabakigarriak bizitzeko eta garrantzi Historia (2008). Bizantziarrek Justinianoren eta Basilio II.aren
handiko pertsonaiak ezagutzeko aukera dugu. eskutik bizi izandako goren uneak eta pairatu zituzten
Salvador FELIP, El sueño de Justiniano (2010). gorabeherak, 1453ra arte iraun zuen inperioan.
Justinianok Erromatar Inperioaren garai bateko distira
berreskuratu nahi du; horretarako, hainbat plan, azpijoko eta ZINEMA
abar abian jartzen ditu. Horiek guztiek kolokan jarriko dute
Justinianok, enperadore den aldetik, daukan boterea. Atila, rey de los hunos, Dick Lowry-k zuzendua (2001).
Robert GRAVES, El conde Belisario (1938). Atila buruzagi gazte bat da, eta gatazka du erromatar
Belisario generalaren istorioa kontatzen du, eta Justiniano legioekin. Valentino enperadoreak Atilaren indarra gutxiesten
enperadorearekin eta haren emazte Teodorarekin izan zituen du, baina Flavio general erromatarrak aliantza bat egin nahi du
harremanak azaltzen ditu. Orobat, garai hartako konkista tribu bisigodoekin, Atilari aurre egiteko.
handien berri ematen du. Mahoma, mensajero de Dios, Moustapha Akkad-ek
Magdalena LASALA, El círculo de los muchachos zuzendua (1977).
de blanco (2001). Islamiar erlijioaren sorrera eta Mahoma profetaren historia
Hixem II.aren Kordoban girotutako istorioa: gazte baten eta azaltzen ditu.
haren lagunen bilaketa, bizitzari zentzua emango dioten Simbad, Tim Johnson-ek eta Patrick Gilmore-k
balioak aurkitu nahian. zuzendua (2003).
Amin MAALOUF, Samarcanda (2004). Marrazki bizidunen film bat, Mila gau eta bat gehiago bilduman
Eskuizkribu baten haritik, Erdi Aroko Persiaren hainbat alderdi agertzen den Simbad marinelaren abenturei buruzkoa.
ezagutzeko aukera ematen duen liburua. Teodora, emperatriz de Bizancio, Riccardo Freda-k
Mika WALTARI, El sitio de Constantinopla (2012). zuzendua (1954).
Otomandarren setioaren aurretik, Konstantinoplan bizi izan Teodora, Justinianoren emaztea, enperadore egin zeneko
zituzten azken egunen ikuspegi orokorra ematen duen nobela. kontakizuna eta haien jauregiko azpijokoak azaltzen ditu.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 25 13/12/2016 10:02:47

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO ERDI AROAREN HASIERA
1. fitxa
Funtsezko kontzeptu eta edukiak
Izena: Maila: Data:
Germaniarren inbasioak eta germaniar erresumak G

1 Osatu mapa hau:
• Adierazi lerro gorri batez Ekialdeko Erromatar
Inperioaren eta Mendebaldeko Erromatar
Inperioaren arteko muga. Margotu inperio
bakoitza kolore bana erabiliz.
• Kokatu behar bezala germaniar herri hauek:
frankoak, angloak, bisigodoak,
burgundiarrak, ostrogodoak
eta gepidiarrak.
• Idatzi legenda bat, egin duzun mapa
azaltzen duena.
2 Adierazi esaldi hauetako zein diren zuzenak (Z) eta zein okerrak (O). Okerrak badira, idatzi zuzen zure koadernoan.
Hunoak Afrikako estepetatik etorritako barbaroak ziren.

Barbaro hitzak atzerritar esan nahi du.
Erromatarrek gotorlekuak eraiki zituzten Rhin eta Sena ibaien inguruan.
785414_04_p106_mudo_europa
Germaniarrek abeltzaintza eta nekazaritza ibiltariaren bidez ateratzen zuten bizimodua.
Erromatar Inperioak oparoaldi ekonomiko handia izan zuen III. mendetik aurrera.
Erromatar Inperioaren mugak zeharkatu zituzten Germaniarrek, klima gozoago baten bila, eta bertako aberastasunek
erakarrita.
Germaniarrek harreman oso bortitzak izan zituzten erromatarrekin.
3 Azaldu zergatik nabarmendu ziren pertsonaia historiko hauek:
Teodosio
Odoakro
Romulo Augustulo
Atila
4 Laburbildu germaniar herrien eta biztanle erromatarren arteko harremanetatik sortu ziren ondorioak.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 26 13/12/2016 10:02:48

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Germaniar erresumak. Bisigodoak

1 Inguratu germaniar herrixkei buruzko galdera hauen erantzun zuzenak.
a. Nolakoak ziren germaniar gizarteak? Landatarrak Hiritarrak

b. Zer ziren germaniar biztanle gehienak? Gerrariak Nekazariak
c. Non bizi ziren nekazariak?
Herrixketan Hirietan
d. Zein zen germaniarren aberastasun-iturri nagusia?
Abereak Lurra
e. Nola esaten zitzaien monje-komunitateen bizileku
ziren eraikuntzei? Monasterioak Komentuak
f. Zer eragin izan zuen germaniar hirietako biztanleen Handitzea Gutxitzea
beherakadak merkataritza-jardueran?
g. Nola esaten zitzaion monjeen eguneroko jarduna Erregela Ordena
antolatzen zuen arau multzoari?
2 Idatzi jazoera bakoitzaren ondoan noiz gertatu zen, eta gero idatzi alboan gertaeren ordenaren arabera bakoitzari
dagokion zenbakia.
Leovigildoren erregealdia ( __________ - __________ )
Sueboak, alanoak eta bandaloak Iberiar penintsulara heldu ziren ( __________ )
Rekaredoren erregealdia ( __________ - __________ )
Rezesvintoren erregealdia ( __________ - __________ )
Frankoek bisigodoak garaitu zituzten Galian ( __________ )
3 Azaldu nolakoa zen Bisigodoen Erresumako antolaketa politikoa. Horretarako, definitu kontzeptu hauek:
• Aula Regia:
• Dukeak:
• Kondeak:
• Kontzilioa:
4 Nabarmendu arte bisigodoaren ezaugarriak irudi honetan.
Arkua: Tamaina:
Dekorazioa:
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 27 13/12/2016 10:02:50

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Bizantziar Inperioa I
1 Adierazi noiz jazo ziren gertaera historiko hauek, eta ordenatu kronologiaren arabera.
Teodosioren zatiketa ( __________ )
Turkoek Konstantinopla hartu zuten. Bizantziar Inperioaren amaiera ( __________ )
Irudiak gurtzea debekatu zuten ( __________ )
Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaiera ( __________ )
Ekialdeko Zisma ( __________ )
Justinianoren erregealdia ( __________ - __________ )
2 Osatu mapa, legendan adierazitakoari jarraituz.
Danubio
ibaia K
as
pi
ar
it
sa
Genova so
Narbona a
OZEANO Ravenna It s a s o Be lt za
Marseilla
Erroma Narona
AT L A N T I K O A Bartzelona
Konstantinopla 1453
Valentzia Napoles
Kordoba Nizea Kayseri
Málaga Tesalonika
Cartagena
Ceuta M Ikonio
e Messina Atenas Efeso Tarso
BIZANTZIAR INPERIOA Zesarea
Kartago Antiokia
d i
Justinianoren erregealdiko Siracusa Esparta

hedapenik handiena
e r
t
Justiniano hil ondoren, 565-1025

r a n e oHeraklion
artean galdutako lurraldea i t s a s o a Jerusalem
1025-1100 artean galdutako lurraldea
Tripoli Alexandria
Zirene Ni l o i b a i a
• Erantzun galdera hauei, mapari erreparatuta:

a. Zer hiriburu zuen Bizantziar Inperioak? Nola du izena, gaur egun, hiri horrek? Zer herrialdetan dago?
b. Nor ziren errege-erregina Bizantziar Inperioaren goren unean?
c. Aipatu Bizantziar Inperioko lau hiri garrantzitsu.
785414_04_p108_imperio_bizantino
d. Zergatik desagertu zen Bizantziar Inperioa? Zer urtetan desagertu zen?
3 Osatu bizantziarren gizartea irudikatzen duen piramidea.
• Kokatu honako talde hauek, bakoitzari dagokion tokian: jopuak eta

esklaboak; basileusa; Konstantinoplako patriarka; goi-kleroa; noblezia
palatino eta militarra; eskulangileak; merkatariak; soldaduak eta
nekazari libreak.
• Erantzun bizantziar gizarteari buruzko galdera hauei:
a. Zer talde sozial ziren garrantzitsuenak? Margotu piramidean,
kolore bera baliatuta.
b. Zer talde zeuden egoera okerrenean? Zer jarduera ekonomikotan
aritzen ziren? Nabarmendu beste kolore bat baliatuta.
c. Zer egoeratan zeuden eskulangileak, merkatariak, soldaduak eta
nekazari libreak? Nabarmendu beste kolore bat baliatuta.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 28 13/12/2016 10:02:50

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Islamaren jatorria eta hedapena

1 Kokatu gertaera hauek denbora-lerroan.
a. Mahomaren heriotza d. Abbastarren dinastia
b. Hejira (Mahomak Medinara ihes egin zuen) e. Omeiatarren dinastia
c. Kalifaldi ortodoxoa f. Mongoliar armadaren erasoa Bagdaden
DESAG ER T ZE A
570 632 661 750 1258

600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500
2 Osatu islamaren hedapenari buruzko mapa hau:
ES L A BIARRA K Samarkanda
F RANKOAK
Zaragoza 785414_04_p109_LT
Itsa so Beltza
Kaspiar
ARMENIA itsasoa
Kabul
BIZANTZIAR
IN PE RIO A PERSIA
SIRIA
ME D
ITERR
AN EO ITSASOA
Arabiako OMAN
S a h a r a k o basamortua
It
ARABIA
sa
OZEANO
so
b a s a m o r t u a
G
o
rr
INDIKOA
ia
a. Margotu berdez Mahoma hil zenean islamak hartuta zituen lurraldeak.

b. Margotu urdinez kalifaldi ortodoxoan konkistatutako lurraldeak.
c. Margotu laranjaz omeiatarren kalifaldian konkistatutako lurraldeak.
d. Margotu morez abbastarren kalifaldian konkistatutako lurraldeak.
785414_04_p109_civilizaciones
e. Kokatu hiri hauen izenak: Meka, Damasko, Bagdad, Kordoba eta Konstantinopla.
f. Azpimarratu omeiatarren eta abbastarren dinastietan hiriburu izan ziren hirien izenak.
3 Laburbildu islamiar erlijioaren oinarriak.
4 Idatzi Islamiar Inperioko funtzionario hauen zereginak:
• Bisirrak:
• Kadiak:
• Valiak:
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 29 13/12/2016 10:02:51

5. fitxa
Ezagutzen antolaketa
Izena: Maila: Data:
Inperioen antolaketa eta eguneroko bizimodua B

1 Osatu antolaketa politikoari buruzko taula hau:
Germaniar erresumak Bisigodoak Bizantziar Inperioa Islamiar Inperioa
Agintari
gorena
Funtzionarioak
Beste batzuk
Armadaren
eginkizuna

2 Begiratu islamiar hiriaren marrazkiari eta adierazi haren zati garrantzitsuenak.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 30 13/12/2016 10:02:52

6. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Bidaia Bizantziar Inperiora

Zure familiak erabaki du udan Istanbulera bidaia egitea; alegia, garai batean Bizantziar Inperioko hiriburua (Konstantinopla)
izan zen hirira. Ondo prestatuta joateko, hiriko monumentu nagusietako baten gida txiki bat egitea pentsatu duzu: Santa
Sofia eliza aukeratu duzu, eta eraiki zuten garaiari buruzko informazioa ere bildu duzu.
1 Begiratu irudiei, eta erantzun zure koadernoan honako galdera hauei:

• Identifikatu irudietan arkitektura-elementu hauek, eta eman bakoitzaren definizioa: petxinak, harroinak,
erdiko kupula, minareteak, erdiko nabea, zutabeak.
• Deskribatu, ahalik eta modu zehatzenean, Santa Sofiaren barrualdea erakusten duen irudia (elizaren oinplanoaren
eskema erabil dezakezu, lagungarri gisa).
2 Bilatu Santa Sofiari buruzko informazioa eta osatu denbora-lerro bat.

• Justinianoren garaian hirugarren eliza eraiki zuten unean (532) hasi behar du denbora-lerroak, eta 1600era bitartean
gertatutakoak jaso behar ditu. Denbora-lerro horretan adierazi behar duzu noiz izan zen kristaua eta noiz musulmana,
bai eta aldi horietako bakoitzean erantsitako elementuak edota egin ziren berrikuntzak ere.
3 Arkitektura-elementuak ez ezik, kulturaren arloko beste ondare batzuk utzi dizkigu Bizantziar Inperioak.
Ikertu eta egin txosten txiki bat gai hauei buruz:
• Sardexka, Justinianoren emazte Teodorak jendarteratutako asmakaria.
• Alfabeto zirilikoa, Zirilo eta Metodio bizantziar monjeek sortua.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 31 13/12/2016 10:02:56

7. fitxa
Landutako guztiaren berrikusketa
Izena: Maila: Data:
Mapa eta data historikoak

A
JUTOAK
1 Interpretatu eta alderatu ezkerreko bi
BRITANIARRAK
ANGLOSAXOIAK mapak.
FRISIARRAK
OZ EANO
SAXOIAK
ESLABIARRAK • Mapa batek Erromatar Inperioak lortu
Cambrai
FRANKOEN zuen hedapen handiena irudikatzen du,
ATLANTIKOA TURINGIARRAK
ABAROEN eta besteak Justinianok Bizantziar
ERREINUA
ERREINUA
BurdigalaLOMBARDIARREN Inperioarentzat eskuratu zuena. Zer mapa
BISIGODOEN Ravenna Itsaso Beltza da aldi historiko bakoitzari dagokiona?
ERREINUA
Toledo B I Z A N T Z I A R
ERREINUA Erroma Konstantinopla • Zer alde dago batean eta bestean ageri
I N P E R I O A
diren lurraldeen artean?
• Erromatarrek Mare Nostrum esaten
zioten Mediterraneo itsasoari. Zure ustez,
Me it s a s oa
diterraneo Justinianok ere helburu bera al zuen?
T ripoli Alexandria
Arrazoitu zure erantzuna.
• Kostalde mediterraneoaren zati handi bat
B
konkistatu zuen Justinianok, eta hura
GERMANIA
BRITANIA
elt
za enperadore zen garaian garapen eta
Rh
oB
in
s
tsa oparotasun ekonomiko nabarmena izan
ib
I
.
GALIA zuen Bizantziar Inperioak. Zer lotura

OZEANO 785414_04_p112_reinos
Danubio ib.
ATLANTIKOA PANONIA TRAZIA ikusten duzu bi alderdi horien artean?
VIENNENSIS
Tib
ITALIA MESIA ASIA • Alderatu mapa horiek Europako gaur

er
ib.
ARABIAKO egungo maparekin. Adierazi zer lurralde

HISPANIA
BASAMORTUA hartu zituzten erromatarrek eta
s oa
it s a bizantziarrek. Zer inperiok lortu zuen
M editerra neo
AFRIKA Its
as lurralde gehien?
ORIENS Nil oG
o ib or
. ria
SAHARAKO BASAMORTUA
Monarkia Errepublika Inperioa Limes-ak
2 Begiratu zure ikasliburuan islamak Erdi Aroan izan zuen hedapenari buruzko mapa, eta erantzun galdera hauei:
• Bizantziar Inperioaren zer eremu hartu zituen islamak?
• Zer inperiok lortu zuen lurralde-hedapen handiena? Islamiar Inperioak ala Erromatar Inperioak?
3 Musulmanen egutegia 622an (hejira) hasi zela kontuan hartuta, egin kalkulu hauek:
Formula
urtea 2 622
Musulmanen egutegiko
785414_04_p112_romanos urtea 5 urtea 2 622 1
32

• Kalkulatu musulmanen egutegiko zer urtetan gauden orain eta zer urtetan jaio zinen.
• Musulmanen egutegiko zer urte dira kristauen egutegiko urte hauek? Idatzi urte horietako gertaerak.
– 395: ................................................................................. – 507: .........................................................................................
– 527: ................................................................................. – 622: .........................................................................................
– 661: ................................................................................. – 1054: .......................................................................................
– 1258: ............................................................................... – 1453: .......................................................................................
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 32 13/12/2016 10:02:57

SAKONTZEKO ERDI AROAREN HASIERA
8. fitxa BISIGODOAK IBERIAR PENINTSULAN.

NOLAKO INTEGRAZIO-PROZESUA IZAN ZEN?
Izena: Maila: Data:
Europan bide luzea egin ondoren, bisigodoak Iberiar penintsulan finkatu ziren behin betiko V. eta VI. mendeetan,
eta Toledon jarri zuten hiriburua. Handik aurrera, Erromaren aurkako etengabeko borrokak amaitu baziren ere,
boterea eskuratzeko liskarrak hasi ziren. Jauregiko azpijokoak, traizioak eta errege-hilketak nabarmen
ugaritu ziren.
1 Osatu taula, errege bisigodoek botereari denbora luzean edo laburrean eusten zioten jakiteko. Azaldu emaitzak.
Zure ustez, zergatik gertatzen zen?
Erregea eta erregealdia Tronuan egindako denbora
Amalariko (526-531) 5 urte
Agila (549-551)
Atanagildo (551-567)
Leovigildo (568-586)
Rekaredo (586-612)

2 Bilatu aurreko erregeei buruzko informazioa, eta idatzi zure koadernoan bakoitzaren bizitzari buruzko datu
aipagarriren bat.
3 Begiratu eta irakurri informazio hau:
Biztanleria %
Bisigodoak 175.000 %2
Hispano-erromatarrak 8.000.000 % 98
«Gizon godo baten eta emakume erromatar ba «Nekazaritzarako lurren edo basoen zatiketa dela-eta,
ten arteko ezkontza zein gizon erromatar baten godo baten eta erromatar baten artean egindako ba
eta emakume godo baten arteko ezkontza onar naketa ez dadila inolaz ere aldatu, banaketa hori egin
tzea… eta gizon libre bat ezkondu dadila nahi zela egiaztatzen bada. Hortaz, godoaren bi zatietatik ez
duen emakume librearekin, bat-egite zintzoan, dezala ezer hartu edo erreklamatu erromatarrak, eta
erabakia behar bezala jakinarazi ostean, eta fa erromatarraren hirugarren zatitik ezer hartzera edo
miliaren ohiko adostasuna duela…». erreklamatzera ausartu ez dadila godoa…».
Liber Iudiciorum III, 1, 1 Liber Iudiciorum X
• Bisigodoen erresumako biztanleen zer proportzio zen bisigodoa? Zer biztanle ziren ugarienak?
• Zer ezarri zuten Liber Iudiciorumeko legeek? Esan al daiteke bisigodoen eta hispano-erromatarren artean
nolabaiteko berdintasuna zegoela?
• Gizarte godo eta hispano-erromatarren ezaugarrien jakitun izanik, zergatik izan zen erraza, zure ustez,
bi gizarteetako buruzagien bateratzea?
• Zer beste neurri hartu zituzten bisigodoek gizarte hispano-erromatarren onespena lortzeko?
4 Bisigodoak biztanle gutxiko lurretan eta hiri handietan ezarri ziren, eta hiri haietatik kontrolatzen zituzten
gainerako lurraldeak. Bilatu informazioa, eta idatzi zer eremutan ezarri ziren bisigodoak.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 33 13/12/2016 10:02:58

SAKONTZEKO ERDI AROAREN HASIERA
9. fitxa
ISLAMIAR KULTURA ETA ERLIJIOA
Izena: Maila: Data:
1 Irakurri testu hauek eta erantzun galderei.
Málagako sendagile baten adierazpena Emakume musulman baten kultura

Esperientzian eta behaketan oinarritzen naiz. Hipokratesen medikuntza ikasi nuen, eta Sen-
Zenbait hizkuntzatan eman diet izena sendagaiei, dabelarren tratatua aztertu. Alkimiako formulak
eta esperientzia ezagunen bidez egiaztatutako ebatzi nituen, eta teoremak aurkitu.
eraginkortasuna dutenak soilik aipatu ditut. Ter- Geografiari buruz hitz egin dezaket, eta anato-
mino horien ortografia ahalik eta gehien zehazten mian aditua naiz. Tradizioa eta gramatika eza-
ahalegindu naiz. Izan ere, gure akats gehientsue- gutzen ditut. Pentsamenduaren arauei buruzko
nak irakurketa okerra edo kopisten omisioa dute lanak idatzi ditut. Egutegiko datak jartzea erraza
iturri. da niretzat.
IBN AL BAYTAR, Erremedio errazen bilduma
Mila gau eta bat gehiago
• Zer jakintzagairi buruzko ezagutzak zituzten bi testu horien protagonistek?

• Zure ustez, Islamiar Inperioko emakumeek garai hartako beste zibilizazio batzuetako emakumeek baino eskubide
gehiago al zituzten? Arrazoitu zure erantzuna.
• Zure iritziz, islamiar zibilizazioak zientziaren aurrerabidea eragin al zuen? Arrazoitu zure erantzuna.
2 Begiratu fedea adierazten duen itsasontziaren irudiari, irakurri testua eta erantzun.
Itsasontziaren kroskoak fedearen zazpi artikuluak

irudikatzen ditu. Eskuinetik ezkerrera «Sinesten
dut» irakurtzen da; popan «Jainkoan» ikusten da;
gero arraunak eta arraunlariak daude, eta haietan
irakurtzen da «haren aingeruan», «haren
liburuetan», «haren profetetan», «azken judizioko
egunean», «predestinazioan», «ongian eta gaizkian»
eta «betiereko bizitzan». Belak fedearen aitorpena
irudikatzen du: «Ala da Jainko bakarra eta Mahoma
haren profeta».
• Zure iritziz, islamiar kaligrafiak dekorazio-balio soila du ala

mezuak (eskuarki, Koranetik hartutako aipuak) helaraztea
du helburu?
Jihada Jainkoak ezarritako betebeharra da.
• Azaldu zer beste dekorazio motak erabiltzen zituzten
Batzuek betetzen badute, gainerakoak salbuetsita musulmanek.
daude. Guretzat, malakiontzat, hobe da arerioa-
• Aztertu eta azaldu labur-labur zergatik debekatzen duen
rekin borrokan hasi aurretik, hura Alaren erlijioa
islamiar erlijioak izaki bizidunak irudikatzea.
hartzera bultzatzea, hark hasieratik erasoari ekin
• Irakurri testua eta azaldu zer den jihada.
ez badio behintzat. Honako bi aukera hauek izan-
go ditu arerioak: islamera aldatzea edo kapita- • Nor ziren malakiak?
zioa ordaintzea. Bestela, haren aurkako borrokari • Zer ziren kapitazioak?
ekingo diogu. Gure legeak aplikatu ahal izango • Zure ustez, litekeena al da jihadari buruzko ideia horrek
diren lurraldean baldin badago soilik onartuko islamak Erdi Aroan izan zuen hedapen azkarrean eragin
da kapitazioa. izana? Azaldu zergatik.
IBN ALI ZIYAD Al-QAYRAWANI, X. mendeko jurista

• Planteatu ikasleen artean gai honi buruzko eztabaida:
erlijioa aitzakia hartzea gatazka armatuei ekitea
justifikatzeko eta gatazka hori duin egiten ahalegintzeko.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 34 13/12/2016 10:03:00

1
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer bi zatitan banatu zuen Teodosio enperadoreak 6 Nork konkistatu zuen 1453an Konstantinopla,
Erromatar Inperioa 395ean? Bizantziar Inperioko hiriburua?
a. Mendebaldeko Erromatar Inperioa, Ravenna a. Bisigodoek.
hiriburu zuena, eta Ekialdeko Erromatar Inperioa, b. Turkoek.
Damasko hiriburu zuena.
c. Sasanidarrek.
b. Mendebaldeko Erromatar Inperioa, Erroma
hiriburu zuena, eta Ekialdeko Erromatar Inperioa, 7 Zergatik izan zen urte garrantzitsua 622a?
Konstantinopla hiriburu zuena.
a. Mahomak Medinara ihes egin behar izan
c. Mendebaldeko Erromatar Inperioa, Erroma
zuen eta musulmanen egutegia hasi zen.
hiriburu zuena, eta Ekialdeko Erromatar Inperioa,
Alexandria hiriburu zuena. b. Mahoma erlijio berri bat predikatzen
hasi zen: islama.
2 Nor izan zen Mendebaldeko Erromatar Inperioko azken c. Mahoma Mekara joan zen, eta Arabian
enperadorea? islama hedatu zuen.
a. Odoakro.
8 Zer funtsezko eginbide ditu musulman orok?
b. Romulo Augustulo.
a. Lau betebehar: fedea aitortzea, otoitz
c. Atila.
egitea, barau egitea eta limosna ematea.
3 Nor izan ziren Bisigodoen Erresumako VI. eta VII. b. Bi betebehar: fedea aitortzea eta otoitz
mendeetako hiru errege gailenak? egitea.
a. Rezesvinto, Odoakro eta Rekaredo. c. Bost betebehar: fedea aitortzea, otoitz

egitea, Mekara erromes joatea, barau
b. Atila, Rekaredo eta Leovigildo. egitea eta limosna ematea.
c. Leovigildo, Rekaredo eta Rezesvinto.
9 Zer etapa izan zituen Islamiar Inperioaren
4 Noren erregealdian heldu zen une gorenera hedapenak?
Bizantziar Erresuma? a. Kalifaldi ortodoxoa, abbastarren kalifaldia
a. Justiniano. eta islamiar kalifaldia.
b. Kosroes I.a. b. Kalifaldi soila, kalifaldi ortodoxoa eta
c. Belisario. abbastarren kalifaldia.
c. Kalifaldi ortodoxoa, omeiatarren kalifaldia eta
5 Zer gertatu zen 1054an Ekialdeko Zismaren ondorioz? abbastarren kalifaldia.
a. Erromatar Eliza katolikoa eta bizantziar Eliza
10 Nor zen Islamiar Inperioko agintari gorena?
ortodoxoa behin betiko banandu ziren.
b. Erromatar Inperioa bi zatitan banatu zen: a. Kalifa.
Mendebaldeko Erromatar Inperioa eta Ekialdeko b. Kadia.
Erromatar Inperioa. c. Emirra.
c. Eliza bi zatitan banatu zen: mendebaldeko
erromatar Eliza eta protestanteak.
1. b, 2. b, 3. c, 4. a, 5. a, 6. b, 7. a, 8. c, 9. c, 10. a.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 35 13/12/2016 10:03:00

1
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu kontzeptu hauen esanahia: (0,5 p.)
• Barbaroa:
• Ekialdeko Zisma:
• Basileusa:
• Kalifa:
• Meskita:
2 Begiratu mapari eta erantzun. (1 p.)
iak
ak Saxo
lo
A ng
Eslaviarrak
OZEANO Cambrai Turingiarrak
FRANKOEN
ATLANTIKOA k
ERRESUMA na K
ma Lonbardiarrak as
Ala p
ia
r
BURGUNDIARREN OSTROGODOEN it
ERRESUMA GEPIDIARREN sa
ERRESUMA ERRESUMA so
a
SUEBOEN Tolosa Ravenna Itsaso Beltza
ERRESUMA
BISIGODOEN Konstantinopla
ERRESUMA Erroma
Toledo
EKIALDEKO
ERROMATAR INPERIOA
M
e
d
BANDA
LOE
it
N ER
RE r
e
S r a
n e o i t s a s o a
UM
A
Alexandria
• Noiz banandu ziren Ekialdeko Erromatar Inperioa eta Mendebaldeko Erromatar Inperioa?
Zer enperadorek egin zuen zatiketa?
• Zer inperio okupatu zuten germaniar herriek?
• Zer erresuma sortu ziren Iberiar penintsulan? 750528_01_p05_pueblos_germanos
• Zer erresuma ziren Ekialdeko Erromatar Inperioaren mugakide?
3 Azaldu nola ezarri ziren bisigodoak Iberiar penintsulan. (2 p.)
4 Zer eginkizun betetzen zituzten erakunde hauek Bisigodoen Erresuman? (0,5 p.)
• Aula Regia:
• Dukeak eta kondeak:
• Kontzilioa:
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 36 13/12/2016 10:03:01

O PROBA
5 Zein izan zen Bizantziar Inperioaren goren unea? Zer ezaugarri izan zituen etapa horrek? (2 p.)
6 Azaldu Bizantziar Inperioaren gizarte-antolaketa. (1 p.)
7 Erantzun islamaren sorrerari buruzko galdera hauei: (0,5 p.)

• Noiz eta non sortu zen islama?
• Nor izan zen sortzailea? Zer dakizu hari buruz?
• Zer urtetan joan zen Mahoma Mekatik Medinara? Zer garrantzi du data horrek?
Zergatik joan zen?
8 Deskribatu erlijio musulmanak ezarritako bost betebehar nagusiak. (1 p.)
1.
2.
3.
4.
5.
9 Kokatu denbora-lerro honetan Islamiar Inperioaren hiru etapak, eta adierazi zer urtetan hasi eta bukatu ziren.
500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500
Aristokratak
10 Begiratu islamiarren gizarte-piramideari, eta azaldu nola dagoen banatuta. (0,5 p.)

Handikiak
785414_04_p117_Linea tiempo muda islam
Gainerako
herritarrak

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 37 13/12/2016 10:03:02

1
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu kontzeptu hauen arteko ezberdintasunak: (0,5 p.)

• Basileusa eta kalifa:
• Dukea eta kondea:
• Bisirra eta kadia:
• Hunoak eta bisigodoak:
2 Zer ezaugarri berri sortu ziren germaniar herriak eta erromatarrak elkartu zirenean?
Zergatik bereganatu zuten germaniarrek erromatar kultura? (1 p.)
3 Zer neurri hartu zituen errege bisigodo hauetako bakoitzak? (1 p.)

• Leovigildo:
• Rekaredo:
• Rezesvinto:
4 Alderatu bizantziar artea eta bisigodoena. (2 p.)

• Zer tamainatakoak ziren bisigodoen elizak? Eta bizantziarrenak?
• Nolako dekorazioa zuten biek kanpoaldean? Eta barrualdean?
• Zure ustez, artearen eta kulturaren aldetik, nork izan zuen garapen handiena? Bisigodoek ala bizantziarrek? Justifikatu erantzuna.
5 Azaldu nolako politika-antolaketa zuen Bizantziar Inperioak. (1 p.)
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 38 13/12/2016 10:03:03

A PROBA
6 Bizantziar Inperioa zibilizazio landatarra ala hiritarra zen? Justifikatu zure erantzuna. (1 p.)
7 Azaldu islamaren eraketa, sortu zen unetik hasi eta Mahomak 632an Meka hartu zuen arte. (1 p.)
8 Begiratu mapari, eta azaldu Erdi Aroan islamaren hedapenak izan zituen hiru etapa nagusiak. (1 p.)
Samarkanda

Ka
F R A N KO A K E S L AV I A R R A K Bukhara
s
pi
ar
Narbona
Zaragoza ItsasoBeltza
its
Kabul

as
BIZANTZIAR ARMENIA Nishapur

oa
AL ANDALUS
Kordoba Sharastan PERSIA
INPERIOA Teheran
Gibraltar Palermo
Tanger
Oran Aljer Bagdad Mansura

Marrakex Medit SIRIA
Kairuan Persepolis
erra
neo itsasoa Damasko
Tripoli Alexandria Jerusalem
Basora

Arabiako OMAN
Kairo basamortua

Saharako basamortua Medina
It
sa
ARABIA

so
Meka
G
INDIAKO
o

rr
ia
OZEANOA
Aden

9 Deskribatu musulmanen erlijioak ezarritako bost betebehar nagusiak. (0,5 p.)

785414_04_p119_civilizacion_islamica

.

10 Azaldu islamiar gizartea nola antolatuta zegoen. (1 p.)
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 39 13/12/2016 10:03:04

1
EBALUAZIO-IRIZPIDEAK ETA ERANTZUNAK
Jarduerak
Ebaluazio-irizpideak*
O proba A proba
7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen

arrazoiak eta ondorioak identifikatzea, haien arteko
1, 2, 3, 4, 5, 6 1, 2, 3, 4, 5, 6
loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan
ditzaketela ohartzea.
8. Euskal Herriko lurraldeen bilakaera historikoa euskal

lurraldeentzat bereziki garrantzitsuak diren une
historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta 7, 8, 9, 10 7, 8, 9, 10
munduko historiaren testuinguruan, eta une horien
esanahi politikoa, ekonomikoa eta kulturala adieraztea.
* Ebaluazio-irizpideak HEZIBERRI 2020k DBHrako curriculumean ezarritakoak dira.
O proba
1 • Barbaroa: erromatarrek haien inperioaren mugetatik kanpo 4 • Aula Regia: Bisigodoen Erresumako kontseilua,
bizi ziren herriei deitzeko erabiltzen zuten izena. Atzerritar errege-jauregia administratzen zuena.
esan nahi du, bai eta zakar eta basati ere. • Dukeak eta kondeak: Bisigodoen Erresumako
• Ekialdeko Zisma: Elizaren behin betiko zatiketa, aita probintzietako eta hirietako buruzagiak.
santuaren agintea aitortzen zuen erromatar Eliza • Kontzilioa: errege bisigodoak, Aula Regiak eta kleroak
katolikoaren eta Konstantinoplako patriarkaren agintea egiten zuten bilera, erlijioaren eta politikaren alorreko
aitortzen zuen bizantziar Eliza ortodoxoaren artean. erabakiak hartzeko.
• Basileusa: Bizantziar Inperioko agintari gorena edo 5 Bizantziar Inperioaren goren unea Justiniano enperadorearen
enperadorea. erregealdia izan zen. Justinianok bere emazte Teodorarekin
• Kalifa: Islamiar Inperioko agintari politiko eta erlijioso batera gobernatu zuen 527tik 565era arte.
gorena. Justiniano antzinako Erromatar Inperioa berregiten saiatu
• Meskita: musulmanak otoitz egiteko biltzen diren lekua. zen. Garai hartan, oparoaldi ekonomiko handia izan zuten.
Eskola gisa ere erabiltzen zen, bai eta albiste Mediterraneoan merkataritza garatu zen, eta urrezko
garrantzitsuak zabaltzeko eta izendapen politikoak egiteko txanponak egin zituzten. Txanpon haiek izan ziren denbora
gune gisa ere. luzez Europan ordaintzeko erabili ziren bitarteko nagusiak.
Gainera, garapen kultural handia izan zuten garai hartan.
2 • Mendebaldeko Erromatar Inperioa eta Ekialdeko Erromatar
Konstantinopla edertzeaz gainera, Santa Sofia basilika eraiki
Inperioa 395ean banandu ziren, Teodosio enperadoreak
zuten, besteak beste.
zatiketa egin zuenean.
• Germaniar herriek Mendebaldeko Erromatar Inperioa
6 Bizantziar gizarteak piramide-egitura zuen:
hartu zuten. • Gailurrean basileusa zegoen.

• Sueboen Erresuma eta Bisigodoen Erresuma sortu ziren Basileusaren azpian honako hauek zeuden:
•
Iberiar penintsulan. Konstantinoplako patriarka (agintari erlijioso gorena),
goi-kleroa, eta noblezia palatino eta militarra. Kleroa eta
• Gepidiarren Erresuma eta Ostrogodoen Erresuma
noblezia nekazaritzarako lur-eremu handien jabe ziren.
Ekialdeko Erromatar Inperioaren mugakide ziren.
• Hurrengo multzoan eskulangileak, merkatariak, soldaduak
3 409. urtean sueboek, alanoek eta bandaloek Iberiar eta nekazari libreak zeuden.
penintsula inbaditu zuten. Geroago, 416. urtean,
• Piramidearen oinarrian jopuak eta esklaboak zeuden;
Mendebaldeko erromatar enperadoreak hitzarmen bat sinatu
nobleziaren eta kleroaren lurrak lantzen zituzten, eta
zuen bisigodoekin, sueboak, alanoak eta bandaloak
etxeko lanetan jarduten zuten.
Hispaniatik botatzeko. Bisigodoek Afrikako iparraldera joatera
behartu zituzten bandaloak eta alanoak, eta gaur egungo 7 • Islama VII. mendean sortu zen, Arabiar penintsulan.
Galiziaren lurraldean baztertuta utzi zituzten sueboak. Horren • Mahomak sortu zuen. Familia dirudun bateko merkataria
ordainetan, Galiako hego-ekialdeko lurrak hartu zituzten, eta zen, eta berrogei urte zituela, erlijio berri bat predikatzen
Bisigodoen Erresuma sortu zuten, Tolosa hiriburu zuena. hasi zen: islama.
507. urtean, frankoek bisigodoak garaitu zituzten, eta Galiatik • 622an Mahomak Medinara alde egin zuen. Urte horri hejira
bota. Hortaz, bisigodoak Iberiar penintsulan ezarri ziren, esaten zaio, eta egutegi musulmanaren hasiera adierazten
Toledo hartuta hiriburu. du. Ihes egin behar izan zuen Mahomak, Mekako merkatari
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 40 13/12/2016 10:03:04

aberatsek haren mezuaren aurka egin baitzuten, ordena • Rekaredo (586-601). Leovigildoren semea zen.
soziala mehatxatzen zuelakoan. Katolizismora aldatu zen, eta erlijio-batasuna bultzatu
zuen Bisigodoen Erresuman.
8 1. Fedea aitortzea. Musulmanek honako hau adierazten dute:
«Ala da Jainko bakarra, eta Mahoma da haren profeta». • Rezesvinto (649-672). Bisigodoen Erresumako lege guztiak
bateratu zituen legedi honetan: Liber Iudiciorum edo
2. Egunean bost aldiz otoitz egitea. Ostiraletan elkarrekin
Rezesvintoren Kodea.
otoitz egiten dute meskitan, imama zuzendari dela.
3. Mekara erromes joatea; bizitzan behin, gutxienez. 4 • Bisigodoek harrizko eliza txikiak egin zituzten, altuera
txikikoak. Bizantziarrenak handiak ziren eta kupula bikainak
4. Ramadaneko hilabetean barau egitea.
zituzten.
5. Limosna ematea, pobreei laguntzeko.
• Kanpoaldeari erreparatuta, bisigodoen elizek ez zuten ia
9 Kalifaldi ortodoxoa (632-661), omeiatarren kalifaldia (661-750), dekoraziorik, eta bizantziarrenak ere ez ziren apartak.
abbastarren kalifaldia (750-1258).
• Barrualdean, bisigodoen elizek ez zuten dekorazio asko,
10 Islamiar gizartea askotarikoa zen: zenbait erlijiotako kapitelak soilik dekoratzen baitzituzten. Aitzitik, bizantziar
pertsonak zeuden, baita zenbait etniatakoak ere. Irizpide elizen barrualdeek dekorazio aberatsa zuten, mosaikoz eta
ekonomikoetan oinarritutako gizarte-banaketa zegoen: ikonoz betea.
aristokrazia; handikiak; merkatariak, eskulangileak eta • Bizantziarren artea oparoagoa izan zen. Gainera,
landako jabe txikiak; lurren jabe ez ziren nekazariak, tailer Justinianoren garaian, artelanen xedea enperadorearen
propiorik ez zeukaten eskulangileak, saltzaile ibiltariak eta boterea sendotzea zen.
mirabeak. Azken multzo horietakoak ziren herritar gehienak,
5 Bizantziar Inperioa enperadoreak edo basileusak
eta bizi-baldintza prekarioak zituzten.
gobernatzen zuen, eta armada eta administrazioa zuzentzeaz
gain, buruzagi erlijiosoa ere bazen. Diplomatikoen kidego bat
arduratzen zen beste lurralde batzuekiko harremanak
A proba
bideratzeaz, eta armada indartsu batek defendatzen zituen
Inperioaren mugak. Lege berberak zituzten Bizantziar Inperio
1 Basileusa eta kalifa: biek botere zibil, militar eta erlijiosoa
•
guztian, eta Justinianoren Kodean jasota zeuden.
zuten, baina basileusak Bizantziar Inperioan eta kalifak
islamean. 6 Zibilizazio bizantziarra hiritarra izan zen. Bizantziar Inperioan
hirien garrantzia askoz ere handiagoa izan zen
• Dukea eta kondea: biak germaniar nobleak ziren, lurralde
Mendebaldeko germaniar erresumetan baino, eta
jakin batzuk gobernatzen zituzten bisigodoak, hain zuzen.
erromatarren garaian izan zituzten funtzioei eutsi zieten
Dukea probintzia bateko agintaria zen; kondea, berriz, hiri
bizantziar hiriek. Izan ere, gobernuaren, armadaren eta
bateko agintaria.
gotzaintzen egoitza ziren. Bizantziar Inperioko hirien artean,
• Bisirra eta kadia: biak islamiar agintariak ziren. Bisirra
Konstantinopla, Tesalonika, Alexandria, Efeso eta Damasko
kalifaren ministroa zen; kadia, berriz, epailea.
gailendu ziren. Orobat, jarduera ekonomikoen gune ziren
• Hunoak eta bisigodoak: biak herri barbaroak ziren, baina hiriak, bertan baitzeuden merkatuak, baita eskulangileen
bisigodoak germaniarrak ziren, eta hunoak ez. tailerrak ere. Bestalde, bizitasun handiko kanpo-merkataritza
2 Germaniarrak gutxiengoa ziren, biztanle erromatarrekin antolatzen zen hirietan, eta horrek hainbat bizantziar txanpon
alderatuta, eta konkistatutako lurraldeetan ez zuten haien mugiarazi zituen. Merkataritzaren gune nagusia
bizimodua ezarri. Hasieran bakoitzak bere lege, erlijio eta Konstantinopla zen, leku estrategikoan baitzegoen, Europa
ohiturei eutsi arren, pixkanaka nahasi egin ziren. eta Asia arteko merkataritza-bideen elkargunean.
Horrenbestez, hizkuntza berriak sortu ziren. Erromanizazio 7 Islama VII. mendean sortu zen, Arabiar penintsulan. Oso
oso sakona izan zuten lurraldeetan latinean oinarritutako eremu lehorra da, eta Itsaso Gorriaren, Persiar Golkoaren
hizkuntzak sortu ziren. eta Mediterraneo itsasoaren artean dago.
Lege-sistema berriak sortu ziren, biztanleria bateratzeko. Mahoma Mekan bizi zen. Familia dirudun bateko merkataria
Lege haiek erromatar zuzenbidea eta germaniar ohiturak zen, eta berrogei urte zituela, erlijio berri bat predikatzen hasi
bateratu zituzten. Denborarekin, lege-sistema haiek bildu eta zen: islama. Jainko bakarra zegoela defendatzen zuen: Ala.
idatzi egin zituzten. Mekako merkatari aberatsek Mahomaren mezuaren
Germaniarrak katoliko bihurtu ziren. Hasieran, hainbat aurka egin zuten, ordena soziala mehatxatzen zuelakoan.
germaniarrek beren erlijioei eutsi zieten, baina batzuk 622an Mahomak Medinara alde egin zuen. Urte horri hejira
arianismoa praktikatzen hasi ziren. Kristautasunaren heresia esaten zaio, eta egutegi musulmanaren hasiera adierazten du.
bat zen; izan ere, arianisten arabera, Kristo ez zen Jainkoa. Medinan armada bildu zuen Mahomak, eta zortzi urte
Azkenean, germaniar erresuma batzuetako monarkiek geroago Meka konkistatu zuen. Handik Arabian zehar hedatu
erromatarren erlijioa bereganatu zuten; erlijio katolikoa, alegia. zen islama. Mahoma hil zenean, 632an, Arabiar penintsularen
mendebaldean zabalduta zegoen.
3 • Leovigildo (568-586). Erregearen agintea sendotu zuen,
Sueboen Erresuma konkistatu zuen, eta iparraldeko 8 Kalifaldi ortodoxoa (632-661).
herrien (baskoiak eta kantabriarrak) lur-eremu batzuk Arabiar penintsula, Persia eta Egipto menderatu zituen
i bereganatu zituen. islamak, eta lehen gatazkak sortu ziren bizantziarrekin.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 41 13/12/2016 10:03:05

Omeiatarren kalifaldia (661-750). 10 Islamiar gizartea askotarikoa zen: zenbait erlijiotako
Islamiar Inperioak hedapen handiena lortu zuen: armada pertsonak zeuden, baita zenbait etniatakoak ere. Irizpide
musulmanek lurralde zabalak konkistatu zituzten, Persiatik ekonomikoetan oinarritutako gizarte-banaketa zegoen:
Iberiar penintsulara. Europan egin zituzten aurrerabideak aristokrazia; handikiak; merkatariak, eskulangileak eta
frankoek geldiarazi zituzten 732an. landako jabe txikiak; lurren jabe ez ziren nekazariak, tailer
Abbastarren kalifaldia (750-1258). propiorik ez zeukaten eskulangileak, saltzaile ibiltariak eta
Abbastarrek zenbait lurralde galdu zituzten; esate baterako, mirabeak. Azken multzo horretakoak ziren herritar gehienak,
Al Andalus, Iberiar penintsulan. Garai hartan, turkoak gero eta bizi-baldintza prekarioak zituzten.
eta indartsuagoak ziren. Asiako estepetako herri horrek bere
agintea sendotu zuen XIII. mendetik aurrera.
1258an, mongoliar armadak hiria arpilatu zuen, eta azken
kalifa abbastarra hil zuen.
9 1. Fedea aitortzea. Musulmanek honako hau adierazten
dute: «Ala da Jainko bakarra, eta Mahoma da haren
profeta».
2. Egunean bost aldiz otoitz egitea. Ostiraletan elkarrekin
otoitz egiten dute meskitan, imama zuzendari dela.
3. Mekara erromes joatea; bizitzan behin, gutxienez.
4. Ramadaneko hilabetean barau egitea.
5. Limosna ematea, pobreei laguntzeko.
42 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 42 13/12/2016 10:03:05

.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 43 13/12/2016 10:03:06

1
GAITASUNAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
Eraikuntzako langile batzuek bizantziar aztarnak aurkitu dituzte Gazan

Eraikuntzako langile batzuek aurkitu dituzten aztarnak «Garai hartan, Gazako zerrendan elizak eraikitzeko in-
orain dela 1.500 urte inguruko bizantziar eliza batenak teres handia zuten agintari bizantziarrek».
izan daitezke, arkeologoen ustez, Palestinako Turismo
Gaza portu oparoa izan zen Erromatar Inperioaren ga-
eta Zaharkien Ministerioak adierazitakoaren arabera.
raian, eta askotariko biztanleak zituen: greziarrak, erro-
Kapitel korintoarrak dituzten marmolezko zutabeen za- matarrak, juduak, egiptoarrak eta persiarrak. K.o. IV.
tiak aurkitu dituzte. Zati horietako bat ia hiru metro luze mendearen amaieran eta V. mendearen hasieran, paga-
da, 90 cm-ko harrizko oinarria du, eta Kristo irudikatzen
noen tenpluak suntsitu zituzten, eta hainbat eliza eraiki.
duen greziar sinbolo bat dauka. Hamabost pieza aurki-
tu dituzte jada, eta hondeaketa-lanetan dihardute. Prozesu horrek aurrera egin zuen, K.o. 637an Amr ibn
al-As lider musulmanak Gaza konkistatu zuen arte. Ho-
«Gure lehen inpresioa da Bizantziar Inperioaren ga-
rren ostean, biztanle gehienak islamera aldatu ziren,
raiko katedrala edo eliza dela», adierazi du Jamal Abu
eta kristauen gurtzarako tokiak utzi zituzten.
Rida-k, Turismo eta Zaharkinen Ministerioko zuzen-
dari nagusiak. 2016ko apirilaren 4a, Reuters agentzia
1 Irakurri goiko testua, eta erantzun. (2 p.)

• Zer aurkitu dute langileek Gazan?
• Zer ezaugarri ditu?
• Nolakoak ziren bizantziar elizak?
• Nork konkistatu zuen eremu hori? Noiz?
• Zer kalifalditan sartuko zenuke konkista hori? Zer ezaugarri izan zituen kalifaldi horrek?
2 Islamiarren konkisten ostean, kristauen hainbat eliza abandonatuta geratu ziren, eta beste batzuk meskita bihurtu zituzten.
Meskita horietan otoitz egiten zuten musulmanek, egunean bost aldiz. Baina, zer beste eginbide bete behar dituzte
musulmanek? (1 p.)
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 44 13/12/2016 10:03:06

PROBA
3 Begiratu Bizantziar Inperioa adierazten duen denbora-lerroari, eta erantzun. (1,5 p.)
400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400
GOREN UNEA B E H E R A L D I A
476 Mendebaldeko Erromatar 1054
Inperioaren amaiera Ekialdeko Zisma 1453
395 527 Justinianoren Turkoek Kostantinopla
Teodosioren erregealdia hartu zuten.
zatiketa (527-565) Bizanziar Inperioaren amaiera
• Zer urtetan banatu zen bitan Erromatar Inperioa?
• Zer gertatu zitzaion Mendebaldeko Erromatar Inperioari? Noiz?
785414_04_p125_lt_imperio_bizantino
• Noiz izan zuen Ekialdeko Erromatar Inperioak edo Bizantziar Inperioak goren unea?
• Zer enperadore gailendu zen garai hartan? Zer helburu izan zuen?
• Omeiatarren kalifaldiaren garaian zer etapa bizi izan zuen Bizantziar Inperioak?
• Noiz desagertu zen Islamiar Inperioa? Adierazi urte hori denbora-lerroan. Bizantziar Inperioa desagertu aurretik ala ondoren
izan zen?
4 Musulmanek ez ezik, bisigodoek ere hartu zituzten Bizantziar Inperioaren lurraldeak VII. mendean. Erantzun. (2 p.)
• Nondik bota zituzten bisigodoek bizantziarrak?
• Noiz iritsi ziren hara bisigodoak? Zergatik?
• Zer jarduera ekonomiko nagusi zituzten bisigodoek? Bizantziarren antzeko jarduerak al ziren?
5 Orobat, musulmanek Iberiar penintsula inbaditu zuten. Erantzun. (1 p.)

• Zer kalifalditan izan zen inbasioa?
• Zer eragin zuen inbasioak?
• Zer garaitan galdu zuten islamiarrek Iberiar penintsula?
6 Bai Bizantziar Inperioa bai Islamiar Inperioa oso indartsuak izan ziren, eta luze iraun zuten. Alderatu bi inperioak, honako
arlo hauek kontuan hartuta: (2,5 p.)
• Antolaketa politikoa:
• Antolaketa ekonomikoa:
• Erlijioaren garrantzia:
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 45 13/12/2016 10:03:07

1
Ebaluatzen diren
Ebaluazio-irizpideak* Jarduerak
gaitasunak
Hizkuntza- eta 8. Euskal Herriko lurraldeen bilakaera historikoa euskal lurraldeentzat bereziki
literatura- garrantzitsuak diren une historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta
1, 2, 3, 5, 6
komunikaziorako munduko historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa,
gaitasuna ekonomikoa eta kulturala adieraztea.
7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak

identifikatzea, haien arteko loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi 4
izan ditzaketela ohartzea.
Gizarterako eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak
herritartasunerako identifikatzea, haien arteko loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi 6
gaitasuna izan ditzaketela ohartzea.
Ikasten eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak
pentsatzen ikasteko identifikatzea, haien arteko loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi 3
Arterako gaitasuna 9. Ingurune hurbileko zein urrunagoko arte-adierazpen garrantzitsuenak

ezagutzea eta balioestea, ulertzeko kultura guztiek lagundu dutela gizateriaren 1
garapen artistikoan.
1 • Eraikin baten aztarnak aurkitu dituzte, eta Bizantziar 2 Aipatutako eginbideaz gainera, honako betebehar hauek
Inperioko eliza batenak izan daitezkeela uste dute. dituzte: fedea aitortzea (musulmanek honako hau adierazten
• Kapitel korintoarrak dituzten marmolezko zatiak dira. dute: «Ala da Jainko bakarra, eta Mahoma da haren profeta»);
Haietako bat ia hiru metro luze da, 90 cm-ko harrizko Mekara erromes joatea, bizitzan behin, gutxienez;
oinarria du, eta Kristo irudikatzen duen greziar sinbolo bat Ramadaneko hilabetean barau egitea; eta limosna ematea,
dauka. Hamabost pieza aurkitu dituzte jada, eta pobreei laguntzeko.
hondeaketa-lanetan dihardute. 3 • 395ean.
• Gurutze grekozko oinplanoa zuten elizak egiten zituzten • Mendebaldeko Erromatar Inperioa 476an desagertu zen,
bizantziarrek, eta kupula erabiltzen zuten estalki gisa; Odoakro germaniar buruzagiak azken enperadorea,
esate baterako, Konstantinoplako Santa Sofia basilikan. Romulo Augustulo, tronutik kendu zuenean.
• Barrualdeak hainbat mosaikoz eta ikonoz apainduta • 400etik 600era bitartean; baina, batez ere, Justinianoren
zeuden. erregealdian (527-565).
• Musulmanek konkistatu zuten, Amr ibn al-As buru zutela, • Justiniano gailendu zen. Antzinako Erromatar Inperioa
K.o. 637an. berregiten saiatu zen. Haren armadak, Belisario eta
Nartses jeneralen agindupean, garaipen hauek lortu zituen,
• Kalifaldi ortodoxoan (632-661). Mahoma 632an hil ondoren,
besteak beste: bandaloen aurka Afrikako iparraldean,
armada musulmanek islama hedatu zuten, jihad edo gerra
ostrogodoen aurka Italian, eta bisigodoen aurka Hispaniako
santua eginez.
hegoaldean.
Hasieran, Islamiar Inperioa Medinatik gobernatu zuten
• Omeiatarren kalifaldian (661-750) beheraldia izan zuten
Mahomaren familiakoek. Hautaketa bidez eskuratu zuten
bizantziarrek.
agintea, eta kalifa titulua hartu zuten; alegia, musulman
guztien buruzagi politiko eta erlijiosoaren titulua. • Islamiar Inperioa 1258an desagertu zen, mongoliar
armadak azken kalifa abbastarra hil zuenean. Bizantziar
Lehenengo hiru kalifak ia aho batez izendatu zituzten;
Inperioa 1453an desagertu zen, turkoek Konstantinopla
baina, laugarrena hautatzeko garaian, barne-arazoak sortu
hartu zutenean.
ziren. Ali izan zen laugarren kalifa, baina 661ean erail
zuten, eta omeiatarren familiak hartu zuen agintea. 4 • Iberiar penintsulatik.
Kalifaldi ortodoxoan, Arabiar penintsula, Persia eta Egipto • Galiarren aurkako borroka galdu ondoren iritsi ziren
menderatu zituen islamak, eta lehen gatazkak sortu ziren bisigodoak penintsulara.
bizantziarrekin. 409. urtean sueboek, alanoek eta bandaloek Iberiar
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 46 13/12/2016 10:03:08

penintsula inbaditu zuten. Gero, 416. urtean, Mendebaldeko 6 • Antolaketa politikoa. Bi inperioek agintari indartsuak
erromatar enperadoreak hitzarmen bat sinatu zuen zituzten, botere politiko eta erlijiosoa bateratzen
bisigodoekin, sueboak, alanoak eta bandaloak Hispaniatik zituztenak; Bizantziar Inperioan enperadorea edo
botatzeko. Bisigodoek Afrikako iparraldera joatera behartu basileusa zen, eta islamean, berriz, kalifa. Orobat,
zituzten bandaloak eta alanoak, eta gaur egungo Galiziaren agintari horiek funtzionario-sare baten laguntza zuten
lurraldean baztertuta utzi zituzten sueboak. Horren gobernu-zereginetarako; adibidez, Islamiar Inperioan
ordainetan, Galiako hego-ekialdeko lurrak hartu zituzten, eta laguntzaile hauek zeuden: bisirrak edo ministroak, kadiak
Bisigodoen Erresuma sortu zuten, Tolosa hiriburu zuena. (Koranean jasotako legeen araberako justizia aplikatzen
507. urtean, frankoek bisigodoak garaitu zituzten, eta zuten) eta valiak (probintziak gobernatzen zituzten).
Galiatik bota. Hortaz, bisigodoak Iberiar penintsulan ezarri Halaber, bi inperioek armada indartsuak zituzten.
ziren, Toledo hartuta hiriburu. • Antolaketa ekonomikoa. Bi inperioen oinarria merkataritza
• Bisigodoen jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza zen. zen, eta hiriak gailendu ziren, merkataritza-jardueraren
Hirietako biztanleen kopuruak behera egin zuen pixkanaka, gune ziren aldetik.
eta eskulangintza-jardueretan aldaketa gutxi egin zituzten • Erlijioaren garrantzia. Bi inperioetan garrantzi handia zuen
erromatarren garaitik. Merkataritzak ere behera egin zuen. erlijioak. Bizantziar Inperioan, esate baterako, biztanleek
Bestalde, Bizantziar Inperioa merkataritzan oinarritu zen, iskanbila handiak sortu zituzten enperadoreek irudi
eta hirien garrantziari esker garatu zen jarduera hori. erlijiosoak gurtzea debekatu zutenean. Bestalde, 1054an
Hirietan zeuden merkatuak, baita eskulangileen tailerrak Ekialdeko Zisma izan zen; hau da, erromatar Eliza katolikoa
ere. Eskulangintza zetazko produktuetan, esmalteetan eta eta bizantziar Eliza ortodoxoa banandu ziren. Islamean
kalitate handiko tapizetan espezializatu zen. erlijioa politikaren oinarria zen. Mahomaren predikuak
5 • Omeiatarren kalifaldian. Koranean jaso zituzten, eta islama hedatzeko jihad edo
• Erregearen eta nobleen arteko gatazka handiak. gerra santua egin zuten.
• Abbastarren kalifaldian.
ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 47 13/12/2016 10:03:08

2. UNITATEA. EUROPA FEUDALA

Ikaslearen liburuko unitatearen edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Metodologiak nola erabiltzen diren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Unitateko irudien deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
• Inperio Karolingioaren lurraldea eta hedapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
• Verdungo Ituna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
• Bikingoen, magyarren eta sarrazenoen inbasioak . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
• Europako erresuma nagusiak 1000. urtearen inguruan . . . . . . . . . . . . . . 54
• Zalduntza-espiritua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
• Erdi Aroko esamoldeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
• Gurutzadak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
• Matxin Zalbaren euskarazko gutuna (1416) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Irakaskuntza neurrira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
• Funtsezko kontzeptu eta edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
1. fitxa: Inperio Karolingioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. fitxa: Feudalismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3. fitxa: Gizarte estamentala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
• Ezagutzen antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4. fitxa: Erdi Aroko estamentuak eta feudalismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
• Trebeago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5. fitxa: Bikingoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 48 13/12/2016 10:02:47

6. fitxa: Mapak alderatzea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
7. fitxa: Elizaren boterea eta erregeekiko liskarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
8. fitxa: Harreman feudalak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
• A proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . 76

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 49 13/12/2016 10:02:48

2
EUROPA FEUDALA
I
M
EUROPA FEUDALA
JAKIN EGITEN JAKIN IZATEN JAKIN

• Frankoen erresumatik Inperio Karolingiora • 1000. urtearen inguruko Europako • G
izarte feudaleko estamentuen
• Errege-erregina ahulak mapa politikoa interpretatzea bizimoduen artean zeuden
desberdintasunak ezagutzeko
• Feudalismoa eta gizarte estamentala jakin-mina
• Euskal lurraldeak Ba ote dakizu?
• Z enbait pertsonaren egoerak
• Akisgran, Karlomagnoren (jopu edo esklabo izatea)
boterearen erdigunea gaitzestea
Jakingai • Torneoa, abilezia militarren
proba bat
• Gazteluko bizimodua
• Inperioa eta Aita Santuaren Estatuak
• Monasterioko bizimodua
• Euskal lurraldeen
hiritartze-prozesua
• Itsas merkataritza
Gaitasunen garapena
• Analisi etiko eta morala: Zer gertatu zen gurutzadetan?
• Analisi zientifikoa: Artur erregearen kondairak alderdi historikoak al ditu?

• Laburtu funtsezkoa • Erdi Aroko eraikin baten birmoldaketa
• Konprometituak: Europa feudalaren ondarea
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Europa feudala • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
M
• Sakontzeko. Europa feudala • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Europa feudala
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 50 13/12/2016 10:02:49

2
EUROPA FEUDALA
Mailaren arabera
• Frankoen erresumatik Inperio Karolingiora eta Ikasteko gakoak

• Ba ote dakizu?: Akisgran, Karlomagnoren boterearen erdigunea
• Segurtasun-gabeziako garaia eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak
• Errege-erregina ahulak eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak.
• Gizarte estamentala. Noblezia eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak • Berrikusteko eta laguntzeko.
1., 2., 3., 4. eta 6. fitxak
• Ba ote dakizu?: Torneoa, abilezia militarren proba bat
Oinarrizkoa • Ikaslearen autoebaluazioa
• Jakingai: Gazteluko bizimodua
• Edukiak ebaluatzeko. O proba
• Nekazariak, Ikasteko gakoak eta Interpretatu irudia ataletako jarduerak
• Jakingai: Monasterioko bizimodua
• Erdi Aroa euskal lurraldeetan, eta Ikasteko gakoak, Ba ote dakizu?,
Interpretatu irudia, Interpretatu mapa eta Irakurmena atalak
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Kontzeptuak,
Antolamendu politikoa
• Interpretatu Inperio Karolingioaren lurraldearen eta hedapenaren mapa

• Bikingoen inbasioen mapa
• Irakurmena. Erdi Aroko errege-erreginak
• Feudalismoa eta Ikasteko gakoak ataleko jarduerak • Berrikusteko eta laguntzeko.
5. fitxa
Aurreratua • Elizaren boterea eta jarduera guztiak
• Sakontzeko.
• Ba ote dakizu?: Inperioa eta Aita Santua
7. eta 8. fitxak
• Amaierako jarduerak: lurraldea, gizartea
• Lan kooperatiborako
• Konprometituak: Europa feudalaren ondarea proiektuak
• Analisi zientifikoa: Artur erregearen kondairak alderdi historikoak al ditu? • Ikaslearen autoebaluazioa
• Egiten jakin: 1000. urtearen inguruko Europako mapa politikoa • Edukiak ebaluatzeko. O proba
interpretatzea • Gaitasunak ebaluatzeko
Bikaintasunezkoa • Analisi etiko eta morala: Zer gertatu zen gurutzadetan?
• Amaierako jarduerak: Kausak eta ondorioak
• Lan kooperatiboa: Erdi Aroko eraikin baten birmoldaketa
Proiektuetan oinarritutako ikaskuntza Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 2.

(POI) eta lan kooperatiboa Gizarte-proiektua
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 51 13/12/2016 10:02:50

2
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK EUROPA FEUDALA
INPERIO KAROLINGIOAREN LURRALDEA ETA HEDAPENA
Ipar
Inperio Karolingioa Erdi Aroan Mendebaldeko
BRITAINIAR
itsasoa
Daniar
KIEVKO
PRINTZERRIA
Europako hainbat tokitan nagusitu zen egitura poli-
Marka
ERRESUMAK
tikoa eta lurralde-antolaketa adierazteko erabiltzen
SIA SAXONIA
FRI Iparraldeko den termino historiografikoa da. Gaur egungo Fran
Akisgran Maguntzia Sorabiar
eslaviarrak
OZEANO BRETAINIA Paris
Marka
Ekialdeko
tziaren lehen eremu geografikoetako bat izan zen.
ATLANTIKOA Marka IOA
ING Ratisbona Marka
Bretoia
IO
KA
RO
L
Marka
Errege garrantzitsuena Karlomagno izan zen (Akis-
ER
INP
Bordele Lyon Milan
Panonikoa
Friuliko
gran, 742 – Aix-la-Chapelle, 814), frankoen errege
KRISTAU-
ERRESUMAK AKITANIA
Marka Hegoaldeko Pepin Laburraren semea. Karlomagnoren helburua
ELIZAREN eslaviarrak
Hispaniako
Marka
ESTATUAK
SPOLETOKO
zen Erromatar Inperioaren batasun politikoa
Erroma DUKERRIA
AL ANDALUS
berrosat zea eta Europan kristautasuna finkatzea.
BIZANTZIAR
INPERIOA
Horretarako, zenbait kanpaina egin zituen:
• Saxoiak menderatu zituen (772-804) Alemaniako ipa-
Frankoen erresuma
Karlomagnoren konkistak ISLA M IA R
Med it er r an eo rraldean, eta Elba ibaira arteko lurraldeak beretu.
itsasoa
Mugetako markak I N PER I O A Eremu hori kristautzeko, zenbait elizbarruti sortu
zituen: Bremen, Münster, Paderborn eta Osnabrück.
• Ia aldi berean konkistatu zuen Italiako Lombardiar Erresuma (774), Aita Santuaren Estatuei erasotzen ari zena.
• 788an Bavaria beretu zuen, eta Austria eta Kroazia aldera hedatu zuen.
• Pirinioak zeharkatu zituen, eta Al Andalusen sartzen ahalegindu zen, baina ez zuen arrakasta handirik izan.
Hispaniako Marka finkatu zen.
Konkista horien bidez, inperio handi bat sortu zuen Karlomagnok, Atlantikoko kostaldeetatik Elba ibairaino, eta
Itsaso Baltikotik Al Andalusera eta Italiako iparralderaino. Leon III.a aita santuak enperadore koroatu zuen
Karlomagno 800. urtearen amaieran, eta Elizaren adar armatu bihurtu zen.
750528_02_p01_imperio_carolingio
Lurralde horiek guztiak defendatzeko, markak sortu ziren. Iparraldeko marken bidez (Danimarkakoa, Sorabiarra, Ekial-
dekoa...) Europako ekialdeko eslaviarrei eta magyarrei aurre egiten zieten, eta Hispaniako Markaren bidez islamari.
VERDUNGO ITUNA
Ipar Karlomagnoren oinordekoa, Luis Errukitsua, hil ondoren, haren

itsasoa
semeen artean banatu zen Inperio Karolingioa:
FRISIA
SAXONIA • Luis Germaniarrak Ekialdeko Frantzia edo Germania hartu zuen
Rh
Akisgran
in
(gaur egungo Alemania). Lurralde haietan erregearen agintea sen-

iba
ia
Paris Verdun
NEUSTRASIA Dan
ubio
ibaia Ratisbona dotzeaz gainera, Danubioko merkataritza sustatu zuen.
OZEANO AUSTRASIA
ATLANTIKOA
Estrasburgo
KARINTIA
• Karlos Burusoilak Mendebaldeko Frantzia eskuratu zuen (gaur
ia
egungo Frantzia). Bere erregealdian normandiarren inbasioei aurre

iba
Bordele
o
LOMBARDIA
dan
ZA egin behar izan zien IX. mendearen erdialdean.

Ro
AKITANIA E NT
OV
PR
• Lotariok enperadore titulua eta inperioko bi hiriburuak hartu zituen,
ELIZAREN
ESTATUAK
Erroma eta Akisgran, bai eta bere bi anaien lurraldeen arteko ere-
Erroma
Verdungo Ituna (843)
Karlos Burusoilaren erresuma
M ed i terran eo
muak ere. Lurralde horiei Lotaringia esaten zitzaien; gaur egungo
Flandria (Herbehereak, Belgika eta Luxenburgo), Rhin ibaiaren
Lotarioren erresuma
i tsaso a
Luis Germaniarraren erresuma
eskuinaldeko lurraldeak (Alsazia, Lorrena eta Renaniaren zati bat),

Burgundia eta Proventza –gaur egungo Frantziako bi eskualde–
eta egungo Italiaren iparraldea ere hartzen zuten. Lurralde horiek oso denbora laburrean egon ziren errege bakar
baten eskuetan; izan ere, Lotarioren semeen artean banatu zituzten, eta gero inguruko erresumen artean. Horren-
bestez sortu ziren erresuma hauek: Italiako Erresuma, Burgundiako Erresuma (gero Arlesko Erresuma izan zen) eta
750528_02_p02_tratado_Verdun
Lotaringia (gaur egungo Lorrena, hainbat mendetan Frantziaren eta Alemaniaren arteko liskarren gunea).
Karlomagnoren bilobek Verdungo Itunean (843) adostu zuten Inperio Karolingioaren banaketa. Gaur egun eza-
gutzen dugun Europa antolatu zuten, funtsean, eta aldaketa gutxi egin dira harrezkero.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 52 13/12/2016 10:02:52

2
BIKINGOEN, MAGYARREN ETA SARRAZENOEN INBASIOAK
ISLANDIA
Bikingoen erasoak
Sarrazenoen erasoak
Magyarren erasoak
A
Suediarrak
O
I K
Norvegiarrak Volgako
T
bulgariarrak
N
Ipar
L A
itsasoa KIEVKO
DANIMARKAKO PRINTZERRIA
IRLANDA ERRESUMA
A T
POLONIAKO
O
GERMANIAKO ERRESUMA
A N
ERROMATAR
FRANTZIAKO INPERIO SANTUA Ka
sp
ERRESUMA ia
r
O Z E
its
HUNGARIAKO as
ERRESUMA
oa
BURGUNDIAKO
Beltza
LEÓNGO ERRESUMA
tsaso
ERRESUMANAFARROAKO I
ERRESUMA KATALUNIAKO
KONDERRIAK AITA SANTUAREN BIZANTZIAR INPERIOA
KORDOBAKO ESTATUAK
KALIFA-HERRIA
Mediterraneo itsasoa
750. urtetik VIII. mendea hasi arte Mendebaldeko Bigarren krisialdi horren kronologia egitea ez da erra
Europak ez zuen kanpoko eraso handirik izan. Ekial za. Erasotzaile bakoitzak bere erritmoari eutsi zion, bai
deko Europak soilik pairatu zituen eslaviarren aldiz na bi mugimendu nabarmendu ziren epealdi guztian:
kako erasoak.
750528_02_p03_Vikingos eslaviarren etorrera eta estepako zaldizkoena. Eslavia
rren aurreratzea garrantzi handiko gertaera historikoa
Inbasioek eragindako bigarren krisialdian ez zen
izan zen, baina azterlan gutxi egin dira gai horri buruz.
kolokan jarri kontinentearen etorkizuna, lehen inba
sio-boladan gertatu zen moduan. Eslaviarrek Euro VI. mendetik aurrera, Eurasiako estepa mendebalde
paren ia heren bat hartu zuten, eta hungariarrek rantz joateko korridore handi bihurtu zen. Turkoak,
nabarmen gutxiago; gainerakoen helburu nagusia ez bulgariarrak, jazaroak, magyarrak, petxenegoak...
zen lurrak hartzea eta kolonizatzea, harrapakin itze Guztiek Mediterraneo aldera jo zuten etengabe.
lak lortzea baizik. Al Andalustik lehorrez abiatu ziren zenbait espediziok
Erdi Aroaren hasierako inbasioak ia beti gune jakin ez zuten asko iraun, Karlomagnok geldiarazi baitzituen.
batzuetan izan zirenez, eremu horiek defendatzeko Aitzitik, pirata eta gerrari sarrazenoen erasoak etenga
neurriak hartu zituzten. Bigarren boladako inbasioak, beak izan ziren; gurutzadak eta berbereen razziak sortu
arte iraun zuten, Aro Modernora arte, alegia.
berriz, toki guztietatik iritsi ziren, eta Europak ez
zekien nola defendatu. Bikingoen fenomenoa da hobekien mugatuta dagoe
na. VIII. mendearen amaieran hasi zen, eta XI. men
Egoera hori paradigmatikoa izan zen Galian: belaunaldi
dearen bigarren erdian amaitu. Bi bolada eta kontra
batek, 870-900ekoak, hain zuzen, ipar-mendebaldetik
ko bi joera izan ziren:
eta mendebaldetik bikingoak etortzen ikusi zituen;
ekialdetik hungariarrak sartzen (Rhin ibaia zeharkatu • Suediarrek lantegiak sortu zituzten Itsaso Baltiko
ta), bai eta hego-ekialdetik ere (Alpeak zeharkatuta); eta aren ertzean, eta Errusia zeharkatu zuten, bizan
Mediterraneotik sarrazenoak. Erasotzaileek soldadu tziarren eremura iristeko.
gutxi izaten zituzten, eta erasoaldiak laburrak izan ziren; • N orvegiako nekazariek Ingalaterra, Irlanda eta
baina, hainbeste inbasioren ondorioz, beldur handia Galia inbaditu eta kolonizatu zituzten, eta Medite
sortu zen Europan. rraneoraino iritsi ziren.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 53 13/12/2016 10:02:54

2
EUROPAKO ERRESUMA NAGUSIAK 1000. URTEAREN INGURUAN
Iberiar penintsulako garai bateko

marka karolingioak independente
rak
Lap
on
iar
egin ziren, eta marka haietako
Norvegiarrak
Finlandiarrak bakoitzak bere estatua antolatu
zuen. Milurtekoaren hasieran,
A
Volgako
O
bulgariarrak
oa
Nafarroako Erresuma eta Bartze-
I K
PIKTOEN ETA
ltik
ESKOTOEN ERRESUMA Suediarrak
T
Ba
KIEVKO
lonako Konderria nabarmendu
N
so
IRLANDA
a
ERRESUMA Its
L A
Anglosaxoiak ziren.
A T
GERMANIAKO
POLONIA
Eliza Katolikoak, berriz, Aita
ak
ego
Santuaren Estatuak zituen Italiar
O
ERROMATAR
en
FRANTZIAKO INPERIO SANTUA Eslovakiarrak
Petx
A N
ERRESUMA Kaspiar
HUNGARIAKO
ERRESUMA
penintsulan, eta era independen-
O Z E
itsasoa
tean gobernatzen zituen. Oton I.a
BURGUNDIAKO GEORGIA
ERRESUMA Itsaso Beltza
LEÓNGO ITALIAKO KROAZIA
ERRESUMA NAFARROAKO ERRESUMA
erregeak, Germaniako Erromatar
BOSNIA
ERRESUMA BULGARIAR
BARTZELONAKO
KONDERRIA INPERIOA
KORDOBAKO
KALIFA-HERRIA
AITA SANTUAREN
ESTATUAK
Inperio Santuko buruak, lurralde
BIZANTZIAR INPERIOA
horiek babestu zituen Italiako
Erresumaren erasoetatik, eta
Mediterr an eo its as oa Joan XII.a aita santuak Oton I.a
enperadore koroatu zuen Done
Petri basilikan.
Europako mapa berria sortu 750528_02_p04_año 1000

zen, alde batetik, Inperio Europaren erdian Germaniako Erromatar Inperio
Karolingioaren barne-krisiaren ondorioz, eta bestetik, Santua zegoen. Estatu handi hori zenbait lurralde
bigarren inbasioak izan zirelako, normandiarrek, independentek osatzen zuten, enperadore baten
sarrazenoek, magyarrek eta eslaviarrek kokaleku be- agintepean. Oton I.ak enperadore koroatu aurretik
rriak hartu baitzituzten. lortu zuen aginte eta botere handiena, Lechfeldeko
Guduan (955) magyarrak garaitu zituenean eta herri
Iparraldean Danimarkako Erresuma bikingoa zego- horrek erresumako ekialdeko lurraldeei zekarkien
en, Jutlandia penintsula ez ezik Eskandinaviar arriskua urrundu zuenean.
penintsulako lurraldeak ere mendean zituena. Harald
Blatand erregeak bateratu zituen lurralde horiek, Italiako hegoaldean, Bizantziar Inperioak musulma-
ordura arte familiarteko klanen eskuetan baitzeuden. nen erasoak pairatu zituen, Mediterraneo itsasoaren
ekialdea kontrolatu nahi baitzuten islamiarrek. Hala
Britainia Handia anglosaxoien eskuetan zegoen eta guztiz ere, bizantziarren arerio handiena Bulga-
(lurralde hori inbaditu zuten herri germaniarren riar Inperioa izan zen. Simeon I.a, Konstantinoplan
mende); baina normandiarrek erasoaldi batzuk egin hezia, tsar zen garaian bizi izan zuen Bulgariar Inpe-
zituzten, uhartean finkatu ziren pixkanaka, eta behin rioak une gorena. Hura hil ostean, behera egin zuen
betiko menperatzea lortu zuten. Uhartearen iparral- pixkanaka, eta Bizantziar Inperioak beretu zuen
dean piktoak eta eskotoak zeuden: Angus Fergusek berriro.
bateratu zituen VIII. mendean, eta Eskozia sortu zen.
Ekialdeko Europan erresuma berriak sortu ziren,
Frantziako Erresuma hainbat konderri txikitan bana- bigarren inbasioak eragin zituzten herriak bertan ko-
tuta zegoen, eta elkarren artean liskarretan ibiltzen katzearen ondorioz:
ziren. Hugo Kapet erregeak, dinastia horretako lehen
• Eslaviarrek, inbasioen ostean, Poloniako Erresuma
subiranoak, hartu zuen koroa; hala eta guztiz ere,
eratu zuten.
Paris eta Orléans soilik zituen mendean. Ahulezia
h orri probetxu atera zioten normandiarrek, eta • Varegiarrak eta eslaviarrak nahastearen ondorioz,
Frantziako ipar-mendebaldeko eremu bat beretu Kieveko Printzerria sortu zen Itsaso Beltzaren ipa-
zuten, gero Normandia izena hartu zuena. rraldean, Errusiaren aurrekaria.
Burgundiako azken erregeak, Raul III.ak, oinordeko- • Azkenik, magyarrak, estepetatik etorriak, Europa-
rik ez zuenez, bere iloba, Henrike II.a, Germaniako ren erdiraino iritsi ziren. Erdialdeko Europako
Erromatar Inperio Santuko enperadorea, erresuma- erresuma ahulei behin eta berriro eraso egin os-
ren subirano babesle izendatu zuen. Raul III.ak Bur- tean, kristau bihurtu eta bertan finkatu ziren, eta
gundiako Erresuma dukerri bihurtu zuen. Hungariako Erresuma eratu zuten.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 54 13/12/2016 10:02:56

2
GEHIAGO JAKITEKO
ZALDUNTZA-ESPIRITUA ERDI AROKO ESAMOLDEAK
Gaur egun erabiltzen ditugun esamolde batzuk

Erdi Aroan sortu ziren. Adibidez:
• Nork bereari eustea adierazteko, seguir en sus
trece esaten da gaztelaniaz: Mendebaldeko
Zismaren garaian, Aragoiko kardinal bat, Pedro
de Luna, aita santu izateko aukeratu zuten Avig-
nonen: Benedikto XIII.a (1394-1424) izena hartu
zuen. Aita santu legitimotzat jo zuen beti bere
burua, eta bateratzeko bide guztiak baztertu
zituen. Zenbait kontzilioren bidez kendu zioten
kargua, errege eta enperadore batzuek egindako
abdikazio-eskaera ez zuen onartu, ez zien inoiz
uko egin bere eskubideei, eta azkenean Peñisco-
lara erretiratu zen. Bizitza guztian benetako aita
Erregeak eta nobleek zaldun-ordena osatzen santutzat jo zuen bere burua: Benedikto XIII.a
zuten. Erakunde horren ideal garrantzitsu eta gai- izenari eutsi zion, hau da, bereari eutsi zion.
lenak honako hauek ziren: adorea, beren jaunari •
Jesus!: Norbaitek doministiku egiten duenean,
leial izatea, emandako hitza betetzea, eta alargu- ohikoa da «Jesus!» esatea, Erdi Aroan esaten
nak eta pobreak babestea. zutena («Jesusek salba zaitzala!») laburtuta.
Zalduntza-espirituaren eredu izan zen Joan Ohitura hori izurri beltzaren garaian hasi zen;
Luxenburgokoa (1296-1346), Henrike VII.a enpe- gaixotasunaren sintoma omen zen doministiku
radorearen semea. Bohemiako erregea izan zen egitea, eta horrek heriotza zekarren. Beraz, esa-
lehenengo ezkontzagatik, eta Frantziako erregea- molde horrek adierazten zuen Jainkoak soilik
ren ahaidea bigarren emaztearen bidez, Beatriz salba zezakeela pertsona hori.
Borboikoarekin ezkondu baitzen. • Bizitza hobe batera igarotzea: Frantziako hegoal-
Frantziako erregeak dei egin zion Joan Luxenbur- dean, kataroen heresiaren aurkako borrokan (XIII.
gokoari; ahaideak zirenez, erresuma inbaditu zuten mendea), Erromak bidalitako Inkisizio Auzitegiak
ingelesen aurka Crecyko gudu ospetsuan (1346ko oso zorrotzak izan ziren epaiak ematean, uste bai
abuztuaren 26an) borroka egiteko laguntza eskatu tzuen herritar gehienek begi onez ikusten zituztela
zion. Zalduna gizon adindua zen, eta itsu zegoen; heretikoak. Inkisidore bati galdetu zioten erruga-
baina, hala eta guztiz ere, hara joatea erabaki zuen. beren bati zigorra ezartzeko arriskuak ez al zien
Guduaren unerik latzenean, frantziarren porrota kezkarik sortzen. Inkisidoreak ezetz erantzun zuen,
nabarmena zenean, zalditeriaren azken erasoetako beti asmatzen omen zuten: errudunak baldin bazi-
batean parte hartu nahi izan zuen. Horretarako, bi ren sutan hil behar zuten, eta errugabeak baldin
zalduni eskatu zien beren zaldiak berearekin lotze baziren benetako fedearen martiri gisa hilko ziren,
ko, gudura joaten lagun ziezaioten, han borro eta zeruan toki bat izango zuten; beraz, bizitza
katzeko eta eginbeharra betetzeko. hobe batera igaroko zirela bermatzen zitzaien.
Eguna amaitu zuenean, ingelesek hiru zaldunen • Adia galdua egotea edo txoritan egotea adieraz-
gorpuak aurkitu zituzten gudu-zelaiaren erdian, teko, estar en Babia esaten da gaztelaniaz: esamol-
hilda zeuden hiru zaldien gainean, artean elkarlo- de horren jatorria Leongo errege-erreginek Babia
tuta. Ingalaterrako Eduardo, Printze Beltza, inge- izeneko eskualdean egiten zituzten egonaldiekin
lesen garaipena lortu zuena, hunkituta geratu zen lotuta dago. Landaredia joritsua eta ehiza ugaria
zaldunaren ausardiagatik; eta, haren adorea zuelako ezaguna zen Babia, eta egonaldi luzeak
omentzeko, hildakoaren ikurra eta entseina egiten zituzten han errege-erreginek. Beraz, nor-
hartzeko baimena eskatu zion aitari. Harrezkero, bait gortera joaten bazen erregeagatik galde egite-
Ingalaterrako koroaren oinordekoak hiru ostruka- ra, Babian zegoela esan behar zitzaion. Orobat,
luma zuri eramaten ditu ikur pertsonal gisa, bai Babian ez zuten inor hartzen errege-erreginek, ez
eta alemaniar entseina hau ere: Ich Dien ('Nik zer- zioten inolako eskaerari erantzuten, garrantzi han-
bitzatzen dut'), errege itsuak gudu-zelaian adorez dikoa izanda ere. Horregatik, norbait adia galduta
hil arte erabili zuena. dagoela adierazteko erabiltzen da esamolde hori.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 55 13/12/2016 10:02:58

2
GEHIAGO JAKITEKO
GURUTZADAK S
Lur Santura hainbat espedizio egin baziren ere, histo- ziren 1204an, eta arpilatu egin zuten. Horrenbestez, h
riografiak zortzi gurutzada nagusi nabarmentzen ditu: Konstantinoplako Inperio Latindarra sortu zen. W
a
• L ehen Gurutzada (1095-1099). Urbano II.a aita • Bosgarren Gurutzada (1217-1221). Inozentzio III.a aita
K
santuak 1095ean, Clermonteko kontzilioan, egin zuen santuak Letrango IV. kontziliorako deialdia egin zuen
Lehen Gurutzadarako deialdia. Godofredo Bouillon- 1215ean, eta gogora ekarri zuen Elizaren eginbeharre- h
goa, Raimundo IV.a Tolosakoa eta Bohemundo I.a Ta- tako bat Lur Santua berreskuratzea zela. A
ndres Hun- E
rentokoa izan ziren buru. Zenbait hiri konkistatu zituz- gariakoa izan zen gurutzadaren buru. Egipton, Dai- i
ten: Nizea (1097), Antiokia (1098) eta Jerusalem (1099). mieta-ko gotorlekua hartu zuten, baina utzi egin behar h
• Bigarren Gurutzada (1147-1149). Luis VII.a Frantzia izan zuten gero. Azkenean, kristauak galtzaile izan E
koa eta Konrado III.a enperadorea izan ziren guru ziren, eta haien armada errenditu egin zen. i
tzadaren buru, San Bernardoren eraginpean. Espe • Seigarren Gurutzada (1228-1229). Jerusalem berres- h
dizioak porrot egin zuen, frantziarren eta alemaniarren kuratzeko beste ahalegin bat izan zen. Frederiko II.a M
arteko desadostasunagatik. Azkenean Damaskoren Alemaniakoak, aita santuaren laguntzarik gabe, Jeru- i
aurkako erasoak huts egin zuen, eta Saladin sultanak salem berreskuratu zuen, bai eta Betleem eta Nazaret
h
berriz konkistatu zuen Jerusalem 1187an. ere. Dena dela, urte batzuk geroago, 1244an, musul-
N
• Hirugarren Gurutzada (1189-1192). Rikardo, Lehoi- manen eskuetan geratu zen berriz ere Jerusalem.
b
bihotza, Filipe II.a Augusto Frantziakoa eta Frederiko • Zazpigarren Gurutzada (1248-1254). Luis IX.a Frantzia
I.a Bizargorria Alemaniakoa izan ziren gurutzadaren koa izan zen gurutzadaren buru, eta haren helburua
buru. Ez zuten berreskuratu Jerusalem, baina Rikar- Egipto hartzea zen. Alabaina, Mansuran garaitu zuten. L
dok akordio bat lortu zuen Saladinekin, erromes Erregea Frantziara itzuli zen, eta gurutzadaren amaie-
joandakoak eragozpenik gabe sartzeko. Halaber, ra benetako porrota izan zen europarrentzat. Hala eta U
Zipre beretu zuten (1191). guztiz ere, erregearen ospeak gora egin zuen. M
• Laugarren Gurutzada (1202-1204). Merkataritza- • Zortzigarren Gurutzada (1271). Frantziako erregeak, h
gurutzada ere esaten zaio. Inozentzio III.a aita san- Luis IX.ak, berriro hartu zuen aurrea: beste gurutza- M
tuak beste gurutzada baterako deialdia egin zuen da baterako deialdia egin zuen, Tunisiako emirra X
1199an, estatu kristauei laguntzea helburu hartuta, kristautasunera aldatzeko. Aurrekoen antzeko amaie- b
eta Egiptoren aurka egin zuten. Gurutzatuak Vene ra izan zuen: tragedia hutsa; borroka egitera ere ez
K
zian bildu ziren; duxa espedizio-buruarekin elkartu ziren iritsi. Izurriaren ondorioz hainbat gurutzatu hil
E
zen, eta Konstantinoplara joan ziren. Hirian sartu ziren; besteak beste, erregea eta haren seme bat.
g
Á
1
b
MATXIN ZALBAREN EUSKARAZKO GUTUNA (1416)
C
k
Dokumentu hau Matxin Zalbak, Karlos III.a Prestua zen agirietara eta literaturara iritsi askoz ere geroago
erregearen ofizialak, idatzitako bi gutun laburrek arte. W
osatzen dute. Nafarroako Artxibategian gordeta A
Beste berezitasun batzuek ere hizpide dugun testua n
dago; izan ere, balio handiko dokumentua da: orain aparta izatea dakarte; esate baterako, gutun priba- b
arte aurkitu diren Erdi Aroko testuen artean, euska- tuen adierazgarria da, eta Erdi Aroko dokumentuen
raz idatzitako dokumentu luzeena da. artean horrelako testu gutxi dago. Halaber, deiga-
Jakin badakigu Nafarroako administrazioak latinez rria da bi gutunak euskarri berean idatzita egotea;
D
eta nafar erromantzez idazten zituela dokumentuak, paperezko orri txiki bat da, eduki administratiboa
eta geroago gaztelaniaz. Nafarroako Artxibategian duena (amaieran izaera pertsonaleko paragrafo bat
S
milaka agiri daude gordeta –25 kilometro lineal baino ageri da) eta eduki administratibo horrek bermatu
G
gehiago– horren guztiaren egiaztagiri. zuen orri hori Nafarroako Kontuen Ganberako ar-
E
Alabaina, errealitate idatzi horrek ez du inolaz ere txibategian betiko gordeta egotea. l
ezkutatu behar beste errealitate bat, ahozko tradi Ez da artxibategietan gordeta iraun duen euska-
G
zioari dagokiona: herritar multzo batek euskaraz razko testu bakarra; baina berezia da, ez direlako i
soilik hitz egiten zuen. Dena dela, gure hizkuntza ez hitz bakan batzuk, paragrafo oso bat baizik. E
s
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 56 13/12/2016 10:02:59

2
SAREAN Miguel Ángel LADERO QUESADA, Europa medieval

y el mundo islámico (2015).
http://arteguias.com Europaren eta islamaren arteko harremanak Erdi Aroan,
Web orri honek aukera ematen du unitate honetan ikuspegi hauek aintzat hartuta: sozioekonomikoa, kulturala,
aztertutako zenbait edukitan sakontzeko (bikingoak, Inperio politikoa eta erlijiosoa.
Karolingioa, gurutzadak eta gizarte feudala). Jacques LE GOFF, La Edad Media explicada a los
http://elhistoriador.com.ar jóvenes (2007).
Erdi Aroko ekonomiari, gizarteari eta kulturari buruzko Erdi Aroa beste ikuspegi batetik begiratuta: zaldunak eta
informazio zabala ematen duen web orria. torneoak, gazteluak eta katedralak, juglareak eta trobalariak,
azokak eta erromesaldiak… elementu horiek guztiek beste
http://medievalismo.org garai baten berri izateko nahia sortzen dute, eta garai
Erdi Aroarekin lotutako azken nobedadeak eta artikulu hartako ondareak bizirik dirau gaur egun ere.
interesgarriak ikusteko aukera dago web orri honetan.
Henri PIRENNE, Mahoma y Carlomagno (2008).
http://castillosnet.org Dibulgazio-lan honek Mediterraneo itsasoa hartzen du ardatz,
Munduko hainbat tokitako gaztelu eta gotorlekuei buruzko Ekialde bizantziarra eta Mendebaldea bereizten dituen aldetik.
informazio zehatza ematen duen web-orria.
http://www.nationalgeographic.com.es/historia DOKUMENTALAK
National Geographic erakundearen web orria, historiari
buruzko hainbat gai biltzen dituena. Dinastías: Carlomagno y Sacro Imperio Romano,
Canal Historia España (2003).
Karlomagnoren bizitza eta ekintza gogoangarriak
LIBURUAK zinema-irudien bidez adierazten dituen dokumentala.
Las cruzadas, Canal Historia (2005).
Umberto ECO, El nombre de la rosa (1980). Jerusalem hiri santua hartzeko ahaleginetan egindako
Misteriozko nobela historikoa, monasterioetako giroa ezin guduei buruzko dokumentala.
hobeki adierazten duena.
Michael CRICHTON, El guerrero número 13 (1999). ZINEMA
X. mendean girotutako nobela, herri eskandinaviarren ohitura
barbaroen berri ematen duena. El halcón y la flecha, Jacques Tourneur-ek zuzendua
(1950). XII. mendeko Lombardian girotutako filma, germaniar
Ken FOLLETT, Los pilares de la Tierra (2006).
konde baten mendean zapalduta bizi den herri bateko
Erdi Aroaren berreraikuntza, Ingalaterran XII. mendean katedral
liskarren berri ematen duena.
gotiko bat eraikitzeko prozesua ardatz nagusi hartuta.
Los vikingos, Richard Fleischer-ek zuzendua (1958).
Ángeles DE IRISARRI, La estrella peregrina (2010).
Bikingoek XI. mendean Ingalaterran egin zituzten erasoaldiak
1000. urtearen inguruan Galiziako Finisterreko biztanleen
kontatzen dituen filma.
beldurrak eta Bretainiako kondesa batek Santiago de
Compostelarako erromesaldian bizi dituen zorigaitzak La espada del sarraceno, Piero Pierotti-k zuzendua
kontatzen dituen nobela. (1959). Selim sultanaren mendean dauden Mediterraneoko
zenbait eremutako liskarren berri ematen du.
Walter SCOTT, Ivanhoe (2007).
Asalduzko garai batean Joan Lurgabea printzeak koroa hartu El nombre de la rosa, Jean-Jacques Annaud-ek
nahi du, Rikardo Lehoi-bihotza erregea gurutzadetan dagoen zuzendua (1986). XIV. mendeko giro erlijiosoan, Gilen
bitartean. Baskervillekoa fraidea eta haren laguntzailea Liguriako
Apeninoetako abadia batean gertatutako hilketak argitzeko
ahaleginetan ari dira.
DIBULGAZIOZKO LANAK Braveheart, Mel Gibson-ek zuzendua (1995).
William Wallace eskoziar errebeldea buru zela, Eduardo I.a
Salvador CLARAMUNT, Ermelindo PORTELA, Manuel Ingalaterrakoaren aurka egindako herri-matxinada.
GONZÁLEZ, Historia de la Edad Media (2014). El rey Arturo, Antoine Fuqua-k zuzendua (2004).
Erdi Aroko alderdi garrantzitsuenak biltzen dituen Artur erregeak saxoien mehatxuari aurre egin zionean bizi
laburbilduma. izan zituen abenturak.
Georges DUBY, Guerreros y campesinos: desarrollo Robin Hood, Ridley Scott-ek zuzendua (2010).
inicial de la economía europea (500-1200) (1976). Robin Hooden ibilerak Nottinghameko sheriffaren aurka,
Erdi Aroko garapen ekonomikoa sustatu zuten faktoreen egonkortasunik ez zuen herrialde batean, gerra zibilaren eta
sintesia. frantziarren erasoaren mehatxupean.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 57 13/12/2016 10:03:00

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO EUROPA FEUDALA
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Inperio Karolingioa F
1 Adierazi Karlomagnoren bizitzari buruzko esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren.
Esaldiak Z O
Karlos Martelen semea zen.
Saxoiak menderatu zituen, eta Italiako Lombardiar Erresuma konkistatu zuen.
Dinastia karolingioaren boterea sendotu zuen.
Leon III.a aita santuak enperadore koroatu zuen Akisgranen.
Erroman jarri zuen bere egoitza.
Hiru seme izan zituen, eta haien artean banatu zuen inperioa.
Menderatu zituen herri guztietan kristautasuna ezarri zuen.

2 Definitu termino hauek, eta azaldu elkarren arteko loturak.

• Jauregiko maiordomoak:
• Kondeak:
• Markesak:
• Missi dominici:
3 Idatzi urte hauetan jazotako gertaera historikoak:

• 732:
• 751:
• 768:
• 800:
• 843:
• 870:
4 Egin Verdungo Itunari buruzko jarduera hauek.

• Margotu Luis Errukitsuaren semeek jaso zituzten
lurraldeak kolore banatan.
FRISIA
SAXONIA
• Bilatu gaur egungo maparen bat, eta adierazi zer
Akisgran
herrialde edo lurralde hartuko lituzketen orain.
Rh
in
Paris
Verdun Ratisbona
• Osatu Verdungo Itunari buruzko taula bat, beheko honen
NEUSTRASIA o antzekoa.
ubi
AUSTRASIA Dan
Estrasburgo
KARINTIA
Data: ...............................................................................................
Rodano
Bordele
LOMBARDIA
AKITANIA TZ
A Adostutakoak: ................................................................................
VEN
O
PR .........................................................................................................
ELIZAREN
ESTATUAK Ondorioak: ......................................................................................
Erroma .........................................................................................................
58 785414_05_p138_estados
IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. I
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 58 13/12/2016 10:03:01

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Feudalismoa
1 Azaldu zer ziren basailutza-harremanak.
• Basailutza-ituna egiteko zeremonian jaunak eta basailuak parte hartzen zuten. Osatu bakoitzaren betebeharren eta
eskubideen eskema, informazio bakoitza dagokion tokian jarrita:
a. Leiala izango zaiola zin egiten dio. c. Laguntza ematen dio, batez ere laguntza militarra.
b. Babesa ematen dio. d. Mantendu egin behar du.
Jauna Basailutza-harremanak Basailua
2 Definitu termino hauek:

• Jaurerria edo feudoa:
• Basailua:
• Jauna:
• Jaunaren erreserba:
• Mantsoa:
• Ostea:
3 Idatzi marrazkian feudo bat osatzen duten zatien zenbakiak, bakoitzari dagokion tokian.
1. Gaztelua 2. Herrixka 3. Errota 4. Soroak 5. Basoa 6. Ordainlekua 7. Eliza
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 59 13/12/2016 10:03:03

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Gizarte estamentala E
1 Irakurri testu hau eta erantzun galderei.
• Zer gizarte-talde bereizten ditu testuaren egileak?
Elizako ordenak gorputz bakarra osatzen du,
• Egileak adierazten duenaren arabera, zer ezaugarri ditu
baina gizartearen banaketak hiru ordena ditu.
talde bakoitzak?
Izan ere, gizakien legeak baditu beste bi egoe-
ra. Nobleak eta libre ez diren gizakiak ez daude • Zer arrazoi ematen ditu egileak gizarte estamentalari
legedi beraren mende. eusteko?
• Osatu gizarte-piramide hau, irakurri duzuna kontuan
Nobleak gerrariak dira, elizen babesleak. He-
hartuta.
rriko gizaki guztiak defendatzen dituzte, bai
handiak bai xumeak; horregatik, beren burua
ere babesten dute. Beste klasea da libre ez diren
gizakiena. Arraza dohakabe horrek ez dauka ezer
oinazerik gabe. Libre ez diren gizakiek janariz eta
jantziz hornitzen dituzte guztiak, ez baitago haiek
gabe bizitzeko gai den gizaki librerik.
Beraz, Jainkoaren herria bakarra delakoan
bagaude ere, hiru ordenatan banatuta dago:
batzuek otoitz egiten dute; beste batzuek, bo-
rroka; eta gainerakoek, lan. Hiru ordena horiek
elkarrekin bizi dira, eta bananduz gero ez lukete
iraungo. Baten zerbitzuak bideratzen ditu beste
bien jardunak. Bakoitzak, txandaka, gainerako
guztiei laguntzen die.
Lege hori nagusi izan zen garaian, bakea izan
zuten munduan. Gaur egun, legeak ahultzen ari
dira, eta bakea desagertu da. Gizakien ohiturak
aldatzen dira, bai eta gizartearen banaketa ere.
ADALBERON LAONGOA, XI. mendea Berdea Pribilegiatuak Horia Ez-pribilegiatuak

2 Erantzun Erdi Aroko estamentuei buruzko galdera hauei:
• Zer dira estamentuak? Zer estamentu zeuden?
• Zer postutan jarduten zuten nobleek zaldun izan aurretik?
• Zer desberdintasun zegoen jopuen eta nekazari libreen artean?
• Nor zen agintari erlijioso gorena?
• Zer eginkizun zuen erlijioak eguneroko bizitzan?
• Zer ziren Jainkoaren tregoak?
3 Osatu taula, estamentu bakoitzaren bizilekua deskribatuz.
Noblezia Kleroa Langileak
Nobleza Clero Campesino
¿Cómo eran los lugares dónde vivían?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 60 13/12/2016 10:03:03
4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Erdi Aroko estamentuak eta feudalismoa

1 Osatu gizarte estamentalari buruzko eskema hau:
Pribilegiatuak
GIZARTE
ESTAMENTALA
Ez-pribilegiatuak
2 Idatzi taula honetan beheko atalak, bakoitzari dagokion tokian.
Gizarte-taldea Eginkizunak
Kleroa
Noblezia
Langileak
a. Erasoren bat pairatuz gero biztanleak babestea. f. Bi adar zeuden: sekularra eta erregularra.
b. Gizarteak behar zituen elikagaiak eta beharrezko produktuak ekoiztea. g. Herrixketan bizi ziren.
c. Pertsonen salbazio espirituala lortzea. h. Monasterioetan bizi ziren.
d. Ezkontzea eta seme-alabak izatea. i. Gazteluak zituzten.
e. Jopuak edo pertsona libreak izan zitezkeen. j. Ekonomia autarkikoa zuten.
3 Lotu kontzeptu bakoitza dagokion definizioarekin.
• Jaunak nekazariei utzitako lurrak,

Feudoa bizibidea atera zezaten.
• Erregeek leialtasunaren truke nobleei

Erreserba
emandako lurrak.
Mantsoa • Jaunak ustiatzen zuen feudo zatia.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 61 13/12/2016 10:03:04

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO
5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Bikingoak
1 Demagun bikingoa zarela, eta lurralde berriak konkistatzeko itsasoratu zarela. Irakurri testu hau,
eta egin jarduerak.
Normandiarren eraso sarri eta zorigaiztokoak ez zi- Bayeux eta beste hiri batzuk inbaditu zituzten, bata
ren bakantzen, eta abadeak gaztelu bat eraiki zuen, bestearen ondoren. Ez zuten herririk errespetatu,
herri fedegabe horren aurkako borrokan babesa ezta monasteriorik ere. Biztanle guztiek ihes egin
izateko […]. Bidean aurkitu zituzten hiri guztiak be- zuten, eta gutxi ausartu ziren esatera: "Geratu, ge-
retu zituzten, inolako erresistentziarik gabe: Bordele, ratu, eutsi, borrokatu zuen lurrarengatik, zuen seme-
Périgueux, Saintes, Limoges, Angulema eta Tolosa
alabengatik, zuen familiagatik!". Lozorro horretan,
hartu zituzten, eta Angers eta Tours suntsitu, bai eta
e lkarrekin lehian, zergak ordainduz berreskura-
Orléans ere […].
tu zuten armaz defendatu ez zutena, eta kristauen
Urte batzuk geroago, ezin konta ahala ontzi norman-
erresuma goibeltzen utzi zuten. Gero, normandiarrek
diar Senan gora joan ziren. Zorigaitza areagotu egin
Espainiari ere eraso zioten, Rodano ibaian behera
zen eskualde hartan. Rouen arpilatu eta erre zuten;
jaitsi eta Italiako Lombardia suntsitu zuten.
Paris, Beauvais eta Meaux hartu; Melungo gotor-
lekua suntsitu; Chartres okupatu; Évreux arpilatu; NOIRMOUTIERREKO MONJEAK, San Filibertoren mirariak

• Zer herriri buruzkoa da testua? FRANTZIA Bayeux Beauvais

Évreux o Meaux
Paris
• Zer hiri arpilatu zituzten?
A
Se
na
Chartres Melun ESKANDINAVIA

O
iba
Adierazi mapan. Anger s

I K
ia
Orléans
Tour s
• Nork idatzi zuen testua?
N T
OZEANO
oa
ATLANTIKOA Ipar
ltik
Nongoak ziren? Saintes
itsasoa
L A
Limoges
Ba
Angulema KIEVEKO
• Osatu mapa, legendan Périgueux BRITAINIAR PRINTZERRIA
Rodano ibaia
A T
Bordele ERRESUMAK
A SAXONIA
adierazitakoaren arabera. FR
ISI IPARRALDEKO
ESLAVIARRAK
O
Tolosa
• Gero, azaldu bikingoek egin BRETAINIA Paris GI O
A
N
N
R OL I
zuten ibilbidea. KA
A
O
E RI
E
NP
Zer lurraldetara iritsi ziren? I
Z
Bordele HEGOALDEKO
O
Vikingoen KRISTAU-
Berdez ELIZAREN ESLAVIARRAK
sorterria
ERRESUMAK ESTATUAK
Vikingoek sortutako
Urdinez estatu popioak AL ANDALUS
BIZANTZIAR
Mediterraneo itsasoa INPERIOA
Gorriz Vikingoen
aurrerabidea
Beltzez Vikingoek
hartutako hiriak
ISLAMIAR ERRESUMAK
2 Goiko testua monje batzuek idatzi zuten. Egin jarduera hauek.

785414_05_p142_vikingos
• Erdi Aroan, eguneroko bizitzan erlijioak garrantzi handia zuen. Adierazi aurreko esaldi hori egiaztatzen duten hiru ezaugarri.
• Erantzun:
a. Eliza erakunde politiko eta ekonomiko boteretsua zen Erdi Aroan. Zergatik?
b. Europar gehienak kristauak ziren. Zertarako izan zen ezaugarri hori oso lagungarria?
c. Nekazariek hamarrena ordaintzen zioten Elizari. Zeri esaten zioten hamarrena?
• Non bizi ziren monjeak? Nolakoa zen hango bizitza? Zer egiten zuten?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 62 13/12/2016 10:03:05

EUROPA FEUDALA
3 Bikingoa izanik, zure herrixkatik atera zara, lurralde berrien bila. Begiratu bi irudiei: bata zure herrixka da,
eta bestea jaun baten feudoa, iritsi zaren tokian ikusi duzuna. Erantzun beheko galderei.
• Zein da zure herrixka eta zein feudoa?

• Zure ustez, bi toki horietako bizimoduak oso desberdinak al ziren?
• Zein zen jarduera ekonomiko nagusia?
• Nolakoak ziren bi tokietako etxebizitzak?
• Nola eraikita zeuden?
4 Inbasio horien ostean, mundua laster bukatuko zela beldur ziren. Bilatu informazioa, eta adierazi
garai hari buruzko zer iritzi diren egia.
Ideia hori normandiarrek sustatu zuten, batez ere.
San Joanen Apokalipsian oinarrituta hedatu zen ideia hori.
Hainbat matxinada eta gosetek sustatu zuten uste hori.
Nobleek harresiz inguratu zituzten gazteluak, munduaren amaieratik babesteko.
2000. urtearen atarian ideia hori berpiztu zen.
Gobernuen egonkortasun eza ere faktore erabakigarria izan zen.
Inbasioen bigarren boladak ez zuen eraginik izan munduaren amaierari buruzko ideian.

5 Zure itsasontzia Iberiar penintsulako kostaldera iritsi da. Irakurri testua (http://www.lavozdelsur.es/vikingos-en-el-valle-
del-guadalquivir) eta erantzun galderei.
• Zerk bultzatu zituen bikingoak beste lurralde batzuk bilatzera?
• Iberiar penintsulako zer tokitan egin zituzten erasoaldiak?
• Nor bizi ziren garai hartan Iberiar penintsulako toki horietan?
• Nolako harremanak izan zituzten?
• Zer eremu inbaditu zituzten geroagoko erasoaldietan?
6 Imajinatu 999. urtearen inguruan bizi den monje bat zarela. Idatzi testu bat zure koadernoan, inguruko mundua nolakoa
den adieraziko duena. Zer beldur dituzu 1000. urteari begira?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 63 13/12/2016 10:03:14

6. fitxa
Izena: Maila: Data:
Mapak alderatzea
1 Begiratu bi mapa hauei. Idatzi X. mendea edo V. mendea, mapa bakoitzari dagokionaren arabera.
rak
iar
on
Lap
...... mendea
Finlandiarrak
Norvegiarrak
A
Volgako
O
bulgariarrak
oa
I K
PIKTOEN ETA
ltik
T
Ba
KIEVKO
N
so
IRLANDA
ERRESUMA It sa
L A
Anglosaxoiak
A T
POLONIA
GERMANIAKO
ak
ego
O
ERROMATAR
FRANTZIAKO Eslovakiarrak xen
INPERIO SANTUA Pet
A N
ERRESUMA Kaspiar
HUNGARIAKO
ERRESUMA
O Z E
BURGUNDIAKO GEORGIA
itsasoa
ERRESUMA Itsaso Beltz a
ERRESUMA NAFARROAKO ERRESUMA BOSNIA
ERRESUMA BULGARIAR
BARTZELONAKO
KONDERRIA INPERIOA
KORDOBAKO AITA SANTUAREN
KALIFA-HERRIA ESTATUAK
BIZANTZIAR INPERIOA
Mediterr aneo its as oa
...... mendea
iak
k Saxo
g loa
An
OZEANO 750528_02_p04_año
Cambrai Turingiarrak 1000
Eslaviarrak
FRANKOEN
ATLANTIKOA k
ERRESUMA na K
ma Lonbardiarrak as
Ala p
ia
r
BURGUNDIARREN OSTROGODOEN it
ERRESUMA GEPIDIARREN sa
ERRESUMA ERRESUMA so
a
SUEBOEN Tolosa Ravenna It s as o B elt za
ERRESUMA
BISIGODOEN Konstantinopla
ERRESUMA Erroma
Toledo
EKIALDEKO
ERROMATAR INPERIOA
M
e
d
BANDA
LOE
it
N ER
RE r
e
S r a
n e o i t s a s o a
UM
A
Alexandria
2 Erantzun zure koadernoan mapei buruzko galdera hauei.

• Zer erresuma zeuden V. mendean Iberiar penintsulan? • Ba al zegoen V. mendeko erresumarik, X. mendean
• Nor zeuden X. mendean penintsulako lurralde gehienetan? lurralde guztiei eusten zienik?
Al Andalusko zer etapari dagokio garai hori? • Zer erresuma zeuden mende horietan Erdialdeko Europan?
• Zer kristau-erresuma berri sortu ziren Iberiar • Zer erresuma zen zabalena V. mendean?
penintsulan? Eta X. mendean?
750528_01_p05_pueblos_germanos
• X. mendean irauten al zuen Bizantziar Inperioak? • Nor zeuden gaur egungo Frantziaren lurraldean V.
Zer lurralde hartzen zituen? mendean? Eta X. mendean? Zer bilakaera izan zuten?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 64 13/12/2016 10:03:15

SAKONTZEKO EUROPA FEUDALA
7. fitxa
ELIZAREN BOTEREA ETA ERREGEEKIKO LISKARRAK
Izena: Maila: Data:
1 Interpretatu testu historiko hau.
• Nork idatzi zuen testua?

Ebanjelioko hitzei esker, jakin badakigu bi ezpata daudela: espiri
• Zer adierazi nahi du «bi ezpata»
tuala eta mundu honetakoa. Bi ezpata horiek Elizaren agintekoak
dioenean?
dira. Aldi batekoa Elizaren alde erabili behar da, eta espirituala
Elizak berak erabili behar du. Espirituala apaizaren eskuetan dago; • Egilearen iritziz, nork menderatu
aldi baterakoa erregearen eta soldaduen eskuetan, baina apaizak behar ditu bi ezpata horiek?
esandakoaren arabera erabili behar dute. Dena dela, ezpata ba • Zure ustez, zer iritziko zioten
tek besteari men egin behar dio, eta aldi baterako aginteak aginte enperadoreak eta erregeek?
espiritualaren mende egon behar du.
BONIFAZIO VIII.a, Unam Sanctam bulda, 1302
2 Begiratu beheko taulari. Testua irakurri ostean, bilatu Gregorio VII.aren eta Henrike IV.aren arteko harremanei buruzko
informazioa, eta erantzun beheko galderei.
Jainkoak sortu zuen Erromatar Eliza. Erromako aita

santuari soilik deitu diezaiokegu, zuzenbidez, mundu
osoko buru. Aita santua da gotzainak kentzeko eta
absolbitzeko ahalmena duen bakarra. Aita santuari
soilik dagokio garaiko legeak ateratzea, kongrega
zioak sortzea, apezpikutzak banatzea edo biltzea eta
abar. Aita santuari soilik eman behar diote oinetan
muin printze guztiek, eta haren izena da eliza guztie
tan esan behar den bakarra. Enperadoreak kentzeko
ahalmena du, bai eta gotzainak beste egoitza batera
aldatzeko agintea ere. Aita santurik gabe, ezin da
sinodo orokorrerako deirik egin, eta haren baimenik
gabe ezin dira liburuak kanonikotzat hartu.
GREGORIO VII.a, Dictatus Papae, XI. mendea
• Zer helburu zituen Gregorio VII.ak?

• Zergatik eta zertarako proposatu zituen neurri horiek?
• Zer neurri hartu zituen Henrike IV.ak aita santuaren aurka?
• Eta zer erabaki hartu zuten nobleek Henrike IV.aren aurka?
• Zer egin behar izan zuen erregeak barka zezaten?
• Zer gertatu zitzaion azkenean Gregorio VII.ari? Eta Henrike IV.ari?
• Nola eta noiz eman ziren amaitutzat Germaniako Erromatar Inperio Santuaren eta Elizaren arteko liskarrak?
Nork gobernatzen zuten garai hartan?
3 Idatzi bost lerroko testu bat, euskal lurraldearen kristautzeak izan zituen ezaugarrien berri emanez. Adierazi zer
monasteriotakoak ziren euskal monjeak.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 65 13/12/2016 10:03:17

SAKONTZEKO EUROPA FEUDALA
8. fitxa
HARREMAN FEUDALAK
Izena: Maila: Data:
Jaunarekiko harremanak Omenaldia

Denek dakitenez, ez daukat nondik jan eta nondik Kondeak galdetu zion (basailu izango zenari) ea bere
jantzi; berorren errukia eskatu nuen, eta jaso dut gizona izatea nahi zuen, erreparorik gabe, eta hau
eskatutakoa –alegia, berorren agindupean jartzeko erantzun zion: «Nahi dut». Basailuaren eskuak elkar-
aukera izatea–, eta hala jarri naiz. Horrenbestez, latuta zeudela, kondeak bere eskuen artean estutu zituen,
guntza eta mantenua eman beharko dit berorrek, musu batez bat eginez. Bigarrenik, omenaldia egin
jatekoari eta jantziei dagokienez, zerbitzu ematen zuenak leialtasuna adierazi zuen (…): «Hitz ematen dut,
diodan heinean eta laguntza hori merezi dudan neu- nire fedean, hemendik aurrera leiala izango natzaiola
rrian. Nik, berriz, bizi naizen artean, zerbitzua eta Gilen kondeari, eta nire omenaldia osorik eta guztien
begirunea eman beharko diot berorri, gizaki aske aurka gordeko dudala, fede onez eta iruzurrik gabe».
gisa, eta bizi naizen artean ez dut izango berorren Hirugarrenik, santuen erlikien gainean zin egin zuen.
eskumenetik askatzeko eskubiderik (…). Aitzitik, be- Horren ostean, kondeak jantziak eman zizkion (inbes-
rorren agintepean eta babespean egon beharko dut tidura), eskuan zuen makila baliatuta (…).
bizi naizen artean (…). G. DE BRUGES,
«Formulae Merovingici et Karolini Aevi», Histoire du meurtre de
Formulae Turonense, 43. zenbakia. In: ARTOLA, M., Charles le Bon,
Textos fundamentales para la historia comte de Flandre
(XII. mendea)
Feudo bat ematea

Jakin dezaten guztiek, nik, Alfontsok, Jainkoaren
graziaz Aragoiko errege, Bartzelonako konde eta
Proventzako markes naizen honek, zuri ematen di-
zut, Gilen Anglesolakoa, Mur-en dudan gaztelua,
nire izenean eta nire ondorengoen izenean, eta zer-
bitzua eta leialtasuna emanez izango duzu zuretzat.
Gaztelua ematen dizut, barruti eta ondasun guztiekin
1 Irakurri testuak eta erantzun galdera hauei:
(…). Horrez gainera, jasoko dituzu gaztelu honen
• Zer harreman mota ezartzen da lehen testuan? barrutiko biztanleek urtean ematen zizkidaten 60
• Nola egiten zen noble bat basailu bihurtzeko ekitaldia? migera gari. Feudo gisa ematen dizut, eta horren
Zer testuk ematen du horren berri? truke betiko zerbitzua eta leialtasuna emango dizki-
dazu, bai niri, bai nire ondorengoei. Nire ordez eta
• Deskribatu omenaldia nola egin behar zen azaltzen
nire ondorengoen ordez, zuk eta zure ondorengoek
duen irudia.
izango duzue betiko, eta guri eta gure ordezkariei
• Begiratu eskemari, eta azaldu zer harreman ezartzen emango diguzue agintea (…).
ziren jaunaren eta basailuaren artean.
Eta nik, Gilen Anglesolakoak, betiko uko egiten diot
• Zer ematen zuen erregeak noble baten leialtasunaren berorren aurka, errege jauna, eta berorren etxekoen
truke? Zer zati zituen? aurka edonolako kalte edo kexa egiteari (…). Gutun
hau Barbastron idatzi da, 1192ko azaroan.
2 Imajinatu errege baten eta konde baten arteko RAMÓN DE CALDES, Liber Feudorum Maior,
omenaldira joan zarela. Idatzi ekitaldia laburbilduko I. liburukia, 179. or., 169. dok.
duen testu bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 66 13/12/2016 10:03:20

2
EUROPA FEUDALA
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer urtetan koroatu zuten Karlomagno enperadore? 7 Nola esaten zitzaion erregeari laguntzeko elkartzen
a. 834an. ziren zaldunen multzoari?
b. 802an. a. Zubisaria.
c. 800ean. b. Hamarrena.
c. Ostea.
2 Verdungo Itunak (843) Inperio Karolingioaren banaketa
ekarri zuen. Noren artean banatu zuten? 8 Zer aurrerabide egin zituzten nekazaritzan XI. mendetik
a. Karlomagno, Luis Germaniarra eta Karlos Burusoila. aurrera?
b. Karlos Burusoila, Luis Germaniarra eta Lotario. a. Hiru urteko labore-txandaketa, lugorria eta
lehorreko sailen hedapena.
c. Lotario, Karlos Martel eta Karlos Burusoila.
b. Golde belarriduna, hiru urteko labore-txandaketa
eta sail ureztatuen hedapena.
3 Zer herri izan ziren 1000. urtearen inguruko Europako
inbasioen bigarren boladako erasotzaileak? c. Lugorria, bi urteko labore-txandaketa eta golde
belarriduna.
a. Bikingoak, bandaloak eta sarrazenoak.
b. Anglosaxoiak, bikingoak eta norvegiarrak. 9 Zer adar zeuden kleroaren barruan?
c. Sarrazenoak, magyarrak eta bikingoak. a. Gotzainak, fraideak eta monjeak.
b. Abadeak, apaizak eta monjeak.
4 Nork laguntzen zien gobernu-lanetan Erdi Aroko
erregeei? c. Klero sekularra eta klero erregularra.
a. Kuriak edo errege-kontseiluak.
10 Zer arrazoi nagusik bultzatu zuten euskal lurraldeetan
b. Gorteak. hiribilduak egitea?
c. Kondeek. a. Arrazoi ekonomikoek, arrazoi estrategiko eta
militarrek, eta arrazoi politikoek.
5 Zer zen basailutza?
b. Arrazoi ekonomikoek, arrazoi erlijiosoek eta
a. Basailuaren eta jopuaren arteko leialtasun-lotura. arrazoi politikoek.
b. Jaunaren eta basailuaren arteko leialtasun-lotura. c. Arrazoi ekonomikoek, arrazoi demografikoek, eta
c. Basailuaren eta nekazariaren arteko leialtasun- arrazoi estrategiko eta militarrek.
lotura.
6 Feudoa osatzen zuten lurrak honela banatuta zeuden:

a. Mantsoak eta laborantza-lurrak.
b. Jaunaren erreserba eta mantsoak.
c. Belardiak eta jaunaren erreserba.
1. c, 2. b, 3. c, 4. a, 5. b, 6. b, 7. c, 8. b, 9. c, 10. a.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 67 13/12/2016 10:03:21

2
EUROPA FEUDALA
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Definitu kontzeptu hauek: (1 p.)

• Basailutza:
• Hamarrena:
• Foruak:
• Donemiliagako glosak:
• Bi urteko labore-txandaketa:

2 Azaldu erakunde hauek Inperio Karolingioan betetzen zituzten funtzioak: (1 p.)

• Konderriak:
• Markak:
• Missi dominici:
3 Zer izan zen Verdungo Ituna? Zer ondorio izan zituen? (1 p.)
4 Osatu inbasioen bigarren boladari buruzko taula hau: (1 p.)
Inbaditzaileak Nondik etorriak? Inbaditutako eremuak
5 Kokatu feudoen zati bakoitzaren izena. (1 p.)

• Zer ziren feudoak?

• Zer lurrek osatzen zuten feudoa?

• Zer eskubide zituen nobleak feudoan?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 68 13/12/2016 10:03:26

O PROBA
6 Adierazi zer estamentutan banatzen zen gizarte feudala, eta osatu taula. (0,5 p.)
Estamentua Osaera Eginkizun nagusia
Pribilegiatuak
Ez-pribilegiatuak

7 Erantzun nobleziari buruzko galdera hauei: (1 p.)

• Nor ziren nobleziako kide?
• Zer ziren osteak?
• Zer eginkizun zuten nobleziako damek?
8 Erantzun euskal lurraldeetako Erdi Aroari buruzko galdera hauei: (1 p.)

• Zer jarduera ekonomiko berri sortu ziren hiribilduak eratu zirenean?
• Zergatik galdu zituzten aberastasunak eta boterea XIV. mendeko euskal nobleek?
• Erromatarren aurreko zer hizkuntzak iraun zuen euskal lurraldeetan? Klerikoek erabiltzen al zuten?
9 Erantzun Elizari buruzko galdera hauei: (1 p.)

• Nor zen Elizaren burua?
• Zer adarretan banatzen zen kleroa?
• Zergatik zen Eliza hain aberatsa?
10 Erreparatu mapari, eta erantzun galdera hauei: (1,5 p.)
• Zer ziren gurutzadak?
OZEANO • Zer aita santuk egin zien dei kristauei Lur Santua askatzeko?
Londres
ATLANTIKOA Worms
Paris

Santiago de
Compostela Itsaso Beltza • Nora joan ziren?
Tolosa
Erroma Konstantinopla

Antiokia
Me
dite
rrane
o itsasoa GURUTZADAK Bigarren gurutzada
Jerusalem Islama Lehen gurutzada Hirugarren gurutzada
785414_05_p149_las Cruzadas
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 69
785414_05_p149_leyenda_las_cruzadas
13/12/2016 10:03:27
2
EUROPA FEUDALA
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:

• Jainkoaren tregoa:
• Ordena militarrak:
• Basailutza:
• Jopua:
• Ostea:
2 Osatu Inperio Karolingioari buruzko taula hau. (2 p.)
Sorrera
Antolaketa
Deuseztatzea
3 Zerk sortu zuen 1000. urtean mundua amaituko zelako ideia? (1 p.)
4 Begiratu irudiari, eta azaldu zer harreman mota ezartzen den. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 70 13/12/2016 10:03:29

O PROBA
5 Erantzun feudoari buruzko galdera hauei: (1 p.)

• Zer zen jaunaren erreserba? Zer atalek osatzen zuten?
• Zer ziren mantsoak?
• Zer errenta jasotzen zituen jaunak?
6 Zergatik ahuldu ziren errege-erreginak, eta nobleak indartu? Nola antolatzen zituzten errege-erreginek
gobernu-lanak? (1 p.)
7 Dama nobleek zaldunen antzeko hezkuntza izaten al zuten? Zer eginkizun nagusi zuten? (0,5 p.)
8 Zergatik esan ohi da ekonomia feudala autosufizientea zela? Zer nekazaritza-teknika erabiltzen zituzten garai hartan?
Zertan hobetu ziren XI. mendean? (1 p.)
9 Azaldu zer esan nahi duen esaldi honek: «Elizak gizarte-bizitza arautzen zuen». (0,5 p.)
10 Erreparatu mapari, eta erantzun galdera hauei: (1 p.)
• Zer dira gurutzadak?
OZEANO • Zer aita santuk egin zien dei kristauei Lur Santua askatzeko?
Londres
ATLANTIKOA Worms
Paris

Santiago de
Compostela Itsaso Beltza
Tolosa • Nora joan ziren?
Erroma Konstantinopla
Antiokia
Me
dite
rrane
o itsasoa GURUTZADAK Bigarren gurutzada
Jerusalem Islama Lehen gurutzada Hirugarren gurutzada
785414_05_p149_las Cruzadas 785414_05_p149_leyenda_las_cruzadas

ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 71 13/12/2016 10:03:30
2
EUROPA FEUDALA
Jarduerak
O proba A proba
7. Gertaera eta prozesu historiko

garrantzitsuenen arrazoiak eta ondorioak
identifikatzea, haien arteko loturak egitea, eta 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan
ditzaketela ohartzea.
O proba
1 •
Basailutza: basailu baten eta haren jaunaren arteko 5 EG • Erregeak noble bati emandako lurrak, haren
harremana, lehenengoak bigarrenari zerbitzuak edo leialtasunaren truke.
zergak ematean oinarritzen zena, haren babesa lortze • Honako lur hauek osatzen zuten feudoa:
aldera.
– Jaunaren erreserba. Jaunak ustiatzen zuen
• Hamarrena: nekazariek Elizari ordaintzen zioten zerga
lurra.
(bildutako uztaren hamarren bat).
– Mantsoak. Jaunak nekazariei utzitako lurrak.
• Foruak: monarkiak lurraldeak administratzeko
Nekazariek elikagaiak lortzen zituzten handik,
ezarritako araudia, Bizkaian, Gipuzkoan, Araban
errenta bat ordainduz, dirutan edo produktutan
eta Nafarroan eskubide eta pribilegio batzuk arautzen
(uztaren zati bat, ehunak, animaliak…), edo zerbitzu
zituena.
pertsonalak emanez (adibidez, jaunaren erreserban
• Donemiliagako glosak: X. mendeko Aemilianensis latindar doan lan egitea).
kodizean lerroen artean edo marjinetan eskuz idatzitako
• Lurrez gain, jaun feudalek jurisdikzio-eskubideak zituzten
oharrak (latinez, gaztelania zaharrean nahiz euskaraz).
beren feudoetan; hau da, justizia egiten zuten eta zergak
• Bi urteko labore-txandaketa: lursailaren erdia soilik lantzea kobratzen zituzten.
eta beste erdia lugorri uztea, lurrak oparotasuna
berreskura dezan. 6
2 • Konderriak: hiriei zegozkien lurraldeak, kondeek

Estamentua Osaera Eginkizun nagusia
gobernatzen zituztenak.
• Markak: mugako lurraldeak, armadak zituztenak eta Nobleak:
markesen agindupean zeudenak. Gainerako biztanleak
zaldunak eta
babestea
• Missi dominici: konde, markes eta gotzain boteretsuenak Pribilegiatuak haien familiak
zelatatzen zituzten ikuskatzaile modukoak.
Kleroa: monjeak Otoitz egitea, salbazio
3 Verdungo Ituna 843an sinatu zen, Inperio Karolingioa eta apaizak espirituala lortzeko
Karlomagnoren biloben artean banatzeko. Karlos Burusoilak
mendebaldeko zatia jaso zuen; Luis Germaniarrak ekialdeko Langileak: Gizarteak behar zituen
zatia; eta Lotariok enperadore-titulua eta bi anaien zatien nekazariak, elikagaiak eta
Ez-pribilegiatuak
arteko lurraldea. Itunaren ondorio nagusia Inperio eskulangileak beharrezko produktuak
Karolingioaren deuseztatzea izan zen. eta merkatariak ekoiztea eta saltzea
4 Inbadi Nondik Inbaditutako

tzaileak etorriak? eremuak 7 • Zaldunak eta haien familiak.
• Osteak zaldun taldeak eta haien armadak ziren,
Britainiar uharteak,
erregeak dei egiten zienean hura defendatzeko
Bikingoak Eskandinaviatik Frantziako iparraldea
biltzen zirenak.
eta Italiako hegoaldea
• Dama nobleen eginkizun nagusia ezkontzea eta
Magyarrak seme-alabak izatea zen. Seme-alabak hezteaz
Asiako
edo Hungariako Erresuma eta etxeko lanak antolatzeaz arduratzen ziren,
estepetatik
hungariarrak batez ere.
Afrikako Kostalde 8 • Burdinolak, itsasontzigintza, arrantza eta merkataritza
Sarrazenoak
iparraldetik mediterraneoa batez ere, ohiko nekazaritzarekin batera.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 72 13/12/2016 10:03:31

• Euskal nobleek aberastasunak eta boterea galdu zituzten 3 Herri inbaditzaileak iritsi ziren: bikingoak (Eskandinaviatik etorri
XIV. mendean lurrak pobretu zirenean eta krisi ekonomiko ziren Britainiar uharteetara, Frantziako iparraldera eta Italiako
handia sortu zenean. hegoaldera), magyarrak edo hungariarrak (Asiako estepetatik
• Euskal lurraldeetako biztanleen zati batek euskaraz soilik etorriak) eta sarrazenoak (Afrikako iparraldeko pirata
egiten zuen. Klerikoek latinez idazten zuten. musulmanak). Bestalde, hainbat erresumatan banatu zen
9 • Aita santua zen Elizaren burua. inperioa, eta haien arteko gerrek defentsarako gaitasuna
mugatu zuten. Horrek izu-ikara hedatu zuen Europa guztian.
• Kleroak bi adar zituen: alde batetik, klero sekularra,
Jende askoren ustez, zorigaitz horiek Jainkoaren zigorrak ziren,
kardinalek, gotzainek, artzapezpikuek eta apaizek osatua,
eta mundua 1000. urtean amaituko zelako ideia zabaldu zen.
eta bestetik, klero erregularra, erlijio-ordenek osatua,
abade edo abadesa bat ordena bakoitzaren buru zela. 4 Irudian noble bat ageria da, erregeari leialtasuna zin egiten.
• Errentak kobratzen zizkietelako jopuei. Horrez gainera, Horrenbestez, basailutza-harremana ezartzen da. Itun horren
nekazariek hamarrena ordaintzen zioten Elizari; hau da, bidez, nobleak omenaldia egiten zion jaunari, eta haren
bildutako uztaren hamarren bat. basailu bihurtzen zen: leialtasuna, laguntza militarra eta
gobernatzeko aholkularitza emango zizkiola zin egiten zion.
10 • Gurutzadak aita santuak eta errege-erreginek antolatutako
kanpaina militarrak ziren, Lur Santua konkistatzea helburu Trukean, monarkak feudoa ematen zion; nobleak gobernatuko
hartuta, musulmanen eskuetan baitzegoen. zituen eta nekazarien bidez ustiatuko zituen lur batzuk, alegia.
• Urbano II.a aita santuak. Nobleek ere izan zitzaketen beste noble batzuk basailu gisa.
Basailu horiek feudo txikiagoak lortzen zituzten,
• Jerusalem zuten xede ia gurutzada guztiek.
leialtasunaren truke. Lotura pertsonaleko kate bat sortzen
zen horrela, monarka eta erresumako nobleak lotzeko.
A proba 5 • Jaunaren erreserba jaunak ustiatzen zuen lurra zen.

Honako atal hauek zituen: gaztelua (jaunaren bizilekua),
1 • Jainkoaren tregoa: borrokatzeko aldi baterako debekua, laborantzako sailak (handik lortutako produktuak jaunari
Elizak ezartzen zuena. eman behar zitzaizkion), belardiak eta basoak (nekazariek
• Ordena militarrak: monje-soldaduz osatutako armadak, nobleziaren baimena behar zuten han ehizatzeko edo
musulmanei konkistatutako Lur Santua defendatzeko egurra biltzeko).
sortuak. •
Jaunak nekazariei utzitako lurrak. Nekazariek elikagaiak
• Basailutza: basailu baten eta haren jaunaren arteko lortzen zituzten handik, errenta bat ordainduz, dirutan edo
harremana, lehenengoak bigarrenari zerbitzuak edo produktutan (uztaren zati bat, ehunak, animaliak…), edo
zergak ematean oinarritzen zena, haren babesa lortze aldera. zerbitzu pertsonalak emanez (adibidez, jaunaren
erreserban doan lan egitea).
• Jopua: jaunaren aginpidearen mende zegoen nekazaria.
Jopuek kobratu gabe egiten zuten lan jaunarentzat, bai • Nekazariek zerga bat ordaindu behar zuten jaunaren
jaunaren erreserbako lurrak landuz, bai etxeko lanak errota, prentsa eta labea erabiltzearen truke. Halaber,
eginez. Lan horren truke, jaunak janaria ematen zien, baina jaunek zergak kobratzen zizkieten merkatariei, beren
oso pobre bizi ziren. Jopuak ezin ziren ez ezkondu ez feudotik igarotzeagatik (bidesaria) eta zubiak
feudotik joan jaunaren baimenik gabe. Jopu-izaera zeharkatzeagatik (zubisaria). Horrez gainera, nekazariek
gurasoengandik jasotzen zen oinordetzan. hamarrena ordaintzen zioten Elizari.
• Ostea: zaldunek beren basailuekin eta armadekin osatzen 6 Oro har, IX. eta X. mendeetan errege-erreginek botere gutxi
zuten taldea, monarkak laguntza militarra eskatzen bazien zuten. Haien erabakiek normalean beren ondareari soilik
hura defendatzeko. eragiten zioten; hau da, zuzenean beren mende zeuden
2 lurraldeei.
Errege-armada txikia zen; beraz, monarkak nobleen armada
Inperio Karolingioa pribatuaren beharra zuen. Alderdi ekonomikoari dagokionez,
errege-erreginek ez zuten basailuen lurretan zergak kobratzeko
Maiordomoek monarka frankoak bota behar adina botere. Monarken diru-iturri nagusiak haien ondare
Sorrera zituzten. Karlomagno enperadore koroatu pertsonala eta hiri batzuetatik jasotzen zituzten sarrerak ziren.
zuten 800ean. Erdi Aroan, errege-erreginek ez zuten hiriburu finko bat
izaten; horren ordez, gaztelu batetik bestera aldatzen ziren,
– Konderriak, kondeen agindupean. erresumako lurraldeak kontrolatzeko. Senidez, gerrariz eta
Antolaketa – Markak, markesen agindupean. aholkulariz osatutako segizio batekin bidaiatzen zuten;
– Biek leialtasuna zin egiten zioten erregeari. segizio horri gortea esaten zitzaion.
Monarkek gobernatze-lanetan laguntzen zieten
Luis Errukitsua (Karlomagnoren semea)
pertsona talde bat zuten: kuria edo errege-kontseilua.
hil zenean, Verdungo Itunaren bidez (843)
Deuseztatzea Hasieran, monarkaren senideek eta lagunek osatzen
banatu zen inperioa haren ondorengoen
zuten talde hori. Denborarekin, ordea, kuria handituz joan
artean.
zen, eta beste pertsona batzuk gehitu zitzaizkion:
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 73 13/12/2016 10:03:31

legelariak, elizako goi-dignatarioak, errege-jauregiko ofizialak, asmatu zuten, lurra sakonago goldatzeko; hiru urteko labore-
nobleziako kide garrantzitsuak eta gerrariak. txandaketa hasi zuten (lurra bi urtetik behin lugorri utzi
7 Ez. Emakumeak, ezkondu ondoren, senarraren mende beharrean hiru urtetik behin utz zitekeen horrela) eta sail
zeuden, eta obeditu egin behar zioten. Nobleziako damen ureztatuak areagotu ziren.
eginkizun nagusia ezkontzea eta seme-alabak izatea zen. 9 Erlijioak garrantzi handia zuen eguneroko bizitzan. Errituak,
Emakume nobleek seme-alabak hezteaz eta etxeko lanak bataiotik hasi eta ehorzketarainokoak, kristautasunarekin
antolatzeaz arduratzen ziren. lotuta zeuden. Elizako kanpaiek nekazarien eguneroko lanak
8 Bizitzeko adina ematen zuelako. Lanabes bakunak erabiltzen markatzen zituzten, egutegiak erlijio-jaien arabera egiten
zituzten. Abereek sortutako ongarria soilik zutenez, lurrari ziren, eta Jesusen jaiotzatik hasten ziren urteak zenbatzen.
atseden hartzen utzi behar zioten. Urtero lursailaren erdia 10 • Gurutzadak aita santuak eta errege-erreginek antolatutako
soilik lantzen zuten, eta beste erdia lugorri uzten zuten, hau
kanpaina militarrak ziren, Lur Santua konkistatzeko,
da, landu gabe, lurrak emankortasuna berreskura zezan.
musulmanen eskuetan baitzegoen.
XI.mendetik aurrera, nekazaritzako ekoizpenak gora egin
•
Urbano II.a aita santuak.
zuen. Basoak bota zituzten eta lurrak lehortu ziren, landu
zitekeen lurraren azalera areagotzeko. Horrez gainera, • Jerusalem zuten helburu ia gurutzada guztiek.
zenbait aurrerapen egin ziren; adibidez, golde belarriduna
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 74 13/12/2016 10:03:32

.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 75 13/12/2016 10:03:32

2
EUROPA FEUDALA
Izena: Maila: Data:
«Ekialdean bizi diren gure neba-arrebek zuen laguntza behar dute lehenbailehen […]. Izan ere, entzungo zenu-
ten bezala, turkoek eta arabiarrek eraso egin diete, eta Romaniako lurralde zabalak konkistatu dituzte […].
Pertsona asko hil eta atzeman dituzte, eta elizak hondatu eta inperioa suntsitu dute […].
Jainkoak Kristoren heraldo izendatu zaituzte, […] lurralde haietako kristauei laguntzeko».
URBANO II.a, Clermonteko kontzilioa, 1095
1 Lehen gurutzadatik itzuli zara oraintxe. Zure gaztelura iritsi zarenean, familiakoek gurutzadari buruz galdetu dizute.
Irakurri goiko testua eta erantzun. (2 p.)
• Zer aita santuk egin zuen gurutzadara joateko deialdia?
• Noiz hasi zen lehen gurutzada? Noiz arte iraun zuen?
• Zer helburu zuen?
• Zerk bultzatu zaitu, zaldun gisa, gurutzada horretan parte hartzera?
2 Zu bizi zaren gaztelua feudo handi baten atala da; monarka batek eman zion zure aitari. (1 p.)
• Begiratu marrazkiari, eta idatzi bertan egin ditzakezun jardueren zenbakiak.
1. Omenaldi-dorrean bizi.

2. Ehizan ibili.
3. Zubisaria kobratu.
4. Errota erabiltzeagatik kobratu.
• Azaldu, halaber, zer bi lur mota dauden feudoan.
3 Orobat, feudoan zure nekazariak bizi dira. (1 p.)

• Ba al dakizu zertan bereizten diren nekazari libreak eta jopuak?

• Zer esan nahi du ekonomia feudala autosufizientea izateak?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 76 13/12/2016 10:03:38

PROBA
4 Noblea zarenez, zure aitaren feudoa oinordetzan hartuko duzu hura hiltzen denean, hark bere aitarengandik
jaso zuen bezala. (1 p.)
• Zergatik ezarri zituzten erregeek lotura pertsonalak?
• Zer da basailutza-ituna?
5 Zuen lurrak familiarenak dira Inperio Karolingioa deuseztatu zen garaitik hasita. (1 p.)
• Noiz gertatu zen deuseztatze hori?
• Non sinatu zuten behin betiko ituna?
• Zer ezarri zuen itun horrek?
6 Hain zuzen ere, urruneko zure ahaide bat Karlomagnori zerbitzu eman zion konde bat izan zen. (1 p.)
• Noiz izendatu zuten enperadore Karlomagno?
• Zertan bereizten ziren kondeak eta markesak?
• Nor ziren missi dominici?
7 Halaber, zure birraitonak feudoa defendatu behar izan zuen bikingoen erasoaldietatik. (1 p.)
• Nondik etorri ziren bikingoak?
• Europako zer eremutara iritsi ziren?
• Bikingoak alde batera utzita, zer herrik sortu zuten izu-ikara 1000. urtearen inguruan?
8 Gurutzadetatik itzuli zarela ospatzeko, zure amak jaialdi handi bat antolatu du.
Zure anaia ere, monasterio batean bizi dena, etortzekoa da. (2 p.)
• Zer eginkizun zuten Erdi Aroko emakume nobleek?
• Kleroko zer adarrekoa da zure anaia?
• Nork osatzen zuten adar hori?
• Zer esan nahi du erlijioso-erregela bati obeditzeak?
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 77 13/12/2016 10:03:38

2
EUROPA FEUDALA
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- 8. Euskal Herriko lurraldeen bilakaera historikoa euskal lurraldeentzat bereziki

eta literatura- garrantzitsuak diren une historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko
1, 2, 4, 5, 6, 7
komunikaziorako historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa, ekonomikoa eta
gaitasuna kulturala adieraztea.
Gizarterako eta 8. Euskal Herriko lurraldeen bilakaera historikoa euskal lurraldeentzat bereziki
herritartasunerako garrantzitsuak diren une historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko
3, 8
gaitasuna historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa, ekonomikoa eta
kulturala adieraztea.
1 • Urbano II.ak egin zuen deialdia Clermonteko Kontzilioan, Nekazaritzako ekoizpenak gora egin zuen XI. mendetik
1095ean. aurrera. Basoak bota zituzten eta lurrak lehortu, landu
zitekeen lurraren azalera areagotzeko. Horrez gainera,
• 1095etik 1099ra arte.
zenbait aurrerapen egin ziren; adibidez, golde belarriduna
• Lur Santua berreskuratzea, musulmanen eskuetan baitzegoen.
asmatu zuten, lurra sakonago goldatzeko; hiru urteko
• Hasiera batean, fedea edo abentura-gogoa izan zitezkeen. labore-txandaketa hasi zuten (lurra bi urtetik behin lugorri
2 • EG (Erantzun grafikoa). utzi beharrean hiru urtetik behin utz zitekeen horrela).
• Bi lur mota zeuden: 4 •
Errege-erreginek botere gutxi zuten. Haien erabakiek
–
Jaunaren erreserba. Jaunak ustiatzen zuen lurra zen, eta normalean beren ondareari soilik eragiten zioten; hau da,
honako atal hauek zituen: gaztelua (jaunaren bizilekua), zuzenean beren mende zeuden lurraldeei. Erresumen
laborantzako sailak (handik lortutako produktuak jaunari mugak sarritan aldatzen ziren; adibidez, errege bat hiltzen
eman behar zitzaizkion), belardiak eta basoak zenean, semeen artean banatzen zuten erresuma.
(nekazariek nobleziaren baimena behar zuten bertan Errege-armada txikia zen; beraz, nobleen armada
ehizatzeko edo egurra biltzeko). pribatuaren beharra zuen monarkak.
–
Mantsoak. Jaunak nekazariei utzitako lurrak ziren. Kanpoko mehatxuren bat sortuz gero, nobleen
Nekazariek elikagaiak lortzen zituzten handik, armadak erregearen armadarekin elkartzen ziren.
errenta bat ordainduz, dirutan edo produktutan Alderdi ekonomikoari dagokionez, errege-erreginek ez
(uztaren zati bat, ehunak, animaliak…), edo zerbitzu zuten basailuen lurretan zergak kobratzeko behar adina
pertsonalak emanez (adibidez, jaunaren erreserban botere.
doan lan egitea). •
Basailutza-itunaren bidez, nobleak omenaldia egiten zion
3 • Jopuak jaunaren aginpidearen mende zeuden. Kobratu jaunari, eta haren basailu bihurtzen zen: leialtasuna,
gabe egiten zuten lan jaunarentzat, bai jaunaren laguntza militarra eta gobernatzeko aholkularitza emango
erreserbako lurrak landuz, bai etxeko lanak eginez. Lan zizkiola zin egiten zuen.
horren truke, jaunak janaria ematen zien, baina oso pobre Trukean, monarkak feudoa ematen zion; nobleak
bizi ziren. Jopuak ezin ziren ez ezkondu ez feudotik joan gobernatuko zituen eta nekazarien bidez ustiatuko zituen lur
jaunaren baimenik gabe. Jopu-izaera gurasoengandik batzuk, alegia.
jasotzen zen oinordetzan. Nobleek ere izan zitzaketen beste noble batzuk basailu
Nekazari askeak herrixketan bizi ziren, beren ekintzak gisa. Basailu horiek feudo txikiagoak lortzen zituzten,
erabakitzen zituzten, eta feudotik alde egin zezaketen. leialtasunaren truke. Lotura pertsonaleko kate bat sortzen
Mantsoak lantzen zituzten, eta horren truke, errentak zen horrela, monarka eta erresumako nobleak lotzeko.
ordaintzen zizkioten jaunari, baina gainerako uzta haien 5 • Luis Errukitsua (Karlomagnoren semea) hil zenean deuseztatu
eskuetan geratzen zen. Bestalde, Elizari hamarrena zen inperioa, hiru semeen artean banatu baitzuten.
ordaintzen zioten.
• Verdungo Ituna sinatu zuten behin betiko 843an.
• Bizitzeko adina ematen zuela. Lanabes bakunak erabiltzen
• Inperio Karolingioa Karlomagnoren biloben artean banatu
zituzten. Abereek sortutako ongarria soilik zutenez, lurrari
zuten: Karlos Burusoilak mendebaldeko zatia jaso zuen;
atseden hartzen utzi behar zioten. Urtero lursailaren erdia
Luis Germaniarrak ekialdeko zatia; eta Lotariok
soilik lantzen zuten, eta beste erdia lugorri uzten zuten,
enperadore-titulua eta bi anaien zatien arteko lurraldea.
hau da, landu gabe, lurrak emankortasuna berreskura
zezan. 6 • 800. urtean.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 78 13/12/2016 10:03:39

• Konde bakoitzak bere hiria gobernatzen zuen, eta 8 • Dama nobleen eginkizun nagusia ezkontzea eta
markes bakoitzak bere marka edo mugako lurraldea. seme-alabak izatea zen. Seme-alabak hezteaz eta
• Missi dominici konde, markes eta gotzain boteretsuenak etxeko lanak antolatzeaz arduratzen ziren, batez ere.
zelatatzen zituzten ikuskatzaile modukoak ziren. • Monasterio batean bizi denez, klero erregularreko kide
7 • Eskandinaviatik. izango da.
• Britainiar uharteetan, Frantziako iparraldean eta Italiako • Kardinalek, gotzainek, artzapezpikuek eta apaizek osatzen
hegoaldean lurraldeak konkistatzea lortu zuten. zuten adar hori.
• Herri inbaditzaileak izan ziren, halaber, Asiako estepetatik • Erlijio-ordena bateko kideen antolaketa eta betebeharrak
etorritako magyarrak edo hungariarrak, bai eta Afrikako ezartzen dituzten araudiak betetzea.
iparraldetik etorritako sarrazenoak ere.
ES0000000051415 786357_Unidad 2_58049.indd 79 13/12/2016 10:03:39

3. UNITATEA. HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . 82

Ikaslearen liburuko unitatearen edukiak. . . . . . . . . . . . . 82
Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Ibilbide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Metodologiak nola erabiltzen diren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Unitateko irudien deskribapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
• Europako merkataritza-bideen eta
unibertsitateen mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
• Izurri beltzaren hedapena Europan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Gehiago jakiteko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
• Marco Poloren bidaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
• XIV. mendeko europar hiriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . 87
Irakaskuntza neurrira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Berrikusteko eta laguntzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
• Funtsezko kontzeptu eta edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
1. fitxa. Espazioa eta denbora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2. fitxa. Jarduera ekonomikoak eta ondorio demografikoak. . . . . . . 89
• Ezagutzen antolaketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3. fitxa. Ekonomia eta jarduera ekonomikoak
Monarkiak Erdi Aroan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
• Trebeago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
4. fitxa: Frederiko I.ak Lübecki emandako pribilegioak (1188) . . . . . . 91
5. fitxa: Merkataritzaren garapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
• Landutako guztiaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
6. fitxa: Erdi Aroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 80 13/12/2016 10:01:27

Sakontzeko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
7. fitxa. Unibertsitateen sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . 96

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
• A proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Gaitasunak ebaluatzeko irizpideak. . . . . . . . . . . . . . 104

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 81 13/12/2016 10:01:28

3
HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN

I
M

• Aldi oparoa • Grafiko batetik historiari • Erdi Aroko hirietako
buruzko informazioa ateratzea bizimodua ezagutzeko
• Hirien goraldia
• Europako XIV. mendeko jakin-mina
• Eskulangileak eta gremioak
erresumen mapa aztertzea • XIII. mendeko garapen
• Aldaketa handiak kulturan ekonomikoak eta ondorengo
• Monarkia feudalen sendotze-aldia krisialdiak izan zuten
Jakingai garrantzia balioestea
• XIV. mendeko krisialdia
• Eguneroko bizimodua Erdi Aroko hirian
• Eskeko ordenak
Ba ote dakizu?
• Historiako lehen
parlamentua
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Antzinako liburu bat aztertzea
• Aplikatu teknika bat: Kordobako forua aztertzea
• Analisi etiko eta morala: Zer egoeratan zegoen gutxiengo judua?
• Laburtu funtsezkoa • Ibilaldi birtual bat

Gasteizen zehar
• Konprometituak: Erdi Aroko azken mendeetako ondarea
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Hirien garapena • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
Erdi Aroan
• Gaitasunak. Proba
• Sakontzeko. Hirien garapena Erdi Aroan
• Kanpoko ebaluazioen gida M
Baliabide digitalak
Bikaintasun-proiektuak
• Medialiburua. Hirien garapena Erdi Aroan
• Gizarte-proiektua
Tresnak
• Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 3
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 82 13/12/2016 10:01:29

3

Mailaren arabera
• Aldi oparoa eta jarduera guztiak

• Hirien goraldia eta jarduera guztiak
• Eskulangileak eta gremioak, eta jarduera guztiak
• Jakingai: Eguneroko bizimodua Erdi Aroko hirian 1., 2., 3. eta 6. fitxak
• Monarkia feudalen sendotze-aldia • Ikaslearen autoebaluazioa
Oinarrizkoa eta jarduera guztiak
• Ba ote dakizu?: Historiako lehen parlamentua
• XIV. mendeko krisialdia, eta Interpretatu irudia eta 1., 2., 4. eta 5. jarduerak
Ikasteko gakoak ataletako jarduerak
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Kontzeptuak,
Ekonomia eta gizartea
• Aldaketa handiak kulturan eta jarduera guztiak

• Jakingai: Eskeko ordenak
• Izurri beltzaren hedapenari buruzko maparen azterketa
• Amaierako jarduerak: Kausak eta ondorioak, Politika
Aurreratua
• Konprometituak: Erdi Aroko azken mendeetako ondarea • Berrikusteko eta laguntzeko.
4. eta 5. fitxak
• Aplikatu teknika bat: Antzinako liburu bat aztertzea
• Sakontzeko. 10. fitxa
• Analisi etiko eta morala: Zer egoeratan zegoen
gutxiengo judua? • Ikaslearen autoebaluazioa
• Edukiak ebaluatzeko. A proba
• Egiten jakin: Grafiko batetik historiari buruzko
informazioa ateratzea • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
osoa
• Egiten jakin: Europako XIV. mendeko erresumen
Bikaintasunezkoa mapa aztertzea
• Aplikatu teknika bat: Kordobako forua aztertzea
• Lan kooperatiboa: Ibilaldi birtual bat
Gasteizen zehar
Proiektuetan oinarritutako ikaskuntza Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 3

ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 83 13/12/2016 10:01:30

3
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN
UNITATEKO EDUKIEN DESKRIBAPENA
EUROPAKO MERKATARITZA-BIDEEN ETA UNIBERTSITATEEN MAPAK
Unibertsitate nagusiak
NORVEGIAKO SUEDIAKO ERRESUMA
Hiriak ERRESUMA
100.000 bizt. baino gehiagoko hiriak E R R U S I A R E S TAT U A K
Bergen Zura 40.000 eta 100.000 bizt. arteko hiriak
Merkataritzaguneak
Garia
Hansarena Novgorod
MOSKUKO
ESKOZIA
A
Genovakoa Reval PRINTZERRIA
O
ko
Ipa r
IK
Veneziakoa Mosku
lti
N
Visby itsa soa
Ip ar Riga
TO
Ba
Kataluniakoa Polotsk
it s as o a
U
s
o
Itsaso sa
TE
Smolensk DANIMARKA
It
Champangekoa Baltikoa Anbarra IRLANDA
A
Artilea Larruak
EN
Merkataritza-bideak Argizaria
D
Stralsund INGALATERRA
R
Eztainua Gdansk
O
Hansaren bideak Hanburgo Lübeck Cambridge
LITUANIAKO
Oxford
Italiar bideak Londres Anberes
Londres DUKERRI
URREZKO
Dortmund Leipzig HANDIA
Lehorreko bideak Brujas Brujas POLONIAKO HORDA
Kiev Gante
ERRESUMA
Kolonia
Azoka Kolonia
Krakovia
Paris Lagny Frankfurt Tana OZEANO INPERIO Praga
Provins Augsburg Larruak FRANTZIAKO Paris
Eztia Ehunak Kaspiar
AT L A N T I K O A ERRESUMA SANTUA
Troyes Viena
itsasoa Angers
Orleans MOLDAVIAKO
Ardoa Burdina Caffa
OZEANO PRINTZERRIA
Bordele HUNGARIAKO
Lyon Venezia
AT L A N T I K O A Gatza Itsaso Beltza A K I TA N I A K O ERRESUMA
Santander Genova DUKERRIA VE
Montpellier Milan BresciaTreviso NE VALAKIAKO
Bilbo Verona IA Z PRINTZERRIA
Burdina Marseilla Trebizonda Cahors Grenoble
Vercelli
Piacenza Padua Venezia
Itsaso Beltza
Medina del Tolosa
Avignon GENOVA
Campo Ragusa Genova Reggio
Bolonia
Garia Espeziak Palentzia NAFARROA Montpellier PROVENCE
Bartzelona Florentzia BULGARIA
Armak Konstantinopla Valladolid Siena SERBIAR
Toledo Durazzo
Perpinyá Perugia
Lisboa Salamanca ARAGOI PRINTZEAK
AL
Coimbra
ELIZAREN Konstantinopla TURKIAR
Valentzia Lleida
Korsika BIZANTZIAR
UG
Palma ESTATUAK SELJUKTARREN
Sevilla GAZTELA Bartzelona Erroma INPERIOA EMIRERRIAK
RT
Lisboa
Larrua Antiokia TURKIAR
PO
Palermo ALBANIA
Cádiz
Napoles OTOMANDARRAK
Mediterraneo Espeziak Sardinia Salerno NAPOLESKO
(Aragoi) ERRESUMA
Zeta Balear uharteak NEGROPONTE
ATENASKO (Venezia)
Garia DUKERRIA
Tiro GRANADA
Palermo AKAIAKO
Mediterran
Kandia eo Sizilia
PRINTZERRIA
NAXOSKO
i t s a s o a (Aragoi)
MISTRA DUKERRIA
(Bizantziar RODAS
inperioa) (San Joanen
zaldunak)
itsas
oa Kreta
ZIPRE
(Venezia)
750528_03_p03_reinos_siglo_xiv
Erdi Aroaren hasieran, Ekialdearen mende egon zen

750528_03_02_expansion_comercial
eta Brujas, Gante eta Anberes Flandrian. Bi gune
Europa, bai arlo intelektualean, bai eta ekonomikoan horiek, ekonomiaren aldetik garrantzitsuak izateaz
ere. Hala ere, XI. mendetik aurrera, nekazaritzako eta gainera, kulturaren aldetik ere nagusitu ziren, ezagu
artisautzako soberakinak ekoizten hasi zen Europa, tzak, artea eta abar trukatzen ziren eremuak
eta merkataritza suspertu egin zen. baitziren.
Mendebaldean merkataritzak indarra hartu zuen, Unibertsitate zaharrenetako batzuk hiri horietan sor
biztanleria hirietan bildu zelako, batez ere, eta oro tuak eta garatuak dira. Honako hauek gailendu ziren:
har hiriak handitu zirelako.
• Salernoko Medikuntza Eskola. Erdi Aroko
Mediterraneoak Mendebaldeko merkataritzaren lehenengo medikuntza-eskola izan zen, IX. men
bidegurutze aktiboena izateari eutsi zion. Espezien dean sortua. Medikuntzaren arloko Europako eza
salerosketak nabarmen gora egin zuen, bai eta Le gutzaren iturburu nagusia izan zen. Arabiarren eta
vanteko, Ekialdeko Indietako eta Txinako produk juduen medikuntza-praktikak bildu zituen, Sizilia
tuen salerosketak ere. Italiako estatuek Itsaso Beltze rekin eta Afrikako iparraldearekin zituen harre
ko eta Asiako bideetan jarri zuten arreta. Genova eta manak baliatuta.
Venezia liskarrean ibili ziren, bakoitzak bere mono
• Boloniako Unibertsitatea. 1088an sortua, Men
polioak defendatzeko eta Konstantinoplan gailen
debaldeko Europako unibertsitate zaharrena dela
tzeko. Kataluniatik hegoalderako ardatza Bartzelona
jotzen da. Giza zientzien eskolengatik ospetsu egin
tik Afrikako kostaldera hedatu zen; horrenbestez,
zen, zuzenbidearen arlokoagatik batez ere.
Afrikako produktuen biltegi handi bihurtu ziren Va
lentzia eta Mallorca, bai eta Mendebaldeko merkata • Parisko Unibertsitatea. Sorbona izenarekin eza
ritzaren gune garrantzitsu ere. gutzen da. Parisko apezpikuak sortu zuen XII.
mendearen erdialdean. Ospe handia hartu zuen
Ipar itsasoan eta Itsaso Baltikoan hansa esaten zi
teologiako eta filosofiako irakaskuntzen ondorioz.
tzaien merkatari-elkarteak sortu zituzten. Berehala
bihurtu ziren hiri-elkarte, eta elkarte horietan Alema • Oxfordeko Unibertsitatea. Ez dakigu noiz sortu
niako hiriek hartu zuten parte gehienbat. Atzerriko zen, baina badakigu 1096an zabalik zegoela. Henri
herrialdeetan esku hartzen zuten, merkataritza- ke II.ak Parisera ikastera joatea debekatu zuenean
akordioen bidez. Alemaniako iparraldeko eta Rena izan zuen goren unea.
niako merkataritza-hiri guztiak biltzea lortu zuten. • Salamancako Unibertsitatea. Espainiako
Salerosketen antolaketa nahiko xumea zen: Ingalate unibertsitate zaharrena da. Alfontso IX.a Leon
rrako edo Flandriako produktuak, ehunak edo es goak ikastegi nagusiaren maila eman zien katedra
peziak, Baltikoko oinarrizko produktuen truke. leko eskolei 1218an. Unibertsitate-titulua, berriz,
Merkataritza-gune nagusia Brujas zen. Alfontso X.a Jakitunak 1254an emandakoa da.
Ibilbide horietan zenbait hiri gailentzen hasi ziren: 1492an Antonio de Nebrijak Salamancan idatzi eta
Milan, Genova, Venezia, Pisa eta Florentzia Italian; argitaratu zuen gaztelaniazko lehen gramatika.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 84 13/12/2016 10:01:32

3
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK HIRIEN GRAPENA ERDI AROAN
UNITATEKO EDUKIEN DESKRIBAPENA
IZURRI BELTZAREN HEDAPENA EUROPAN
Izurri beltzaren hedapena
soa
1347an
sa
1348ko uztailaren aurretik
Ipar
it
1348ko abenduaren aurretik
1349ko uztailaren aurretik
itsasoa
o
ik
1349ko abenduaren aurretik
lt
1350eko uztailaren aurretik a
Kutsatu gabeko lurraldeak
B
Izurri beltzaren hedapena Hanburgo
Londres
Asiatik Europara
Hedapena 1350eko Kiev
uztailaren ondoren Brujas
Tana
Paris
Viena
O Z E A N O Caffa
Milan Venezia
Bordele
AT L A N T I K O A
Genova Belgrado
Beltza
Marseilla aso
Its
Florentzia
Trebizonda
Bartzelona
Korsika Erroma Konstantinopla
Lisboa
Napoles
Valentzia
Balear uharteak Sardinia
M e d i t e Sizilia Mesina
Almería r r a n e o
Oran Túnez
Tunis Rodas
Kreta Zipre
i t s a
s o a
Esan dezakegu 1348ko izurriak bitan zatitu zuela Kutsatutako arkakusoen ziztaden bitartez hedatu zen
Mendebaldeko historia. Hiru urtetan ia Europa guz- izurria, bai eta azaleko zauriren batetik sartzen ziren
tia suntsitu zuen; XIV. mendeko krisialdi itzelaren une material kutsatuen bidez ere. Gaixotasuna iztartean,
750528_03_p04_peste_negra
latzena izan zen. Gertaera hori XIV. mendearen lehen besapean edo lepoan agertzen zen; linfa-sistemako
erdian bat-batean hasitako hotz-boladarekin eta noduluren bat handitzen zen, zorne-jario eta guzti,
hezetasunarekin lotuta zegoen. Gizakiak kinka larrian eta gaixoek sukar handia, hotzikarak eta eldarnioak
bizi ziren: uztek behera egiten bazuten jende asko izaten zituzten. Handitutako nodulu linfatikoari buboi
hiltzen zen. Europako biztanleriaren erdia honda- edo karbunko esaten zitzaion, eta hortik zetorkion
mendi horretan galdu zen. Horren ondorioz, luberri- izena: izurri bubonikoa. Gaixotasunaren modu ohiko-
tutako lurren zati handi bat landaredia naturalak ena izurri buboniko primarioa zen, baina beste alda-
estali zuen berriro. Bideak desagertu zirenez, distan era batzuk ere bazeuden, hala nola izurri septize-
tziak eta ibilbideak luzeagoak ziren. mikoa, odola kutsatzen zuena eta azalean agertzen
Biztanleriaren urritzeak aldaketa ekonomikoak ekarri ziren orban ilunetan adierazten zena –hortik datorkio
zituen, gizarte-mugikortasuna handitzearen on epidemiari eman zioten izena: heriotza beltza– eta
dorioz. Jendegabetzeak murriztu egin zituen neka izurri pneumonikoa, arnas aparatuari erasaten ziona
zariek ohiko lurretan eta nobleei lotuta egoteko zituz- eta airearen bidez kutsatzea eragin zezakeen eztul es-
ten betebeharrak, ordurako jada nahiko ahulduta pektoratzailea zekarrena. Izurri septizemikoak eta
zeudenak. pneumonikoak jotako pertsona guztiak hiltzen ziren,
inor ez zen bizirik ateratzen.
Izurri bubonikoa edo izurri beltza Txinan sortu zen,
eta 1343. urtearen inguruan Italiatik sartu zen Espainian, izurria Mallorcatik sartu zen, eta handik
Europar a, Itsaso Beltzeko ibilbidea egiten zuten Valentziara, Kataluniara eta Aragoira hedatu zen.
merkataritza-ontzi italiar batzuetan. Ontzietako eski- Mallorca ia biztanlerik gabe geratu zen hilabetean:
faietan kutsatutako kideak zeuden, bai eta gaixotasu- han bizi ziren pertsonen % 80 hil zen. Oso denbora
naren eramaileak ziren arratoiak ere. Orobat, laburrean 30.000 biztanletik gora zendu ziren. Ara-
higienea falta zen, izurriak hartutako hirietan jende- goitik Nafarroara eta Gaztelara hedatu zen izurria;
kontzentrazio handiak zeuden; putzuak kutsatuta gero Leon, Galizia, Extremadura eta Andaluzia hartu
zeuden, eta kaleak txerriz eta arratoiz beteta. zituen, bai eta Portugal ere.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 85 13/12/2016 10:01:34

3
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN
GEHIAGO JAKITEKO
MARCO POLOREN BIDAIAK S
Gaur egun, komunikabideen iraultza dela eta, ezin Bizi izan zituen abenturak kontatzen hasi zen Ve- h
dugu benetan jakin zenbaterainokoak ziren garai ba- nezian. Batzuetan jendeak esaten zuen ahobero sama- Z
tean bidaiatzeko eta albisteak jasotzeko zituzten zail- rra zela, eta haren kontakizunak milioien istorioak i
tasunak; zehazki, Erdi Aroan, bidaia laburrak ere zirela, ematen zituen kopuruak berebizikoak baitziren w
abentura handiak ziren. europarrentzat; zenbaitetan, ordea, benetakoak baino h
Erdi Aroko bidaia famatuenetako bat Marco Polok txikiagoak ziren Marcok emandako kopuruak. E
egin zuen. Veneziako merkari-familia batekoa zen Genoarrek atxilotu zutenean, Rusticello de Pisa gelaki- d
Marco; 1271n aitarekin eta osabarekin abiatu zen deari diktatu zizkion Marcok bere abenturak, liburu m
Asia aldera, eta 1275ean mongoliarren Khan Handia- bat idazteko, eta Munduko Mirarien Liburua jarri zion h
ren mendeko lurraldeetara iritsi ziren, gaur egungo izena. Hari esker ezagutu ziren Europan espagetiak, e
Txinara. Bertan, Kublai Khanen laguntzaile izan zen paperezko diruaren erabilera eta abar. Liburuaren E
zenbait ordezkaritza diplomatikotan eta gobernu- hainbat argitalpen egin ziren Erdi Aroan, eta garai m
lanetan, 1925ean Veneziara itzuli zen arte. hartan gehien irakurritako liburuetako bat izan zen. H
h
g
N
XIV. MENDEKO EUROPAR HIRIAK
b
Mendebaldeko Europan, eskualdeek joera desberdi- • Europako hegoaldean erromatarren garaiko hiri- h
nak izan zituzten hirien pizkundeari dagokionez: tradizioak iraun zuen. Ohiko administrazio- E
eginkizunei eusteaz gainera, eskulangintzako eta e
• Ipar Europan eta Britainiar uharteetan ez zuten ga-
rrantzi handiko hiririk izan V. mendearen ostean. merkataritzako jarduerek gora egin zuten. Italiar
XI. mendetik aurrera, hiri berriak sortu zituzten, eta
penintsulak 5.000 biztanletik gorako berrehun hirik
merkatariek produktuak gordetzeko erabiltzen zi- osatutako sarea zuen XIV. mendearen hasieran. Han- L
tuzten barruti txikietan ezarri ziren. Londres izan dienak Milan, Venezia eta Florentzia ziren, hirurak
ere 100.000 biztanle ingurukoak. Zertxobait txikia- D
zen biztanle-kopuru handia bildu zuen hiri bakarra,
goa zen Genova, baina hala ere 60.000 biztanle bai- E
eta hala ere 30.000 biztanle baino gutxiago zituen.
no gehiago zituen. i
• Europa kontinentaleko ipar-ekialdean antzinako e
erromatar hiriek iraun zuten, aurreko mendeetan Aragoiko Koroan Bartzelona gailendu zen, 40.000
biztanle baitzituen, eta Valentzia, Mallorca eta G
ia jarduerarik gabe egon arren. Antzinako hiriak
Zaragoza, berriz, 20.000 biztanle inguruko hiriak F
merkatarien eta eskulangileen bilgune berriekin l
bat egin zuten, eta auzo berri batzuk sortu ziren: ziren. Gaztelan, hiri handienak hegoaldean zeuden:
Sevilla zen jendetsuena (50.000 biztanle), haren i
burguak.
atzet ik zeuden Valladolid, Toledo eta Kordoba M
Herbehereen eremuan zenbait hiri gailendu ziren, (20.000 biztanletik gora), eta gero Murtzia, Burgos, L
hala nola Gante, 64.000 biztanle inguru zituena, eta Salamanca, Jaén, Baeza, Écija eta Jerez (10.000 biz- E
Brujas, 46.000 biztanlekoa. Bi hiri horiek elkarren- tanletik gora). e
gandik gertu daude, 45 km inguruko ibilbidea P
dago batetik bestera, eta garai hartan eremuko Portugalen hiri bakarra nagusitu zen: Lisboa,
40.000 biztanle zituena. J
merkataritza-sarearen gunea osatzen zuten. B
Paris zen 50.000 biztanletik gora zituen hiri bakarra. e
Frantziako gainerako eremuetan eskualdeko zen- K
bait gune zeuden, 20.000 biztanle inguru zituzte- G
nak: Avignon, Amiens, Bordele, Lyon, Rouen eta d
Tolosa.
R
Germaniar lurraldeetako hiri nagusia, Kolonia, E
40.000 biztanle izatera iritsi zen. Inguruan portu J
garrantzitsu batzuk zituen: Bremen, Hanburgo, Lü- b
beck eta Gdansk. Erdialdean, berriz, 20.000 biztan- M
le inguruko zenbait hiri zeuden: Nurenberg, Praga Milan J
eta Viena. l
h
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 86 13/12/2016 10:01:36

3
http://clarisel.unizar.es/ Salvador CLARAMUNT et al., Historia de la Edad Media

Zaldun-literaturari eta Erdi Aroko ipuin eta literaturari buruzko (1992).
informazioa biltzen duten datu-baseen berri ematen duen Gidaliburu honen bidez, Erdi Aroko gertaera nagusiak espazioan
web orria. eta denboran kokatzen ikasi ahal izango du ikasleak.
http://www.artehistoria.com/v2/contextos/1334.htm Georges DUBY, Europa en la Edad Media (1986).
Erdi Aroari buruzko hainbat xehetasun jakiteko aukera ematen Erdi Aroko harremanak eta gizarte-antolaketa ikuspegi
duen web orria. Eguneroko bizitza, gizarte-klaseak, sinesteak, global batetik aztertzen dituen dibulgazio-lana.
merkataritza-bideak eta abar aztertzen ditu.
Miguel Ángel LADERO, Historia Universal. Edad Media
http://recursostic.educacion.es/kairos/web/ (1992).
ensenanzas/eso/media/feudal_03_03.html Erdi Aroa ezagutzeko gidaliburu interesgarria. Garai historiko
Erdi Aroko Europari buruzko informazio laburbildua (zehazki, horri dagokion historiaren ildo nagusiak aurkezten ditu.
merkataritzari eta gremioei buruzkoa) ematen duen web orria,
Jacques LE GOFF, ¿Nació Europa en la Edad Media? (2003).
Hezkuntza, Kultura eta Kirol Ministerioarena.
Egileak gaur egungo Europaren sustraiak bilatzen ditu
http://www.nationalgeographic.com.es/historia/ iraganean. Horretarako, Erdi Aroko Europaren ezaugarri
grandesreportajes/elnacimientodelauniversidad_7629 politiko, sozioekonomiko eta kultural nagusiak azaltzen ditu.
National Geographic aldizkariak unibertsitateen sorrerari
Julio VALDEÓN, La Alta Edad Media. La Baja Edad
buruz argitaratutako erreportajea.
Media (1995).
https://www.youtube.com/watch?v=1zEEZ-tptmI Erdi Aroaren alderdi garrantzitsuenak ezagutzeko aukera
Erdi Aroko Gasteiz ezagutarazten duen bideoa. Hiriaren ematen duten gidaliburuak.
ezaugarriak, egitura, biztanleak eta abar ditu aztergai.
DOKUMENTALAK
LIBURUAK
Europa en la Edad Media, RTVE (2010).
Europako Erdi Aroari buruzko saila, 800etik 1500era bitarteko
Dante ALIGHIERI, Jainkotiar komedia (XIV. mendea).
garaia hartzen duena, eta hainbat arlo kontuan hartzen dituena:
Erdi Aroko literatura-lan honek egilearen bizitza azaltzen du,
kulturalak, sozialak…
infernuan, purgatorioan eta paradisuan zehar Virgilio
erromatar poetaren eskutik egindako ibilbidearen bitartez. El viaje de Ken Follet hacia la Edad Media, RTVE (2015).
Bi kapituluko saila, izurri beltzak Europan eragindako
Giovanni BOCCACCIO, Dekamerona (1353).
hondamendia Ken Follet idazlearen bitartez aztertzen duena.
Florentzia suntsitzen ari den izurri beltzetik ihes egiteko
landara joan diren zenbait gaztek elkarri kontatzen dizkieten La Edad Media: ciudades, mercaderes y artesanos,
istorioek osatzen dute liburua. Canal Historia (2004).
Hiriaren kontzeptua ardatz duen dokumentala da, eta
Mireille CALMEL, La boda de Leonor (2002).
eguneroko bizimoduaren alderdi adierazgarrienak azaltzen ditu.
Leonor Akitaniakoaren istorioa kontatzen duen nobela da.
Europako oinordeko aberatsena zen; Frantziako erregearekin
ezkondu zen lehenbizi, eta gero arerio handiena –Henrike ZINEMA
Plantagenet, Ingalaterrako erregea– hartu zuen senar.
José Luis CORRAL, El número de Dios (2007). El halcón y la flecha, Jacques Tourneurrek zuzendua
Burgosko eta Leongo katedralen eraikitzeko prozesuen berri (1950).
ematen du, eta egileek izan zituzten arazoak azaltzen ditu. Germaniako Inperio Santuko duke batek Italiako lombardiar
herri bateko biztanleen aurka ezarritako tirania eta herritarren
Ken FOLLET, Un mundo sin fin (2003).
independentzia-nahia adierazten ditu.
Gasteizko Santa Maria katedrala inspirazio-iturri duen nobela
da, eta Erdi Aroko grina eta mendekuen berri ematen du. Lady Halcón, Richard Donnerrek zuzendua (1985).
Akilako apezpikuak neska gazte baten aurka –Isabeau d'Anjou–
Robert Louis STEVENSON, La flecha negra (1888).
mendeku hartzen du, ez dituelako haren nahiak bete.
Erdi Aroko Ingalaterrako Bi Arrosen gerran kokatutako istorioa da.
Jendearen uste ona galdu ostean, legetik kanpo daudenekin Braveheart, Mel Gibsonek zuzendua (1998).
basora bizitzera joandako gazte baten ibilerak azaltzen ditu. Eskoziako herritarrek, William Wallace buru dutela, ingelesen
aurka borrokan dihardute independentzia eskuratzeko.
Mark TWAIN, Juana de Arco (1896).
Joana Arc-ekoaren bizitza kontatzen du. Frantziar heroia Juana de Arco, Luc Bessonek zuzendua (1999).
legenda bihurtu zen Ehun Urteko Gerran Ingalaterraren aurka Joana Arc-ekoaren bizitza, haurtzaroa, borrokak eta amaierako
herrialdea defendatu zuenean. martirioa azaltzen ditu.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 87 13/12/2016 10:01:37

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Espazioa eta denbora J

1 Begiratu mapari eta egin jarduerak. e
SUEDIAKO • Idatzi mapan falta diren
NORVEGIAKO ERRESUMA
ERRESUMA ERRUSIAR ESTATUAK erresumen izenak.
OA
• Begiratu gaur egungo atlas batean
NIK
ESKOZIA MOSKUKO
TO
PRINTZERRIA
Europako mapa politikoari, eta
EU T
IRLANDA
NA
alderatu XIV. mendeko mapako
DE
OR
LITUANIAKO
DUKERRI
estatuekin. Azaldu zer aldaketa
POLONIAKO HANDIA
URREZKO
HORDA nagusi gertatu diren.
OZEANO ERRESUMA
• Marraztu Europako merkataritza-bide

MOLDAVIAKO
ATLANTIKOA PRINTZERRIA nagusiak ezkerreko mapan.
HUNGARIAKO
AKITANIAKO VALAKIAKO
ERRESUMA Itsaso
DUKERRIA PRINTZERRIA
Beltza
PROVENCE
NAFARROA SERBIAR BUL GAR IA
Korsika
ELIZAREN PRINTZEAK BIZANTZIAR
ESTATUAK INPERIOA K
IAR RRA
RK
AL BANIA TU NDA
MA
Sardinia NAPOLESKO OT
O
TURKIAR
ERRESUMA SELJUKTARREN
EMIRERRIAK
Sizilia
2 Kopiatu taula hau zure koadernoan, eta kokatu gertaera bakoitza dagokion tokian.
XI. mendea XII. mendea XIII. mendea
785414_06_europa_reinos
a) Hiriak pizten hasi ziren. e) Hiriko eskolak sortu ziren.
b) Truke-kontratuak sortu ziren. f ) Europako lehen unibertsitateak sortu ziren.
c) Lehen banku-jarduerak hasi ziren. g) Eskeko ordenak sortu ziren.
d) Lehen gremioak osatu zituzten. h) Zaldun-liburuek arrakasta handia izan zuten.
3 Adierazi Erdi Aroko hiriek XIII. mendean zituzten ezaugarriak.

Hiri guztiak handiak ziren. Etxe gehienak harrizkoak ziren.
Azokak zituzten. Eraikin garrantzitsuena katedrala zen.
Hiri bakoitzak bere gobernua zuen: udala. Kaleak estuak eta bihurriak ziren.
Harresi altuz inguratuta zeuden. Kale guztiak harriztatuta zeuden.
Auzotan antolatuta zeuden. Kaleak osasungaitzak eta usain txarrekoak ziren.
4 Kokatu gizarte-piramidean hiriko pertsonaia hauek:

• Hiriko goi-kleroa
• Eskalea
• Arotz xumea
• Merkatari aberatsa
• Dendaria
• Fraidea
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 88 13/12/2016 10:01:39

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Jarduera ekonomikoak
eta ondorio demografikoak
1 Begiratu irudi hauei, eta erantzun beheko galderei zure koadernoan.
• Identifikatu irudi bakoitza XII. mendean nekazaritzan egindako berrikuntza batekin.

• Zer ondorio izan zituzten berrikuntza horiek garai hartako nekazarientzat?
• Ba al dago loturaren bat nekazaritzako ekoizpena handitzearen eta heriotza-tasa jaistearen artean?
Arrazoitu zure erantzuna.
• Zer faktorek eragin zuen XIV. mendeko nekazaritzako ekoizpenaren jaitsiera? Izan al zuen ondorio
demografikoren bat? Arrazoitu zure erantzuna.
2 Aztertu mapa eta erantzun galderei.

• Nondik sartu zen izurri beltza
KALTETUTAKO ESKUALDEAK
1347an
Europara? Zer eremu hartu zituen
1348an azken fasean?
1349an
Ipar
oa
1350ean (uztail aurretik)

itsasoa
ik
Zabalkundea, 1350eko
Ba
lt
uztailetik aurrera
Kalterik gabe

Londres Hanburgo
OZEANO Brujas
ATLANTIKOA Paris
Viena • Zer eremu izan ziren kaltetuenak
Milan Venezia
1348an? Eta 1349an?
Beltza
Marseilla Florentzia a so
Its Trebisonda

Bartzelona
Korsika Erroma Konstantinopla
Lisboa
ea
k
Valentzia at
r
r uh Sardinia
lea
Almería Ba Sizilia • Zer eskualde ez zituen hartu izurri
Kreta beltzak?
Medite Zipre
rraneo i
tsasoa

3 Bilatu informazioa eta erantzun galderei.

• Zer izan zen izurri beltza? Zergatik esaten zioten izurri bubonikoa?
• Azaldu gaixotasun horren jatorria eta Europako biztanleriarentzat izan zituen ondorioak.
374046_U04_p25_peste europea
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 89 13/12/2016 10:01:42

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Ekonomia eta jarduera ekonomikoak F
Aurrerabideak
nekazaritzan
XI.
mendetik
XIII.
mendera Ibilbideak
Merkataritzaren Inportatu
garapena Produktuak
Jarduera
ekonomikoak Esportatu
XI. mendetik
XIV. mendera
Finantza-teknika
berriak
Nekazaritzaren
beheraldiaren kausak
XIV.
mendea Biztanleentzako Izurri beltza
ondorioak
Landa
Altxamenduak
Hiria
Monarkiak Erdi Aroan
Indartzearen
kausak
Monarkien
Gobernua Gorteak: eginkizunak
sendotzea
Kausak
Enfrentamenduak
Kristandadearen banaketa
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 90 13/12/2016 10:01:43

4. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Frederiko I.ak Lübecki emandako pribilegioak (1188)

Hirutasun Santu eta zatiezinaren izenean, Frederikok, Bestalde, Saxoniako dukerri guztian libreki ibili ahal
Jainkoaren graziaz eta errukitasunaz erromatarren izango dira salgai eta guzti, zergarik eta teloneorik
enperadore augusto denak […]. ordaindu gabe, Artlenburgen izan ezik. Eta norbaitek
Eskubide osoa dute Dassow, Klütz eta Brothen justiziarekin zerbait izanez gero, edozein kausa dela-
inguruko basoen gainean. Horrenbestez, berotzeko, eta, gure inperioko eta dukerriko lurralde guztian to-
itsasontziak egiteko, eta etxeak eta beste hiri-eraikin kiko epailearen aurrean justifikatuko da, zin-hitzaren
batzuk eraikitzeko behar adina moztu ahal izango bidez, atxiloketarik gabe, hiri horretako zuzenbideari
dute. Baina, iruzurrik egin gabe: behar dituzten jarraituz.
edo erabiltzen dituzten ontziak ez ditzatela saldu, Hiriari dagozkion ordenantza guztiak kontsulen es-
ez ditzatela beste batzuk egin premiarik gabe, ez kumenekoak izango dira; eta jasotzen duen guztia-
dezatela zura beste herrialde batzuetara bidali eta ren bi zati hiriarentzat izango dira, eta hirugarrena
saldu. Bestalde, Adolfo kondearen lur oro erabil epailearentzat. Eta kontsulek izango dute, gure bo-
dezakete txerriek eta beste azienda larri edo xehe rondatez, urtean nahi adina aldiz dirua egiaztatzeko
batzuek bazka dezaten, baina txerri edo azienda ho- eskumena. Diru-biltzaileak hutsegiteren bat eginez
riek goizean abiatutako lekura egun berean oinez gero, kalte-ordaina eman beharko du, eta horren er-
itzultzeko moduko tokian ibili beharko dute. Orobat, dia herritarrentzat izango da, eta beste erdia agintea
lekuaren lehen fundatzaileak –Henrikek, garai batean duen erregearentzat. Ez goi-mailakoek ez herritar xu-
Saxoniako duke izan zenak– emandako eskubide meek ez dezatela hiria gogaitu, ez harresien barruan,
guzti-guztiak, gero pribilegioz sendotu zituenak, be- ez kanpoan, lurraldeko eraikuntzak edo gotorlekuak
rresten dizkiegu. Halaber, Maria dohatsuaren eliza direla-eta. Hiri horretako biztanleak ez dira joango
nagusiaren patronatua eman diegu; hortaz, apaiza inongo kanpaina militarretara, baina hiria defenda-
hiltzen denean, herritarrek aukeratuko dute gehien tuko dute […].
atsegin duten apaiza, eta gotzainari jakinaraziko
MANUEL RIU et al. Erdi Aroko testu iruzkinduak
diote. […]
1 Irakurri goiko testua, eta erantzun galdera hauei:

• Internet baliatuta, idatzi bost edo sei lerroko paragrafo bat, honako galdera
hauei erantzuna emango diena:
– Nor izan zen Frederiko I.a erregea?
– Non idatzi zen Lübecki emandako forua? Zer urtetan?
– Azaldu, lerro pare batean, zer egoera politiko zuen Saxoniak garai hartan.
– Non dago Lübeck? Zer garrantzi estrategiko du hiri horrek?
• Egin taula bat, testuan aipatzen diren pribilegioak jasoko dituena.
Esate baterako: judizialak, administratiboak, politikoak, ekonomikoak
(merkatua).
• Azaldu zertan datzan pribilegio horietako bakoitza.
• Zer helburu zuen erregeak Lübecki pribilegio horiek ematean?
Zure ustez, lortu al zuen helburu hori?
2 Imajinatu merkataritza-bidaia bat egin nahi duzula Lübecketik Dortmundera.

• Zer garraiobide erabiliko zenuke Erdi Aroan? Garraiobide bera erabiliko al zenuke gaur egun?
• 400 km inguruko ibilbidea dela kontuan hartuta, zenbat denbora beharko zenuke egunean batez beste 30 km eginez gero?
Zenbat denbora behar da gaur egun?
• Zer arrisku zeuden bidean? Zer arrisku daude gaur egun?
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 91 13/12/2016 10:01:45

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Merkataritzaren garapena E
Merkataritzari eta merkatariei buruzko ikuspegi
morala. San Bernardino Sienakoa, 1427
Gaur goizean zuen negozioak, zuen lukuruak eta barrabas
keriak izango ditugu hizpide. Entzun dizkidazuen prediku
guztietatik baliagarrienetako bat izango delakoan nago, zi
legitasunez jokatzen bada arteak eta lanbideak beharrezkoak
eta onak direla kontuan hartzen badugu […].
Negozioa bidegabea izan daiteke, nork egiten duen aintzat
hartuz gero […]. Fraideek eta apaizek laikoen lanetan jardutea
ez da zilegi. Apaizen eta fraideen eginkizuna Eliza zerbitzatzea
eta arimak salbatzea da. Laikoen eginkizuna, berriz, lan egitea
eta negozioetan jardutea. […]
Bigarren gogoeta da merkataritzan dihardutenek zergatik egiten
duten. Haien asmoa familia mantentzea, zorrak ordaintzea edo
alabak ezkontzea izanez gero, bidezko helburuak dira. Baina,
Kanbio-letraren eredua, 1399
zer diogu beti premiarik gabe estutzen, batetik bestera ibiltzen,
inoiz gelditu gabe hau eta hura egiten ari diren horiei buruz? […] Francesco di Marco eta Luca del Sera,
Bartzelonan. Jainkoaren izenean, 1399ko
Beste bekatu bat da kredituan saltzea eta salgai horien truke
otsailaren 12an.
prezio handiago bat eskatzea, eskura ordainduz gero lortuko
litzatekeena baino. Ez da inolaz ere bidezkoa, hartara denbora Usantza ordaindua, lehen kanbio-letra
saltzen duzulako, eta zu ez zara denboraren jabe […]. honen bidez, Giovanni Asopardori, 306
libera, 13 soldata, 4 bartzelonar diru,
Hitz egin dezagun, azkenean, guztien ongiaz eta merka
Bartolomeo Garzoniren eskutik hemen
taritzaz. Lanek eta negozioek onura handiak dakarzkiote ko
jasotako 400 florinen kontura (florin bako
munitateari. Alabaina, gaizkia xede dutenen jarduera ez da
itzeko: 15 soldata eta 4 diru). Ordaindu,
inoiz bidezkoa. […] Gauzei edo pertsonei kalte egiten bazaie,
hor dugun kontuan kargatu eta erantzun.
ezin dugu hitz egin guztien ongiaz […].
Jainkoak gorde zaitzatela, Francesco eta
Edonork dirua irabaz dezake, eta irabazi behar du; baina neurriz. Andres di Bonano. Goraintziak Genovatik.
Ez duzu maltzurkeriarik erabili behar, ez duzu salgairik faltsutu
Onartua, martxoak 13. Liburu gorrian
behar. Hartara, irabazia bidezkoa izango da; gizakiek goraipa
idazpena eginda: B, f.97.
tuko zaituzte mundu honetan, eta Jainkoak eta zeruak bestean.
N. J. G. POUNDS,
MICHEL KAPLAN et al., Erdi Aroa, XI. mendetik XIV. mendera Erdi Aroko Europaren historia ekonomikoa
1 Irakurri arretaz goiko testuak, eta erantzun galdera hauei:

• Norentzat da Bernardino Sienakoaren predikua? Zer bekatu egotzi dizkie?
• Zer jokabide hartzen ditu ontzat edo txartzat merkataritzarako jarreran? Zure ustez, gaur egun ere
jokabide horiek bidezkotzat edo bidegabetzat jo al daitezke?
• Ba al daude, gaur egun, predikariak salatzen dituen merkataritza-jokabideak?
Bekatutzat jotzen al ditu Elizak?
• Kanbio-letraren eredua oinarri hartuta, definitu dokumentu horren ezaugarriak.
• Bilatu Interneten kanbio-letren gaur egungo eredu bat, eta bete 1399koaren datuak baliatuta.
Nork eman zuen ordaintzeko agindua? Nori eman zioten agindua? Nork jaso zuen dirua?
• Zergatik sortu zen agiri mota hori Erdi Aroan? Ohikoa al da gaur egun? Zergatik?
• Zer baliokidetasun dago testuan aipatutako moneten artean? Zer herrialdetakoak dira?
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 92 13/12/2016 10:01:47

6. fitxa
Izena: Maila: Data:
Erdi Aroa
1 Osatu taula hau, garai horietan estamentu bakoitzak zituen egoerak alderatuta.
IX. mendetik X. mendera XI. mendetik XIV. mendera
Errege-erreginak
eta nobleak
Kleroa
Langileak
2 Alderatu XI. eta XIV. mendeko Europako mapak. Erantzun galdera hauei:
• Zer erresuma ziren handienak XI. mendean?

Eta XIV. mendean?
rak
iar
on
Lap
Norvegiarrak
Finlandiarrak
A
Volgako
O
bulgariarrak
oa
I K
PIKTOEN ETA
ltik

T
Ba
Ipar KIEVKO
N
i t s a s o a DANIMARKAKO PRINTZERRIA
so
IRLANDA
a
ERRESUMA Its
L A
Anglosaxoiak
A T
GERMANIAKO
POLONIA
ak
ego
O
ERROMATAR
FRANTZIAKO Eslovakiarrak xen
INPERIO SANTUA Pet
A N
Kaspiar
ERRESUMA
HUNGARIAKO
ERRESUMA
• Zer erresuma zeuden Iberiar penintsulan XI. mendean?
O Z E
itsasoa
Eta XIV. mendean?
BURGUNDIAKO GEORGIA
ERRESUMA It s a s o B e lt za
ERRESUMA NAFARROAKO ERRESUMA BOSNIA
ERRESUMA BULGARIAR
BARTZELONAKO
KONDERRIA INPERIOA
KORDOBAKO
KALIFA-HERRIA
AITA SANTUAREN
ESTATUAK
BIZANTZIAR INPERIOA

Mediterr aneo its as oa
• Frantziako Erresuma handiagoa ala txikiagoa zen XIV.

mendean? Zer estatutako lurraldeei eragin zien?
NORVEGIAKO SUEDIAKO ERRESUMA
Hiriak ERRESUMA
100.000 bizt. baino gehiagoko hiriak 750528_02_p04_año 1000 E R R U S I A R E S TAT U A K
40.000 eta 100.000 bizt. arteko hiriak
ESKOZIA
MOSKUKO Zergatik gertatu ote zen?
A
PRINTZERRIA
a
O
ko
I pa r
IK
lti
i t s a s oa
TO
Ba

U
s
o
sa
TE
DANIMARKA
IRLANDA It
A
EN
D
INGALATERRA
R
O
Cambridge
LITUANIAKO
• XI. mendeko zer estatu zeuden desagertuta XIV.

Oxford Londres DUKERRI
URREZKO
HANDIA
Brujas POLONIAKO HORDA
Gante
Kolonia ERRESUMA
OZEANO
FRANTZIAKO Paris
INPERIO Praga mendean? Zer estatu berri zeuden osatuta XIV.
AT L A N T I K O A ERRESUMA SANTUA
Angers
Orleans MOLDAVIAKO
PRINTZERRIA mendean?
HUNGARIAKO
A K I TA N I A K O ERRESUMA
DUKERRIA VE
Milan BresciaTreviso NE VALAKIAKO

IA Z PRINTZERRIA
Vercelli Verona
Cahors Grenoble Piacenza Itsaso Beltza
Padua Venezia
Tolosa GENOVA
Avignon Bolonia
Genova Reggio
Palentzia NAFARROA Montpellier PROVENCE Florentzia BULGARIA
Valladolid Perpinyá Siena Perugia SERBIAR
Salamanca ARAGOI PRINTZEAK
AL
Coimbra
Lleida ELIZAREN Konstantinopla TURKIAR
Korsika BIZANTZIAR
UG
ESTATUAK SELJUKTARREN
Bartzelona Erroma INPERIOA
GAZTELA

EMIRERRIAK
RT
Lisboa
TURKIAR
PO
ALBANIA
Sardinia Salerno NAPOLESKO
(Aragoi) ERRESUMA
Balear uharteak NEGROPONTE
ATENASKO (Venezia)
DUKERRIA
GRANADA
Palermo AKAIAKO
Mediterran
eo Sizilia
PRINTZERRIA
NAXOSKO
MISTRA

(Aragoi) DUKERRIA
(Bizantziar RODAS
zaldunak)
itsas
oa Kreta
ZIPRE
(Venezia)
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 93 13/12/2016 10:01:49

SAKONTZEKO HIRIEN GARAPENA ERDI AROAN
7. fitxa
UNIBERTSITATEEN SORRERA
Izena: Maila: Data:
1 Begiratu mapari eta osatu taula.
Cambridge
1200a baino lehen sortutako eskolak,
gerora unibertsitate bihurtutakoak
Oxford
XIII. mendean sortutako unibertsitateak
XIV. mendearen lehen erdian sortutako
unibertsitateak
Paris Praga
Orleáns
Angers
OZEANO ATLANTIKOA
Treviso
Grenoble Vercelli
Cahors Padu a
Piasenza
Palentzia Tolosa Avignon Reggio Bolonia
Montpellier Florentzia
Valladolid
Siena
Coimbr a Perpinyá Perugia
Salamanca Lleid a
Erroma
Lisboa
Napoles Salerno
MEDITERRANEO ITSASOA
Hiriko eskola izan ziren XIII. mendean sortutako XIV. mendearen hasieran
unibertsitateak unibertsitateak sortutako unibertsitateak
785414_06_europa_universidades
2 Bilatu noiz sortu ziren zehazki unibertsitate horiek, eta kokatu denbora-lerro honetan:
XI. MENDEA XII. MENDEA XIII. MENDEA XIV. MENDEA
3 Aukeratu mapan ageri diren unibertsitateetako bat, eta

bilatu informazioa. Gero, erantzun zure koadernoan:
• Noiz sortu zen? Nork sortu zuen?
• Sortu zen garaian, monjeak ala laikoak aritzen
ziren irakasle? 785414_06_LT
• Zer ikasgai ematen zituzten hasieran?
• Zer ikasle mota ote zeuden Erdi Aroan?
• Nola dago antolatuta gaur egun?
• Zer ikasgai ematen dira?
• Zer ikasle daude gaur egun?
Boloniako Unibertsitatea
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 94 13/12/2016 10:01:51

3
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 XII. mendetik aurrera, nekazaritza-ekoizpenak gora 6 Noren mende zeuden udal-eskolak?

egin zuen Europan, zenbait teknika sartzearen a. Errege-erreginen edo aita santuaren mende.
ondorioz. Zer teknika gailendu ziren?
b. Udalaren edo gotzainaren mende.
a. Golde belarriduna, sail ureztatuen ugaltzea,
eta haize-erroten zein ur-erroten hedapena. c. Gorteen edo udalaren mende.
b. Erromatar goldea, lehorreko laborantzaren 7 Zer unibertsitate izan ziren XIII. mendeko Europako
hedapena, eta kanalen eta ubideen ugaltzea.
garrantzitsuenak?
c. Golde belarriduna, lekaleen laborantza eta
a. Oxford, Valladolid eta Anberes.
lurzatiak biltzea.
b. Augsburg, Paris eta Genova.
2 Zer ziren burguak hasiera batean? c. Paris, Oxford eta Bolonia.
a. Juduak bizi ziren auzoa.
8 Zer gertatu zen Ehun Urteetako Gerran (1337-1453)?
b. Merkatariak eta eskulangileak bizi ziren auzoa.
a. Germaniako Inperio Santua eta Frantzia elkarren
c. Musulmanak bizi ziren auzoa.
aurka borrokatu ziren, eta Oton I.a enperadorea
izan zen garaile.
3 Zer erakunderen esku zegoen Erdi Aroko hirien
gobernua? b. Frantzia eta Ingalaterra elkarren aurka
borrokatu ziren, eta Ingalaterrako erregea
a. Parlamentua. –Gilen Normandiakoa– izan zen garaile.
b. Curia Regia. c. Ingalaterra eta Frantzia elkarren aurka borrokatu
c. Udala edo kontzejua. ziren, eta Frantziako erregea –Karlos VII.a– izan
zen garaile.
4 Zer eginkizun zituzten gremioek?
a. Premian zeuden pertsona guztiei laguntzea,
9 Zergatik sortu ziren nekazari-matxinadak Europan XIV.
goserik eta gabeziarik izan ez zezaten. mendean?
b. Emakume alargunei laguntzea, edozein a. Elikagaiak garestitu zirelako eta zergek gora egin
gizarte-mailatakoak izanda ere. zutelako.
c. Gremioko kide ziren eskulangileei laguntzea, b. Lurrik ez zeukatelako eta soldata oso txikiak
eta lanbide horretarako gaitasunik ez zutenen irabazten zituztelako.
lehia saihestea. c. Gizarte-desberdintasunak zeudelako eta klase
sozial jakin batzuek pribilegioak zituztelako.
5 Zer hiru maila zituen eskulangile baten
lanbide-karrerak? 10 Nondik etorri zen Europara izurri beltza?
a. Ikastuna, ofiziala eta maisua. a. Amerikatik.
b. Efeboa, maisua eta gobernaria. b. Asiatik.
c. Ikastuna, ofizialordea eta errejidorea. c. Afrikatik.
1. a, 2. b, 3. c, 4. c, 5. a, 6. b, 7. c, 8. c, 9. a, 10. b.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 95 13/12/2016 10:01:53

3
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
• Mendebaldeko Zisma:
• Hansa:
• Forua:
• Dekanoa:
• Ehun Urteetako Gerra:
2 Zerrendatu nekazaritzak XIII. mendean izan zuen hazkundearen kausa eta ondorioak (1 p.)
Kausak Ondorioak
3 Azaldu zergatik handitu ziren hiriak XI. mendetik aurrera (1 p.)
4 Zer ziren gremioak? Zertan jarduten zuten? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 96 13/12/2016 10:01:54

O PROBA
5 Osatu hiriko eskolei eta unibertsitateei buruzko taula hau: (1 p.)
Eskolak Zuzendaria Irakasleak Diziplinak
Katedraleko eskolak edo

eskola kapitularrak
Udal-eskolak
Unibertsitateak
6 Erantzun monarkien sendotzeari buruzko galdera hauei. (1,5 p.)

• Garrantzi handikoa al zen errege-erreginek beren armadak izatea? Zergatik?
• Zure ustez, zergatik hasi ziren errege-erreginak parlamentuak eratzen?
7 Identifikatu XIV. mendeko krisiaren kausak (1 p.)

• Zergatik sortu ziren hainbat nekazari-matxinada XIV. mendean?
• Zergatik sortu ziren herri-matxinadak hirietan?
8 Irakurri testua eta erantzun galderei. (2,5 p.)

«[…] Nolanahi ere, kontua da udaberria hastean […], izurriaren ondorio mingarriak agertzen hasi zirela.
Baina gaixotasunak ez zuen Ekialdean bezala jokatzen. Izan ere, han sudurretik odola botatzeak heriotza
atarian zela adierazten zuen zalantzarik gabe; hemen, berriz, gaixotasuna hastean gizon-emakumeek
hantura batzuk izaten zituzten iztaietan eta besapeetan, batzuetan sagar bat edo arrautza bat bezain
handiak. Jende arruntak bixika esaten zien hantura horiei. Laster hantura hilgarri horiek gorputz guztia
estaltzen zuten, […] eta adierazitako seinale horiek agertu eta hirugarren egunean, edo zertxobait
geroago, hil egiten ziren, sukarrik gabe, eta bestelako gorabeherarik gabe».
G. BOCCACCIO, Dekamerona, Lehen jardunaldiaren atarikoa, Venezia, 1594
• Zer gertaera adierazten du testuak?
• Beste izen bat ere eman zitzaion gaixotasun horri. Zein? Zergatik eman zitzaion izen hori?
• Azaldu non sortu zen izurri beltza, nola iritsi zen Europara, eta zer ondorio eragin zituen demografian.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 97 13/12/2016 10:01:54

3
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu kontzeptu hauen arteko desberdintasunak: (1 p.)
• Maisua, ofiziala eta ikastuna:
• Burgua eta burgesa:
• Mairu-auzoa eta judutegia:
• Udala eta gremioa:
2 Begiratu mapari eta erantzun. (1,5 p.)

Bergen Zura
• Zer bi merkataritza-bide gailendu ziren? Merkataritzaguneak
Hansarena
Garia
Novgorod
Genovakoa Reval
Veneziakoa Mosku
I pa r Visby Riga
Kataluniakoa
Champangekoa
i t s a s oa Itsaso
Baltikoa Anbarra
Polotsk
Smolensk
Artilea Larruak
Merkataritza-bideak Stralsund Argizaria
Eztainua Lübeck Gdansk

Hansaren bideak Hanburgo
Italiar bideak Londres Anberes
Lehorreko bideak Brujas Dortmund Leipzig
Kiev
Azoka Kolonia
Krakovia
Lagny Frankfurt
Paris
Provins
Troyes
Augsburg
Viena
Larruak
Eztia
Tana
Ehunak Ka sp ia r
i ts as oa
Ardoa Burdina Caffa
OZEANO
Bordele
Lyon
• Zer ziren azokak? Zein ziren
Venezia
AT L A N T I K O A Gatza Itsaso Beltza
Santander Genova
Montpellier
Bilbo
garrantzitsuenak? Burdina Marseilla Trebizonda

Medina del
Campo Ragusa
Garia Espeziak
Armak Bartzelona Konstantinopla
Toledo Durazzo
Lisboa
Valentzia
Sevilla
Larrua
Palma
Palermo Antiokia
Cádiz Mediterraneo Espeziak
Zeta
Garia
Kandia
Tiro
i t s a s o a
3 Hirietako biztanle guztiak berdinak al ziren? Zer desberdintasun zituzten? (1,5 p.)
750528_03_02_expansion_comercial
4 Irakurri pasarte hau, eta erantzun galderei. (1,5 p.)
«Jainkoaren izenean. Nik, Alfontso jaunak, Leongo eta Galiziako erregeak, Gorteak biltzean: Leonen,
artzapezpikuarekin, apezpikuekin, erresumako handikiekin eta hiri bakoitzak hautatutako
herritarrekin batera, dekretuz agintzen eta bermatzen dut nire aurrekoek erresumako kleriko eta
laiko guztientzat ezarritako ohitura onei eutsiko diedala».
LEONGO GORTEAK (1188)
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 98 13/12/2016 10:01:55

A PROBA
• Osatu Erdi Aroko gorteei buruzko taula hau:
Kideak Eginkizunak Maiztasuna
• Parlamentuak biltzeko deialdia egiteaz gainera, errege-erreginek foruak ematen zizkieten hiriei. Zer ziren? Zer helburu lortu
nahi zituzten errege-erreginek foru horien bidez?
5 Irakurri testu hau, eta erantzun galderei. (2 p.)

«Inork ezin du artile-ehule izan aurrez erregeari ofizioa erosi ez badio […]. Bakoitzak bi ehungailu izan
ditzake etxean […] eta maisu ehulearen seme bakoitzak bi izan ditzake aitaren etxean, ezkontzen ez
den bitartean, baldin eta eskulan hori egiten badaki. Maisu bakoitzak ikastun bat izan dezake etxean,
besterik ez […] eta inork ez du lanean hasi behar eguna argitu baino lehen, bestela hamabi diruko
isuna jarriko zaio maisuari, eta seikoa ofizialari. Ofizialek lanari utzi beharko diote bezperetako lehen
deia jotzean, baina bezpera horien ostean bakoitzak bere gauzak jaso ahal izango ditu» (Parisko
ehule-gremioa).
• Nola esaten zioten artile-ehuleen elkarteari? Nola sartzen ziren elkartean?

r
• Non zeukan maisuak lantegia? Nola egiten zuen lana?
• Zenbat langilek aritu behar zuten gehienez maisu baten lantegian?
• Zer helburu nagusi zuten gremioek eta zer arau zituzten?
6 Osatu hiriko eskolei eta unibertsitateei buruzko taula hau: (1,5 p.)
Katedraleko eskolak edo eskola kapitularrak
Udal-eskolak
Unibertsitateak
7 Laburbildu XIV. mendeko krisialdiaren kausa nagusiak(1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 99 13/12/2016 10:01:56

3
Jarduerak
O proba A proba

garrantzitsuen arrazoiak eta
ondorioak identifikatzea, haien artean
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
loturak egitea, eta gizarte-gertaerek
hainbat arrazoi izan ditzaketela
ohartzea.
O proba
1 • Mendebaldeko Zisma: 1378tik aurrera sortutako • Horrez gain, merkatariek hirietara jotzen zuten, hango
erlijio-borrokak izan ziren. Gregorio XI.a aita santua hil harresien babes bila.
ondoren, Erromako kardinalek Urbano VI.a aukeratu zuten 4 Gremioak lanbide bereko eskulangileen elkarteak ziren.
haren oinordeko. Hala ere, kardinal talde batek beste aita
Inork ezin zuen lanbide batean jardun lanbideari zegokion
santu bat aukeratzea erabaki zuen: Klemente VII.a.
gremioko kide egin gabe. Helburua bikoitza zen: elkarri
Horrela, kristandadea zatituta geratu zen, errege-erregina
laguntzea eta lanbide horretarako gaitasunik frogatu ez
batzuek aita santu baten alde egin baitzuten eta besteek
zutenen lehia saihestea.
bestearen alde.
Gremio bakoitzak estatutu bat egiten zuen, eta kide guztiek
• Hansa: Atlantikoko eta Baltikoko bidea kontrolatzen zuen
estatutuaren zina egin behar zuten. Estatutuetan lanbidearen
merkatari-elkartea.
arauak eta kideen eskubideak eta betebeharrak zehazten ziren.
• Forua: erregeek hiriei ematen zien dokumentua,
Gremioek ekoizpena kontrolatzen zuten: salgaiak egiteko
hiri horren eskubideak, pribilegioak eta gobernatzeko
beharrezkoak ziren lehengaiak banatzen zituzten kideen
modua jasotzen zituena.
artean, langileen kopurua eta produktuen kalitatea
• Dekanoa: fakultate bakoitzeko burua. kontrolatzen zituzten, eta prezioak finkatzen zituzten.
• Ehun Urteetako Gerra: Ingalaterraren eta Frantziaren Orobat, lanbideko kideei eta haien familiei laguntzeaz
arteko borroka (1337-1453), Frantziako Karlos VII.aren arduratzen ziren gremioak. Kideek kuota batzuk ordaintzen
garapenarekin amaitu zena. zituzten, eta kuota horiei esker, gaixoei, alargunei eta
2 umezurtzei laguntzen zieten. Batzuetan, gremioek ospitaleak
Nekazaritzaren garapena XIII. mendean sortzen zituzten.
5
Kausak Ondorioak
Labore berriak landatzen hasi ziren. Elikagaien
Nekazaritza-teknikak hobetu produkzioa Katedraleko Gotzaina Gotzainak Erlijio-ikasketak
zituzten (golde belarridunak, haize- handitu zen. eskolak, edo emandako
errotak eta ur-errotak erabiltzen Biztanleriak gora eskola baimena zuten
hasi ziren). egin zuen. kapitularrak maisuak soilik
Udal-eskolak Laikoa Laikoak Erlijio-ikasketak,

3 XI. mendetik aurrera hiriak handitu ziren, hiru arrazoi (udalek bai eta irakurketa,
hauengatik, batez ere: sortutako idazketa,
• Nekazaritza-berrikuntzei esker gero eta nekazari gutxiago eskolak ziren) kontabilitatea eta
behar izan ziren. Horrek eta biztanleriaren hazkundeak abar ere
nekazaritzako eskulanaren soberakin bat eragin zuen.
Beraz, nekazari asko hirietara joan ziren, lan bila. Unibertsitateak Errektorea, Eskeko Fakultateak:
• Beste nekazari batzuek hirietara emigratu zuten, beren eta dekano bat ordenak Arte Liberalak,
jaun feudalen joputzatik ihes egiteko; izan ere, hirian fakultate Medikuntza,
urtebeteko egonaldia egiten zuen edonork jopu izateari bakoitzean Zuzenbidea eta
uzten zion. Teologia
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 100 13/12/2016 10:01:57

6 • Bai, hartara biztanleak defendatzen zituzten gerrak • Merkatariak azoketan elkartzen ziren aldian behin.
sortuz gero, eta altxatzen ziren nobleen aurka borrokatzen Azoka horietan toki guztietako produktuak izaten ziren.
ziren. Azokarik garrantzitsuenak Frantziako Champagne
eskualdekoak izan ziren.
• Errege-erreginak parlamentuak eratzen hasi ziren Elizak
eta nobleek zuten boterea kontrolatzeko, bai eta zerga 3 Hirietako biztanleen artean desberdintasun handiak zeuden:
berriak onesteko ere. • Elitea merkatari eta eskulangile garrantzitsuek osatzen
7 • Nekazari-matxinadak faktore hauen ondorioz sortu ziren: zuten. Oso familia aberatsak eta ospetsuak ziren, eta hiriko
gerrek eragindako hondamendiak, zergen etengabeko gobernua kontrolatzen zuten. Hiriko goi-kleroa ere talde
igoerak eta krisialdi ekonomikoa. horretakoa zen.
• Hirietako herri-matxinadak sortu ziren gizarteko talderik • Biztanle gehienak eskulangileak eta dendari apalak ziren,
ahulenek hobekuntzak eskatzen zituztelako soldatetan eta bai eta aberatsenen etxeetan etxeko lanak egiten zituzten
lan-baldintzetan, bai eta gobernuan parte hartzeko pertsonak, fraideak eta apaizak, ikasleak, eskribauak eta
eskubidea ere. abar ere.
• Horien azpitik, gizartearen beheko mailan, pobreak eta
8 • Izurri beltzari buruzko testua da.
baztertuak zeuden.
• Izurri bubonikoa ere esaten zitzaion, buboi zeritzen
hantura batzuk agertzen zitzaizkielako gaixoei. 4 • Kideak: monarka, nobleak, klerikoak eta hirietako
gobernariak.
• 1348. eta 1352. urteen artean izurri beltzaren epidemia
ikaragarria izan zen Europan. Gaixotasunak, batez ere, Eginkizunak: zerga berriak ezartzea eta gastu bereziak
goseak, janaririk gabe eta oso higiene-egoera eskasetan onartzea, gerrak ordaindu ahal izateko.
zegoen jendea jo zuen. Horren ondorioz, pertsona asko Maiztasuna: erregeak deitzen zituenean.
eta asko hil ziren. Izurria Asian sortu zen eta genoarren • Foruak erregeak hiriei ematen zizkien agiri batzuk ziren;
merkantzia-ontziek ekarri zuten Europara. Azkar haien bidez, jaunaren mendean egoteari uzten zioten
baino azkarrago zabaldu zen kontinente osoan zehar. hiriek, eta beren gobernua osatzeko aukera zuten.
Hiriak izan ziren kaltetuenak, haietan biztanle asko bizi Foruetan zehazten ziren hiriaren eskubideak eta
zirelako, eta izurria arratoien eta arkakusoen bidez pribilegioak, bai eta gobernatzeko modua ere.
zabaltzen zelako. Horrenbestez, Parlamentuko bozketetan hiri horien
botoa lortzen zuen erregeak.
5 • Elkarteari gremioa esaten zioten, gainerako eskulangileen
A proba
elkarteei bezala. Testuan adierazitakoari jarraituz,
gremioan sartu aurretik erregeari erosi behar zitzaion
1 • Maisua, ofiziala eta ikastuna: Eskulangileak ikastun gisa ofizioa.
hasten ziren lanean, gero ofizial bihurtzen ziren, eta horren
• Lantegia etxean izaten zuten; hirian, etxebizitza zuten
ostean maila altuena eskura zezaketen, maisu izatea
eraikin berean. Eskulangileek eskuz egiten zituzten beren
alegia.
produktuak, erreminta gutxi erabiliz.
• Burgua eta burgesa: Hirietako biztanleei burges esaten
• Kopurua aldakorra zen, maisu ehuleak zenbat
zitzaien. Hasieran, merkatarien eta eskulangileen auzo
seme ezkongabe zituen kontuan hartuta, eta eskuekin
edo burguan bizi zirenei esaten zitzaien burges, baina
lan egiteko gai zirenak soilik zenbatzen ziren.
gero hiriko biztanle oro adierazteko erabiltzen zen.
Ikastun bat soilik izan zezakeen maisu ehuleak etxean.
• Mairu-auzoa eta judutegia: Mairu-auzoa hiri kristau Testuan ofiziala aipatzen da; beraz, bakarra izango zen.
bateko musulmanak bizitzen ziren auzoa zen, eta Bi ehungailu izan zitzakeen maisu bakoitzak, eta lan
judutegia, berriz, hiri kristau bateko juduak bizitzen egiteko adina zuen seme ezkongabe bakoitzeko
ziren auzoa. beste bi.
• Udala eta gremioak: Udala hiriak gobernatzen zituen • Gremioek finkatzen zituzten ekoizteko prozedurak, lan
erakundea zen, epaile bat eta alkateak ziren buru, egiteko arauak eta soldatak. Horrenbestez, produktuak
eta erregidoreek osatzen zuten. Gremioa, berriz, antzekoak ziren, kalitateari eta prezioari erreparatuta, eta
jarduera jakin batean aritzen ziren eskulangileen ez zegoen ia konpetentziarik.
elkartea zen.
6 (Ikusi hurrengo orrialdeko taula)
2 • Bi merkataritza-bide gailendu ziren:
– Mediterraneoko bidea. Espainiako eta Italiako hiriak
musulmanen eta bizantziarren portuekin lotzen zituen.
– Atlantikoko eta Baltikoko bidea. Portugalgo eta Kantauri
itsasoko portuak Flandriako (Brujas eta Anberes) eta
Alemaniako hiriekin (Hanburgo eta Lübeck) lotzen
zituen, bai eta Errusiakoekin ere. Bidea Hansa izeneko
merkatari-elkarte baten mende zegoen.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 101 13/12/2016 10:01:57

3
7 XIII. mendeko goraldi ekonomikoaren ostean, XIV. mendearen

hasieran Europak krisialdia izan zuen. Hainbat arazo sortu
ziren: uzta txarren ondorioz goseteak izan ziren; gerren eta
Katedraleko Gotzaina Gotzainak Erlijio-ikasketak izurrien ondorioz jende asko hil zen, eta biztanleen kopurua
eskolak edo emandako izugarri jaitsi zen. Egoera zail horrek hainbat gatazka sortu
eskola baimena zituen landan zein hirietan: landan nekazariak jaun feudalen
kapitularrak zuten maisuak aurka borrokatu ziren; hirietan, berriz, eskulangileak
soilik merkatari aberatsen aurka.
Udal-eskolak Laikoa Laikoak Erlijio-ikasketak,

(udalek bai eta irakurketa,
sortutako idazketa, kontabilitatea
eskolak ziren) eta abar ere
Unibertsitateak Errektorea, Eskeko Fakultateak:

eta dekano bat ordenak Arte Liberalak,
fakultate Medikuntza,
bakoitzean Zuzenbidea eta
Teologia
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 102 13/12/2016 10:01:58

.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 103 13/12/2016 10:01:58

3
Izena: Maila: Data:
1 Imajinatu Pere de Granerarekin bidaiatuko duen merkatari bat zarela. Irakurri testua eta erantzun. (1,5 p.)
• Laburbildu testuaren edukia.
1231ko maiatzaren 30ean. Nik, Pere de Granerak, 250 sol-
data hartu ditut, zuk, Bernat de Lionek, emanda (…). Zen-
bateko hori Mallorcara eramango dut, esklabo musulmanak

erosteko. Etekin onena emango dizutenak erosiko ditut,
eta Ceutara eramango ditut gero. Han saltzen ahalegindu- • Zer hiritara joango zarete? Zer merkataritza-bide
ko naiz, eta hartzen dudan dirua salgaiak erosteko inber- egingo duzue?
tituko dut, zure iritziz hoberenak direnak kontuan hartuta.

Etekin guztietatik (…) esklabo horien salmentatik aterata-
kotik, hasierako kapitala kenduta, etekinaren hiru laurden
eskuratuko dituzu, eta nik laurden bat. Hala egingo da
zure onuraren eta aberastasunaren alde egingo dudalako • Zer salduko duzue eta zer erosi?
bidaia. Zuk emandako bost oihal hartu ditut; Ceutara era-

man eta han saltzen saiatuko naiz, eta dirua salgaiak eros-
teko erabiliko dut, adierazitako etekinak lortze aldera… • Zer etekin aterako du agiriaren sinatzaile
A. GARCÍA SANZ, Contractes comercials bakoitzak?
vigatans de principis del segle XIII (1961-1963)

2 Erosi dituzun salgaiak hartuta, Europako azokaren batera zoaz, han saltzeko. (1 p.)
• Zer ziren azokak?
• Zer azoka nagusi zeuden?
• Zer banku-teknikak sortu ziren bidean lapurretarik ez egiteko?
3 Helmugara iritsi aurretik, Sienan (Italia) gelditu zara, hango unibertsitate batean ikasketak egiten ari baita zure lagun bat. (1,5 p.)
• Nola sortu ziren unibertsitateak?
• Nola antolatzen ziren? Zer unibertsitate ziren?
• Nor zen unibertsitateko zuzendaria? Eta fakultate bakoitzeko burua?
• Nor ziren irakasleak?
4 Sienan ehuleen kalera joango zara, eta eskulangileen lantegi nagusiak aurkitu ahal izango dituzu.
Azaldu nola antolatzen ziren eta nolakoa zen haien lana. (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 104 13/12/2016 10:01:59

PROBA
5 Siena eragin handiko hiria zen garai hartan.

Begiratu irudiari eta azaldu Erdi Aroko hirien
ezaugarri nagusiak. (1,5 p.)
• Zer kausek eragin zuten hirien hazkundea?
• Nor bizi ziren hirietan Erdi Aroaren amaieran?
6 Sienak autogobernua lortu zuen XII. mendean. Erantzun galdera hauei: (1,5 p.)
• Nork ematen zituzten foruak? Zer helburu lortzeko?
• Zergatik handitu zen errege-erreginen boterea?
• Zer gatazka sortu ziren errege-erreginen boterea sendotzearen ondorioz?
7 Hala eta guztiz ere, XIV. mendean Sienako biztanleriak nabarmen behera egin zuen, Europako gainerako tokietakoak
bezala. Begiratu taulari eta erantzun galderei. (1,5 p.)
• Azaldu Europako biztanleriak izandako bilakaera.

Zehaztu lau fase, eta azaldu fase bakoitzean egindako
EUROPAKO BIZTANLERIA gorakada edo beherakada nolakoa izan zen.
(milioitan)

Urteak 500 650 1000 1340 1450

Europa
13 9 17 25 19
mediterraneoa • Zerekin dago lotuta biztanleriaren hazkundea?
Mendebaldeko

eta Erdialdeko 9 5,5 12 35,5 22,5
Europa • Noiz hasi zen beheraldia? Zergatik?
Ekialdeko
5,5 3,5 9,5 13 9,5
Europa
Guztira 27,5 18 38,5 73,5 50
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 105 13/12/2016 10:02:00

3
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen

literatura- arrazoiak eta ondorioak identifikatzea, haien artean
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
komunikaziorako loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi
Gizarterako eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen

herritartasunerako arrazoiak eta ondorioak identifikatzea, haien artean
7
gaitasuna loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi
Ikasten eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen

pentsatzen arrazoiak eta ondorioak identifikatzea, haien artean
7
ikasteko loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi
ERANTZUNAK
1 • Testua merkataritza-kontratu bat da, produktuak saltzeko, 4 Lanbide bereko eskulangileak elkartu, eta gremioak eratu
erosteko, eta etekinak kontratugileen artean banatzeko. zituzten. Inork ezin zuen lanbide batean jardun lanbideari
• Mallorcara eta Ceutara. Printzipioz, Mediterraneoko bidea zegokion gremioko kide egin gabe. Helburua bikoitza zen:
hartu beharko genuke, Espainiako eta Italiako hiriak elkarri laguntzea eta lanbide horretarako gaitasunik frogatu
musulmanen eta bizantziarren portuekin lotzen zituena. ez zutenen lehia saihestea.
• Oihalak saldu, esklaboak erosi... Gremioek ekoizpena kontrolatzen zuten: salgaiak egiteko
beharrezkoak ziren lehengaiak banatzen zituzten kideen
• Salgaiak jartzen dituenak (Bernat de Lion) etekinen hiru
artean, langileen kopurua eta produktuen kalitatea
laurden, eta salmentak egiten dituenak (Pere de Granera)
kontrolatzen zituzten, eta prezioak finkatzen zituzten.
laurden bat.
Gremioen beste arduretako bat lanbideko kideei eta haien
2 • Aldian behin merkatariak elkartzeko guneak ziren. Azoka
familiei laguntzea zen. Kideek kuota batzuk ordaintzen
horietara toki guztietako produktuak iristen ziren.
zituzten, eta kuota horiei esker, gaixoei, alargunei eta
• Azoka garrantzitsuenak Frantziako Champagne eskualdean umezurtzei laguntzen zieten.
zeuden. Eskulangileek eskuz egiten zituzten beren produktuak,
• Merkataritza-bidaia asko kreditu bidez finantzatzen hasi erreminta gutxi erabiliz. Lantegiak txikiak izaten ziren, eta
ziren; eta lapurretarik ez gertatzeko, kanbio-letrak sortu maisuaren etxean bertan egoten ziren.
zituzten, bidaietan esku-dirurik ez erabiltze aldera.
5 • Hirian kale estu eta bihurriak zeuden, azokan edo plaza
3 • Hirietako eskoletara gero eta jende gehiago joaten zenez, nagusian biltzen zirenak, eta bertan egiten zen merkatua.
irakasleek eta ikasleek gremio bat sortu behar izan zuten, Merkatu-plaza eremu zabala zen, merkatariek eta
gainerako lanbideek bezalaxe, beren autonomia eta nekazariek bertan jartzen zituzten saltokiak, eta hiriko
eskubideak babestu ahal izateko. Horrelaxe sortu ziren jazoera nagusiak ere bertan izaten ziren: artisten
lehen unibertsitateak; hitz horrek, hasieran, ez zuen antzezpenak, jaialdiak eta exekutatzeak.
ikasketa-zentro bat adierazten, gremio-elkarte bat baizik. Eraikinen artean, bi hauek gailentzen ziren: katedrala
• Unibertsitateek fakultateak zituzten, bakoitza jakintzagai (gotzainaren eliza) eta udaletxea (hiriko gobernuaren egoitza).
batean espezializatua. Lau ziren fakultateetako • Nekazaritza-berrikuntzei esker, gero eta nekazari gutxiago
jakintzagaiak: Arte Liberalak, Medikuntza, Zuzenbidea eta behar izan ziren. Beraz, nekazari asko hirietara joan ziren,
Teologia. lan bila.
• Fakultate bakoitzeko burua dekanoa zen, eta Beste nekazari batzuek hirietara emigratu zuten, beren
unibertsitateko burua, berriz, errektorea. jaun feudalen joputzatik ihes egiteko; izan ere, hirian
• Gehienetan, unibertsitateetako irakasleak eskeko urtebeteko egonaldia egiten zuen edonork jopu izateari
ordenetako kideak ziren. uzten zion.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 106 13/12/2016 10:02:01

• Hirietako biztanleen artean desberdintasun handiak 7 • Oro har, biztanleriak hazkunde nabarmena izan zuen,
zeuden: elitea merkatari eta eskulangile garrantzitsuek 27,5 milioi pertsona izatetik kopuru hori ia bikoiztu arte:
osatzen zuten. Hiriko goi-kleroa ere talde horretakoa zen. 50 milioi. Dena dela, lau etapa bereizten dira argi
Biztanle gehienak eskulangileak eta dendari apalak ziren, eta garbi: 500etik 650era biztanleriak behera egin zuen
baita aberatsenen etxeetan etxeko lanak egiten zituzten nabarmen, 650etik 1000ra hazkunde garbia izan zuen,
pertsonak, fraideak eta apaizak, ikasleak, eskribauak eta 1000tik 1340ra arte biziagoa izan zen hazkundearen
abar ere. Horien azpitik, gizartearen beheko mailan, erritmoa, eta handik aurrera behera egin zuen.
pobreak eta baztertuak zeuden. Ez zuten lanik, eta eskean
• Nekazaritzaren alorreko hobekuntzekin lotuta dago.
ibiltzen ziren, edota lapurretan ere egiten zuten bizi ahal
Ekoizpena handitzeari esker, elikagai gehiago eskuratu
izateko.
zitekeen, eta beraz, goseteak murriztu eta jendearen
6 • Foruak erregeak hiriei ematen zizkien agiri batzuk ziren. osasuna hobetu egin zen.
Foruetan zehazten ziren hiriaren eskubideak eta •
XIV. mendean uzta txarrak izan ziren zenbait urtetan, eta
pribilegioak, bai eta gobernatzeko modua ere. goseteak eta desnutrizioa hedatu ziren. Bestalde, hainbat
Horrenbestez, burgesek jaun feudalen mendetik askatzeko gerra eta matxinada izan ziren, eta horren ondorioz
eta beren burua gobernatzeko borroka egin zuten. biztanleriak behera egin zuen. Baina, batez ere, 1348tik
• Hirien hazkundearekin eta haien eraginarekin nobleen 1352ra bitartean izurri beltzaren epidemia latz batek
boterea gutxitzen joan zen pixkanaka. Errege-erreginek astindu zuen Europa. Goseak eta desnutrizioak jotako
hiriei foruak eman eta trukean babesa jaso zuten. biztanleari eraso zion izurri beltzak, eta jende asko eta
Ekonomiaren hazkundeari esker, zerga gehiago bildu ziren, asko hil egin zen: 20-25 milioi pertsona inguru.
eta erresuma bakoitzak bere armada osatu ahal izan zuen.
Unibertsitateen garapenaz baliaturik, legelariek zuzenbide
erromatarra sustatu zuten, eta horrek zuzenbide
tradizionalak baino botere handiagoa ematen zien
errege-erreginei. Horrez gain, administrazioa
profesionalizatu egin zen.
• Hainbat arazo izan ziren: ondorengotzagatik sortutako
borrokak, hala nola Ehun Urteetako Gerra (1337-1453);
muga argiak ezartzearen inguruko arazoak;
errege-erreginen agintea onartzen ez zuten nobleekiko
borrokak eta abar.
ES0000000051415 786357_Unidad 03_58176.indd 107 13/12/2016 10:02:01

4. UNITATEA. KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . . . 110

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Unitateko irudien deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
• Fromistako San Martin eliza (Palentzia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
• Autungo San Lazaro elizako kapitela (Frantzia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
• Reimsko katedrala (Frantzia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
• Erromesbideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
• Erdi Aroko liburuetako miniaturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
• Igeltseroen gremioa Erdi Aroan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
• Erloju mekanikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
• Gotiko hitza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
• Europako arte erromanikoaren adibideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
• Europako arte gotikoaren adibideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Bibliografia eta multimedia-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Irakaskuntza neurrira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

1. fitxa. Erdi Aroko artearen elementuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2. fitxa. Arkitektura erromanikoa eta gotikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3. fitxa. Eskultura eta pintura erromanikoa eta gotikoa . . . . . . . . . . . . . . 120
• Ezagutzen antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
4. fitxa. Arte erromanikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
5. fitxa. Arte gotikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 108 13/12/2016 10:02:03

• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6. fitxa. Eliza erromaniko baten ikustaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
• Landutako guztiaren berrikusketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
7. fitxa. Sevillako katedrala eta estiloen bat-egitea . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
8. fitxa. Erromanikotik gotikora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
9. fitxa. Katedraletako ateladetako ikurrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

Kontrol-probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 109 13/12/2016 10:02:04

4
KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN

I
M

• Erdi Aroko artea, nazioartekoa • Eliza erromaniko bat identifikatzea • E
rdi Aroko aztarnak balioestea,
eta erlijiosoa iragana berregiteko aukera ematen
• Arte erromanikoa: arkitektura, Jakingai diguten funtsezko iturriak diren
eskultura eta pintura aldetik, eta zaindu behar ditugula
• Erdi Aroko arkitekturaren kontuan izatea.
• Arte gotikoa: arkitektura, eskultura elementuak
eta pintura • Arte erromanikoa eta gotikoa aintzat
• Eskultura erromaniko eta hartzea, balio artistikoa dutelako,
gotiko motak garai bateko zaletasunen, beharren
Ba ote dakizu?
• Pintura erromaniko eta eta sentimenduen berri ematen
• Erdi Aroko artista gotiko motak digutelako, eta gizakien sormena
• Beirateetako artea adierazten dutelako.
• Katedral baten eraikuntza
• Olio-pinturaren sorrera
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Margolan gotiko bat aztertzea
• Aplikatu teknika bat: Katedral gotiko baten altxaera interpretatzea
• Analisi zientifikoa: Zer erakusten digute kapitel erromanikoek?

• Laburtu funtsezkoa • Film baten
• Konprometituak: Ondare erromanikoa eta gotikoa giropena
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Kultura eta artea Erdi Aroan • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
M
• Sakontzeko. Kultura eta artea Erdi Aroan • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Kultura eta artea Erdi Aroan
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 110 13/12/2016 10:02:06

4

Mailaren arabera
• Erdi Aroko artea, nazioartekoa eta erlijiosoa,

eta Ikasteko gakoak
• Jakingai: Erdi Aroko arkitekturaren elementuak
• Arkitektura erromanikoa eta Ikasteko gakoak • Berrikusteko eta laguntzeko. 1., 2.,
• Eskultura erromanikoa eta Ikasteko gakoak 3., 4. eta 5. fitxak
• Pintura erromanikoa eta Ikasteko gakoak • Ikaslearen autoebaluazioa
Oinarrizkoa
• Arkitektura gotikoa eta Ikasteko gakoak • Edukiak ebaluatzeko. O proba
• Ba ote dakizu?: Beirateetako artea • Gaitasunak ebaluatzeko. 1., 2. eta
• Eskultura gotikoa eta Ikasteko gakoak 3. fitxak
• Pintura gotikoa eta jarduera guztiak

• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa,
Kontzeptuak, Kultura eta artea
• Ba ote dakizu?: Erdi Aroko artista

• Egiten jakin: Eliza erromaniko bat identifikatzea
• Jakingai: Eskultura erromaniko motak
• Jakingai: Pintura erromaniko motak
Aurreratua • Jakingai: Katedral baten eraikuntza • Berrikusteko eta laguntzeko. 6. eta
7. fitxak
• Jakingai: Eskultura gotiko motak
• Sakontzeko. 8. eta 9. fitxak
• Ba ote dakizu?: Olio-pinturaren sorrera
• Konprometituak: Ondare erromanikoa eta gotikoa
• Aplikatu teknika bat: Margolan gotiko bat aztertzea
• Gaitasunak ebaluatzeko. Proba osoa
• Aplikatu teknika bat: Katedral gotiko baten altxaera
interpretatzea
Bikaintasunezkoa • Analisi zientifikoa: Zer erakusten digute kapitel
erromanikoek?
• Lan kooperatiboa: Film baten giropena

(POI) eta lan kooperatiboa Gizarte-proiektua.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 111 13/12/2016 10:02:07

4
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN
FROMISTAKO SAN MARTIN ELIZA (PALENTZIA)
Fromistako San Martin eliza Palentziatik 30 km ingurura

dago, iparraldean, Donejakue Bidean. 1066an egindako
testamentuaren bidez, erreginak, Antso Nagusia Iru
ñeakoaren alargunak, xedatu zuen ondasunen zati bat
erabiliko zela gaur egun desagertuta dagoen San Martin
monasterioaren eremuan eliza hori egiteko. Orain arte
pentsatzen zen XI. mendearen erdialdean hasi zirela
eraikitzen, baina gaur egun espezialistek geroago koka
tzen dute hasiera, mende-aldaketaren inguruan (1100).
Elizaren estilo arkitektonikoak Jakako katedrala erre
ferente duen jakar ereduari jarraitzen dio, eta bete
betean adierazten du. Izan ere, XI. eta XII. mendeko
espainiar arte erromanikoaren gailurra da, beste hiru
gune hauekin batera: Santiago de Compostela, Leon Fromistako San Martin eliza eraikin exentua da;
go San Isidoro eta Jakako katedrala. oinplano angeluzuzena du, hiru nabe eta oinplano er
dizirkularreko beste hainbeste abside dituena. Nabeak
1894tik 1904ra bitartean, monumentu nazional
altuera txikikoak dira, eta gurutze-formako pilareen
deklaratu ostean, desmuntatu eta berreraiki zuten.
bidez bereizita daude. Sabaia parpain-arku erdizirku
Berregitean, geroago erantsitako egitura batzuk ken
larrez sendotuta dago. Nabe nagusia alboetakoak bai
du zizkioten, desagertutako zatiak berriro eraiki zi
no altuagoa eta zabalagoa da. Erdiko espazioa tronpe
tuzten, eta jatorrizko elementuen aztarnarik gabeko
tan euskarritutako zinborio oktogonal batez estalita
atalak estilo erromaniko jatorrean eraiki edo sortu zi
dago. Hormak lodiak dira, eta bao gutxi dituzte.
tuzten, garaiko irizpideei jarraituz; adibidez, horma
pikoa eta burualdeko habe eta hagaburuetako deko Fatxada nagusian oso deigarriak dira izkinetako do
razioak hala egin zituzten. Antzeko birsortzeak ikus rretxo zirkularrak, eliza karolingio batzuetan soilik
daitezke Huescako San Pedro Zaharrean, eta luze eta aurkitu baitira horrelako elementuen aurrekariak.
zabal eztabaidatu da gai horren inguruan: zahar Baoak arkibolta eta zutabetan mailakatuta daude, er
berritzeek eraikinen funtsezko estiloa birsortu behar laitzek dekorazio ugari dute eta kapitel historiatuak
dute (dagokigun kasuan, erromanikoa), geroago daude, erromaniko beteko planteamendu plastikoei
erantsitako elementuak kenduta, ala gure garaira iri jarraituz. Elizak lau sarrera ditu, alde bakoitzetik
tsi diren bezala, askotariko zatiei eta estiloei eutsiz, bana, baina bi soilik erabiltzen dira. Sarrera nagusia
zaharberritu behar dira? gainerako guztiak baino dekoratuagoa dago.
AUTUNGO SAN LAZARO ELIZAKO KAPITELA (FRANTZIA)
Erromanikoko artelanen egileen izenak jakitea ez da ohikoa, baina

badakigu Autungo San Lazaro elizako kapitelak Gislebertus maisu
eskultoreak egin zituela, sinatuta utzi baitzituen.
Autungo San Lazaro elizan Jaunaren jaiotzari buruzko irudiak gai
lentzen dira; esate baterako, ezkerreko argazkian ageri den esze
nan aingeru batek Herodesen asmoak jakinarazten dizkio Joseri,
eta hark Egiptora ihes egiten du Ama Birjinarekin eta Jesus Hau
rrarekin. Irudiak bost gurpilen gainean daude, Erdi Aroko pauso
baten antzera.
Ama Birjina eta Jesus Haurra dira, batez ere, protagonista nagu
siak, Jose eskoratuta baitago. Ama Birjina Jainkoaren tronu gisa
ageri da, baina oraingoan Mariaren hurbileko irudia gailentzen da;
burua Jesus Haurrarengana hurbiltzen du, babesa ematen dio eta
besarkatu egiten du.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 112 13/12/2016 10:02:11

4
REIMSKO KATEDRALA (FRANTZIA)
Reimsko katedrala Frantziako garrantzitsuenetako

bat da; izan ere, balio artistikoa –arkitektonikoa eta
eskultorikoa– izateaz gainera, bertan koroatu zituz-
ten Frantziako errege-erreginak V. mendetik aurre-
ra.
V. mendean, San Nikasiok, garai hartako Reimsko
gotzainak, Ama Birjinari eskainitako eliza eraiki zuen
hiriko erromatar termen gainean. Eraikin hura erre
egin zen, eta sutearen ondoren, 1211n, katedral be-
rria eraikitzen hasi ziren Aubry de Hunbert artzape-
zpikuak babestuta.
Reimsko katedrala biktima gisa kalifikatu zuten
Lehen Mundu Gerraren ostean, alemaniarrek
bonbardatu baitzuten, Frantziaren ikur nazionaltzat
hartuta. Rockefeller familia estatubatuarraren la-
guntzarekin leheneratu zuten katedrala, eta 1938an
zabaldu.
Oinplanoari begiratuz gero, deigarria da, batez ere,
burualdearen tamaina, ia elizaren erdia hartzen bai-
tu. Espazio horrek handia izan behar zuen, errege-
erreginak koroatzeko zeremonietan parte hartzen
zuen abesbatza jendetsua hartzeko.
Oinplanoak luzetarako hiru nabe ditu, gurutzadurara
iritsi arte, eta handik aurrera bost. Nabe nagusia
alboetakoak baino zabalagoa eta altuagoa da. Tran-
septuak ere hiru nabe ditu, eta erdikoa gailentzen da
alboetakoen gainetik.
Gurutze-ganga handi batek ixten du barrutik gurutza
dura, eta altuera txikiko zinborio batek kanpotik.
Abside poligonalak girola inguratzen du. Bost kapera
erradial ditu, oso garatuak, eta erdikoa da guztien ar-
tean handiena.
Eraikuntza gotikoen ohiko altxaera du: arku zo duen barrualdeko fatxadan ere. Guztira, 2.200 pieza-
rrotzak, nabe nagusia eta alboetakoak bereizten tik gora dira.
dituztenak; triforioa, eraikuntzari altuera ematea bi- Zehazki, unitatean dauden argazkietan ageri diren
deratzen duena; eta leihateak, beiratez dekoratutako eskulturak katedralaren mendebaldeko ateladako
bao zorrotzen bidez eratuak. ate-zangoetakoak dira. Bi multzo dira, eta multzo
Ama Birjinari eskainitako fatxadaren alboetan bi bakoitzean bi eskultura daude. Multzo bakoitzak
dorre altu ditu, laurogei metrotik gorakoak. Fatxa- eszena bat irudikatzen du, eta bi eszenak elkarrekin
da horren egiturari dagokionez, lehenengo mailan lotuta daude: eszena bat da San Gabriel arkanjelua-
arku zorrotzez osatutako atelada txaranbeldu hiru- ren deikundea Ama Birjinari, eta bestea, berriz, Ama
koitza du, bigarren mailan arrosa-leiho ikusgarria Birjinaren ikustaldia lehengusina Isabeli, hura ere
gailent zen da, eta goiko mailan zenbait estatua haurdun dagoela jakin ostean.
ditu, arku zorrotzez edo ojiba-arkuz osatutako ga- Bestalde, eliza gotikoetan beirateak garrantzi handi-
lerian. koak izan ohi dira; eta, Reimsko katedralean daude-
Reimsko katedralean eskultura eta erliebe gotikoen nen artean, erdiko arrosa-leiho erraldoian daudenak
bilduma zabala ikus daiteke. Kanpoko fatxadetan gailentzen dira. Ama Birjina irudikatzen dute, apos-
daude artelan horiek, bai eta elizaren oinaldea ixten toluak eta aingeruak inguruan dituela.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 113 13/12/2016 10:02:17

4
GEHIAGO JAKITEKO
ERROMESBIDEAK ERDI AROKO LIBURUETAKO MINIATURAK
Pelegrinazioaren kontzeptua ez zen XII. mendean Arte erromanikoa monasterioetan sortu zen, ba
sortu; izan ere, V. mendean hasi ziren erromesal tez ere. Monasterio haietan monjeek eskuz kopia
diak, batez ere Lur Santura. Dena dela, XII. men tzen zituzten liburu klasikoak, eta miniatura kolo
dean sortu zen erromesbideen inguruko nazioar retsuak margotuz edertzen zituzten. Artelan
teko kultura bateratu bat, erromanikoari lotua. horiek ez ziren Erdi Aroko asmakariak, Antzina
roan ere egiten baitzituzten, eta geroago ere egin
Erromesaldiek garrantzi handia hartu zuten, erli ziren, inprimatzeko teknika sortu arte.
jiositate berri bati lotuta. Esate baterako, Iberiar
Liburuak egiteko pergaminoa erabili zuten hasie
penintsulan erlijiositate hori sustatu zen islamiar
ran, zenbait abereren larruaz egina (ardiak,
zibilizazioaren hedapen gero eta handiagoari au
ahuntzak, txahalak eta astoak). Pergaminoak
rre egiteko. ebakiz orriak egiten zituzten, eta orri haiek asko
Europako erromes-gune nagusiak Erroma, San tariko tamainak izan zitzaketen, eskuizkribuaren
tiago de Compostela eta Jerusalem izan ziren. arabera. Geroago, XII. mendetik aurrera, lihoz edo
Hiru hiri horien artean trukearen kultura bat sortu kalamuz egindako papera erabiltzen hasi ziren.
zen. Bide horietan nazioarteko hainbat artista ibil Azalak egurrezkoak izaten ziren, larru idorrez es
tzen hasi ziren, eta estilo komun bat eta antzeko taliak. Aberatsentzat egindako eskuizkribuetan
eredu ikonografikoak eratu zituzten. luxuzko materialez egindako azalak jartzen zituz
ten, hala nola marfilezkoak edo brontzezkoak, ha
Hiru erromesbide nagusi zeuden, bakoitzak biga
rribitxiz dekoratuta.
rren mailako bideak eta bide alternatiboak ere
izan arren: Barrualdeko orrialdeak apaintzeko, ilustrazioak
erabiltzen zituzten; eta, irudiak koloreztatzeko mi
• C anterbury eta Erroma lotzen zituen bidea, nioaz baliatzen zirenez, ilustrazio haiei miniatura
Frantziatik zetorren bidea esaten ziotena (Via esaten zitzaien.
Francigena). Erromesen helburua zen San Pe
Ilustrazioek, eginkizun estetikoa izateaz gainera,
droren eta San Pauloren hilobiak bisitatzea.
ezinbesteko bihurtu ziren zenbait testu ulertzeko,
Canterburyko artzapezpikuak, Sigerico Serioak, batez ere zientziaren esparruko liburuetan, eta
bide honen lehen deskribapena egin zuen marrazkiekin lotutako paragrafoak bilatzeko ere
990ean. erabiltzen zituzten.
• Santiagorako Frantses Bidea, Frantziako lau
hiri (Paris, Vézelay, Le Puy-en-Velay eta Arles)
Santiago de Compostelarekin lotzen zituena,
bertan Jakue Nagusia apostoluaren hilobia
aurkitu zutela esaten baitzuten. Erromesek ibili
beharreko bideak eta tokiak deskribatze aldera,
Kalistoren Kodexa idatzi zen XII. mendean
• Jerusalemgo bidea, Frantziako hegoaldeko bi
dea edo Erromako bidea esaten zioten, Erro
mara iritsitako erromesek hartzen baitzuten.
Erroma eta Jerusalem lotzen zituen. Erromesen
helburu nagusia Jesukristoren bizitzarekin lo
tura zuten toki santuak bisitatzea zen; bereziki
Jerusalem, Betleem eta Nazaret.
Bide horiei eusteko, errege-erreginek eta apezpi
kuek eraikuntzak eginarazten zituzten, bidea ero
soagoa izan zedin. Beraz, elizak eta monasterioak
ez ezik, ospitaleak, zubiak eta abar eraiki zituzten.
Horrek guztiak nazioarteko arte-estilo bat hedatu
zuen, tokian tokiko berezitasunak izan arren.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 114 13/12/2016 10:02:21

4
GEHIAGO JAKITEKO
IGELTSEROEN GREMIOA ERDI AROAN ERLOJU MEKANIKOAK
Igeltseroen gremioa bikain antolatuta zegoen eta Hiriak hazi eta garatu zirenean, XI. mendetik au-
oso esklusiboa zen Erdi Aroan. Maisu igeltsero rrera, erlojuak gero eta beharrezkoagoak ziren,
izatea lortzen zutenek ospe handia hartzen zuten. hiriko biztanle guztien eguneroko jardueren errit-
Igeltseroek aterpean lan egiteko erabiltzen zuten moa adierazten baitzuten.
etxeari Logia esaten zitzaion. Barruan dozena bat Lehen erloju mekanikoak XIII. mendearen amaie-
edo hogei bat hargin ari zitezkeen lanean. Admi- ran agertu ziren, katedralen dorreetan, elizetan
nistrazioaren ikuspegitik, logia hori maisu igeltse- eta udaletxeetan, betiere ondo ikusteko moduko
roaren agintepean zegoen auzitegia ere bazen, eta tokietan.
maisuak diziplinari eusten zion eta eraikuntza- Hasieran, dorreen barruko mekanismo bat soilik
ofizioaren arauak aplikatzen zituen. jartzen zuten, kanpaiei egokitua; baina gero
Obra garrantzitsuren bat hasten zen tokian logiak kanpoko esfera ere jartzen hasi ziren, ordua beti
eraikitzen zituzten, eta haren inguruan gela ba ikusi ahal izateko.
tzuk, harginek etxebizitza gisa erabiltzeko; izan Ikus zitekeen lehen erloju esferaduna Frantzian
ere, zenbait urte irauten zuten eraikuntza-lanek. jarri zuten, Estrasburgoko katedralean, hain
Langile horien bizitza estatutuen bidez araututa zuzen ere. Horretarako, 1352tik 1354ra arte aritu
zegoen, eta arauketa horren helburu nagusia zen ziren lanean, eta gaur egun ere badabil ordulari
langileen arteko gatazkarik gabe jardutea. hura.
Erdi Aroko gainerako gremioen antzera, igeltse- Orobat, XIV. mendetik aurrera, erloju astrono-
roek ere patroi edo zaindariak zituzten, eta haien mikoak jarri zituzten Europako hainbat kate
omenezko zenbait jaialdi egiten zituzten. San Joan draletan. Ordulari astronomiko horietan Lurra
Bataiatzailea eta San Joan Ebanjelaria ziren ageri da unibertsoa ren erdigunean, eta ez
igeltseroen zaindariak (udako San Joan eta negu- Eguzkia.
ko San Joan esaten zieten), eta bereziki Lau Santu Erlojuak berehala hedatu ziren Europako hiri
Koroatuak, garai hartako harginen estatutuetan guztietara, eta erlojugile-gremioak sortu ziren.
toki berezia zutenak. Erlojulariek zehaztasun handia lortu zuten
Igeltseroen ikurra konpasa zen; harekin unibertso mekanismoak egiteko prozesuan, bai eta erlojuen
aren muga marrazten omen zuen Jainkoak. Kon edertasunean ere.
pasaren laguntzaz, aldez aurreko krokis txiki bate-
tik abiatuta, diseinu hori benetako eraikuntzaren
tamainara eramaten zuen maisu igeltseroak.
Erdi Aroko igeltseroek nahiko maila oneko GOTIKO HITZA
gizarte-egoera zuten, eta arkitekto-lanbidearen
sustatzaileak izan ziren. Oro har, arte liberal ba- Gotiko hitza Errenazimenduan erabiltzen hasi zen
tean jarduten zutela jotzen zen, eta ez oinarrizko eta gutxiespena adierazten zuen; izan ere, Errena-
lanbide batean. zimenduko artisten iritziz, ordena klasiko erroma-
tarra erabili behar zen. Arte gotikoa ankerra edo
barbaroa zela jotzen zuten, eta irizpen horretatik
datorkio izena (godo hitza erabiltzen zuten, eta
hortik eratorria da gotikoa).
Giorgio Vasarik sortu omen zuen hitz hori. Artearen
alorreko lehenengo historiagileetako bat izan zela
jotzen da, eta 1530. urtearen hasieran erabili zuen
kontzeptu hori, kutsu negatiboa erantsita, arte goti
koa zatarra eta barbaroa zela adierazi baitzuen.
XVIII. mendetik aurrera hitz hori ñabardura posi-
tiboa hartzen hasi zen, batez ere pentsamendu
ilustratuan. Hala eta guztiz ere, XIX. mendeko
erromantikoak hasi ziren estilo hori balioesten,
Erdi Aroko edertasun handiko artea zela iritzita.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 115 13/12/2016 10:02:24

4
DATU-BANKUA
EUROPAKO ARTE ERROMANIKOAREN ADIBIDEAK EUROPAKO ARTE GOTIKOAREN ADIBIDEAK S
ARKITEKTURA ARKITEKTURA h
Tolosako San Saturdi (Frantzia) r
Chartresko katedrala (Frantzia)
A
Clunyko monasterioko eliza (Frantzia) Parisko Notre Dame katedrala (Frantzia) h
Conqueseko Santa Fe (Frantzia) Amiensko katedrala (Frantzia) m
Moissac-eko eliza (Frantzia) Reimsko katedrala (Frantzia) w
Vezelayko Magdalena eliza (Frantzia) C
Estrasburgoko katedrala (Frantzia)
Neversko San Esteban (Frantzia) w
Marburgeko Santa Isabel eliza (Alemania)
E
Caengo katedrala (Frantzia)
Yorkeko katedrala (Ingalaterra) a
Poitiersko Andre Maria (Frantzia) k
Lincolneko katedrala (Ingalaterra)
Arlesko San Trofimo (Frantzia) h
Gloucestergo katedrala (Ingalaterra)
Angulemako San Pedro (Frantzia) K
Cambridgeko Errege Kapera (Ingalaterra) b
Winchesterko katedrala (Ingalaterra)
San Frantzisko Asiskoaren basilika (Italia) h
Gloucesterko katedrala (Ingalaterra)
Sienako katedrala (Italia) E
Durhamgo katedrala (Ingalaterra)
j
Florentziako signoria (Italia)
Hildesheimgo San Migel (Alemania)
h
Espirako katedrala (Alemania) ESKULTURA s
Wormsko katedrala (Alemania) Parisko Notre Dameko atelada (Frantzia) D
Milango San Anbrosio (Italia) h
Amiensko atelada (Frantzia)
Pisako multzoa: bataiotegia, katedrala c
Urrezko Ama Birjinaren atelada (Amiens, Frantzia) R
eta campanile (Italia)
Aingeru irribarretsua (Reims, Frantzia) P
Parmako katedrala (Italia) A
Chartresko beirateak (Frantzia)
Florentziako San Miniato al Monte (Italia) S
Parisko Kapera Santua (Frantzia)
PINTURA ETA ESKULTURA
Bambergeko katedraleko zalduna (Alemania)
Chartresko katedralaren ataria L
Pisako bataiotegiko pulpitua, Nicola Pisano (Italia)
Conquesko Santa Feren mendebaldeko tinpanoa
Arlesko San Trofimoko atelada PINTURA U
M
Tolosako San Saturdi Berryko dukearen miniaturak
G
Moissac-eko atelada Pietro Cavallini: Trastevereko Santa Maria elizako m
Vezelayko atelada mosaikoak (Italia)
I
Cimabue: San Frantzisko Asiskoaren basilikako X
freskoak (Italia) e
Giotto: Paduako Scrovegni kapera (Italia) g
Duccio di Buoninsegna: Maiestatea, Sienako kate- K

drala (Italia) E
p
Simone Martini: Deikundea, Uffizi galeria (Italia) f
Lorenzetti anaiak: Sienako signoria (Italia) s
T
Flandriakoak: 1
Jan van Eyck: Arnolfini senar-emazteak a
L
Roger van der Weyden: Gurutzetik eraistea
W
Dieric Bouts: Jesus Simonen etxean
I
Pisako multzoa Hans Memling: Aurkezpena tenpluan b
b
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 116 13/12/2016 10:02:26

4
http://almendron.com/arte/arquitectura/romanico/ Xesqui CASTAÑER, Arte y Arquitectura en el País Vasco

romanico.htm (2007).
Arte erromanikoaren hastapenetan eta Europa guztian estilo Erdi Arotik hasi eta gaur egun arteko ibilbide historiko bat, euskal
hori hainbat forma eta adierazpenetan hedatzeko prozesuan lurraldeetako ondare erromaniko eta gotikoa azaltzen duena.
murgiltzeko aukera ematen du.
Ernesto BALLESTEROS, Ornamentación y Orfebrería
www.arteguias.com/cluny.htm del románico (2013).
Clunyko monasterioaren historia azaltzen du. Arte erromanikoaren adierazpen txikiak aztertzen ditu:
www.arteguias.com/gotica.htm urregintza, marfilak, esmalteak eta abar. Artelan txiki horiek
Espainiako, Frantziako, Alemaniako, Ingalaterrako eta Italiako ere garrantzitsuak dira, klase sozial jakin batzuen boterea
arte gotikoaren askotariko adierazpen artistikoak ikusteko eta adierazten duten aldetik.
kontsultak egiteko aukera ematen du. Narciso CASAS, Historia y arte en las catedrales
http://www.learn.columbia.edu/ha/html/medieval.html. de España (2013).
Katedral gotikoen kalitatezko irudiak eta plano interaktiboak, Espainiako katedral gotiko garrantzitsuenak aztertzen ditu,
besteak beste. haien elementu arkitektonikoak azpimarratuz.
http://www.romanicodigital.com/ Carlos J. TARANILLA, Breve historia del románico (2016).

Espainiako artelan erromanikoen datuak eta bideoak eskura Erromanikoari buruzko bilduma, hastapenak eta Europan
jartzen ditu. Donejakue Bideari esker izan zuen hedapena aztergai hartuta.
http://www.santiagoturismo.com/itinerarios/camino-de- Rolf TOMAN, El gótico: arquitectura, escultura y pintura

santiago (2011).
Donejakue Bidearen web orri ofiziala. Arte gotikoaren bilakaera aztertzen duen dibulgazio-lana,
lehen urratsetatik hasi eta gainbehera arte.
http://www.turismocastillayleon.com/turismocyl-
client/cm/gallery/visitas_virtuales/Romanico/
Romanico2.html DOKUMENTALAK
Palentziako eliza erromanikoak ezagutzeko bisita birtuala:
Aguilar de Campoo, Olleros de Pisuerga, Mave, eta Fromistako Los pilares de la Tierra, RTVE (2010).
San Martin eliza. Gaztela eta Leongo Turismo Sailak egina. Ken Folleten liburuaren egokitzapena, 8 ataleko telesail gisa.
Las claves del románico, RTVE (2014).
Arte erromanikoak Espainian izan zuen bilakaera adierazten
LIBURUAK duen dokumental multzoa.
La ruta del gótico, RTVE (1971).
Umberto ECO, El nombre de la rosa (1980).
Arte gotikoak Espainian izan zuen bilakaera azaltzen duen filma.
Monasterio beneditar batean girotutako nobela.
Gilen Baskervillekoak, nobizio gazte baten laguntzarekin, Las brujas de Zugarramurdi, MENTES CURIOSAS TV
monasterioan gertatutako hilketen zioak argituko ditu. (2013).
Erdi Aroko inkisizio-prozesu bat azaltzen du: Zugarramurdiko
Ildefonso FALCONES, La catedral del mar (2006).
hogeita hamar pertsona ankerkeriaz hil edo zigortu zituzten.
XIV. mendean Bartzelonako Santa María del Mar katedrala
eraikitzeko zuzendu behar izan zituzten arazo eta
gorabeheren berri ematen du. ZINEMA
Ken FOLLETT, Los pilares de la Tierra (1989).
Erdi Aroan Ingalaterrako hiri batean katedral bat eraikitzeko Los caballeros del rey Arturo, Richard Thorpek zuzendua
prozesua kontatzen du. Ezin hobeki adierazten ditu jaun (1953).
feudalen arteko gatazkak, gazteluetako bizimodua eta klase Artur erregearen gortean girotua. Erregeak eta Lanzarotek bat
sozialen arteko harremanak. egiten dute, ingeles guztiak errege bakar baten mendean
elkartzeko.
Toti MARTÍNEZ DE LEZEA, Erregearen mezularia (2012).
1200. urtearen inguruan, Antso VII.a Azkarra kanpoan dela El señor de la guerra, Franklin Schaffnereek zuzendua
aprobetxatuz, haren lehengusuak, Alfontso VIII.a Gaztelakoak (1965).
La Nova Victoria (Vitoria-Gasteiz) hiri gotortua setiatzen du. Zaldun bat jaun feudal bihurtzen da XI. mendean, lur eta jopu
erdi basati batzuk hartuta.
Walter SCOTT, Ivanhoe (1820).
Ivanhoek, Robin Locksleykoarekin batera, Rikardo Lehoi- Robin Hood, Ridley Scottek zuzendua (2010).
bihotzaren koroa defendatzeko egin beharko dituen gerren Robin Locksleykoaren kondaira beste ikuspegi batetik
berri ematen du. azaltzen duen filma.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 117 13/12/2016 10:02:27

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Erdi Aroko artearen elementuak A

1 Adierazi esaldi hauek zuzenak (Z) ala okerrak (O) diren. Oker badaude, idatzi zuzen zure koadernoan.
Z O
Erromanikoa hirietako arte-estiloa izan zen.
Arte gotikoa hirien hazkundearen ondorioz sortu zen.
Artelanen helburua fededunak Jainkoarengana hurbiltzea zen.
Arte erromanikoan arku zorrotzak erabili zituzten, batez ere.
Kontrahormak eta arbotanteak arte gotikoaren berezko elementuak dira.
Eliza erromanikoak oso argitsuak dira eta beirate zabalak dituzte.
2 Begiratu marrazkiei eta egin jarduerak:

• Identifikatu irudiak kontzeptu hauekin:

kupula, erdi-puntuko arkua, kanoi-ganga,
gurutze latindar formako oinplanoa,
ojiba-arkua, kontrahorma, arbotantea,
gurutze-ganga.
• Adierazi elementu horietako bakoitzaren
eginkizuna.

• Bereizi zein diren erromanikoak eta zein
gotikoak.
• Egin taula bat, elementu sostengatzaileak
eta sostengatuak bereizita.

ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 118 13/12/2016 10:02:31

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Arkitektura erromanikoa eta gotikoa

1 Osatu zure koadernoan eraikin erromanikoei eta gotikoei buruzko taula hau.
Oinplano Elementu Elementu Argiztapen

Estiloa Eraikinak Materialak
mota sostengatzaileak sostengatuak mota
Erromanikoa
Gotikoa
2 Begiratu arretaz eliza erromaniko eta gotiko hauen altxaerak; identifikatu zer estilokoa den bakoitza eta zein diren
eraikuntza-elementu nagusiak.
A B
A eliza B eliza
Estiloa
Mendeak
Ezaugarriak
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 119 13/12/2016 10:02:33

3. fitxa
Funtsezko kontzeptuak eta edukiak
Izena: Maila: Data:
Eskultura eta pintura erromanikoa eta gotikoa A

1 Adierazi taula honetan eskultura eta pintura erromanikoaren eta gotikoaren ezaugarriak.
Eskultura erromanikoa Eskultura gotikoa Pintura erromanikoa Pintura gotikoa
Gai erlijiosoak
Adierazkortasuna
Forma
errealistak
Irudikapen
zehatzak
Figura
zurrunak
Freskoak
gailentzen dira
Erretaulak
gailentzen dira
Miniaturak
gailentzen dira
Beirateak
gailentzen dira
Espazioetara
egokitzen da
Paisaiak
sartzen dira
2 Taulan jasotako informazioa oinarri hartuta, adierazi zer pintura eta eskultura diren gotikoak (G) edo erromanikoak (E).
Azaldu arrazoiak zure koadernoan.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 120 13/12/2016 10:02:40

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Arte erromanikoa
1 Osatu arte erromanikoaren ezaugarri nagusiei buruzko eskema hau:
Eginkizuna
Eraikin
adierazgarriak
Elementu
sostengatzaileak
Arkitektura
Elementu
sostengatuak
Oinplano mota
Argiztapena
ARTE ERROMANIKOA
Eginkizuna
Funtsezko
ezaugarriak
Eskultura
Eskultura exentua
Erliebea
Motak
Kapitelak
Ateladak
Eginkizuna
Funtsezko
ezaugarriak
Pintura
Gaiak
Erabilitako
teknika
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 121 13/12/2016 10:02:44

5. fitxa
Izena: Maila: Data:
Arte gotikoa E
1 Osatu arkitektura, eskultura eta pintura gotikoari buruzko eskema hau:
Eginkizuna
Berrikuntza
teknikoak
Eraikin
bereizgarriak
Arkitektura
Argiztapena
Eginkizuna
Funtsezko
ezaugarriak
ARTE GOTIKOA
Eskultura exentua
Eskultura
Erretaulak
Ateladak
Motak
Gargolak
Hilobiak
Koruko aulkiteria
Eginkizuna
Funtsezko
ezaugarriak
Pintura
Gaiak
Erabilitako
teknikak
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 122 13/12/2016 10:02:48

6. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Eliza erromaniko baten ikustaldia

Gelako ikasleak irtenaldi bat egin duzue eta Lleidara joan zarete. Geldialdietako batean Tahulleko San Klemente eliza ikusi
duzue. Zenbait argazki egin dituzu, eta orain berrikusten ari zara, irakasleak egindako galderei erantzuteko.
1 Begiratu irudiei eta erantzun.

• Arte erromanikoaren zer ezaugarri ikusten dira
Tahulleko San Klemente elizaren kanpoaldean?
Azaldu zer materialekin egina dagoen,
eta zer elementu sostengatzaile eta sostengatu
dituen.
• Zer elementu bereizgarri ageri dira barnealdean?
Deskribatu nolakoak diren baoak, argiztapena,
igartzen diren nabeak eta erabilitako arkuak.
• Begiratu elizako horma-pinturari.
Zer gai adierazten du? Nola irudikatuta ageri
da Kristo? Nolakoa da kolorea? Pintura errealista
ala eskematikoa da?
• Eraikin mota: 2 Erabili lortutako datuak ezkerreko fitxa osatzeko.

• Eginkizuna:
• Materiala:
3 Sartu web orri honetan: http://pantocrator.cat/es/
projectes/ eta azaldu nola margotu zituzten elizako
• Elementu sostengatzaileak
freskoak.

• Estalkia: 4 Bilatu zure autonomia-erkidegoko eliza
erromanikoren bat, edo zuk ezagutzen duzunen
• Baoak:
bat, arte-estilo horretakoa dena, eta osatu lehen
• Dekorazioa: bete duzun fitxaren antzekoa. Zergatik aukeratu
duzu eliza hori? Zer elementu arkitektoniko da
adierazgarriena?
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 123 13/12/2016 10:02:51

7. fitxa
Izena: Maila: Data:
Sevillako katedrala eta estiloen bat-egitea
1 Sartu Sevillako katedralaren web orrian: http://www.catedraldesevilla.es/. Eskuineko menuan, sakatu

«Catedral y Giralda: arte» eta gero «arquitectura». Erantzun galdera hauei:
• Zer eraikin zeuden garai batean gaur katedrala dagoen tokian? Noiz eraiki zuten katedrala?
• Zergatik da hain handia?
• Nola eraiki zituzten katedralaren estalkiak eusten dituzten pilare handiak?
• Zer bereizgarri dute gangek?
• Non daude teilatu lauak? Nolakoak dira?
• Ba al du triforiorik barrualdeko arkuen gainean?
• Nolakoak dira pinakuluak?
• Zer jatorri du Laranjondoen Patioak?
• Zer da giralda? Nolakoa da? Zer jatorri du?
2 Egin gauza bera «escultura» eta «vidrieras» ataletan. Erantzun galdera hauei:
• Zer garaikoak dira katedralean dauden eskultura zaharrenak?
• Estilo gotikoa duten eskulturen artean, zein dira garrantzitsuenak? Aukeratu bat eta deskribatu.
• Zenbat beirate ditu? Zenbat dira gotikoak?
• Zer margolan gotiko ditu? Aukeratu web orrian ageri diren irudietako bat eta azaldu estiloari
dagozkion ezaugarriak.
3 «Vista general» menuan, aukeratu beheko botoien bidez: «exterior», «Puerta de los Palos» eta «Puerta del Perdón».
Aztertu irudi horiek. Deskribatu ateladaren elementuak eta adierazi zer estilo arkitektoniko duten.
Hobetu ikusi nahi baduzu, sartu helbide honetan: htpp://viewer.spainisculture.com/hdimages/Sevilla/index.html?lang=es
eta bilatu atelada, bisita birtuala eginez.
4 Eztabaidatu ikasgelan gai honi buruz: eraikinak dauden moduan kontserbatu behar ditugu ala hobe da
zaharberritzea, jatorrizko forma berriro har dezaten?
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 124 13/12/2016 10:02:55

SAKONTZEKO KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN
8. fitxa
ERROMANIKOTIK GOTIKORA
Izena: Maila: Data:
TESTUA
Jack hirian sartu zen. Merkatu-plazaren erdian geldiarazi zuen zaldia, elizaren ekialdeko fatxadari begiratzeko.
[…] Antzinako estiloko fatxada zen; bi dorre biki zituen, eta arku biribilez egindako hiru sarrera. Ostikoek
hormari ausardiaz heltzen ziotela ikusi zuen, eta dezente gustatu zitzaion, baina ez zituen bost milia zaldiz egin
hura ikusteko. […]
Jack elizan sartu zen. Barrualdean, berehalako aldaketa zegoen. Nabea berez hasi aurretik sarrera baxu edo
nartex bat zegoen. Sabaiari begiratu zionean, ezinbestean artegatu zen. Hango eraikitzaileek nerbio-ganga eta
ojiba-arkuak nahasi zituzten. Berehala ohartu zen bi teknikak ezin hobeki uztartzen zirela. Ojiba-arkuen
liraintasuna azpimarratzen zuten lerroei jarraitzen zieten nerbioek. […] Nerbioen artean, harriak jarrita zeuden,
horma batean bezala, ohiko argamasaren edo harlangaitzaren ordez. Jackek ulertu zuen: harri-geruzak indar
handiagoa zuenez, meheagoa izan zitekeen, eta beraz arinagoa. Gora begira zegoela, lepoa zeharo okertuta min
hartu arte, ikusi zuen nahasketak beste ezaugarri deigarri bat zuela. Zabalera desberdinetako bi ojiba-arkuk
altuera bera hartzea lor zitekeen, arkuaren kurba doitze hutsarekin, eta horrek itxura naturalagoa ematen zion
kolomarteari. Erdi-puntuko arkuekin ezin zen horrelakorik egin. Erdi-puntuko arku baten altuera beti zen haren
zabaleraren erdia; beraz, arku zabalak altuagoak ziren arku estuak baino. Beraz, kolomarte angeluzuzen batean,
arku estuek hormaren goragoko puntu batetik abiatu behar zuten, arku zabalek baino, goialdean guztiak maila
berean geratzeko eta sabaia uniformea izateko. Emaitza lerratua izan zen beti. Orain arazo hura konponduta
zegoen. […]
Jackek, nabetik gurutzadurara irten zenean, ikusi zuen leiho altuetatik sartzen zela eguzkia. Leiho batzuek
koloretako beirateak zituzten, eta eguzki-izpiek elizaren egitura itzel guztia argiz eta kolorez betetzen zuten.
Jackek ez zuen ulertzen nola lortu zuten leihoentzako hainbeste espazio izatea. Bazirudien leihoek toki gehiago
hartzen zutela hormek baino. Txundituta zegoen. Nola lortu zuten hura egitea magiarik erabili gabe?
Presbiteriorako eskailera-mailak igotzen zituen bitartean, beldurraren eta superstizioaren dardara sentitu zuen.
Azken eskailera-mailan gelditu zen, eta aurrean zituen koloretako argi sorten eta harrien anabasari arretaz
begiratu zion. Pixkanaka, lehendik antzeko zerbait ikusia zuela igartzen hasi zen. Baina irudimenean baino ez
zuen ikusi. Ametsetan eraiki zuen eliza zen: leiho zabalak eta ganga izurtuak, argiz eta airez osatutako egitura,
sorginkeriaz zutik zirauela ematen zuena. […]
Froga eztabaidaezina zen: eraikin handi batek ez zuen horma lodien, leiho txiki-txikien eta ostiko trinkoen
beharrik. Horren ordez, pisua erabateko doitasunez banatu behar zen hari eusteko gai izango zen egitura baten
gainean, eta eraikuntzaren gainerako atalak harri arinez edo beiraz egin zitezkeen, eta espazio hutsak ere utz
zitezkeen. Jack zoratuta zegoen. Maiteminaren antzeko sentsazioa zuen.
KEN FOLLETT, Lurraren zutabeak (The Pillars of the Erth), 1989 (moldatuta)
JARDUERAK
1 Irakurri testua arretaz, azpimarratu ulertzen ez dituzun hitzak, eta bilatu haien esanahiak. Horren ostean, definitu
arkitekturaren alorreko hitz hauek: fatxada, ojiba-arkua, erdi-puntuko arkua, nartexa, gurutzadura, ganga, nabe nagusia.
2 Erantzun galdera hauei:

• Zer eleberritako pasartea da? Idatzi argumentuaren laburpen txiki bat.
• Zer estilokoa da antzinako estiloko fatxada? Marrazteko gai al zara?
• Jacken iritziz, zer onura ditu arku zorrotzaren erabilerak erdi-puntuko arkuarekin alderatuta? Azaldu eskema baten bidez.
• Zergatik da eliza hori hain argitsua? Zertaz ohartzen da Jack?
• Testua baliatuta, alderatu katedral erromanikoak eta gotikoak.
3 Bilatu Folleten Mundu amaigabea (World Without End) nobelari buruzko informazioa. Zer garaitan girotuta dago?
Zer gai jorratzen ditu?
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 125 13/12/2016 10:02:58

SAKONTZEKO KULTURA ETA ARTEA ERDI AROAN
9. fitxa
KATEDRALETAKO ATELADETAKO IKURRAK
Izena: Maila: Data:
Kristo goian, Kristoren bi alboetan bi aingeru,

epaile goren gisa. nekaldiaren ikurrak daramatzatela.
Ama Birjinak (ezkerrean) eta San
Joanek (eskuinean) gizakien alde
egiten dute.
Justuak eta kondenatuak

bereizita.
Lurrera bidalitako Beheko frisoak, XIX. mendean

aingeruek tronpeta jotzen zaharberrituak, hildakoak
dute, hildakoak esnatzeko. piztu eta hilobitik ateratzen
direla irudikatzen du.
Parisko Notre Dame katedraleko tinpanoa: Azken Judizioa
San Migel goiaingeruaren eskuinean (aurretik Deabruaren ezkerrean (aurretik begiratuz

begiratuz gero, ezkerrean) justuak daude. gero, eskuinean) kondenatuak daude.
1 Interpretatu eszenak. 3 Beste ikur batzuk identifikatzea.

• Zure iritziz, zer eszenak du maila altuena? • Eszena nagusiko zer pertsonaia daude
• Zein da goiko eszenako pertsonaia nagusia? kondenatuta? Eta salbatuta?
Zergatik? Azaldu nola banatuta dauden.
• Azaldu irudikatutako eszenen esanahia. 4 Eszenaren esanahia.

Zure ustez, zergatik ordenatu dituzte horrela?
• Zer izen du konposizioak?
2 Identifikatu pertsonaiak. • Nor da epailea? Nor dira epaituak?
• Zure iritziz, zergatik irudikatu zuten Kristo • Non daude kondenatuak eta non
handiagoa gainerako pertsonaiak baino? absolbituak?
• Zer pertsonaia da deabru bat? • Zer eszenak adierazten du hildakoak judiziora
Zer pertsonaia da aingeru bat? joateko esnatu direla?
Zergatik dakizu? • Zer arte-estilokoa da? Zergatik?
• Zer beste pertsonaia bereizten dituzu? Azpimarratu ezaugarriak.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 126 13/12/2016 10:03:00

4
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Non sortu ziren arte erromanikoa eta gotikoa? 7 Zer elementu gotiko erabiltzen ziren batez ere
a. Frantzian. katedralen barnealdean argitasun handiagoa sortzeko?
b. Espainian a. Beirateak.
c. Ingalaterran. b. Leiho txaranbelduak.

c. Saretak.
2 Zer ezaugarri komun dute arte erromanikoak
eta gotikoak? 8 Zer dira gargolak?
a. Eskulturen eta pinturen errealismoa. a. Eliza erromanikoen sarreran jarritako alegiazko
b. Kristau Elizaren eragina. izakien eskulturak: emakumezko baten burua, lepoa
eta bularra; eta lehoi baten gorputza eta oinak.
c. Aita santuaren boterearen adierazpena
mundu osoan. b. Otoitz egiten ari diren emakumeen eskulturak,
katedral gotikoen koruetako aulkiteriak
dekoratzeko jarriak.
3 Zer eraikin egin zituzten, batez ere, estilo
erromanikoan? c. Alegiazko izakien eskulturak, katedral gotikoen
teilatuetako euri-ura kanporatzeko jarriak.
a. Abadiak, elizak eta gazteluak.
b. Elizak, katedralak eta monasterioak. 9 Zer ezaugarri dituzte margolan gotikoetako figurek?
c. Ermitak, elizak eta jauregiak. a. Idealizazioa eta zurruntasuna.
b. Errealismoa eta mugimendua.
4 Zer ezaugarri dituzte eskultura erromanikoek?
c. Naturalismoa eta mugimendu falta.
a. Naturalistak eta monokromoak dira.
b. Errealistak dira eta ez dute kolorerik. 10 Nork margotu zuen Arnolfini senar-emazteak?
c. Eskematikoak eta polikromoak dira.
5 Zer motibo erlijioso ageri dira sarrien pintura

erromanikoan?
a. Pantokratorra, inguruan Tetramorfos, Ama Birjina
eta Jesus Haurra dituela.
b. Ebanjelariak, Adan eta Eva.
c. Apostoluak eta Kristoren gurutziltzaketa.
6 Zein izan ziren arkitektura gotikoaren eraikuntza-

elementu garrantzitsuenak?
a. Erdi-puntuko arkua, kanoi-ganga, zutabeak eta
pilareak.
b. Erdi-puntuko arkua, arku zorrotza, kanoi-ganga
eta kontrahormak.
c. Ojiba-arkua, gurutze-ganga, kontrahormak eta
arbotanteak. a. Jan van Eyck.
b. Roger van der Weyden.
c. Simone Martini.
1. a, 2. b, 3. b, 4. c, 5. a, 6. c, 7. a, 8. c, 9. b, 10. a
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 127 13/12/2016 10:03:02

4
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Arte gotikoaren eta erromanikoaren arteko desberdintasunak arlo hauetan. (1,5 p.)
Arte erromanikoa Arte gotikoa
Mendeak
Jatorria

2 Osatu beheko taula, ezaugarri bakoitza dagokion estiloan sailkatuta. (2,5 p.)
a) Kanoi-ganga b) Kontrahorma c) Beiratea
d) Tenplearen erabilera e) Argirik ez eraikinen barrualdean f) Atzealde urretsuak
g) Katedralak, udaletxeak eta lonjak h) Figura eskematikoak eta naturalismorik gabeak i) Abside poligonala
j) Hilobiak, erretaulak eta koruko aulkiteriak k) Gurutze latindar formako oinplanoa l) Eraikin oso altuak
ll) Olioaren erabilera m) Paisaiarik ez atzealdean n) Ertz-ganga
ñ) Erretratuen garapena o) Girola p) Arrosa-leihoa
q) Landako monasterioak eta elizak r) Horma lodiak eta leiho gutxi s) Atzealde urretsuak
ARTE ERROMANIKOA ARTE GOTIKOA
3 Begiratu Toroko Santa María la Mayor kolegio-eliza

erromanikoari (Zamora). Idatzi adierazitako
elementuen izenak. Irudia oinarri hartuta, deskribatu
estiloaren funtsezko ezaugarriak. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 128 13/12/2016 10:03:05

O PROBA
4 Begiratu eliza gotiko honen barrualdeari, eta erantzun galderei. (1,5 p.)
• Zer arku eta ganga mota ikusten dituzu?
• Leihoak handiak ala txikiak dira?
• Ba al dago beiraterik? Barrualdea iluna ala argitsua da?
• Adierazi arkitektura gotikoaren beste bi ezaugarri.
5 Begiratu irudi hauei. Adierazi zer estilokoa den irudi bakoitza,

k eta idatzi ezaugarri nagusiak. (1,5 p.)
Estiloa: Estiloa:
Ezaugarriak: Ezaugarriak:
6 Aztertu artelan hau. (2 p.)

• Zer gai irudikatzen du?
• Nolakoa da atzealdea? Eta koloreak?
• Zer estilokoa da? Eman azalpenak.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 129 13/12/2016 10:03:11

4
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Erantzun arte erromanikoari eta gotikoari buruzko galdera hauei: (2,5 p.)
• Zer ezaugarri komun dituzte arte gotikoak eta erromanikoak? Eman azalpena.
• Zer mendetan garatu zen arte erromanikoa? Eta gotikoa?
• Zer eginkizun izan zuten monasterioek arte erromanikoan?
• Zergatik esaten da arte gotikoa hirikoa dela?
2 Begiratu Santiago de Compostelako katedralaren oinplano erromanikoari,

eta erantzun galdera hauei: (2,5 p.)
• Adierazi marrazkian elementu arkitektoniko hauek: nabe nagusia (a),
alboetako nabeak (b), absidea (c), girola (d), atelada (e).
• Azaldu arkitektura erromanikoaren ezaugarri nagusiak.
3 Begiratu Estrasburgoko katedral gotikoaren irudiari, eta erantzun galderei. (1,5 p.)
• Noiz agertu ziren beirateak elizetan?

Zer eginkizun zuten?
• Nola estaltzen da nabe nagusia?
• Azaldu irudian ikusten dituzun beste elementu

arkitektoniko gotiko batzuk.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 130 13/12/2016 10:03:13

A PROBA
4 Begiratu irudi hauei. Zehaztu zer arte-estilokoak diren eta idatzi bakoitzaren ezaugarriak. (2 p.)
Estiloa: Estiloa:
Estiloa: Estiloa:
5 Adierazi pintura eta eskultura erromanikoaren eta gotikoaren arteko desberdintasunak, alderdi hauei erreparatuta: (1,5 p.)
• Figuren ezaugarri teknikoak
• Eskultura motak
• Pintura motak
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 131 13/12/2016 10:03:16

4
Jarduerak
O proba A proba

ondorioak identifikatzea, haien artean
1 1
loturak egitea, eta gizarte-gertaerek
hainbat arrazoi izan ditzaketela
ohartzea.
10. Ondare historiko, artistiko, kultural

eta naturala estimatu eta balioestea,
bai berea, bai beste kultura 2, 3, 4, 5, 6 2, 3, 4, 5
batzuetakoa, haiek errespetatzeko eta
babesteko bidea den aldetik.
O proba
1 Arte erromanikoa. Mendeak: XI.a eta XII.a. 5 Lehenengo Ama Birjinak estilo gotikoa du.
Jatorria: Cluny ordenako beneditarrek beren Ezaugarriak: Ama Birjinak Haurra besoetan du, bi figurak
monasterioetan estilo erromanikoa erabili zuten. lotuta ageri dira. Hieratikotasuna baztertu da, eta jantziak,
Hori dela eta, erlijio-ordena hori XI. mendean Europan jarrerak eta keinuak xehetasun handiagoz irudikatuta
zabaltzearekin batera, erromanikoa ere zabaldu zen. daude. Bi figuren arteko jarrerak samurtasuna eta
Arte gotikoa. Mendeak: XII. mendearen amaieratik aurrera. gozotasuna adierazten du. Lerro makotua erabili da
Jatorria: Hiriak handitu ziren eta hiri-garapenaren premiak figurei mugimendu handiagoa emateko. Polikromatuta
aseko zituzten eraikuntzen beharra zegoen. daude, errealismo handiagoa lortzeko.
2 Bigarren eskulturak estilo erromanikoa du.
ARTE ERROMANIKOA ARTE GOTIKOA
Ezaugarriak: Ama Birjina tronu batean eserita ageri da,
Kanoi-ganga, tenplearen Kontrahorma, beiratea, magalean Haurra duela. Bi irudien artean ez dago
erabilera, kontrahorma, katedralak, udaletxeak harremanik. Figurak zurrunak dira, eskultura erromanikoan
argirik ez eraikinen eta lonjak, atzealde ohikoa den bezala. Haurrak bedeinkapena eman ohi du esku
barrualdean, gurutze urretsuak, hilobiak, batekin, eta bestean bola bat edo liburu bat izan ohi du,
latindar formako erretaulak eta mundua adierazten duena; kasu honetan bola bat da.
oinplanoa, paisaiarik ez koruko aulkiteriak, Figurak polikromatuta daude eta kolore biziak dituzte.
atzealdean, girola, landako abside poligonala, 6 • Gai erlijioso bat irudikatzen du: Gabriel goiaingeruaren
monasterioak eta elizak, eraikin oso altuak, deikundea Mariari.
figura eskematikoak eta olioaren erabilera, • Atzealdea urre-kolorekoa da, oso koloretsua.
naturalismorik gabeak, ertz-ganga, erretratuen
• Estilo gotikoa du. Figurek errealismo handia eta
horma lodiak eta leiho garapena,
mugimendua dute, eta sentimenduak adierazten
gutxi. arrosa-leihoa.
dituzte.
3 EG. Goitik behera: kontrahorma, girola, erdi-puntuko arkua.

Eraikin handia; zutabe eta pilare lodiak. Eraikina sendotu A proba
behar zen; horregatik, oso horma lodiak eraikitzen zituzten,
eta kanpoan kokatutako kontrahormekin indartzen zituzten. 1 • Bi arte-estiloek izaera erlijiosoa dute; hau da,
Gainera, leiho gutxi eta oso txikiak egiten zituzten Kristau Elizaren eragina dute. Artelanen helburu nagusia
fededunak Jainkoagana hurbiltzea zen.
4 • Arku zorrotzak eta gurutze-gangak ikusten dira. • Arte erromanikoa XI. eta XII. mendeetan garatu zen, eta
• Leihoak handiak dira, eta argia koloretako beirate gotikoa XII. mendearen amaieratik aurrera.
erraldoietatik sartzen da. • Monasterioetan sortu zen estilo erromanikoa; zehazki,
• Bai, beirateak daude. Barrualdea oso argitsua da. Cluny ordenako beneditarren monasterioetan.
• Altuera handiko eraikina da, gurutze latindar formako • Hirien garapenak eragindako premia berriei aurre egiteko
oinplanoa du, eta burualdea poligonala da. eta behar ziren eraikinak egiteko sortu zelako.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 132 13/12/2016 10:03:17

2 • EG. Bigarren pintura gotikoa da.
• Eraikin arinagoak egiteko, erromatarren teknikak Ezaugarriak: Gai erlijioso bat irudikatzen du; zehazki, Gabriel
berreskuratu zituzten; esate baterako, kanoi- eta arkanjeluaren deikundea Mariari. Atzealdea urre-kolorekoa
ertz-gangak, eta kupulak. Estalkiei erdi-puntuko da, oso koloretsua. Figurek mugimendu handia dute,
arkuek, zutabe handiek eta pilareek eusten zieten. sentimenduak adierazten dituzte, eta atzealdean paisaia
Hala ere, behar-beharrezkoa zen eraikina sendotzea, dute.
eror ez zedin. Horretarako, arkitektoek oso horma 5 • Bi kasuetan eskultura arkitekturari egokitzen zitzaion, eta
lodiak eraikitzen zituzten, eta kanpoan kokatutako eginkizun erlijiosoa eta didaktikoa zuen. Hala eta guztiz ere,
kontrahormekin indartzen zituzten. Gainera, leiho arte erromanikoan, eskulturek eta margolanek figura
gutxi eta oso txikiak egiten zituzten. Eraikitzeko eskematikoak irudikatzen zituzten, naturalismorik gabeak
modu horrek oso itxura solidoa eta trinkoa ematen eta zurrunak. Kolore biziak erabiltzen zituzten
zien eraikinei, eta barnean argi natural gutxi izatea polikromatzeko, deigarriagoak izan zitezen; horrez gainera,
zekarren. margolanetan ingerada beltza erabiltzen zuten, eta begiak
eta eskuak nabarmentzen zituzten. Bestalde, atzealdean ez
3 • Arte gotikoarekin beirateak katedralen funtsezko zati
zuten paisaiarik, arte gotikoan bezala. Eskultura gotikoan
bihurtu ziren. Beiratearen eginkizuna da, euria eta
naturalismoa ageri da, eta izaera errealistagoa du.
hotza ez sartzea eta katedralaren barrualdeari
Pinturan, taula gainean egindako margolanak gailendu
argitasuna ematea.
ziren, eta horma-pinturek behera egin zuten. Mugimendua
• Nabe nagusia gurutze-gangen bidez estalita dago. eta sentimenduen adierazpena deigarriak dira.
Gurutze-ganga eratzen da bi kanoi-ganga gurutzatzen • Erromanikoan kapiteletako eskulturak, ateladak eta
direnean. eskultura exentuak (Kristo eta Ama Birjina Haurrarekin)
• Ojiba-arkuak daude, gurutze-ganga osatuz. Pilareak gailendu ziren. Gotikoan gai gehientsuenak erlijiosoak
kanpotik indartuta, kontrahormen eta arbotanteen ziren, baina erretratuak, hilobiak, erretaulak eta aulkiteriak
bidez. Arbotanteek gangaren bultzada jasotzen dute; lantzen hasi ziren.
eta, zubi baten modura, kontrahormei igortzen die. • Pintura erromanikoan horma-pinturak egiten zituzten,
batez ere, bai eta miniaturak eta taula gaineko margolanak
Teknika horiei esker, ez zen jada beharrezkoa horma
ere. Gotikoan, berriz, horma-pinturek behera egin zuten,
lodiak eraikitzea. Hormak findu egin ziren eta leiho
eta haien ordez beirateak jarri zituzten. Taula gaineko
handiak egin ahal izan zituzten. Horrela, argia barrura
margolanak eta erretaula piktorikoak gailendu ziren.
sar zitekeen, beirate ikusgarrietan zehar pasatu ostean.
Leihoen artean arrosa-leihoa gailentzen zen,
ate nagusiaren gainean edo gurutzaduraren alde
banatan.
4 Lehenengo Ama Birjinak estilo gotikoa du.

Ezaugarriak: Ama Birjinak Haurra besoetan du,
bi figurak lotuta ageri dira. Hieratikotasuna baztertu da,
eta jantziak, jarrerak eta keinuak xehetasun handiagoz
irudikatuta daude. Bi figuren arteko jarrerak samurtasuna
eta gozotasuna adierazten du. Lerro makotua erabili da
figurei mugimendu handiagoa emateko. Polikromatuta
daude, errealismo handiagoa lortzeko.
Bigarren eskulturak estilo erromanikoa du.
Ezaugarriak: Ama Birjina tronu batean eserita ageri da,
magalean Haurra duela. Bi irudien artean ez dago
harremanik. Figurak zurrunak dira, eskultura erromanikoan
ohikoa den bezala. Haurrak bedeinkapena eman ohi
du esku batekin, eta bestean bola bat edo liburu bat
izan ohi du, mundua adierazten duena; kasu honetan
bola bat da. Figurak polikromatuta daude eta kolore biziak
dituzte.
Lehenengo pintura erromanikoa da.
Ezaugarriak: Pantokratorra, eta haren inguruan Tetramorfosa.
Irudiak eskematikoak eta lauak dira. Jarrera zurruna eta
aurpegiera gogorra dute. Kolore biziak ikusten dira;
horrek pinturak adierazkorragoak egiten ditu eta hobeto
ikusten dira. Ez dute paisaiarik atzealdean, margolanen
eginkizun garrantzitsuena mezua transmititzea zelako.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 133 13/12/2016 10:03:18

4
Izena: Maila: Data:
Ikasturte-amaierako bidaia egiteko, Frantziako katedral batzuk ikusteko bisitaldiak antolatu dituzue zenbait egunetarako.
Ibilbidea Reimsen hasiko da, gero Chartresera joango zarete, horren ostean Frantziako hegoaldera jaitsiko zarete, Vézelay
aldera, eta Arles izango da azken helmuga.
1 Begiratu Reimsko katedralaren irudiei, irakurri bidaia-gidan ageri den testua, eta erantzun galderei. (2,5 p.)
Karlos VI.aren koroatzea

Reimsen, Frantziako Kronika
Handiak eskuizkribua (1380)
Reimsko katedrala Frantziako katedral

klasikoen multzoan dago, Amienskoa eta
Chartreskoa bezala. Ama Birjinari eskainitako
eliza da.
1211n hasi ziren eraikitzen, eta
eraikuntza-lanek hirurogeita hamar urte
inguru iraun zuten.
Ospetsua da, Erdi Aroan katedral honetan
koroatzen zituztelako Frantziako
errege-erreginak.
Lehen Mundu Gerran hainbat kalte pairatu
zituen alemaniarren bonbardaketen ondorioz.
1919an hasi zituzten leheneratzeko lanak,
eta 1938ra arte iraun zuten.
1991n gizadiaren ondare deklaratu zuen
Unescok.
• Noiz eraiki zuten Reimsko katedrala?
• Zer arte-estilokoa da? Zergatik?
• Nola hartzen zuen parte hiriak eraikuntzan? Zergatik parte hartzen zuen?
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 134 13/12/2016 10:03:22

PRUEBA
• Zergatik izan zuen hainbesteko garrantzia Reimsko katedralak? Begiratu Karlos VI.aren koroatzea dagoen orrialdeari
eta azaldu pintura gotikoaren zer ezaugarri ikusten dituzun margolan horretan.
2 Argazki hauek atera dituzu, baina ez duzu gogoan zein diren Chartresko katedraleko eskulturak (gotikoak) eta zein diren
Arlesko San Trofimokoak (erromanikoak). Identifikatu argazkiak eta azaldu ezaugarri nagusiak. (3 p.)
A B
a
0)
3 Elizen barrualdeekin txundituta geratu zinen. Alderatu

Vezelayko Magdalena elizaren barrualdea eta Reimsko
katedralarena. (3 p.)
4 Bisitatu dituzuen katedral eta eliza guztiak gizadiaren ondare deklaratu ditu Unescok. Zure iritziz, zer garrantzi dute
horrelako babesek? (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 135 13/12/2016 10:03:27

4
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta literatura- 10. Ondare historiko, artistiko, kultural eta naturala estimatu eta
komunikaziorako balioestea, bai berea, bai beste kultura batzuetakoa, haiek 1, 2, 3
gaitasuna errespetatzeko eta babesteko bidea den aldetik.
Gizarterako eta 10. Ondare historiko, artistiko, kultural eta naturala estimatu eta
herritartasunerako balioestea, bai berea, bai beste kultura batzuetakoa, haiek 4
gaitasuna errespetatzeko eta babesteko bidea den aldetik.
Arterako 10. Ondare historiko, artistiko, kultural eta naturala estimatu eta
gaitasuna balioestea, bai berea, bai beste kultura batzuetakoa, haiek 1, 2, 3
errespetatzeko eta babesteko bidea den aldetik.
* Ebaluazio-irizpideak HEZIBERRI 2020k DBHrako curriculumean ezarritakoak dira..
ERANTZUNAK
1 •
XIII. mendean. • Bertan koroatzen zituztelako Frantziako
errege-erreginak. Margolan gotikoa da; izan ere, figuren
• Estilo gotikoa du. Irudietan ikusten da eraikin liraina eta
mugimendua ikusten da, bai eta paisaia ere. Bestalde, ez
handia dela. Teknika arkitektonikoei dagokionez,
da gai erlijioso hutsa, errege baten koroatzearen erretratua
ojiba-arkua edo arku zorrotza erabili zuten, hormaren
baizik.
gainean pisu gutxiago jartzeko. Horrek eraikinari altuera
handiagoa ematea bideratu zuen. 2 A irudia Chartresko katedralekoa da, eta B irudia Arlesko San
Gurutze-ganga erabili zuten, bi ojiba-ganga gurutzatuta. Trofimokoa. A irudian zenbait ezaugarri ikusten dira:
Pisua ez dago hormaren gainean, eraikinaren barruko naturalismo handiagoa, eskulturen aurpegien
pilareetan baizik. Pilare horiek kanpotik indartzen dira, adierazkortasuna, mugimendua (batzuk jiratuta daude), bai
kontrahormak eta arbotanteak jarrita. Arbotanteek eta jantzien izurrak ere. Aitzitik, B irudian estatuak zurrun
gangaren bultzada hartzen dute; eta, zubi baten modura, daude, ez da mugimendurik igartzen, eta hieratikoak dira.
kontrahormei igortzen die. Teknika horiei esker, leiho 3 Reimsko irudian, bi arku zorrotz gurutzatzean osatutako
handiak egin ahal izan zituzten, eta beirateen bidez gurutze-ganga ikusten da. Horrez gainera, askoz ere
dekoratu. argitasun gehiago du, beirateak eta leiho handiak
• Hiritarrek katedralaren eraikuntzan parte hartzen zuten, erabiltzearen ondorioz. Vezelaykoan erdi-puntuko arkua
katedral hoberena lortzeko lehian aritzen baitziren hiriak. gailentzen da, bai eta arku horiek elkartzean sortzen den
Izan ere, hiriaren gunea eta irudia ziren katedralak. kanoi-ganga ere. Horrek itxura sendoagoa ematen dio, ez
Katedrala ez zen erlijio-errituak ospatzeko lekua hain estilizatua.
bakarrik, gremioen bilgunea ere izaten zen, eta 4 EL.
udal-gobernua bertan biltzen zen, udaletxeak eraiki
baino lehen.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 136 13/12/2016 10:03:27

.
ES0000000051415 786357_Unidad 4_58319.indd 137 13/12/2016 10:03:28

5. UNITATEA. AL ANDALUS

Ikaslearen liburuko unitatearen edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Ibilbide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Metodologiak nola erabiltzen diren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Unitateko irudien deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
• Al Andalusen bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
• Mitreen patioa (Granadako Alhambra). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
• Giralda (Sevilla). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Gehiago jakiteko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
• Al Andalus terminoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
• Alkazarra eta alkazaba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
• Ureztatzeko teknikak: noriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

• Abd ar Rahman emigratzailea (Al dajil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
• Xake-jokoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
• Averroes eta Maimonides . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
• Jatorri musulmana duten euskarazko hitzak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
• Toponimo musulmanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Irakaskuntza neurrira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Berrikusteko eta laguntzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
1. fitxa. Al Andalusen bilakaera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
2. fitxa. Pertsona ospetsuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 138 13/12/2016 10:00:44

3. fitxa. Al Andalusen historia eta ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
4. fitxa. Granada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5. fitxa. Al Andalusko gizartea eta artea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
6. fitxa. Bake-ituna Antso IV.a Peñalengoaren
eta Zaragozako Al Muktadir erregearen artean. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
7. fitxa. Erlijioen koexistentzia eta bizikidetza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
• A proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Ebaluazio-irizpideak eta erantzunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 139 13/12/2016 10:00:44

5
AL ANDALUS
I
M
AL ANDALUS
JAKIN BA OTE DAKIZU? IZATEN JAKIN

• Al Andalusen konkistatik • Etxebizitza hispanomusulmana • Al Andalusen aztarnak balioestea,
kalifa-herrira • Arkitektura hispanomusulmanaren iragana berregiteko aukera ematen
• Kalifa-herriaren zatiketatik nasri etapak diguten funtsezko iturri diren
erresumara aldetik, eta zaindu behar ditugula
kontuan izatea.
• Al Andalusko bizimodua Jakingai
• Kultura musulmana aintzat
• Al Andalusko kultura eta artea • Kordoba kalifaldiaren garaian / hartzea, eta gure ondareari egin
Meskita handia dion ekarpenaren aberastasuna
• Alhambra eta Generalifea balioestea.
• Hiriak
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Al Andalusko hiriek utzitako ondarea aztertzea
• Ebatzi kasu praktiko bat: Al Andalusko etxebizitzaren eragina gaur egun
• Analisi etiko eta morala: Zer da kulturen arteko bizikidetza?

• Laburtu funtsezkoa • Monumentu hispanomusulmanen
• Konprometituak: Al Andalusen ondarea katalogo bat
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Al Andalus • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
• Sakontzeko. Al Andalus • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba M

• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Al Andalus
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 140 13/12/2016 10:00:46

5
AL ANDALUS
Mailaren arabera
• Al Andalusen konkistatik kalifa-herrira eta Ikasteko gakoak

• Kalifa-herriaren zatiketatik nasri erresumara, Ikasteko gakoak
eta denbora-lerroa
1., 2., 3. eta 5. fitxak
• Al Andalusko bizimodua, Etxebizitza hispanomusulmana eta
Oinarrizkoa Ikasteko gakoak
• Jakingai: Hiriak
• Al Andalusko kultura eta artea eta Ikasteko gakoak
2., 3. eta 5. jarduerak
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Denbora,
Kontzeptuak, Protagonistak, Kultura eta artea
• Interpretatu mapak: musulmanen konkista; kalifa-herria eta

Almanzorren konkistak.
• Jakingai: Kordoba kalifaldiaren garaian / Meskita handia
• Interpretatu mapa: Al Andalusen atzerakada
• Jakingai: Alhambra eta Generalifea • Berrikusteko eta laguntzeko.
• Ba ote dakizu?: Arkitektura hispanomusulmanaren etapak 4. fitxa
Aurreratua • Aplikatu teknika bat: Al Andalusko hiriek utzitako ondarea • Sakontzeko.
aztertzea 6. eta 7. fitxak
• Ebatzi kasu praktiko bat: Al Andalusko etxebizitzaren eragina • Ikaslearen autoebaluazioa

gaur egun • Edukiak ebaluatzeko. A proba
• Amaierako jarduerak: Lurraldea, Gizartea, Kausak eta • Gaitasunak ebaluatzeko.
ondorioak Proba osoa
• Konprometituak: Al Andalusen ondarea
• Analisi etiko eta morala: Zer da kulturen arteko bizikidetza?

Bikaintasunezkoa • Lan kooperatiboa: Monumentu hispanomusulmanen
katalogo bat

ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 141 13/12/2016 10:00:47

5
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK AL ANDALUS
AL ANDALUSEN BILAKAERA
Hiru mapa hauetan, lurralde musulman eta kristauek Erdi

Kantauri itsasoa
Oviedo Covadongako
Tolosa
Narbona Aroan izan zuten bilakaera ikusten da. Mapa horiek Iberiar
Gudua
penintsularen ikuspegi globala ematen dute urte jakin
ia
Orreagako
Ebr
a
Gudua
ib
Amaya o ib
Astorga
o
aia
iñ
batzuetan; beraz, xehetasun guztiak aztertzea oso balia

M
Palentzia
Duero ibaia Zaragoza
garria da.
Coimbra Guadalajara Mapa bakoitzak Iberiar penintsularen bilakaeraren une
Tajo ibaia
Talavera Toledo
8)
adierazgarri bat irudikatzen du. Biei erreparatuta ikusten
Júcar ibaia (79
ia Mérida
da kristauen eta musulmanen arteko mugak hegoaldera
ba
ai
egin zuela pixkanaka.

ian
Mediterraneo
lquivir ibaia
ada
Guad
Gu Kordoba itsasoa
Guadaleteko Kristau-lurralde Musulmanen hedapenaren hasierako fasean islama batera

Gudua independenteak
Tarik ibn Zijad (711-714) tuta eta zentralizatuta zegoen. Gero islamaren batasuna
OZEANO Musa ibn Nusair (712-714)
ATLANTIKOA
Ceuta
Pirinioez bestaldera espedizioak apurtu zen, eta emirerri independente bat eta Kordobako
Balearren konkista
kalifa-herria sortu ziren Iberiar penintsulan, Damaskoko
boteretik bereizita. Boterea oso zatituta zegoen; horregatik,
Santiago de
Compostela Oviedo
Ka nta uri itsa so a
XI. mendean Kordobako kalifa-herria desagertu zenean, an
ASTURIAS OA
ARR
GA
tolaketa militar eta administratiboa desegin zen, eta musul

Miño
NAF
A
997 León Iruñea

EL
LI Z
988
ZT
Burgos Jaka KAT

IA
GA
Sahagún KO ALU
Zamora
Simancas
Eb
ND NIA
ERR KO
IAK
manek nekez eutsi zioten kristauen hedapenari. Kristauen
Porto 989 Zaragoza
aurkako gerra santuaren espirituak, almorabideak eta al
ro
Duero Osma 985 Bartzelona
Salamanca Medinaceli Tortosa
Albarracín mohadeak adierazgarri gailenak izanik, Al Andalusen deu
Ta j o
G
ua
Toledo
a Valentzia
Palma
seztatze politikoa geldiarazi zuen aldi batez. Hala eta guztiz
Lisboa Badajoz dian
ere, Navas de Tolosako Guduaren ostean, 1212an, kristauek
Gua
dalquivir
Kordoba Murtzia
etengabe egin zuten hegoaldera, eta musulmanak Grana
750528_05_p01_conquista_musulmana
Sevilla DALUS
L
AN
Málaga
Granada so
a dako Nasri Erresuman zokoratuta iraun zuten XV. mendea
A sa
it
Kristau-lurraldea Algeciras
Almería
rra
ne
o Aljer
ren amaiera arte.
Kalifa-herria Ceuta M e d i t e Oran
Almanzorren
espedizioak
Tanger
Lehenengo mapan ikusten denez, 711n Guadaleteko Gu
Guduak
M A G R E B duan Errodrigo erregearen aurka Tarik eta Musa garaile
izan ostean, musulmanek oso bizkor egin zuten aurrera.
Arrakastaren ondorioz adoretuta, Toledo aldera abiatu zen
Kantauri itsasoa
750528_05_p02_Almanzor
Tarik; bisigodoen monarkiaren hiriburua, alegia. Gero
Zaragozara joan zen, handik Ebro haranaren erdialdea
León
menderatzen baitzen. Azkenik, Ebron gora egin zuen, eta
o
Ebr
iñ
A
o
M
NTIKO
Duero Zaragoza iparraldeko azpimesetara iritsi zen –Astorgara, hain zuzen–

714an.
Bartzelona
TLA
NO A
Tajo Toledo
Bigarren mapan ikusten denez, lehen kristau-erresumak
OZEA
Júcar
Valentzia Palma
agertu ziren jada, eta kristauen eta musulmanen arteko
a oa
as
its muga Duero ibairaino joan zen. Garai hartan Almanzorren
an
di
Alacant e o
Gu a
an
rr
Kordoba
Guadalquivir
Jaén
Murtzia
M
ed
ite espedizioak gailendu ziren. Jeneral horrek kristau-
Sevilla
Granada
Kristau-lurraldea
erresumen aurkako hainbat razzia-kanpaina egin zituen.
Almería
Lurralde musulmana
1100. urte inguruan
Helburua zen etengabeko segurtasun-gabezia sortzea, gaz
1200. urte inguruan
1300. urte inguruan
teluetatik eta hiri gotortuetatik kanpo bizitza antolatu samar
bat egitea eragozteko, bai eta herritarren artean izu-ikara
bultzatzea ere.
Kanpaina ezagunena Santiago de Compostelaren aurkako erasoa izan zen. Hiria suntsitu zuten; eta, harrapakin
gisa, katedraleko kanpaiak eta hiriko ateak eraman zituzten Kordobara.
Azken mapan ikusten da musulmanen lurraldea murriztu egin zela: Tajo ibairaino mendebaldean; Ebro ibairaino
ekialdean; eta ia Guadalquivir ibairaino erdialdean. Kristauen aurrerakada horretan erabakitzailea izan zen zenbait
kristau-erresumetako errege-erreginen bateratzea Iberiar penintsulara etorritako almorabideen eta almohadeen
750528_05_p03_retroceso_al_Andalus
aurka. Horrenbestez, gero eta lurralde gehiago galdu zituen Al Andalusek, eta 1300. urtearen inguruan Granadako
Nasri Erresuma besterik ez zuen (gaur egungo Málaga, Almería eta Granada probintziak, eta Cádizko ekialdea).
Egoera horrek 1492ra arte iraun zuen, Errege-erregina Katolikoek konkistatu zuten arte.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 142 13/12/2016 10:00:49

5
MITREEN PATIOA (GRANADAKO ALHAMBRA)
Granadako Al Sabika muinoaren gainean jarri zuen

bizitokia Ibn al Ahmar erregeak. Nasr dinastiako le-
henengo erregearen jauregiaren inguruan,berriz,
klase administratibo eta aristokratikoko kideen etxe
dotoreak eraiki zituzten. Adreiluen kolore gorrixka-
gatik, Alhambra esaten zioten multzo horri guztiari.
Alhambrako Comares jauregia errege-erreginen egoi
tza zen. Mitreen patioa (edo uraskarena) jauregi ho-
rretan dago, eta bertako bizimoduaren eta zeremonien
funtsezko gunea zen.
Patioaren erdian urmael edo uraska laukizuzen bat
dago, arte hispanomusulmanaren elementu oso ga-
rrantzitsua. Uraskaren alboetan mitre-hesiak daude,
eta landare horien izena eman zioten patioari ere.
Urmaelaren muturretan bi iturri daude, urez hornitzen
dutenak. Uraskarik eta urik gabeko arabiar patio bat
pentsaezina da, basamortuetako egarria eta eguzki
errea gogoan baitute.
Patiotik bi fatxada ikusten dira. Irudian ageri dena
Comares dorrearena da. Dorre hori berrogei metro
altu da. Hiru eremu hauek ditu: arkupea, Txaluparen
gela, eta atzean Errege-erreginen aretoa, Alhambra-
ko handiena. Arku goratuak dira, kanpai-silueta dutenak. Ez dute
Comares dorrearen atariak sei arku txiki ditu, hiruko eraikuntza-funtziorik; apaingarri hutsak dira. Beste
bi multzotan banatuta, arku nagusiaren alde banatan. egitura batzuek eusten diote eraikuntzari, eta arkuek
Erdiko arkua altuagoa da, sei arku txikiek gainean eraikuntza-egitura horiek estaltzen dituzte, dekorazio
duten sebka (erretikula-dekorazioa) falta zaiolako, eta gisa. Zutabeek fuste leuna dute, eta kapitelek bi atal
espazio hori ere hartzen duelako arku nagusiak. dituzte: behekoa zintaz apainduta dago, goikoak forma
Erdiko arkuak altuera handiagoa duenez, Txaluparen kubikoa du eta dekorazio oso oparoa. Bai arkuak, bai
gelara sartzeko atea ikus daiteke patiotik begiratuz zutabeak, inskripzio kaligrafikoen bidez dekoratuta
gero. daude.
GIRALDA (SEVILLA)
Almohadeak nagusi zirela, Iberiar penintsularen batasuna berregin

zuten, eta ideal erlijioso bat hedatu zen, artearen alorrean ondorio-
ak izan zituena. Aurreko garaietako Kordobako arteak ere almoha-
deen eraikuntzetan eragina izan zuen.
Dekorazio oparoa da almohadeen artearen bereizgarri nagusia.
Sebka edo horma-atal dekoratuen erronbo bereziek espazio lauak
estaltzen dituzte, eta arkuen artean itxitako baoak elementu
zintzilikariekin osatuta daude. Arte horren adibide da Sevillako
Giralda. Abu Yakub almohadeak 1195ean eman zuen eraikitzeko
agindua, eta Giralda da Sevillako meskitatik kontserbatu den atal
bakarra. Lau atal zituen, dekorazio oparoz beteak, eta errematean
atal txikiago bat. Kristauak iritsi ostean, zenbait aldaketa egin ziz
kioten Giraldari XVI. mendean, katedralaren kanpandorrea izan
zedin.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 143 13/12/2016 10:00:52

5
GEHIAGO JAKITEKO
AL ANDALUS TERMINOA UREZTATZEKO TEKNIKAK: NORIAK
Al Andalus terminoaren esanahia ez dago garbi. Noriak –ura altxatzeko gurpilak– VIII. edo XI.
Lehenengo erreferentzia Iberiar penintsulan latinez mendetik aurrera erabili ziren Iberiar penintsulan.
eta arabieraz egindako txanponak dira. Errodrigo Hala adierazten dute gaur arte kontserbatu diren
errege godoa 711n garaitu eta urte batzuk geroago noria handiek, esate baterako Alcantarillakoak
egin zituzten. Txanpon haietan latinezko Hispania edota La Ñorakoak, gaur egungo Murtziako Es
eta arabierazko Al Andalus parekotzat eman zituz kualdean.
ten. Ikertzaileen ustez, arabiarrek bultzatu zituzten
Bestalde, etimologiari dagokionez, hainbat inter tramankulu horiek, baina norien jatorria aurkitu
pretazio daude. Esate baterako, historiagile batzu ahal izateko antzinagoko garaietara jo behar dugu
en iritziz, Andalus hitzaren jatorria berbereran ezinbestean.
dago eta 'ibaiek edo ibai handi batek zeharkatuta K.a. III. mendean Arkimedesek adierazi zuen ura
ko soroa' esan nahi du. altxa zitekeela ur-lasterrak berak mugitutako gurpil
Kontua da Al Andalus ez zela inoiz izan kontzeptu baten bidez. Bi mende geroago, Lukrezio poetak
geografiko zehatz eta mugatu bat; aldatu egin zen eta Vitrubio arkitektoak aipatu zuten ibai batzuen
pixkanaka denboran zehar, musulmanek mende ibilguetan horrelako gurpil jasotzaileak zeudela
ratutako lurraldearen hedapenaren arabera. jada.
Fenomeno hori historiako potentzia handi guz Erromatarrek asmakari hori garatu eta hobetu zu
tiekin gertatu da; adibidez, Greziaren kontzeptua ten meatzeetatik ura ateratzeko; izan ere, ura zuten
askoz ere zabalagoa zen Antzinaroan gaur egun meatzeak ezin zituzten bestela ustiatu. Arabiarrek
baino. erromatarren teknika ikasi zuten, eta zenbait ho
bekuntza egin zituzten. Ureztatzeko erabili nahi
zituztenez, arinak izan behar zuten, ur gutxirekin
ALKAZARRA ETA ALKAZABA erabiltzeko modukoak.
Noria hitza arabieratik dator: na’ura, 'negar egiten
Jatorriari erreparatuz, alkazar arabieratik dator: al duena, oihu egiten duena' esan nahi du. Ura jo-
qasr, 'gaztelua' esan nahi du, eta arabiar jauregiak tzean, eta putzupadak beteta igo ondoren gorago
edo gazteluak izendatzeko erabiltzen zen. Alkaza uztean, noriak negar edo oihu egiten duela dirudi,
barekin alderatuta, bizitoki izatea zen alkazarraren eta hortik datorkio izena.
bereizgarria.
Gaur egun, noria gutxi daude funtzionamenduan.
Geroago, errege-erreginak edo garrantzi handiko Prozesua honako hau da: ur-lasterrak noriaren pa
beste pertsona batzuk bizitzeko eraikitako eremu letak mugitzen ditu, putzupadek gora egiten dute,
gotortu orori alkazar esaten zitzaion. Iberiar pe urez beteta, eta ubide batean uzten dute ur guztia.
nintsulan, Toledon, Segovian eta Sevillan daudenak Hartara, gorago dauden lurretara banatzen da ura,
gailendu ziren. lur horiek ureztatzeko.
Alkazaba ere arabieratik dator: qasabah gotorlekua
zen, hirien barruan edo inguruan eraikitzen zuten,
eta helburu militarra eta defentsa soilik zituen xede.
Hau da, hiriko gotorlekua zen. Iberiar penintsulan
hiri-eremu hauetakoak nabarmendu ziren: Alham
bra, Mérida, Almería eta Málaga.
Málagako alkazaba Alcantarillako noria (Murtzia)
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 144 13/12/2016 10:00:56

5
GEHIAGO JAKITEKO
ABD AR RAHMAN EMIGRATZAILEA (AL DAJIL) XAKE-JOKOA
Omeiatarren familia aristokraziakoa zen; botere han- Hispanomusulmanek xakean jokatzeko zuten grina
dia zuen Arabian, islama sortu aurretik. Omeiatarrak kristau-erresumetara hedatu zen; eta, horri esker,
Mahomaren tribu berekoak ziren, Quraish tribukoak. mundu guztian ezaguna da gaur egun.
661ean, Muawiyak, Omeiatarren liderrak, boteretik Xake-jokoak Persian du jatorria, eta garai batean
kendu zuen Ali, Mahomaren iloba eta suhia. Horren Errege-jokoa esaten zioten. Elezahar batek dioenez,
ostean, omeiatarrek Damaskotik gobernatu zuten, Sissa izeneko gazte batek sortu zuen erregearent-
750ean abbastarrek zuzendutako matxinada baten zat K.a. IV. mendean.
ondorioz omeiatarren kalifaldia amaitu zen arte.
Taulak mundua adierazten du eta Indian sortua da.
Omeiatarrak ezkutatuta bizi izan ziren aldi batez, Kolore zuri-beltzek jaiotza eta heriotza irudikatzen
baina Abul Abbas kalifa berriak amnistia promul- dute, eguna eta gaua. Kanpoko lauki-zerrendek
gatu zuen eta etxera itzultzeko esan zien. Omeiatar Ilargiaren etxeak irudikatzen dituzte; barrukoek,
guztiak elkartuta amnistia ospatzen ari zirela, de- Eguzkiaren orbita eta zodiakoko hamabi konstela-
nak hiltzeko agindua eman zuen kalifak. zioak. Barruko lauek, berriz, urtaroak irudikatzen
Printzeetako batek soilik lortu zuen ihes egitea: dituzte.
Abd ar Rahman (Abd al Rahman ben Muawiya) Piezak bi armada gisa mugitzen dira gudu-zelaian.
Afrikara joan zen. Hainbat gorabehera eta hilketa- Unibertsoa eskuratzeko borrokan diharduten ainge-
ahalegin batzuk pairatu ostean, Al Andalusera ruen eta deabruen armadak irudikatzen dituzte.
iritsi zen 755ean. Pixkanaka, yemendarren eta
Arabiarrek sinplifikatu egin zuten, gudu bakar ba-
omeiatarren babesa eskuratu zuen, eta haien
tera murriztuz, Erdi Aroan ohikoak ziren guduen
laguntzaz, benetako armada osatu zuen. Kordoba
antzera. Xake-mate esamoldea arabieratik dator,
756an hartu ostean, Al Andalus guztian bakea eza-
'erregearen heriotza' esan nahi du.
rri zuen urtebete igaro baino lehen, eta emir inde-
pendente bihurtu zen.
Abd ar Rahmanek hogeita hamar urtetik gora egin
AVERROES ETA MAIMONIDES
zituen gobernuan. Dena dela, hainbat matxinadari
aurre egin behar izan zien, eta haietako asko kalifa-
Iberiar penintsulan almohadeek ezarritako jazar-
herriak bultzatutako altxamenduak izan ziren.
pena pairatu zuten Averroesek eta Maimonidesek,
Hiriburua –Kordoba– edertu zuen, ekialdetik fruta- besteak beste.
arbolak eta barazkiak ekarrita, gaztetan ezagutu
Averroes Erdi Aroko filosofo nagusietako bat izan
zituen lorategiak berregiteko. Halaber, zenbait
zen. Aristoteles greziarraren obrak aztertu zituen,
artista ekarri zituen, meskita handia eta jauregia
eta azterlan horri esker ezagutzen dugu Europan
(Damaskoko jauregia esaten zioten) eraikitzeko.
Aristotelesen filosofia.
Horrez gainera, Espainia musulmana goren unera
eraman zuen dinastia sortu zuen. Aristotelesen filosofiaren argudiaketa arrazionalak
eta erlijioa bateratu nahi izan zituen. Averroesen
iruzkin filosofikoak zirela eta, hainbat arazo izan
zituen agintari erlijiosoekin, eta erbesteratu egin
zuten.
Bestalde, Maimonides jakintsu juduak eragin han-
dia izan zuen juduen zein kristauen artean. Ave-
rroesen antzera, ezagutza zientifikoak eta fedea
bateratzen ahalegindu zen.
Diskurtso erlijiosoaren eta arrazoiaren ezagutzen
artean kontraesanik ez zegoela frogatu zuen, eta
hori guztia jaso zuen arabieraz idatzitako obra ho-
netan: Zalantzatien gida.
Bi pentsalariek utzitako ondareek islamaren eremua
gainditu zuten, eta garrantzi handiko egile kristauei
Kordobako meskitako Abd ar Rahmanen nabea eragin zieten; adibidez, San Tomas Akinokoari.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 145 13/12/2016 10:00:59

5
DATU-BANKUA
JATORRI MUSULMANA DUTEN EUSKARAZKO HITZAK TOPONIMO MUSULMANAK S
Gure hizkuntza ez da euskararen bilakaeraren Arabieraren eragina nabarmena da Iberiar penin h

emaitza hutsa, islamak gurean egin zituen ekarpe tsulako toponimoetan. Aipatzekoak dira, besteak G
nek ere ondorioak izan baitituzte. Arabiar jatorria beste: h
duten hitz askok Al silaba dute hasieran. Esate • Albarracín (Teruel, Aragoi). Arabieratik dator; I
baterako: jatorri berberea zuen gobernadore historiko i
e
Alkatea: epailea ˉ izena da: Al Banu Razin.
baten
h
• Albacete (Gaztela-Mantxa). Ordoki edo lautada
Alfereza: zaldizkoa h
esan nahi du; izen horrek arabierazko Al Basit
A
Alfila: elefantea du iturburu.
b
• Alcalá de Henares (Madril). Arabierazko Al h
Alfonbra: tapiza
Qalat Nahar izenetik dator eta 'Henaresko gaz A
Aljebra: laburtzea telua' esan nahi du.
w
• Alcántara (Cáceres, Extremadura). 'Zubia' esan l
nahi du. A
Islamiar jatorria duten beste hitz asko daude.
• Almadén (Ciudad Real, Gaztela-Mantxa). Ara a
Adibidez:
bierazko Al Maydan du jatorri; 'landa' esan w
A: azoka, aduana, arroza, azukrea nahi du. s
H
B: bainua, baldea, baza • Algeciras (Cádiz, Andaluzia). 'Uharte berdea'
a
esan nahi du.
c
D: daga, dibana, dadoa
• Almería (Andaluzia). Arabierazko Al Mariyya,
E: elixirra, eskabetxea 'itsasoaren ispilua'.
• Badajoz (Extremadura). Latinezko Pax Augusta, L
F: fakirra, fardoa, fideoa
arabierara itzulita.
G: gitarra • Borja (Zaragoza, Aragoi). Arabierazko Al Borj, R
'dorrea' esan nahi du. M
H: harema m
• G uadalajara (Gaztela-Mantxa). Arabierazko g
I: imama, islama Wadi'l Hidjara, 'harrien ibaia'. d
J: jirafa • Guadalupe (Cáceres, Extremadura). 'Otsoen F
ibaia' esan nahi du. X
K: kermeza e
• Jaén (Andaluzia). 'Karabanen bidegurutzea'.
L: lautea, limoia, lima, laka • Madril (Madril). 'Iturria edo iturburua' esan nahi J
du. E
M: meskita, marokoarra h
• Medina Sidonia (Cádiz, Andaluzia). Arabierazko a
N: nakarra, noria, nasria Madinat du oinarri, 'hiria' esan nahi du.
Y
O: otomandarra • Medinaceli (Soria, Gaztela eta Leon). Madinat J
Salim; hau da, 'Salimen hiria'. z
Q: kintala, kilatea, kioskoa • Tarifa (Cádiz, Andaluzia). Tarif ibn Malik m
t
S: sandia, sorbetea, sirokoa, serafina, sultana konkistatzaile berberearen lehen izenetik
dator. W
T: talkoa, taifa, tarima, tabakoa I
• Murtzia (Murtziako Eskualdea). 'Ontziralekua'
z
U: ulema esan nahi du.
a
Elementu geografiko batzuk ere nabarmendu be
Y: yemendarra M
har dira. Esate baterako, aipatzekoak dira Gredos d
ko Pico del Moro Almanzor, Gibraltarko haitza eta A
Z: zurrapa
Guadalquivir ibaia. b
K
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 146 13/12/2016 10:01:00

5
http://www.alhambradegranada.org/ IBN AL-KARDABUS, Historia de al-Ándalus (siglo XII).

Granadako Alhambrari buruzko informazioa ematen du. Arabiar historialari ospetsuaren lana; 710etik 1199ra bitarteko
http://www.arteguias.com/islamal-andalus.htm aldiari buruzko zuzeneko informazioa ematen du pertsona
Islamiar arkitekturak Al Andalusen etapa bakoitzean ospetsu hauen bitartez: Tarik, Almanzor, Alfontso VI.a, Cid eta
izan zuen garapenari buruzko informazio zabala abar.
ematen du. Titus BURCKHARDT, La civilización hispano-árabe
http://www.biografiasyvidas.com/biografia/a/averroes. (2005).
htm Bi zibilizazioen alderdi garrantzitsuenen laburbilduma,
Averroes sendagile eta filosofo musulmanari buruzko ikuspegi soziopolitikoa eta kulturala aintzat hartuta.
biografia irakurtzeko aukera ematen du. Jesús GREUS, Así vivían en al-Ándalus (2003).
http://www.historiasiglo20.org/HE/2.htm Al Andalusko bizimodua eta kultura hobeto ezagutzeko
Al Andalusen historia eta bilakaera laburbiltzen du. dibulgazio-lana. Hiriak, ohiturak, sinesteak eta ekarpenak
aztertzen ditu.
www.legadoandalusi.es/legado/contenido/historia/
legado.html Emilio GONZÁLEZ FERRÍN, Historia general
Al Andalusi buruzko informazioa ematen du: kronologia, de al-Ándalus (2006).
alderdi historiko garrantzitsuenak eta alderdi historikoak. Al Andalusko historiaren sintesia, Mendebaldearen
orientalizazioaren ikuspegitik.
www.nationalgeographic.com.es/categoria/historia/
secciones Eduardo MANZANO, Conquistadores, emires y califas.
Historia unibertsalari buruzko hainbat alderdi azaltzen dituen Los Omeyas y la formación del al-Ándalus (2006).
artikulu interesgarriak ditu. Zehazki: «Los Reyes Católicos Iberiar penintsularen ikuspegi globala, musulmanek 711n
conquistan Granada». konkistatu zutenetik hasita, Al Andalus bezala ezagutzen
dugun lurraldea eratzeko prozesua kontuan hartuta.
Rafael VALENCIA, Al-Ándalus y su herencia (2011).
Al Andalusen ikuspegi interesgarria, Mediterraneoko kulturen
LIBURUAK
elkargune gisa, konkistaren eta mendeko emirerriaren garaitik
hasi eta moriskoak 1609-1610ean kanporatu zituzten arte.
Radwa ASHUR, Granada (2008).
Moriskoen familia-saga baten bidez, Granadako
musulmanen sentimenduak adierazten ditu, beren kultura
galtzen ari dela eta hiria pixkanaka aldatzen dela ikusten DOKUMENTALAK
duten bitartean.
Frank BAER, El puente de Alcántara (1991). Memoria de España. El islam y la resistencia cristiana
XI. eta XII. mendeko gizartea azaltzen du, hiru zibilizazioen RTVE (2004).
esparruan: kristaua, musulmana eta judua. Islamaren sorrera eta aurrerakada eta Iberiar penintsula
José Luis CORRAL, El salón dorado (2006). beretzeko prozesua azaltzen dituen dokumental interesgarria.
Errusiar gazte baten istorioa kontatzen du: Konstantinoplan La Aventura del Saber. El legado andalusí, RTVE (2013).
hazi bada ere, azkenean Zaragozara joango da eta islamera Islamiarrek Iberiar penintsulan egindako zortzi mendeen historia
aldatuko da. azaltzen du, gure kulturaren eta izaeraren zati diren aldetik.
Yael GUILADI, Los cipreses de Córdoba (1997).
Juduen komunitateak Erdi Aroko Espainian izan
zuen bizimoduari buruz eta kristauekiko eta ZINEMA
musulmanekiko bizikidetzari buruz Guiladik idatzitako
trilogiako nobeletako bat da. Al-Ándalus, el camino del sol, Antonio Tarruellak eta
Washington IRVING, Cuentos de la Alhambra (1832). Jaime Oriolek zuzendua (1989).
Ipuin eta pasadizoen bidez, idazleak Espainiaren hegoaldean Omeiatarren dinastiaren sorrera eta Abd ar Rahman
zehar egin zuen bidaia kontatzen du, ohiturak eta tradizioak Kordobako emir aldarrikatzearen historia kontatzen ditu.
ardatz hartuta. Réquiem por Granada, Vicente Escrivak zuzendua
Magdalena LASALA, Almanzor: el gran guerrero (1990).
de al-Ándalus (2002). Zortzi ataleko dokumental saila. Boabdilen figura baliatuta,
Almanzor gerrari handiak kristau-erresumen aurka egindako Errege-erregina Katolikoen aurka izan zuen porrota kontatzen
borrokak adierazten ditu, bai eta boteretsuena izateko eta du. Garai hartako egoera politiko, ekonomiko eta soziala
Kordobako tronuan bere dinastia ezartzeko nahia ere. zehatz-mehatz adierazten du.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 147 13/12/2016 10:01:01

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO AL ANDALUS
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Al Andalusen bilakaera P
1 Kokatu etapa eta gertaera hauek denbora-lerroan.
• Navas de Tolosako Gudua • Granadako Nasri Erresuma
• Kordobako emirerria eta kalifa-herria • Almorabideek Al Andalus konkistatu zuten
•
Taifak •
Almohadeek boterea eskuratu zuten
• Guadaleteko Gudua • Kristauek Granada konkistatu zuten
• Abd ar Rahman I.a Kordobako emir aldarrikatzea
Al Andalus
A
ST
N KI
KO
711 722 756 1031 1147 1162 1212 1492 1500
Kantauri itsasoa
Kantauri itsasoa
2 Begiratu mapa hauei, eta egin beheko jarduerak zure koadernoan. GAZTELAKO
OKZITANIA Oviedo NAFARROAKO
KONDERRIA ERRESUMA
278437_ficha33_210
LEÓNGO LEÓNGO
K a n t a u r i i t s aNAFARROAKO
soa ERRESUMA ARAGOIKO KATALUNIAKO
A
ERRESUMA Kantauri itsasoa K a n t a u r i i t s a s o aKONDERRIA KONDERRIAK
ERRESUMA
A
I KO
KATALUNIA
I KO
Toro
OKZITANIA Za ragoza Bartzelona
Porto Oviedo GAZTELAKO NAFARROAKO
AT L ANT
LEÓNGO
Salamanca KONDERRIAMedinacel
ERRESUMA
i
AT L ANT
NAFARROAKO NAFARROA
ERRESUMA GAZTELAKO ERRESUMA LEÓNGO
A
ARAGOIKO KATALUNIAKO
A
ERRESUMA
A
ERRESUMA KATALUNIA
I KO
KONDERRIA KONDERRIAK
I KO
PORTUGALGO To ledo
I KO
ERRESUMA Valentzia
ARAGOIKO Mérida Toro
Za ragoza Bartzelona
AT L ANT
AT L ANT
GAZTELAKO KOROA Porto

AT L ANT
Salamanca Medinacel i
A L A N DGAZTELAKO
ALU S
OZ E ANO
Murtzia
OZ E ANO
ERRESUMA L Kordoba
PORTUGALGO U GA KOROA
ERRESUMA RT
PO To ledo
Almerí a Valentzia
Mérida Málaga
AL ANDALU S
OZ E ANO
OZ E ANO
OZ E ANO
Kordoba Murtzia
GRANADA Almerí a
Málaga
Kristauen lurraldeak
Aragoiko Koroa Musulmanen lurraldeak
Kristauen lurraldeak
• Ordenatu mapak, zaharrenetik berrienera. Zer etapari dagokio mapa bakoitza?

Aragoiko Koroa
Musulmanen lurraldeak
• Goiko hiru mapetan, margotu arrosa-kolorez kristau-erresumak, eta berdez, lurralde musulmanak.
• Azaldu kristauen eta musulmanen lurraldeek mapa bakoitzean izandako bilakaera.
788225_04_corona_aragon 788225_04_territorio_cristiano
788225_04_evolucion_castilla
3 Idatzi taula honetan Al Andalusen etapa bakoitzeko gertaera garrantzitsu bat.
788225_04_corona_aragon 788225_04_territorio_cristiano
Etapa Gertaera
Konkista eta mendeko emirerria
Emirerri independentea
Kalifa-herria
Taifak
Afrikako iparraldeko inperioak
Granadako Nasri Erresuma
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 148 13/12/2016 10:01:02

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Pertsona ospetsuak
1 Irakurri testua eta erantzun galderei.
Abd ar Rahman III.a kalifa aldarrikatzea

Alak erakutsi digu gure alde dagoela, gure
agintea handitu du, gure ahaleginaren bidez
lortzeko aukera eman digu, gure gobernuaren
bidez eskuratzea erraztu digu, gure ospea • Zer urtetan izan ziren testuan
munduan hedatu du, lurraldeen gainean dugun azaldutako gertaerak? Zertan
agintea goretsi du, herritarrak gure gobernupean ego- oinarritu zara erantzuteko?
teagatik poztea xedatu du. Horrenbestez, Fededunen • Zer esan nahi zuen Fededunen
Printze titulua hartzea erabaki dugu; eta gutunetan, bai bidaltzen Printzea tituluak?
ditugunetan, bai jasotzen ditugunetan, titulu hori adierazi beharko da. • Kronikaren arabera, zergatik
Titulu hori beste edonork hartzea ez da zilegi, merezi ez duen deitura hartu zuen Abd ar Rahman III.ak
bereganatzen baitu. kalifa-titulua?
Abd ar Rahman III.aren kronika anonimoa. Egokitua • Zer bereizgarri izan zuen Abd ar
Rahmanen gobernuak?
2 Irakurri beko testua eta erantzun.

• Zer etapatan gobernatu zuen Almanzorrek?
Almanzorrek alkazar bat eraiki zuen eta bertan gorde zuen Zer ezaugarri izan zituen etapa horrek?
altxor publikoa. Idazkariak hautatu zituen, kontulariei enple- • Almanzor kalifa al zen? Kalifaren ahalmenak al
gua eman zien, gobernadore leialak bidali zituen probintzia zituen? Guzti-guztiak?
guztietara, eta Hisham kalifaren eskuetan zeregin hauek soi-
• Nola lortu zuen boterea?
lik utzi zituen: jutba (kalifaren izenean egiten zen otoitza) eta
dinarrak eta dirhamak egitea haren izenarekin. Dena dela, • Zer ahalmen utzi zituen Hishamen eskuetan?
aurretik jarri zuen beti, eta haren izenean eman zituen agin- • Idatzi Almanzorren biografia labur bat. Nolako
du guztiak. Hala eta guztiz ere, Ibn Abi Amir (Almanzor) izaera ote zuen?
eginkizunak betetzen ari zen, eta jendeak uste zuen Hisham
• Zer gertatu zen Al Andalusen Almanzor hil
zela erantzulea.
ostean?
Gero, Almanzorren helburu eta adoreak armadaren buru izate-
• Begiratu mapari eta bilatu informazioa bertan
ra eraman zuten, eta gudarosteak mendean hartu zituen. He- ageri diren Almanzorren kanpainei buruz.
rrialde kristauak inbaditu zituen, intsumiso zital guztiak mendean
hartuta. Jainkoak garaipena eman zion haren besoari; izan ere,
Bartzelona konkistatu eta Borrel erregea hil zuen, suntsitu zuen
eta bertako herritarrak preso hartu zituen. Harrapakin gisa,
hainbat esklabo, jopu, ondasun, arma, jantzi eta abere hartu
istiano
zituen, eta Kordobara itzuli zen onik, irabaztun eta garaile.
Gero, zenbait erasoaldi egin zituen, eta kristauak ezustean
harrapatu zituen, hainbat hondamen bitarteko, urrutiko he-
rrialde politeistak mendean hartu zituen arte. Bakean geratu
ziren, Almanzorren agindupean. Konstantinopla handiko
jaunaren enbaxadorea etorri zitzaion, bai eta Erromako na-
gusiarena eta Gaztelakoa ere, eskaintza, opari bitxi eta guzti.
Haietako bakoitzak segurtasuna erregutu zion, eta laguntza
lortzen ahalegindu ziren.
Almanzor, IBN AL KARDABUS historiagilearen arabera, XII. mendea
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 149 13/12/2016 10:01:04

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Al Andalusen historia eta ekonomia G

1 Osatu Al Andalusen historiako etapei buruzko taula hau.
Konkista eta Taifak eta Afrikako

Emirerri Nasri
mendeko Kalifa-herria iparraldeko
independentea erresuma
emirerria inperioak
Kronologia
Hartzen zituen
lurraldeak
Gertaera edo
ezaugarri gailenak
Pertsona
ospetsuak
2 Osatu Al Andalusko ekonomiari buruzko taula hau.
Ezaugarriak Produktuak
Nekazaritza
Eskulangintza
Merkataritza
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 150 13/12/2016 10:01:05

4. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Granada
Granadako Erresuma Iberiar penintsulako azken lurralde musulmana izan zen. Granadak berrogeita hamar mila biztanle
inguru zituen XV. mendean; beraz, Europako hiri handienen eta jendetsuenen artean zegoen. Hainbat biztanle zituen,
kristau-erresumetatik ihes egindako edo kanporatutako musulman asko Granadara joan zirelako babes bila.
1 Irakurri testu hau, eta erantzun beheko galderei.
Granada herrialde zoragarri eta zabala iru-

ditu zitzaidan, Al Andalusko handienetako
bat. Bertan dago Al Andalusko errege mu-
sulmanaren hiriburua eta jauregia. Koka-
gune liluragarria du, eraikin bikainak ditu,
xarmagarria da, atsegina, eta toki miresga-
rrian dago. Mota guztietako eskulangileak
daude, eta Siriako Damaskoren antza du.
Txorrotako ura dago, bai eta baratzeak,
lorategiak eta mahastiak ere. Pertsona os-
petsuen, poeten, jakintsuen eta artisten
elkargunea da; bertan daude gure garaiko
gizaki hoberenak. Egundoko monumen-
tuak daude, bai eta toki atseginak ere.
ABD AL BASIT, Granada, bidaiari musulman
baten ikuspegitik, 1465
• Nolakoa zen Granada XV. mendean? Nolakoak ziren eraikinak?

• Zer kokagunetan zegoen? Al Basiten esanetan, ekonomia eta kultura oso garatuak zituen hiria al zen?
2 Ikusi RTVEren España a ras de cielo saileko bideo hau, Alhambrari buruzkoa:
http://www.rtve.es/alacarta/videos/espana-a-ras-de-cielo/espana-ras-cielo-alhambra-granada/2040570/.
Erantzun galdera hauei:
• Noiz eraiki zuten Alhambra? Zer helburu zuen eraikuntzak?
• Zer izan zen Alhambra? Nolako egitura eta dekorazioa ditu?
• Noiz lortu zen gizadiaren nazioarteko ondare aitortzea?
• Zer sekretu eta bitxikeria aipatzen dira? Bilatu Alhambrari buruzko beste bitxikeria batzuk eta idatzi
haietako bati buruz.
3 Ikusi Kordobako Medina Azaharari buruzko bideo hau: http://www.rtve.es/alacarta/videos/

reportero-de-la-historia/reportero-historia-18-05-13/1825592/. Alderatu bi eraikuntzak eta
erantzun galdera hauei:
• Deskribatu dekorazioa. Zer atal ditu?
• Nork eman zuen eraikitzeko agindua? Norentzat eraiki zuten?
4 Granadako Nasri Erresuma 1492an konkistatu zuten Errege-erregina Katolikoek.

Granadako azken emirrak, Boabdilek, entregatu zien hiria. Bilatu informazioa, eta idatzi
Boabdili buruzko fitxa biografikoa.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 151 13/12/2016 10:01:07

5. fitxa
Izena: Maila: Data:
Al Andalusko gizartea eta artea

1 Begiratu Islamiar Inperioko gizarte-piramideari eta alderatu Al Andalusko gizarte-antolaketarekin.
Aristokrazia
Konkistatzaileak:
Handikiak
Gainerako Erlijioa:
herritarrrak
• Nola antolatzen zen gizartea Islamiar Inperioan? Eta Al Andalusen?

• Osatu eskuineko piramidean Al Andalusko gizarte-antolaketa adieraziko duen antzeko piramide bat.
• Nork osatzen zuten talde menderatzailea Al Andalusko gizartean?
• Zer talde zegoen egoera okerrenean? Justifikatu zure erantzuna.
• Zer irizpide hartzen zuten kontuan talde batean ala bestean sartzeko? Arrazoitu zure erantzuna.
• Oro har, heterogeneoa al zen islamiar gizartea?
2 Aztertu artelan hispanomusulman hauek, eta nabarmendu islamiar artearen ezaugarriak. Ezaugarri berberak al zituen
785414_04_p117_Piramide_islam
islam guztian ala desberdintasunak zeuden lurraldeen artean?
Lehoien patioa (Granadako Alhambra) Aljaferia jauregia (Zaragoza)
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 152 13/12/2016 10:01:11

AL ANDALUS
6. fitxa BAKE-ITUNA ANTSO IV. PEÑALENGOAREN ETA

ZARAGOZAKO AL MUKTADIR ERREGEAREN ARTEAN
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
Jaunaren izenean, eta haren graziaz. Bake-itun honen ren gizonen bitartez lagun diezaion, Antso erregeak
zina egin dute Iruñeko Antso erregeak eta Zaragozako eskatuko dituen bahiak edo bermeak emango dizkio Al
Al Muktadirrek –Jainkoak gorets ditzala– MCXI. urteko Muktadirrek, eta haren laguntza izango du. Eta hura
maiatzaren 23an, kastroak (Caparroso eta Tudilen) tru- gabe laguntza eskatzen badio, Al Muktadirrek nahi adi-
katutako egun berean. Aipatutako erregeek zin egin na gizon emango dizkio erregeak. Eta gizon horiek Al
dute bakeari eta adiskidetasunari eutsiko diotela, bo- Muktadirrekin dauden bitartean, hari zerbitzu ematen,
rondate onez, beraien artean izandako maltzurkeriak
eraman zituen zamalkaldi berean, eguneko ordainduko
eta konponduezinak amaituta, elkartasun eta adiski-
die Gaztelako edo Bartzelonako gizonei ordaindu ohi
detasun sendoa sortzeko, lagun leialen artean ohikoa
zaiena.
den bezala, iruzurrik gabe.
Al Muktadir zamalkaldi horretatik itzultzen bada,
Adostu dutenari jarraituz, Zaragozako Al Muktadirrek
lege-urrezko 12.000 mankuso emango dizkio urtero Tuterara etorriz gero, Antsok emango dio dagokion
Antso erregeari. Hark urrea hartu nahi badu, zenba- bahia, eta biak batera joango dira hartu behar dituzten
teko hori jasoko du, eta zilarra hartu nahi badu, Zara- gazteluetara, Antso Ramirezek Antso Gartzea erregea-
gozako monetako 7 solido jasoko ditu urrezko manku- ri hartuta dauzkanetara, itzul diezazkion. Eta hori
so bakoitzeko. guztia ez ezik, bakoitzak behar duen guztian elkarri la-
gunduko diote, bai kristauen aurka, bai musulmanen
Bestalde, Antso erregeak Zaragozako Al Muktadirri
promestu dio goian adierazitakoa zintzo betetzen badu, aurka.
trapukeriarik gabe, enbaxada bat bidaliko diola Antso Nik, Zaragozako Al Muktadirrek, zerua eta lurra, itsa-
Ramirezi, hark eta haren aldekoek Huescako lurraldeak soa eta haietan dagoen guztia sortu zuen Jainkoagatik,
konkistatzeko asmoa alde batera utz dezaten, jatorrizko eta musulmanen legeagatik, eta Jainkoaren aurrean
lurraldera itzul daitezen, eta Zaragozako lurraldeetan zin egiten duen jendearen zin guztiengatik, zin egiten
kalterik egin ez dezaten. Eta Antso Ramirezek Al dut idatzi dugun itun honetan ez dudala gezurrik esan,
Muktadirren lurraldeetatik alde egin nahi ez badu,
eta zerbaitetan gezurra esan badut, zentzumena eta
Antso erregeak bere botere guztiarekin erasoko dio
nire buruaren ulermena gal dezadala, nire jendea le-
Antso Ramirezi, haren lurraldeak kaltetzeko, eta bien
gerik gabe gera dadila, eta Jainko gorenaren haserreaz
artean zentzaraziko dute, lehenengo akordioetan idatzi
Mekara joan eta ez nadila handik itzuli.
ta dagoenari jarraituz.
Horrez gainera, Al Muktadirrek nonbait laguntza behar Enekok, erregearen idazkariak, idatzi du.
badu, eta Antso erregeari laguntza eskatzen badio, ha- J. M. LACARRA, Nafarroako historiari buruzko azterlanak, 1971
JARDUERAK
1 Goiko testua irakurri ondoren, erantzun galdera hauei:

• Zer testu mota da?
• Nor da egilea edo egileak?
• Non sinatu zuten? Al Andalusen zer etapari dagokio?
• Zer egutegi erabiltzen du?
• Bilatu testuan aipatzen diren hiru erregeei buruzko informazioa. Zer lurralde menderatzen zituen errege bakoitzak?
Aurkitu lurralde horiek mapa batean.
• Zer konpromiso hartzen du Antso Peñalengoak?
• Zer konpromiso hartzen ditu Al Muktadirrek?
• Zer ziren pariak? Al Muktadirrek gaur egungo eurotan ordaindu beharko balu, zenbat ordaindu beharko luke?
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 153 13/12/2016 10:01:13

SAKONTZEKO AL ANDALUS
7. fitxa
ERLIJIOEN KOEXISTENTZIA ETA BIZIKIDETZA
Izena: Maila: Data:
Batzuetan, Al Andalusko erlijioen artean (kristauak, musulmanak eta juduak) bizikidetza zaila izan zen, eta jazarpenak ere
sortu ziren. Hala eta guztiz ere, kultura emankorra izan zen, eta arrasto nabarmena utzi zuen.
IRAKURGAIA
Intolerantzia-agerraldiak Al Andalusen
Musulmanek ez diete masajerik eman behar juduei edo kristauei. Halaber, ez dituzte haien zaborrak
bota behar, ez eta haien komunak garbitu behar ere, juduak eta kristauak egiteko egokiagoak baiti-
ra lan horiek, jende zitalaren eginkizunak diren aldetik. Musulmanek ez dituzte zaindu behar juduen
edo kristauen zaldiak, ez dute haien zamaltzain izan behar, eta ez diete eutsi behar haien ointokiei.
Eta norbaitek egiten duela jakinez gero, agiraka egin behar zaio.
Emakume musulmanei debekatu egin behar zaie eliza higuingarrietan sartzea, klerikoak lizunkoiak,
larru-jotzaileak eta sodomitak direlako. Halaber, emakume frankoei debekatu egin behar zaie elize-
tan sartzea, meza-eguna edo jaieguna ez bada, bertan jan, edan eta klerikoekin larrua jotzen dutelako,
ez baitago klerikorik, horrelako bi emakume edo gehiago ez dituenik, oheratzeko. […]
Ez da onartu behar alkabala-biltzaile, polizia, judu zein kristauek pertsona ohoretsu, fakir edo pertso
na zintzo gisa janztea; aitzitik, gaitzetsi eta saihestu behar dira. Agurtzeko, ez zaie esan behar «Bakea
zurekin»; izan ere, Satanasek bereganatu zituen, Jainkoaren izena ahaztarazi zien, eta Satanasen
aldekoak dira. Bereizgarriren bat eraman beharko dute, ezagutzeko eta makurrarazteko.
Musulmanen lurraldean kanpaiak jotzea debekatuko da, fedegabekoen lurraldean soilik entzun be-
har baitira. Juduei eta kristauei ez zaizkie zientzia-liburuak saldu behar, haien legeei buruzkoak ez
badira; izan ere, gero itzuli egiten dituzte zientzia-liburuak, eta haiek eta haien gotzainek idatziak
direla esaten dute, musulmanek egindako lanak izan arren. Hoberena izango litzateke mediku judu
eta kristauei musulmanak sendatzen ez uztea, ez baitute musulmanekiko jarrera onik. Haien erlijio
bereko jendea senda dezatela; izan ere, nolatan utziko dugu bizia musulmanak begi onez ikusten ez
dituztenen eskuetan?
IBN ABDUNen tratatua, XII. mendea
JARDUERAK
1 Goiko testua irakurri ondoren, erantzun galdera hauei:

• Al Andalusen zer garaikoa da testu hori?
• Zer debekatzen zaie musulmanei? Zergatik ote da?
• Nora ez dute joan behar emakumeek? Zergatik?
• Zer debekatzen zaie gainerako erlijioei?
• Zer kritika egiten zaie juduei eta kristauei?
2 Erdi Aroan musulmanek aurrerabide handiak egin zituzten

medikuntzaren alorrean. Irakurri artikulu hau: http://ccaa.elpais.com/
ccaa/2012/05/14/andalucia/1337019287_017644.html, eta erantzun:
• Zer eragin izan zuen musulmanen medikuntzak Mendebalde osoan?
• Zer sendabide aurkitu zituzten nobelako protagonistek?
• Zure ustez, emakumeak mediku izan al zitezkeen herrialde
musulmanetan? Arrazoitu zure erantzuna. Averroes XII. mendeko filosofo eta mediku kordobarra zen.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 154 13/12/2016 10:01:15

5
AL ANDALUS AL ANDALUS
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer etapa nagusi izan zituen Al Andalusen historiak? 6 Zer guduren bidez gainditu zituzten kristauek
a. Emirerri afrikarra, emirerri independentea, almohadeak 1212an?
kalifa-herria eta nasri erresuma. a. Guadaleteko Gudua.
b. Mendeko emirerria, kalifa-herria, taifa eta nasri b. Sagrajasko Gudua.
erresuma.
c. Navas de Tolosako Gudua.
c. Konkista eta mendeko emirerria, emirerri
independentea, kalifa-herria, taifak eta Afrikako 7 Al Andalusko biztanleria irizpide erlijiosoen arabera
iparraldeko inperioak, eta nasri erresuma. antolatuta zegoen. Zer multzo zeuden?
a. Muladiak, mozarabiarrak eta juduak.
2 Zer urtetan eta zer guduren bidez okupatu zuten
musulmanek Iberiar penintsula? b. Mozarabiarrak, berbereak eta esklaboak.
a. 711n, Guadaleteko Guduaren bidez. c. Juduak, muladiak eta emakumeak.
b. 713an, Covadongako Guduaren bidez.

8 Zer jarduera ekonomiko nagusi zituzten Al Andalusko
c. 711n, Navas de Tolosako Guduaren bidez. biztanleek?
a. Abeltzaintza, merkataritza eta meatzaritza.
3 Nor izan zen Kordobako lehenengo kalifa?
b. Nekazaritza, eskulangintza eta merkataritza.
a. Abd ar Rahman I.a.
c. Nekazaritza, abeltzaintza eta meatzaritza.
b. Abd ar Rahman II.a.
c. Abd ar Rahman III.a. 9 Nolako arkitektura zuten Al Andalusen?
a. Material pobreak erabiltzen zituzten, dekorazio
4 Zer laguntzaile zituen kalifak gobernu-lanak egiteko?
oparoz estaliak.
a. Emirra eta bisirrak.
b. Material aberatsak erabiltzen zituzten, baina
b. Bisirra eta alkateak. dekoraziorik gabe.
c. Hajiba eta bisirrak. c. Ez zuten inolako dekoraziorik erabiltzen.
5 Zer ziren taifak? 10 Zer pentsalari handi izan zituen Al Andalusek?

a. Kordobako Kalifa-herria 1031n desegin ostean a. Avenpaze, Tarik, Maimonides eta Boabdil.
sortu ziren lurralde independenteak.
b. Avizena, Avenpaze, Averroes eta Maimonides.
b. Bagdadeko Emirerriaren mendeko lurraldeak,
1031tik aurrera sortuak. c. Maimonides, Almanzor, Agila eta Tarik.
c. Damaskoko Emirerria 1031n desegin ostean sortu

ziren lurralde independenteak.
1. c, 2. a, 3. c, 4. c, 5. a, 6. c, 7. a, 8. b, 9. a, 10. b
n.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 155 13/12/2016 10:01:16

5
AL ANDALUS
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu kontzeptu hauen esanahia. (1 p.)
• Al Andalus:
• Razziak:
• Valiak:
• Pariak:
• Mozarabiarrak:
• Taifak:
2 Kokatu Al Andalusen etapa hauek denbora-lerroan. Horren ostean, erantzun galderei. (1,5 p.)
a. Emirerri independentea eta kalifa-herria b. Taifak eta almorabideak
c. Almohadeak d. Granadako Nasri Erresuma
Al Andalus
A
ST
NKI
KO
711 722 756 1031 1147 1162 1212 1492 1500
• Zer urtetan aldarrikatu zuen Abd ar Rahaman I.ak bere burua Kordobako emir independente?
278437_ficha33_210
• Zer urtetan banatu zen Al Andalus taifatan?
• Noiz galdu zuten musulmanek Navas de Tolosako Gudua?
• Zer urtetan konkistatu zuten kristauek Granadako Nasri Erresuma?
3 Begiratu mapari, eta adierazi Al Andalusen zer etapari dagokion. 1300

Zer ezaugarri zituen? (1,5 p.)

MEDITERRANEO
ITSASOA
M652271T16P005d
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 156 13/12/2016 10:01:17
O PROBA
4 Azaldu zergatik nabarmendu ziren pertsona ospetsu hauek. (1 p.)
• Tarik:
• Abd ar Rahman I.a:
• Abd ar Rahman III.a:
• Almanzor:
5 Nola zegoen antolatuta Al Andalusko gizartea? (1 p.)
6 Osatu Al Andalusko ekonomiari buruzko taula hau. (1,5 p.)
Ezaugarriak
Nekazaritza
Eskulangintza
Merkataritza
7 Begiratu irudiari, eta azaldu arkitektura hispanomusulmanaren ezaugarriak, alderdi hauek aintzat hartuta. (1,5 p.)
• Materialak:
• Dekorazioa:
• Arkuak:
• Beste elementu batzuk:
Lehoien patioa (Granadako Alhambra)
8 Kulturaren hainbat arlotan nabarmendu zen Al Andalus. Azaldu arlo horietako bat. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 157 13/12/2016 10:01:19

5
AL ANDALUS
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu termino hauen arteko desberdintasunak. (1 p.)
• Mendeko emirerria eta kalifa-herria:
• Bisirra eta valia:
• Mozarabiarrak eta muladiak:
2 Kokatu Al Andalusen etapak denbora-lerroan. Gero, erantzun galderei. (1,5 p.)

Al Andalus
A
ST
NKI
KO
711 722 756 1031 1147 1162 1212 1492 1500
• Zer urtetan aldarrikatu zuen Abd ar Rahman I.ak bere burua Kordobako emir independente?
• Zer erregek aldarrikatu zuen bere278437_ficha33_210

burua kalifa 929an?
• Zer urtetan banatu zen Al Andalus taifatan?
• Noiz galdu zuten musulmanek Navas de Tolosako Gudua?
• Zer urtetan konkistatu zuten kristauek Granadako Nasri Erresuma?
3 Aztertu mapa hauek, eta erantzun beheko galderei. (1,5 p.)
1031 1100
MEDITERRANEO MEDITERRANEO
ITSASOA ITSASOA
• Al Andalusen zer etapari dagokio lehenengo mapa? Eta bigarrena?
• Zer ezaugarri izan zituen etapa horietako bakoitzak?

M652271T16P005b
M652271T16P005a
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 158 13/12/2016 10:01:22

A PROBA
4 Sailkatu pertsona ospetsu bakoitza dagokion etapan, eta adierazi bakoitzaren ezaugarri nagusi bat. (1 p.)
Pertsona Etapa (kronologia) Ezaugarria
Abd ar Rahman I.a
Musa
Almanzor
Abd ar Rahman III.a
5 Azaldu Al Andalusko gizartearen antolaketa, irizpide erlijiosoen arabera. (1 p.)
6 Osatu ekonomia hispanomusulmanari buruzko taula hau. (1,5 p.)
Ezaugarriak Produktuak
Nekazaritza
Eskulangintza
Merkataritza

7 Begiratu irudi hauei, sailkatu bakoitzari dagokion etaparen arabera, eta adierazi bakoitzaren ezaugarriak. (1,5 p.)
8 Zergatik esaten da Al Andalusek kultura oparoa izan zuela? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 159 13/12/2016 10:01:24

5
AL ANDALUS
Jarduerak
O proba A proba


ondorioak identifikatzea, haien
1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8
artean loturak egitea, eta
gizarte-gertaerek hainbat arrazoi
10. Ondare historiko, artistiko,

kultural eta naturala estimatu eta
balioestea, bai berea, bai beste
7 7
kultura batzuetakoa, haiek
errespetatzeko eta babesteko
bidea den aldetik.

O proba
1 • Al Andalus: musulmanek Iberiar penintsulan menderatu Granadako historian etengabeak izan ziren Nasr dinastiaren
zuten lurraldeari eman zioten izena. eta beste familia noble batzuen arteko barne-borrokak;
• Razziak: Almanzor jeneralak kristau-lurraldeen aurka abentzerrajeekin zituztenak, adibidez. Liskar horiek erresuma
egindako arpilatze-kanpainak. ahuldu zuten, eta, hartara, Errege-erregina Katolikoek
Granada konkistatu zuten 1492an.
• Valiak: kalifaren laguntzaileak; probintziak eta Zaragozako,
Toledoko eta Meridako markak gobernatzen zituzten. 4 • Tarik: Musaren jenerala. Gibraltarko itsasartea zeharkatu zuen
• Pariak: taifa musulmanek errege kristauei ordaintzen 711n, eta bisigodoak garaitu zituen Guadaleteko Guduan.
zizkieten zergak, haien erasorik ez izateko. • Abd ar Rahman I.a: Kordobako emir independentea,
• Mozarabiarrak: Al Andalusen kristau-erlijioari eutsi 756an aldarrikatua.
ziotenak. • Abd ar Rahman III.a: Kordobako lehen kalifa
• Taifak: Almanzor 1031n hil ondoren Iberiar penintsulan independentea, 912an aldarrikatua.
sortu ziren lurralde edo erresumak. Elkarren aurkako • Almanzor: 976an Hisham II.a, hamaika urte soilik zituena,
borrokan aritu ziren etengabe, ahulenak menderatu kalifa izendatu zutenetik aurrera gobernatu zuen jenerala.
nahian. Kristauen aurkako hainbat razzia egin zituelako
nabarmendu zen.
2 EG. Denbora-lerroan honela kokatu behar dira letrak:
a, c, b, d. 5 Al Andalusko gizartea heterogeneoa zen. Talde boteretsuena
konkistatzaileek eta haien ondorengoek osatzen zuten.
• 756. urtean.
Talde horretan, jatorri arabiarreko gutxiengoak lurralde
• 1031. urtean.
onenak eta gobernuko karguak hartu zituen; jatorri
• 1212. urtean. berbereko konkistatzaileek, berriz, maila apalagoa zuten.
• 1492. urtean. Gainerako biztanleak erlijioaren arabera antolatuta zeuden:
3 Granadako Nasri Erresumaren garaiko mapa da. • Muladiak. Islamaren erlijioa, hizkuntza eta ohiturak
Iberiar penintsulako azken lurralde musulmana izan zen. bereganatu zituzten kristauak ziren.
Bertan sendotu zuen boterea Nasr dinastiak. • Mozarabiarrak. Beren erlijioari eutsi zioten kristauak ziren.
Gaur egungo Málaga, Almería eta Granada probintziak eta Musulmanak ez zirenez, zergak ordaintzen zituzten.
Cádizko ekialdea hartzen zituen. Nasri Erresuma oso ahula IX. mendetik aurrera, mozarabiar asko kristau-erresumetara
zen. Bi mendez baino gehiagoz Gaztelaren basailu izan zen. joan ziren, jazarpenetatik ihesi.
Granadako errege-erreginek zerga bat ordaindu behar • Juduak. Gutxiengoa ziren, baina oso aktiboak, ekonomiako
zieten Gaztelako errege-erreginei, bai eta gerra-garaian jardueretan batez ere.
lagundu ere. Dena den, Granadako Nasri Erresumak goren Emakumeak gizonen mende zeuden. Gizarte-maila baxuena
unea izan zuen XIV. mendean. esklaboena zen.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 160 13/12/2016 10:01:25

6 • Nekazaritza. Al Andalusko biztanle gehienak nekazaritzan Ordutik aurrera, kalifa-herria zenbait erresuma edo taifatan
aritzen ziren. Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak zatitu zen, eta agerian geratu ziren Al Andalusko
landatzen zituzten, bai eta fruta-arbolak ere. Ureztatzeko gizartearen zatiketa etniko eta politiko sakonak.
teknikak garatu zituzten, eta labore berriak ekarri; adibidez, Taifen arteko erasoak etengabeak izan ziren,
kotoia, arroza, alberjiniak eta orburuak. boteretsuenek ahulenak mendean hartu nahi baitzituzten.
• Eskulangintza. Hirietan, eskulangileek kalitate handiko Sevillako, Toledoko, Badajozko eta Zaragozako taifak izan
eskulangintza garatu zuten. Eskulangileak zokoka eta ziren garrantzitsuenak. Zatiturik zeudenez, ahulago bihurtu
auzoka elkartzen ziren. Manufaktura garrantzitsuenak hauek ziren, eta iparraldeko kristau-erresumen etengabeko
ziren: zeramika, larru-bozelketa, urregintza, armagintza eta erasoaldiak hasi ziren.
zetazko lanak. Horiez gain, beste material batzuk ere lantzen I. mendean, taifek almorabideei eskatu zieten laguntza.
X
zituzten: espartzua, pergaminoa, bolia, zura… Almorabideak gerrari berbereak ziren, eta inperio handi bat
zuten Afrikako iparraldean. Inperioko hiriburua Marrakex
• Merkataritza. Al Andalus merkataritza biziko gunea izan
zen. Islamaren printzipioak zorrotz betetzen zituzten.
zen. Bi moneta erabiltzen zituzten: urrezko dinarra eta
1086an, Gibraltarko itsasartea zeharkatu, eta Iberiar
zilarrezko dirhama. Eskulangileen produktuak esportatzen
penintsulara iritsi ziren, kristau-erresumek aurrera egitea
zituzten, eta urrea eta esklaboak inportatzen zituzten.
eragozteko. 1089an zenbait taifa okupatu zituzten.
7 • Materialak: Material pobreekin eraikitzen zuten, hala nola Nolanahi ere, kristauen aurrerakadak eta almorabideen
adreiluarekin. neurri batzuek sortutako haserreak zirela eta, matxinadak
• Dekorazioa: Oso oparoa zen. Kasu horretan motibo sortu ziren. Horren ondorioz, Al Andalus berriro hainbat
geometrikoak ageri dira. estatu txikitan zatitu zen.
• Arkuak: Irudian arku polilobulatuak eta ferra-arkuak ikusten 4 • Abd ar Rahman I.a. Emirerri independentea (750-912).
dira. Kordobako lehen emir independentea. Hainbat
• Beste elementu batzuk: Uraren erabilerak garrantzi barne-matxinadari aurre egin zien, bai eta frankoen
handia du. eta kristauen erasoaldi militarrei ere.
8 Al Andalus kulturaren arloan gailendu zen; adibidez, poesiak • Musa. Konkista (711). Afrikako iparraldeko gobernadorea.
garapen handia izan zuen. Gorteko poetak nahiz herri-poetak Gibraltarko itsasartea zeharkatu ostean, Errodrigo errege
zeuden; lehenengoek soldata baten truke egiten zuten lan, eta bisigodoa garaitu zuen Guadaleteko Guduan.
bigarrenek herri-jaietan errezitatzen zituzten beren poemak. • Almanzor. Kalifa-herria (912-1031). 976an Hisham II.a,
hamaika urte soilik zituena, kalifa izendatu zutenean
botere guztia eskuratu zuen jenerala. Kristauen aurkako
A proba hainbat razzia egin zituelako nabarmendu zen.
• Abd ar Rahman III.a. Kalifa-herria (912-1031). Bere burua kalifa
1 • Mendeko emirerria eta kalifa-herria: Mendeko emirerrian, izendatu zuen 929an. Hainbat matxinada menderatu zituen.
Al Andalusko emirra Damaskoko kalifa-herriaren mende
5 Erlijioaren arabera, honela antolatuta zegoen gizartea:
zegoen. Kalifa-herrian, Abd ar Rahman III.ak kalifa-titulua
hartu zuen, eta Al Andalusko agintari gorena izan zen. • Muladiak. Islamaren erlijioa, hizkuntza eta ohiturak
bereganatu zituzten kristauak ziren.
• Bisirra eta valia: Al Andalus gobernatzeko lanetan
laguntzen zuten funtzionarioak ziren. Lehenengoa ministro • Mozarabiarrak. Beren erlijioari eutsi zioten kristauak ziren.
modukoa zen, eta bigarrenak probintzietan eta marketan Musulmanak ez zirenez, zergak ordaintzen zituzten.
gobernatzen zuen. IX. mendetik aurrera, mozarabiar asko kristau-erresumetara
joan ziren, jazarpenetatik ihesi.
• Mozarabiarrak eta muladiak: Mozarabiarrak beren erlijioari
eutsi zioten kristauak ziren, eta muladiak, berriz, islamera • Juduak. Gutxiengoa ziren, baina oso aktiboak, ekonomiako
aldatu ziren kristauak. jardueretan batez ere. Auzo bereizietan bizi ziren:
judutegietan.
2 EG. Denbora-lerroan honela kokatu behar dira: emirerri
independentea eta kalifa-herria; taifak eta almorabideak; 6 • Nekazaritza. Ezaugarriak: Al Andalusko biztanle gehienak
almohadeak; Granadako Nasri Erresuma. nekazaritzan aritzen ziren. Ureztatzeko teknikak garatu
zituzten, eta labore berriak ekarri zituzten.
• 756. urtean.
Produktuak: Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak
• Abd ar Rahman III.a.
landatzen zituzten, bai eta fruta-arbolak ere. Labore berriak
• 1031. urtean.
ere ekarri zituzten: kotoia, arroza, alberjiniak, orburuak…
• 1212. urtean.
• Eskulangintza. Ezaugarriak: Eskulangileek kalitate handiko
• 1492. urtean. eskulangintza garatu zuten hirietan. Eskulangileak zokoka
3 • Lehenengo mapa taifen garaiari dagokio, eta bigarrena eta auzoka elkartzen ziren.
almorabideen garaiari. Produktuak: Zeramika, larru-bozelketa, urregintza,
• 1002. urtean Almanzor hil zenean, barne-borroka ugari armagintza eta zetazko lanak ziren manufaktura
piztu ziren Al Andalusen. Borroka horien ondorioz, garrantzitsuenak. Horiez gain, beste material batzuk ere
Kordobako azken kalifa kargutik kendu zuten 1031n. lantzen zituzten: espartzua, pergaminoa, bolia, zura…
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 161 13/12/2016 10:01:25

5 AL ANDALUS
• Merkataritza. Ezaugarriak: Al Andalus merkataritza biziko

gunea zen. Bi moneta erabiltzen zituzten: urrezko dinarra
eta zilarrezko dirhama.
Produktuak: Eskulangileen produktuak esportatzen zituen,
eta urrea eta esklaboak inportatzen zituen.
7 • Lehenengo irudia Granadako Generalifea da, Nasri
Erresumaren garaikoa. Irudian uraren erabilera eta arkuen
dekorazio oparoa nabarmentzen dira.
• Bigarren irudia Zaragozako Aljaferia da, taifen garaikoa.
Arku polilobulatu oso dekoratuak eta zurezko sabai lauak
gailentzen dira.
8 Al Andalusek kultura oparoa izan zuela esaten da garrantzi
handiko gunea izan zelako, ondorengo Mendebaldeko
kulturan eragina izan duena. Hainbat alorretan nabarmendu
zen: medikuntza, zientzia, poesia eta abar.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 162 13/12/2016 10:01:26

.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 163 13/12/2016 10:01:26

5
AL ANDALUS
Izena: Maila: Data:
Zure familiarekin bidaia egin duzu Kordobako probintzian zehar. Hainbat monumentu bisitatu dituzu; besteak beste,
Kordobako meskita eta Medina Azaharako jauregia. Informazio ugari bildu duzu, eta orain datu guztiak ordenatu eta
sailkatu nahi dituzu.
1 Begiratu eskemari eta irakurri testua. Horren ostean, erantzun galderei. (2 p.)
Kordoba, asteazkena, 822ko maiatzaren 7a

Al Hakam II.a Aljama meskitan gaur izan dugu emir berriari leialtasunaren zina
egiteko zeremonia. Abd ar Rahman da gure emir berria, Al Hakam
I.a zenaren semea (Ala errukitu dadila eta Al Hakam har dezala bere
Abd ar Rahman II.a glorian!). Abd ar Rahman II.ak alkazarrean hartu ditu bisirrak eta
estatuko dignatarioak, eta zin egin diote. Horren ostean, emir berria
bere egoitzara joan da, eta anaiarekin batera (Al Mugira, oinordekoa)
beste pertsona garrantzitsu batzuei harrera egin die. Gero, Al
Mugira zaldi gainean joan da meskitara, sartu da, eta alminbarraren
ondoan jarri da. Haren aurretik igaro dira herritarrak, ohoratzeko,
eta emir berriari eta oinordekoari leialtasuna eta esanekotasuna
Almanzor Abd ar Rahman I.a promesteko. Alak gorde ditzala urte askoan! Horrela izan da
meskitako zeremoniaren lehen zatia, eta zenbait egun iraungo du,
herri guztiak bertaratzeko aukera izan dezan.
Abd ar Rahman III.a
IBN IDARI, Al Bayan al Mughrib, 1325
• Zenbat handitze bereizten dira meskitaren oinplanoan?
• Al Andalusko historiaren zer etapatan egin zituzten?
• Adierazi labur-labur zertan nabarmendu ziren agintari hauek:
– Abd ar Rahman I.a:
– Abd ar Rahman III.a:
– Almanzor:
• Goiko testua irakurri ondoren, azaldu zer ekitaldi egin zuten meskitan.
• Zer etapatan egin zen izendapen hori? Zer alde zegoen emir baten eta kalifa baten artean?
• Otoitz egiteko ez ezik, beste eginkizun batzuetarako ere erabiltzen zuten meskita. Zer eginkizunetarako?
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 164 13/12/2016 10:01:29

PROBA
2 Kordoba hiri garrantzitsua zen, 300.000 biztanle ingurukoa. Zer biztanle mota zeuden hirietan? Nola zeuden antolatuta? (1,5 p.)
3 Meskitaren inguruan, garrantzi handiko merkataritza garatzen zen, bai eta bizitasun handiko eskulangintza ere. (1,5 p.)
• Zer esportatzen eta inportatzen zuen Al Andalusek?
• Zer produktu egiten zituzten batez ere?
4 Almanzorrek bere razzietatik ekarritako harrapakin ugari erabili zituen Kordoba edertzeko. Erantzun: (1 p.)
• Zer ziren razziak?
• Zer razzia izan ziren garrantzitsuenak?
5 Kalifa-herriaren etapa igaro ostean, Kordobak behera egin zuen eta taifa bihurtu zen. (1,5 p.)
• Zer ziren taifak? Zergatik nabarmendu ziren?
• Afrikako iparraldeko zer herri bertaratu ziren taifak bateratzea helburu hartuta? Lortu al zuten?
6 Irakurri testua, eta azaldu zer garrantzi izan zuen kulturaren garapenak Al Andalusen. (1 p.)
Kordoban izan nintzen behin batean, esan zuen (Al Hadrami

bibliofiloak). Bertan, sarritan joaten nintzen liburu-azokara,

erosteko gogo handia sortu zidan liburu bat salgai ote zegoen
ikustera. Egun baten, azkenean, letra ederrez idatzitako eta dotore
koadernatutako ale bat aurkitu nuen. Izugarri poztu nintzen.

7 Kordobako hiria ikusteaz gainera, Abd ar Rahman III.ak

aginduta eraikitako Medina Azaharako jauregiaren aztarnak
ere bisitatu dituzu. (1,5 p.)
• Zer etapatan eta zer mendetan eman zuen Medina Azaharako

jauregia eraikitzeko agindua?
• Begiratu irudiari, eta deskribatu arkitektura hispanomusulmana.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 165 13/12/2016 10:01:30

5
AL ANDALUS
Ebaluatzen diren
gaitasunak

Hizkuntza- eta garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak
literatura- identifikatzea, haien artean loturak 1, 2, 3, 4, 5
komunikaziorako egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat
gaitasuna arrazoi izan ditzaketela ohartzea.

Gizarterako eta garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak
herritartasunerako identifikatzea, haien artean loturak 1, 5
gaitasuna egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat
arrazoi izan ditzaketela ohartzea.
10. Ondare historiko, artistiko, kultural

eta naturala estimatu eta balioestea, bai
Arterako
berea, bai beste kultura batzuetakoa, 6, 7
gaitasuna
haiek errespetatzeko eta babesteko
bidea den aldetik.
ERANTZUNAK
1 • Bost. Jatorri berbereko konkistatzaileek maila apalagoa zuten.

Gainerako biztanleak erlijioaren arabera antolatuta zeuden:
• Abd ar Rahman I.aren garaian hasi ziren meskita eraikitzen,
emirerri independentearen etapan. Abd ar Rahman II.aren • Muladiak. Islamaren erlijioa, hizkuntza eta ohiturak
garaian berritu zen, halaber emirerri independentean. bereganatu zituzten kristauak ziren.
Abd ar Rahman III.ak kalifa-herriaren etapan gobernatu • Mozarabiarrak. Beren erlijioari eutsi zioten kristauak ziren.
zuen, bai eta haren semeak, Al Hakam II.ak, eta Musulmanak ez zirenez, zergak ordaintzen zituzten.
Almanzorrek ere. IX. mendetik aurrera, mozarabiar asko kristau-erresumetara
• – Abd ar Rahman I.a: 756an bere burua Kordobako joan ziren, jazarpenetatik ihesi.
emir independente aldarrikatu zuen. Zenbait • Juduak. Gutxiengoa ziren, baina oso aktiboak, ekonomiako
barne-matxinadei aurre egin zien, bai eta frankoen jardueretan batez ere. Auzo bereizietan bizi ziren:
eta kristauen erasoaldiei ere. judutegietan.
– Abd ar Rahman III.a: 912an tronua oinordetzan hartu Emakumeak aitaren edo senarraren mendean zeuden,
zuen, eta 929an bere burua kalifa independente baina gainerako islamiar herrialdeetan baino askatasun
aldarrikatu zuen. handiagoa zuten. Gizarte-maila baxuena esklaboena zen.
– Almanzor: 976an Hisham II.a, hamaika urte soilik zituena, 3 • Eskulangintzako produktuak esportatzen zituzten, eta
kalifa izendatu zutenetik aurrera botere guztia eskuratu urrea eta esklaboak inportatzen zituzten.
zuen jenerala. Kristauen aurkako hainbat razzia • Zeramika, larru-bozelketa, urregintza, armagintza eta
egiteagatik nabarmendu zen. zetazko lanak ziren manufaktura garrantzitsuenak. Horiez
• Abd ar Rahman II.a emir izendatu zuten. gain, beste material batzuk ere lantzen zituzten: espartzua,
• Emirerri independentean. Emirra agintari politikoa zen, baina pergaminoa, bolia, zura…
Damaskoren aginte erlijiosoa aitortzen zuen. Kalifak, berriz, 4 • Razziak iparraldeko kristau-erresumen aurkako arpilatze-
agintaritza politikoaz gainera, agintaritza erlijiosoa zuen. kanpainak ziren.
• Meskitak ikastetxe gisa ere erabiltzen zituzten, bai eta • Bartzelonaren eta Santiago de Compostelaren aurkako
albiste garrantzitsuak hedatzeko eta izendapen politikoak erasoak gailendu ziren.
egiteko ere.
5 • 1002. urtean Almanzor hil zenean, barne-borroka ugari
2 Talde boteretsuena konkistatzaileek eta haien ondorengoek piztu ziren Al Andalusen. Borroka horien ondorioz,
osatzen zuten. Talde horretan, jatorri arabiarreko gutxiengoak Kordobako azken kalifa kargutik kendu zuten 1031n.
lurralde onenak eta gobernuko karguak hartu zituen.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 166 13/12/2016 10:01:31

Ordutik aurrera, kalifa-herria zenbait erresuma edo taifatan 6 Oparotasun ekonomikoaren eta nolabaiteko tolerantzia
zatitu zen. Krisialdi politiko handia sortu zen; hala eta intelektualaren ondorioz, Al Andalusen kultura bikaina
guztiz ere, Al Andalusko kulturak loraldia izan zuen. garatu zen; batez ere, kalifaldian eta lehenengo taifen
Taifen arteko erasoak etengabeak izan ziren, garaian.
boteretsuenek ahulenak mendean hartu nahi baitzituzten.
Biblioteka garrantzitsuak sortu zituzten, poesiak garapen
Sevillako, Toledoko, Badajozko eta Zaragozako taifak izan
handia izan zuen, eta pentsalari garrantzitsuak izan ziren,
ziren garrantzitsuenak. Zatiturik zeudenez, ahulago bihurtu
hala nola Maimonides eta Averroes kordobarrak.
ziren, eta iparraldeko kristau-erresumen etengabeko
erasoaldiak hasi ziren. 7 • Kalifa-herriaren garaian eman zuen eraikitzeko agindua.
Garai hura izan zen, hain zuzen, Al Andalusen goren
• Taifek almorabideei eskatu zieten laguntza. Almorabideak
gerrari berbereak ziren, eta inperio handi bat zuten Afrikako unea.
iparraldean. XII. mendetik aurrera, almohadeei ere laguntza • Irudian ikusten denez, eraikuntzarako material
eskatu zieten taifek. Hasieran zenbait taifa okupatu zituzten, pobreak erabili ziren, baina dekorazioa oso oparoa da:
baina kristauek aurrera egin zuten, eta, batez ere, landare-motiboak, motibo geometrikoak eta Koraneko
almohadeek Navas de Tolosako Gudua galdu zuten. testuak ageri dira. Zutabeak gailentzen dira, bai eta
Almohadeen inperioa desegin zen, eta kristauek erraz askotariko arkuak ere, hala nola irudian ikusten den
konkistatu zuten, Granadako Nasri Erresuma izan ezik. ferra-arkua.
ES0000000051415 786357_Unidad 05_59165.indd 167 13/12/2016 10:01:31

6. UNITATEA. HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK

Ikaslearen liburuko unitatearen edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Ibilbide didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Metodologiak nola erabiltzen diren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Unitateko irudien deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
• Kristau-erresumen hedapenaren mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
• Peñafielgo gaztelua (Valladolid) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
• Aragoiko Koroaren hedapena Mediterraneoan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
• Donejakue Bidea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Gehiago jakiteko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
• Errekonkista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
• Erdi Aroko Hispaniako hiriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
• Karlomagno (742-814) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
• Artelan erromaniko batzuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
• Artelan gotiko batzuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Irakaskuntza neurrira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

Berrikusteko eta laguntzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
1. fitxa. Kristau-erresumen sorrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2. fitxa. Errekonkista eta birpopulaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 168 13/12/2016 10:00:40

3. fitxa. Gaztelako Koroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
4. fitxa. Aragoiko Koroa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
5. fitxa. Toledo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
6. fitxa. Cid Campeador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
7. fitxa. Errekonkista eta kristau-erresumetako artea . . . . . . . . . . . . . . . 184
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
8. fitxa. Donostiako Forua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
9. fitxa. Errege-erreginak Gaztelan eta Aragoin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Edukiak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
• A proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 169 13/12/2016 10:00:41

6
HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
I
M

• Hispaniako kristau-erresumen • Erdi Aroko miniatura bat interpretatzea • Garai batean Iberiar penintsulako
jaiotza lurraldean izan ziren kulturak
• Leóngo Erresumatik Gaztelako BA OTE DAKIZU? ezagutzeko interesa, gaur egun
Koroara • Loarreko gaztelua dugun gizartearen jatorria
ulertzeko
• Pirinioetako nukleoen eboluzioa • Ordena militarrak
• Iberiar penintsulako Erdi Aroko
• Errekonkista eta birpopulaketa • Irmandiñoen matxinada
biztanleen kultura eta artea
• Gaztelako Koroa eta Aragoiko • Bizkaiko Jaurerria balioestea, gure ondarearen zati
Koroa • Asturiarren inbasioak diren aldetik
• Erdi Aroaren amaiera Hispaniako
Erresumetan Jakingai
• Erdi Aroko kultura-ondarea • Toledo, hiru kultura elkarbizitzan
• Euskal lurraldeak VIII. eta XV. • Leóngo katedrala
mendeen artean • Erdi Aroko Andre Mariak
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Kantigen bidez Erdi Aroko gizartea ezagutzea

• Laburtu funtsezkoa • Donejakue Bidean zehar
• Konprometituak: Erdi Aroko ondarea Espainian eta ibilbidea
euskal lurraldeetan
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Hispaniako • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
kristau-erresumak • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba M
• Sakontzeko. Hispaniako kristau-erresumak • Kanpoko ebaluazioen gida
Baliabide digitalak
Bikaintasun-proiektuak • Medialiburua. Hispaniako kristau-erresumak
Tresnak
• Ebaluazio-sortzailea
• Adimen emozionala eta etikoa
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 170 13/12/2016 10:00:42

6
Mailaren arabera
• Hispaniako kristau-erresumen jaiotza eta Ikasteko gakoak

• Leóngo Erresumatik Gaztelako Koroara eta Ikasteko gakoak
• Pirinioetako nukleoen eboluzioa eta Ikasteko gakoak
• Ba ote dakizu?: Loarreko gaztelua, Asturiarren inbasioak eta • Berrikusteko eta laguntzeko.
Bizkaiko Jaurerria 1., 2., 3., 4. eta 7. fitxak
• Errekonkista eta birpopulaketa, Ikasteko gakoak eta Idatziz • Ikaslearen autoebaluazioa
Oinarrizkoa adierazi
• Gaztelako Koroa, Aragoiko Koroa eta jarduera guztiak
• Erdi Aroaren amaiera Hispaniako erresumetan eta Ikasteko 2., 4. eta 5. jarduerak
gakoak
• Euskal lurraldeak VIII. eta X. mendeen artean
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Denbora,
Protagonistak, Kontzeptuak, Kultura eta artea
• Hispaniako kristau-erresumen mapa eta denbora-lerro guztien

analisia
• Egiten jakin: Erdi Aroko miniatura bat interpretatzea
• Ba ote dakizu?: Ordena militarrak eta Irmandiñoen matxinada
• Erdi Aroaren amaierako krisialdiari buruz ahoz adierazteko
jarduera • Berrikusteko eta laguntzeko.
Aurreratua 5. eta 6. fitxak
• Ondare prerromanikoa eta erromanikoa, eta jarduera guztiak
• Ondare gotikoa eta mudejarra, eta jarduera guztiak
• Jakingai: Leóngo katedrala eta Erdi Aroko Andre Mariak
• Amaierako jarduerak: Lurraldea, Kausak eta ondorioak
• Konprometituak: Erdi Aroko ondarea Espainian eta euskal
Proba osoa
lurraldeetan
• Jakingai: Toledo, hiru kultura elkarbizitzan

• Aplikatu teknika bat: Kantigen bidez Erdi Aroko gizartea
Bikaintasunezkoa
ezagutzea
• Lan kooperatiboa: Donejakue Bidean zehar ibilbidea

ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 171 13/12/2016 10:00:43

6
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
KRISTAU-ERRESUMEN HEDAPENAREN MAPA
Gaztelako Koroaren eraketa Asturiasko Erresuman hasi Kantauri i tsasoa
zen, VIII. mendearen hasieran. Galizia, León eta Gaztela Oviedo
Santiago NAFARROA
(Duero ibaiaren iparraldeko lurraldeak) mendean hartu León
Burgos
Iruñea
zituen, eta Leóngo Erresumaren inguruan finkatu zen. Zamora

Palentzia
Zaragoza
KATALUNIA
XI. mendearen hasieran Gaztelako Konderria erresuma Porto

Salamanca
ARAGOIKO Bartzelona
L
KOROA Tarragona
A
bihurtu zen eta Fernando I.a errege. Antsa Leongoare-
G
GAZTELAKO
U
RT
Cuenca BALEARRAK
PO
Toledo
kin ezkondu eta Leóngo Erresuma ere gobernatu zuen. Santarem
Sagrajas
(Zalaca)
KOROA Uclés
1108
Palma
1086 Valentzia
Lisboa
Fernando I.a hil ondoren (1065), haren seme guztiak Badajoz
Alarcos 1195
errege izan ziren: Antso II.a Gaztelakoa, Alfontso VI.a

Évora Navas
Kordoba de Tolosa Murtzia
1212 Almorabideen erasoak
Aledo
Leongoa, eta Gartzea I.a Galiziakoa. Haien arteko borro- Sevilla Granada
1091 Almohadeen erasoak
XI. mendearen hasiera
kak ez ziren amaitu Alfontso VI.ak aitaren jaraunspen GRANADA

Málaga Almería
XII. mendearen hasiera
XII. mendearen erdialdea
osoa bereganatu zuen arte (1072). Muga Tajo ibaitik ha- OZ E ANO Algeciras
Medi terraneo
i tsasoa
1150-1270 aldia
XV. mendearen amaiera
AT LANT I KOA
rago eramatea lortu zuen, eta bisigodoen antzinako hiri- Kristauen garaipena
Musulmanen garaipena
burua –Toledo– konkistatu zuen (1085).

Alfontso VI.a hil zenean (1109), Portugalgo Konderria Horren ostean, etengabe hedatu zen Gaztela. Fernando
Gaztela eta Leóngo Erresumatik bereizi zen. Alfontso III.ak Guadalquivir ibaiaren arroa beretu zuen (Kordoba,
IV.aren alabak, Teresak, eta haren senarrak, Henrike Jaén, Sevilla eta Murtzia) eta Alfontso X.ak Portugalgo
Burgundiakoak, eskuratu zuten lurralde hura, eta haien hegoaldea. Antso IV.a Mariarekin ezkondu zen eta Moli-
semea, Alfontso Henriques, Portugalgo lehen erregea nako Jaurerria oinordetzan hartu zuen; haien semeak,
750528_06_p04_expansion_reinos_cristianos
izan zen (1139). Gainerako lurraldeak Alfontso VI.aren Alfontso XI.ak, Algeciras beretu zuen. Trastamaratarrei
beste alabak hartu zituen: Urrakak, Europako mendebal- dagokienez, Joan I.ak Bizkaiko Jaurerria oinordetzan
dean benetako erregina gisa jardun zuen lehen emaku- hartu zuen amarengandik, eta Henrike IV.ak Gibraltar
meak. Urrakaren semea, Alfontso VII. (1109-1157), hu- sartu zuen mendeko lurraldeen artean. Azkenik, Isabel
rrengo erregea izan zen, eta kanpainen bidez Almería erreginak Granada, Kanariak eta Indiak (Amerika) esku-
ere beretu zuen. Alfontso VII.a hil zenean, seme zaharre- ratu zituen, eta hala adierazten zuen haren erregina-
nak, Antso III.ak, Gaztela hartu zuen; eta bigarren se- tituluak: Gaztelako, Leóngo, Granadako, Toledoko, Gali-
meak, Fernando II.ak, León. Bi erresumak bereizita egon ziako, Sevillako, Kordobako, Murtziako, Jaéngo,
ziren; baina, Alfontso IX. Leongoa eta Berengela Gazte- Algarveetako, Algecirasko, Gibraltarko, Kanarietako,
lakoa ezkondu ondoren, bi erresumen oinordekoak, Fer- Indietako, eta Ozeano itsasoko uharte eta lurraldeetako
nando III.a Santuak, bi koroak bateratu zituen 1230ean. erregina, Bizkaiko eta Molinako jaurerrietako andrea.
PEÑAFIELGO GAZTELUA (VALLADOLID)
Iberiar penintsulan hainbat gaztelu daude. Soldadu

taldeentzako gotorleku izateko eraiki zituzten. Gehie-
netan muinoen gainean zeuden, lurraldea hobeto
ikuskatzeko eta errazago defendatzeko. Horretarako,
horma oso altuak eta zabalak, dorreak eta almenak
eraikitzen zituzten.
Gaztelu asko eraikuntza soilak dira, apaindura gu-
txikoak. Hala eta guztiz ere, monumentuek eta eraiki-
nek osatzen duten ondarearen garrantzi handiko
adierazleak dira gazteluak.
Peñafielgo gaztelua Duero eta Duratón haranak gorabehera, eta 20 metro zabal. Iparraldeko mutu-
banant zen dituen muino batean dago. Gaztelutik rrean angelu zorrotz bat du. X. mendean hasi ziren
zazpi haran ikusten direnez, kokapenagatik eta bolu- gaztelua eraikitzen, baina gero, XIV. eta XV. mendee-
menagatik, oso toki berezia du paisaian. Gazteluak tan, hainbat aldaketa egin zituzten. Monumentu na-
forma luzanga du, eta oinplanoak iparraldetik he- zional izendatu zuten 1917, eta gaur egun Ardoaren
goalderako norabidea du. 210 metro luze da, gutxi Museoaren egoitza da.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 172 13/12/2016 10:00:45

6
ARAGOIKO KOROAREN HEDAPENA MEDITERRANEOAN
1137. urtean Petronila andrea (Rami Its as o

B e lt za
ro II.a Aragoikoaren oinordekoa) OZEANO

Konstantinopla
AT L A N T I K O A
Erramun Berenger IV.arekin (Bar
tzelonako kondea) ezkondu zen. Korsika Neopatria
Atenas
Ordutik aurrera, bi lurraldeak gober Zaragoza
ARAGOIKO
Bartzelona
Sardinia
Napoles
natu zituzten, eta biak batera utzi KOROA

Valentzia Palermo Kreta
zituzten oinordekoen eskuetan. M e d i t e r r

a nSizilia
Tunis
e o
i t s a s o
a
XIII. mendean, Jakue I.ak (1213-1276)

Bejaia
Mallorcako erresumak konkistatu Aragoiko Koroak Mediterraneoan zituen jabetzak
zituen (1229-1235), bai eta Valentzia

Mallorcako Erresuma burujabea, Sardiniako konkista 1323 Ekialderako espedizioa 1303
1276-1344
Atenasko eta Neopatriako dukerriak 1380-1391 Hiri nagusiak
Bat-egiteak
koak ere (1232-1245). Corbeilgo Itu Siziliako konkista 1282-1296. Napolesko konkista 1442-1458.
1409an berriz sartu zen 1503an berriz sartu zen
na sinatu zuen (1258) Luis IX.a Fran

tziakoarekin, bi estatuek Frantziako
zuten, arerioak garaitu zituzten, eta Caltabellotako itu
hegoaldean zituzten desadostasunak gainditzeko.
naren bidez independentzia lortu zuten (1302). Fadrike
Jakue I.a hil zenean, haren seme zaharrenak, Petri III.ak, Aragoikoaren ondorengoak izan ziren Siziliako errege-
Aragoi, Katalunia eta Valentzia hartu zituen. Bigarren erreginak, harik eta dinastia 1409an amaitu zen arte.
757119_04_p121_corona_Aragon
semea, Jakue II.a, Mallorcako errege izan zen eta Piri Siziliak Aragoiko Koroarekin bat egin zuen Martin I.a
nioen iparraldeko lurraldeak eskuratu zituen: Roussillon, Gizatiarra errege zen garaian.
Cerdanya, Vallespir, Conflent, Colibre, Omelades, Car
Siziliako gatazka luzeek iraun zuten bitartean (1282-1302)
ladès eta Montpellier. Feudo batzuen ondorioz, Aragoiko
Mediterraneoan inperioa eratu zuten kataluniarrek eta
erregearen eta Bartzelonako kondearen basailu izan zen;
aragoiarrek. Ontzidi oso boteretsua zuten; arrainek ere
beste batzuen ondorioz, Frantziako erregearen basailu.
errege-erreginen ikurrak (marrak) eraman behar omen
1279an onartu behar izan zuen Mallorcako erresuma
zituzten Mediterraneoan ibili nahi bazuten. Gatazkak bi
Bartzelonako Konderriaren feudo izatea. Ziurtasun juri
ondorio izan zituen: alde batetik, Aragoiko errege-
dikorik ez izateak Mallorcako Erresuma bideraezina egin
erreginek Sardinia konkistatzeari ekin zioten, eta XV.
zuen, eta urte batzuk geroago Petri IV.a Aragoikoak ar
mendera arte iraun zuen konkista horrek; bestetik, hain
men bidez menderatu zuen; horrenbestez, 1344ko mar
bat mertzenario almogabar askatu zituzten. Almogaba
txoaren 29an Mallorcako Erresuma eta Roussillon,
rrak bizantziarren alde borrokatu ziren hasieran, horren
Cerdanya, Vallespir, Conflent eta Colibreko konderriak
ostean Atenasko latindar dukearen alde jarri ziren, eta
behin betiko elkartu ziren Aragoiko Koroarekin.
gero beraien estatua eratu zuten Atenasko eta Neopa
Petri III.a (1276-1285) Konstantza Hohenstaufenekin triako dukerrietan, hasieran Siziliako erregearen mende,
ezkondu zen, hainbat mendetan Italiako hegoaldea go eta gero Aragoiko erregearen mende, 1377an. Indepen
bernatu zuen dinastiako oinordekoarekin. Anjouko etxeko dentziari eutsi zioten XIV. mendea amaitu arte.
frantziarrek dinastia hori bota zuten Italiako hegoaldetik,
XV. mendean, Aragoiko erregeak Sizilia berreskuratu
baina 1282an siziliarrak Anjou etxekoen aurka altxatu
zuen (1409), Napoles konkistatzeari ere ekin zion, eta
ziren, eta Petri III.ari eta Konstantzari dei egin zieten.
Alfontso V.ak burutu zuen konkista hori (1442). Alfontso
Sizilia burujabe izatea lortu zuten, baina frantziarren
V.a hil ondoren, haren sasiko semeak, Ferrantek, esku
aurkako borrokak Erdi Aro guztian iraun zuen.
ratu zuen Napoles (1458), eta haren ondorengoek go
Petri III.a hil zenean, haren bigarren semeak, Jakuek, bernatu zuten 1501era arte. Urte hartan, Gaztelako tro
hartu zuen Sizilia, eta gainerako lurraldeak seme zaha pek, Gonzalo Fernández de Córdoba Kapitain Handia
rrenak, Alfontso III.ak (1285-1291) hartu zituen. Dena buru zutela, frantziar okupatzaileen aurkako kanpaina
dela, ondorengorik gabe hil zen Alfontso III.a, eta hasi zuten. Gainditu zituzten, eta Napoles Fernando II.a
anaiak, Jakue Siziliakoak, Aragoiko Koroa bereganatu Katolikoaren eskuetan geratu zen azkenean (1504), Ara
zuen. Horrenbestez, uhartearen jabetzaren inguruko goiko Koroaren hedapena burutuz. Horren adierazle da
gatazkak larriagotu ziren. Anagniko itunaren bidez, Aragoiko errege gisa biltzen zituen tituluen zerrenda:
Jakue II.ak bakea sinatu zuen frantziarrekin eta aita Aragoiko, Bi Sizilietako (Napoles eta Sizilia), Jerusalem
santuarekin (1295), Sardinia eta Korsika uharteak be go, Valentziako, Mallorcako, Sardiniako eta Korsikako
reganatu zituen, eta Sizilia itzultzeko konpromisoa har erregea, Bartzelonako kondea, Atenasko eta Neopatriako
tu zuen. Baina siziliarrek ez zuten onartu hitzarmen dukea, Roussillongo eta Cerdanyako kondea, eta Oris
hura; Fadrike, Jakue II.aren anaia gaztea, errege hartu tango eta Gozianoko markesa (Sardiniako tituluak).
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 173 13/12/2016 10:00:48

6
DONEJAKUE BIDEA
Tours Paris Vézelay

Aragoiko Bidea Loira ibaia
Nafarroako Bidea
Bourges
Frantses Bidea
Kostaldeko Bidea
Poitiers
Portugalgo Bidea
Beste bide batzuk
Erromesaldiak
hasten ziren lekuak Frantzia
Beste herri edo Saintes Limoges
hiri batzuk
Somport Mendatea
mendatea
Périgueux
60 km
Bordele Le Puy
ibaia
ano
Cahors
Ga
on
r
ai Conques
Rod
ba
SANTIAGO de ia
Villaviciosa Moissac
COMPOSTELA Lugo
Condom
Oviedo
Tolosa
Santillana Irun Montpellier
Boente Auch Arlés
O Cebreiro del Mar Bilbo
Palas de Rei
Pontevedra León Orreaga Oloroe-Donamaria
Ponferrada
Iruñea
Astorga Somport mendatea
Tui Lizarra Zangoza
Sahagun Burgos
Gares Mediterraneo
Braga
Carrión de
los Condes
Frómista Naiara Jaka Andorra its asoa
Santo Domingo
de la Calzada
Porto
Portugal
Eb
ibaia
ro
Duero
ib
ai
a
Bisigodoen garaian, hainbat testuk adierazten zuten buruzko tradizioak finkatu ziren. Diego Peláez
Jakue apostoluak Hispanian predikatu zuela. Pixka- gotzainaren eta San Paio de Antealtares monasterio-
naka, ideia hori sendotu egin zen Iberiar penintsulan, ko abadearen 1077ko dokumentu batean aipatzen
eta Donejakueren gorpua Jerusalemetik Galiziako dira, besteak beste, Pelaio eremutarra, Solovioko San
txoko batera mirariz ekarri zela ere onartu zen. Fiz eliza eta Karlomagnoren garaian gorpua aurki
IX. mendean, Iriako gotzainak, Teodomirok (...-847), tzeko lagungarri izan zen ikusmena.
apostoluaren gorpua berraurkitu zuela adierazi zuen, XII. mendeko goraldian, Diego Gelmírez artzapezpi-
eta Asturiasko erregeari eta aita santuari jakinarazi kuak Liber Sancti Jacobi edo erromesaren gida
zien. 872an, Alfontso III.ak eraitsi egin zuen Alfontso liburua –gaur egun ere erabiltzen dena– idaztea
Garbiak eraikitako eliza txikia, haren tokian harlan- bultzatu zuen. Orobat, urte berean Kalisto II.a aita
duz eta marmolezko zutabez eta harroinez egindako santuak Donejakueren Urte Santua ezarri zuen,
eliza eraikitzeko. Donejakue eguna (uztailak 25) igandea den urteetan
Compostelara erromes joatea nazioartekotu zen. Erro- ospatzeko. XX. mendeko Donejakueren azken urteak
mesaldiek Santiagora bideratzen zituzten jarduera eta 1993 eta 1999 izan ziren, eta XXI. mendeko lehenen-
aberastasun guztiek hiria helburu militar bihurtu zuten. goak, berriz, 2004 eta 2010. Donejakueren Urte San-
997an Almanzorrek hiria suntsitu zuen, bai eta santute- tuen historian 120.a izango da 2021ekoa, 1182ko Urte
gia ere, eta bertako kanpaiak eraman zituen, Kordo- Santuaz geroztik zenbatuta.
bako meskita edertzeko. Hilobia errespetatu zuen, eta Alfontso VIII.a Gaztelakoak, Alexandro III.a aita san-
Bermudo erregeak berregiteko agindua eman zuen. tuarekin adostuta, Donejakueren zaldun-ordena sortu
XI. mendea erabakigarria izan zen Santiago uniber zuen, erromesak bidelapurren erasoetatik babesteko.
tsal bihurtzeko prozesuan; erromesaldien hirugarren Donejakue Bidea garrantzi handikoa izan zen Iberiar
gune bihurtu zen, Erromaren eta Jerusalemen ondo- penintsulako Erdi Aroko erresumentzat; izan ere,
ren. Azpiegiturak hobetu zituzten, erromesak babes- erromesbideetatik modak, estiloak eta pentsamoldeak
teko legeak eman ziren... Erromesbideetan hainbat iritsi ziren, mendebaldeko kulturarekin bat egitea bi-
eta hainbat eraikuntza egin zituzten: eliza erroma- deratu zutenak. Frantziatik etorri eta euskal lurraldeak
nikoak, erromesentzako ostatuak, ibaiak zeharka zeharkatzen zituzten ibilbideak ziren Iberiar penintsu-
tzeko zubiak eta abar. Gaur egun zutik daude erai- lara sartzeko bide nagusiak. Hamabi ibilbide zeuden,
kuntza horietako asko, horregatik Donejakue Bidea Frantziatik eta Iberiar penintsulako zenbait gunetatik
Gizadiaren Ondare izendatu dute. Santiago de Compostelara iristeko, hala nola Frantses
XI. mendearen amaieran, katedral erromanikoa egi- Bidea, Antzinako Bidea, Portugalgo Bidea, Kostaldeko
tea erabaki zuten, eta gorpuaren aurkikuntzari Bidea, Nafarroako Bidea eta Zilar Bidea.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 174 13/12/2016 10:00:50

6
GEHIAGO JAKITEKO
ERREKONKISTA KARLOMAGNO (742-814)
Konkista esaten zaio lurralde baten okupazio mi Frankoen erregea, karolingioen dinastiaren sortzai
litarrari; alegia, indarra baliatuta lurraldea har lea eta haien adierazle ospetsuena izan zen. Pepin
tzeari. Tradizioz, errekonkista esan zaio Covadon Laburraren semea zen, eta 768an hartu zuen ondo
gako Gudutik hasi eta Errege-erregina Katolikoek rengotza (urte hura zorigaiztokoa izan zen baskoien
Granadako Erresuma hartu bitarteko denbora- tzat, frankoen aurkako borroken historian, Baskonia
tarteari (722-1492). Historialariek horrela definitzen ko Dukerria erabat desegin baitzen). Anaiarekin
zuten Hispaniako historiaren etapa jakin bat; kris batera –Karloman– errege izan zen 771ra arte, eta
tauek musulmanak kanporatzeko ahaleginean handik aurrera errege bakar gisa gobernatu zuen.
emandako urteak, alegia, aurrez musulmanek Berrogeita sei espedizio militar egin zituen, eta in
konkistatu zituzten lurraldeetatik kanporatzeko. guruko erresumak eta nazioak menderatu zituen:
Gaur egun, hainbat historialarik ez dute termino lombardiarrak (774), saxoiak (777) eta Hispaniako
hori erabiltzen, eta zalantzan jartzen dute. Lehenik arabiarrak (785). Baskonia 778an inbaditu zuen, eta
eta behin, batzuen iritziz, hitz hori ez da egokia Orreagan porrot ospetsua izan zuen.
denboraldi hori guztia izendatzeko, kristau- Gertaera horien ondorioz, frankoen monarkiaren
erregeek une jakin batzuetan soilik aipatu zutelako barruan Akitaniako Erresuma sortu zuen. Erresuma
errekonkista. horren eginkizun nagusia zen Pirinioetako mugako
Bigarrenik, termino horrek gerrak eta liskarrak jaun musulmanen jarduerak etengabe ikuskatzea.
azpimarratzen ditu; baina, 800 urte horietan, hain Akitaniako Erresuma semeari (Luis edo Ludoviko
bat bakealdi izan ziren, eta beste garai batzuetan Pio) eman zion, baskoiak militarki menderatzeko.
kristauak elkarren aurka borrokan aritu ziren, bai Baskoniako Dukerria Akitaniako Erresumari eran
eta musulmanekin aliatuta ere. tsita geratu zen, baina Lupo Sanziok aparte gober
Errekonkista hitzak ekintza militarrak eta guduak natu zuen. Ondorengo urteetan, Baskoniako Duke
adierazten ditu, baina gaur egun beste alderdi ba rria menderatzen ahalegindu zen.
tzuk ere ikertzen dituzte historialariek: zibilizazioen 806an semeen artean banatu zuen erresuma. Pepin
arteko harremanak, ekonomia, eguneroko bizi I.ari Akitania esleitu zion; beraz, bai eta Baskonia ere.
modua, eta iraganeko bizitza hobeto ulertzeko Urte hartan, nafarrak eta iruindarrak frankoei atxiki
lagungarriak diren alderdi oro. tako Baskonian sartu ziren berriro. Ordutik aurrera,
Karlomagno bigarren tokian geratu zen, eta haren
semea, Ludoviko, borrokatu zen baskoien aurka.
Karlomagno 814an hil zenean seme bakoitzak (Luis,
ERDI AROKO HISPANIAKO HIRIAK Karlos eta Pepin) bere erresuma hartu zuen, eta
Pepin Akitaniako erregea izan zen. Kronikari ofizial
Europa guztian, Erdi Aroan sortutako hainbat hiri batzuek adierazitakoaren arabera, Orreagako porro
daude, eta gehientsuenetan hirigune historikoek tak enperadorearen azken egunak samindu zituen.
Erdi Aroko egiturari eta eraikuntzei eutsi diete. Orreagako Guduaren ostean, inperioko herri men
Espainian ere hala gertatu da; baina, Europako hiri derakaitzenak, akitaniarrak eta baskoiak, nazio
gehienekin alderatuta, espainiar hirien Erdi Aroko gabetzeko politika abian jarri zuen. Karlomagnoren
auzoen bereizgarria da egitura arabiarrak, kris plana zen menderatutako herriak desegitea, franko
tauak eta juduak biltzen dituztela. Erdi Aroko on en mesedetan. Horretarako zenbait baliabide era
dare ikusgarria dute hainbat hirik: Iruñea, Gasteiz, bili zituen: Akitanian eta Baskonian konde, abade
Burgos, Toledo, Kordoba, Cáceres, Bartzelona, eta basailu frankoak izendatzea; akitaniar eta baskoi
Valentzia, Palma eta abar. errebeldeak erbesteratzea, eta baskoien eta akita
niarren lurraldeetan kolonia frankoak ezartzea.
Erdi Aroko kulturen nahasketa handiena lurralde
hauetako hirietan ageri da: Andaluzia, Murtzia, Helburua zen frankoak, akitaniarrak eta baskoiak
Levante eta Gaztela-Mantxa. herri bakar batean elkartzea: frankoen herrian.
Karlomagno hil ondoren, haren seme Ludovikok,
Orobat, hainbat hiritan eutsi zaie kaleetako edo
eta Ludovikoren seme Pepinek (Akitaniako erre
auzoetako Erdi Aroko biztanleak zer gremiokoak
gea), aurrekoaren ildoari jarraitu zioten, baskoiak
edo zer gutxiengokoak ziren adierazten duten
suntsitzeko ahaleginean.
izenei.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 175 13/12/2016 10:00:53

6
DATU-BANKUA
ARTELAN ERROMANIKO BATZUK ARTELAN GOTIKO BATZUK S
ARKITEKTURA ARKITEKTURA h
D
Leireko monasterioa (Nafarroa) Bartzelonako katedrala
i
San Joan de las Abadesas monasterioa (Girona) Gironako katedrala B
Tahulleko San Klemente eliza (Lleida) Burgosko katedrala h
Salamancako katedrala I
Estibalizko Andre Mariaren santutegia (Araba)
g
San Joan de la Peña monasterioa (Huesca) Leóngo katedrala
h
Eunateko Andre Mariaren eliza (Nafarroa) Gasteizko katedrala J
San Isidoro basilika (León) Cuencako katedrala o
Fromistako San Martin eliza (Palentzia) Toledoko katedrala h

Baionako katedrala B
Santiago de Compostelako katedrala (Galizia) E
Iruñeko katedrala
w
s
ESKULTURA
H
Iratxeko monasterioko klaustroa (Nafarroa) a
Lekeitioko basilikako erretaula (Bizkaia) d
Burgosko katedraleko Sarmental atea w

s
Arantzazuko eta Itziarko Ama Birjinak (Gipuzkoa)
D
Pere Johan: Tarragonako eta Zaragozako i
katedraletako erretaulak
h
Debako Santa Maria elizako portada (Gipuzkoa) p
Gil de Siloé: Mirafloresko Kartusiako erretaula A
(Burgos) n
h
PINTURA I
b
Alfontso X.a Jakitunaren Kantigak
ESKULTURA Bernat Martorell: San Jurgiren erretaula
Santiago de Compostelako Zilarginen fatxada Nicolás Francés: Leóngo katedraleko erretaula

L
Santiago de Compostelako Aintzaren ataria Dello Delli: Salamancako katedral zaharreko absidea
Jaume Huguet: Sarriáko San Bizenteko erretaula E
Santo Domingo de Silosko klaustroa (Burgos)
Bartolomé Bermejo: San Domingo Siloskoa R
San Isidoroko hormapikoak (León) h
Jorge Inglés: Gozos de Santa María erretaula
Astigarribiako San Andresko portada (Gipuzkoa) H
Luis Dalmau: Virgen dels Consellers
Zangozako Santa Maria la Real eliza (Nafarroa) F
X
Antiguako Ama (Lekeitio)
b
PINTURA Á
X
Berlangako San Baudelio (Soria) p
Maderueloko Vera Cruz ermita (Segovia) g
San Isidoro (León) Y
A
Tahulleko Santa Maria eta San Klemente elizak
z
(Lleida)
F
Sigenako monasterioko kapitulu-gela (Huesca)
E
a
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 176 13/12/2016 10:00:55

6
http://turismo.orio.eus/es/interpretazio-zentroa Carlos de AYALA, Las órdenes militares en la Edad

Donejakue Bideari buruzko Orioko (Gipuzkoa) Media (1998).
interpretazio-zentroaren web-orria. Oro har, Donejakue Ordena militarren funtzionamendua, egitura eta jarduera
Bideari buruzko informazioa ematen du. nagusiak aztertzen ditu.
http://www.catedraldepamplona.com/el-museo/ Carlos BARROS, Mentalidad justiciera de irmandiños.
Iruñeko Katedraleko Museoaren web-orria. Nafarroako arte Siglo XV (1990).
gotikoari buruzko irudiak eskura jartzen ditu. Galizian, XIV. mendean, Gaztelako Koroaren aurka altxatutako
http://www.museobatallanavasdetolosa.es/ nekazarien matxinadak aztertzen ditu.
Jaéngo Museoa, 1212ko Navas de Tolosako Gudua Máximo DIAGO HERNANDO, Mesta y trashumancia
omentzen du. en Castilla (Siglos XIII a XIX) (2002).
http://www.eleizmuseoa.com Mestaren bilakaera azaltzen du, ikuspegi ekonomikoa, soziala
Bizkaiko Eliz Museoaren webguneak museoan gordeta dagoen eta instituzionala aintzat hartuta.
Edi Aroko ondare guztia ezagutzeko aukera ematen du. Julio VALDEÓN, La reconquista: el concepto de España:
www.nationalgeographic.com.es/categoria/historia/ unidad y diversidad (2000).
secciones Erdi Aroko kristau-erresumen zatiketa eta 1492an guztiak
Historia unibertsalari buruzko askotariko alderdiei buruzko elkartzeko prozesua aztertzen ditu.
artikulu interesgarriak biltzen ditu. Zehazki: «Espías y agentes
dobles en la Edad Media».
www.santiagoturismo.com/itinerarios/camino-de- DOKUMENTALAK
santiago
Donejakue Bidearen web-orri ofiziala. Erromesentzako Memoria de España, RTVE (2004).
informazio interesgarriak ematen ditu. Hainbat dokumental interesgarri kontsultatzeko aukera
https://www.turismoasturias.es/descubre/cultura/ ematen du, hala nola, La época de las tragedias (1348-1485),
prerromanico La península de los cinco reinos, La disgregación del islam
Arte prerromanikoaren edo Asturiasko artearen adierazgarri andalusí y el avance cristiano eta El islam y la resistencia
nagusi diren zenbait elizen berri ematen du. cristiana.
https://www.youtube.com/watch?v=ci2jTnI2qqk Las claves del románico en Álava. RTVE (2009).
Iberiar penintsulako errekonkistaren bilakaerari buruzko Armentiako eta Estibalizko monasterioen historia azaltzen du,
bideoa. bai eta eskualde guztian izan zuten eragina ere.
ZINEMA
LIBURUAK
El Cid, Anthony Mannek
EGILE EZEZAGUNA, Cantar de Mío Cid (XIII. mendea).
zuzendua (1961).
Rodrigo Díaz de Vivar, Cid Campeador, kristauen errekonkistako
XI. mendearen bigarren erdian
heroi handia inspirazio-iturri izan zuen lehen literatura-lana.
girotutako filma. Rodrigo Díaz
Horren ondoren beste asko eta asko idatzi ziren.
de Vivar musulmanen aurka
Frank BAER, El puente de Alcántara (1991). borrokan ari da; García Ordoñez
XI. eta XII. mendeetako gizartea azaltzen du, hiru zibilizazioen kondearen jauregiko azpijokoei
bizikidetzaren esparruan: kristauak, musulmanak eta juduak. eta Ramiro I.a Aragoikoaren
Ángel J. Battistessa, La canción de Roldán (1942). erronkei aurre egin behar die.
XI. mendearen amaieran antzinako frantsesez idatzitako La venganza de don Mendo, Fernando Fernán
poema epikoa, itzulita eta egokituta. Orreagako Guduko Gómezek zuzendua (1961).
gertaerak azaltzen ditu, deformazio legendarioari jarraituz. Erdi Aroko Hispaniako bizimodua adierazten du
Yael GUILADI, La copista del rey Alfonso (1999). umore-giroan.
Alfontso X.a Jakituna errege zen garaian Iberiar penintsulan La Celestina, Gerardo Verak zuzendua (1996).
zegoen giroa adierazten du. Kalistoren eta Melibearen arteko amodio-kontuak, artekari bat,
Fernando de ROJAS, La Celestina (1499). Zelestina, tartean dutela.
Erdi Aroko gizarteari buruzko ezkutuko kontuak eta King conqueror, José Antonio Escrivák zuzendua (2009).
argi-itzalak azaltzen ditu. Jakue I.a Konkistatzailearen ekintza gogoangarriak azaltzen ditu.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 177 13/12/2016 10:00:56

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Kristau-erresumen sorrera E
1 Ordenatu gertaera hauek, antzinakoenetik hasi (1) eta berrienera arte (6).
Horren ostean, kokatu gertaera guztiak denbora-lerroan.
Fernán Gonzálezen matxinada Alfontso III.aren erregealdiaren hasiera
Covadongako Gudua Pelaio errege hautatzea
Alfontso III.aren erregealdiaren amaiera León hartzea
A S T U R I A S K O E R R E S U M A L E Ó N G O E R R E S U M A
GAZTELAKO KONDERRI
AUTONOMOA
700 800 900 966 1000
• Azaldu pertsona horiek lehen kristau-erresumen eraketan izan zuten eginkizuna. Bilatu informazioa
eta idatzi bakoitzaren biografia labur bat.
2 Gogoratu Nafarroako Erresumaren hastapenak eta goren unea. Erantzun galdera hauei:
788225_p11_LT_coronas
• Zer inperio handiren zati izan zen harik eta IX. mendean desegin zen arte?
• Zer kondek kanporatu zituen tropa frankoak Iruñetik?

• Zer mendetan eratu zen Nafarroako Erresuma?
• Adierazi zer adierazpen dagozkion Antso III.a Nagusiaren erregealdiari:
Iruñea Erresumako hiriburu bihurtu zuen.
Iruñeko Erresuma Gaskoiniako dukeak emandako iparraldeko lurraldeetara hedatu zen.
Hil zenean, Erresuma zatitu egin zen.
Aragoiko konderriak, Gaztela, eta Leóngo zati bat beretu zituen.
• Osatu taula hau, Antso III.a hil zenean Nafarroako Erresuma nola banatu zuten azaltzeko.
Semea Oinordetzan hartu zuen lurraldea
• Nor izan zen Ximeno dinastiako azken erregea?
3 Nola sortu ziren Aragoiko eta Kataluniako konderriak? Erantzun galderei.

• Zer familiak lortu zuen Aragoiko konderriak Inperio Karolingiotik bereiztea eta independente izatea?
• Noiz izan zen?
• Zerrendatu Aragoiko Konderri gisa ezagutzen ditugun lurraldeak.
• Zer erresumari lotuta egon ziren 1035era arte?
• Azaldu labur-labur nor izan zen Wifredo Bilotsua eta zer lotura izan zuen Kataluniako konderriekin.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 178 13/12/2016 10:00:59

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Errekonkista eta birpopulaketa

1 Begiratu zure liburuko mapari eta osatu legenda.
2 Irakurri testu hau eta erantzun galderei.

•
Definitu birpopulaketa.
Arestian aipatutako eskuerakutsi guztiak, Sevilla hiri noblea entregatzea-
Nolako birpopulaketa
ren ondorioz ekarriak, eskura eman ostean, eta erregeak bertako alkaza-
rra hartu ondoren, esan dugun bezala, mairuek epe bat eskatu zioten egin zuten Sevillan?
erregeari, eraman ezin zituzten gauzak saldu ahal izateko. Hilabete eska- •
Bilatu ezagutzen ez
tu zuten, eta erregeak hilabete hori eman zien. Epea amaitzean, mairuek
dituzun hitzak hiztegi
salduta zituzten jada saldu nahi izan zituzten gauza guztiak, eta hiribildua-
batean.
ren giltzak entregatu zizkioten Fernando erregeari.
•
Gogora ekarri zer egin
Itsasoz joan nahi izan zutenei, bost itsasontzi eta zortzi galera eman zizkien
erregeak; eta lurrez joan nahi izan zutenei, berriz, abereak eta gidariak zuten errege-erregina
eman zizkien, bidea erakusteko eta babesera eramateko. Horrenbestez, kristauek hirien eta
Fernando erregeak mairu horiek bidali zituen Sevillatik, hiria bereganatu herrien birpopulaketa
bezain laster. Itsasoz joan zirenak eta Ceutara iritsi nahi zutenak ehun mila bultzatzeko.
ziren, eta lurrez joan zirenak eta Jerez aldera egin zutenak, berriz, hiru-
rehun mila. Azken horiekin bidali zuen Calatrava maisua, eta hark gidatu • Azaldu nola okupatu
zituen, Jerez barrura eraman eta babesean jarri arte. zuten kristauek Sevilla,
testuan ageri diren esaldiak
Hispaniako lehen kronika orokorra, 1248
baliatuta.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 179 13/12/2016 10:01:01

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Gaztelako Koroa A
1 Osatu Gaztelako Koroaren jatorria, hedapena eta antolaketa azaltzen duen eskema hau:
Konderri Fernán González (951)

autonomoa
Eraketa Erresuma
Koroa
Eginkizunak
Auzitegia Eginkizunak
Antolaketa Erregea
politikoa Eginkizunak
Gorteak Eginkizunak
GAZTELAKO
KOROA
Udalen
antolaketa
Jarduera
ekonomiko Mestako Kontzeju Ondradua
nagusiak
2 Kokatu gertaera hauek denbora-lerroan.

• Gaztelako Konderriaren independentzia ( ) • Portugalen independentzia ( )
• Gaztela eta León behin betiko elkartu ziren ( ) • Bizkaiko Jaurerria Gaztelako Koroan sartu zen ( )
• Granada konkistatu zuten ( ) • Gaztelako Erresuma sortu zen ( )
G A Z T E L A G A Z T E L A K O K O R O A
L E Ó N
1300 1350 1400 1450 1500
1250
950 1000 1050 1100 1150 1200
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 180

788225_p11_LT_alandalus 13/12/2016 10:01:02
4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Aragoiko Koroa
1 Osatu Aragoiko Koroaren jatorria, hedapena eta antolaketa azaltzen duen eskema hau:
Aragoiko Konderria Aznar Galíndez (820 inguruan)
Eraketa Erresuma
Koroa
Iberiar penintsulan
Hedapena
Penintsulatik kanpo
ARAGOIKO
KOROA
Erregea
Antolaketa
politikoa
Gorteak
Jarduera
ekonomiko
nagusiak
Itsasoko kontsulatuak
2 Idatzi adierazitako urteetan jazotako gertaerak denbora-lerro honetan:
A R A G O I A R A G O I K O K O R O A
1035 1118
1235 1442
1137
KATALUNIAKO KONDERRIAK
1238
988
1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500
1150
950 1050 1100
788225_04_LT_corona_aragon
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 181 13/12/2016 10:01:03

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Toledo C
Alfontso VI.ak 1085ean konkistatu zuenean, Toledo, bisigodoen antzinako hiriburua, Iberiar penintsulako hiri
garrantzitsuenetako bat zen. Hogeita hamar mila biztanle inguru zituen, kristauak, musulmanak eta juduak zenbatuta.
Horren ondorioz, kulturen elkargunea zen, bai eta kristauek Al Andalusen aurka behin eta berriro egindako erasoaldien
abiapuntua ere.
1 Irakurri testuak eta erantzun galderei.
Berez indartsua izateaz gainera, harresi Bitartean, Bernardo apez

ederrez inguratuta dago Toledo, eta ondo pikuak, Konstantza erreginaren
gotortutako zitadela batek babesten du. Hiri agindua behin eta berriro
gutxi dira Toledoren parekoak; eraikin al entzun ostean, gau batean zal
tuak ditu, inguruko parajeak ederrak dira, dun kristau batzuekin sartu zen
eta Tajo izena duen ibai handiak soro opa Toledoko meskitan, Mahoma
roak ureztatzen ditu. Bertan akueduktu bitxi ren legeko gauzak kanpora
bat ikusten da; zubibegi bakarra du, eta bota zituen, Jesukristoren fe
haren azpian indar handiz amiltzen dira dearen aldarea jaso zuen, eta
urak. dorre nagusian kanpaiak jarri
Ubidez josita daude Toledo inguratzen zituen, fededunak otoitz egite
duten lorategiak, eta ubide horietan noriak ra deitzeko. Alfontso erregeak
eraiki dituzte baratzeak ureztatzeko. Ho horren guztiaren berri izan zuenean, urrutiko lurral
rrenbestez, edertasun eta ahogozo adierazi deetan zegoela, sumindu eta haserretu egin zen, ez
ezina duten fruitu kopuru itzelak ekoizten baitzen bete musulmanei egin zien promesa; alegia,
dituzte. Toledoko meskita nagusia beti izango zela musulmanen
meskita.
AL IDRISI (geografo musulmana),
Afrikaren eta Hispaniaren deskribapena, XII. mendea Hispaniako lehen kronika orokorra, XIII. mendea
• Nolako hiria zen Toledo XII. mendean? Hiriaren zer ezaugarri zen deigarriena?
• Zer jarduera ekonomiko gailentzen ziren? Zer aurrerabide egin zituzten musulmanek
nekazaritzan?
• Alfontso VI.ak Toledo konkistatu zuenean, zer promestu zien hiriko musulmanei
erlijio-sinesmenei buruz?
• Zer gertatu zen gero? Ezagutzen al dituzu konkistatu ostean kristau-eliza bihurtu zituzten
beste meskita batzuk? Eman zenbait adibide.
2 Toledo tolerantziaren eredutzat hartu zen. Irakurri artikulu hau: http://elpais.com/diario/2009/02/11/

cultura/1234306802_850215.html, eta erantzun:
• Azaldu nola bereizten duen Alvar katedradunak kulturen arteko bizikidetza. Erdi Aroko Hispanian kulturen
arteko bizikidetza zegoela onartzen al du? Gizarte horretan tolerantzia zegoela onartzen al du?
• Nola bizi behar zuten erlijio-komunitate bateko kideek beste erlijio baten mendeko eremuan bizi baziren?
• Bilatu Toledoko Itzultzaile Eskolari buruzko informazioa. Zer esan nahi du Alvarrek Alfontso X.aren gortean
itzultzaile-eskolarik ez zegoela adierazten duenean?
3 Imajinatu Toledoko judutegiko XIII. mendeko biztanle bat zarela. Idatzi non bizi zaren, zer egiten duzun
eta abar.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 182 13/12/2016 10:01:05

6. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Cid Campeador
Rodrigo Díaz de Vivar (1043-1099) Gaztelako zalduna izan zen. Hispaniako Levante aldean hainbat lurralde konkistatu zituen.
Ospetsua izan zen, haren nortasun eta balentriengatik. Benetako mito bihurtu zen Cid Campeador, bai musulmanen artean,
bai kristauen artean.
1 Irakurri testu hau, eta erantzun galderei.
Zer kontatzen du 1270ean idatzitako Mio Ciden eresiak?

• Vivarren (Burgos) jaio zen. • Ciden alabek Corpesen (Guadalajara) pairatu zi
• Ximenarekin ezkondu zen. tuzten senarrek emandako jipoiak. Mendeku har
• Alfontso VI.a behartu zuen Burgosko Santa Gadea tzeko, Ciden armadako bi gizonek dueluan hil
elizan zin egitera anaia Antsoren heriotzarekin zituzten suhiak.
zerikusirik ez zuela. • Valentziako errege izan zen.
• Alfontso VI.ak Gaztelatik kanporatu zuen Cid, • Hil ondoren garaile izan zen gudu batean. Gorpua
mendeku hartzeko. baltsamatu eta
• Hainbat eta hainbat gudutan musulmanen aurka armadaren au
bakarka borrokatu zuen eta garaile izan zen. rrean jarri zuten.
• B erebiziko adorea zuen; begiratu hutsarekin Arerioek ikusi
erabat menderatu zuen kaiolatik alde egindako zutenean, izututa
lehoi bat. alde egin zuten.
• Zer kontatzen du elezaharrak Cid Campeadorri buruz?

• Bilatu Ciden bizitzari buruz ezagutzen diren benetako egintzei buruzko informazioa.
• Zer datu berresten dituzte historialariek?
• Zergatik azpimarratu ote zituzten Mio Cid eresian horrelako gertakariak?
2 Ikertu dituzun datuak baliatuta, osatu honelako fitxa biografiko bat:
Cid Campeador
Datu biografikoak: Garrantzi historikoa:

3 Cid Campeador hainbat filmetako pertsonaia ere izan da.

• Bilatu Ciden historia argumentu gisa erabili duten filmen izenburuak webgune honetan: www.imdb.
• Zure ustez, gertaera historikoetan ala kondairan oinarritzen dira? Zergatik?
4 Imajinatu kazetaria zarela eta Cid elkarrizketatuko duzula. Zer bost galdera egingo zenizkioke?
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 183 13/12/2016 10:01:07

7. fitxa
Izena: Maila: Data:
Errekonkista eta kristau-erresumetako artea

1 Begiratu mapari, osatu legendan adierazitakoari jarraituz, eta erantzun galderei.
• Zer kristau-erresuma gailentzen dira? Idatzi izenak mapan.

• Zein izan zen euskal lurraldeen unitate politiko nagusia XI. mendetik aurrera? Noiz sartu ziren euskal lurraldeak Gaztelako Koroan?
2 Sailkatu Erdi Aroko artelan hauek, mozarabiarrak (M), erromanikoak (E), gotikoak (G) edo mudejarrak (U) diren kontuan
hartuta. Zer bi estilo dira Iberiar penintsulan soilik daudenak? Euskal lurraldeetan ere ba al daude estilo horiek?
Sevillako Errege Escaladako San Migel

Alkazarreko patioa (León)
Iratxeko monasterioa
(Nafarroa) Valentziako lonja
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 184 13/12/2016 10:01:12

SAKONTZEKO HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
8. fitxa
DONOSTIAKO FORUA (1180)
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
Jainkoaren izenean, amen. Gutun honen bidez, nik, Antso II. ZATIA
VI.a Jakitunak, Jainkoaren graziaz Nafarroako erregeak, (...) 2. artikulua
Gartzea erregearen semeak, aginpidea eta berrespena
ematen diet Donostian orain bizi diren eta etorkizunean 1. Halaber, Foruaren bidez xedatzen dut kanpoko gizone-
kin ez dezatela gerrarik edo duelurik egin edonolako auziak
biziko diren gizaki guztiei, bai adindunei, bai adingabeei.
direla eta; aitzitik, lekukoak izendatuko dira, bat nafarra
Atseginez eta bat-bateko borondatez, Foru onak eta ohi-
eta bestea frankoa.
tura onak ematen dizkizuet zuei eta zuen ondorengoei.
2. Lekukorik ez badago, zin egingo dute.
I. ZATIA
(...) 6. artikulua
(...) 2. artikulua
Norbait auzokoaren etxera sartzen bada, edo bahia erabi-
1. Halaber, Donostiara itsasoz edo lurrez iristen diren do-
liz, indarrez hartzen badu, hogeita bost soldata ordaindu-
nostiarrek, salgaiak ekartzen badituzte hirira, ez dute sal-
ko dizkio etxeko jaunari. Baina, fidatzailea izanez gero,
gaien gaineko zergarik ordaindu beharko, ez hirian, ez
bahia erabili ahal izango du, Foruari jarraituz.
nire lurralde guztian.
(...) 8. artikulua
2. Salbuespen hau soilik egingo dut: biztanle batek farde-
lak edo salgairen bat erosiz gero Baionan, eta Donostiatik Eta Donostiako gizon bat kanpoan badago, beste tokiren
igarotzen bada, gero beste nonbait saltzeko, salgaien gai- batean, eta kanpotar batek bidegabekeriaren bat egozten
neko zerga ordaindu beharko du; baina Donostian saltzen badio, etor daitezela Donostiara, eta bertako Foruaren
baditu, ez du salgaien gaineko zergarik ordainduko. araberako zuzenbidea emango zaio, ez baitut nahi kanpo-
ko alkateen zuzenbidea ematerik.
3. artikulua
(...)
1. Halaber, Foruaren bidez xedatzen dut Donostiako on
tziak frankoak, libreak eta zergarik gabeak izan daitezela. IV. ZATIA
Ez dute bidesaririk ordainduko, ez eta salgaien gaineko (...) 9. artikulua
zergarik ere. Eta Foru honen bidez, Donostiako biztanleek, nire lurral-
2. Baina kanpoko ontziek zerga ordaindu beharko dute: dean edonon egonda ere, edota nire kurian egonda ere,
ontzi bakoitzeko (...). Donostiako Foruaren araberako epaiketa izango dute.
JARDUERAK
1 Goiko testua irakurri ostean, erantzun galdera hauei:

• Zer testu mota da?
• Nor da egilea?
• Norentzat da?
• Zer gairi buruzkoa da?
• Non eta noiz idatzi zen?
• Historiako zer garairi buruzkoa da testua?
• Zer tokiri buruzkoa da? Iberiar penintsulako zer erresumaren
barruan zegoen?
• Zer pribilegio eman zizkien erregeak Donostiako biztanleei?
• Zer lortu nahi zuen erregeak eskubide horiek ematearen truke?
• Zure iritziz, zergatik zen garrantzitsua birpopulaketa antolatzea?
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 185 13/12/2016 10:01:14

SAKONTZEKO HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
9. fitxa
ERREGE-ERREGINAK GAZTELAN ETA ARAGOIN
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
Zer da erregea? eskutik ezagutu baitzituzten gauzak. Eta santuek esan

Enperadoreak boteretsua izan behar du. Haren boterea zuten erregea Lurrean jartzen dela Jainkoaren tokian,
handiagoa izan behar da mendekoen boterea baino, justizia betetzeko, eta bakoitzari dagokion zuzenbidea
obeditu nahi ez dutenak estutzera behartzeko. Eta bo- emateko. Hortaz, herriaren bihotza eta arima dela adie-
tere hori izateko, feudoak menderatu eta banatu behar razi zuten.
ditu, eta enperadorea maite duten zaldunen eskuetan Izan ere, gizakiaren bihotzean arima dago, eta hari es-
utzi behar ditu, hala nahi izan duelako […]. ker bizi da gorputza, eta irauten du. Era berean, erre-
Erregeak Jainkoaren bikario dira; bakoitza bere erre- gean justizia dago, bizirik, eta haren mendeko herriak
suman, jendearen gainean jarrita, mundu honetan jus- irauten du. Bihotza bakarra da, eta bihotzetik datorkie
tizian eta egian egon daitezen. Izan ere, erregea da bere gainerako kide guztiei gorputz bat eratzeko batasuna.
erresuman, enperadorea bere inperioan den bezala. Hala erresumako guztiei, asko badira ere, erregea
bakarra delako eta bakarra izan behar duelako. Horre-
Hori guztia bete-betean azaltzen da bi modutan. Lehe- gatik, guztiek erregearekin bat egin behar dute, hari
nengoa espirituala da, profetek eta santuek erakutsi zerbitzu emateko, eta egin behar dituen gauzetan la-
bezala, Jainkoak eman baitzien gauzak ziurtasun osoz guntzeko.
jakiteko eta ulertarazteko grazia. Bestea naturaren ara-
berakoa da, gizon jakintsuek erakutsi bezala, naturaren ALFONTSO X.a, Zazpi Partiden Kodea (II, 1, 5). Egokitua
Hitzarmenak Aragoiko Koroan Ikus dezakezun bezala, botere absolutuaren bidez eta
Komunitateak, berez, libreak direnez, […] komunitate agintariaren borondate hutsaren arabera, legerik gabe
bakoitzak aukera dezake noren mende egon: printze eta basailuekin hitzarmenik egin gabe gobernatutako
baten mendeko gobernua, aldi bereko gobernua, edo erresumak eta jaurerriak zapaltzaileak dira, edo tira-
beste nolabaitekoa […]. niatik oso gertu daude, eta gutxi irauten dute. Jaurerri
horietan, basailuen askatasuna (alegia, jaunarekin egin-
Horrenbestez, edozein komunitatek […] norbaiten dako hitzarmen batzuen arabera bizitzea) hilik eta guz-
mendean bizitzea erabakitzen badu […] itun eta hitzar- tiz suntsituta dago, eta basailuak, bereziki apalenak,
men onuragarriak eta ohoragarriak egiten ditu, lehenik hala nola hirietako eta herribilduetako biztanleak, ia
eta behin komunitatearentzat, bai eta komunitate hori preso daude, agintariaren borondate hutsaren mende,
gobernatzeko boterea eskuratzen dutenentzat ere. Hala hura ona izan edo gaiztoa izan […].
da arrazoi batengatik: komunitateak ez du agintaria
aukeratzen hari mesede egiteko, komunitatearen be- FRANCISCO EIXIMENIS, Lo Dotzè del Crestià, Valentzia, 1484.
raren onurarako baizik […]. Egokitua
JARDUERAK
1 Irakurri goiko testuak eta erantzun.

• Lehenengo testuaren arabera, gorputzeko zer atalekin alderatzen du Alfontso X.ak erregea? Zer esan nahi du azalpen horrekin?
• Nola justifikatzen da erregearen boterea?
• Nolakoa izan behar du erregearen botereak lehenengo testuaren arabera? Eta bigarren testuaren arabera?
• Bigarren testuari jarraituz, zergatik dira garrantzitsuak hitzarmenak?
• Zer desberdintasun zeuden Gaztelako Koroaren eta Aragoiko Koroaren gobernatzeko moduen artean?
2 Bilatu informazioa, eta antolatu bi koroen gobernu-erakundeei buruzko eskema bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 186 13/12/2016 10:01:15

6
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Nor izan zen Asturiasko Erresumako lehen erregea? 7 Zer botere zituen Gaztelako Koroako erregeak?
a. Eneko Aritza. a. Penintsulako gainerako erregeen botere
b. Wifredo Bilotsua. berberak.
c. Pelaio. b. Penintsulako gainerako erregeek baino botere

gehiago.
2 Nor izan zen Eneko Aritza? c. Penintsulako gainerako erregeek baino botere
gutxiago.
a. Iruñeko Erresumako lehen erregea, frankoen
tropak lurralde horietatik kanporatu zituena.
8 Zer hitzarmen egin zuten Aragoiko, Valentziako
b. Aragoiko Koroako lehen erregea, musulmanak eta Kataluniako erresumetako ordezkariek 1412an
lurralde horietatik kanporatu zituena.
errege berri bat (Fernando I.a) aukeratzeko?
c. Iruñeko Erresumako lehen erregea, musulmanak
a. Tordesillasko Ituna.
lurralde horietatik kanporatu zituena.
b. Caspeko Hitzarmena.
3 Noiz eratu zen Gaztelako Erresuma? c. Augsburgoko Bakea.
a. 1035ean, Fernando VII.arekin.
9 Noiz hartu zuen Gaztelako Koroa Trastamara
b. 1230ean, Fernando III.arekin.
dinastiak?
c. 1035ean, Fernando I.arekin.
a. 1369an, Petri I.aren eta Henrike II.aren arteko
gerra zibilaren ostean.
4 Zer erregek bihurtu zuen Nafarroako Erresuma Iberiar
penintsulako indar kristau nagusi XI. mendean? b. 1412an, Caspeko Hitzarmenaren ostean.
a. Antso III.a Nagusiak. c. 1369an, Petri I.aren eta Fernando VI.aren arteko
gerra zibilaren ostean.
b. Alfontso I.a Borrokalariak.
c. Jakue I.a Konkistatzaileak. 10 Zer arte-estilo gailendu ziren Iberiar penintsulan
Erdi Aroan?
5 Zer izan zen errekonkista?
a. Prerromanikoa, erromanikoa, mudejarra,
a. Musulmanei kendutako lurrak kolonizatzea eta klunitarra, gotikoa.
landatzea.
b. Asturiarra, mozarabiarra, mudejarra, erromanikoa
b. Europako erresumek Otomandar Inperioko eta gotikoa.
lurraldeak konkistatzea eta okupatzea.
c. Erromanikoa, mozarabiarra, pregotikoa, mudejarra
c. Errege-erregina kristauek militarki berreskuratzea eta gotikoa.
musulmanek Iberiar penintsulan okupatu zituzten
lurraldeak.
6 Nola du izena errege batek toki jakin bateko biztanleei

emandako agiriak, tokiko birpopulaketa, lurren jabetza
eta bizikidetza-arauak erregulatzen dituenak?
a. Hiri-gutuna edo forua.
b. Foru-konstituzioa.
c. Autonomia-estatutua.
1. c, 2. a, 3. c, 4. a, 5. c, 6. a, 7. b, 8. b, 9. a, 10. b
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 187 13/12/2016 10:01:16

6
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu kontzeptu hauen esanahia. (1,5 p.)
• Hiri-gutuna:
• Gorteak:
• Errejidorea:
• Itsasoko kontsulatua:
• Mestako Kontzeju Ondradua:
2 Idatzi gertaera hauen datak eta kokatu denbora-lerroan. (1,5 p.)

a. Covadongako Gudua b. Gaztelako Erresumaren sorrera
c. Aznar Galíndezek Aragoiko Konderria mendean d. Gaztelako Koroaren eraketa
e. Nafarroako Erresumaren zatiketa f. Aragoiko Koroaren sorrera
700
1780 1300
1810
3 Begiratu mapari eta erantzun. (1 p.)

1300
D652315T11P002
• Idatzi mapan, bakoitzari dagokion tokian: Granadako
Erresuma, Aragoiko Koroa, Gaztelako Koroa, Nafarroako
Erresuma, Portugal.
• Nolako birpopulaketa egin zen garai hartan? Eman azalpenak.

MEDITERRANEO
ITSASOA
4 Erantzun euskal lurraldeen VIII. mendetik XV. mendera bitarteko antolaketa politikoari buruzko galdera hauei: (1,5 p.)
• Zer lurralde ziren konderri X. mendean? Noizko dokumentuetan ageri da Gipuzkoa estreinakoz?
M652271T16P005d

• Zer helbururekin sortu zuten errege-erregina frankoek Baskoniako Dukerria?
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 188 13/12/2016 10:01:19

O PROBA
• Noiz gertatu zen Iruñeko Erresumaren eta musulmanen arteko haustura?
• Zer erregerekin izan zuen Iruñeko Erresumak goren unea? Hura hil ondoren, nork hartu zuen tronua?
• Zer erregek berrezarri zuen Iruñeko Erresuma 1134. urtean?
5 Azaldu lehenengo kristau-erresumen eraketan pertsona hauek izan zuten garrantzia: (1,5 p.)
• Pelaio:
• Fernán González:
• Fernando III.a:
• Eneko Aritza:
• Aznar Galíndez:
• Wifredo Bilotsua:
6 Alderatu Gaztelako Koroa eta Aragoiko Koroa. (2 p.)
Gaztelako Koroa Aragoiko Koroa
Data: Data:
Erakundeak: Erakundeak:
Ekonomia: Ekonomia:
7 Adierazi XV. mendeko krisialdiak Gaztelako Koroan eta Aragoiko Koroan eragin zituen zenbait ondorio. (1 p.)
• Gaztelako Koroan:
• Aragoiko Koroan:
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 189 13/12/2016 10:01:20

6
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu termino hauen arteko desberdintasunak: (1,5 p.)
• Gaztelako Gorteak eta Aragoiko Gorteak:
• Errejidorea eta korrejidorea:
• Abelbideak eta mestak:
• Errekonkista eta birpopulaketa:
2 Kokatu denbora-lerroan gertaera hauek: (2 p.)
700
1780 1500
1810
a. Covadongako Gudua g. Fernán González Gaztela gobernatzen

b. Gaztelako Erresumaren sorrera h. Leóngo Erresumaren eraketa
c. Aznar Galíndezek Aragoiko Konderria mendean i. Portugalen independentzia
d. Gaztelako Koroaren eraketa
D652315T11P002
j. Caspeko Hitzarmena
e. Nafarroako Erresumaren zatiketa k. Trastamara dinastia Gaztelan
f. Aragoiko Koroaren sorrera l. Orreagako Gudua
3 Aztertu mapa hauek eta erantzun. (2 p.)

• Kokatu mapetan toki bakoitzari dagokion letra.
1200 1300
MEDITERRANEO MEDITERRANEO
ITSASOA ITSASOA
a. Lurralde musulmanak b. Nafarroako Erresuma a. Granadako Erresuma b. Aragoiko Koroa
c. Gaztela eta Leóngo Erresuma d. Aragoiko Koroa c. Gaztelako Koroa d. Nafarroako Erresuma
e. Portugal
M652271T16P005c e. Portugal M652271T16P005d
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 190 13/12/2016 10:01:21

A PROBA
• Nola zeuden euskal lurraldeak 1200. urtean?
• Noiz sortu ziren Gaztelako Koroa eta Aragoiko Koroa?
• Nolako birpopulaketa egin zen mapetan ageri diren garai horietan? Zer desberdintasun zituen aurrekoarekin alderatuta?
4 Osatu konparazio-taula. (2 p.)
Gobernua: Gobernua:
Ekonomia: Ekonomia:
Artea: Artea:
5 Sailkatu pertsona ospetsu bakoitza dagokion erresuma edo konderrian eta mendean: (1,5 p.)
Pertsona Kristau-erresuma/konderria Mendea
Alfontso III.a
Fernán González
Eneko Aritza
Wifredo Bilotsua
Antso III.a Nagusia
Ramiro I.a
Pelaio
6 Adierazi XV. mendeko krisialdiak Gaztelako Koroan eta Aragoiko Koroan eragin zituen zenbait ondorio. (1 p.)
• Gaztelako Koroan:
• Aragoiko Koroan:
a

ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 191 13/12/2016 10:01:22

6
Jarduerak
O proba A proba
7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arra-

zoiak eta ondorioak identifikatzea, haien artean loturak
2, 3, 4, 6 2, 3, 4
egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan ditza-
ketela ohartzea.

lurraldeentzat bereziki garrantzitsuak diren une histo-
rikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 1, 2, 3, 4, 5, 6
historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi poli-
tikoa, ekonomikoa eta kulturala adieraztea.
O proba
1 • Hiri-gutuna: errege-erreginek biztanlegune bateko • Baskoniako Dukerria frankoek sortu zuten, eremua
biztanleei zenbait pribilegio emateko dokumentua. militarki menderatzeko.
Eskuarki, Forua eman aurretik egiten zuten hiri-gutuna. • 799an belaskotarrek musulmanak garaitu zituzten Iruñean,
• Gorteak: errege-erreginen funtzioak betetzen laguntzeko frankoen laguntzarekin.
ardura duen erakundea. Gaztelako Gorteetan erregea, • Antso III.a Nagusiarekin (1004-1035). Iruñeko Erresuma
nobleak, kleroa eta hirietako ordezkariak biltzen ziren. euskal lurralde gehienetara hedatzea lortu zuen.
Haien eginkizun bakarra zergak onartzea zen. Aragoiko Haren semea izan zen hurrengo erregea: Gartzea II.a
Gorteek eskumen gehiago zituzten. Santxez.
• Errejidorea: hiria gobernatzeko ardura zuena. Biziarteko • Gartzea V.a Ramirezek (1134-1150) Iruñeko Erresuma
kargua zen; hau da, bizitza guztirako eginkizuna. berrezarri zuen 1134an, eta Nafarroa, Gipuzkoa eta Araba
• Itsasoko kontsulatua: Europako, Asiako eta Afrikako zenbait menderatu zituen. Bizkaia, berriz, Gaztelako Koroaren
hiritako ordezkaritza, merkatarien arteko gatazketan eskuetan zegoen.
bitartekari-lanak egiteko.
5 • Pelaio: Asturiasko Erresumako lehenengo erregea.
• Mestako Kontzeju Ondradua: abeltzainen batzarrak edo
mestak, ofizioari buruzko kontuak eztabaidatzeko. • Fernán González: Gaztelako konderriak bateratzea eta
1273an Alfontso X.ak Mestako Kontzeju Ondradua onartu independentzia handia eskuratzea lortu zuen kondea.
zuen eta hainbat pribilegio eman zizkion. Elkarte horrek • Fernando III.a: Gaztelako erregea; 1230ean Gaztela eta
botere handia hartu zuen denborarekin. León behin betiko bateratzea lortu zuen.
• Eneko Aritza: Iruñeko lehenengo erregea; tropa frankoak
2 EG. lurraldetik kanporatzea lortu zuen.
a. Covadongako Gudua (722) • Aznar Galíndez: 820. urtearen inguruan Aragoiko
b. Gaztelako Erresumaren sorrera (1035) Konderrian nagusitasuna lortu zuen, Inperio Karolingiotik
c. Aznar Galíndezek Aragoiko Koroa mendean (820) bereizi ostean.
d. Gaztelako Koroaren eraketa (1230) • Wifredo Bilotsua: Urgelleko kondea, X. mendean
e. Nafarroako Erresumaren zatiketa (1035) karolingioen mendetik askatu eta independentzia eskuratu
zuen.
f. Aragoiko Koroaren sorrera (1137)
6 Gaztelako Koroa
3 • EG.
Data: 1230ean Fernando III.ak Gaztela eta León behin betiko
• XIV. mendean, lurralde zabal horiek birpopulatzeko
elkartzea lortu zuen.
zailtasunak zirela eta, errege-erreginek lur horiek latifundio
handi bihurtu zituzten eta nobleziako familien, Elizaren edo Erakundeak: Erregea eta Gorteak, ia botererik gabe.
ordena militarren artean banatu zituzten. Latifundioetan XIV. mendean auzitegia (justizia-epaitegia) eta errege-kontseilua
lan egiten zuten nekazariak jopuak ziren. Mantxa, (errege-erreginen aholkularitzako organoa) sortu ziren.
Extremadura, Balearrak, Valentzia, Murtzia eta Andaluzia Ekonomia: Nekazaritza eta abeltzaintza ziren jarduera
modu horretan birpopulatu ziren. nagusiak. Ardi merinoen garrantziaren ondorioz, 1273an
Mestako Kontzeju Ondradua sortu zen, eta botere handia
4 • Araba eta Bizkaia konderri ziren X. mendean. Gipuzkoa izan zuen. Merkataritza, berriz, azoken bidez garatu zen;
1025eko agirietan agertu zen lehen aldiz, Ipuzkoa izenarekin. garrantzitsua izan zen, adibidez, Medina del Campoko azoka.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 192 13/12/2016 10:01:23

Aragoiko Koroa: 2 EG.
Data: 1137an Petronila (Aragoiko oinordekoa) eta Erramun a. Covadongako Gudua (722)
Berenger IV.a (Bartzelonako kondea) ezkondu ziren eta
b. Gaztelako Erresumaren sorrera (1035)
Aragoiko Koroa sortu zen.
c. Aznar Galíndezek Aragoiko konderria mendean (820)
Erakundeak: Erregea; hala ere, Gaztelako erregeak baino
d. Gaztelako Koroaren eraketa (1230)
botere gutxiago zuen. Aragoiko Koroan lurralde bakoitzak
bere Gorteak zituen. Halaber, Gorteetan onetsitako legeak e. Nafarroako Erresumaren zatiketa (1035)
betetzen zirela eta erresuma bakoitzeko foruak eta legeak f. Aragoiko Koroaren sorrera (1137)
errespetatzen zirela bermatzen zuten erakundeak zeuden: g. Fernán González Gaztela gobernatzen (951)
generalitatea Katalunian eta Valentzian, eta justizia Aragoin.
h. Leóngo Erresumaren eraketa (X. mendea)
Ekonomia: Nekazaritza eta merkataritza gailendu ziren.
i. Portugalen independentzia (1142)
Kataluniako, Valentziako eta Mallorcako merkatariek itsasoko
kontsulatuak zituzten; hau da, Europako, Asiako eta Afrikako j. Caspeko Hitzarmena (1412)
hainbat hiritan ordezkaritzak zituzten, merkatarien arteko k. Trastamara dinastia Gaztelan (1369)
gatazketan bitartekari-lanak egiteko. l. Orreagako Gudua (778)
Merkataritzaren gorakadaren ondorioz, 3 • EG.
manufaktura-jarduerak ere garatu egin ziren,
• 1200. urtean Gaztelako Koroaren mende zeuden ia euskal
batez ere burdingintza, itsasontzigintza eta oihalgintza.
lurralde guztiak. Guardia inguruko eremuek eta Nafarroa
7 • Gaztelako Koroan: Nekazarien erreboltak sortu ziren Beherak soilik jarraitu zuten Nafarroaren agindupean.
krisialdiaren ondorioz. Horrez gainera, Trastamara dinastiak Nafarroako Erresumaren independentzia 1512an amaitu
Gaztelako koroa hartu zuen, Henrike Trastamarakoak bere zen, Fernando Katolikoak, Aragoiko erregeak, inbaditu
anaia Petri I.a erregearen aurka egindako gerraren ostean. zuenean.
Halaber, lurralde berriak konkistatu zituzten, hala nola • Gaztelako Koroa 1230ean eratu zen, Fernando III.ak
Gibraltar eta Kanariak. Gaztela eta León behin betiko elkartzea lortu zuenean.
• Aragoiko Koroan: Trastamara dinastiak 1412. urtean hartu Aragoiko Koroa, berriz, 1137an sortu zen, Petronila
zuen Aragoiko Koroa, Caspeko Hitzarmenaren ostean. (Aragoiko oinordekoa) eta Erramun Berenger IV.a
Hainbat gizarte-arazo sortu ziren: Kataluniako nekazariak (Bartzelonako kondea) ezkondu zirenean Aragoiko
edo remensak nobleen aurka altxatu ziren; Bartzelonan Erresuma eta Kataluniako konderriak bateratu
gerra zibil bat hasi zuten nobleek eta burges aberatsek, baitzituzten.
pribilegioei eutsi nahi baitzieten, eta erregeak hiria hartu •
Lurralde zabal horiek birpopulatzeko zailtasunak zirela eta,
zuen 1472an. errege-erreginek lur horiek latifundio handi bihurtu zituzten
Liskarrek kaos-egoera sortu zuten, eta horren ondorioz, eta nobleziako familien, Elizaren edo ordena militarren
Kataluniak inguruetan zuen eragina murriztu egin zen. artean banatu zituzten. Latifundioetan lan egiten zuten
Orduan, Valentzia bihurtu zen Aragoiko Koroako portu nekazariak jopuak ziren. Mantxa, Extremadura, Balearrak,
garrantzitsuena. Valentzia, Murtzia eta Andaluzia modu horretan
birpopulatu ziren.
Ezberdintasuna zen birpopulaketan errege-erreginek
A proba konkistatutako lurrak barrutitan antolatzen zituztela.
Barrutiek hiribildu edo hiri bat izaten zuten, hiriburu funtzioa
1 • Gaztelako Gorteak eta Aragoiko Gorteak: Gaztelako betetzen zuena, eta haren inguruan hainbat herrixka zeuden.
Gorteetan erregea, nobleak, kleroa eta hirietako Jendea erakartzeko, hiri-gutunak edo foruak ematen zituzten.
ordezkariak biltzen ziren. Baina botere urria zuten, haien Herrixketan nekazari askeak bizi ziren; lurrak hartzen
eginkizun bakarra zergak onartzea zen. Aragoin erresuma zituzten, lur horiek lantzearen eta erasoetatik babestearen
bakoitzak bere Gorteak izateaz gainera, eskumen gehiago truke.
zituzten, hala nola legeak eta zergak onartzea. 4 Gaztelako Koroa:
• Errejidorea eta korrejidorea: Errejidoreak hiria • Gobernua: Erregea eta Gorteak, ia botererik gabe. XIV.
gobernatzeko ardura zuen eta biziarteko kargua zen. mendean auzitegia (justizia-epaitegia) eta errege-kontseilua
Korrejidoreak XIV. mendean agertu ziren; monarkaren (errege-erreginen aholkularitzako organoa) sortu ziren.
ordezkariak ziren hirietan. • Ekonomia: Nekazaritza eta abeltzaintza ziren jarduera
• Abelbideak eta mestak: Abelbide zeritzen abereek neguko nagusiak. Ardi merinoen garrantziaren ondorioz, 1273an
lareetatik udako larreetara joateko erabiltzen zituzten Mestako Kontzeju Ondradua sortu zen, eta botere handia
bideei. Mesta zeritzen abeltzainek egiten zituzten batzarrei. izan zuen. Merkataritza, berriz, azoken bidez garatu zen;
• Errekonkista eta birpopulaketa: Errekonkista esaten zaio garrantzitsua izan zen, esate baterako, Medina del
kristau-erresumek IX. mendetik aurrera hegoalderantz egin Campoko azoka.
zuten hedapenari. Birpopulaketa zen okupatutako • Artea: Estilo hauek gailendu ziren: gotikoa, erromanikoa,
lurraldeak antolatzeko eta banatzeko modua. mozarabiarra eta mudejarra.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 193 13/12/2016 10:01:23

6 HISPANIAKO KRISTAU-ERRESUMAK
Aragoiko Koroa: Antso III. Nagusia: Nafarroako Erresuma; XI. mendea.

• Gobernua: Erregea; hala ere, Gaztelako erregeak baino Ramiro I.a: Aragoiko Erresuma; XI. mendea.
botere gutxiago zuen. Aragoiko Koroan lurralde bakoitzak Pelaio I.a: Asturiasko Erresuma; VIII. mendea.
bere Gorteak zituen. Halaber, Gorteetan onetsitako legeak
6 • Gaztelako Koroan: Nekazarien erreboltak sortu ziren
betetzen zirela eta erresuma bakoitzeko foruak eta legeak
krisialdiaren ondorioz. Horrez gainera, Trastamara dinastiak
errespetatzen zirela bermatzen zuten erakundeak zeuden:
Gaztelako Koroa bereganatu zuen, Henrike Trastamarakoak
bere anaia Petri I.a erregearen aurka egindako gerraren
• Ekonomia: Nekazaritza eta merkataritza gailendu ziren.
ostean. Halaber, lurralde berriak konkistatu zituzten, hala
Kataluniako, Valentziako eta Mallorcako merkatariek
nola Gibraltar eta Kanariak.
itsasoko kontsulatuak zituzten; hau da, Europako, Asiako
• Aragoiko Koroan: Trastamara dinastiak 1412. urtean hartu
eta Afrikako hainbat hiritan ordezkaritzak zituzten,
zuen Aragoiko Koroa, Caspeko Hitzarmenaren ostean.
merkatarien arteko gatazketan bitartekari-lanak egiteko.
Hainbat gizarte-arazo sortu ziren: Kataluniako nekazariak
Merkataritzaren gorakadaren ondorioz,
edo remensak nobleen aurka altxatu ziren; Bartzelonan
gerra zibil bat hasi zuten nobleek eta burges aberatsek,
pribilegioei eutsi nahi baitzieten, eta erregeak hiria hartu
• Artea: Estilo hauek nabarmendu ziren: gotikoa, zuen 1472an.
erromanikoa, mozarabiarra eta mudejarra.
Liskarrek kaos-egoera sortu zuten, eta horren ondorioz,
5 Alfontso III.a: Leóngo Erresuma; IX. eta X. mendeak. Kataluniak inguruetan zuen eragina murriztu egin zen.
Fernán González: Gaztela; X. mendea. Orduan, Valentzia bihurtu zen Aragoiko Koroako portu
garrantzitsuena.
Eneko Aritza: Nafarroako Erresuma; IX. mendea.
Wifredo Bilotsua: Kataluniako konderriak; IX. mendea.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 194 13/12/2016 10:01:24

.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 195 13/12/2016 10:01:24

6
Izena: Maila: Data:
Aurtengo udan familiarekin Donejakue Bidea egingo duzula erabaki duzu. Horretarako, askotariko informazioak bilatu
dituzu. Donejakue Bidea garrantzi handiko ibilbidea izan zen Erdi Aroan, batez ere XI. eta XII. mendeetan, bai Hispaniako
kristau-erresumentzat, bai Europako gainerako herrialdeentzat.
1 Begiratu mapari eta erantzun galderei. (2 p.)
Poitiers Parisera Vézelayra

Ibilbide historikoak
Induljentzien ostiralean Bergen bizkarrekoa jantzi zuen,
Erromesbideen abiapuntuak Limoges
Le Puy
kapela biribil handi bat, hainbat Osloitsas maskor,
0 130
Beste herri batzuk irudiz betetako pordoia, haur finarekin helduta,
km Bordele
espartzu-saskia eta erraz errezatzeko bihiak.
Arlés Alborg
KANTAURI ITSASOA
Auch Oinetako biribilak, ongi zolaberrituak,
Galway
SANTIAGO
DE COMPOSTELA Oviedo Oloron Tolosa tolestura handi bat bota zuen saihetsaldeetan.
Dublin
Portomarín León Orreaga
Lizarra Somport mendatea Opil eta argiolata estutuak: Hanburgo
Ponferrada Sahagún Gares Jaka Bristol Amsterdam Bremen
Astorga Burgos horrelakoez hornituta
Londres ibiltzen diraBerlin
erromesak.
Frómista Sto. Domingo
de la Calzada
Besapean
Plymouth bitxi
Dunkerque ederrena,
Kolonia Lublin
Leipzig Dresden
M EDITER R ANEO
kalabaza gorrizta,Brusela
Brest
ipar-belearen mokoa baino gorriagoa:
Paris Luxemburgo Praga
ITSASOA pitxer Lebat ongi hartzen
Mans du, kondarrak hobeto;
Nantes Stuttgart Viena
Tresneria hori gabe ezin Munich
Vézelay dira erromesak
Linz ibili.
Poitiers
Berna Innsbruck Budapest
Limoges
HITAKO ARTZAPEZA, Maitasun Onaren Liburua, 1205-1207 ahapaldiak
Vaduz
SANTIAGO DE Geneva
COMPOSTELA Bordele Lyon Zagreb
Le PuyTurin Milan
Tolosa
León Orreaga Arlés Bolonia
Braga Genova
Burgos
O Z E dira
• Zer lau ibilbide ikusten A Nmapan?
O Zer ibilbide pasatzen Montpellier
Salamancazen euskal lurraldeetatik?
Logroño
Lisboa Cáceres Erroma

A T L A N T I K O A Mérida Toledo Bari
Évora Valentzia Napoles
Brindisi
Faro Sevilla
MEDITERRANEO ITSASOA

Europako erromesbideak
• Nola janzten ziren erromesak Hitako artzapezaren esanetan?

788225_04_peregrinaciones
2 Jakue apostoluaren hilobia IX. mendearen hasieran aurkitu zuten (1,5 p.)
• Zer erresuma edo konderri kristau zeuden Iberiar penintsulan garai hartan?
• Azaldu zer eginkizun izan zuten pertsona ospetsu hauek kristau-lurraldeen eraketan: Pelaio, Eneko Aritza,
Aznar Galíndez, Wifredo Bilotsua.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 196 13/12/2016 10:01:25

PROBA
3 Santiago de Compostelarako erromesaldien une gorena XI. eta XII. mendeetan izan zen (1 p.)
• Zer erresumatan zegoen garai hartan Santiago de Compostela?
• Nola eratu zen Erresuma hura?
• Noiz bihurtu zen Koroa? Zer erregerekin?
4 Santiagora joateko hainbat ibilbideren elkargunea zen Gares, Nafarroako Erresuman. (1,5 p.)
• Noiz izan zen Nafarroako Erresumaren goren unea?
• Gares XI. mendearen amaieran birpopulatu zen, hiri-gutun baten bidez.

Zertan zetzan garai hartako birpopulaketa?
Nolako birpopulaketa egin zen mende horren ondoren?
5 Alderatu Gaztelako Koroaren eta Aragoiko Koroaren antolaketak. (1,5 p.)
Data: Data:
Erakundeak: Erakundeak:
Ekonomia: Ekonomia:
6 Donejakue Bidean hainbat eraikuntza egin ziren, erromesek ibilbidea errazago egin zezaten.
Identifikatu eraikuntza hauen estiloa, eta azaldu labur-labur zenbait ezaugarri. (1,5 p.),
Leireko monasterioa San Tirso eliza,

(Nafarroa) Sahagún.

7 Zure iritziz, Donejakue Bidea egiteko gaur egungo arrazoiak eta Erdi Arokoak berdinak al dira?
Zergatik? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 197 20/12/2016 14:50:43

6
Ebaluatzen diren
gaitasunak

Hizkuntza- eta
literatura-
historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko 1, 2, 3, 4, 5
komunikaziorako
historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa,
gaitasuna
ekonomikoa eta kulturala adieraztea.

Gizarterako eta lurraldeentzat bereziki garrantzitsuak diren une
herritartasunerako historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko 1, 7
gaitasuna historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa,

Ikasten eta
pentsatzen
historikoetan kokatzea, Espainiako, Europako eta munduko 1, 5
ikasteko
historiaren testuinguruan, eta une horien esanahi politikoa,
gaitasuna
9. Arte-adierazpen garrantzitsuenak ezagutzea eta

Arterako balioestea, bai bere ingurune hurbilekoak, bai eta
6
gaitasuna urrunagokoak ere, ulertzeko kultura guztiek lagundu dutela
gizateriaren garapen artistikoan.
ERANTZUNAK
1 • Ekialdetik –Arlestik– zetorren bidea, Hispanian Jakatik Leóngo boteretik autonomia handia lortu zuen, eta
sartzen zena; Le Puy-tik abiatu eta Orreagatik (Nafarroa) eskuratutakoa ondorengoei oinordetzan ematea lortu zuen
sartzen zena; Limogestik zetorrena eta aurrekoarekin azkenean. Ramiro II.a Leongoa 951n hil zenetik aurrera
elkartzen zena; eta Poitiers-tik zetorrena eta aurrekoekin Fernán Gonzálezek modu independentean gobernatu zuen
bat egiten zuena. Orreagatik sartzen zen bidea Iberiar Gaztela, Leóngo errege-erreginen basailu izan arren.
penintsularako sarbide nagusietako bat zen. Euskal X. mendearen amaieran Leóngo Erresumak behera egin
lurraldetako barrualdeko ibilbidea zen. zuen etengabe, eta Gaztelako kondeen eta Nafarroako
• Erromesek kapela biribila, pordoi edo makila, bieira edo errege-erreginen boterea eta eragina areagotu ziren.
itsas maskorra, errezatzeko bihiak eta edateko kalabaza 1035ean Gaztelak bere erresuma eratu zuen, Fernando I.a
bana eramaten zuten. errege zela, eta horrez gainera, Leóngo errege ere izan zen.
2 • Garai hartan Asturiasko Erresuma, Nafarroako Erresuma, • Koroa bihurtu zen 1230. urtean, Gaztela eta León behin
Aragoiko Konderria eta Kataluniako konderriak zeuden. betiko elkartu zirenean, Fernando III.aren erregealdian, bi
erresumak bere agintepean bat eginda.
• Pelaio noble bisigodo bat izan zen. Musulmanen aurka
borrokatu zen Covadongako Guduan; horrenbestez, 4 • Antso III.a Nagusiaren erregealdian.
Asturiasko Erresuma sendotu zuen. Eneko Aritza Iruñeko •
XI. mendera arte, errege-erreginek konkistatutako lurrak
lehenengo erregea izan zen; tropa frankoak lurraldetik barrutitan antolatzen zituzten. Barrutiek hiribildu edo hiri bat
kanporatzea lortu zuen. Aznar Galíndez, 820. urtearen izaten zuten, hiriburu funtzioa betetzen zuena, eta haren
inguruan, Aragoiko Konderrian nagusitu zen, Inperio inguruan hainbat herrixka zeuden. Jendea erakartzeko, hiri-
Karolingiotik bereizi ostean. Wifredo Bilotsuak, Urgelleko gutunak edo foruak ematen zituzten. Herrixketan nekazari
kondeak, X. mendean karolingioen mendetik askatu eta askeak bizi ziren; lurrak hartzen zituzten, lur horiek
independentzia eskuratu zuen. lantzearen eta erasoetatik babestearen truke.
3 • Gaztelako Erresuman zegoen. XI. mendetik aurrera, lurralde zabal horiek birpopulatzeko
• X. mendean Leóngo Erresumak krisialdi bat bizi izan zuen. zailtasunak zirela eta, errege-erreginek lur horiek latifundio
Garai hartan Gaztelaren boterea sendotu egin zen; zenbait handi bihurtu zituzten eta nobleziako familien, Elizaren edo
konderritan antolatuta zegoen, eta konderri guztiek bat ordena militarren artean banatu zituzten. Latifundioetan
egin zuten Fernán González kondea (930-970) buru zutela. lan egiten zuten nekazariak jopuak ziren.
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 198 13/12/2016 10:01:27

5 Gaztelako Koroa Ekonomia: Nekazaritza eta merkataritza gailendu ziren.
Kataluniako, Valentziako eta Mallorcako merkatariek itsasoko
Data: 1230ean Fernando III.ak Gaztela eta León behin betiko
kontsulatuak zituzten; hau da, Europako, Asiako eta Afrikako
elkartzea lortu zuen.
hainbat hiritan ordezkaritzak zituzten, merkatarien arteko
Erakundeak: Erregea eta Gorteak, ia botererik gabe.
gatazketan bitartekari-lanak egiteko.
XIV. mendean auzitegia (justizia-epaitegia) eta errege-kontseilua
Merkataritzaren gorakadaren ondorioz,
(errege-erreginen aholkularitzako organoa) sortu ziren.
Ekonomia: Nekazaritza eta abeltzaintza ziren jarduera
nagusiak. Ardi merinoen garrantziaren ondorioz, 1273an
Mestako Kontzeju Ondradua sortu zen, eta botere handia 6 Leireko monasterioa erromanikoa da, eta San Tirso eliza
izan zuen. Merkataritza, berriz, azoken bidez garatu zen; mudejarra.
garrantzitsua izan zen, esate baterako, Medina del Campoko Arte erromanikoa Pirinioetatik sartu zen, Santiago de
azoka. Compostelara joateko erromesbideari esker, Leireko
Aragoiko Koroa monasterioaren kasuan bezala.
Data: 1137an Petronila (Aragoiko oinordekoa) eta Erramun Arte mudejarra igeltsero musulmanek lurralde kristauetan
Berenger IV.a (Bartzelonako kondea) ezkondu ziren eta egiten zutena zen. Buztin errea erabiltzen zuten, eta
Aragoiko Koroa sortu zen. askotariko arte-estiloak apainduretan. Esate baterako, irudian
Erakundeak: Erregea; hala ere, Gaztelako erregeak baino ageri dena erromaniko mudejarra da.
botere gutxiago zuen. Aragoiko Koroan lurralde bakoitzak 7 EL.
bere Gorteak zituen. Halaber, Gorteetan onetsitako legeak
betetzen zirela eta erresuma bakoitzeko foruak eta legeak
errespetatzen zirela bermatzen zuten erakundeak zeuden:
ES0000000051415 786357_Unidad 06_59166.indd 199 13/12/2016 10:01:28

7. UNITATEA. LURRALDEAREN ANTOLAKETA
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak. . . . . 202

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Unitateko irudien deskribapena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
• Monarkien eta errepubliken mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
• Munduko bake-indizea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
• Aire-mugak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
• Ecutik eurora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
• Mikroestatuak: Vatikanoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
• Estatu bitxiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
• EBko herrialdeen alderaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Bibliografia- eta multimedia-baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

1. fitxa. Kontzeptu politikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
2. fitxa. Munduko estatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
3. fitxa. Europar Batasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
4. fitxa. Estatuen antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
5. fitxa. Frantziako lurralde-antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 200 13/12/2016 9:59:50

6. fitxa. Aldaketak Europako mapan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
7. fitxa. NBEren bake-operazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Kontrol-probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 201 13/12/2016 9:59:50

7
LURRALDEAREN ANTOLAKETA
I
M
EGITEN JAKIN
JAKIN IZATEN JAKIN
• Zenbait irizpideren arabera
• Nola aztertzen da lurraldea? • Munduaren antolaketa
estatuak identifikatzea
politikoa nolakoa den jakin
• Zer da estatu bat?
nahia
• Estatu motak
Ba ote dakizu? Jakingai • Sistema demokratikoaren
• Munduko estatuak balioespen positiboa
• Estatuak, erlijioarekin • Nazio Batuen
• Estatuen nazioarteko duten harremanaren Erakundea • Zenbait eremutako kide
harremanak arabera (NBE) izatearen sentimendua
• Europar Batasuna: erakundeak (Europa, EB, Espainia,
eta gaur egungo erronkak autonomia-erkidegoa…)
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Bi estatu mota konparatzea
• Ebatzi kasu praktiko bat: Demokrazia aurrera al doa?
• Analisi etiko eta morala: Gerrarako modu berri bat al da terrorismoa?

• Laburtu funtsezkoa • Eurostaten Eskualdeko Estatistika
• Konprometituak: Giza eskubideen egoera munduan Atlasean oinarritutako txostena
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Lurraldearen antolaketa • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak M
• Sakontzeko. Lurraldearen antolaketa • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
Bikaintasun-proiektuak Recursos digitales
• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Lurraldearen antolaketa
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 202 13/12/2016 9:59:51

7
Mailaren arabera
• Nola aztertzen da lurraldea? eta Ikasteko gakoak

• Zer da estatu bat? eta jarduera guztiak
• Estatu motak eta Ikasteko gakoak
• Ba ote dakizu?: Estatuak, erlijioarekin duten • Berrikusteko eta laguntzeko.
harremanaren arabera 1., 2., 3. eta 4. fitxak
• Estatuen nazioarteko harremanak eta Ikasteko gakoak • Ikaslearen autoebaluazioa

Oinarrizkoa
• Europar Batasuna: estatuen erakunde bat, • Edukiak ebaluatzeko. O proba
eta jarduera guztiak • Gaitasunak ebaluatzeko. 1., 2.,
• Europar Batasuneko erakundeak, eta jarduera 3., 4. eta 7. jarduerak
guztiak
Kontzeptuak
• Unitateko grafikoak eta Interpretatu mapak ataleko

jarduera guztiak
• Munduko estatuak
• Munduko bake-indizeari buruzko IKT jarduera
• Jakingai: Nazio Batuen Erakundea (NBE)
Aurreratua • Europar Batasunaren gaur egungo erronkak, eta • Berrikusteko eta laguntzeko.
jarduera guztiak 5. eta 6. fitxak
• Amaierako jarduerak: Lurraldea, Mapak eta grafikoak • Sakontzeko. 7. fitxa
• Konprometituak: Giza eskubideen egoera munduan • Ikaslearen autoebaluazioa
• Aplikatu teknika bat: Bi estatu mota konparatzea • Edukiak ebaluatzeko. A proba
• Ebatzi kasu praktiko bat: Demokrazia aurrera al doa? • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
osoa
• Egiten jakin: Zenbait irizpideren arabera estatuak
identifikatzea
• Analisi etiko eta morala: Gerrarako modu berri bat al da
Bikaintasunezkoa
terrorismoa?
• Lan kooperatiboa: Eurostaten Eskualdeko Atlasean
oinarritutako txostena

ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 203 13/12/2016 9:59:52

7
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK LURRALDEAREN ANTOLAKETA
MONARKIEN ETA ERREPUBLIKEN MAPA
Zirkulu polar artikoa
OZEANO OZEANO
Kantzer tropikoa
BAREA BAREA
OZEANO
Ekuatorea
INDIAKO
ATLANTIKOA
Kaprikornio tropikoa
OZEANOA
Monarkia Eskala
0 1.800
Errepublika
kilometroak
Daturik ez
Estatuetako agintariek botereen arteko harremanak parlamentarioak, sultangoak eta gainerako mo-
antolatzeko erabiltzen dituzten sistemei gobernu for- narkiak, zentzu zabalean ulertuta.
ma deritze. Aristotelesek gobernu formak sailkatu Oro har, errepublikak –latinez: res publica– komuni-
zituen, agintedunen kopuruaren arabera: monarkia tate politikoa adierazten du, edonolako erakundea
(agintari bakar baten gobernua), aristokrazia (zenbait izanda ere (alegia, res privata kontzeptuaren aurka-
agintariren gobernua) eta errepublika (guztien gokoa). Esanahi zehatzagoari erreparatuta, monarkia-
750528_07_11_Monarquias_republicas
bernua). ren aurkako gobernu forma adierazten du, boterea-
750528_07_p11_leyenda_Monarquias_republicas
Monarkian estatuko buruzagitza pertsona baten es- ren txandaketan oinarritzen dena: estatuburua
kuetan dago, biziarteko kargua da, eta oinordetza- hautatzen da eta agintaldi mugatua du. Antolaketa
ordena jakin baten arabera hartzen da (jaraunspen- politiko horretan herriak –edo parlamentuak–
monarkia). Agintari bakar horri monarka edo errege hautatzen du estatuburua, epealdi jakin baterako.
Gaur egun askotariko errepublikak daude: errepu-
esaten zaio (latinez: rex). Monarka buru duen esta
blika konstituzion alak, errepublika islamiarrak,
tuari monarkia edo erresuma esaten zaio. Baliteke
errepublik a parlamentarioak eta errepublika
erregearen boterea absolutua izatea, edo mugatuta
presidentzialistak.
egotea.
Mapan ikusten da errepubliken kopurua nabarmen
Gaur egun, zenbait monarkia forma daude, bilakaera
handiagoa dela monarkien kopurua baino. Monarkia
historikoa eta nazio bakoitzeko kontzeptualizazioak gisa definit zen diren 25 herrialde inguru daude
direla medio. Europako herrialdeetan monarkia munduan. Monarkia horiei erantsi behar zaizkie
konstituzionalak daude, baina Afrikan, Erdialdeko Commonwealth (garai batean britaniar kolonia izan-
Ekialdean eta Asian monarkia absolutuak ere badau- dako herrialdeen erakundea) osatzen duten 15
de oraindik. Monarkia konstituzionaletan monarkak herrialde, gaur egun ere Erresuma Batuko monarka
onartzen du erakunde demokratikoekin elkarlanean subiranotzat dutenak.
gobernatzea; hortaz, herriaren borondatez eusten dio
Europako bilakaerari erreparatuta, XX. mendearen
erregetzari, ez Jainkoaren borondatez. Monarkia ab-
hasieran hiru errepublika zeuden, eta herrialde
solutuetan, berriz, monarkak du botere guztia, antzi-
gehienak monarkiak ziren; gaur egun hamaika subi-
nako erregimenean bezala.
rano daude, eta haien botereak oso mugatuta daude,
Askotariko monarkia motak daude: monarkia absolu- ordezkari-z ereginak soilik betetzen baitituzte
tuak, monarkia konstituzionalak, emirgoak, monarkia funtsean.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 204 13/12/2016 9:59:55

7
MUNDUKO BAKE-INDIZEA
OZEANO OZEANO
Kantzer tropikoa
OZEANO
BAREA BAREA
Ekuatorea
ATLANTIKOA
INDIAKO
OZEANOA
Kaprikornio tropikoa Bake-indizea
Oso baxua Greenwich-eko meridianoa
Baxua
Ertaina
Altua Eskala
0 1.400
Oso altua
kilometroak ITURRIA: Vision of Humanity, Munduko bake-indizea. 2015
Daturik ez
Zirkulu polar antartikoa

Munduko bake-indizeak (Global Peace Index) herrial- Munduko herrialde baketsuenen zerrendako lehe-
deetako edo eskualdeetako bake-maila eta indarke- nengo tokian ageri da Islandia, haren atzetik Dani-
riarik750528_07_p12_leyenda_Paz_mundo
eza neurtzen ditu. Institute for Economics and marka, Austria, Zeelanda Berria eta Portugal, eta on-
Peace erakundeak 2007az geroztik kalkulatzen du doren Txekia, Suitza, Kanada, Japonia, Eslovenia eta
bake-indizea, erakunde hauetako zenbait aditurekin Finlandia.
750528_07_p12_Paz_mundo
lankidetzan: bakearen aldeko erakundeak, think tanks
Zerrendaren beste muturrean, berriz, Siria, Hego
eta Sydneyko Unibertsitateko Centre for Peace and
Sudan, Irak, Afganistan, Yemen eta Somalia daude;
Conflict Studies. Bake-indizea kalkulatzeko, The Eco-
izan ere, herrialde horietan gatazka armatu larriak
nomist britaniar astekariko Inteligentzia Unitateak
dituzte.
prozesatutako datuak erabiltzen dituzte.
Aldagai hauei erreparatzen diete: herrialde barruko Argitaratu den azken txostenean adierazitako ondo-
indarkeria eta kriminalitatea, gastu militarra, gerre- rioen arabera, bake-indizearen aldaketa nabarmene-
tan parte hartzea... Guztira, 23 adierazle aztertzen dinak Erdialdeko Ekialdean eta Ipar Afrikan izan dira.
tuzte. Barneko bakearen adierazleek bake-indizearen Eremu horietako zenbait herrialdetan, borroka alder-
% 60 osatzen dute, eta kanpoko bakearen adieraz- dikoiekin eta gerra zibilekin lotutako indarkeriak na-
leek, berriz, % 40. barmen gora egin du, bai eta muturreko talde isla-
miarren ekintzek ere .
Munduko bake-indizearen emaitzetatik ondorio
hauek atera daitezke: Hego Amerikako herrialde batzuetan kriminalitatea-
• Eskualde bateko bake-indizea diru-sarreren, hezkun ren pertzepzioak gora egin du, bai eta herritarren
tzaren eta eskualdeko integrazioaren araberakoa da. protestak ere. Erdialdeko Amerika eta Karibea indar-
keria gehien duten eremutzat hartzen dira orain ere,
• Herrialde baketsuek gardentasun handia dute, eta
gizartearen segurtasunari erreparatuta, eta lurralde
ustelkeria gutxi.
horietan dituzte homizidio-tasa altuenak.
• Herrialde demokratikoak, txikiak, egonkorrak eta
eskualde-bloketako kide direnak bake-indize altua Europak munduko eremu baketsuena izateari eutsi
izan ohi dute. dio, barne-gatazkak eta nazioartekoak urriak baitira
gure kontinentean.
Mapan ikusten denez, Europan, Ozeanian eta Ipar
Amerikan daude munduko bake-indize altuenak, eta Espainia 25. tokian dago, eta txostenak adierazten du
Erdialdeko Amerikan, Hego Amerikan, Asian eta hobera egin duela indarkeriazko adierazpenen eta
Afrikan gatazka handiagoak dituzte. terrorismoaren alorretan.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 205 13/12/2016 9:59:59

7
GEHIAGO JAKITEKO
AIRE-MUGAK ECUTIK EURORA
Estatu bakoitzak mugak ditu, beste estatu batzue- Europako Kontseiluak 1979an ezarri zuen Euro-
tatik bereizten dutenak. Mugak lehorrekoak, itsa- pako Diru Sistema (EDS), eta Ekonomia eta Diru
sokoak edo airekoak izan daitezke. Batasuna (EDB) eratzeko lehen urratsak eman zi-
Aire-mugak oso modernoak dira, aire-nabigazioa tuen. Osagai nagusietako bat Europako kontu-
hasi aurretik ez baitziren behar. Dena dela, aero- unitatea (ECU) zen, gero Europako diru bakarra
nautika sortu zenetik, estatuak oso kezkatuta bihurtuko zena.
agertu dira aireko espazioaren subiranotasunaren
1991ren amaieran, Maastrichteko goi-bileran,
mugak direla eta. Aire-nabigazioari buruzko Pa-
diru bakarra ezartzeko egutegia jarri zuten, bai
risko Hitzarmenak, 1919ko urriaren 13koak, adie-
eta diru hori erabiltzeko aukera izateko irizpideak
razi zuen jada kezka hori.
ere. Madrilgo goi-bileran, 1995eko abenduan, ize-
Bigarren Mundu Gerra amaitu baino zertxobait
na eman zitzaion diru berriari: euroa.
lehenago Chicagon bildu ziren 54 herrialdetako
ordezkariak. Bertan berretsi zuten estatu sinatzai- Maastrichteko goi-bileran, Europar Batasunean
le bakoitzak bere lurraldearen gainean dagoen diru bakarra ezartzeko urrats hauek adostu zituz-
aireko espazioaren subiranotasun osoa eta esklu- ten:
siboa duela, estatuaren lurraldetzat hartuta leho-
• 1999ko urtarrilaren 1a. Estatu kideetako diruen
rreko eskualdeak eta haren subiranotasunaren,
eta euroaren arteko behin betiko trukea zenba-
eskumenaren, babesaren edo agintearen mende
tekoa izango den ezartzea. Euroa diru bakar no-
dauden jurisdikziopeko urak (1. artikulua).
minal gisa indarrean jartzea, eta diru nazionalak
Horrek dakar, juridikoki, titulartasun esklusiboa- euroaren zatiki bihurtzea. Euroa derrigorrezko
ren garaipena, aireko espazioa res nullius (inorena
dirutzat hartzea estatu kideen arteko transakzio
ez den espazioa) edo eskuratu ezin den espaziotzat
finantzarioetan, bai eta Europar Batasunaren
hartzearen gainetik. Itsas zabalaren gaineko airean
eta munduko beste eremu batzuen artekoetan
hegan egitea, berriz, libre dago, bai eta kanpoko
espazioan ere. ere. Dena dela, euro billeterik eta txanponik ez
da erabiliko oraindik.
Hegan egiteko hiru murrizketa mota daude, ere-
muak nola sailkatuta dauden kontuan hartuta: • 2 002ko urtarrilaren 1a. Euro billeteak eta
eremu debekatuak, eremu mugatuak eta eremu txanponak erabiltzen hastea. Transakzio eta
arriskutsuak daude. Eremu debekatuetan ezin da kontratu guztiak eurotan zenbatu beharko dira.
inolaz ere hegan egin. Eremu mugatuetan altue-
ra, egun eta ordu jakin batzuetan hegan egitea • 2002ko otsailaren 28a. Billete eta txanpon nazio-
galarazita dago. Eremu arriskutsuetan arretaz nal guztiak zirkulaziotik kentzea, eta euroa diru
ibiltzea gomendatzen da, baina ez dago hegan bakarra izatea.
egiteko murrizketa zehatzik. Hegan egiteko era- Europako Banku Zentrala da EBko diru-kontuen
gozpen horien zioak izaten dira, alde batetik, balio
ardura duen erakundea. Hala eta guztiz ere, euro
ekologiko jakin batzuk babestea, eta bestetik,
billeteak eta txanponak herrialde bakoitzaren esku-
arrazoi militarrak.
mena dira, ez Europako Banku Zentralarena.
Aire-mugek, jakina, ezaugarri berezi batzuk dituz-
te, lehorreko mugetan eta itsas mugetan ageri ez Euroguneko herrialde batek diseinu berriko
direnak. Hala eta guztiz ere, muga guztiak antze txanpon bat egin nahi badu –adibidez, oroitzape-
koak dira zenbait alderditan. Aire-mugako gerta- nezko txanpon bat– Europako Batzordeari jakina-
kariak kontuan hartu behar dira; izan ere, aireko razi behar dio. Billeteen kasuan, guztiak serie
arauak ez betetzeak tartean dauden herrialdeen europarrekoak dira. Gaur egun, EBk planteatu du
arteko harreman diplomatikoen okertzea ekar de- 500 euroko billeteak kentzea, dirua zuritzeko era-
zake, bai eta gerra piztea ere. Esate baterako, he- bil ez daitezen.
rrialde baten aireko espazioan hegan egin nahi
duen edozein hegazkinek baimena eskatu behar EBko herrialde hauek ez dute euroa hartu diru
die herrialdeko agintariei; bestela, herrialde ho- ofizial gisa, eta eurogunetik kanpo geratu dira:
rren aurkako inbasiotzat har daiteke, eta baliteke Danimarka, Bulgaria, Kroazia, Txekia, Hungaria,
hegazkina lurrera botatzea. Polonia, Errumania eta Suedia.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 206 13/12/2016 10:00:01

7
GEHIAGO JAKITEKO
MIKROESTATUAK: VATIKANOA ESTATU BITXIAK
Mikroestatuaren hainbat definizio badaude ere, Estatu edo lurralde batzuk egoera berezian dau
gehienetan irizpide kuantitatiboa erabiltzen da: de, lurraldearen ezaugarriak direla eta.
mikroestatu esaten zaie lurralde eta/edo biztanle Adibidez, Antartika. Azkena aurkitutako konti
gutxi dituzten herrialdeei. nentea da, eta estatutan banatu gabe dagoen
Irizpide horren arabera, ia hogeita hamar mikro bakarra.
estatu onartu dira ofizialki. 1959an Washingtongo Hitzarmena sinatu zen,
• Europan: Andorra, Malta, Liechtenstein, San Antartikako jarduerak bakezko helburuak dituen
Marino, Monako eta Vatikanoa. ikerkuntza zientifikora mugatzeko, eta 1991n luza
tu egin zen beste berrogeita hamar urterako.
• Amerikan: Antigua eta Barbuda, Barbados, Do
minika, Granada, Sint Kitts eta Nevis, Saint Vin Hala eta guztiz ere, Antartikako lurraldeek abe
rastasun mineral handia ezkutatzen dutenez, zaz
cent eta Grenadinak, eta Santa Luzia.
pi herrialdek subiranotasuna erreibindikatu dute.
• Afrikan: Cabo Verde, Komoreak, Maurizio, Sao Batzuek gertutasuna argudiatu dute (Argentina,
Tome eta Principe, eta Seychelleak. Txile, Australia eta Zeelanda Berria), beste ba
• Asian: Maldivak, Bahrain eta Singapur. tzuek berriz, aurkitzeagatik bereganatu dituzten
eskubideak aldarrikatzen dituzte (Erresuma Ba
• Ozeanian: Kiribati, Nauru, Samoa, Tonga eta
tua, Frantzia eta Norvegia).
Tuvalu.
Beste kasu bitxi bat mendeko estatuena da; gaur
Munduko estatu txikiena Vatikanoa da; 44 hekta egun, hogeita hamar bat lurralde daude inguruko
rea besterik ez du. Azaleraren heren bat eraikinek edo kanpoko beste estatu batzuen kontrolpean
hartzen dute, beste heren bat enparantzek eta pa (Frantzia, Erresuma Batua, Estatu Batuak, Austra
tioek, eta azken herena lorategiek. San Petri basi lia eta abar). Eskuarki, uharte txikiak dira, eta fun
likak lurraldearen % 7 hartzen du, eta plazarekin tzio logistiko eta geoestrategiko hutsak betetzen
batera % 20. dituzte metropoliaren interes militarren alde. Oro
Hitzarmen laterandarraren ondorioz sortu zen es har, lurralde horiek eskubide administratibo eta
tatua, 1929ko otsailaren 11n. Horrenbestez amaitu politiko gutxiago dituzte eskualde-unitate nazio
zen Erromari buruzko auzia, Italia bateratzeko nalek baino (alegia, autonomiek edo tokiko go
bernuek baino). Dena dela, lurraldearen men
prozesuan 1870eko irailaren 20an hiria hartu zute
dekotasun-mailaren arabera aldatzen dira.
nean sortu zena. Neronen zirkuan martirizatuta
hil zen Petri apostolua Vatikanoko muinoaren oi Lurralde horien administrazioa gainbegiratze al
nean, eta haren hilobiaren gainean eraiki zuten dera, Nazio Batuen Gutunaren XIII. kapituluan
Vatikano Hiria, K.o. 64tik 67ra bitartean. (74. artikulua) NBEko Administrazio Fiduziarioko
Batzordea sortu zen. Horrenbestez, mendeko es
Hortaz, estatu sui generis bat da, Eliza katoli
kualdeak dituzten herrialdeek kontuak eman
koaren gobernu zentrala –Egoitza Santua– inde- behar dizkiote Administrazio Fiduziarioko
pendentea izatea bermatzen duelako. Batzordeari.
Vatikano Hiriko Estatua Erromaren barruan dago,
Tiber ibaiaren eskuinaldean, hirigune histori
koaren mendebaldean. Trapezio baten forma du,
1540tik 1640ra bitartean eraikitako harresiz ingura
tuta dago, eta San Petri plazaren bidez zabaltzen da
hirira. Vatikano mendiaren izena hartu zuen, ere
mu horri etruskoen garaiaz geroztik esaten baitiote
Vatikanoa.
Biztanleen kopurua ere oso txikia da; 450 inguru
dira, eta haien erdiak atzerrian daude, Vatika
noaren ordezkari gisa. Bestalde, 300 pertsona in
guruk dute bertan bizitzeko baimena, jatorrizko
nazionalitateari eusten badiote ere. Gibraltar Erresuma Batuaren mendeko lurraldea da.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 207 13/12/2016 10:00:03

7
DATU-BANKUA
EB-KO HERRIALDEEN ALDERAKETA S
Barne-produktu BPGd per capita h

Biztanleria Azalera
Herrialdeak gordina (mila eurotan edo E
(biztanle-kopurua) (kilometro karratutan)
(milioi eurotan) moneta nazionalean) b
Belgika 11.258.434 30.528 409.407 36.500 h

M
Alemania 81.197.537 357.093 3.025.900 37.100 e
h
Frantzia 66.415.161 543.965 2.181.064 32.800
t
Italia 60.795.612 301.317 1.636.371,7 26.900 M
H
Luxenburgo 562.958 2.586 52.112,5 91.600 b
Herbehereak 16.900.726 41.528 678.572 40.100 h

E
Erresuma Batua 64.875.165 242.514 2.568.940,8 28.600* e
Irlanda 4.449.565 70.273 214.623 46.200 h

E
Danimarka 5.659.715 43.098 266.244,5 349.500* e
h
Grezia 10.858.018 131.957 176.022,7 16.200
N
Espainia 46.449.565 505.957 1.081.190 23.300 j
N
Portugal 10.374.822 92.152 179.376,4 17.300
k
Austria 8.576.261 83.871 337.286,2 39.100 F
Finlandia 5.471.753 338.145 207.220 37.800 O

A
Suedia 9.747.355 450.295 444.617,3 424.400*
U
Txekia 10.538.275 78.866 163.947,5 424.300*
Zipre 847.008 9.250 17.420,6 20.600 L

Eslovakia 5.421.349 49.034 78.070,8 14.400
G
Eslovenia 2.062.874 20.273 38.543,2 18.700 K
d
Estonia 1.313.271 45.227 20.460,9 15.600 X
b
Hungaria 9.855.571 93.030 108.747,9 3.426.200*
A
Letonia 1.986.096 64.589 24.377,7 12.300 N
d
Lituania 2.921.262 65.300 37.123,6 12.800 A
Malta 429.344 326 8.805,7 20.400 T
G
Polonia 38.005.614 312.685 427.737,4 46.500* b
Bulgaria 7.202.198 110.970 44.162,3 12.000 G

K
Errumania 19.870.647 238.391 160.352,8 35.900* j
e
Kroazia 4.225.316 56.594 43.897 79.300*
G
Iturria: Eurostat, 2015. Azalerak: EIN (* Herrialde horiek moneta nazionalean zenbatzen dute BPGd per capita). Z
b
m
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 208 13/12/2016 10:00:04

7
http://www.bancomundial.org/ Juan Carlos PEREIRA CASTAÑARES eta Pedro A.

Estatuei buruzko informazio estatistiko ugari ematen du, MARTÍNEZ LILLO, La ONU (2001). NBE sortzeko prozesua,
bai eta dokumentu eta txosten lagungarriak ere. helburuak eta jarduera nagusiak azaltzen ditu.
http://www.banderas-del-mundo.com Rafael MUÑOZ DE BUSTILLO eta Rafael BONETE,
Munduko bandera guztiak biltzen dituen web-orri Introducción a la UE: Un análisis desde la economía (2009).
elkarreragilea. EBren funtzionamenduari buruzko informazioa ematen du:
https://www.cia.gov/library/publications/ bateratze ekonomikoaren prozesuak dakartzan onurak eta
the-world-factbook/ arazoak, erakundeak, eta EB ulertzeko alderdi interesgarriak.
Munduko herrialdeei buruzko datu-base interesgarria. Josep M. JORDAN GALDUF, Economía de la UE (2013).
Hainbat informazio eskura jartzen ditu, arlo hauei buruz: EB sortu zenetik agin diren aldaketak azaltzen ditu.
biztanleria, gobernu-sistema eta ekonomia. Barrington MOORE, Los orígenes sociales de la
http://europa.es/index_es.htm dictadura y de la democracia: el señor y el campesino
EBren alderdi garrantzitsuenei buruzko informazioa en la formación del Estado moderno (2015).
ematen du. Gizakiek sistema politikoak ezartzeko izan dituzten zioak
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ azaltzen ditu.
EBko herrialdeei buruzko informazio eta datu interesgarriak
eskura jartzen ditu. DOKUMENTALAK
http://www.un.org/es
NBEren web-orri ofiziala. Erakundearen organigrama, Voces contra la globalización. Un mundo desigual,
jokaeremuak eta agiri ofizialak eskura jartzen ditu. RTVE (2006-2007). Entzute handiko pertsonek globalizazioak
sortzen dituen arazoak aztertzen dituzte, hainbat ikuspegi
NBEri lotutako erakundeei buruzko informazioak aintzat hartuta.
kontsultatzeko:
La voz del silencio, ACNUR (2012). Errefuxiatuek
FAO: http://www.fao.org munduan duten egoera aztertzen du, eta ACNURren
OME: http://www.who.int/es/ laguntza-ekintzen ikuspegi osoa ematen du.
ACNUR: http://www.acnur.es 30 años de España en la UE, RTVE (2015).
EBn egindako urte hauen argi-itzalak azaltzen ditu.
UNICEF: http://www.unicef.es
ZINEMA
LIBURUAK
Hotel Rwanda, Terry Georgek zuzendua (2004).
Gabriel GARCÍA MÁRQUEZ, El otoño del patriarca (1975). Ruandako gerra zibilean girotutako filma. Hutuen eta tutsien
Karibe itsasoaren ertzeko fikziozko herrialde batean gertatzen arteko gatazkak ageri dira istorioaren atzean.
den istorioa kontatzen duen nobela da, eta Latinoamerikako
Camino a la escuela (2013) eta El gran día (2015),
XX. mendeko diktaduren prototipoa berregiten duen diktadore
Pascal Plissonek zuzenduak. Hezkuntzaren eginkizunari
batek gobernatzen du herrialde hori.
buruzko filmak dira. Lehenengoak lau haurren istorioa
Aldous HUXLEY, Un mundo feliz (1932). kontatzen du: egunero hainbat arriskuri aurre egin behar diete
Nobelak aurkezten duen munduan gerra eta indarkeria eskolara joateko. Bigarrenak azaltzen du hezkuntza garrantzi
desagerrarazi dituzte, eta mundu guztia zoriontsu bizi da. handiko tresna dela pobreziaren eta desberdintasunen aurka
Alabaina, funtsezko giza balioak alde batera utzi dituzte. borrokatzeko.
Tomás MORO, Utopía (1516). Éxodo, Otto Premingerrek zuzendua (1960).
Garaiko egoera politikoa kritikatzen du, eta ordena sozial Bigarren Mundu Gerraren ostean Israelgo Estatua nola sortu
berri bat planteatzen du, alternatiba gisa. zen azaltzen du.
George ORWELL, Rebelión en la granja (1945). Tempestad sobre Washington, Otto Premingerrek
Kontakizun alegorikoa da: abeletxe bateko abereak zuzendua (1962). Botere-banaketa azaltzen du, eta sistema
jabearen aurka matxinatzen dira eta beraien gobernua bipartidista batean Parlamentuaren bidez Gobernua nola
ezartzea erabakitzen dute. kontrolatzen den argitzen du.
George ORWELL, 1984 (1949). V de Vendetta, James McTeiguek zuzendua (2006).
Zientzia-fikziozko nobela honetako gertaerek 1984. urteko Fikziozko Londres hirian V –askatasunaren aldeko borrokalaria,
balizko Londres dute kokagune. Anaia Nagusiak guzti-guztia aurpegia mozorroz estaltzen duena– estatu faxista bat suntsitu
menderatzen du eta gizakiak zelatapean bizi dira. nahian dabil.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 209 13/12/2016 10:00:05

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO LURRALDEAREN ANTOLAKETA
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Kontzeptu politikoak M
1 Aukeratu lurraldearen definizio egokia.
Hizkuntza, kultura eta historia berbera duen gizataldea.
Toki jakin batetik ikusten den lur-eremua.
Gizarte jakin bati dagokion espazioa, mugek zedarritzen dutena.
2 Bete hutsuneak hitz egokiekin. Gero, definitu kontzeptu horiek zure koadernoan.
• gizarte baten bizikidetza arautzen eta bermatzen duten erakundeen eta arauen multzoa da.
• Estatuburua erregea bada, estatu hori bat da.
• Estatuaren eta erlijioaren artean banaketa badago, estatu da.
• Estatuburua presidentea bada, estatu hori bat da.
• Estatu batean erlijio-liburuak legetzat hartzen badira eta erlijio horretako hierarkek botere guztiak kontrolatzen badituzte,
estatu hori da.
• Estatuaren botere guztiak pertsona edo talde baten esku jartzen dituen sistema politikoari deritzo.
• herritarren subiranotasuna eta hauteskunde demokratikoen bidez ordezkariak hautatzeko eskubidea
defendatzen dituen sistema politikoa da.
• estatu bateko lege gorena da, eta herritar guztiek bete behar dute.
• Estatuak hiru botere ditu: botere betearazlea, botere eta botere judiziala.
3 Zerrendatu estatuen funtzioak eta eman adibide zehatzak.

a)
b)
c)
d)
4 Idatzi estatu zentralizatuek eta deszentralizatuek dituzten ezaugarriak.
Estatu zentralizatua Estatu deszentralizatua
5 Begiratu mapari eta adierazi zer muga mota eta zer elementu bateratzaile eta zatitzaile dituen.

649264_1er trimestre_22_Espana Fisico

ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 210 13/12/2016 10:00:07
2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Munduko estatuak
1 Begiratu mapa politikoari, eta egin beheko jarduerak.
• Atlas baten laguntzarekin, kokatu mapan herrialde hauek: Italia, Espainia, Amerikako Estatu Batuak, Mexiko,
Egipto, Iran, Brasil, Saudi Arabia, Txina eta Kenya.
2 Bilatu informazioa, eta idatzi zer motatako estatuak diren.

785414_10_p199_mundo_politico
Herrialdea Monarkia/errepublika Demokrazia/diktadura Laikoa/konfesionala/teokratikoa
3 Bilatu herrialde horiek ikasliburuko BPGd-ren eta munduko bake-indizearen mapetan,

eta erantzun galdera hauei:
• Ba al dago loturaren bat antolaketa politiko-administratiboaren eta garapen-mailaren artean?
Justifikatu zure erantzuna adibide batzuekin.
• Nolako bake-indizea dute? Mapan kokatu dituzun herrialde horietakoren batean gatazka
handiak al daude? Eman adibideren bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 211 13/12/2016 10:00:10

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Europar Batasuna E
1 Osatu Europako mapa, denboran zehar egin diren zabalkundeak kontuan hartuta.
6en Europa (1958)

(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
(e)ko zabalkundea
Eurogunea
• Osatu legenda, EBren zabalkunde bakoitza kolore batekin identifikatuz.

• Idatzi Europar Batasuneko herrialdeen izenak dagozkien tokietan.
• Jarri markaren bat euroguneko herrialdeei (marraztu ikurra legendan).
829802RAp69r52-Bis
2 Osatu zure koadernoan EBko itun nagusien izenak.
Urtea Ituna/akordioa Hartutako neurriak
3 Osatu Europako erakunde nagusiei buruzko taula hau:
Erakundea Osaera Funtzioak Egoitza
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 212 13/12/2016 10:00:13

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Estatuen antolaketa
Definizioa
Estatua
osatzen duten
elementuak
Funtzio
nagusiak
ESTATUA
•
•
Funtsezko
•
erakundeak
•
•
Boterea baliatzea
Erlijioarekiko harremana
Sailkapena
Estatuko buruzagitza
Lurralde-antolaketa
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 213 13/12/2016 10:00:15

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Frantziako lurralde-antolaketa A
1 Frantziako eskualde batera bidaia egitear zaude, eta bertako lurralde-antolaketa nolakoa den jakin nahi duzu.
Begiratu antolaketaren eskemari, irakurri testua eta erantzun galderei.
FRANTZIAKO ESTATUA
26 ESKUALDETAN BANATUTA DAGO Frantziak hiru maila nagusitan antolatzen du lu-
rraldea: 26 eskualde daude, 100 departamendutan
Paris banatuta, eta haietan 37.000 komuna inguru daude
guztira. Erakunde horietako bakoitzak bere ordezka-
Eskala
0 224 riak ditu.
Kilometro
Eskualdeko erakundeek ardura hauek dituzte: gara-
Estatuko hiriburua pen ekonomikoa, lurralde-antolaketa, ingurumena,
Eskualdearen muga bigarren hezkuntzako ikastetxeak, turismoaren sus-
tapena eta abar.
ALSAZIAKO ESKUALDEA Departamenduek beren gain dituzte osasun-
BI DEPARTAMENTUTA
N BAS-RHIN
BANATUTA DAGO Estrasburgo eta gizarte-arreta emateko zerbitzuak, landa-
Eskala ekipamenduak eta bigarren zikloko ikastetxeak.
0 56
Kilometro Komunek eguneroko oinarrizko zerbitzuak ema-

Colmar ten dituzte (ur-hornidura, argiteria publikoa, bide
Departamentuaren muga HAUT-RHIN
Departamentuko hiriburua garbiketa, hondakinen tratamendua, oinarrizko
Eskualdeko hiriburua
osasun-laguntza eta abar), haurtzaindegiak eta le-
hen hezkuntzako ikastetxeak kudeatzen dituzte, eta
BAS-RHIN DEPARTAMENTUA hirigintzako planak egiteko ardura dute.
526 KOMUNATAN DAGO BANATUT
A
Eskala Frantzia estatua zentralizatua denez, lege eta eraba-
Estrasburgo
0 25
ki garrantzitsu gehienak administrazio zentralaren
Kilometro
eginkizunak dira. Administrazio zentralaren organo
Komunaren muga nagusiak hiriburuan daude; Parisen, alegia.
Departamentuaren muga
• Nolako lurralde-banaketa du Frantziak? Estatu zentralizatua ala deszentralizatua da? Azaldu zure erantzuna.
• Zer erakundek osatzen dute Frantziako estatua? Zer funtzio du erakunde bakoitzak?
• Estatuko buruzagitzaren arabera, errepublika bat ala monarkia bat da?
• Bilatu informazioa eta alderatu Frantziako eta Espainiako sistemak.
2 650532T05P004H1
Bilatu datuak eta bete Frantziako estatua osatzen duten elementuei buruzko taula hau:
Lurraldea (km2)
Muga naturalak
Muga artifizialak
Biztanleria
Antolaketa politikoa
Nazioarteko zer
erakundetako kide da?

ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 214 20/12/2016 14:50:55

6. fitxa
Izena: Maila: Data:
Aldaketak Europako mapan

1 Begiratu mapa hauei, eta erantzun beheko galderei.
AUSTRIA-
AUSTRIA-
AUSTRIA-
HUNGARIA
HUNGARIA
HUNGARIA
ERRUMANIA
ERRUMANIA
ERRUMANIA
KROAZIA
KROAZIA
KROAZIA
SERBIA
SERBIA
SERBIA
BULGARIA
BULGARIA
BULGARIA SERBIA
SERBIA
SERBIA
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO
ALBANIA
ALBANIA
ALBANIA BULGARIA
BULGARIA
BULGARIA
ITALIA
ITALIA
ITALIA
GREZIA
GREZIA
GREZIA
00 258
258 ALBANIA
ALBANIA
ALBANIA 00 172
172
1913
1913 km 1941
1941 GREZIA
GREZIA
GREZIA km
km km
AUSTRIA
AUSTRIA
AUSTRIA HUNGARIA
HUNGARIA
HUNGARIA
VOIVODINA
VOIVODINA
VOIVODINA
ESLOVENIA
ESLOVENIA
ESLOVENIA KROAZIA
KROAZIA
KROAZIA
ERRUMANIA
ERRUMANIA
ERRUMANIA
J U G O S L A V I A K O ESLOVENIA
ESLOVENIA
ESLOVENIA
E R R E P U B L I K A KROAZIA
KROAZIA
KROAZIA
BOSNIA
BOSNIA
BOSNIA SERBIA
SERBIA
SERBIA BOSNIA-
BOSNIA-
BOSNIA-
HERZEGOVINA
HERZEGOVINA
HERZEGOVINA SERBIA
SERBIA
SERBIA
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO KOSOVO
KOSOVO
KOSOVO BULGARIA
BULGARIA
BULGARIA
MONTENEGRO
MONTENEGRO
MONTENEGRO
ITALIA
ITALIA
ITALIA *KOSOVO
KOSOVO
KOSOVO
MAZEDONIA
MAZEDONIA
MAZEDONIA
MAZEDONIA
MAZEDONIA
MAZEDONIA
00 172
172 ALBANIA
ALBANIA
ALBANIA 00 172
172
1946
1946 km
2010
2010 *Independentzia,
Independentzia, ez
Independentzia, ez estatu
ez estatu guztiek
estatu guztiek
guztiek GREZIA
GREZIA
GREZIA km
km aitortua
aitortua
aitortua
km
• Existitzen al zen Jugoslavia 1913 baino lehenago? Zer herrialdetan zegoen banatuta Balkanetako penintsula
garai hartan?
• Noiz sortu zen Jugoslavia izena zuen estatua? Zenbat denbora iraun zuen?
• Zenbat herrialdetan banatu zen Jugoslavia 1991tik aurrera?
220875p286
2 Irakurri testu hau: http://internacional.elpais.com/internacional/2011/05/26/actualidad/1306360811_850215.html.
Idatzi estatu balkanikoen eraketa-prozesuari buruzko txostena.
3 1991n Sobietar Batasuna (SESB) ere desegin zen. Adierazi zer herrialde sortu ziren SESB desegitearen ondorioz.
Errusiar Federakundea Finlandia Georgia Uzbekistan Errumania
Estonia Moldavia Bulgaria Turkia Kazakhstan
Tajikistan Bielorrusia Azerbaijan Kroazia Ukraina
Letonia Lituania Armenia Mongolia Kirgizistan
Turkmenistan Afganistan Polonia Iran Kosovo

4 Europan duela gutxi gertatutako beste aldaketa bat da Txekoslovakia erdibitu zela. Bilatu informazioa, eta azaldu
noiz eta nola gertatu zen prozesu hori.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 215 13/12/2016 10:00:18

SAKONTZEKO LURRALDEAREN ANTOLAKETA
7. fitxa
NBE-REN BAKE-OPERAZIOAK
Izena: Maila: Data:
NBEk independentzia politikoa duenez, estatuen edo gutxiengoen arteko konponduezinak zuzentzeko behar den
inpartzialtasuna bermatzen du. Batzuetan, gatazka baten ostean, zaintzarako eta arbitraje-lanetarako ere baliatzen
da erakunde hori.
1 Begiratu taulari, eta erantzun galderei.
Misioa Hasiera Militarrak Zibilak Boluntarioak Kostua

urtea (dolarretan)
Mendebaldeko Sahara 1991 232 241 4 53.190.000
Afrika Erdiko Errepublika 2014 11.846 760 184 814.066.800
Mali 2013 11.948 1.246 155 923.305.800
Haiti 2004 4.899 1.245 96 380.355.700
Kongoko Errepublika Demokratikoa 2010 18.637 3.470 399 1.332.178.600
Darfur (Sudan) 2007 17.402 3.412 159 1.102.164.700
Siria 1974 813 140 51.706.200
Zipre 1964 1063 151 52.538.500
Libano 1978 10.598 848 506.346.400
Abyei (Sudan) 2011 4.542 202 32 268.256.700
Hego Sudan 2011 12.109 1.973 441 1.085.796.200
Boli Kosta 2004 5.347 961 137 402.794.300
Kosovo 1999 16 328 24 40.031.000
Liberia 2003 3.745 1.159 178 344.712.200
India eta Pakistan 1949 44 72 19.647.100
Erdialdeko Ekialdea 1948 151 234 74.291.900

Iturria: http://www.un.org/es/peacekeeping/resources/statistics/factsheet.shtml
• Zer kontinentetan ditu NBEk militar gehien?

Eta zibil gehien?
• Zer kontinentetan ez du esku hartzen NBEk?
• Non egin dira gastu handienak?
• Non daude aspaldi hasitako misioak?
Eta berrienak?
2 Kokatu bake-operazio horiek guztiak mapan.

Bilatu zer gatazka mota izan diren misioen
eragile.
3 Eztabaidatu ikasle guztion artean NBEk

munduan dituen bake-operazioei eusteko
premia dagoen ala ez. Zer beste konponbide
jar daitezke abian?
216 IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala 785414_10_p199_mundo_politico
© Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. I
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 216 13/12/2016 10:00:20

7
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer da estatua? 6 Zer da diktadura?

a. Toki jakin batetik ikusten diren lur-eremuen eta a. Botere guztiak pertsona edo talde bakar baten
legeen multzoa. eskuetan jartzen dituen gobernu-sistema.
b. Herri baten bizikidetza arautzen eta bermatzen b. Botere guztiak lider erlijioso baten eskuetan
duten erakundeen eta arauen multzoa. jartzen dituen gobernu-sistema.
c. Mugek zedarritzen duten espazio jakin bat. c. Botereak zenbait erakundetan banatzen dituen
gobernu-sistema.
2 Zer erakunde nagusi dituzte estatuek?
a. Gobernua, parlamentuak eta sistema judiziala.
7 Nola esaten zaio izu-ikara eta mendekotasuna sortze
aldera biztanleen eta erakundeen aurkako indarkeria
b. Parlamentuak, estatuko buruzagitza eta tokiko erabiltzen duen gatazkari?
administrazioak.
a. Gerra.
c. Estatuko buruzagitza, gobernua, parlamentuak,
sistema judiziala, eta eskualdeko eta tokiko b. Lurralde-tirabira.
administrazioak. c. Terrorismo globala.
3 Zer da monarkia? 8 Zer itunen bidez lortu zen EEE Europar Batasuna
a. Presidentea estatuburu duen estatu mota. bihurtzea?
b. Batzorde bat estatuburu duen estatu mota. a. Maastrichteko Ituna.
c. Erregea estatuburu duen estatu mota. b. Erromako Ituna.

c. Lisboako Ituna.
4 Nolako gobernua dute estatu zentralizatuek?
a. Administrazio zentralak lurralde osoa
9 Zenbat herrialde daude gaur egun Europar
gobernatzen du. Batasunean?
b. Administrazio zentralak funtzio batzuk a. 17 herrialde.

ditu, eta tokiko administrazioek, berriz, b. 28 herrialde.
beste batzuk. c. 22 herrialde.
c. Administrazio zentralak eta tokiko
administrazioek batera gobernatzen 10 Zer lau erakunde nagusi ditu Europar Batasunak?
dute.
a. Kontseilu Europarra, Europako Parlamentua,
Europako Batzordea eta EBko Kontseilua.
5 Zer da estatu laikoa?
b. EBko Kontseilua, Justizia Auzitegia, Europako
a. Pribilegioak dituen erlijio ofizial bat dago. Banku Zentrala eta Europako Batzordea.
b. Estatua eta erlijioa guztiz banatuta daude. c. Europako Batzordea, Kontuen Auzitegia, Europako
c. Erlijioa estatu guztian dago. Parlamentua eta Kontseilu Europarra.
1. b, 2. c, 3. c, 4. a, 5. b, 6. a, 7. c, 8. a, 9. b, 10. a.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 217 13/12/2016 10:00:23

7
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:

• Muga naturala:
• Estatua:
• Errepublika:
• Estatu zentralizatua:
2 Begiratu irudi hauek, eta azaldu estatuaren zer funtziorekin lotuta dauden. (1 p.)
3 Azaldu labur-labur estatuko erakunde hauen eginkizunak. (1 p.)
• Estatuko buruzagitza:

• Gobernua:
• Parlamentua:
4 Azaldu demokrazia baten eta diktadura baten arteko desberdintasun nagusiak. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 218 13/12/2016 10:00:26

O PROBA
5 Zer helburu ditu estatuen arteko lankidetzak? (1 p.)
6 Zer neurri nagusi onetsi ziren Europako itun hauetan. (1 p.)
• Erromako Ituna (1957):
• Maastrichteko Ituna (1993):
• Lisboako Ituna (2009):
7 Osatu taula hau: (1,5 p.)
Erakundea Funtzioa
Kontseilu Europarra
Europako
Parlamentua
Europar Batasuneko
Kontseilua
Europako Batzordea

8 Azaldu labur-labur zer diren Kopenhageko irizpideak, eta aipatu irizpide horiak banan-banan. (1 p.)
9 Azaldu zer den Eskualde Garapeneko Europako Funtsa (EGEF) eta zer funtsek osatzen duten. (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 219 13/12/2016 10:00:27

7
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
• Muga artifiziala:
• Estatua:
• Estatu laikoa:
• NBE:
2 Zerrendatu estatu baten elementu nagusiak. (1 p.)
3 Azaldu kontzeptu hauen arteko desberdintasunak: (1 p.)
• Demokrazia eta diktadura:
• Monarkia eta errepublika:
4 Begiratu eskema honi eta adierazi estatu zentralizatua ala deszentralizatua den. Nola antolatuta dago? (1,5 p.)
ESTATU ________________

ADMINISTRAZIO ESKUALDEKO
ZENTRALA ADMINISTRAZIOA

• Eskumen jakin • Badauzka eskumen

batzuk dauzka. propio batzuk.
• Lurralde osoan esku • Bere eskualdean

hartzen du bere soilik du boterea.
eskumenei lotutako • Haren funtzionarioak

gaietan. ez daude
administrazio

zentralaren mende.

KONSTITUZIOA: lege gorena da lurralde osoan.

ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 220 13/12/2016 10:00:28

301688U3p23h2_estado_descentralizado.
A PROBA
5 Azaldu zer den terrorismo globala. (1 p.)
6 Idatzi zer gertatu zen EBren eraketa-prozesuan urte hauetan: (1 p.)
• 1951:
• 1986:
• 1993:
• 2002:
• 2009:
• 2013:
7 Osatu taula hau: (1,5 p.)
Erakundea Osaera Funtzioa
Kontseilu Europarra
Europako
Parlamentua
Europar Batasuneko
kontseilua
Europako Batzordea

8 Azaldu labur-labur zer diren Kopenhageko irizpideak, eta aipatu irizpide horiek banan-banan. (1 p.)
9 Azaldu zein diren Europako eskualde-politikaren helburuak eta nola finantzatzen diren. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 221 13/12/2016 10:00:28

7
Jarduerak
O proba A proba
3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako adierazle ekonomikoen

eta adierazle demografiko eta kulturalen artean, haien ezaugarri bereizgarri 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9
zenbait adieraztea eta hipotesiak egiten ahalegintzea.
7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak eta ondorioak

identifikatzea, haien artean loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat 5 5
arrazoi izan ditzaketela ohartzea.
O proba
1 • Muga naturala: elementu natural aipagarriek ezarritako – Legeek Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalean jasotako
muga, tontor garai batek edo bi eremu geografiko eskubide eta askatasunak betetzen direla bermatzen dute,
banatzen dituen ibai batek, adibidez. hala nola herritar guztiak legearen aurrean berdinak izatea.
• Estatua: gizarte baten bizikidetza arautzen eta Konstituzio batean jasotzen dira.
bermatzen duten erakundeen eta arauen multzoa. – Botere betearazlearen, legegilearen eta judizialaren
bereizketa.
• Errepublika: estatuko buruzagitza presidentearen eskuetan
jartzen duen estatu mota. Diktadura deritzon sistema politikoan, berriz, estatuaren
botere guztiak pertsona baten eskuetan daude. Diktadurek
• Estatu zentralizatua: lurralde osoa gobernatzeko ardura
ezaugarri hauek dituzte:
administrazio zentralaren eskuetan jartzen duen estatu
– Alderdi politikoak debekatuta daude edo gobernuaren
mota. Legeak estatuko lurralde guztietan aplikatzen dira.
aldekoak diren alderdiak bakarrik dira legezkoak.
Eskualdeko erakundeak daude, baina ez dute gobernatzeko
– Legeek ez dituzte giza eskubideak errespetatzen.
autonomiarik eta gobernu zentralaren mende daude.
– Gobernuak errepresioa darabil oposizio politikoa
2 Ezkerreko irudiak ekonomia-ongizatearen estatua galarazteko.
irudikatzen du. Eragile ekonomikoen funtzionamendua – Ez dago sufragio librerik eta gobernua ez dute herritarrek
antolatzeko eta hazkunde ekonomikoa sustatzeko estrategia aukeratzen.
eta legeak eratzen ditu. Estatua azpiegiturak eraikitzeaz ere 5 Estatuen arteko lankidetzak helburu ugari izan ditzake:
arduratzen da, garapen ekonomikoarekin lotuta baitaude.
Bigarren irudiak estatuak ematen dituen gizarte-zerbitzuak • Politikoak. Esate baterako, herrialdeek giza eskubideak
irudikatzen ditu (osasuna, hezkuntza eta abar). Estatu batek defendatzeko jarduten dute lankidetzan.
herritarrei bermatzen badie nolabaiteko ongizate-maila bat • Ekonomikoak. Adibidez, merkataritza-hitzarmenak egiten
izango dutela, baita gaixorik, baliabiderik gabe nahiz lanik dira, herrialdeen arteko salerosketak mugatzen dituzten
gabe geratuz gero edo hondamendiren bat gertatuz gero ere, oztopoak deuseztatzeko.
orduan ongizate-estatua dela esaten da. • Militarrak. Esaterako, herrialdeek itunak egiten dituzte,
3 • Estatuko buruzagitza. Herrialdearen ordezkaria da beren lurraldeak eta herritarrak etsaien balizko erasoetatik
atzerrian. Zenbait estatutan, konstituzioa betetzen dela ere babesteko.
bermatzen du; hau da, herritarrek elkarrekin bizitzeko • Kulturalak. Hainbat hitzarmen egiten dira, hala nola beste
hautatutako oinarrizko printzipioak betetzen direla. herrialde batzuetako ikastetxeekin ikasle-trukea egiteko
• Gobernua. Botere betearazlea gorpuzten du. Herritarren aukera ematen dutenak.
ongizatea bermatzeko politikak erabakitzen eta aplikatzen 6 • Erromako Ituna (1957): Europako Ekonomia Erkidegoa
ditu. Horretarako, estatuaren diru-sarrerak eta gastuak (EEE) eta Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa (EAEE)
arautzen dituzten aurrekontuak egiten ditu. sortu ziren.
• Parlamentua: Botere legegilea gauzatzen dute. Espainian, • Maastrichteko Ituna (1993): EEEk izen berri bat
esate baterako, parlamentuari dagokio legeak egin eta hartu zuen: Europar Batasuna. Ekonomia eta
onartzea, gobernua kontrolatzea eta estatuko Diru Batasuna adostu zen.
aurrekontuak ontzat ematea.
• Lisboako Ituna (2009): EBko herritar guztientzako
4 Demokrazia honako ezaugarri hauek dituen sistema politikoa da: oinarrizko eskubideen gutun bat ezarri zuen, eta
– Herritarrek aukeratzen dituzte beren agintariak. Herritarrek Europako Parlamentuari legeak egiteko eta
hauteskundeetan hautatzen dituzte beren ordezkariak, aurrekontuak onartzeko eskumenak handitu
alderdi politikoetako hautagaien artetik. zizkion.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 222 13/12/2016 10:00:29

7
Erakundea Funtzioa
Kontseilu Europarra EBko ildo eta lehentasun politiko orokorrak zehazten ditu.
Europako EBko herritarrak ordezten ditu; Europar Batasuneko Kontseiluarekin batera, EBko legeria eta aurrekontuak
Parlamentua onartzen ditu.
Europar Batasuneko EBko estatuen gobernuak ordezkatzen ditu, EBko legeria eta aurrekontuak onartzen ditu, nazioarteko hitzarmenak
Kontseilua sinatzen ditu, eta EBren kanpo-politika garatzen du.
Europako
Organo betearazlea da. Legeak proposatzen ditu eta araudiak bete daitezen zaintzen du.
Batzordea
8 Estatu batek, Europar Batasunean sartzeko, Kopenhageko • Estatuaren botereak. Hiru botere dira: legegilea (legeak
hiru irizpideak deritzenak bete behar ditu: egiten dituena), judiziala (legeak betetzen diren ala ez
o
epaitzen duena) eta betearazlea (legeak ezarriz
• Erakunde demokratiko egonkorrak eduki behar ditu, eta
gobernatzen duena).
erakunde horiek zuzenbide-estatua eta giza eskubideak
bermatu behar dituzte. 3 • Demokrazia eta diktadura: Demokrazia ezaugarri hauek
dituen sistema politikoa da: herritarrek aukeratzen dituzte
• Merkatu-ekonomia bideragarria izan behar du.
beren agintariak, hauteskundeen bidez; herritarren
• Bere sistema juridikoan EBko legeak sartu eta aplikatu
eskubide eta askatasunak betetzen direla bermatzen
behar ditu.
duten legeak daude; eta botere-bereizketa dago
9 Eskualde-politikaren helburuak finantzatzeko, Eskualde (betearazlea, legegilea eta judiziala). Diktadura deritzon
Garapeneko Europako Funtsa (EGEF) erabiltzen da, sistema politikoan, berriz, estatuaren botere guztiak
Kohesio Funtsaren eta egitura-funtsen bitartez. pertsona baten edo talde baten eskuetan daude, ez dituzte
• Kohesio Funtsak ingurumenarekin eta garraioarekin giza eskubideak errespetatzen, ez dago sufragio librerik
lotutako azpiegitura-proiektuak finantzatzen ditu. eta alderdi politikoak debekatuta daude.
• Egitura-funtsak enplegua sortzera eta lanbide-heziketako • Monarkia eta errepublika: Monarkian estatuaren
proiektuetara bideratuta daude. buruzagitza oinordetzan hartzen du monarkak.
Errepublikan, berriz, herritarrek zuzenean hautatutako
pertsona bat edo botere legegileak aukeratutako norbait,
hauteskundeen ostean, estatuko buruzagitza hartzen du
O proba
da epealdi jakin baterako.
1 • Muga artifiziala: koordenatu geografikoetan oinarrituta 4 Estatu deszentralizatua da: lurralde osoan bete behar
kalkulatzen eta ezartzen den estatu arteko muga. diren lege batzuk daude, eta erakunde zentralek estatu
osoan dute agintea; baina eskualdeek beren erakundeak
• Estatua: gizarte baten bizikidetza arautzen eta
dituzte, eta organo horiek ez daude estatuko erakundeen
bermatzen duten erakundeen eta arauen multzoa.
mende.
• Estatu laikoa: estatuaren eta erlijioaren arteko
banaketa duen estatu mota. Erlijioek ez dute estatuko Estatu deszentralizatuak bi motatakoak izan daitezke:
funtzioetan esku hartzen, baina erlijio guztiak federalak edo autonomikoak.
onartzen dira. • Estatu federaletan eskualdeek estatuaren ia funtzio
guztiak betetzen dituzte. Erakunde zentralak atzerri
• NBE: 1945ean sortutako erakundea, gatazkak
politikaz, herrialdearen defentsaz, politika ekonomiko
bakez konpontzeko. Gaur egun, 193 herrialde dira
eta soziala koordinatzeaz, eta herritarren eskubide eta
NBEko kide.
betebeharrak bermatzeaz arduratzen dira.
2 Estatu batek oinarrizko lau elementu ditu: • Estatu autonomikoetan eskualdeetako erakundeek arlo
• Herritarrak. Eskubide eta betebehar batzuk aitortzen batzuetan dute agintea edo eskumena, eta gai horiek
dituzten legeen pean bizi diren pertsonak dira. baino ezin dituzte arautu.
• Lurraldea edo herrialdea. Estatu baten kontrolpeko mugen 5 Terrorismoa gatazka mota bat da. Gatazka horretan, inolako
barruko eremua da, lurrekoa, lurrazpikoa, airekoa nahiz bereizkuntzarik egin gabe erabiltzen da indarkeria herritarren
itsasokoa. eta erakundeen aurka, haiek izutu eta mendean hartzeko.
• Lege multzo bat. Herritarren bizikidetza arautzen dute. Terrorismoa gatazka armatu mota berri bat da orain, baina
Oinarrizko printzipioak konstituzio batean biltzen dira, gatazka ez da estatuen artekoa, erakunde terroristen eta
eta ondoren printzipio horiek lege bidez garatzen dira. herrialdeen artekoa baizik.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 223 13/12/2016 10:00:30

7
rakunde terroristen helburua estatu batzuei eraso egitea

E 6 • 1951: Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa
eta haietan agintea hartzea da, kontrol politikoa eta (IAEE) sortu zuten Europako sei herrialdek.
ideologikoa ezartzeko. Hortaz, terrorismoak giza eskubideei
• 1986: Espainia eta Portugal sartu ziren gaur egungo EBn
egiten die eraso, estatuetako legeei, gerra-egoeretan
eta Europako Akta Bakarra onetsi zen.
agintzen duten arauei, bizikidetzari, gobernuen
• 1993: Maastrichteko Ituna indarrean jarri zen; horrenbestez,
egonkortasunari...
EEEk izen berria hartu zuen: Europar Batasuna.
atazka terroristak estatuen barne-arazoak izaten ziren,
G
• 2002: Euroa zirkulazioan jarri zen.
al-Qaedak 2001eko irailaren 11n New Yorken atentatua
egin zuen arte. Harrezkero, hainbat erakunde terrorista • 2009: Lisboako Ituna indarrean jarri zen; EBko herritar
agertu dira, eta munduko edozein tokitan egiten dituzte guztientzako oinarrizko eskubideen gutun bat ezarri zuen,
askotariko intentsitateak dituzten atentatuak. Milaka biktima eta Europako Parlamentuari botere handiagoa eman zion.
daude jada. • 2013: EBk 28 estatu bildu zituen.
Erakundea Osaera Funtzioa
Estatu kideetako
Kontseilu
estatuburua edo EBko ildo eta lehentasun politiko orokorrak zehazten ditu.
Europarra
gobernuburua
Europako Eurodiputatuak, sufragio EBko herritarrak ordezten ditu; Europar Batasuneko Kontseiluarekin batera,
Parlamentua unibertsal bidez hautatuak EBko legeria eta aurrekontuak onartzen ditu.
Europar Batasuneko EBko estatuen gobernuak ordezkatzen ditu, EBko legeria eta aurrekontua onartzen
Estatu kideetako ministroak
Kontseilua ditu, nazioarteko hitzarmenak sinatzen ditu, eta EBren kanpo-politika garatzen du.
Europako Komisarioak, estatu kide Organo betearazlea da. Legeak proposatzen ditu eta araudiak bete daitezen
Batzordea bakoitzeko bana zaintzen du.
8 Estatu batek, Europar Batasunean sartzeko, Kopenhageko • Eskualdeetan lehiakortasuna eta enplegua handitzea.
hiru irizpideak bete behar ditu: • Azken urteetan Europar Batasunean sartu diren
• Erakunde demokratiko egonkorrak eduki behar ditu, eta herrialdeek Europar Batasuneko batez besteko
erakunde horiek zuzenbide-estatua eta giza eskubideak bizi-maila lortzea.
bermatu behar dituzte. skualde-politikaren helburuak finantzatzeko, Eskualde
E
• Merkatu-ekonomia bideragarria izan behar du. Garapeneko Europako Funtsa (EGEF) erabiltzen da,
Kohesio Funtsaren eta egitura-funtsen bitartez.
• Bere sistema juridikoan EBko legeak sartu eta aplikatu
behar ditu. • Kohesio Funtsak ingurumenarekin eta garraioarekin
lotutako azpiegitura-proiektuak finantzatzen ditu.
9 Gaur egun, hiru dira EBren eskualde-politikak dituen
• Egitura-funtsak enplegua sortzera eta
helburuak:
lanbide-heziketako proiektuetara bideratuta
• Gutxien garatutako eskualdeetan hazkundea sustatzea eta
daude.
eskualde bakoitzari bere ahalmen osoa gauzatzen laguntzea.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 224 13/12/2016 10:00:30

.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 225 13/12/2016 10:00:31

7
Izena: Maila: Data:
1 Imajinatu bidaia bat egingo duzula Europan zehar, Interrail baliatuta. Beheko mapan ikusten duzun
ibilbidea egingo duzu. Idatzi bisitatuko dituzun herrialdeen izenak. (1 p.)
2 Bisitatuko dituzun herrialde guztiak EBkoak ote dira? Erantzun: (2,5 p.)
• Zer herrialde ez da EBko kide?

829802RAp69r52-Bis
• Zenbat herrialdek osatzen dute gaur egun EB? Aipatu herrialde horiek banan-banan.
3 Bisitatuko dituzun EBko herrialde guztietan eurotan ordaintzeko aukera izango ote duzu? Erantzun: (1 p.)
• EBko zer herrialde ez dago eurogunean?
• Zenbat herrialdek osatzen dute eurogunea?
• Noiz jarri zen indarrean euroa?
4 Ibilbideko herrialde guztiak ez ziren sartu garai berean Europar Batasunera. Erantzun: (1,5 p.)
• Ibilbidean dauden zer herrialde izan ziren kide hasieratik?
• Noiz elkartu ziren? Zer itun sinatu zuten?
• Noiz sartu zen Espainia EBn?
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 226 13/12/2016 10:00:31

PROBA
• Nola zuen izena garai hartan Europar Batasunak? Noiz hartu zuen izen berria?
• Noiz sartu zen Polonia EBn?
• Zer herrialde sartu da azkena oraingoz?
5 EBn pertsonen, salgaien eta ondasunen zizkulazio askea ezarri da. Erantzun: (1 p.)
• Zer egin beharko duzu EBkoa ez den herrialdera sartu ahal izateko?
• Herrialde horrek EBn sartu nahi badu, zer baldintza bete beharko ditu? Non ezarri ziren baldintza horiek?
6 Bisitatuko dituzun herrialdeetakoren bat monarkia da. Erantzun: (2 p.)
• Zer herrialde da?
• Azaldu monarkiaren eta errepublikaren arteko desberdintasunak
• Herrialde horiek guztiak demokratikoak dira. Zer desberdintasun dago herrialde horien eta diktadura baten artean?
• Bestalde, estatu horiek zenbait lankidetza-akordio egin dituzte. Zer helburu lortu nahi dituzte akordio horiekin?
7 Begiratu mapari eta erantzun Espainiari buruzko galdera hauei: (1 p.)
• Zer herrialde ditu mugakide?
• Zer muga natural ditu?
• Aipatu elementu bateratzaile bat eta elementu zatitzaile bat
• Zer elementuk osatzen dute Espainiako estatua?
649264_1er trimestre_22_Espana Fisico
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 227 13/12/2016 10:00:33

7
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako

literatura- adierazle ekonomikoen eta adierazle demografiko
komunikaziorako eta kulturalen artean, haien ezaugarri bereizgarri 1, 2, 3, 4, 6, 7
gaitasuna zenbait adieraztea eta hipotesiak egiten
ahalegintzea.
7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen

arrazoiak eta ondorioak identifikatzea, haien artean
6
loturak egitea, eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi
Gizarterako eta izan ditzaketela ohartzea.
herritartasunerako
gaitasuna 3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako
adierazle ekonomikoen eta adierazle demografiko
eta kulturalen artean, haien ezaugarri bereizgarri 7
zenbait adieraztea eta hipotesiak egiten
ahalegintzea.
ERANTZUNAK
1 EG. Herrialde hauek kokatu behar dira mapan: Espainia, 5 • Pasaportea erakutsi eta euroak bertako diruaren truke
Frantzia, Alemania, Polonia eta Suitza. aldatu, herrialdean erosten dudana ordaindu ahal izateko.
2 • Suitza ez da EBko kidea. • Estatu batek, Europar Batasunean sartzeko, Kopenhageko
• Gaur egun, 28 herrialdek osatzen dute EB: Alemania, hiru irizpideak deritzenak bete behar ditu:
Austria, Belgika, Bulgaria, Danimarka, Erresuma Batua, – Erakunde demokratiko egonkorrak eduki behar ditu, eta
Errumania, Eslovakia, Eslovenia, Espainia, Estonia, erakunde horiek zuzenbide-estatua eta giza eskubideak
Finlandia, Frantzia, Grezia, Herbehereak, Hungaria, Irlanda, bermatu behar dituzte.
Italia, Kroazia, Letonia, Lituania, Luxenburgo, Malta, Polonia, – Merkatu-ekonomia bideragarria izan behar du.
Portugal, Suedia, Txekia eta Zipre.
– Bere sistema juridikoan EBko legeak sartu eta aplikatu
3 • Polonia ez dago eurogunean. behar ditu.
• Gaur egun, 19 herrialdek osatzen dute eurogunea. 6 • Espainia monarkia bat da.
• Euroa 2002an jarri zen indarrean.
• Monarkian erregea edo erregina da estatuburua, eta
4 • Ibilbidean EBren sortzaile izan ziren bi herrialde daude: oinordetzan hartzen du kargua. Errepublikan, berriz,
Alemania eta Frantzia. herritarrek zuzenean hautatutako pertsona batek edo botere
• 1951n Europako sei herrialdek (Belgikak, Frantziak, Italiak, legegileak aukeratutako norbaitek, hauteskundeen ostean,
Luxenburgok, Alemaniako Errepublika Federalak eta estatuko buruzagitza hartzen du epealdi jakin baterako.
Herbehereek) beren energia-baliabideetako batzuk • Demokrazia ezaugarri hauek dituen sistema politikoa da:
bateratu eta Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa herritarrek aukeratzen dituzte beren agintariak,
(IAEE) sortu zuten. hauteskundeen bidez; herritarren eskubide eta
Elkarlan horren arrakasta ikusita, herrialdeek arlo askatasunak betetzen direla bermatzen duten legeak
ekonomiko osora zabaldu zuten lankidetza. 1957an daude; eta botere-bereizketa dago (betearazlea, legegilea
Erromako Ituna sinatu zuten, eta horren bidez Europako eta judiziala). Diktadura deritzon sistema politikoan, berriz,
Ekonomia Erkidegoa (EEE) eta Energia Atomikoaren estatuaren botere guztiak pertsona baten edo talde baten
Europako Erkidegoa (EAEE) sortu zituzten. eskuetan daude, ez dago alderdi politikorik, eta errepresioa
• Espainia 1986an sartu zen EBn. erabiltzen dute aurkari politikoak geldiarazteko.
• Garai hartan EEE zen; 1993an Maastrichteko Ituna • Estatuen arteko lankidetzak helburu ugari izan ditzake:
indarrean jarri zen eta izen berria hartu zuen. – Politikoak. Esate baterako, herrialdeek giza eskubideak
• Polonia 2004ko zabalkuntzan sartu zen. Orduan sartu defendatzeko jarduten dute lankidetzan.
ziren Estonia, Letonia, Lituania, Txekia, Eslovakia eta – Ekonomikoak. Adibidez, merkataritza-hitzarmenak egiten
Hungaria ere. dira, herrialdeen arteko salerosketak mugatzen dituzten
• Oraingoz azkena sartu den herrialdea Kroazia da. oztopoak deuseztatzeko.
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 228 13/12/2016 10:00:34

– Militarrak. Esaterako, herrialdeek itunak egiten dituzte, – Herritarrak. Eskubide eta betebehar batzuk aitortzen
beren lurraldeak eta herritarrak etsaien balizko dituzten legeen pean bizi diren pertsonak dira.
erasoetatik babesteko. – Lurraldea edo herrialdea. Estatu baten kontrolpeko
– Kulturalak. Hainbat hitzarmen egiten dira, hala nola mugen barruko eremua da, lurrekoa, lurrazpikoa, airekoa
beste herrialde batzuetako ikastetxeekin ikasle-trukea nahiz itsasokoa.
egiteko aukera ematen dutenak. – Lege multzo bat. Herritarren bizikidetza arautzen dute.
7 • Mugakide ditu herrialde hauek: Frantzia, Andorra eta Oinarrizko printzipioak konstituzio batean biltzen dira,
Portugal Europan. eta ondoren printzipio horiek lege bidez garatzen dira.
• Pirinioak Frantziarekiko muga naturalak dira. – Estatuaren botereak. Hiru botere dira: legegilea (legeak
egiten dituena), judiziala (legeak betetzen diren ala ez
• Elementu bateratzaileak dira, esate baterako, ibaiak, eta
epaitzen duena) eta betearazlea (legeak ezarriz
zatitzaileak dira, adibidez, mendiak.
gobernatzen duena).
• Estatu batek oinarrizko lau elementu ditu:
ES0000000051415 786357_Unidad 7_59169.indd 229 13/12/2016 10:00:35

8. UNITATEA: MUNDUKO BIZTANLERIA

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
• Munduko jaiotza-tasa gordinaren mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
• Immigrante atzerritarren ehunekoen mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
• Munduko biztanleria-dentsitatearen, demografia-hutsuneen
eta biztanleria-kontzentrazio handien mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
• Biztanleria aztertzeko iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
• Txinako jaiotza-politika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
• Datu demografikoak kontinenteen arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
• Nazioarteko migratzaileen zenbatespena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

1. fitxa. Kontzeptu demografikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
2. fitxa. Biztanleria-piramide bat egitea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
3. fitxa. Biztanleriaren banaketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
4. fitxa. Munduko hazkunde demografikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
• Trebeago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5. fitxa. Migrazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 230 13/12/2016 9:59:35

6. fitxa. Herrialde bat aztergai: Alemania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Sakontzeko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
7. fitxa. Errefuxiatuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 231 13/12/2016 9:59:35

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
I
M
MUNDUKO BIZTANLERIA

• Biztanleriaren dinamika: • Biztanleria-piramide bat • Munduko biztanlerien artean dauden
jaiotza-tasa, heriotza-tasa eta interpretatzea desberdintasunak eragiten dituzten
bizi-itxaropena faktoreen berri jakin nahia
• Giza Garapenaren Indizea eta
• Migrazio-mugimenduak ezaugarri demografikoak lotzea • Arazo demografiko nagusiei
• Migrazioen ondorioak • Biztanleria-dentsitatea kalkulatzea buruzko kezka
• Herrialde garatuen eta • Biztanleria-dentsitatearen munduko • Biztanleriaren arazoak arintzeko
garapen-bidean dauden mapa interpretatzea ekimenak balioestea
herrialdeen bilakaera
demografikoa
• Munduko biztanleriaren
banaketa Jakingai Gehiago jakiteko
• Politika demografikoak • Gaur egungo
• Errefuxiatu politikoak: migrazio-joerak
kontzientzia-migrazioak
Gaitasunen garapena
• Aplikatu teknika bat: Biztanleriaren banaketaren eta ingurune
Amaierako jarduera fisikoaren arteko lotura azaltzea, GIS batekin
• Laburtu funtsezkoa • Analisi etiko eta morala: Didier, immigrante bertakotu baten adibidea?
• Konprometituak: Hazkunde
demografikoaren eta
Lan kooperatiboa
pobreziaren arteko lotura
• Migrazioak geldiarazteko hormei
eta hesiei buruzko eztabaida
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Munduko biztanleria • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak M
• Sakontzeko. Munduko biztanleria • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba
• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Munduko biztanleria
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 232 13/12/2016 9:59:37

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
Mailaren arabera
• Biztanleriaren dinamika: jaiotza-tasa, eta Ikasteko gakoak

• Heriotza-tasa eta bizi-itxaropena, eta Ikasteko gakoak
• Egiten jakin: Biztanleria-piramide bat interpretatzea
1., 2., 3., 4. eta 6. fitxak
• Migrazio-mugimenduak eta Ikasteko gakoak
Oinarrizkoa • Migrazioen ondorioak eta Ikasteko gakoak
• Herrialde garatuen bilakaera demografikoa eta Ikasteko gakoak
• Munduko biztanleriaren banaketa, eta jarduera guztiak
1., 2. eta 4. jarduerak
• Egiten jakin: Biztanleria-dentsitatea kalkulatzea
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Kontzeptuak
• Unitateko grafikoak eta Interpretatu mapak ataleko jarduerak

• Jakingai: Politika demografikoak eta
Errefuxiatu politikoak: kontzientzia-migrazioak
• Ba ote dakizu?: Gaur egungo migrazio-joerak
• Egiten jakin: Biztanleria-dentsitatearen munduko mapa
interpretatzea
Aurreratua • Amaierako jarduerak: Kausak eta ondorioak • Berrikusteko eta laguntzeko.
5. fitxa
• Konprometituak: Hazkunde demografikoaren eta pobreziaren
arteko lotura • Sakontzeko. 7. fitxa
• Aplikatu teknika bat: Biztanleriaren banaketaren eta ingurune • Ikaslearen autoebaluazioa
fisikoaren arteko lotura azaltzea, GIS batekin
• Lan kooperatiboa: Migrazioak geldiarazteko hormei eta hesiei
buruzko eztabaida
Proba osoa
• Atlasarekin lanean ataleko jarduerak
• Egiten jakin: Giza Garapenaren Indizea (GGI) eta ezaugarri
demografikoak lotzea
Bikaintasunezkoa
• Amaierako jarduerak: Mapak eta grafikoak
• Analisi etiko eta morala: Didier, immigrante bertakotu baten
adibidea?

ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 233 13/12/2016 9:59:38

8
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK MUNDUKO BIZTANLERIA
MUNDUKO JAIOTZA-TASA GORDINAREN MAPA
OZEANO
OZEANO
Kantzer tropikoa
OZEANO BAREA
Ekuatorea
BAREA INDIAKO
AT L A N T I K O A
Jaiotzak
1.000 biztanleko OZEANOA
Greenwich-eko meridianoa
10etik behera
10-15
15-25 Eskala
0 1.550
25-39
kilometro
39tik gora
ITURRIA: NBE, 2015.
Jaiotza-tasa gordinak
750528_08_p01_leyenda_Tasa adierazten
Natalidad du urtean 1.000 biz- tasak altuak izaten dira, baina jaiotza-tasa altuekin
tanleko batez beste jaiotzen diren haurren kopurua. orekatzen dituzte; emakume bakoitzak 3-5 seme-
Faktore erabakigarria izaten da edozein herrialdeko alaba izaten ditu batez beste.
biztanleriaren hazkundea zehazteko. Bi aldagai hauek Jaiotza-tasa ertainak (‰ 15etik ‰ 25era bitartekoak)
eragiten dute jaiotza-tasan: ugalkortasun-tasa (toki herrialde
750528_08_p01_Tasa hauetan daude: Erdialdeko Amerikako eta
Natalidad
jakin bateko emakumeek epealdi jakin batean, es- Hego Amerikako herrialdeak; Tunisia eta Libia
kuarki 15 urtetik 49 urtera bitartean, batez beste iza- Afrikan; Saudi Arabia, Arabiar Emirerriak, Turkia eta
ten dituzten seme-alaben kopurua) eta aztergai du- Iran Erdialdeko Ekialdean; eta India, Indonesia,
gun biztanleriaren adin-egitura (gazteak, helduak eta Mongolia eta Kazakhstan Asian.
zaharrak).
Jaiotza-tasa baxuak (‰ 15etik beherakoak) Mende-
‰ 10etik 15era bitarteko jaiotza-tasa baxua dela jo baldeko Europako herrialdeetan daude, batez ere;
tzen da, eta ‰ 25ekoa, berriz, oso altua. Hala eta guz- Espainia, Alemania, Polonia eta Italia nabarmendu
tiz ere, garapen ekonomiko urria duten herrialdeetan dira, besteak beste, jaiotza-tasa oso baxuak baitituzte
‰ 40koa ere izan daiteke. (‰ 10etik beherakoak). Ipar Amerikako jaiotza-tasak
Mapan ikusten da jaiotza-tasa altuenak Afrikan dau- ere baxuak dira.
dela, eta baxuenak, berriz, Europan eta Ipar Ame- The World Factbook argitalpenak munduko herrial-
rikan. Tarteko eremuak Hego Amerikan eta Asian detako jaiotza-tasei buruzko informazioa biltzen duen
daude. txostena argitaratzen du urtero. 2015eko txostenean
Mapan bost kategoriatan banatuta ageri dira jaiotza- argitaratutako datuen arabera, 2014koekin alderatu-
tasa gordina adierazten duten datuak; hiru kategoria- ta, Niger zen jaiotza-tasa handiena izan zuen herrial-
tan ere bildu daitezke, iruzkina errazago egiteko. dea (‰ 45,45ekoa 2015ean eta ‰ 46koa 2014ean), eta
Hartara, jaiotza-tasa baxua, ertaina eta altua bereiz- bigarrena, berriz, Mali (‰ 44,99ko jaiotza-tasa
ten dira. 2015ean eta ‰ 46koa 2014an).
Herrialde hauek jaiotza-tasa altuak dituzte (‰ 25etik Bai 2015ean bai 2014an Monako izan zen munduko
gorakoak): Afrikako herrialde guztiak (Tunisia, Libia, jaiotza-tasa txikiena izan zuen herrialdea, eta haren
Maroko eta Hegoafrika izan ezik); Yemen, Irak, Israel hurrengoa Japonia, ‰ 8ko batezbesteko jaiotza-
eta Jordania Erdialdeko Ekialdean; eta Pakistan, tasarekin.
Afganistan, Tajikistan, Kirgizistan eta Papua Ginea 224 herrialdek osatzen duten zerrendan 201. tokian
Berria Asian eta Ozeanian. Herrialde horiek guztiek ageri da Espainia: ‰ 9,64ko jaiotza-tasa izan zuen
garapen ekonomiko urria dute; haurren heriotza- 2015ean eta ‰ 10ekoa 2014an.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 234 13/12/2016 9:59:40

8
IMMIGRANTE ATZERRITARREN EHUNEKOEN MAPA
OZEANO
OZEANO
Kantzer tropikoa OZEANO
BAREA
BAREA
Ekuatorea
INDIAKO
Immigranteak herrialde AT L A N T I K O A
bakoitzeko
Kaprikorniobiztanlerian (%-tan) OZEANOA
tropikoa
0,1-1
1,1-2,6 Eskala
0 1.650
2,7-6,9
kilometro
7,0-14,0
14,0tik gora
ITURRIA: Munduko Bankua, 2015.
Daturik gabe
750528_08_p08_leyenda_InmigrantesPais
Migrazioak gertatzen dira talde sozialak jatorriko tokitik gorakada adierazten badute ere, munduko biztanleria
beste toki batera bizitzera joaten direnean, bizi-kalitatea osoa kontuan hartuta, nazioarteko migratzaileen ehu-
hobea lortzeko aukera izango dutela iritzita. Jaio ziren nekoak gutxi egin zuen gora: 1990ean biztanleria
herrialdean bizi ez diren pertsonen kopuruak, erre- osoaren % 2,9 ziren, eta 2013an % 3,2.
fuxiatuak ere barnean hartuta, nazioarteko migra Orobat, Migrazioen Nazioarteko Erakundeak (OIM)
750528_08_p08_InmigrantesPais
tzaileen bolumenak dira. Nazioarteko migratzaileen ko- egindako txostenaren arabera, 2015eko nazioarteko mi-
puruak kalkulatzeko, biztanle-erroldak erabiltzen dira. gratzaileen kopurua izan da orain arteko kopuru handie-
Mapan ikusten denari erreparatuta, immigrante gehi na: 244 milioi (2013an izandako 232 milioiekin alderatuta).
en dituzten herrialdeak honako hauek dira: Kanada, Hegoa-Hegoa migrazio-fluxuek (garapen-bidean
Gabon, Saudi Arabia, Oman, Jordania, Irlanda, Suitza, dauden herrialdeen arteko fluxuak) gorako joerari
Austria, Kazakhstan, Zeelanda Berria eta Austria. eutsi diote, Hegoa-Iparra migrazio-fluxuekin aldera-
Nazioarteko immigranteak biztanleriaren heren bat tuta (garapen-bidean dauden herrialdeetatik herrial-
baino gehiago dira hiri hauetan: Sydney, Auckland, de garatuetarako fluxuak). 2015ean, garapen-bidean
Singapur, Londres... Beste hiri batzuetan, berriz dauden herrialdeetan jaiotako 90,2 milioi migratzaile
(Amsterdam, Frankfurt, Paris...) lau biztanletik bat, bizi ziren Hego hemisferioko beste herrialde batzue-
gutxienez, atzerritik bertaratutako immigrantea da. tan, eta Hegoaldean jaiotako 85,3 milioi migratzaile
Bestalde, atzerriko biztanle gutxien dituzten herrial- bizi ziren Ipar hemisferioko herrialdeetan.
deak Afrikan, Asian eta Hego Amerikan daude; Horrez gainera, behartutako lekualdatzeen kopuruak na-
zehazki, honako hauek dira: Txina, Kuba, Vietnam, barmen gora egin du mundu guztian, eta Bigarren Mun-
Indonesia eta Madagaskar. du Gerran gertatutakoen pareko datuak daude gaur
egun. Migrazioen Nazioarteko Erakundeak egindako
NBEk 2014an biztanleriaren joerei buruz egindako
kalkuluen arabera, 2015. urtearen erdialdean 15,1 milioi
txostenaren arabera, nazioarteko migrazioek gora
errefuxiatu zeuden mundu guztian banatuta; datu horrek
egin dute azken 20 urteotan, alderdi hauei erre
% 45eko gorakada adierazten du, hiru urte eta erdiko
paratuta: bolumena, irismena, konplexutasuna eta
epealdian, hein handi batean Siriako gatazkagatik.
garrantzi demografikoa. Hainbat herrialde dira, gaur
egun, migratzaile batzuen jatorriko herrialde eta beste Mundu guztian egindako asilo-eskaerak ia bikoiztu
batzuen helburu, aldi berean. Atzera begiratuz gero, egin ziren 2014tik 2015eko erdialdera bitartean: 2014.
1990ean 154 milioi migratzaile zeuden nazioartean, eta urtearen amaieran 558.000 eskaera zeuden ebatzi
2013an 232 milioi. Zenbateko horiek 78 milioiko gabe, eta 2015eko ekainean, berriz, ia milioi bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 235 13/12/2016 9:59:44

8
MUNDUKO BIZTANLERIA-DENTSITATEAREN, DEMOGRAFIA-HUTSUNEEN ETA BIZTANLERIA-KONTZENTRAZIO HANDIEN MAPAK

180º 150º 120º 90º 60º 30º 0º 30º 60º 90º 120º 150º 180º
80º 80º
Zirk
ulu
pola
r ar
tiko
Zirkulu polar artikoa a
60º 60º
40º 40º
Da
u b io
í Mi sipp i
uang
-H
ssis
o
Kantzer tropikoa
OZEANO ngz i
20º O Z E A N O Ya
OZEANO
20º
ATLANTIKOA
Nilo
B A R E A Kantzer tropikoa G
ang
es BAREA
Nig
OZEANO
er
0º Ekuatorea 0º
ib
aia
Ekuatorea BAREA
O Z E A N O Am s
a zona
B A R E A INDIAKO
20º 20º
OZEANOA
O Z E A N O Kaprikornio tropikoa
I N D I A K O
A T L A N T I K O A
O Z E A N O A
40º 40º Río de
La Plata
Biztanleria-dentsitatea
(bizt./km2-tan)
1.000tik gora
100-1.000
10-100 Demografia-hutsune handiak
60º 60º
10etik behera
Biztanleria-kontzentrazio handiak
oa
Eskala
0 680
Zirkulu polar antartik
kilometro
180º 150º 120º 90º 60º 30º 0º 30º 60º 90º 120º 150º 180º
750528_08_p18_densidad_poblacion
750528_08_p17_Vacios y concentraciones de poblacion

Lurralde batean (hiria, eskualdea, herrialdea, • Europan munduko biztanleriaren kontzentrazio
kontinentea) dagoen biztanleriaren banaketari buruz handia dago, batez ere erdialdean, eta Errusia al-
jarduteko, biztanleria-dentsitatearen kontzeptua dera egin ahala pixkanaka urritzen da biztanleria-
erabiltzen da; hau da, aztertutako lurraldeko biztan dentsitatea.
leria absolutuaren eta azaleraren arteko erlazioa. • A sian biztanleria-dentsitate handiak dituzte
Biztanleria-d entsitatea eragiketa honen bidez Mediterraneoaren eta Itsaso Beltzaren ertzetan;
kalkulatzen da: biztanleria absolutua zati azalera kilo- Himalaia mendikatearen hegoaldean (Pakistan,
metro karratutan. Hortaz, azalera txikia duen lurralde India eta Bangladesh), Ganges ibaiaren inguruetan
jakin batek biztanleria absolutu handia badu, dentsi- bilduta, batez ere; eta Txinan, Japonian eta Indo
tatea handia duela esaten da. Baina, biztanleria hori nesian.
azalera handiagoa duen lurralde batean badago, ez
da dentsitate handikoa izango. Munduko biztanleria-dentsitatearen mapa lotuta
dago demografia-hutsuneen eta biztanleria-
Maparen arabera, dentsitate handiena duten Lurreko kontzentrazio handien maparekin. Mapa horretan
eremuak hauek dira: ikusten da munduko biztanleriaren banaketa faktore
• Amerikan: Estatu Batuetako ekialdeko erdia, Ain hauen araberakoa dela:
tzira Handietatik Mexikoko golkoraino; Estatu • Klima. Biztanle gehien duten lurraldeak, oro har,
Batuetako mendebaldeko kostaldea, Kaliforniako zona epelean daudela ikusten da; batez ere, 20º eta
estatuan (San Frantziskotik San Diegoraino); 45º artean iparraldeko latitudean. Bestalde,
Mexikoko erdialdea, hiriaren metropolialdearen muturrek o klimak dituzten lurraldeetan, ten
inguruan, Erdialdeko Amerikako herrialde peratura baxuak edo prezipitazio oso urriak direla
etaraino; Brasilgo kostalde atlantikotik –herrial- eta, planetako demografia-h utsune handienak
deko hiri nagusiak dauden gunetik, alegia– Buenos daude.
Aireseraino (Argentina) Rio de la Plata ibaiaren
bokalean (Paraná eta Uruguai); eta Venezuelako • Lurzoruak eta baliabide naturalak. Lurreko eremu
kostaldea, Kolonbiakoa, Ekuadorkoa, Perukoa eta batzuk lurzoru aberatsak dituzte eta ur ugari izaten
Txilekoa. dute; horren ondorioz, oso lur emankorrak dira,
eta eremu horietan nekazaritza intentsiboa garatu
• A frikan biztanleria-dentsitate handiak daude dute. Hori guztia dela eta, biztanle asko elikatzeko
iparraldeko kostalde atlantikoan eta mediterra- gai izan dira.
neoan (Maroko, Aljeria eta Tunisia); Kairon, Nilo
ibaiaren bokalean; Saharaz hegoaldeko zerrendan, • Erliebea. Mendikateak ez dira gizakientzako koka-
Senegaldik Etiopiaraino, batez ere Gineako golko- leku egokiak izaten. Izan ere, alde batetik, altitu-
aren inguruan (Nigeria eta Kamerun); Victoria eta deak gora egiten duen heinean tenperaturek behe-
Tanganyika aintziren urertzetan (Uganda, Kenya, ra egiten dute; eta bestetik, malda pikoek arazo
Tanzania, Ruanda, Burundi eta Kongoko Errepu- larriak sortzen dituzte nekazaritzarako eta komu-
blika Demokratikoa). nikazioetarako.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 236 13/12/2016 9:59:49

8
GEHIAGO JAKITEKO
BIZTANLERIA AZTERTZEKO ITURRIAK TXINAKO JAIOTZA-POLITIKA
Hainbat mapa eta grafiko ageri dira unitatean, eta Txinak 1.300 milioi biztanle ditu. Lurreko
askotariko iturriak erabili dira horretarako. herrialderik jendetsuena da: munduko biztanle
Gaur egun ezagutzen ditugun estatistika guztien bostena baino gehiago bizi da herrialde
demografikoak orain dela 250 urte inguru sortu horretan.
ziren. Europako iparraldeko herrialdeak (zehazki, Hala eta guztiz ere, azken hamarkadetan Txinako
Suedia eta Finlandia) aitzindari izan ziren estatisti biztanleriaren hazkundearen erritmoa asko mo
kak eta biztanle-errolda ofizialak egiteko jardue teldu da: 1953an % 2,25ekoa zen, eta gaur egun
ran. Lehenengo serie demografiko modernoak % 0,5ekoa. Hazkundearen erritmoak behera egin
Suedian egin ziren, 1749an (garai hartan Finlan zuen Txinako gobernuak seme-alaba bakarra iza
dia suediar lurraldea zen), eta gerrari begira egin tera bultzatu zituelako bertako familiak.
ziren, hein batean: erregeak jakin nahi zuen zen «Bikote bat, seme-alaba bat» slogana baliatuta,
bat soldadu zeuden gerrarako prest. XXI. mendearen hasiera arte sariak ematen zizkie
Espainian, lehen biztanle-errolda ofiziala 1857an ten seme-alaba bakarra zuten familiei, eta zigor
egin zuten. Horregatik, urte horren aurretik egin handiak ezarri zituzten seme-alaba bat baino ge
zituzten estatistikak; hau da, duela mende eta erdi hiago zituzten familientzat. Zehapen horiekin ba
edo gehiago egindako estatistika guztiak iturri tera, osasun-zerbitzu publikoak hobetu eta heda
historikoak direla jotzen da. tu ziren, zerbitzu horien bidez jaiotza-kontrolari
Biztanleria aztertzeko gaur egun dauden iturriak, buruzko informazioa ematen zuten, eta metodo
jakina, fidagarriagoak dira iturri historikoak baino. antikontzeptiboak merke edo doan eskuratzeko
Gaur egungo iturriak mota hauetakoa izan daitezke: aukera jarri zuten. Abortatzea legezkoa zen, eta
seme-alaba bat baino gehiago zituzten emaku
• Biztanleriaren banaketari eta egiturari buruzko meak haurdun geratzen baziren haurdunaldia
estatistikak: zentsuak eta erroldak. eteteko presio sozialak ere pairatzen zituzten.
• Biztanleriaren mugimendu naturalei buruzko Baina politika horrek porrot egin zuen, ez
estatistikak. baitzuen ondorio onik ekarri, eta 2013an Txinako
• Migrazio-mugimenduei buruzko estatistikak. gobernuak politika bigunagoei ekin zien: gura
Munduko herrialde gehienek estatistikak egiteko soetako bat seme-alaba bakarra izanez gero, bi
ardura duen erakunde bat dute, eta erakunde ho garren haurra izateko baimena zuten (lehen bi
rrek Nazio Batuen Erakundearekin (NBE) koordi gurasoek seme-alaba bakarrak izan behar zuten
natuta dihardu. Suediako Estatistika Bulego Zen bigarren umea izateko). Azkenean, 2015ean, poli
trala, 1858an sortua, estatistikak egiteko ardura tika hori bertan behera utzi zuten.
zuen Europako lehen erakundea izan zen. Espai Politika horren ondorio larrietako bat biztanleen
nian, 1945ean sortu zen Estatistikako Institutu Na desoreka izan da, gizonezkoen eta emakumezko
zionala, eta erakunde hori arduratzen da estatis en proportzioari dagokionez. Txinako familiek
tikak egiteaz. semeak izatea nahiago zuten; eta batzuetan, nes
katoak jaioz gero, hil egiten zituzten, edo aborta
tu, umekiak zer sexu zuen jakin bezain laster.
Beste ondorio bat izan da biztanleria zahartu egin
dela; hortaz, eskulana ere gehiegi zahartu da,
hainbestek o hazkundea duen ekonomiaren
beharretarako.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 237 13/12/2016 9:59:54

8
DATU-BANKUA
DATU DEMOGRAFIKOAK KONTINENTEEN ARABERA S
h
Mundu Afrika Ipar Hego Asia Europa Ozeania
M
osoa Amerika Amerika,
Adierazleak p
Erdialdekoa
eta Karibea a
w
Biztanleria osoa (milioiak) 7.349 1.186 357 634 4.393 738 39
w
2050erako proiektatutako M
9.104 1.845 450 815 5.279 651 46 (
biztanleria (milioiak)
e
Biztanleria-dentsitatea (km2) 56,5 40 19,2 31,5 141,6 33,4 4,6 o
w
Berezko hazkundearen tasa (‰) 11,8 26 4,3 11,9 10,7 -0,3 10,4 w
O
Biztanleria osoaren batezbesteko i
29,6 19,4 38,3 29,2 30,3 41,7 32,9
adina (urteak)
w
Ugalkortasuna (umeak emakumeko) 2,51 4,71 1,86 2,15 2,20 1,60 2,42 M
m
Haurren heriotza-tasa a
36 59 6 20 31 5 20
(bizirik daudenen milako) h
p
Heriotza-tasa gordina (‰) 7,8 9,8 8,1 5,9 7 11,1 6,9
N
Iturria: NBE, 2010-2015 d
w
H
e
NAZIOARTEKO MIGRATZAILEEN ZENBATESPENA
L
Nazioarteko migrazioak Hazkundea Banaketa munduan
(milioiak) (milioiak) (ehunekoak)
D
1990 2000 2013 1990-2013 1990 2000 2013 R
b
Mundua 154 175 232 77 100 100 100 g
L
Gehien garatutako eskualdeak 82 103 136 53 53 59 59
B
Gutxien garatutako eskualdeak 72 71 96 24 47 41 41 h
g
Gutxien aurreratutako herrialdeak 11 10 11 0 7 6 5 b
P
Afrika 16 16 19 3 10 9 8 Z
d
Asia 50 50 71 21 32 29 31
z
Europa 49 56 72 23 32 32 31 J
H
Latinoamerika eta Karibea 7 7 9 1 5 4 4 h
A
Ipar Amerika 28 40 53 25 18 23 23
E
Ozeania 5 5 8 3 3 3 5 a
L
Iturria: NBE, Egoera demografikoa munduan, 2014 E
g
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 238 13/12/2016 9:59:56

8
BIBLIOGRAFIA ETA MULTIMEDIA-BALIABIDEAK
http://datos.bancomundial.org/indicador/SP.POP.TOTL Carlo M. CIPOLLA, Historia económica de la

Munduko Bankuaren web-orria. Erakundearen helburua da población (2013).
pobrezia mundutik erauztea. Munduko biztanleriaren hainbat Gizakien eboluzioaren sintesi historikoa,
alderdi adierazten dituzten estatistikak eskura jartzen ditu nekazaritza-iraultzatik hasi eta gaur egun arte.
web-orrian. Maite MARÍN, Marta RAMONEDA eta Marta SERRA,
www.indexmundi.com.es Globalización y movimientos migratorios (2016).
Munduko herrialde bakoitzari buruzko hainbat arlori buruz Migrazio-mugimenduen kausak, faktoreak eta ondorioak
(ekonomikoak, sozialak, demografiakoak…) informazioa biltzen dituen sintesia egiten du, globalizazioaren
ematen du. Zehazki, unitateko edukiekin lotuta daude honako kontzeptuaren esparruan.
orri hauek: Jesús Javier SÁNCHEZ BARRICARTE, El crecimiento
www.indexmundi.com/map/?v=25&l=es de la población mundial: implicaciones económicas,
www.indexumundi.com/map/?v=26&l=es ecológicas y éticas (2008).
Orri horietan munduko jaiotza-tasei eta heriotza-tasei buruzko Munduko herrialdeen bilakaera sozioekonomiko eta
informazioak ageri dira, hurrenez hurren. politikoaren inplikazio demografikoak azaltzen ditu.
www.iom.int/jahia/jahia/lang/es/pid/1 VV. AA., La población del mundo (1991).
Migrazioetarako Nazioarteko Erakundearen web-orria, Munduko biztanleriari buruzko dibulgaziozko lan zientifikoa.
migrazio-mugimenduei buruzko informazioa eskuratzeko
aukera ematen duena. VV. AA., La población en el mundo: 6.000 millones
¿Y mañana? (2004).
http://www.un.org/es/development/progareas/ Gure planetako hazkunde demografikoaren bilakaera
population.shtml ulertzeko gakoak laburbiltzen dituen dibulgazio-lana.
NBEren web-orriko atala, munduko biztanleriari buruzko
datu eta informazioak ematen dituena.
DOKUMENTALAK
www.unicef.org/spanish/infobycountry
Hainbat adierazle demografiko dituzten datu estatistikoak
La tierra sin habitantes, National Geography (2008).
eskura jartzen ditu. Estatistiken atalean begiratu behar da.
Izakirik gabeko Lurra nolakoa izango litzatekeen adierazten
duen dokumentala.
Envejecemos y seremos menos, Eduard Punset
LIBURUAK
eta Reiner Klingholz, RTVE (2011).
Europako erronka demografikoak agerian jartzen ditu.
Dan BROWN, Inferno (2013).
Robert Langdon irakaslea ikertzen ari den kasu berri Documentos TV, Entre dos mundos, RTVE (2013).
bati buruzko misterio-nobela. Istorioaren atzean Jatorrien bila dabiltzan lau gazte txinatarren bizitza
gainpopulazioaren arazoa ikusten da. kontatzen du.
Luz GABÁS, Palmeras en la nieve (2012). El drama de los refugiados sirios, RTVE (2015).
Bioko uhartera egindako bidaiaren berri ematen du. Lurralde Siriar errefuxiatuen etengabeko etorrerak Europari dakarkion
hura Espainiaren kolonia (Fernando Poo uhartea) izen zen egoera kritikoa adierazten du.
garaian kokatuta dago istorioa, eta kultura desberdinen arteko
bizikidetzaren argi-itzalak adierazten ditu. ZINEMA
Phyllis Dorothy JAMES, Hijos de hombres (1992).
Zenbait hamarkadatako antzutasunaren ostean gizakiak La gran familia, Fernando Palaciosek zuzendua (1962).
desagertzear dauden mundua adierazten duen 15 seme-alaba eta aitona biltzen dituen familia ugari batek bizi
zientzia-fikziozko nobela. dituen arazoak modu dibertigarrian kontatzen ditu.
Julio LLAMAZARES, La lluvia amarilla (1988). In this world, Michael Winterbottomek zuzendua (2002).
Herritarrak hil edo alde egin ostean, hutsik geratzen den Pakistango afganiar errefuxiatu-esparru batetik Londresera
herriak sortzen dituen sentimenduak hizpide dituen nobela. joateko bidaia luze eta gogorra adierazten du.
Alexis RAVELO, De fuera vendrán (2015). Gran Torino, Clint Eastwoodek zuzendua (2008).
Etorkinen zenbait egoeraren berri berri ematen du, tragedia hori Auzora asiar immigranteak etortzean gizon zorrotz eta
agerian jartzeko, gizartea immigrazioaren zorigaitzaz ohar dadin. erretxin batek egiten duen eboluzioa azaltzen du.
Lutz VAN DIJK, Romeo y Jabulile (2011). El sueño de Ellis, James Grayk zuzendua (2013).
Etnia desberdinetakoak izateagatik bananduta dauden bi Bi ahizpa poloniar New Yorkera joaten dira, beraien egoera
gazteren istorioa kontatzen du. hobetzeko asmoz, baina prostituzio-sareetan erortzen dira.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 239 13/12/2016 9:59:57

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO MUNDUKO BIZTANLERIA
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Kontzeptu demografikoak B
1 Definitu kontzeptu hauek eta adierazi nola kalkulatzen diren.
• Jaiotza-tasa gordina:

• Heriotza-tasa gordina:

• Haurren heriotza-tasa:
• Berezko hazkundearen tasa:
• Migrazio-saldoa:
• Biztanleria-dentsitatea:
2 Begiratu beheko taulari, eta kalkulatu falta diren adierazleak.
Datuak A herrialdea B herrialdea
Biztanleria, guztira 46.050.000 80.689.000
Azalera 581.309 357.168
Jaiotzak urtebetean 765.200 335.700
Heriotzak urtebetean 188.000 435.400
Emigranteak 427.324 324.221
Immigranteak 244.857 692.700

Jaiotza-tasa gordina
Heriotza-tasa gordina
Berezko hazkundea
Migrazio-saldoa

3 Azaldu zein den herrialde garatua eta zein den garapen-bidean dagoen herrialdea. Adierazi zergatia.

ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 240 13/12/2016 9:59:58

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Biztanleria-piramide bat egitea

1 Herrialde hauetako biztanleria-piramideak egingo dituzu: Burundi eta Frantzia.
• Bilatu datuak web-orri honetan: https://esa.un.org/unpd/wpp/Download/Standard/Population/

(Jarraitu urrats hauei: Annual Population by Age Groups – Male / Annual Population by Age Groups – Female).
• Banatu datuak sexuaren eta adin-taldeen arabera, bost urteko tarteak eginda.
• Kalkulatu biztanleriaren proportzioak (%) adinaren eta sexuaren arabera: adin-talde eta sexu bakoitzari dagokion
balioa bider 100 zati biztanleria osoa. Idatzi datu horiek guztiak taulan.

ADIN-TALDEAK 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ GUZTIRA
Biztanleria
GIZONAK
(milaka)
Biztanleria
(%)
Biztanleria
EMAKUMEAK
(milaka)
Biztanleria
(%)
2 Marraztu piramideak jarraibide hauen arabera: Gizonezkoak Emakumezkoak
a. Hartu orri laukidun bat, eta marraztu bi lerro horizontal, ADINA

≥ 75
bien artean zentimetro bateko tartea utzita. Marraztu bi lerro 70-74
bertikal ere, aurrekoekiko zutak. 65-69

60-64
b. Ezkerrean geratzen den espazioa gizonen datuak 55-59
adierazteko da, eta eskuinekoa, berriz, emakumeen

50-54
45-49
datuak adierazteko. 40-44

35-39
c. Ardatz horizontaletan, idatzi kalkulatu dituzun biztanleria-datuak, 30-34
ehunekotan (%), eta ardatz bertikaletan, berriz, adin-taldeak.

25-29
20-24
d. Adierazi taulako ehunekoak grafikoan, eta marraztu adin-talde

15-19
10-14
eta sexu bakoitzari dagozkion barrak. 5-9
0-4
10 8 6 4 2 0 %-tan 0 2 4 6 8 10
3 Erantzun marraztu dituzun piramideei buruzko galdera hauei:
• Zer forma dute piramideek? Zer esan nahi du horrek?
• Nolako oinarria dute? Zabala ala estua? Zer lotura dute oinarri horiek eta ugalkortasunak?
• Nolakoak dira 70 urtetik gorakoen taldeak? Handiak ala txikiak? Eta 14 urtetik beherakoen taldeak?
731360T00F03P06
• Gazteen eta helduen adin-taldeetako pertsonen kopuruak antzekoak al dira?
• Piramidearen zer zatitan daude biztanle gehien bi herrialde horietan? Zergatik ote da?
• Zer desberdintasun daude gizonen eta emakumeen artean adin-taldeen arabera?
• Zure iritziz, Frantziako biztanleria gaztea al da? Eta Burundikoa?
• Alderatu bi biztanleria-piramide horiek, adin-taldeen eta sexuaren arabera.
• Zer jaiotza-politika aplika daitezke kasu bakoitzean?
4 Marraztu Amerikako herrialde bateko eta Asiako beste herrialde bateko biztanleria-piramideak.
Aztertu piramide horiek 3. jardueran adierazitako urratsen arabera.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 241 13/12/2016 9:59:59

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Biztanleriaren banaketa M
1 Begiratu mapari eta erantzun galderei. Alderatu ikasliburuko0°biztanleria-dentsitatearen maparekin.
180°
Me
nd
iH A S I A
arr
itsu IPAR
AMERIKA Altai mendiak
ak
EUROPA Gobiko
basamortua
Coloradoko
basamortua
HI
MAL
AY A
Kantzer tropikoa OZ E ANO Arabiako
Saharako basamortua OZ E ANO
basamortua
ATLANTIKOA BARE A
AFRIKA
Ekuatorea 0°
INDIAKO
HEGO
A
OZ E ANOA
N
AMERIKA OZEANIA
O ZEA N O
D
E
MENDIAk
Atacamako Kalahari
basamortua basamortua Hondarrezko
BA R EA Basamortu
Handia
TENPERATURA: hilik epelenean, 10 ºC PREZIPITAZIOAK: urteko 250 mm ALTITUDEA: Lurreko

baino gutxiago batez beste. baino gutxiago. eremu garaienak. OIHANAK

• Munduko zer eremu daude biztanlerik gabe hotz gehiegi egiten duelako? Eta lehorregiak direlako?
• Eta gehiegizko altitudea dutelako? Nolako klima izaten dute altitude handiko eremuetan?
278437p393_distrb de la pobl
• Zer faktore fisikok oztopatzen dituzte gizataldeen finkatzeak eta jarduerak?
• Zure iritziz, zer berezko baldintza dira lagungarriak biztanleak finkatzeko?
2 Mapamundi politiko bat baliatuta, bilatu herrialde hauek, eta osatu taula, adibideari jarraituz.
Herrialdea GGI Dentsitatea Biztanleriaren kontzentrazioa
Frantzia Oso altua Ertaina-altua Kontzentrazio handia
Angola
India
Kanada
Yemen
Argentina

3 Osatu eskema hau:
BIZTANLERIAREN BANAKETAREN FAKTOREAK
Fisikoak
Klima Antzinarotik jendea bizi da
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 242 13/12/2016 10:00:00

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Munduko hazkunde demografikoa

1 Osatu herrialde garatuetako eta garapen-bidean dauden herrialdeetako adierazle, ezaugarri, eredu demografiko eta
piramide-mota nagusiei buruzko kontzeptu-mapa hauek:
Jaiotza-tasa
Faktoreak
Adierazleak Heriotza-tasa
Faktoreak
Berezko
hazkundea
•
Herrialde Eredu demografikoaren
•
garatuak faseak
•
Ezaugarri • •
demografikoak • •
Piramide mota
Jaiotza-tasa
Faktoreak
Adierazleak Heriotza-tasa
Faktoreak
Berezko
hazkundea
Garapen-bidean Eredu demografikoaren •

dauden faseak •
herrialdeak
Ezaugarri
• •
demografikoak • •
Piramide mota
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 243 13/12/2016 10:00:03

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Migrazioak H
1 DBH amaitu ondoren ikasketak beste herrialde batean egingo dituzula erabaki duzu. Erantzun galdera hauei:
• Lekualdatzearen iraupena, helmuga eta arrazoiak kontuan hartuta, zer migrazio mota izango da?
• Zer kausagatik joan zaitezke beste herrialde batera?
• Zer ondorio izan ditzake herrialde horretara joateak?
2 BPGd per capita handia duen herrialdea, migratzaileak hartzen dituena (migrazio-saldo positiboa duena) eta GGI handikoa
aukeratu nahi duzu.
• Sartu NBEren Migrazioen Nazioarteko Erakundearen web-orrian: http://www.iom.int/world-migration. Mapa interaktiboan
in(immigranteak) edo out (emigranteak) aukera dezakezu. Horrez gainera, sagua herrialdeen eta ikonoen gainean jarriz gero
migrazio-saldoei buruzko datuak eta beste informazio batzuk ikusiko dituzu. Aukeratu migrazio-saldo positiboa duten hiru
herrialde.
• Aurreko jarduera eta beheko mapa baliatuta, aukeratu migrazioen hartzaile diren hiru herrialde, GGI handia dutenak (erabili
ikasliburuko mapa, lagungarri gisa).
Zirkulu polar
artikoa
OZEANO
BAREA OZEANO
BAREA
Kantzer tropikoa OZEANO
ATLANTIKOA
Ekuatorea
INDIAKO
OZEANOA
Herrialde hartzaile nagusiak

Herrialde igorle nagusiak
Iturria: Atlas Geopolítico 2010, Le Monde Diplomatique/Akal;
NBEren munduko migrazioei buruzko txostena, 2008koa.
• Hona hemen BPGd per capita handiena duten hamar herrialdeak. Zer herrialdek betetzen dituzte zuk nahi dituzun ezaugarriak?
Herrialdea BPGd per capita (dolarretan) Herrialdea

374046_U13_p131 h1_Flujos migratorios BPGd per capita (dolarretan)
Luxenburgo 116.612,9 Danimarka 60.718,4
Norvegia 97.299,6 Suedia 58.898,9
Macao (Txina) 96.038,1 Singapur 56.284,3
Suitza 85.616,6 Amerikako Estatu Batuak 54.629,5
Australia 61.979,9 Irlanda 54.339,3

3 Atera ondorioak. Adierazitako baldintzak betetzekotan, zer herrialdetara joan zaitezke? Aukeratu bat eta azaldu zergatik
hautatu duzun. Bilatu herrialde horren biztanleriari eta azalerari buruzko datuak, eta kalkulatu biztanleria-dentsitatea.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 244 13/12/2016 10:00:07

6. fitxa
Izena: Maila: Data:
Herrialde bat aztergai: Alemania

1 Begiratu taula eta mapa, eta kalkulatu.
Europaren erdian kokatua. Mugak: iparraldean Ipar

itsasoa, Danimarka eta Baltikoa; ekialdean Polonia, BIZTANLERIA-
DENTSITATEA
Egoera Txekia eta Austria; hegoaldean Austria eta Suitza; (bizt./km2-tan )
eta mendebaldean Frantzia, Luxenburgo, Belgika 25 baino gutxiago

Hanburgo
25-100
eta Herbehereak. Bremen
100-200
200-500 Berlin
Biztanleria 81.197.537 500 baino gehiago Hannover
Bielefeld
Bochum
Duisburg
Azalera 357.093 Dortmund
Essen
Halle Leipzig
Dresden
Düsseldorf Wuppertal
Kolonia
Jaiotzak 714.927
Frankfurt
Heriotzak 868.356 Manheim

Nurenberg
Haurren heriotzak 2.284

Stuttgart
Munich
Immigrazioa 884.893
Emigrazioa 324.221
• Kalkulatu Alemaniaren adierazle demografiko hauek: 731360T02F08P06

– Jaiotza-tasa gordina:
– Heriotza-tasa gordina:
– Haurren heriotza-tasa gordina:
– Berezko hazkundea:
2 Datuak aztertu ostean, erantzun:

• Zer politika demografiko bultzatu beharko luke Alemaniak? Jaiotzak bultzatuko dituena ala mugatuko dituena?
• Adierazle demografikoei erreparatuta, herrialde garatua ala garapen-bidean dagoen herrialdea da? Arrazoitu zure erantzuna.
3 Begiratu biztanleria-dentsitatearen mapari, eta egin jarduerak.

• Kalkulatu biztanleria-dentsitatea. Oro har, handia ala txikia da?
• Azaldu zer eremutan dauden batez ere biztanleak. Zergatik ote da?
4 Azaldu Alemaniako estatua osatzen duten elementuak.

• Zer muga natural ditu?
• Eta zer muga artifizial ditu?
• Bilatu estatu hori osatzen duten beste elementu batzuk.
5 Ekarri gogora Alemaniaren antolaketa politikoa.

• Zer erakunde nagusi daude herrialdean? Estatu zentralizatua ala deszentralizatua da?
• Boterea nork duen eta estatuburua nor den kontuan hartuta, zer estatu mota da?
• Europar Batasuneko kidea al da? Noiztik?
• Eurogunean al dago?
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 245 13/12/2016 10:00:13

SAKONTZEKO MUNDUKO BIZTANLERIA
7. fitxa
ERREFUXIATUAK
Izena: Maila: Data:
Gerrek sortzen dituzten hondamenetako bat errefuxiatuen zorigaitza da. Errefuxiatuei arreta emateaz arduratzen da
Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Komisarioa (UNHCR).
1 Begiratu errefuxiatuen kopuru handienak dituzten 10 herrialdeen taulari, eta erantzun beheko galderei.
Jatorriko herrialdea Errefuxiatuak (2011) Errefuxiatuak (2014)
Afganistan 2.664.436 2.593.368
Kongoko Errepublika Demokratikoa 491.481 516.562
Eritrea 251.954 330.526
Irak 1.428.308 369.904
Siria 19.931 3.865.720
Afrika Erdiko Errepublika 162.862 410.787
Somalia 1.077.048 1.106.062
Sudan 500.014 659.395
Hego Sudan 1 616.142
Vietnam 337.829 313.418

Iturria: Munduko Bankua
• Zer herrialdetan egin du gora errefuxiatuen kopuruak? Zer herrialdetan egin du behera?
• Bilatu herrialderen baten kasua, eta azaldu zergatik egin duen gora edo behera errefuxiatuen kopuruak.
• Sartu web-orri honetan: http://elpais.com/especiales/2015/refugiados/ eta aztertu non dauden errefuxiatu gehien
sortzen dituzten gatazka-eremu nagusiak.
2 Irakurri testua, eta erantzun beheko galderei.
Munduko gerrek eta jazarpenek 24 pertsona botatzen dituzte etxetik minutuero

Iaz 14,5 milioi pertsona irten ziren etxetik estreinakoz, ahalegindu da. Turkian 2,5 milioi errefuxiatu daude
gerren eta jazarpenen ondorioz. Hortaz, 65,3 milioi –gehienak siriarrak, gerraren seigarren urtean ihesean
herritar ihes eginda dabiltza munduan, jazarpenak dabiltzanak– eta bigarren urtez izan da errefuxiatu gehien
direla eta. 2015ean minutuero 24 pertsonak hartu hartzen dituen herrialdea. Haren ondoren ageri dira
zituzten ezinbesteko gauzak eta ihes egin zuten hiritik, Pakistan (1,6 milioi), Libano (1,1 milioi), Iran (979.400),
herrialdetik, beste norabaitera, toki seguru baten bila. Etiopia (736.100) eta Jordania (664.100), NBEk
2014an 30 pertsona izan ziren minutuero ihes egin emandako datuen arabera. Baina, herrialde horiek
zutenak (maximoa 2003z geroztik) eta 2005ean sei biztanleria-dentsitate desberdinak dituztenez,
pertsona soilik minutuero, Iheslarientzako Nazio Batuen biztanleriaren arabera Libano dago zerrendan lehena:
Goi Komisarioak (UNHCR) migrazio-joerei buruz 183 errefuxiatu hartzen ditu 1.000 biztanleko; Turkiak
aurkeztutako urteroko txostenaren arabera. […] (kopuru absolututan errefuxiatu gehien hartzen dituen
Somaliakoak, Afganistangoak eta Siriakoak dira mundu herrialdea), berriz, 32 errefuxiatu ditu bere lurraldean
guztiko errefuxiatuen % 54; hala ere, EB, esate baterako, 1.000 biztanleko.
Eritreakoak, Irakekoak eta Siriakoak soilik babesten El País, 2016ko ekainaren 21a
• Zer bilakaera izan du azken urteotan errefuxiatuen kopuruak?

• Zer herrialdetatik egiten dute ihes batez ere? Zer egoera bizi dute lurralde horietan?
• Zer eremutara iristen dira? Zer alde dago biztanleria-dentsitatearen eta biztanleria absolutuaren arabera ematen diren datuen artean?
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 246 13/12/2016 10:00:15

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer neurtzen du jaiotza-tasa gordinak? 7 Zer ondorio positibo izan ditzake etorkinak hartzeak?
a. Mila biztanleko hil direnen kopurua. a. Biztanle gazte eta helduak iristen direnez,
b. Mila biztanleko jaio direnen kopurua. jaiotza-tasak gora egiten du.
c. Emakume bakoitzeko seme-alaben kopurua. b. Langabezia-arazoak eta baliabideen gaineko

presioak.
2 Zer eremutan dituzte haurren heriotza-tasa handienak? c. Marjinazioa, bazterketa eta xenofobia.
a. Europan eta Erdialdeko Afrikan.
8 Nolako bilakaera izan du jaiotza-tasak herrialde
b. Saharaz hegoaldeko Afrikan eta Asiako garatuetan?
hegoaldean.
a. Irregularra XIX. mendera arte, gaur egun behera
c. Erdialdeko Asian eta Afrikako hegoaldean. egiten ari da pixkanaka.
b. Ez da aldatu.
3 Zer gertatzen da berezko hazkunde negatiboa duten
herrialdeetan? c. Oso motela XVIII. mendera arte, gero goraldia izan
zuen, eta gaur egun behera egin du.
a. Jaiotza-tasa handiagoa da heriotza-tasa baino.
b. Heriotza-tasa handiagoa da jaiotza-tasa baino. 9 Nola esaten zaio garapen-bidean dauden herrialdeetan
c. Heriotza-tasa eta jaiotza-tasa parekatuta daude. gailentzen den eredu demografikoari?
a. Antzinako erregimen demografikoa.
4 Zer adierazten du biztanleria-piramideak?
b. Erregimen demografiko modernoa.
a. Biztanleriak lanbidearen arabera duen egitura.
c. Leherketa demografikoa.
b. Biztanleriak adinaren arabera duen egitura.
c. Biztanleriak adinaren eta sexuaren arabera duen 10 Zer da biztanleria-dentsitatea?
egitura. a. Toki bateko biztanleen kopurua.
b. Toki bateko biztanleen eta hartzen duten
5 Nola esaten zaio jaio sorterritik beste herrialde batera
espazioaren arteko erlazioa.
bizitzera joaten den pertsonari?
c. Lurralde bateko biztanleria aztertzen duen
a. Immigrantea.
zientzia.
b. Beste bi erantzunak okerrak dira.
c. Emigrantea.
6 Urtebetez beste herrialde batera ikasketak egitera

joanez gero, nolako migrazio-mugimendua da?
a. Aldi baterakoa.
b. Behartua.
c. Pendularra.
1. b, 2. b, 3. b, 4. c, 5. c, 6. a, 7. a, 8. c, 9. c, 10. b.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 247 13/12/2016 10:00:16

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Definitu kontzeptu hauek. (1,5 p.)

• Jaiotza-tasa:
• Heriotza-tasa:
• Erregimen demografiko modernoa:
• Haurren heriotza-tasa:
• Emigrantea:
• Biztanleria-dentsitatea:
2 Azaldu jaiotza-tasan eragiten duten faktoreak. (1 p.)
3 Ekarri gogora formulak, eta erabili datuak adierazle demografikoak kalkulatzeko. (2 p.)
Biztanleria 46.050.000
Azalera 581.309 km2
Jaiotzak 765.200
Heriotzak 188.000
Immigranteak 244.857
Emigranteak 427.324
Adierazlea Formula Emaitza
Berezko hazkundea
Migrazio-saldoa
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 248 13/12/2016 10:00:17

O PROBA
4 Osatu migrazio motei buruzko taula hau: (1 p.)
Iraupenaren arabera Helmugaren arabera Arrazoien arabera
5 Adierazi migrazioek jatorriko eremuetan dituzken ondorio negatibo eta positiboak. (1 p.)
Ondorio positiboak:
Ondorio negatiboak:
6 Zer ezaugarri ditu herrialde garatuetako biztanleriak? (1 p.)
7 Begiratu grafikoari eta azaldu zer eredu demografikori dagokion. (1,5 p.)
ANTZINAKO LEHERKETA
ERREGIMENA DEMOGRAFIKOA
‰-tan
50
40
30

20

10

0
< 1780-1950 1950-gaur egun
Jaiotza-tasa Heriotza-tasa
Biztanleriaren
hazkundea

8 Azaldu nola eragin diezaioketen faktore fisikoek biztanleriaren banaketari. (1 p.)

750528_08_p14_b_Paises en desarrollo.

ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 249 13/12/2016 10:00:18

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu eta bereizi kontzeptu hauek: (1 p.)
• Emigrazioa eta immigrazioa:
• Jaiotza-tasa eta ugalkortasun-indize koiunturala:
• Heriotza-tasa eta bizi-itxaropena:
2 Nolakoak dira jaiotza-tasa gordina eta haurren heriotza-tasa herrialde garatuetan eta garapen-bidean daudenetan? (1 p.)
3 Begiratu biztanleria-piramide honi, eta erantzun galderei. (1,5 p.)

• Oro har, zer adin-tarte dira jendetsuenak?
Turkia 85 ≤ Kenya 85 ≤
80-84 80-84
75-79 75-79
70-74 70-74
65-69 65-69
60-64
55-59
• Sexuari dagokionez, gizon
60-64gehiago ala emakume gehiago daude?
55-59
50-54 50-54
45-49 45-49
40-44 40-44
35-39 35-39
30-34 30-34
25-29 • Haur gehiago ala 65 urtetik
25-29 gorako biztanle gehiago daude?
20-24 20-24
15-19 15-19
10-14 10-14
5-9 5-9
0-4 0-4
1 2 3 4 5 6 7 8 8 7 6 5 4 3 2 1 0 % 0 1 2 3 4 5 6 7 8 • Zer biztanleria-piramide
8 7 6 5 4 3 2 1 0 % mota
0 1da?
2 Arrazoitu
3 4 5 6 zure
7 8 erantzuna.
Gizonezkoak Emakumezkoak

Pertsonak, milioitan Pertsonak, milioitan
100 100
4 Ekarri gogora formulak, eta erabili datuak adierazle demografikoak kalkulatzeko. (2 p.)
80 80
Biztanleria 127.000.000
60 60
Azalera 1.973.000 km2
40 40
20 Jaiotzak 20 1.184.600
010 2020 2030 2040 2050

0 Heriotzak 0 292.300
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050
Immigranteak 400.000
Emigranteak 1.200.000
750528_08_p13b_piramides_evolucion_poblacion
Berezko hazkundea
Migrazio-saldoa
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 250 13/12/2016 10:00:19

A PROBA
• Azaldu zer herrialde mota den (garatua ala garapen-bidean dagoena) eta zergatik.
5 Adierazi zer migrazio mota den kasu bakoitzean. (1 p.)
Migrazio mota
Migrazio-mugimendua
Iraupenagatik Kausagatik Distantziagatik
Esklabo-salerosketa XVI. eta XIX. mendeetan
Lan-kontratua duten errumaniarren etorrera

Espainiara
Nekazariak norberaren herrialdeko hirietara joatea

6 Adierazi migrazioek jatorriko eremuetan eta eremu hartzaileetan dituzken ondorio positiboak. (1 p.)
7 Begiratu bi grafikoei. Adierazi zer eredu demografikori dagokion grafiko bakoitzak, eta azaldu herrialde garatuetako eta
garapen-bidean dauden herrialdeetako eredu demografikoen arteko desberdintasunak. (1,5 p.)
A ANTZINAKO
ERREGIMENA
LEHERKETA
DEMOGRAFIKOA
B ANTZINAKO
ERREGIMENA
LEHERKETA
DEMOGRAFIKOA
ERREGIMEN
MODERNOA
‰-tan ‰-tan
50 50
40 40
30 30
20 20
10 10
0 0
< 1780-1950 1950-gaur egun < 1780 1900 gaur egun
Biztanleriaren Biztanleriaren
Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Jaiotza-tasa Heriotza-tasa
hazkundea hazkundea
750528_08_p12_b_Evolucion tasas
750528_08_p14_b_Paises en desarrollo.

8 Zer eremu dira jendetsuenak, faktore fisiko, demografiko, sozial eta ekonomikoen arabera? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 251 13/12/2016 10:00:19

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
Jarduerak
O proba A proba
3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako adierazle

ekonomikoen eta adierazle demografiko eta kulturalen artean,
1, 2, 3, 6, 7, 8 1, 2, 3, 4, 7, 8
haien ezaugarri bereizgarri zenbait adieraztea eta hipotesiak
egiten ahalegintzea.

7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak
eta ondorioak identifikatzea, haien artean loturak egitea,
1, 3, 4, 5 1, 4, 5, 6
eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan ditzaketela
ohartzea.

O proba
1 • Jaiotza-tasa: lurralde batean eta denbora-tarte jakin 2 Jaiotza-tasan zenbait faktorek eragiten dute:
batean, normalean urtebetean, jaiotakoen kopurua.
Faktore ekonomikoak. Jaiotza-tasak behera egiten du
• Heriotza-tasa: lurralde batean urtebetean hildakoen krisialdietan, eta gora, oparoaldietan. Bestalde, landako
kopurua. gizarteetan, seme-alabek lan egiten dutenez eta familia
• Erregimen demografiko modernoa: herrialde mantentzen laguntzen dutenez, jaiotza-tasa altua
garatuetako eredua da; jaiotza-tasa eta heriotza-tasa izaten da.
txikiek berezko hazkunde txikia dakarte, eta,
Faktore kulturalak. Erlijio-sinesmen zorrotzak dituzten
bizi-itxaropena handia denez, biztanleria zahartu
gizarte batzuetan antisorgailuak debekatuta egoten dira,
egiten da.
eta emakumeek seme-alaba gehiago izaten dituzte
• Haurren heriotza-tasa: urtebete egin baino lehen antisorgailuak erabiltzen diren gizarteetan baino.
hildako haurren kopurua zati guztizko jaiotzen kopurua
Faktore sozialak. Emakumeak masiboki lan-munduan
bider 1.000.
sartu diren eta zenbat seme-alaba izan erabaki dezaketen
• Emigrantea: lurralde batetik beste lurralde batera
gizarteetan, jaiotza-tasa baxuagoa izaten da eskubide hori
bizitzera joaten den pertsona.
ukatzen zaien gizarteetan baino.
• Biztanleria-dentsitatea: lurralde bateko biztanleria
absolutua eta azalera erlazionatzen dituen
adierazlea.
3
Biztanleria-dentsitatea Biztanle kopurua / azalera 79,21
Jaiotza-tasa gordina Jaiotza kopurua / biztanle kopurua ◊ 1.000 ‰ 16,61
Heriotza-tasa gordina Heriotza kopurua / biztanle kopurua ◊ 1.000 ‰ 0,04
Berezko hazkundea Jaiotzak - heriotzak 577.200
Migrazio-saldoa Immigranteak - emigranteak -182.467
4 Iraupenaren arabera. Behin betikoak izan daitezke, nazionalak, beren herrialdeko beste toki batera lekualdatzen
emigrantea helmugako tokian geratzen bada eta ez bada badira. Ez dira barruko migraziotzat hartzen mugimendu
bere jatorriko lurraldera itzultzen; edo aldi baterakoak, pendularrak, hots, egunero bizilekutik lanera edo ikastera
denbora jakin bat igaro ondoren emigrantea jatorriko joateko egiten direnak, ezta landa-ingurunetik herrialde
lurraldera itzultzen bada. bereko hirietara egiten direnak ere.
Helmugaren arabera. Kanpokoak edo nazioartekoak izan Lekualdatzeko arrazoien arabera. Borondatezko
daitezke, emigranteak atzerrira joaten badira eta beste migrazioak izan daitezke, emigranteak askatasun osoz
herrialde batean bizitzen hasten badira; eta barrukoak edo erabaki badu joatea, arrazoi ekonomikoengatik adibidez;
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 252 13/12/2016 10:00:20

edo migrazio behartuak, zerbaitek edo norbaitek bultzatzen A proba
badu emigrante joatera. Azken horiek kausa natural edo
politikoak izan ditzakete. 1 • Emigrazioa eta immigrazioa: lurralde batetik beste lurralde
5 Ondorio positiboak: ekonomian, langabezia-arazoak eta batera bizitzera joatea emigrazioa da; eta toki batera
baliabideen gaineko presioa arintzen dituztelako. Horrez jendea iristea, bertan bizitzeko, immigrazioa da.
gainera, emigranteek dirua bidali ohi diete jatorriko tokian • Jaiotza-tasa eta ugalkortasun-indize koiunturala:
bizi diren senideei. jaiotza-tasa lortzen da jaiotzen kopurua zati tokiko
Ondorio negatiboak: biztanleria-egituran; izan ere, pertsona biztanleria bider 1.000 kalkulatuta; eta ugalkortasun-indize
gazteenek emigratzen dutenez, biztanleria zahartu egiten da. koiunturalak, berriz, ugaltzeko adinean dauden
emakumeen batezbesteko seme-alaben kopurua
6 Herrialde garatuetan biztanleria zahartu egiten da, jaiotza-tasek
eta heriotza-tasek behera egiten dutelako. Horrek berezko adierazten du.
hazkunde txikia dakar, eta zenbait herrialdetan negatiboa ere • Heriotza-tasa eta bizi-itxaropena: heriotza-tasa lortzen da
izan daiteke. Bizi-itxaropena, berriz, 80 urte ingurukoa da. heriotzen kopurua zati tokiko biztanleria bider 1.000
kalkulatuta; eta bizi-itxaropena, berriz, pertsona bat batez
Migrazio-saldoa positiboa da, eskuarki. Garapen-bidean
beste bizi daitekeen urte kopurua da.
dauden herrialdeetako immigrante asko iristen dira. Horrek
biztanleriaren zahartzea murrizten laguntzen du, eta 2 Jaiotza-tasa gordina oso txikia da Europako eta Ipar
biztanleria aktiboa areagotzen du. Herrialde garatu batzuek Amerikako herrialdeetan, seme-alabak izateko gaitasun urria
migrazio-saldo negatiboak izaten dituzte krisialdi duten pertsona adinduen ehuneko handiak dituzten
ekonomikoetan, eta horrek biztanleria gutxitzea eta are gizarteak direlako. Bestalde, Afrikan eta Asian jaiotza-tasa
gehiago zahartzea eragiten du. handiagoak dituzte, seme-alabak izateko adina duten gazte
eta helduen ehuneko handiak baitituzte.
Herrialde batzuek jaiotza-tasa igotzeko politikak aplikatzen
dituzte, eta hartara, jaiotza-tasak gora egiten du denboraldi Heriotza-tasa gordina ‰ 5 baino txikiagoa da garapen-bidean
horietan. dauden herrialdeetan. Saharaz hegoaldeko Afrikan eta Asiako
hegoaldean –hau da, haurren heriotza-tasa handienak
7 Garapen-bidean dagoen herrialde bati dagokion eredua da.
dituzten eremuetan– ‰ 70 edo 80 ingurukoa da. 2015ean
Grafikoan antzinako erregimen demografikoa ageri da, XX.
zenbait herrialdetan ‰ 90etik gorako tasak izan zituzten, hala
mendera arte iraun zuena. Oso jaiotza-tasa eta heriotza-tasa
nola Angolan eta Afrika Erdiko Errepublikan.
altuak zituzten, gerrengatik, goseteengatik, baliabide
faltagatik, banaketagatik... Hortaz, berezko hazkunde txikia 3 • Oro har, 15 urtetik 39 urtera bitartekoak.
zuten. Iraultza edo leherketa demografikoa XX. mendearen • Orokorrean, emakumeak gehiago dira gizonak baino.
amaieran gertatu zen: jaiotza-tasak altua izaten jarraitu zuen,
• Haur gehiago daude biztanle adinduak baino.
eta heriotza-tasa behera egiten hasi zen, hainbat hobekuntza
egin zirelako osasungintzan –txertoak, adibidez–, elikaduran • Piramide progresiboa da: jaiotza-tasa handia da oraindik,
eta higienean. Horrek biztanleriaren hazkunde handia ekarri biztanle gazte asko daude, eta emakumeak gehiago dira.
zuen, leherketa demografiko deritzona. Beraz, garapen-bidean dagoen herrialdea da.
8 Baliabide gehiago daude klima epela, komunikabideak 4 (Ikus beheko taula).
eraikitzeko aukera ematen duten erliebe formak, lur • Datuak kontuan hartuta, garapen-bidean dagoen
emankorrak eta edateko ura dituzten eremuetan, eta gizakiak herrialdea dela esan daiteke: jaiotza-tasak handiagoak dira
bizitzea errazagoa da. Muturreko klimak dituzten tokietan heriotza-tasak baino, eta biztanleriak gora egiten du.
berriz, jende gutxi bizi da; adibidez, oso klima beroa, oso Horrez gainera, migrazio-saldo negatiboa du; hau da,
hotza, oso lehorra (basamortuak eta abar) edo oso euritsua herrialdetik alde egiten duten pertsonen kopurua
(oihanak eta abar) dituztenetan. Emankortasun gutxiko handiagoa da iristen direnen kopurua baino.
eremuetan ere jende gutxi bizi da, mendietan kasu.
Biztanleria-dentsitatea Biztanle kopurua / azalera 64,36
Jaiotza-tasa gordina Jaiotza kopurua / biztanle kopurua ◊ 1.000 ‰ 9,3
Heriotza-tasa gordina Heriotza kopurua / biztanle kopurua ◊ 1.000 ‰ 2,3
Berezko hazkundea Jaiotzak - heriotzak 8.923
Migrazio-saldoa Immigranteak - emigranteak -800.000
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 253 13/12/2016 10:00:21

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
5
Migrazio mota
Migrazio-mugimendua
Iraupenagatik Kausagatik Distantziagatik
Esklabo-salerosketa XVI. eta XIX. mendeetan Behin betikoak Behartuak Kanpokoak
Lan-kontratua duten errumaniarren etorrera Behin betikoak /

Borondatezkoak Kanpokoak
Espainiara aldi baterakoak
Nekazariak norberaren herrialdeko hirietara joatea Behin betikoak Borondatezkoak Barrukoak
6 Jatorriko eremuetan ondorio positiboak eragiten B grafikoan, berriz, antzinako erregimen demografikoa
dira ekonomian, langabezia-arazoak eta baliabideen ikusten da hasieran, XVIII. mendera arte; hau da, hazkunde
gaineko presioa arintzen direlako. Horrez gainera, demografiko oso motela. Gero, leherketa demografikoa izan
emigranteek dirua bidali ohi diete jatorriko tokian bizi zen XIX. mendean: jaiotza-tasak altu jarraitzen zuen, baina
diren senideei. heriotza-tasak behera egin zuen, higiene-, osasun- eta
elikadura-hobekuntzei esker. Horrek berezko hazkunde
Eremu hartzailean ondorio positiboak sortzen dira,
handia ekarri zuen, eta biztanleriak gora egin zuen.
biztanle gazte eta helduak iristen direlako. Horrek biztanleria
Azkenik, erregimen demografiko modernoa eratu zen
gaztetzen du, eta biztanleria aktiboa areagotzen du.
XX. mendean: jaiotza-tasak izugarri egin zuen behera, eta
Bestalde, ekonomiari erreparatuta, lan egiteko adinean
heriotza-tasak ere behera egiten jarraitu zuen. Tasa horiek
dauden biztanleen kopurua handitzen denez, kontsumoak
berezko hazkunde txikia dakarte, eta bizi-itxaropena handia
eta ekonomiak gora egiten du, bai eta Gizarte
da; hortaz, biztanleria zahartu egiten da.
Segurantzaren diru-sarrerek ere, halakorik badago.
Gizartearen eta kulturaren alorrean ere ondorio 8 Faktore fisikoen arabera, baliabide gehiago daude klima epela,
positiboak sortzen dira, gizarteak kultura-aniztasun komunikabideak eraikitzeko aukera ematen duten erliebe
handiagoa duelako. formak, lur emankorrak eta edateko ura dituzten eremuetan,
eta gizakiak bizitzea errazagoa da. Faktore demografikoen
7 A grafikoak garapen-bidean dagoen herrialde baten eredu
arabera, jende gehien duten eremuak dira antzinatik biztanleak
demografikoa adierazten du, eta B grafikoak herrialde garatu
izan dituzten tokiak, jaiotza-tasa handiak dituzten eremuak, eta
baten eredua adierazten du. A grafikoan antzinako erregimen
migrazio-mugimendu handi eta etengabeak hartu dituztenak.
demografikoa ageri da, XX. mendera arte iraun zuena.
Faktore ekonomikoei dagokienez, bizitasun ekonomiko handia
Oso jaiotza-tasa eta heriotza-tasa altuak zituzten; hortaz,
eta lan-baldintza hobeak dituzten eremuetan biltzen dira,
berezko hazkunde txikia zuten. Iraultza edo leherketa
batez ere, biztanleak; eta faktore sozialei erreparatuta,
demografikoa XX. mendearen amaieran gertatu zen:
bizi-kalitate hobea eta kultura-integrazioa bultzatzen diren
jaiotza-tasak altua izaten jarraitu zuen, eta heriotza-tasa
tokiak jendetsuagoak dira.
behera egiten hasi zen.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 254 13/12/2016 10:00:21

k
a
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 255 13/12/2016 10:00:22

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
Izena: Maila: Data:
1 Herrialde hauetako biztanleriari buruzko azterlan bat egiteko esan dizute: Frantzia eta Somalia.
Begiratu datuei eta erantzun galderei. (3,5 p.)
Frantzia Somalia
Biztanleria 64.395.000 Biztanleria 10.787.000
Azalera 643.801 Azalera 637.661
Jaiotzak 393.600 Jaiotzak 223.600
Heriotzak 283.300 Heriotzak 63.100
Haurren heriotza-tasa ‰3 Haurren heriotza-tasa ‰ 79
Migrazio-saldoa 332 Migrazio-saldoa -7,9
• Kalkulatu herrialde bakoitzari dagozkion adierazle demografiko hauek:
Frantzia Somalia
Biztanleria-dentsitatea Biztanleria-dentsitatea
Jaiotza-tasa gordina Jaiotza-tasa gordina
Heriotza-tasa gordina Heriotza-tasa gordina
Berezko hazkundea Berezko hazkundea
• Azaldu zer jaiotza-tasa eta heriotza-tasa dituzten bi herrialde horiek. Zer faktorek eragiten diete tasa horiei?
• Definitu haurren heriotza-tasa. Azaldu nolakoa den herrialde horietako bakoitzean.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 256 13/12/2016 10:00:24

PROBA
2 Begiratu taulan ageri den migrazio-saldoari, eta erantzun galdera hauei: (2 p.)
• Zer desberdintasun dago emigranteen eta immigranteen artean?
• Zerk bultza ditzake Somaliako biztanleak herrialdetik emigratzera?
• Zer ondorio eragin ditzake Frantzian migratzaile horien etorrerak?
3 Aztertu bi herrialde horietako biztanleen adinaren eta sexuaren araberako datuak, eta erantzun beheko galderei. (1,5 p.)
Frantzia Somalia
Gizonak: 6,350 Gizonak: 2,317

0-14 urte: % 18,66 0-14 urte: % 43,72
Emakumeak: 6,066 Emakumeak: 2,323

15-24 urte: % 11,82 15-24 urte: % 18,85

25-54 urte: % 38,31 25-54 urte: % 31,36
Gizonak: 4,008 Gizonak: 196

55-64 urte: % 12,48 55-64 urte: % 3,83
Emakumeak: 4,294 Emakumeak: 209

65 urte edo gehiago: % 18,74 65 urte edo gehiago: % 2,24
Emakumeak: 7,111 Emakumeak: 145
• Zer herrialdetan dago gazteen proportzio handiena?
• Non daude, oro har, emakume gehiago gizonak baino?
• Nongo biztanleria zahartu da gehien?
4 Biztanleria-dentsitatearen datuak aintzat hartuta, zer herrialde da jendetsuena? Eman azalpenak. (1,5 p.)
5 Aztertu duzunaren arabera, zer eredu demografikori jarraitzen dio herrialde horietako bakoitzak?
Azaldu labur-labur zer unetan dauden gaur egun. (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 257 13/12/2016 10:00:25

8
MUNDUKO BIZTANLERIA
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak

literatura- eta ondorioak identifikatzea, haien artean loturak egitea,
1, 2, 3, 4, 5
komunikaziorako eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan ditzaketela
gaitasuna ohartzea.
3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako 4

adierazle ekonomikoen eta adierazle demografiko eta
kulturalen artean, haien ezaugarri bereizgarri zenbait 2
adieraztea eta hipotesiak egiten ahalegintzea.
Gizarterako eta 3. Korrelazio egokiak ezartzea zenbait herrialdetako

herritartasunerako adierazle ekonomikoen eta adierazle demografiko eta
2
gaitasuna kulturalen artean, haien ezaugarri bereizgarri zenbait
adieraztea eta hipotesiak egiten ahalegintzea.
Ikasten eta 7. Gertaera eta prozesu historiko garrantzitsuen arrazoiak

pentsatzen eta ondorioak identifikatzea, haien artean loturak egitea,
1, 3
ikasteko gaitasuna eta gizarte-gertaerek hainbat arrazoi izan ditzaketela
ohartzea..
ERANTZUNAK
1 • • Haurren heriotza-tasa gordina (HHT) urtebete egin baino

Frantzia lehenago hildako haurren kopurua zati guztizko jaiotza
kopurua bider 1.000 kalkulatuta ateratzen den zenbatekoa
Biztanleria-dentsitatea 100 bizt./km2 da. Frantzian oso txikia da, eta Somalian, berriz, oso
handia.
Jaiotza-tasa gordina ‰ 6,1
2 • Lurralde batetik beste lurralde batera bizitzera joaten
Heriotza-tasa gordina ‰ 4,3 direnak emigranteak dira; eta toki batera iristen direnak,
bertan bizitzeko, immigranteak dira.
Berezko hazkundea 11.030 • Kausa hauek izan ditzakete: kausa sozioekonomikoak,
lan-baldintzak hobetu nahi dituztelako; kausa naturalak,
natura-hondamendien eraginez (adibidez, lehorte luzeen
Somalia ondorioz); kausa politikoak, gobernu diktatorialen edo
erlijio-agintarien jazarpenetik edo errepresiotik ihes egin
Biztanleria-dentsitatea 16,91 bizt./km2 nahi dutelako.
• Eremu hartzailean ondorio positiboak sortzen dira
Jaiotza-tasa gordina ‰ 20,72 biztanleriaren egituran, biztanle gazte eta helduak iristen
direlako. Horrek jaiotza-tasa handitzen du, eta biztanleria
Heriotza-tasa gordina ‰ 5,84
aktiboa areagotzen du. Bestalde, ekonomiari erreparatuta,
lan egiteko adinean dauden biztanleen kopurua handitzen
Berezko hazkundea 160.500
denez, kontsumoak eta ekonomiak gora egiten du, bai eta
Gizarte Segurantzaren diru-sarrerek ere, halakorik badago.
• Frantziak heriotza-tasa eta jaiotza-tasa oso txikiak Gizartearen eta kulturaren alorrean ere ondorio
ditu; Somaliak, berriz, jaiotza-tasa handia du, eta positiboak sortzen dira, gizarteak kultura-aniztasun
heriotza-tasa txiki samarra. Jaiotza-tasan faktore handiagoa duelako. Dena dela, migrazioek ondorio
ekonomiko, kultural eta sozialek eragiten dute, negatiboak ere izan ditzakete; adibidez, immigranteak
besteak beste. Heriotza-tasan, berriz, elikadurak gizarteratzeko politikek gastu ekonomikoak eragiten
eta higiene- eta osasun-zerbitzuak eskura izateak dituzte, eta marjinazio-, bazterketa- eta xenofobia-
eragiten dute. fenomenoak sor daitezke.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 258 13/12/2016 10:00:26

3 • Gazteen proportzio handiena Somalian dago. 5 Frantziak herrialde garatuen eredu demografikoari jarraitzen
• Oro har, emakumeen proportzio handiena ere Somalian dio. Gaur egun, erregimen demografiko modernoa du.
dago. XX. mendean jaiotza-tasak izugarri egin zuen behera,
eta heriotza-tasak ere behera egiten jarraitu zuen,
• Frantziako biztanleria da gehien zahartu dena.
higiene-neurriei, medikuntzako aurrerapenei eta elikadurari
4 Bi herrialdeek antzeko azalera dute, eta Frantziak esker, besteak beste. Tasa horiek berezko hazkunde txikia
biztanleria-dentsitate handiagoa du Somaliak baino. dakarte, eta bizi-itxaropena handia da; hortaz, biztanleria
Lurraldea gutxi jendeztatuta edo oso jendeztatuta dagoen zahartu egiten da.
jakiteko aukera ematen du biztanleria-dentsitateak. Somaliak, berriz, garapen-bidean dauden herrialdeen eredu
Biztanle kopuru jakin bat hartuta, zenbat eta handiagoa demografikoari jarraitzen dio. Iraultza edo leherketa
izan lurraldea, orduan eta txikiagoa izango da demografikoaren unean dago. Izan ere, XX. mendearen
biztanleria-dentsitatea, eta alderantziz. Eremu batean amaieran jaiotza-tasak altua izaten jarraitu zuen, eta
biztanle asko bizi badira oso azalera txikian pilatuta, heriotza-tasa behera egiten hasi zen, hainbat hobekuntza
oso jendeztatuta dagoela esango dugu. Biztanleria hori egin zirelako osasungintzan –txertoak, adibidez–, elikaduran
oso lurralde zabalean sakabanatuta badago, berriz, eta higienean. Horrek biztanleriaren hazkunde handi bat
esango dugu ez dagoela oso jendeztatuta. ekarri zuen, leherketa demografiko deritzona.
ES0000000051415 786357_Unidad 08_59403.indd 259 13/12/2016 10:00:26

9. UNITATEA. HIRIAK
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak. . . . . 262

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
• Zaragoza eta haren hiri-eremua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
• CBD edo negozio-distritu zentrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
• Munduko hiri-aglomerazioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
• Hiriei buruzko terminologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
• Hirietan bizi diren animaliak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
• Hiriko eta landako biztanleria, kontinenteen arabera. . . . . . . . . . . . . . . . 268
• Hiri-aglomerazio handienak (2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

1. fitxa. Landa-eremua eta hiri-eremua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
2. fitxa. Hirien hierarkia eta funtzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
3. fitxa. Hiriak herrialde garatuetan eta garapen-bidean daudenetan. . . . . 272
4. fitxa. Hiria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
5. fitxa. Kairora bidaia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
6. fitxa. Kutsadura Txinan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 260 13/12/2016 9:58:53

7. fitxa. Hiri-aglomerazioak denboran zehar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Sakontzeko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
8. fitxa. Hiri ideala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
9. fitxa. Hiri baten planoa aztertzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

Kontrol-probak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 261 13/12/2016 9:58:53

9
HIRIAK
I
M
HIRIAK
JAKIN EGITEN JAKIN

IZATEN JAKIN
• Hiri-eremua eta landa-eremua • Hirien trazadura interpretatzea
• Hiriek gaur egungo munduan
Google Maps erabiliz
• Hirien funtzioak eta egitura duten garrantzia balioestea,
• Hiri globalen sarea analizatzea garrantzi handiko gune
• Hiriak espazioa aldatzen du
ekonomiko, politiko eta
• Herrialde garatuetako eta kulturalak diren aldetik
garapen-bidean dauden Ba ote dakizu?
herrialdeetako hiriak • Hiriko eta landako
• Megalopoli bateko espazioa biztanleguneetako askotariko
• Hiriaren eragin-eremua • Hiria zahartzea bizimoduen berri jakin nahia
• Hiri-hierarkia
• Hirietako arazoak
Jakingai
• Munduko hiri-aglomerazioak
Gaitasunen garapena
• Ebatzi kasu praktiko bat: Londres eta pilaketa-tasaren erabilera,
trafiko- eta kutsadura-arazoentzako irtenbidea

• Laburtu funtsezkoa • Etorkizuneko hiriei buruzko
• Konprometituak: Hirietako kultura-aniztasuna eztabaida
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Hiriak • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
M
• Sakontzeko. Hiriak • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba

• Gizarte-proiektua • Medialiburua. Hiriak
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 262 13/12/2016 9:58:55

9
HIRIAK
Mailaren arabera
• Hiri-eremua eta landa-eremua,

eta jarduera guztiak
• Hirien funtzioak eta egitura, eta Ikasteko gakoak • Berrikusteko eta laguntzeko.
• Hiriak espazioa aldatzen du, eta jarduera guztiak 1., 2., 3., 4. eta 7. fitxak
• Herrialde garatuetako eta garapen-bidean dauden • Ikaslearen autoebaluazioa

Oinarrizkoa
herrialdeetako hiriak, eta Ikasteko gakoak • Edukiak ebaluatzeko. O proba
• Hiriaren eragin-eremua, eta jarduera guztiak • Gaitasunak ebaluatzeko. 1., 2.,
• Hirietako arazoak eta Ikasteko gakoak 3., 5. eta 6. jarduerak

Kontzeptuak
• Gasteizko planoa interpretatzea

• Ba ote dakizu?: Megalopoli bateko espazioa
• Jakingai: Munduko hiri-aglomerazioak
• Hiri-hierarkia, eta jarduera guztiak
• Egiten jakin: Hiri globalen sarea analizatzea
• Mexikoko mapak eta Parisko planoa interpretatzea
Aurreratua • Berrikusteko eta laguntzeko. 5. eta
• Ba ote dakizu?: Hiria zahartzea
6. fitxak
• Amaierako jarduerak: Prozesuak, Kausak eta
ondorioak
• Konprometituak: Hirietako kultura-aniztasuna
• Ebatzi kasu praktiko bat: Londres eta pilaketa-tasaren
erabilera, trafiko- eta kutsadura-arazoentzako • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba osoa
konponbidea
• Egiten jakin: Hirien trazadura interpretatzea

Google Maps erabiliz.
Bikaintasunezkoa • Amaierako jarduerak: Lurraldea
• Lan kooperatiboa: Etorkizuneko hiriei buruzko
eztabaida

ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 263 13/12/2016 9:58:56

9
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK HIRIAK
ZARAGOZA ETA HAREN HIRI-EREMUA
Zaragoza Espainiako bosgarren

hiria da, biztanleriaren arabera.
Hirigintza-eraldaketa handia eta
arkitektura-e raikuntza prozesu
nabarmenak izan dira Zaragozan,
hiru jazoera hauen ondorioz:
• Proiektu estrategikoak sartu di-
tuzte hiri-antolamenduko plan
orokor berrian.
• A biadura Handiko Trenaren
ezarpenak zenbait ondorio era-
gin dizkio hiri-bilbeari.
• Hiria 2008ko Nazioarteko Era-
kusketaren egoitza izan zen.
Hiriaren bilakaera historian zehar
bizi izandako etapen emaitza da, eta
aireko ikuspegiaren bidez etapa ho-
riek guztiak agerian geratzen dira.
Zaragoza erromatarra. K.a. I. mendean sortu zen • Salón de Santa Engracia esaten zioten tokia (Coso
erromatarren kolonia. Harresiz inguratuta zegoen, kaletik hegoaldera). 1908an, setioen mendeurre-
eta hiriko lehen ingurabideak horren berri ematen naren ospakizunak zirela eta, beste izen bat eman
digu. Eremu laukizuzena zen, honako muga hauez zioten: Paseo de la Independencia. Gaur egun, ar-
inguratua: iparraldean ibaia; mendebaldean gaur kupeak ditu bi aldeetan.
egungo César Augusto hiribidea; eta hegoaldean eta • Coso kaletik Pilarrera kale bat zabaldu zuten (Al-
ekialdean Coso kalea (cursum). Garai hartako bi kale fonso I), garai bateko erromatarren kardoarekiko
nagusiak ere ikusten dira: kardoa (gaur egungo Don paraleloa, ibilgailuak basilikaraino iristeko.
Jaime I) eta dekumanoa (gaur egungo Manifestación, • Harresia eraitsi eta ingurabideak egin zituzten.
Espoz y Mina eta Mayor kaleak).
XX. mendeko Zaragoza. Mendearen hasieran Era-
Erdi Aroko Zaragoza. Musulmanen medinak kolo- kusketa Hispano Frantziarra egin zuten, Zaragozako
nia erromatarraren tokia hartu zuen. Hiri erromatarra- setioen oroitzapenetan. Hiria eraldatu zuten garai ba-
ren harresietatik kanpo ere eraiki zituzten auzo batzuk, teko Huerta de Santa Engracia inguruan, orain Paseo
eta haiek babeste aldera beste harresi bat egin zuten de la Independencia esaten zaion pasealekuaren
(gaur egungo Echegaray, María Agustín, Pamplona eta ekialdean. Enparantza horrek Los Sitios izena du
Constitución pasealekuak, Mina eta Asalto kaleak). gaur egun. Burgesiak eremu hori hartu zuen; langi-
Ingurabide berri horri esker, harresien barruko hiria leak, berriz, hiritik irteteko bideen ondoan egindako
hedatu zen, eta kolonia erromatarraren mendebaldean fabriken inguruetan eraiki zituzten auzo berrietan ja-
oinplano ortogonala zuen auzo bat eraiki zuten (San Pa- rri ziren bizitzen: Bartzelonarako bidean (Jesús au-
blo auzoa). Hala eta guztiz ere, XIII. mendean artean zoa), Madrilerako bidean (Delicias auzoa) eta Castelló
okupatu gabeko eremuak zeuden harresien barruan. de la Planarako bidean (Miguel Servet, Utrillasko gel-
Aro Modernoko Zaragoza. Harresien barruko tokia). Zaragozak hazkunde demografiko handia izan
eremu hutsak okupatu zituzten. Garai hartan, Ara- zuen mendean zehar, nekazari-exodoaren ondorioz.
goiko nobleek eraiki zituzten jauregiak gailendu zi- Hiria hegoaldera hedatu zen.
ren, guztiak ere eredu bertsuen arabera eraikiak. XXI. mendeko Zaragoza. Ezkerraldea urbanizatu
XIX. mendeko Zaragoza. Ez zen ia hedatu Erdi Aro- zuten, eta hiria iparraldera hedatu zen, Goya parkera
ko harresietatik harantz. Napoleonen armadak bi aldiz arte, Huescara joateko autobiaren ondoan. Bestalde,
setiatu zuen hiria. Zaragoza suntsituta geratu zen, hegoaldera hedatu zen, Valdespartera aldera (Terue-
hainbat eta hainbat etxe hondatu zituzten; horrenbes- lera eta Valentziara joateko irteera), eta Expo 2008k,
tez, hiriak bere ondarea galdu zuen. Independentzia uraren inguruan Zaragozan egin zen erakusketak,
Gerra amaitu ostean, hiru proiektu hauei ekin zieten: Ranillas meandroa ere hartu zuten.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 264 13/12/2016 9:58:58

9
CBD EDO NEGOZIO-DISTRITU ZENTRALA
Central Business District (CBD). Hitzez hitz,

negozio-distritu zentrala hiri handietan hobe-
kien aztertu diren eremuetako bat da, batez
ere ekonomiaren aldetik garrantzi handia
duelako.
Bi eredu daude: bat europarra (Londres, Paris)
eta bestea amerikarra. Dagokigun kasua, New
Yorkeko irudia denez, eredu amerikarraren
adibide garbia da. Eremua erraz identi
fikatzeko aukera ematen duten zenbait ezau-
garri ditu.
• Ezaugarri nagusia eta izateko arrazoia iris-
garritasuna da. Izan ere, hainbat mailako
irisgarritasuna du: mundukoa, estatukoa,
eskualdekoa eta tokikoa. Hau da, eremuak
komunikazio onak izango ditu: aireportuak,
tren-geltokiak, autobusak, metroa, taxiak eta edo- • E remuan hainbat eta hainbat merkataritza-
nolako hiri-garraioak. establezimendu daude, egunero bertaratzen den jen-
• Irisgarritasun horren ondorioz, eskaera handiko de guztiari arreta emateko: banketxeak, otordu
eremua da, bizileku izateko ez ezik, hainbat jardue- azkarrak ematen dituzten jatetxe merkeak, prentsa-
ra ekonomikoren kokaleku izateko. Horrek guztiak kioskoak, bizartegiak, gimnasioak, opari-dendak eta
bigarren ezaugarria bultzatu du: garapen abar. Batzuek berariazko tokiak nahi izaten dituzte;
tridimentsionala; hau da, hiriko eraikin altuenak esate baterako, banketxeek etxadien kantoiak nahiago
(etxe orratzak) ditu, lurzoru-eskaera handi horri izaten dituzte, luxuzko artikuluak saltzen dituzten den-
erantzuteko. Lurzoru-eskasia konponezina denean, dek kale jendetsuenak aukeratzen dituzte, eta bera-
beste CBD batzuk sor daitezke hiriko beste toki riazko lanbideekin lotutako saltokiek, berriz, bigarren
batzuetan. Bulegoak pilatuta dauden eremuan mailako kaleak hautatzen dituzte, bezeroak bermatuta
egoitza sozial eta administratiboak, saltoki handiak dituztelako eta alokairuak merkeagoak direlako.
eta handizka saltzen duten enpresak daude, bai eta • Negozio-distritu zentralak garrantzi handiko balio
finantzen gunea ere. sinbolikoa du, hiriko biztanleentzat ez ezik, mun-
• Lurzoru-eskaerarekin lotura zuzena du CBDko lur- duko gainerako biztanleentzat ere (adibidez, New
zoruaren prezioak. Hiriko eremu garestiena da, bai Yorken kasuan, Empire State Building mundu
metro koadroko, bai altueraren arabera. Etxe osoan ezaguna da).
orratzetako solairu altuenak garestienak izan ohi Manhattan osoak, uharteak oro har, berebiziko jardu-
dira, enpresa handiek horrelakoak eskatzen na du, eta CBD definitzen duten ezaugarri batzuk be-
baitituzte. tetzen ditu; hala eta guztiz ere, uhartearen hegoal-
• Negozio-distritu zentral bakoitzaren barruan beste deko barrutia soilik hartzen da negozio-distritu
eremu txikiago batzuk edo zenbait kale multzo zentral gisa, eta eremu horretan dago, hain zuzen,
daude, sektore ekonomiko edo enpresarial jakin etxe orratzen dentsitate handiena.
batean espezializatuak: antzerkia (Broadway), Enpresa-jardueretarako erabiltzen diren hainbat etxe
luxuzko dendak (Fifth Avenue), argitaletxeak eta orratzez osatutako eremu horretan Wall Street gailen
abar. tzen da. Enpresa-jardueretarako erabiltzen da gehien-
• CBDetan jende-dentsitate handiak daude egunez, bat, baina hotelen kopurua pixkanaka gora doa, eta
milaka pertsona biltzen baitira eremu horietan lan etxebizitzen kopurua ere handitzen ari da, maila apa-
egiteko. Alabaina, dentsitate horiek zorrozki behe- lagoan bada ere. Hortxe zegoen, hain zuzen, World
ra egiten dute gauez, bertako banketxe eta bule- Trade Center (gaur egun Ground Zero edo Zero Ere-
goak hutsik geratzen direnean. Horren ondorioz, mua). Bulego multzo bat zen: 110 solairuko bi dorre
hiriaren bihotz hila dela esan ohi da, bertan bizi biki, New Yorkeko finantza-distrituaren gunean koka-
diren biztanle gutxi daudelako. tuak, 2001ko irailaren 11ko atentatuengatik ospetsuak.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 265 13/12/2016 9:59:01

9
MUNDUKO HIRI-AGLOMERAZIOAK
OZEANO ARTIKOA
Mosku
Beijing (Pekin)
Tianjin
Londres
Paris
Istanbul
New York Chongqing
Tokio
Los Angeles New
Delhi Osaka-Kobe
OZEANO Shanghai
Kantzer tropikoa Kairo
Guangzhou
ATLANTIKOA Karatxi
Shenzhen
Mexiko hiria OZEANO
Manila
Bombay/ Dhaka
Mumbai BAREA
Ekuatorea OZEANO Kalkuta
Lagos
BAREA Kinshasa INDIAKO Jakarta
OZEANOA
Río de
Janeiro
Hiriko biztanleria Hiriak
São Paulo
(%-tan) (biztanletan)
75etik gora 10 milioitik gora Buenos Aires
50-75 5-10 milioi
25-50 1-5 milioi Eskala
0 1.400
25etik behera 500.000-1 milioi
OZEANO ANTARTIKOA
ITURRIA: Munduko Bankua - NBE. kilometroak
750528_09_p08_leyenda_jerarquia_ciudades
Hiri-aglomerazioa hiri batek eta inguruko barrutiek Mapan ikusten denez, hiri-aglomerazioek kostaldean
osatzen duten espazioa da. Beraz, hiri-eremu handi kokatzeko joera dute. Amerikan kostalde atlantikoan
750528_09_p08_jerarquia_ciudades
bat sortzen da, eta baliteke zenbait unitate adminis- daude (New York, Rio de Janeiro, São Paulo, Buenos
tratibotan banatuta egotea. Aires), Europarekin izan dituzten merkataritza-
Hiri-aglomerazioetan bi zati bereizten dira: alde bate- harremanengatik, batez ere. Afrikan hiri-aglomerazio
tik, erdigunea; eta bestetik, periferia edo aldiriak. Er- handiak sortu dira Gineako golkoaren kostaldean
diguneak itxura urbanizatu trinkoa du; bertan hiru- (Lagos, Kinshasa). Asian hainbat hiri-aglomerazio
garren sektoreko jarduerak dira nagusi (merkataritza, daude Ozeano Barearen kostaldean (Tokio, Osaka-
administrazioa, kultura eta abar) eta hainbat pertsona Kobe, Shanghai, Kanton, Shenzhen, Manila) eta In-
aritzen dira jarduera horietan. Erdigune horren ingu- dian (Mumbai, Dhaka, Kalkuta). Europari dagokio-
ruan, metropoli-barrutian, aldiriak sortzen dira, bai nez, hiri-a glomerazio nagusiak kontinentearen
zirkulu zentrokide gisa, bai abanikotan edo sozialki mendebaldean daude (Paris, Londres eta abar);
bereizitako sektoretan, landa-eremu hiritartuekin na- dena dela, badira bi salbuespen: Mosku eta Istanbul.
hasita. Esparru horietan bizitegi-erabilera gailentzen Orobat, dentsitate handiko hiri-sarea sortu da hiru
da, merkataritzaren eta administrazioaren alorreko hiri hauek osatzen duten triangeluan: Paris, Hanbur-
jarduera batzuk ere badaude, eta biztanleria- go eta Milan.
dentsitateak txikiagoak dira erdigunekoak baino. Urbanizazio-prozesu horren oinarrian dago gero eta
Aldiriak erdigunearen mende egoten dira arlo jende gehiago joaten dela hiri handietara, bertan bi-
politiko-administratiboan. zitzeko. Prozesu hori herrialde guztietan gertatzen ari
Hiri-aglomerazioak eta konurbazioak ez dira gauza da, bai herrialde garatuetan, bai garapen-bidean
bera. Lehenengoak adierazten du erdigunea handitu dauden herrialdeetan, baina kausak desberdinak iza-
eta hedatu egin dela, eta inguruko herri eta hiri txikia- ten dira. Herrialde garatuetan hiriak oso erakarga-
goak xurgatu egin dituela. Konurbazio-prozesuan, berriak dira errenta-maila hobea dutelako, zerbitzu ge-
rriz, antzeko tamaina duten bi hirigune edo gehiago hiago eskura jartzen dituztelako, eta bigarren eta
handitzearen ondorioz, elkartu egin dira espazioan, hirugarren sektoreetan enplegu ugari sortzen dute-
baina bakoitzak bere independentziari eutsi dio arlo lako. Garapen-bidean dauden herrialdeetan, berriz,
politiko-administratiboan. beste arrazoi batzuengatik ere joaten dira biztanleak
landatik hirira; besteak beste, hazkunde demogra-
Bestalde, hiri-aglomerazioek elkartzeko joera dute; fikoagatik, ohiko nekazaritza-jardueren krisiagatik
eta horrenbestez, denen artean, megalopoliak era eta natura-hondamendiengatik.
tzen dituzte.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 266 13/12/2016 9:59:03

9
GEHIAGO JAKITEKO
HIRIEI BURUZKO TERMINOLOGIA HIRIETAN BIZI DIREN ANIMALIAK
Hiriekin lotura duten zenbait termino azpimarra Animalia askorentzat, gizakientzat bezala, baliabi
tzea lagungarria izan daiteke, ikasleek unitatea de gero eta mugatuagoak dituen munduan hain
hobeto ulertzeko. bat aukera ematen dituen tokia da hiria.
Habitata eta populaketa bereiztea zaila izan daite Hiriko bizimodura hobekien egokitu diren es
ke batzuetan. Horrez gainera, kontuan izan behar pezieen artean arratoiak eta labezomorroak
da askotan sinonimo gisa ere erabiltzen direla bi gailendu dira batez ere. Arratoiak oso baliaga
termino horiek. rriak dira: estoldak garbitzen laguntzen dute,
• Habitat hitzak bizitzeko baliatzen den espazioa haietan pilatutako hondakinak jaten baitituzte.
adierazten du, eta espazio hori landa-eremua Bestalde, labezomor roak pozoien eraginik ez
edo hiri-eremua izan daiteke. pairatzeko ahalmena garatzen dute. Bi espezie
• Populaketa hitzak biztanleriaren eta espazioa horiek izurri bihur daitezke, oso erraz ugaltzen
ren arteko kokatze-harremanak adierazten ditu baitira.
inplizituki; hau da, eraikuntzak nola banatuta Saguzar eta gekoekin batera, honako espezie
dauden adierazten du. Hortaz, populaketa saka hauek osatzen dute hirietan nagusi den fauna: in
banatuaz edo populaketa kontzentratuaz hitz tsektu txikiak, zorriak, akainak eta etxeko armi
egiten dugu. armak.
Ikasleek egoki erabil dezaketen beste termino bat Hainbat animalia ederki egokitu dira hiriko ingu
hiri-e ztanda da. Esapide horrek gaur egungo rune berrira. Hain zuzen ere, jakin badakigu zen
munduaren ezaugarri nagusietako bat adierazten bait tximeleta-espeziek kolore gris argia hartu
du: biztanleria hirietan pilatu da azken bi men dutela, airearen kutsaduraren antzekoa, ez nabar
deotan, eta hirien kopurua eta tamaina gero eta mentzeko.
handiagoa da. Txolarreak eta usoak, hegazti-espezie hedatue
Aipatzekoak dira, halaber, bi termino hauek: nak, etxe-bazterretara hurbiltzen ahalegintzen
metropolia eta megahiria. Lehenengoa erabiltzen dira. Sarritan ikusten ditugu kalean, kafetegietako
da hiri handia adierazteko, zehaztapenik erantsi mahaietatik gertu, bezeroek utzitako apurrak ja
gabe (biztanle-kopurua, biztanleria-dentsitatea...); teko zain.
dena dela, inplizituki nolabait adierazten du hiri
Egiaztatu da zenbait espeziek ez dutela bizirik
nagusia dela, inguruko eremuaren gunea, eta
irauten gizakirik gabe. Esate baterako, gizakiak
metropoli-barrutiari ematen dizkiola behar dituen
bizi ez diren tokietan txolarreak desagertu egiten
enpleguak eta zerbitzuak.
dira, bai eta zenbait sagu txiki ere. Beste espezie
Bestalde, megahiria erabiltzen da hiri oso handia batzuk, berriz, gizakien inguruan hobeto mol
adierazteko; 10 milioi biztanle edo gehiago dituen datzen dira; adibidez, kaioak ugaldu egiten dira
hiria, alegia. zabortegietan, janari ugari eta toki nahikoa
Adituak ez datoz bat hiri bakoitzari eman behar dutelako.
zaion kalifikazioa erabakitzeko aintzat hartu behar Animalia handiagoek (katuak, txakurrak eta abar)
diren irizpideei buruz. Esate baterako, Dirk hirian bizitzeko arazo gehiago izaten dituzte.
Bronger geografo alemaniarrak adierazitakoari Egoera fisiko onean daudela bermatu behar da,
jarraituz, hiri bat metropoli izateko milioi bat eta eremu egokietara eraman behar dira. Azken
biztanle edo gehiago izan behar ditu, eremu finean, kontzientzia hartu behar dugu: hirian gi
nahiko trinkoan hedatu behar du, batez besteko zakiak eta animaliak elkarrekin bizi gara.
dentsitatea 2.000 bizt./km2 edo gehiago dela, eta
egitura monozentrikoa izan behar du; megahiri
izateko, berriz, batez besteko dentsitate bera izan
dezake, baina bost milioi biztanle izan behar ditu
gutxienez.
Dena dela, desberdintasun handiak daude, batez
ere batzuen eta besteen arteko muga ezartzeko
erabiltzen diren kopuruen alorrean. Adibidez,
Nazio Batuen Erakundearen arabera, megahiri
batek 8 milioi biztanle izan behar ditu gutxienez.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 267 13/12/2016 9:59:05

9
DATU-BANKUA
HIRIKO ETA LANDAKO BIZTANLERIA, KONTINENTEEN ARABERA S
Hiri-populazioa Landa-populazioa Biztanleria osoa Hiri-populazioa h

Eremua
(milaka) (milaka) (milaka) ehunekotan (%) M
Mundua 3.880.128 3.363.656 7.243.784 53,6
b
Asia 2 .064.211 2.278.044 4.342.255 47,5 h

s
Afrika 455.345 682.885 1.138.229 40,0
K
Europa 545.382 197.431 742.813 73,4 i
Ipar Amerika 291.860 66.376 358.236 81,5
h
Hego Amerika eta Karibea 495.857 127.565 623.422 79,5 c
Ozeania 27.473 11.356 38.829 70,8 K
a
Iturria: NBE, 2015
h
M
HIRI-AGLOMERAZIO HANDIENAK (2015)
h
Herrialdea Hiria Biztanleria (milioiak) M
Japonia Tokio 38 h
India Delhi 25,70 g
i
Txina Shanghai 23,74
b
Brasil São Paulo 21,07
India Mumbai 21,04
Mexiko Mexiko Hiria 21,00 L
Txina Beijing/Pekin 20,38
Japonia Osaka 20,24 E
L
Egipto Kairo 18,77
V
Amerikako Estatu Batuak New York – Newark 18,59 M
Bangladesh Dhaka 17,60 b
Pakistan Karatxi 16,62 I
Argentina Buenos Aires 15,18 I
India Kalkuta 14,86 d
Turkia Istanbul 14,16 P

e
Txina Chongqing 13,33
g
Nigeria Lagos 13,12
h
Filipinak Manila 12,95
D
Brasil Rio de Janeiro 12,90 K
Txina Kanton 12,46
S
Amerikako Estatu Batuak Los Angeles – Long Beach – Santa Ana 12,31 y
Errusia Mosku 12,17 K
Kongoko Errepublika Demokratikoa Kinshasa 11,59 M
d
Txina Tianjin 11,21
Frantzia Paris 10,84
Txina Shenzhen 10,75 D
Indonesia Jakarta 10,32
Erresuma Batua Londres 10,31 Á
India Bangalore 10,09
c
g
Peru Lima 9,90
d
Iturria: NBE, 2015 a
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 268 13/12/2016 9:59:07

9
SAREAN Philippe GODARD, Las ciudades del mundo explicadas

a los niños (2008). Gidaliburu xumea, kontzeptu hauek
http://www.bancomundial.org/ modu atsegingarrian azaltzen dituena: zer dira megahiriak,
Munduko Bankuaren web-orria, munduko hiri-garapenari non daude hiri zehatz batzuk eta zer arazo dituzte.
buruzko datuak ematen dituena. VV. AA., Ciudad sobre ciudad: interferencias entre
http://www.ipcc.ch/home_languages_main_spanish. pasado y presente urbano en Europa (2008).
shtml Hitzaldi bilduma, zenbait adituk hirien hazkundeaz eta oraina
Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldeak (IPCC) iraganarekin uztartzeko moduei buruz egindako hausnarketak
ingurumenari buruz ematen duen informazioa biltzen du. biltzen dituena.
http://www.losrecursoshumanos.com/las-10-ciudades- Manuel Antonio ZÁRATE MARTÍN, Geografía humana

con-mayor-contaminacion-del-mundo/ (2012). Hiri-sistemak aztertzen ditu, hiriak askotariko
Kutsadura handiena duten munduko hamar hiriak ezagutzeko jardueren garapenerako gune direla kontuan hartuta, eta
aukera ematen du. hiriek eragindako ingurumen-inpaktuari erreparatzen dio.
https://mapsengine.google.com/map/u/0
Mapak aztertzeko eta egiteko erabil daitekeen webgunea.
DOKUMENTALAK
http://www.ovpm.org/es/new_home.
Munduko Ondare izendatutako hiriei buruzko informazio guztia. Donde habita el olvido, RTVE (2011).
http://unstats.un.org/unsd/geoinfo/UNGEGN/ Espainian hainbat eta hainbat toki abandonatuta
geonames.html. NBEren datu-basea, hiriei buruzko daudela azaltzen duen dokumentala. Ahaztuta geratu
informazioa ematen duten hainbat herrialdetako web-orriak diren lekuak dira, berritzeko edo beste erabilera bat
biltzen dituena. emateko plan zehatzik ez dutenak.
La crisis del agua, RTVE (2015). Mundu osoan ura
kudeatzeko dauden arazoak aztertzen dituen dokumentala.
LIBURUAK La tierra sin humanos, Canal Historia (2009-2010).
Miniseriearen ataletan galdera hau planteatzen zaie zenbait
Erick AGUIRRE, Un sol sobre Managua (1998). adituri: Nolakoa izango ote litzateke Lurra gizakiak
La Noticia egunkariko bi kazetarik –Joaquín Medina eta Carlos desagertuko balira?
Vargas–, beste pertsonaia batzuekin batera, garai bateko
Managua dakarte gogora, eta hiriaren eraldaketa-prozesuaren
berri ematen dute. ZINEMA
Italo CALVINO, Las ciudades invisibles (1972).
Ipuin laburrak, Marco Polok tartariarren errege Kublai Khani Erin Brockovich, Steven Soderberghek zuzendua
deskribatutako alegiazko hirien azalpenak biltzen dituztenak. (2000). Emakume batek gogor borrokatzen du enpresa
batek herriko urak kutsatu dituela salatzeko, eta kutsadura
Philip K. DICK, ¿Sueñan los androides con ovejas
horrek biztanleen hainbat gaixotasun eragin dituela
eléctricas? (1969). Etxebizitza-bloke hutsez eta teknologiaz
frogatzeko.
gainezka dagoen mundu futurista batean girotuta dago, eta
hauts erradioaktiboz betetako hiria aurkezten du. La estrategia del caracol, Sergio Cabrerak zuzendua
(1993). Bogotan etxetik aterarazi nahi dituzten maizter
Dominique LAPIERRE, La ciudad de la alegría (1985).
batzuek abian jartzen duten estrategia planteatzen du.
Kalkutako auzo pobre bateko bizipenak kontatzen ditu.
Gangs of New York, Martin Scorsesek zuzendua (2002).
Suketu MEHTA, Ciudad total. Bombay perdida
New Yorken sorrera, garapena eta etorkizuna adierazten ditu
y encontrada (2015).
irlandar talde batzuen arteko gatazken bitartez.
Krimenaren munduaren ikuspegi bat azaltzen du, eta
Mumbaiko auzoak menderatze aldera zenbait gaizkile taldek El lobo de Wall Street, Martin Scorsesek zuzendua
dituzten liskarren berri ematen du. (2013). New Yorkeko eromenezko erritmoa adierazten du.
Balioak alde batera utzi dira: irabazteak eta edukitzeak
garrantzi handiagoa du izateak baino.
DIBULGAZIOZKO LANAK Lost in translation, Sofia Coppolak zuzendua (2003).

Tokioko antzezlekuan pertsonaia batzuen artean sortzen den
Ángel MARTÍN RAMOS, Lo urbano en 20 autores adiskidetasun-harremana aurkezten du.
contemporáneos (2004). Hitzaldi bilduma, mundu Slumdog millionaire, Danny Boylek zuzendua (2008).
garaikideko hiritze-prozesuaren kontzeptua ikuspegi Mumbaiko auzo pobreetan girotuta dago. Poliziak galdeketa
desberdinetatik aztertzen duena, elementu bateratzaile bat egiten dio gazte bati, mutilak Nork nahi du milioidun izan?
ardatz hartuta: hirien garapena. programan arrakasta lortu ondoren.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 269 13/12/2016 9:59:08

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO HIRIAK
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Landa-eremua eta hiri-eremua H

1 Begiratu irudiei, eta osatu beheko fitxak.
• Eremu-mota: ............................................................... • Eremu-mota: ...............................................................

• Habitata: ...................................................................... • Habitata: ......................................................................
• Laboreen forma: .......................................................... • Eraikinak: .....................................................................
• Beste elementu batzuk: .............................................. • Beste elementu batzuk: .............................................
...................................................................................... .....................................................................................
2 Irakurri testu hau, eta osatu beheko taula.
Landako bizimodua familia-unitatearen inguruan Hirian, berriz, familiako bizitza eta laneko denbora
antolatzen da. Sarritan, kontsumo-unitatea ez ezik, bananduagoak daude; emakumeek lan-arloan gehiago
produkzio-unitatea ere izaten da (nekazaritzako parte hartzen dute; elkarrekiko mendekotasun
ustiategia). Orobat, landa-eremuetan pertsonen ekonomikoak gora egin du; eta aisialdia ez dago berdin
arteko harremanak estuagoak dira, eta elkartasun banatuta. Elementu hauek gailentzen dira: interes
handiagoz bizi dituzte esperientziak, gogobetetzeak partekatuetan oinarritutako bigarren mailako
eta atsekabeak, bai lanetik kanpoko denboran, bai harremanak, lanbidea, eta herritarren gorabehera
lanaldian, askotan aritzen baitira jarduera berean. partekatuak.
Txeran, kidetasunean edo auzotasunean oinarritutako A. VERGARA eta A. D'ENTREMONT,
funtsezko harremanak gailentzen dira. Analisi demografikorako sarrera, 1988 (moldatuta)

Arloa Landa-eremua Hiri-eremua Zure iritziz, zein da egokiena?
Lana/familia erlazioa
Harreman pertsonalak
Emakumeen eginkizuna
Independentzia ekonomikoa
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 270 13/12/2016 9:59:10

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Hirien hierarkia eta funtzioak

1 Begiratu taulari, eta erantzun beheko galderei.
Munduko 1950 2015

sailkapeneko Biztanleria Biztanleria
tokia Hiria Herrialdea Hiria Herrialdea
(milaka) (milaka)
1 New York AEB 12.339 Tokio Japonia 38.000
2 Londres Erresuma Batua 8.733 Delhi India 25.700
3 Tokio Japonia 6.920 Shanghai Txina 23.740
4 Paris Frantzia 5.441 São Paulo Brasil 21.070
5 Mosku Errusia 5.356 Mumbai India 21.040
6 Shanghai Txina 5.333 Mexiko Hiria Mexiko 21.000
7 Rhin–Ruhr Alemania 5.296 Beijing/Pekin Txina 20.380
8 Buenos Aires Argentina 5.042 Osaka Japonia 20.240
9 Chicago AEB 4.945 Kairo Egipto 18.770
10 Kalkuta India 4.446 New York – Newark AEB 18.590
• Zer kontinentetan zegoen hiri-aglomerazio gehien 1950ean? Eta gaur egun?

• Zer hiri daude bi tauletan? Haien tokiak aldatu al dira? Nola?
• Ageri al da Europako hiririk edo eskualderik lehenengo taulan? Eta bigarren taulan?
• Zure ustez, hiri horiek orokorrean hiri globalak al dira? Zer ezaugarri dituzte?
2 Begiratu irudi hauei; adierazi zer funtzio nagusi duen bakoitzak, eta azaldu zertan oinarritu zaren ondorio hori ateratzeko.
Zer eragin dute hiri horiek beste hiri batzuetan?
Piramidea Kairon Fabrika Shanghain NBEren egoitza New Yorken
Irudia Funtzio nagusia Azalpena
Shanghai
Kairo
New York
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 271 13/12/2016 9:59:14

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Hiriak herrialde garatuetan eta garapen-bidean daudenetan H

1 Osatu herrialde garatuetako eta garapen-bidean dauden herrialdeetako hiri-eremuaren egiturari buruzko
taula hauek.
Hirigune historikoa Zabalguneak CBD Aldiriak
Herrialde
garatuak
Hirigune historikoa CBD Auzo pobreak Industrialdeak
Garapen-bidean
dauden herrialdeak
2 Begiratu irudi hauei, eta zehaztu hirien zer zati adierazten duten.
Herrialde garatuak Garapen-bidean dauden herrialdeak
Hiriko zatia: Hiriko zatia:
Hiriko zatia: Hiriko zatia:
3 Erantzun galdera hauei:

• Bilatu informazioa, eta azaldu zer desberdintasun nagusi dauden hiri hauen egituren artean: Europako antzinako hiriak,
Amerikako hiri anglosaxoiak eta Australiako hiriak.
• Zer desberdintasun daude herrialde garatuetako eta garapen-bidean dauden herrialdeetako hirien egituren artean?
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 272 13/12/2016 9:59:18

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
n Hiria
1 Osatu hiriei buruzko eskema hauek:
•
•
Ezaugarriak •
•
•
•
Funtzioak •
•
•
•
Kanpoko egitura •
•
HIRIAK
•
Hiri-eremuak •
•
•
•
Hiri-hierarkia •
•
Hirien arazoak
Hirigune historikoa
Herrialde
garatuak
HIRI-EGITURA
Garapen-bidean
dauden
herrialdeak
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 273 13/12/2016 9:59:23

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Kairora bidaia K
Kairo Egiptoko hiriburua da, eta inguruko hiriekin (Giza, Imbaba eta Heliopolis) 18 milioi biztanletik gorako
hiri-aglomerazioa osatzen du. Guztira, 32.000 hektareatik gora hartzen dituzte. Arabiar hiri handiena da Kairo,
bai eta Afrikako metropoli jendetsuena ere.
1
Kairora bidaian joan zara, eta hiriko eremu modernoen eta antzinako eremuen artean dauden aldeak atentzioa eman
dizute. Lotu irudi hauek hirien egituraren zati batekin.
2 Zure iritziz, zer funtzio betetzen ditu hiriak? Azaldu zergatia.
3 Begiratu mapari eta erantzun:

• Zer eragin-eremu du hiriak?
Zer erlazio mota sortuko dira?
• Nolakoa da hiriaren planoa?
• Nola hazi da?
• Zer muga jarri dizkio natura-inguruneak
hiriaren hazkundeari?
4 Irakurri testu hau eta azaldu zer helburu planteatzen dituzten Egipton hirien hazkundeari buruz.
Egiptoko ekonomia bat-batean balaztatu zen eurotik gorako eraikuntza-kostuak) adierazten dute
2011ko iraultzaren ostean, eta harrezkero itxuragabeko eraikuntza dela garapen-bidean dagoen
BPGd-ren hazkundea % 2 inguruan gelditu da. eta gabezia sozial larriak dituen herrialde batentzat.
Sharm el Sheij-en gobernuak aurkeztutako proiektu Eta hori guztia oso denbora laburrean: 5-7 urteko
faraonikoen artean, basamortuaren erdian oraindik epean. Sektore publikoaren eta pribatuaren arteko
izenik ez duen hiri baten eraikuntza gailendu da. partzuergo batek egingo ditu eraikuntza-lanak, Persiar
Ekintza horri buruz zabaldu diren datu guztiek golkoan luxuzko zenbait proiekturen ardura duen
(490 km2-ko azalera, Londresko Heathrow baino Emirerrietako handiki baten zuzendaritzapean.
handiagoa izango den aireportua, eta 40.000 milioi El País, 2015eko martxoaren 16a
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 274 13/12/2016 9:59:26

6. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Kutsadura Txinan
1 Zure lagun batek Pekinera bidaia egin zuen 2015eko Gabonetan, eta egun haietan bizi izan zituen kutsadura-arazoen
berri eman zizun. Irakurri testu hau, eta erantzun beheko galderei.
Txinako kutsadura-krisia larritu da

Txinako iparraldeko kutsadura handiaren ondorioz, jasango nuke, baina egunero gertatzen ari dela
ehunka hegaldi bertan behera utzi behar izan ikusten dudanean, harri eta zur geratzen naiz.
dituzte hiriburuan, Pekinen, eta agintariek 100 Hau izango al da aurrerantzean gure egunerokoa?»,
milioi pertsonari gomendatu diete etxe barruan adierazi du beste biztanle batek. […]
geratzeko. Prentsa ofizialistak ere aitortu du azaroan eta
Alerta gorrian zenbait egun egin ostean, abenduko orain arteko egunetan pekindarrek
herrialdeko hiri nagusiak kutsadura handieneko arnastu duten airea azken hiru urteetako
egunak asteartean amaitu zituelakoan geunden, okerrena izan dela. «Ikatzaren erabilerak sortzen
baina ostiralean PM2.5 partikulen indizea (alegia, duen kutsadura gero eta handiagoak du errua»,
osasunari kalte gehien egiten dioten partikulen adierazi du Meng Fan-ek, Txinako Ingurumen
indizea) izugarri igo zen: 620 metro kubikoko, Zientzien Ikerketarako Akademiako adituak.
Osasunaren Mundu Erakundearen arabera 25etik […]
gorako indizeak gizakientzat kaltegarriak direla Betiereko krisia dela eta, portaera aldatzen
kontuan hartuta. ari da hiriburuko biztanleen artean. Nazioarteko
Egunsentian langar zurixka batek estaltzen zuen enpresa batzuek (J. D. Power, Pricewaterhouse
hiriburua, ehunka metrotara ezin zen ezer ikusi, Coopers eta abar) bulegoetan aire garbiz betetako
eta horrek kritika mordoa sortu du sare burbuila bat sortzeko beharra ikusi dute, eta
sozialetan. diru-kopuru handiak inbertitu dituzte airea
«Nola bilatuko du bidea Bizarzurik Pekinen?», garbitzen duten instalazioetan. Hiriko ikastetxe
galdetu du ironiaz Weiboko internauta batek. onenek ere logistika bera eskaintzen dute,
irakaskuntzaren kalitateari erantsitako gehigarri
Beste batzuk haserre handiagoa adierazi dute: erakargarri gisa.
«Urteko egun bakan batzuetan gertatuko balitz,
El Mundo, 2015eko abenduaren 25a
• Zer ondorio eragin ditu kutsadurak Pekinen?

• PM2.5 partikulen zer indize zeuden? Zer indize gomendatzen ditu Osasunaren Mundu Erakundeak?
• Zer neurri hartu ditu gobernuak? Eta enpresek?
2 Erreparatu Txinako kutsaduraren mapari, denbora errealean, honako web-orri honetan:

http://aqicn.org/map/china/es/. Horren ondoren, erantzun galdera hauei:
• Zer eremu dira kutsatuenak?
• Zergatik ote da?
• Zure ustez, zergatik ez dago airearen kutsaduraren adierazlerik toki batzuetan?
3 Bilatu bideo hau Interneten: https://www.youtube.com/watch?v=lBlzdRviO14. Azaldu:

• Zer kausa eta ondorio nagusi ditu kutsadurak Txinan?
• Bideo hori debekatu egin zuten Txinan. Zure iritziz, zergatik debekatu zuten?
4 Begiratu albiste honetan ematen dituzten irudiei: http://elpais.com/elpais/2015/12/02/media/

1449072106_370463.html. Azaldu kutsadurak Pekinen eragiten dituen ondorioak.
5 Kutsadura-arazoez gainera, beste arazo batzuk ere baditu Pekinek. Bilatu gainerako arazoei buruzko informazioak,
eta idatzi txosten bat arazo horiek laburbilduta.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 275 13/12/2016 9:59:27

7. fitxa
Izena: Maila: Data:
Hiri-aglomerazioak denboran zehar

1
Begiratu 2003ko hiri-biztanleriaren mapa honi, eta alderatu zure liburuko maparekin.
• Zer kontinentek zituzten hiri-biztanleriaren ehuneko handienak 2003an?

Gaur egun ere kontinente horiek gailentzen al dira?
• Zer aldaketa nagusi hautematen dira bi mapen artean?
• Zure iritziz, nolako bilakaera izango du biztanleriak etorkizunean?
• Zer hiri ziren planetako jendetsuenak 2003an? Eta gaur egun? Gora ala behera egin dute?
2 Aukeratu goiko mapako kontinente bakoitzeko herrialde bat, bilatu informazioa eta erabili taula osatzeko.
Jaiotza-tasa eta Biztanleria-

Herrialdea Biztanleria Gobernu mota
heriotza-tasa dentsitatea
Afrika:
Asia:
Europa:
Ipar Amerika:
Hego Amerika eta

Karibea:
Ozeania:
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 276 13/12/2016 9:59:30

SAKONTZEKO HIRIAK
8. fitxa
HIRI IDEALA
Izena: Maila: Data:
1 Irakurri Brasiliari buruzko testu hau:
Brasilia, beste hiri batzuk bezala (Washington, Canberra)

eginkizun garbi bat betetzeko eraiki zuten: herrialdeko
hiriburu berria izateko. Dagokigun kasuan, Brasilgo
hiriburu berria da, hala izendatu zuten ofizialki 1960an.
Oso denbora laburrean sortu zuten: bost urte iraun
zuten eraikuntza-lanek. Herrialdearen barrualdean
eraiki zuten, Mato Grosso meseta handian, ia biztanlerik
ez zegoen tokian; izan ere, eremu oso idorra zen, eta
zaila zen hara iristea. Hiriburua toki hartan jartzean,
garapen ekonomiko eta administratiboaren gune berri
bat bultzatu nahi zuten. Aurreko bi hiriburuak (Rio de
Janeiro eta Salvador da Bahia) kostaldean zeuden, eta
haietatik urrun eraiki zuten Brasilia.
Brasiliako katedrala
• Bilatu Brasiliaren antolaketari buruzko informazioa, eta marraztu nolako plangintza egin zuten adieraziko duen plano bat.
Zergatik kokatu zuten barrualdean eta ez kostaldean?
• Sartu webgune honetan eta bilatu Brasilia: https://www.google.es/maps. Zure ustez, eusten al diote gaur egun hasierako planari?
• Nork diseinatu eta bultzatu zuen proiektua? Zer eraikin gailendu dira? Nola antolatuta daude bizitegi-auzoak?
Eta industria-eremua?
• Ausartuko al zinateke herrialde bateko hiriburu-proiektu berri bat egiten?
2 Halaber, 2007an Dorre Bionikoa egiteko proiektua sortu zen. Begiratu grafikoari eta osatu taula.
Komunikazio-zentroa
Bulegoak
12 bizitegi-auzo, Altuera: 1.228 m Biztanleak: Azalera:

lorategiak eta (300 solairu) 100.000 2.000.000 m2
aisialdiko guneak
Hiri arrunten ezaugarriak Dorre Bionikoaren ezaugarriak
Tamaina
Eraikin-kontzentrazioa
Eragina inguruan
Gizarte-harremanak
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 277 13/12/2016 9:59:32

SAKONTZEKO HIRIAK
9. fitxa
HIRI BATEN PLANOA AZTERTZEA
Izena: Maila: Data:
1 Begiratu Londresko planoari eta erantzun. HAMPSTEAD ERDI-MAILAKO

BIZITEGI-AUZOAK
REGENT´S
PARK
LANGILEEN
BIZITEGI-AUZOAK
ISLINGTON
Londreseko
Unibertsitatea
ERDI-MAILAKO
BIZITEGI-AUZOAK ABERATSEN BLOOMSBURY
BIZITEGI-AUZOAK HIRIKO FUNTZIOAK
Ingalaterrako
LANGILEEN Bankua Eraikin publikoak
BIZITEGI-AUZOAK
ISLINGTON SOHO Parkeak
Piccadilly San Paulo Londreseko
Circus Trafalgar C ITY dorrea
ib ai a katedrala
Tren-geltokiak
OOMSBURY Square Ta m es is
HIRIKO FUNTZIOAK HYDE MAYFAIR
LONDON
Ingalaterrako PARK DOCKS
Lotura-trenbide
Bankua Eraikin publikoak nagusiak
GREEN
County
PARK ST-JAMES Hall
Parkeak PARK Guy´s
HIRUGARREN SEKTOREKO JARDUERAK
San Paulo Londreseko Buckingham
C ITY dorrea jauregia Hospital
a katedrala
Tren-geltokiak
es is ib ai Parlamentua Finantza- eta ekonomia-eremua
Ta m Westminster
LONDON
DOCKS
Lotura-trenbide BELGRAVIA abadia SOUTHWARK Hirugarren sektoreko beste
nagusiak jarduera batzuk (merkataritza...)
County KENSINGTON Eaton
WESTMINSTER
Hall Square
Guy´s
HIRUGARREN SEKTOREKO JARDUERAK
ERDI-MAILAKO
Hospital BIZITEGI-AUZOAK Eskala
amentua Finantza- eta ekonomia-eremua 0 1,5
SOUTHWARK Hirugarren sektoreko beste LAMBETH
jarduera batzuk (merkataritza...) Kilometro
CHELSEA a ia
s is ib
ERDI-MAILAKO Tame
BIZITEGI-AUZOAK Eskala
0 1,5
LAMBETH
• Bilatu planoan herrialde garatu baten zatiak.
Kilometro
• Bilatu irudi bakoitza planoan.

829754Rp121
829754Rp121
2 Sartu ArcGIS Online plataformaren web-orrian (http://www.arcgis.com/), sakatu «Mapa» eta bilatu Londres.
• Erabili zooma, planoan adierazitako hiri-eremuak identifikatzeko, eta deskribatu nolakoak diren kaleak eta eraikinak
(forma, tamaina eta abar).
• Nolakoa da Londresko planoa? Begiratu hiru irudiei, eta adierazi zer egiturarekin erlaziona daitekeen.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 278 826932B3p082H2 13/12/2016 9:59:38

826932B3p082H1
826932B3p082H3
9
HIRIAK
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer da hiria? 6 Nola esaten zaio hiri batek eta inguruko biztanleguneek
a. 150 bizt./km baino biztanleria-dentsitate
2 osatutako hiri-eremuari?
handiagoa duen lurraldea. a. Metropoli-barrutia.
b. Hiri-eremuko biztanlegune mota. b. Megalopolia.
c. 150 bizt./km2 baino biztanleria-dentsitate c. Konurbazioa.
txikiagoa duen lurraldea.
7 Zer egitura dute garapen-bidean dauden herrialdeetako
2 Zenbat funtzio betetzen dituzte hiriek? hiriek?
a. Funtzio bakarra dute. a. Hirigune historikoa; CBDa eta bizitegi-auzoak;
b. Zenbait funtzio dituzte: zenbat eta hiri txabola-auzo pobreak; industrialdeak.
handiagoak izan, orduan eta funtzio gehiago b. Hirigune historikoa; zabalguneak eta
betetzen dituzte. industrialdeak; CBDa eta aldiriak.
c. Aurreko bi erantzunak ez dira zuzenak. c. Hirigune historikoa; zabalguneak eta CBDa;
industrialdeak.
3 Zer eremu funtzional dituzte hiriek?
a. Hirigunea, industria-eremuak eta
8 Zer maila daude munduko hiri-hierarkian?
merkataritza-eremuak. a. Hiru maila: hiri globalak, hiri nazionalak eta
b. Hirigunea, bizitegi-auzoak eta eskualdeko hiriak.
industria-eremuak. b. Lau maila: hiri globalak, kontinenteko hiriak, hiri
c. Hirigunea, bizitegi-auzoak, industria-eremuak, nazionalak eta eskualdeko hiriak.
eta merkataritza-, zerbitzu- eta c. Bi maila: hiri globalak eta eskualdeko hiriak.
garraio-eremuak.
9 Zer dira hiri globalak?
4 Zer da hiriaren planoa? a. Mundu osoko ekonomiari eta gizarteari eragiten
a. Hiriaren edo haren zati baten eskema bidezko dieten erabakiak eta jarduerak garatzen diren
adierazpena. tokiak.
b. Hiriguneko eraikinen antolaketa. b. Hiri multzoak.
c. Erakunde publiko batek egindako hiri-eremuaren c. Herrialde edo eskualde jakin batean eragina
antolaketa. duten hiri-aglomerazioak.
5 Zer dira hiri barreiatuak? 10 Non egoten dira, eskuarki, hiriko bero-uharteak?
a. Eremu hiritartu jarraitu eta trinkoa duten hiriak. a. Aldirietan.
b. Eremu hiritartu jarraiturik ezta trinkorik ere ez b. Industrialdeetan.
duten hiriak. c. Hiriguneetan.
c. Hiritartu gabeko zenbait eremu dituzten hiriak.
1. b, 2. b, 3. c, 4. a, 5. b, 6. a, 7. a, 8. b, 9. a, 10. c.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 279 13/12/2016 9:59:39

9
HIRIAK
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Definitu kontzeptu hauek: (1,5 p.)

• Lursaila:
• Hiri barreiatua:
• Konurbazioa:
• CBD:
• Hiri nazionala:
• Hiri-hierarkia:
2 Zer ezaugarri ditu landa-eremuak? (1 p.)
3 Osatu hiri-eremuen ezaugarriei buruzko taula hau: (1 p.)
Biztanle kopurua (Espainian)
Eraikinen tipologia
Eragina
4 Begiratu bi irudi hauei, eta azaldu hirien zer funtzio adierazten dituzten. (1,5 p.)
Funtzioa: Funtzioa:
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 280 13/12/2016 9:59:42

O PROBA
5 Hiriko zer zati adierazten dituzte irudi hauek? Hiri garatuetakoak ala garapen-bidean dauden hirietakoak dira?
Eman azalpenak. (1,5 p.)
6 Azaldu zer harreman izaten dituzten hiriek elkarren artean. (1 p.)
7 Osatu munduko hiri-hierarkiari buruzko taula hau: (1 p.)
Hiri globalak
Kontinenteko hiriak
Hiri nazionalak
Eskualdeko hiriak
8 Irakurri testu hau, eta azaldu hirien zer arazo adierazten duen. (1,5 p.)
Urtero 48.000 pertsona hiltzen dira behar baino lehen Frantzian, airearen
kutsaduraren ondorioz (aurreko ikerlanetan adierazitakoa baino 8.000
gehiago). Heriotzen hirugarren eragilea da, tabakoaren eta alkoholaren
ondoren. Emaitza horiek Frantziako Osasun Publikoaren agentziak egindako
ikerketaren ondorioak dira, asteartean argitaratuak. Frantziarentzat oso
delikatua den unean iritsi da datu horiek; izan ere, eredu energetikoa

eraldatzeko ahaleginetan dabil herrialdea, airearen kutsatzaile kaltegarrienak
(esate baterako, diesela) desagerrarazteko neurri zorrotzen bidez.
El País, 2016ko ekainaren 22a

ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 281 13/12/2016 9:59:44

9
HIRIAK
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu eta bereizi kontzeptu hauek: (1 p.)

• Hiri globala eta kontinenteko hiria:
• Hirien egitura eta hiri-hierarkia:
• Konurbazioak eta megalopoliak:
• Habitat kontzentratua eta habitat sakabanatua:
• Metropoliak eta tarteko hiriak:
2 Azaldu landa-eremuaren eta hiri-eremuaren arteko desberdintasun nagusiak. (1 p.)
3 Bereizi hirien funtzio nagusiak. (1 p.)
Industria-funtzioa
Kultura-funtzioa eta hezkuntza-funtzioa
Funtzio politiko eta administratiboa
Turismo funtzioa
4 Begiratu irudiari. Zer plano mota da? Zer bereizgarri ditu? (1 p.)
5 Nolako bilakaera du hiri-eremuak gaur egun? (1 p.)

826932B3p082H1

ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 282 13/12/2016 9:59:45

A PROBA
6 Erreparatu eskemari, eta esan zer hiri motari dagokion. Idatzi zer zati dituen, eta azaldu labur-labur. (1,5 p.)
7 Osatu munduko hiri-hierarkiari buruzko taula hau: (1 p.)
Hiri globalak
Kontinenteko hiriak
Hiri nazionalak
Eskualdeko hiriak
8 Zer bereizgarri dute hiri globalek? (1 p.)
9 Irakurri testu hau, eta azaldu hirien zer arazo adierazten dituen. (1,5 p.)

Grezian kutsadura izugarri igo da aurtengo neguan, gero eta gehiago erabiltzen
dutelako sua etxebizitzak berotzeko. Espainia ez da egoera horretara iritsi, baina
Europako herrialdeetan energia-pobretasunaren igoera handienetako bat pairatu

dugu azken urteotan: 2008an energia-pobretasunaren tasa % 5,9koa zen, eta iaz
% 10ekoa.

Horrenbestez, aspalditik oinarrizkoak jotzen diren beharrak, hala nola berokuntza
eta ur beroa, berriro ondasun urri bihurtzen ari dira Espainiako gero eta etxe
gehiagotan. Atzerakada hori bi fenomeno paralelo bateratzearen emaitza izan da:
alde batetik, etxeetako diru-sarrerek behera egin dute, krisi ekonomikoaren
ondorioz, eta bestetik, elektrizitate-tarifek gora eta gora egin dute.

El País, 2013ko apirilaren 4a

ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 283 13/12/2016 9:59:47

9
HIRIAK
Jarduerak
O proba A proba
1. Oinarrizko demografia-kontzeptuak
erabiltzea biztanleriaren portaerak
ulertzeko. 1, 2, 3, 4, 5, 8 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9
5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen

hazkundea, hiri- eta landa-espazioaren
funtzio-desberdintasuna eta haietan gertatzen
1, 6, 7 1, 7, 8
diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza hori
zenbait eremutako adibideetan erabiltzea,
tokikoetan zein mundukoetan.
O proba 4 Ezkerreko irudiak turismo-funtzioa adierazten du: hiriek

monumentu historikoak eta turismoarentzat erakargarriak
1 • Lursaila: nekazaritza-paisaian ustiatzen den lur-eremua. diren beste alderdi batzuk dituzte; adibidez, jaialdiak,
azokak, erakusketak, kongresuak eta museoak.
• Hiri barreiatua: hiri-masa trinko gisa hazteari utzi dion hiria,
hasierako hiriari gune berriak ordenarik gabe eransten Eskuineko irudiak funtzio politiko eta administratiboa
dizkiona. adierazten du : eremu bateko –probintzia, estatua–
• Konurbazioa: metropoli-barrutia baino eremu zabalagoa, hiriburu diren hirietan gobernu-erakundeak egoten
hainbat hiriz eta metropoli-barrutiz osatua. Haiek dira, bai eta nazioarteko beste erakunde batzuk ere.
haztearen ondorioz, hiriak elkartu eta hiri-eremu jarraituak 5 Ezkerreko irudian CBD bat ikusten da, eta eskuinekoan
osatu dira. aldiriak ageri dira. Biak ager daitezke bi hiri motetan.
• CBD: negozio-distritu zentrala, finantza-enpresen eta Hiri garatuetan CBDak enpresa-jardueretarako soilik
negozioen egoitza diren etxe orratzez osatua, eta erabiltzen dira. Garapen-bidean dauden hirietan, berriz,
bizitegi-erabilera urria duena. deskolonizazioen ostean eraiki ziren, eta haien inguruan
• Hiri nazionala: herrialdea eragin-eremu duen hiria da, bizitegi-auzoak ere badaude. Garapen-bidean dauden
baina eragin-eremu hori mugaz harago ere zabal hirietan, biztanleek eraikitako txabolak daude aldirietan,
daiteke. Herrialde bakoitzeko hiri-sistemak hiri eta bertan bizi dira landa-eremutik etorritako hainbat eta
globalen eta kontinenteko hirien sarearekin hainbat pertsona pobre.
lotzen ditu. 6 Hiriek harreman handiak izaten dituzte elkarren artean:
• Hiri-hierarkia: hiriek beste hiriekiko harremanen • Komunikazio- eta garraio-harremanak. Hiriak garraio- eta
intentsitatearen eta ezaugarrien arabera duten komunikazio-sareen bidez konektatuta daude. Hori dela
garrantzia. eta, banatzaile gisa funtzionatzen dute hiri batetik bestera
2 Landa-eremua zabala da, eta bertako eta hirietatik landa-eremura; errepideen, trenbideen eta
biztanleria-dentsitatea 150 bizt./km2 baino txikiagoa hegazkin eta itsasontzientzako bideen bitartez
izaten da. Landa-eremuan pertsonen eta salgaien komunikatzen dira, eta pertsonak, salgaiak, zerbitzuak eta
mugimenduak ez dira ugariak. Gailentzen diren jarduera abar garraiatzen dituzte.
ekonomikoak nekazaritzakoak, abeltzaintzakoak, • Politika- eta ekonomia-harremanak. Hiriak enpresen
basogintzakoak eta arrantzakoak dira. egoitzak dira, eta hirietan hartzen dira, adibidez, erabaki
3 Biztanle kopurua (Espainian). 10.000 biztanletik gorako ekonomiko, administratibo eta politikoak. Hirietan,
biztanleguneak dira. harremanak sortzen dira enpresen artean eta beste hiri
batzuetako gobernuekin.
Eraikinen tipologia. Etxebizitza-blokeak eta bulegoz
osaturiko eraikinak nagusi dira. • Berrikuntzari lotutako harremanak. Hiriak berrikuntza
Jarduera ekonomikoak. Hirugarren sektoreko jarduerak eta zientifiko eta teknologikorako guneak dira, eta beraz,
zenbait industria. berrikuntzak sortzen dituzten zentroen arteko harremanak
hirien arteko harremanak dira.
Eragina. Espazioa eraldatzeko gaitasun handia dute. Hiria
zenbat eta aktiboagoa izan, orduan eta eragin handiagoa 7 Hiri globalak. Mundu osoko hirietan eragiteko gaitasuna
izango du. duten hiriak dira.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 284 13/12/2016 9:59:47

Kontinenteko hiriak. Hiri hauen eragin-eremuak kontinente Garraio-azpiegiturak hirietako espazioaren zati
bat edo zenbait herrialde hartzen ditu. garrantzitsua dira. Hiri-eremuetan pertsonen, salgaien,
Hiri nazionalak. Hiri hauen eragin-eremua bere herrialdea ideien eta bestelakoen mugimendu handia dago.
da, baina mugaz harago ere zabal daiteke. Hiri hauen bitartez Jarduera nagusiak hirugarren sektorekoak eta industriaren
lotzen dira herrialde bakoitzeko hiri-sistemak hiri globalen eta alorrekoak dira.
kontinenteko hirien sarearekin. Hori dela eta, berrikuntzetako 3 • Industria-funtzioa. Hiri askoren funtzio nagusia izan da,
asko hiri horien bidez sartzen dira herrialdeetara. nahiz eta azken hamarkadetan garrantzia galdu duen,
Eskualdeko hiriak. Beren herrialdearen zati batean edo batez ere herrialde garatuetan. Fabrikak hirien erdiguneak
inguruan duten eskualdean dute eragina. utzi eta hiri-eremuko leku jakin batzuk hartzen hasi ziren:
8 Kutsaduraren arazoa adierazten du. Testuaren arabera, industrialdeak.
48.000 pertsonatik gora hiltzen dira urtero Frantzian • Kultura-funtzioa eta hezkuntza-funtzioa. Hiriak ikasteko
kutsaduraren ondorioz. Karbono dioxidoa eta nitrogenoa lekuak dira; askok beren hiri-eremutik kanpo bizi diren
berotegi-efektuko gasak (BEG) dira. Erregai fosilak erabiltzen ikasleak ere hartzen dituzte. Beste herrialde batzuetako
dituzten ibilgailuek, berogailuek eta abarrek isurtzen dituzte ikasleak ere iristen dira hirietara, unibertsitateen arteko
atmosferara. Elementu horien isurketa klima-aldaketaren hitzarmenei esker.
arrazoi nagusietako bat da. • Funtzio politiko eta administratiboa. Eremu bateko
(probintzia, estatua) hiriburu diren hirietan,
gobernu-erakundeak egoten dira, eta hiritik kudeatzen
A proba dute eremua.
• Turismo-funtzioa. Hiriek monumentu historikoak eta
1 • Hiri globala eta kontinenteko hiria: Hiri globala mundu turismoarentzat erakargarriak diren beste alderdi batzuk
osoko hirietan eragiteko gaitasuna duena da, eta dituzte; adibidez, jaialdiak, azokak, erakusketak,
kontinenteko hiria, berriz, kontinente batean edo zenbait kongresuak eta museoak.
herrialdetan eragiteko gaitasuna duena. 4 Plano irregularra da: kaleak ordenarik gabe trazatuta daude.
• Hirien egitura eta hiri-hierarkia: Hirian funtzio bakoitzak Ohikoa da Erdi Aroan sortutako hirigune historikoetan.
duen kokapenak hiriaren barne-egitura osatzen du,
5 Gaur egun hiriak ez dira jada hazten hiri-masa trinko gisa,
eta hiri-hierarkia, berriz, hiriek duten garrantziaren
hasierako hiriari gune berriak gehituz. Orain, hiriak modu
araberako hurrenkera bat da, harremanen indarra eta
barreiatuan hazten dira: biztanleak eta jarduera ekonomikoak
ezaugarriak kontuan izanda.
hiria utzi eta inguruko biztanlegune edo udalerrietan
• Konurbazioak eta megalopoliak: Konurbazioak
finkatzen dira, hiriarekin komunikazio ona duten eta lur
metropoli-barrutia baino hiri-eremu zabalagoak dira,
merkeagoak dituzten lekuetan.
eta hainbat hiriz eta metropoli-barrutiz osatuta daude.
Horren ondorioz, oso hiri-eremu gizatiartua sortzen da:
Horiek haztearen ondorioz, hiriak elkartu eta hiri-eremu
batetik, biztanleria-dentsitate handiko eremu bat du
jarraituak osatu dira. Megalopoliak hiri-eremu jarraitu
–hiria bera–, eta bestetik, biztanle gutxiagoko eremu txikiago
izugarriak dira, ehunka kilometro koadro hartzen dituzte;
batzuk sakabanatuta ditu.
konurbazioak, metropoli-barrutiak eta hiriak dituzte
barnean. Eremu horietan, industria, saltegi handiak, logistikaguneak,
komunikazio-bideak eta hirugarren sektoreko beste eraikuntza
• Habitat kontzentratua eta habitat sakabanatua:
batzuk –hala nola unibertsitateak eta negozio-zentroak–
Etxebizitzen antolaketa da. Sakabanatua da etxebizitzak
finkatzen dira, bai eta bizitegi-auzoak ere.
espazioan barreiatuta badaude, hala nola herrixketan;
kontzentratua da etxebizitzak multzoka badaude, 6 Latinoamerikako garapen-bidean dauden hirien egiturari
hala nola herrietan. dagokio.
• Metropoliak eta tarteko hiriak: Metropoliek 5.000.000 – Eskeman, hiriaren zati hauek idatzi behar dira: txabola-auzo
10.000.000 biztanle izaten dituzte; tarteko hiriek, berriz, pobreak; industrialdea; hirigune historikoa, degradatutako
500.000 – 1.000.000 biztanle izaten dituzte, eta auzoekin; negoziogunea eta bizitegi-auzoa.
herrialdearen zati bat edo eskualdea izaten dute • Hirigune historikoak askotarikoak izan daitezke, hiriaren
eragin-eremu. iraganaren arabera: adibidez, milaka urteko hiri
2 Landa-eremua zabala da, eta bertako musulmanak, hirigune historiko handiak dituzten Asiako
biztanleria-dentsitatea 150 bizt./km2 baino txikiagoa hiriak, eta hirigune historikorik ez duten hiriak, europar
izaten da. Landa-eremuan pertsonen eta salgaien kolonoek sortuak. Gehienak europarren koloniak izan
mugimenduak ez dira ugariak. Gailentzen diren jarduera zirenez, garai hartan kolonoek eraikitako auzo europarrak
ekonomikoak nekazaritzakoak, abeltzaintzakoak, geratzen dira.
basogintzakoak eta arrantzakoak dira. Hiri-eremua ez da • CBD altua, hirigune historikoaren alboan dagoena,
landa-eremua bezain zabala, baina askoz biztanle gehiago deskolonizazioaren ondoren sortua, garapen-prozesu
ditu. Biztanleria-dentsitatea 150 hab./km2 baino handiagoa motelaren ostean. Horren inguruan dirudun
izaten da, eta bizileku, fabrika, biltegi edo merkataritzagune jendearentzako bizitegi-auzo dotoreak finkatu dira,
izateko egokitutako eraikinez osatutako hiriak ditu. familia bakarreko etxeekin.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 285 13/12/2016 9:59:48

9
HIRIAK
• Biztanleek eraikitako txabola-auzo pobreak edo slumak. 8 Hiri globalak erabaki ugari hartzen diren tokiak dira, eta ia
Bertan bizi dira landa-eremutik etorritako hainbat eta mundu osoko ekonomiari eta gizarteari eragiten dieten
hainbat pobre. jarduerak garatzen dira toki horietan. Hiri globalak
• Industrialdeak herrialde garatuetako inbertsioei esker sailkatzeko, bost irizpide hartzen dira kontuan: ekonomia- eta
eraikitzen dira, eta aldirietan egoten dira, merkeago finantza-jarduera, hirugarren sektorean batez ere; giza
ekoizteko. Haien inguruan langile-auzoak kapitala, bai profesionalak prestatzeko gaitasuna bai talentua
daude. erakartzeko eta hari eusteko ahalmena aintzat hartuta;
7 • Hiri globalak. Mundu osoko hirietan eragiteko gaitasuna informazio-trukea, informazio-askatasuna aztertuta;
duten hiriak dira. esperientzia kulturala, hiriak kulturaz gozatzeko eskaintzen
dituen aukerak neurtuta; eta konpromiso politikoa, enbaxada
• Kontinenteko hiriak. Hiri hauen eragin-eremuak kontinente
eta kontsulatu kopuruak kontuan izanda.
bat edo zenbait herrialde hartzen ditu.
• Hiri nazionalak. Hiri hauen eragin-eremua bere herrialdea
9 Testuak adierazten du krisiaren ondorioz hiriak kutsatzen ari
da, baina mugaz harago ere zabal daiteke. Hiri hauen direla Grezian, sua erabiltzen baitute etxeak berotzeko.
bitartez lotzen dira herrialde bakoitzeko hiri-sistemak hiri Espainian ere arazoak daude; batez ere, energia-
globalen eta kontinenteko hirien sarearekin. Hori dela eta, pobretasunaren tasa igotzearen ondorioz gizarte-bazterketa
berrikuntzetako asko hiri horien bidez sartzen dira arazoak sortu direlako.
herrialdeetara.
• Eskualdeko hiriak. Beren herrialdearen zati batean edo
inguruan duten eskualdean dute eragina.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 286 13/12/2016 9:59:48

.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 287 13/12/2016 9:59:49

9
HIRIAK
Izena: Maila: Data:
Hiri bat sortzeko ideia ez da gauza berria. Antzinako hiri bat eraldatzeko aukera eman dizute.
Hona hemen Turene, hiri erradiozentrikoa, bi muga natural dituena: alde batetik, ibaia, eta bestetik,
hego-mendebaldeko muino handia.
Turene
Lidena ibaia
Goriz mendia
1 Hasieran Turene herri bat zen. Zerk bereizten ditu landa-eremua eta hiri-eremua honako arlo hauetan? (1 p.)
Eraikinak
Biztanle kopurua
Lurraldea
2 Pixkanaka, gero eta gehiago hazi da herria, eta hiri-eremu bihurtu da: hasieran metropoli-barruti, gero konurbazio,
eta azkenean megalopoli izatera iritsi da. Azaldu kontzeptu horien arteko desberdintasunak. Marraztu planoan herriaren
hazkunde-prozesua. (1 p.)
3 Hiria herrialde garatu batean dago. Pentsatu non egon daitezkeen hiriko gune hauek, kokatu marrazkian, eta azaldu
bakoitzaren ezaugarriak. (1,5 p.)
• Hirigune historikoa:

• CBD:

• Zabalgunea:

• Aldiriak:

ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 288 13/12/2016 9:59:51

PROBA
4 Zer elementuk mugatzen dute hiriaren hazkundea? Nola hazten dira hiriak gaur egun? (1 p.)
5 Zer funtzio bete behar ditu zure hiriak eragin handia izateko? (1 p.)
6 Zure hiria hiri globala izan daiteke. Zer faktorek mugatzen dute zer den hiri globala? (1 p.)
7 Zure hiriaren planoa erradiozentrikoa bada, zer ereduren araberakoa da? Zer ezaugarri ditu? (1,5 p.)
8 Zure hiritik gertu, beste hiri bat sortu da. Nolako harremanak sor daitezke bi hirien artean? (1 p.)
826932B3p082H2
826932B3p082H1
826932B3p082H3
9 Zure hiria gero eta handiagoa denez, arazo batzuk sortzen hasi dira.
Begiratu irudiari, esan zer arazorekin dagoen lotuta, eta eman azalpenak. (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 289 13/12/2016 9:59:52

9
HIRIAK
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen hazkundea, hiri- eta 2, 3, 5, 6, 7

literatura- landa-espazioaren funtzio-desberdintasuna eta haietan
komunikaziorako gertatzen diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza hori
gaitasuna zenbait eremutako adibideetan erabiltzea, tokikoetan zein 1, 4, 5, 6, 7
mundukoetan.
1. Oinarrizko demografia-kontzeptuak erabiltzea biztanleriaren

8
portaerak ulertzeko.
Gizarterako eta 5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen hazkundea, hiri- eta

herritartasunerako landa-espazioaren funtzio-desberdintasuna eta haietan
gaitasuna gertatzen diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza hori 9
zenbait eremutako adibideetan erabiltzea, tokikoetan zein
mundukoetan.
Ikasten eta 5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen hazkundea, hiri- eta

pentsatzen landa-espazioaren funtzio-desberdintasuna eta haietan
ikasteko gaitasuna gertatzen diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza hori 1, 7
zenbait eremutako adibideetan erabiltzea, tokikoetan zein
mundukoetan.
ERANTZUNAK
1 Eraikinak: herrietan eraikinek ez dute altuera handia 3 EG.

izaten, eta sakabanatuta edo kontzentratuta egon daitezke; • Europako hiriek, antzinakoak direnez, hirigune
hirietan, berriz, etxebizitza-eraikin altuak eta etxe orratzak historikoak izaten dituzte, eta horien erakusle dira
daude. monumentuak, kaleak eta abar. Europaz kanpoko
Biztanle kopurua: biztanle kopurua txikia da herrietan, hiri anglosaxoiak XVII. mendetik aurrera sortu ziren,
bai eta biztanleria-dentsitatea ere; hirietan, berriz, europarren kolonizazioen eraginez, eta batzuek
hainbat biztanle daude eta biztanleria-dentsitatea ez dute hirigune historikorik.
handia da. • Zabalguneak XIX. mendean sortu ziren, hiriguneko
Lurraldea: landa-eremua oso zabala da, eta laborantzarako biztanleriak gainez egin zuelako; industrialdeak, berriz,
sailak daude; hiri-eremua txikiagoa da, baina kontzentrazio fabriken eraikuntzaren eraginez sortu ziren.
handiagoa dago. • Herrialde anglosaxoietan CBDek beste hirigune bat
2 EG. eratu zuten, etxe orratzez osatua eta bizitegi-erabilera
gutxikoa.
• Metropoli-barrutiak hiri batez eta haren inguruko beste
biztanlegune batzuez osatuta daude. Biztanleguneek • Aldiriak 1950etik aurrera sortu ziren herrialde
normalean bere udala izaten dute, eta harreman anglosaxoietan, eta 1970etik aurrera, beste herrialde
handia izaten dute hiriarekin. Esaterako, hiriko garatuetan. Hiri-bilbe irekiko bizitegi-auzoak ziren.
biztanleak biztanlegune horietara joaten dira lanera, 4 Dagokigun kasuan, ibaia eta mendia. Gaur egun hiriak
edo alderantziz; hiriak hainbat zerbitzu eskaintzen ez dira jada hazten hiri-masa trinko gisa, hasierako hiriari
dizkie biztanleguneei, eta kasu askotan hornitu ere gune berriak gehituz. Orain, hiriak modu barreiatuan
egiten dituzte. hazten dira: biztanleak eta jarduera ekonomikoak hiria utzi
• Konurbazioak hiri-eremu zabalagoak dira, eta hainbat eta inguruko biztanlegune edo udalerrietan finkatzen dira,
hiriz eta metropoli-barrutiz osatuta daude. Horiek hiriarekin komunikazio ona duten eta lur merkeagoak
haztearen ondorioz, hiriak elkartu eta hiri-eremu dituzten lekuetan.
jarraituak osatu dira. Horren ondorioz, oso hiri-eremu gizatiartua sortzen da;
• Megalopoliak hiri-eremu jarraitu izugarriak dira, ehunka alde batetik, biztanleria-dentsitate handiko eremu bat du
kilometro koadro hartzen dituzte, eta konurbazioak, –hiria bera–, eta bestetik, biztanle gutxiagoko eremu txikiago
metropoli-barrutiak eta hiriak dituzte barnean. batzuk sakabanatuta ditu.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 290 13/12/2016 9:59:53

Eremu horietan, industria, saltegi handiak, logistikaguneak, erakartzeko eta hari eusteko ahalmena aintzat hartuta;
komunikazio-bideak eta hirugarren sektoreko beste eraikuntza informazio-trukea, informazio-askatasuna aztertuta;
batzuk –hala nola unibertsitateak eta negozio-zentroak– esperientzia kulturala, hiriak kulturaz gozatzeko eskaintzen
finkatzen dira, bai eta bizitegi-auzoak ere. dituen aukerak neurtuta; eta konpromiso politikoa, enbaxada
eta kontsulatu kopuruak kontuan hartuta.
5 • Industria-funtzioa. Hiri askoren funtzio nagusia izan da,
nahiz eta azken hamarkadetan garrantzia galdu duen, 7 Bigarrena da plano erradiozentrikoa. Kaleak zentro beretik
batez ere herrialde garatuetan. Fabrikak hirien erdiguneak abiatu eta erradio itxuran luzatzen dira.
utzi eta hiri-eremuko leku jakin batzuk hartzen hasi ziren:
industrialdeak. 8 • Komunikazio- eta garraio-harremanak. Hiriak garraio- eta
komunikazio-sareen bidez konektatuta daude. Hori dela
• Kultura-funtzioa eta hezkuntza-funtzioa. Hiriak ikasteko
eta, banatzaile gisa funtzionatzen dute hiri batetik bestera
lekuak dira; askok beren hiri-eremutik kanpo bizi diren
eta hirietatik landa-eremura; errepideen, trenbideen eta
ikasleak ere hartzen dituzte. Beste herrialde batzuetako
hegazkin eta itsasontzientzako bideen bitartez
ikasleak ere iristen dira hirietara, unibertsitateen arteko
komunikatzen dira, eta pertsonak, salgaiak, zerbitzuak eta
hitzarmenei esker.
abar garraiatzen dituzte.
• Funtzio politiko eta administratiboa. Eremu bateko
(probintzia, estatua) hiriburuak diren hirietan, • Politika- eta ekonomia-harremanak. Hiriak enpresen
gobernu-erakundeak egoten dira, eta hiritik kudeatzen egoitzak dira, eta hirietan hartzen dira, adibidez, erabaki
dute eremua. ekonomiko, administratibo eta politikoak. Hirietan,
harremanak sortzen dira enpresen artean eta beste hiri
• Turismo-funtzioa. Hiriek monumentu historikoak eta
batzuetako gobernuekin.
turismoarentzat erakargarriak diren beste alderdi batzuk
dituzte; adibidez, jaialdiak, azokak, erakusketak, • Berrikuntzari lotutako harremanak. Hiriak berrikuntza
kongresuak eta museoak. zientifiko eta teknologikorako guneak dira, eta beraz,
berrikuntzak sortzen dituzten zentroen arteko harremanak
6 Hiri globalak erabaki ugari hartzen diren tokiak dira,
hirien arteko harremanak dira.
eta ia mundu osoko ekonomiari eta gizarteari eragiten
dieten jarduerak garatzen dira toki horietan. Hiri globalak 9 Auto-ilara handi bat ikusten da. Lantokira doazen herritarrek
sailkatzeko, bost irizpide hartzen dira kontuan: ekonomia- eta denbora galtzen dute; bestalde, auto horiek kutsatu egiten
finantza-jarduera, hirugarren sektorean batez ere; giza dute, eta kutsadura da, hain zuzen, klima-aldaketaren kausa
kapitala, bai profesionalak prestatzeko gaitasuna bai talentua nagusietako bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 9_59730.indd 291 13/12/2016 9:59:53

10. UNITATEA. KONTINENTEETAKO GIZA GEOGRAFIAREN ATLASA
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . . . . . . 294

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
• Afrikako hirietako slumak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
• Amerikako biztanleria-dentsitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
• Australiaren, Zeelanda Berriaren eta Melanesiaren biztanleria-dentsitatea . . . . 298
• Buenos Aires, Argentinan sortutako lehen hiri espainiarra. . . . . . . . . . . . 299
• Shanghai, Txinako megahiri bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
• Munduko biztanleak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
• Datu demografikoak kontinenteka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

1. fitxa. Afrika eta Asia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
2. fitxa. Amerika eta Ozeania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
3. fitxa. Afrikako, Asiako, Amerikako eta Ozeaniako biztanleria.
Hiri-garapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
• Trebeago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
4. fitxa. Urbanizazio-prozesua munduan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
5. fitxa: Urban Observatory Project-en webgunearekin lan egitea . . . . . . 307
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 292 13/12/2016 9:58:37

Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
6. fitxa. Bizitza Txinako hiri batean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

Kontrol-probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Gaitasunak ebaluatzeko irizpideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 293 13/12/2016 9:58:37

10
KONTINENTEETAKO GIZA GEOGRAFIAREN ATLASA

I
M
JAKIN JAKINGAI IZATEN JAKIN

• Afrika. Biztanleria eta • Afrikako bi hiri: Kairo eta • Lurreko kontinenteetako
hiriak Jaunde biztanleriaren eta hirien
• Amerika. Biztanleria eta • Chicago, etxe orratzen aniztasunari buruzko
hiriak sorlekua kontzientzia hartzea.
• Asia. Biztanleria eta hiriak • Munduko hiri-eskualde zabalena, • Gainerako kontinenteetako

Perla ibaiaren delta (Txina) biztanleriak eta hiriek zer
• Ozeania. Biztanleria eta bilakaera izan duten jakiteko
hiriak • Ozeaniako hirien egitura jakin-mina izatea.
Gaitasunen garapena
• Analisi etiko eta morala: Zer erlazio dago Lurreko
baliabideen eta hazkunde demografikoaren artean?

• Laburtu funtsezkoa • Munduko hiri-garapenari
• Konprometituak: Migrazioak mundu globalizatu batean buruzko azterketa bat
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Kontinenteetako • Edukiak ebaluatzeko. B eta A probak
giza atlasaren geografia
• Sakontzeko. Kontinenteetako giza
• Kanpoko ebaluazioen gida
atlasaren geografia M
Baliabide digitalak
• Medialiburua. Kontinenteetako giza
atlasaren geografia
Tresnak
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 294 13/12/2016 9:58:39

10

Mailaren arabera
• Afrika. Biztanleria, eta Ikasteko gakoak.

• Afrika. Hiriak eta Ikasteko gakoak.
• Amerika. Biztanleria eta Ikasteko gakoak.
• Berrikusteko eta laguntzeko. 1., 2., 3. eta
• Amerika. Hiriak eta Ikasteko gakoak.
5. fitxak
• Jakingai: Chicago, etxe orratzen sorlekua.
Oinarrizkoa • Asia. Biztanleria eta Ikasteko gakoak.
• Asia. Hiriak eta Ikasteko gakoak.
• Ozeania. Biztanleria eta hiriak, eta Ikasteko 1., 2., 3. eta 5. jarduerak
gakoak.
• Jakingai: Ozeaniako hirien egitura.
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa.
• Interpretatu grafikoak eta mapak atal guztiak (Afrika,

Asia, Amerika eta Ozeania).
• Jarduera guztiak unitateko atlasarekin.
• Jakingai: Afrikako bi hiri: Kairo eta Jaunde.
Aurreratua
• Jakingai:Munduko hiri-eskualde zabalena, Perla • Berrikusteko eta laguntzeko. 4. fitxa
ibaiaren delta (Txina). • Sakontzeko. 7. fitxa
• Konprometituak: Migrazioak mundu globalizatu batean. • Ikaslearen autoebaluazioa
• Amaierako jarduerak: espazioa, mapak eta grafikoak. • Edukiak ebaluatzeko. A proba
• Amaierako jarduerak: Kausak eta ondorioak. • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba osoa
• Analisi etiko eta morala: Zer erlazio dago Lurreko
Bikaintasunezkoa baliabideen eta hazkunde demografikoaren artean?
• Lan kooperatiboa: Munduko hiri-garapenari buruzko
azterketa bat.

ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 295 13/12/2016 9:58:40

10
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK KONTINENTEETAKO GIZA
GEOGRAFIAREN ATLASA
AFRIKAKO HIRIETAKO SLUMAK
Nazio Batuen Erakundeak dioena-

ren arabera, slumak edo auzo marji- TUNISIA
nalak dira honako ezaugarrietako MAROKO
bat edo batzuk betetzen ez dituzten ALJERIA LIBIA

hirietako kanpoaldeko eremuak: ur MENDEBALDEKO
EGIPTO
SAHARA
edangarria eskuragarri izatea, NIGER
osasun-zerbitzuak izatea, bizitzeko MAURITANIA MALI
SENEGAL TXAD
moduko espazio bat izatea, material ERITREA
trinkoz eraikitako etxebizitza izatea GAMBIA
BURKINA BENIN SUDAN
eta usufruktu-eskubidea izatea. Hau GINEA FASO NIGERIA DJIBUTI
BISSAU
da, sluma hiriko kokagune informal GINEA HEGO
GHANA
AFRIKA ERDIKO SUDAN ETIOPIA
bat da, biztanleria-dentsitate han- SIERRA
ERREPUBLIKA
LEONA TOGO
dikoa, eta haren ezaugarriak dira LIBERIA KAMERUN UGANDA
BOLI KOSTA EKUATORE KONGOKO
kalitate txarreko etxebizitzak izatea GINEA ERREP. DEM. KENYA SOMALIA
eta miseria. GABON KONGO RUANDA
BURUNDI
Herrialde batetik bestera alde han- Hiri-biztanleria TANZANIA
(milioitan)
diak daude slumen tamainari dago- 65 KOMOREAK
ANGOLA MALAWI
kionez. Slum gehienetan ez da oina-
30
rrizko zerbitzurik izaten, hala nola ZAMBIA
15 MOZAMBIKE
ur-hornidura, argindar-hornidura, 7 ZIMBABWE
saneamendua eta argiteria pu- 1 BOTSWANA
blikoa. Sarritan, delinkuentzia ende- 0,5 MADAGASKAR
NAMIBIA
mikoa izaten da, eta haur eta gazteei Slumetan bizi diren SWAZILANDIA
biztanleen kopurua
eragiten die batez ere. Langabezia, LESOTHO Eskala
Daturik gabe 0 416
azpienplegua eta urruneko tokietara
HEGOAFRIKA
joateko garraioaren kostuak larria- ITURRIA: UNDESA, The World Urbanisation Prospects. kilometroak
gotu egiten dituzte zailtasunak.
Etxebizitza asko aldi baterako Ezbet el-Haggana, Kairoko kanpoaldean dago eta
eraikitako txabolak izaten dira, eta beste zenbait, be- milioi bat biztanle baino gehiago ditu.
rriz, diseinu txarreko edo material eskasekin eraikita-
Atlantikoko itsasertzeko herrialdeek, Sierra Leonak
ko etxebizitzak, egoera txarrean daudenak.
eta Namibiak izan ezik, auzo marjinaletan bizi den biz-
Mota horretako auzuneak nagusitzen dira herrialde az- tanleriaren tasa baxuenak dituzte: Senegalen, Gam-
pigaratuetako edo garapen-bidean dauden herrialdee- bian, Boli Kostan, Gabonen, Angolan eta Hegoafrikan,
tako hirietan. Hala ere, herrialde garatuetan ere badira biztanleen % 50 baino gutxiago bizi dira slumetan.
horrelako auzuneak. NBEren arabera, garapen-bidean 750528_10_p03_poblacion_Africa_slums
Gaur egun, munduan, 1.000 milioi pertsona inguru
dauden herrialdeetako hirietako biztanleen % 33 slu-
bizi dira auzo marjinaletan. Kopuru hori etengabe ari
metan bizi da.
da handitzen, urbanizatzearen, hazkunde demogra-
Munduan, Afrika da urbanizazio-tasa gehien hazten fikoaren eta migrazioen ondorioz.
den lekua. Saharaz hegoaldeko herrialdeetan, hirien
Bestalde, slumetako biztanle horiek babesik gabe
hazkunde-tasa % 4,5ekoa da, eta han dago slumetan
daude klima-aldaketaren aurrean, eta, hori dela eta,
bizi den biztanle kopuruaren ehuneko handiena, be-
hondamendi naturalen ondorioak zuzenean jasaten
reziki Sudanen, Sierra Leonan (% 90) eta Nigerian
dituzte, hala nola luiziak, uholdeak eta lurrikarak.
(% 65). Era berean, erdialdeko Afrikan, biztanleen
% 80-85 slumetan bizi dira, hala nola Etiopian, Soma- Halaber, auzo marjinaletan bizi diren 1,6 milioi pertsona
lian, Afrika Erdiko Errepublikan, Mozambiken eta inguru hiltzen dira urtean, auzo horietako osasun-
Kongon. baldintza kaskarren ondorioz, bai eta munduko beste
lekuetan jadanik desagertuta dauden gaixotasunen on-
Afrika mediterraneoan, Marokoko eta Egiptoko da-
dorioz ere. Kopuru horrek bost aldiz gainditzen du
tuak daude soilik. Herrialde horietan ehunekoak
2004. urtean Indiako Ozeanoan gertatu zen tsunamiak
txikiagoak dira; izan ere, hirietako biztanleen % 20
eragindako biktima kopurua (ia milioi erdi biktima).
inguru bizi da slumetan. Egiptoko slumik handiena,
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 296 13/12/2016 9:58:42

10
GEOGRAFIAREN ATLASA
AMERIKAKO BIZTANLERIA-DENTSITATEA
Amerikara giza talde handiak iritsi ziren munduko

180º 150º 120º 90º 60º 30º
hainbat tokitatik. Bi korronte nagusik kolonizatu zu-

ten kontinentea, anglosaxoiek eta latinoek. Korronte OZEANO ARTIKOA
bakoitzak berezko antolakuntza politiko eta sozial bat 80º 80º
garatu zuen:
• Kultura anglosaxoia Estatu Batuetan eta Kanadan
ezarri zen. Kolonizazio hori iparraldeko Europako
familia-taldeek egin zuten (ingelesak, irlandarrak 60º 60º
eta eskoziarrak). Talde horiek ez ziren talde autok-

tonoekin nahasten. Halaber, Kanadan, frantziar ja-
i ss ipp i iba ia
Toronto
torriko biztanleak ere aurkitu daitezke. New York
40º
40º Chicago
• Kultura latinoa Mexikotik Argentinaraino hedatzen Los Angeles
Miss
Dallas OZEANO
da gaur egun. Kolonizazio hori hegoaldeko Euro- Houston Miami AT L A N T I K O A
Kantzer tropikoa
patik joandako giza taldeek egin zuten (Espainiatik 20º
Mexiko
Hiria 20º
eta Portugaldik joandakoek, batez ere), eta talde

autoktonoekin nahastu ziren. Bogota
OZEANO
XVI. mendetik XVIII. mendera bitartean, espainiarrek,
0º Ekuatorea 0º
a baia
Am z o n as i
BAREA
portugaldarrek eta ingelesek jatorri afrikarreko hain- Lima
AMAZONIA
bat pertsona eraman zituzten indarrez Amerikara es-

20º Belo Horizonte 20º
klabo gisa lan egitera. Horren ondorioz, Amerikako Kaprikornio tropikoa
São Paulo
Rio de Janeiro
biztanleriaren aniztasuna areagotu egin zen.

Santiago
XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara 40º
Buenos
Aires 40º
ere milioika immigrante iritsi ziren Europako hainbat

lekutatik (batez ere, Italiatik eta Irlandatik).
Korronte nagusi horietako bakoitzak modu jakin ba- (bizt./km2-tan)
OZEANO ANTARTIKOA 60º
60º 1.000tik gora
tean baldintzatu zituen gizarteko hainbat alderdi, 100-1.000 Eskala
10-100 0 890
hala nola herentzia kulturala, harreman sozialak egi- 10etik behera ITURRIA: Munduko Bankua eta NBE,
Biztanleria Dibisioa, 2015
kilometroak
teko modua, garapen-ereduak eta prozesu historikoa

Hiri jendeztatuenak
bera.
180º 150º 120º 90º 60º
Biztanleria-dentsitateari dagokionez, alde handiak Mendebalderantz joan ahala, dentsitatea txikituz doa
daude Ipar Amerikako herrialdeen eta Latinoamerika- mendebaldeko kostaldera iritsi arte. Kalifornia
ko eta Karibeko herrialdeen. Ipar Amerikan biztanleria-dentsitate handiko eremua da, eta han
750528_10_p06_densidad_America
19,2 bizt./km2-koa da; Hego Amerikan eta Karibeko daude, hain zuzen, Los Angeles eta San Frantzisko
herrialdeetan, berriz, 31 bizt./km2-koa. Era berean, hiriak. Hiri horietan, biztanleria-dentsitate handiko
eremu horietako bakoitzaren barnean alde nabariak guneak daude (1.000 bizt./km²-ko). Amerikako Estatu
daude. Kontinente osoan 35 herrialde daude, eta ho- Batuetako gainerako eskualdeetan, eta are gehiago
rietatik, Bermuda uhartediak du biztanleria-dentsitate Kanadan, biztanleria-dentsitatea baxua da. Mexikon
handiena kilometro karratuko (1.240 bizt./km²-ko). ere, biztanleria-dentsitate handieneko guneak
Biztanleria-dentsitate txikiena, berriz, Groenlandiakoa (1.000 bizt./km²-ko) Mexiko Hirian eta haren ingu-
da (0,1 bizt./km²-ko). ruan daude.
Ipar Amerikan, biztanleria-dentsitate handiena Ame- Hego Amerikan, oro har, itsasertzaren inguruan
rikako Estatu Batuetako ekialdean dago, Aintzira Han- dago biztanle gehien, kostalde atlantikoan batez ere.
dien eta Mexikoko golkoaren arteko eremuan. Han Eremu horretan ere hainbat hiri handi daude, Brasil-
daude hiri amerikar handienetako batzuk, hala nola go ipar-ekialdetik (Belo Horizonte, São Paulo eta Rio
Toronto, New York, Chicago, Dallas, Houston eta Mia- de Janeiro) Argentinaraino (Buenos Aires). Dentsita-
mi. Hiri horietako zenbait gunetan, biztanleria-dentsi- te handiko beste zenbait gune Andeetako altiplanoan
tatea 1.000 bizt./km²-koa da. Ipar Amerikako eremu eta bailaren eremuan daude, hala nola Kolonbian
hori da aspaldien populatu zena; hain zuzen, han eza- (Bogota), Ekuadorren, Perun (Lima) eta Txileko Er-
rri ziren lehen kolonia ingelesak. dialdeko Haranean (Santiago).
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 297 13/12/2016 9:58:45

10
GEOGRAFIAREN ATLASA
AUSTRALIAREN, ZEELANDA BERRIAREN ETA MELANESIAREN BIZTANLERIA-DENTSITATEA
90º 120º 150º 180º
I N D I A K O MELANESIA
O Z E A N O A
20º 20º
AUSTRALIA Brisbane O Z E A N O
B A R E A
Perth
Sydney
(bizt./km2-tan) Melbourne Auckland
1.000tik gora
40º
100-1.000
10-100 ZEELANDA
Eskala
10etik behera
0 1.650
BERRIA
Hiri jendeztatuenak ITURRIA: Munduko Bankua eta NBE,
Biztanleria Dibisioa, 2015. kilometroak
120º 150º 180º
Australia geografikoen eta klimatikoen ondorioz gertatzen da.

Australia munduko herrialde handienetako bat da Kostaldeko eta klima leunagoko eremuak –klima epe-
(7.741.220 km2), eta 24 milioi biztanle inguru izanik, lak eta subtropikalak– populatuta daude; barneal-
munduko biztanleria-dentsitate baxuenetakoa du: dean, berriz, ez da ia inor bizi, eta klima aridoa edo
2
3,1 biztanle km -ko, eta datu horrek beherantz egiten erdiaridoa du, muturreko tenperatura eta prezipitazio
750528_10_p12_densidad_Oceania
du, barnealdera joan ahala. Hego-ekialdeko kostal- gutxi dituena. Lurzoruak emankorrak ez izateak zaildu
deko hiri handiak dira dentsitate handienekoak, hala egiten du edozein giza jarduera, hala nola nekazaritza.
nola Brisbane, Sydney (hiri horretan dago herrial- Abeltzaintza estentsiboa, meatzaritza eta, gaur egun,
deko dentsitaterik altuena) eta Melbourne, bai eta turismoa dira lurralde erraldoi honetako ardatz eko-
hego-mendebaldeko hiriak ere, hala nola Perth. nomiko nagusiak.
Australiako aborigenak –750.000 pertsona gutxi Australiako biztanleria gaztea da; baina, australiarren
gorabehera– ia herrialde osoan hedatuta zeuden, bizi-itxaropena handituz doan neurrian, zahartzen ari
lehen kolono britainiarrak iritsi zirenean, 1788an. da. Kalkulatzen da, 2050. urtean, 65 urte baino gehia-
Immigrante-olde handiena Bigarren Mundu Gerra- goko pertsonak Australiako biztanleriaren % 26 izan-
ren amaieran iritsi zen; izan ere, milioika europar go direla.
joan zen Australiara herrialdearen garapen-lanetan Zeelanda Berria
lan egitera. Gaur egun, biztanleriaren % 27 Britainia
Handian, Zeelanda Berrian, Indian, Txinan eta Irlan- Zeelanda Berriak oso biztanleria-dentsitate baxuak
dan jaioa da. ditu: batez bestekoa 17,2 bizt./km2-koa da. Herrial-
dean, biztanleria gaztea nagusitu ez ezik, hazten ari
Urte luzez, Australiak arraza zuriko pertsonak soilik da. Erresuma Batuko, Asiako eta Ozeano Bareko im-
onartu zituen herrialdea kolonizatzeko: gehienak bri- migrazioa handia da, eta, era berean, zeelandaberri-
tainiarrak, italiarrak eta greziarrak. 1972. urtean, al- tar askok Australiara eta Erresuma Batura emigra
datu egin zen politika hori, eta, orduz geroztik, mun- tzen dute. Hasieran, biztanle gehienak maoriak ziren,
du osoko immigranteak iritsi dira. Australiar berri baina, gaur egun, gehienak europarrak dira, bai eta
horietako asko vietnamdarrak, japoniarrak eta txina- asiarrak ere.
tarrak dira. Azken talde horrek ekarpen kultural han-
dia egin du herrialdean. Melanesia
Australiaren barnealde osoan ez dago ia biztanlerik. Hainbat uhartek osatzen dute Melanesia: Ginea Be-
Populatu gabeko barneko lurralde horri outback deri rriak, Kaledonia Berriak, Vanuatuk, Fijik, Norfolkek,
tzo, eta herrialdearen %80 hartzen du; Never Never Almirantegoaren uharteek, Salomon uharteek eta Bis-
da hura izendatzeko erabiltzen den esakune herrikoia; marck eta Louisiade uhartediak, hain zuzen.
izan ere, landa-eremu urrun, gogor eta bizitzeko dese- Melanesiako biztanleria-dentsitatea 18,2 bizt./km2-koa
gokia da, 1 bizt./km 2 baino biztanleria-dentsitate da, oro har. Aniztasun etnikoa da uharte horien ezau-
baxuagoa duena. Hori guztia Australiako ezaugarri garrietako bat.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 298 13/12/2016 9:58:48

10
GEOGRAFIAREN ATLASA
GEHIAGO JAKITEKO
BUENOS AIRES, ARGENTINAN MUNDUKO BIZTANLEAK

SORTUTAKO LEHEN HIRI ESPAINIARRA
Txinako biztanle kopuru handia nabarmentzeko,
1536ko otsailaren 3an, Pedro de Mendozak gotor- askotan aipatzen da mito hau: Txinako biztanle
leku bat fundatu zuen, eta Puerto de Nuestra Seño- guztiek, une berean, zorua zapalduko balute, lu-
ra Santa María del Buen Ayre izena jarri zion. Den- rrikara ikaragarri handi bat gertatuko litzateke.
bora igaro ahala, biztanleria txikiagotu egin zen Gaur egun, herrialde horrek 1.380 milioi biztanle
hainbat arrazoi zirela medio, hala nola indigenen baino gehiago ditu. Hala ere, NBEren aurreikus-
erasoak, gaixotasunak, gosea eta abar. Azkenik, penen arabera, 2022. urterako, Indiak gainditu
1541ean, gotorlekuko azken biztanleak Asuncione- egingo du biztanle kopuru hori, 1.400 biztanle
ra eraman zituzten. Nolanahi ere, lehen gotorleku izango baititu; hau da, munduko biztanleen % 19.
horren kokalekua ezbaian dago; izan ere, ez dago
hura han eraiki zutela erakusten duen frogarik. Proportzioan, Afrikan izango da hazkunde demo-
grafiko handiena, eta, batez ere, Nigeria izango
Zenbait hamarkada beranduago, Espainiako Ko- da azkarren haziko den herrialdea. NBEren ara-
roak Buenos Aires birpopulatzea erabaki zuen, ba- bera, Afrikako herrialde hori egungo 182 milioi
bestutako portu bat behar baitzuen Ozeano Atlan- biztanle izatetik 262 milioi izatera pasako da
tikoan. Eginkizun hori Juan Garairi eman zioten, 2030ean, eta ia 400 milioi izatera, 2050ean.
eta hark, 1580ko ekainaren 11n, Buenos Aires hiria
fundatu zuen (Ciudad de la Santísima Trinidad y Amerikan, AEBko biztanleriak hazten jarraituko
Puerto de Nuestra Señora del Buen Ayre). Kokaleku du, mantsoago izan arren, eta 2050ean 389 milioi
hura oso egokia zen defentsarako: Río de la Plata biztanle izango direla kalkulatzen da. Latinoame-
ibaiaren estuarioko urak sakontasun txikikoak zi- rika, berriz, egungo 634 milioi biztanle izatetik 721
ren, eta, hori dela eta, etsaiek ezin zuten itsasoz iri- milioi izatera pasako da 2030ean, eta 784 milioi
tsi, eta lurraldea inguratzen zuen sakana egokia izatera, 2050ean. Horren ondoren, behera egingo
zen ibaitik irits zitezkeen etsaiak ikusteko. du biztanle kopuruak, eta, mende amaieran, 721
milioi biztanle inguru izango dira.
Biztanleriaren hazkundea hirien garapenarekin lo-
tuta dago. Horrenbestez, NBEren arabera, mundu-
SHANGHAI, TXINAKO MEGAHIRI BAT ko biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da.
Nolanahi ere, hiri-aglomerazioen kopurua hazten
1979an hasi ziren immigranteak iristen Txinako ari bada ere, hirietako biztanleen erdia, gutxi gora-
hirietara, herrialdeak bere ekonomia ireki eta biz- behera, tamaina txikiagoko hiri eta herrietan bizi
tanleen mugimenduak baimendu zituenean. Hori da.
baino lehen, gobernuak hukou txartelaren bidez
1994. urtean, mundu osoan 2.300 milioi biztanle
kontrolatzen zituen mugimendu horiek: ezin zen
bizi ziren hirietan; 2014an, berriz, 3.900 miloi, eta,
baimen ofizialik gabe bidaiatu, jatorrizko lekuan
2050. urtean, 6.300 milioi biztanletara iristea aurre
egon behar zuen jendeak; izan ere, txartel hori
ikusten da.
izan gabe ezin ziren hainbat produktu eskura
tzeko kupoiak lortu, hala nola arroza, okela eta Une honetan, munduko hiri-biztanleriaren % 53
ehunak. Hala ere, gaur egun ere agintarien bai- Asian, % 14 Europan, eta % 13 Latinoamerikan eta
mena behar da lan egitera jatorrizko bizilekutik Karibeko herrialdeetan bizi da. Etorkizunean, hiri-
kanpora joan ahal izateko. biztanleria –bai eta biztanleria, oro har, ere– Indian,
Txinan eta Indian haziko da gehien. Hiru herrialde
Gaur egun, Shanghai hirian aldi baterako 5 milioi
horietan emango da, hain zuzen, 2014. eta 2050. ur-
biztanle daude: talde horri biztanleria mugikorra
teen artean izango den hazkundearen % 37.
esaten zaio; epe mugatuko bizileku-baimena duten
immigranteak dira (horrela, atzeraldi ekonomikoa
gertatuz gero, Shanghaiko agintariek beren jato-
rrizko lekuetara itzultzera behartu ditzakete), eta hi-
riaren ipar-ekialdeko auzoetan eraikitako kanpa-
mentuetan bizi dira. Era berean, 2016an, alkateak
biztanleriaren hazkundea kontrolatzeko zenbait
neurri iragarri zituen (ia 25 milioi biztanle ziren, biz-
tanleria mugikorra kontuan hartu gabe).
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 299 20/12/2016 14:50:55

10
GEOGRAFIAREN ATLASA
DATU-BANKUA
DATU DEMOGRAFIKOAK KONTINENTEKA S
Afrika h
Urteak 1980-1985 1985-1990 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 M
e
Jaiotza-tasa (‰) 44,6 42,9 40,5 38,8 37,8 36,9 35,8
m
Heriotza-tasa (‰) 15,8 14,7 14,4 13,7 13,0 11,3 9,8 h
Migrazio-saldoa (milaka) –2.099 –1.847 337 –2.534 –1.581 –1.813 –2.900 M
Urbanizazio-tasa (%) 1,58 1,57 1,12 0,84 1,02 1,08 1,08 h
f
Landa-biztanleriaren bariazioa (%) –0,61 –0,67 –0,53 –0,43 –0,56 –0,64 –0,70
M
b
Asia h
W
Urteak 1980-1985 1985-1990 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015
b
Jaiotza-tasa (‰) 29,0 28,8 24,8 21,2 19,5 18,7 17,8 j
Heriotza-tasa (‰) 9,3 8,6 8,0 7,5 7,1 7,0 7,0 h
Migrazio-saldoa (milaka) –174 –2.365 –8.454 –6.282 –7.912 –11.369 –6.281 i
T
Urbanizazio-tasa (%) 1,86 1,61 1,51 1,49 1,87 1,69 1,47 g
Landa-biztanleriaren bariazioa (%) –0,74 –0,72 –0,76 –0,84 –1,21 –1,28 –1,28 h
s
a
Ipar Amerika
N
Urteak 1980-1985 1985-1990 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 L
b
Jaiotza-tasa (‰) 15,3 15,6 15,4 14,1 13,8 13,6 12,4
h
Heriotza-tasa (‰) 8,6 8,7 8,6 8,5 8,4 8,1 8,1
W
Migrazio-saldoa (milaka) 3.655 4.560 5.264 9.451 6.174 6.296 6.179 d
Urbanizazio-tasa (%) 0,20 0,20 0,49 0,46 0,21 0,21 0,21 b
L
Hego Amerika eta Karibeko herrialdeak
Urteak 1980-1985 1985-1990 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 J

E
Jaiotza-tasa (‰) 30,9 28,0 25,3 23,4 21,4 19,1 17,8
s
Heriotza-tasa (‰) 7,9 7,2 6,6 6,1 5,8 5,8 5,9 l
Migrazio-saldoa (milaka) –3.433 –3.484 –3.242 –4.317 –5.525 –2.686 –2.074 C
Urbanizazio-tasa (%) 0,98 0,85 0,70 0,62 0,43 0,39 0,34 L
d
R
K
Ozeania A
Urteak 1980-1985 1985-1990 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 J

E
Jaiotza-tasa (‰) 20,4 19,8 19,6 18,7 17,8 18,1 17,3 a
Heriotza-tasa (‰) 8,0 8,0 7,6 7,4 7,1 6,8 6,9 A
Migrazio-saldoa (milaka) 418 561 402 324 574 1.078 952 1
Urbanizazio-tasa (%) –0,18 –0,01 –0,03 –0,01 0,00 0,06 0,01 Z

Z
Landa-biztanleriaren bariazioa (%) 0,43 0,03 0,08 0,03 –0,01 –0,13 –0,03
g
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 300 13/12/2016 9:58:53

10
GEOGRAFIAREN ATLASA
http://www.bancomundial.org Daron ACEMOGLU eta James A. ROBINSON, ¿Por qué

Munduko Bankuaren datu-baseak hiri-biztanleriaren eta fracasan los países? (2012). Lan honetan, erakundeek
ekonomiaren datuei buruzko informazioa ematen du, herrialdeen garapenean eta azpigarapenean duten zeregina
munduan garapena sustatzeko helburuz. planteatzen da, hainbat adibide erabiliz.
http://www.citypopulation.de/ Josep LACOMBA, Historia de las migraciones
Munduko biztanleriari buruzko estatistikak eta mapak. internacionales (2008).
http://elpais.com/elpais/2014/03/24/planeta_ Nazioarteko migrazioak eta haiek munduko biztanleengan
futuro/1395676758_582462.html duten eragina aztertzen da.
Munduko hiri-garapenari eta etorkizuneko aurreikuspenei Rafael PUYOL, Los grandes problemas actuales de la
buruzko artikulua. población (1993). Lan honetan gaur egungo arazoak islatzen
http://www.indexmundi.com/es ditu: garapen bidean dauden herrialdeen hazkundea, herrialde
Webgune honetan, munduko herrialdeei buruzko zerrenda garatuen biztanleriaren zahartzea, migrazioak…
bat eta haiei buruzko hainbat datu eskaintzen dira, hala nola Julio VINUESA eta María Jesús VIDAL, Los procesos
jaiotza-tasa, heriotza-tasa, analfabetismo-tasa… de urbanización (1991).
http://www.madrid.org/iestadis/fijas/otros/descarga/ Lan honetan, hiri-garapena eta haren ondorioak aztertzen dira.
idh10.pdf Zenbait egile, Modelos de crecimiento urbano (2010).
Txosten honetan, munduko herrialde gehienen giza Munduko leku batetik bestera hiri-hazkundean dauden aldeak
garapenaren indizeak adierazten dituzten taulak eskaintzen dira. planteatzen dira.
http://lac.unfpa.org/noticias/10-cosas-que-no-
sab %C3 %ADas-acerca-de-la-poblaci %C3 %B3n-de-
DOKUMENTALAK
am %C3 %A9rica-latina-y-el-caribe
Nazio Batuen Biztanleria Funtsaren (UNFPA) webgunea.
Una verdad incómoda, Davis Guggenheim-ek zuzendua
Latinoamerikako eta Karibeko herrialdetako biztanleriari
(2006). Al Gore AEBko presidenteorde ohiaren kanpainan
buruzko zenbait datu interesgarri eskaintzen dira.
oinarritutako dokumental honetan, beroketa globalari buruz
http://www.un.org/es/publications/publipl225.shtml jendea kontzientziatzeko beharra jorratzen da.
Webgune honetan, NBEren argitalpen nagusiak eskaintzen
Historia del milenio, Objetivo 1: erradicar la pobreza
dira, hala nola munduko biztanleriari eta giza garapenari
extrema, RTVE (2010). Dokumental honetan, 10 seme-
buruzko informazioa.
alaba dituen bikote baten egoera kontatzen da; familia horrek
egunean euro bakar batekin biziraun behar du.
Documentos TV, 2036 una visita al futuro, RTVE (2011).
LIBURUAK Dokumental honek etorkizunera bidaiatzen du: hiri berriak,
jantzi adimendunak, aurrerakuntza zientifikoak…
John BRUNNER, Todos sobre Zanzíbar (1969).
Egileak neurri-unitate gisa erabiltzen du Zanzibar,
ZINEMA
superpopulatuta eta kolapso bat izateko zorian dagoen
lurralde bat erakusteko.
Blade runner, Ridley Scott-ek zuzendua (1982).
Carlos FUENTES, La región más transparente (1958). Gizakiak sortutako izaki artifizial batzuen matxinada abiapuntu
Liburu honetan, Mexiko Hiriko errealitate urbanoa eta soziala hartuta, ezinbestean elkarrekin bizi beharreko bi mundu
deskribatzen eta kontatzen da. erakusten dira filman, oso desberdinak izan arren, estuki
Ryszard KAPUŚ CIŃ SKI, Ébano (1998). lotuak daudenak, ezaugarri komun bat baitute: giza arraza.
Kazetaritzako literatura-lan honetan, egileak 1957tik eta 1990era Radio Favela, Helvécio Ratton-ek zuzendua (2002). Belo
Afrikan kazetari gisa bizi izandako esperientzia kontatzen du. Horizonteko faveletako gazte-talde batek 80ko hamarkadan
Jack KEROUAC, En el camino (1957). sortutako irrati baten historia kontatzen du.
Eleberri autobiografiko bat da. Egileak 1947. eta 1950. urteen Mi gran boda griega, Joel Zwick-ek zuzendua (2002).
artean AEBn eta Mexikon zehar egindako bidaia bat kontatzen du. Film honetan, greziar emigrante batzuen alabaren eta mutil
Arundhati ROY, El dios de las pequeñas cosas (1997). estatubatuar baten arteko ezkontza eta horren ondorioz
1969an, Indiako Kerala estatuan kokatutako eleberria. sortzen diren gatazkak kontatzen dira.
Zenbait egile, Inmenso estrecho (2005). Sang Woo y su abuela, Lee Jeong-hyang-ek zuzendua
Zenbait idazlek, artistak eta pertsona ospetsuk immigrazioaren (2002). Familiak amonarekin uzten duen haur korear baten
gaia jorratzen dute hainbat ikuspuntutatik. historia kontatzen da. Amona landa-eremuan bizi da, eta
hango bizitzak ez du zerikusirik hiriko bizitzarekin.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 301 13/12/2016 9:58:54

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO KONTINENTEETAKO
EL TERRITORIOGIZA
DE ESPAÑA
GEOGRAFIAREN
EN LA ANTIGÜEDAD
ATLASA
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Afrika eta Asia A

1 Erreparatu taula honi eta adierazi zer herrialde diren Afrikakoak, eta zein, Asiakoak. Azaldu zergatik dakizun.
A herrialdea B herrialdea
Kontinentea: Kontinentea:
Jaiotza-tasa: ‰ 35,4 Jaiotza-tasa: ‰ 9,2
Heriotza-tasa: ‰ 8,7 Heriotza-tasa: ‰ 5,5
Migrazio-saldoa: –5.000 Migrazio-saldoa: –2.500

2 Aztertu taula honetako datuak eta erantzun galderei.
Berezko
Herrialdea Jaiotza-tasa (‰) Heriotza-tasa (‰)
hazkundea (%)
Txina 12,4 7 0,52
India 20,4 7,4 1,26
Saudi Arabia 20,8 3,4 2,32
Kanbodia 24,5 6,3 1,62
Japonia 8,3 10 –0,12
Burundi 44,2 11,7 3,34
Hegoafrika 21 12,5 1,8
Angola 42,1 14,2 3,30
Maroko 21,3 5,7 1,37

• Asiako herrialdeetan, zer alde dago jaiotza- eta heriotza-tasen artean? Eta Afrikako herrialdeetan?
Zer alde eta antzekotasun daude bi kontinenteen artean?
• Nolakoa da berezko hazkundea herrialde horietan guztietan?
• Ba al dago loturarik hazkunde demografikoaren eta herrialdeen garapen-maila ekonomikoaren artean? Arrazoitu erantzuna.
• Zer politika mota ditu herrialde bakoitzak: jaiotzak sustatzearen aldeko politikak ala jaiotzen aurkako politikak?
3 Esan honako zer taula sinaptikok adierazten duen Afrikaren hiri-egitura, eta zeinek, Asiarena.
Ondoren, azaldu bakoitza.
Familia bakarreko
Kontinentea Auzo koloniala CBDa etxebizitzen Industrialdeak Auzo pobreak
auzoa
Kontinentea Kasko historikoa Auzo kolonialak CBDa
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 302 13/12/2016 9:58:57

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO KONTINENTEETAKO GIZA GEOGRAFIAREN ATLASA
2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Amerika eta Ozeania

1 Osatu taula datu demografikoekin.
Biztanleria- Migrazio- Eredu

Kontinentea Jaiotza-tasa Heriotza-tasa
dentsitatea saldoa demografikoa
Ipar Amerika
Latinoamerika
eta Karibeko
herrialdeak
Ozeania

2 Erreparatu irudi hauei eta azaldu zer hiri motarekin lotuko zenituzkeen: Ipar Amerikako hiria edo Latinoamerikako hiria.
Arrazoitu erantzuna koadernoan.

3 Erreparatu datu hauei eta atera ondorioak.
15 urte baino 65 urte baino

Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Berezko
gutxiagoko gehiagoko
(‰) (‰) hazkundea (%)
biztanleak (%) biztanleak (%)
Australia 13,5 6,7 1,57 17,9 15,47
Mikronesia 21 5,5 0,78 19,87 14,62
Zeelanda Berria 13,7 6,8 0,93 31,34 3,53

• Nolakoak dira jaiotza- eta heriotza-tasak leku horietan? Eta 15 urtez azpiko eta 65 urtez gaindiko biztanleriaren ehunekoak?
Zer herrialdetan dago biztanleria zahartuena?
• Azaldu herrialde horietako eredu demografikoa zein den.
• Adierazi zer ondorio izan ditzaketen herrialde horietako egitura sozioekonomikoek epe ertain eta motzean.
4 Egin beste taula bat honako herrialde hauekin: AEB, Kanada, Argentina, Kuba eta Panama. Bilatu herrialde horietako
jaiotza-tasak, berezko hazkundeak eta biztanleria-dentsitateak; ondoren, alderatu emaitzak, eta egin txosten bat zuk
ateratako ondorioekin.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 303 13/12/2016 9:58:59

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Afrikako, Asiako, Amerikako eta Ozeaniako biztanleria U

1 Osatu eskema.
Jaiotza-tasa
Heriotza-tasa
Afrika
Biztanleriaren banaketa
Migrazio-saldoa
Jaiotza-tasa
Heriotza-tasa
Amerika
BIZTANLERIA Migrazio-saldoa
MUNDUAN
Jaiotza-tasa
Heriotza-tasa
Asia
Migrazio-saldoa
Jaiotza-tasa
Heriotza-tasa
Ozeania
Migrazio-saldoa
Hiri-garapena
2 Osatu taula.
Kontinentea Hiri-biztanleria Hiri-egitura Hiri-sistema
Afrika
Amerika
Asia

ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 304 13/12/2016 9:59:00

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO
4. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Urbanizazio-prozesua munduan
Afrika
Biztanleak 2000 2010 2015 2020 2030

Megahiriak, 10 milioi edo gehiago 0 2 3 4 6
Hiri handiak, 10 milioitik 5 milioira 3 2 4 5 12
Hiri ertainak, 5 milioitik 1 milioira 34 43 49 59 77
1 milioi - 500.000 biztanleko hiriak 36 54 55 68 122
500.000 - 300.000 biztanleko hiriak 45 58 90 110 111
Asia
Biztanleak 2000 2010 2015 2020 2030

Ipar Amerika
Biztanleak 2000 2010 2015 2020 2030

Hego Amerika
Biztanleak 2000 2010 2015 2020 2030

Ozeania
Biztanleak 2000 2010 2015 2020 2030

ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 305 13/12/2016 9:59:02

1 Erreparatu aurreko orrialdeko taulei eta erantzun galderei. U

• Zer kontinentek edo eskualdek du homogeneotasun handiagoa hiri-hierarkian? Zure ustez, zergatik gertatzen da hori?
• Oro har, zer kontinentetan dago hiri gehien?
• Zer kontinentetan daude megahiri gehien? Eta zer kontinentetan dago megahiri gutxien, Ozeania kontuan hartu gabe?
• Kontinente guztietan, zer bilakaera izango du hiri-kopuruak? Handitu ala txikitu egingo da? Zergatik?
• Zer urtetatik aurrera hasi ziren hiriak ugaritzen kontinente bakoitzean? Zer dela-eta gertatu da fenomeno hori?
• Zer kontinentetan ugarituko dira hiriak gehien? Zer dela eta?
2 Aztertu taula hau eta erantzun galderei.

Hiri-biztanleriaren ehunekoa
Urtea 2000 2010 2015 2020 2030
Afrika 34,5 38,3 40,4 42,6 47,5
Asia 37,5 44,8 48,2 51,2 56,3
Ipar Amerika 79,1 80,8 81,6 82,5 84,2
Hego Amerika eta Karibea 75,3 78,4 79,8 81 83
Ozeania 70,5 70,7 70,8 70,9 71,3
• Zer kontinentetan dago hiri-biztanleriaren ehuneko txikiena? Nola erlaziona daiteke hiri-hierarkiarekin?
• Zure ustez, munduko landa-eremuko biztanleria handitu ala txikitu egin da azken urteetan?
• Non handituko da hiri-biztanleriaren ehunekoa datozen urteetan? Zer dela eta?
3 Irakurri honako testu hau.
Munduko Biztanleriaren Aurreikuspenen Berrikuspena Neurrigabeko hazkunde horrek arazo handiak ekarriko
txostenean, NBEk ohartarazi zuen, datozen hamarka- dituelakoan dago Nazio Batuen Gai Ekonomiko eta
detan, munduko biztanleria 10.000 milioi baino gehia- Sozialetarako Departamentuko biztanleria-saileko
gokoa izango dela. Gure planetan, gaur egun, 7.300 zuzendari John Wilmoth-en ustez. Txostena aurkeztean,
milioi pertsona bizi dira; 2030ean, 8.500 milioi biztanle honako hau esan zuen: «Biztanleriaren hazkundea herri
izango dira, eta, 2050ean, 8.500 milioi, NBEren datuen pobreenetan kontzentratzeak berezko erronka mahai-
arabera. 2100. urtean, 11.200 milioi pertsonakoa izan gaineratzen du. Hori dela eta, zailagoa izango da po-
daiteke munduko biztanleria, batez ere, garapen bidean brezia eta desparekotasuna desagerraraztea, gosearen
dauden herrialdeen hazkunde demografikoaren ondo- eta malnutrizioaren aurka borrokatzea eta osasun- eta
rioz –Afrikaren hazkundearen ondorioz, nagusiki–. hezkuntza-sistemetarako sarbidea zabaltzea».
La Vanguardia, 2016ko otsailaren 1a.

• Munduko biztanleriak zer bilakaera izango du datozen urteetan?

• Nola eragingo die horrek garapen bidean dauden herrialdeei?
• http://worldpopulationhistory.org webgunean, biztanleriaren etorkizuneko bilakaerari buruzko mapa bat eta bideo bat
daude: aztertu bi dokumentuak, eta ondorioztatu non eta nola banatuko den biztanleria, nolakoa izan den bilakaera hori,
noiz gertatu zen leherketa demografikoa, zer kontinentetan nabarmentzen den…
• Ikasi duzunean oinarrituta, zure ustez, non biziko da biztanleria hori batez ere: landa-eremuetan ala hirietan?
• Zer ondorio eragin ditzake hirietan?
4 Laburtu txosten batean zer bilakaera izango duten datozen urteetan, zure ustez, hiri-biztanleriak eta hiriek, zer ondorio
negatibo izango dituen bilakaera horrek, eta zer politika jar daitezkeen abian horiek arintzeko.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 306 13/12/2016 9:59:03

5. fitxa
Izena: Maila: Data:
Urban Observatory Project-en webgunearekin lan egitea

1 Joan Urban Obeservatoryren webgunera (http://www.urbanobservatory.
org/compare/index.html), munduko hainbat hiri handi alderatu ahal
izango baitituzu han.
• Hiru hirirekin lan egingo duzu: Chicago, Johannesburg eta New Dehli (Dehli).
Hiriak aukeratzeko menuan, hautatu hiri bakoitza, eta kokatu maparen
panelean (hauek eskala berean behatuko dira).
• Sakatu gaiak aukeratzeko menuaren botoia, eta mapetan adieraz
daitezkeen informazio mota guztiak bistaratuko dira.
Zerrenda horretan, sistemei buruzko atalaren barnean, sakatu Imagery
azpiatala. Planoan, (+) edo (-) sakatuz, mapa hurbildu eta urrundu
daiteke. Hiri bakoitzean, kokatu zure ustez non dauden, baldin badaude,
kasko historikoa, CBDa, bizitegi guneak eta slumak (horretarako, interneten
eskuratutako informazioa erabil dezakezu).
Hiri horiei eta hango bizitzari buruz gehiago jakin nahi baduzu, informazio
apur bat lor dezakezu RTVEren Españoles por el mundo saioaren bideo
hauetan:
Johannesburg: http://www.rtve.es/alacarta/videos/espanoles-en-el-
mundo/espanoles-mundo-johannesburgo/2950922/
Chicago: http://www.rtve.es/alacarta/videos/espanoles-en-el-mundo/
Themes
Nespanoles-mundo-chicago/544531/
New Delhi: http://www.rtve.es/alacarta/videos/espanoles-en-el-mundo/ Work
espanoles-mundo-nueva-delhi/1832549/ Commercial
Industrial
• Aztertu gai hauek hiru hirietan (litekeena da hiriren batentzat maparik ez Predominant Occupations
egotea):
Movement
– Urban footprint (hiri-oinatza). Highway Access
– Highway Access (errepideak). Roadspeed
Traffic
– Housing density (etxebizitza-dentsitatea). Railroads
Transit Access
– Population Density (biztanleria-dentsitatea).
Airports
– Senior Population (biztanleria zaharra). Ports
– Youth population (biztanleria gaztea). People

Housing Density
Population Density
2 Era berean, bilatu hiri horiek dauden herrialdeen alderdi hauei buruzko
Senior Population
informazioa. Youth Population
Jaiotza- Heriotza- Hiri- Gobernu- Public

Herrialdea
tasa tasa biztanleria forma Open Space
Park Score
Hegoafrika Health Resources
(Johannesburgo)
Systems
India Current Temperatures
(New Delhi) From the ISS
Imagery
Chicago Urban Footprint
(AEB) Winds
Historical Boundaries
Flood Zones
3 Egin aurkezpen bat, aztertutako alderdietan, hiru hiriek dituzten aldeak
azaltzeko.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 307 13/12/2016 9:59:05

SAKONTZEKO KONTINENTEETAKO GIZA GEOGRAFIAREN ATLASA
7. fitxa
BIZITZA TXINAKO HIRI BATEAN
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
[…] Zhang Qiao E, 28 urtekoa, zenbait adreiluren ditu txinatarrak, bakoitzaren hukoua dagoen lekuan
gainean jarritako taula batez egindako ohe bikoitz baten soilik baitute abantaila sozialak, osasungintzakoak eta
gainean dago; begi tristeez begiratzen du, eta leunki hezkuntzakoak izateko eskubidea; hau da, jaio ziren
hasten da hitz egiten. «Shaanxi probintziako (Txinaren herri edo hirian. […]
erdialdea) herri batekoa naiz. Orain bi urte etorri nintzen
Txinako agintariek egoera hori aldatu nahi dute. […]
Shijiazhuang hirira, nire gurasoak hemen baitzeuden.
Urbanizazio mota berri baterako plan nazionala (2014-
Gurasoek liangpi-a saltzen dute (arrozezko edo irinezko
2020) izeneko dokumentuaren arabera, hirietan bizi den
taliarinak, Shaanxiko jaki tipikoa)». Zhangen ondoan,
txinatarren proportzioa gaur egungo % 53,7tik % 60ra
haren lehengusina Hu Ling dago, 24 urtekoa; baiezko
pasako da 2020an –90 milioi pertsona mugituko dira–, eta
keinua egiten du Zhangek esaten duena baieztatuz,
handitu egingo da hiriko egoiliar izateko legezko estatusa
eskuartean duen 15 hilabeteko haurrak irribarre egiten
duten hiritarren kopurua: % 37,5tik % 45ra. Hirietako
duen artean; haurra goitik behera dago jantziz estalita,
soldatak herrietakoak baino askoz ere hobeak dira;
Michelinen panpina izango balitz bezala. «Biok
horrenbestez, zenbat eta biztanle gehiago izan hirietan,
supermerkatu batean egiten dugu lan. Gure bizitza ez
orduan eta kontsumitzaile-masa handiagoa sortuko da.
da txarra, soldata oso ona izan ez arren: 1.600 yuan
inguru (185 euro) hilabetean, komisioak barne». Gaur egun, 720 milioi txinatar –1.340 milioi dira
guztira– hirietan bizi dira, baina 240 milioik ez dute
Gelako zorua lurrezkoa da, eta ia ez dago argirik.
hiriko hukoua, eta, hori dela eta, bigarren mailako
Tenperatura bost gradu ingurukoa da. «Hemen bizi dira
hiritarrak dira. Planaren xedea 2020. urterako hiriko
nire gurasoak. Ez dago berogailurik. 150 yuan
hukoua 100 milioi nekazariri ematea da. Epe luzeago
ordaintzen dituzte hilabetean (17 euro). Ni eta nire
batean, aurreikuspena da 2030. urtean 1.000 milioiko
senarra, jatetxe bateko sukaldari-laguntzaile dena,
hiri-biztanleria izatea, AEBko McKinsey aholkularitza-
honen antzeko beste gela batean gaude», dio anorak
enpresaren arabera. […]
beltz batez estalita.
Garapenaren boom-ak –hainbeste emigrante ekarri
Zhangek landa-eremutik hirira emigratu du, beste
dituenak– biztanleen bizitza materiala hobetu du,
hainbatek bezala; 80ko hamarkadatik, 260 milioi
baina hiria Txinako kutsatuenetako bat bilakatu da;
txinatar inguruk emigratu dute hirietara etorkizun
izan ere, suspentsioan dauden partikulen ondorioz,
hobe baten bila; baina bigarren mailako hiritar
eguzkiak disko marroi bat besterik ez dirudi. […]
bihurtu dira, hukou edo familia-etxearen erregistro
aren ondorioz. Sistema horrek jaiotza-lekura lotzen El País, 2014ko martxoaren 18a
GALDERAK

• Zer-nolako baldintzatan bizi dira Zhang Qiao eta haren familia? Zer dela-eta joan dira hirira
bizitzera?
• Zure ustez, zenbat hiri eraiki beharko dira datozen urteetan, Txinako gobernuaren plana burutzeko?
• Zer da hukoua eta zer arazo planteatzen du? Gaur egun, zenbat biztanle bizi dira hukou gabe?
• Hiri-biztanleriak zer-nolako bilakaera izatea aurreikusten da?
• Zein dira, gaur egun, Txinako hirietako arazo nagusiak?
• Zure ustez, nola heldu behar zaio landa-eremuko exodoaren arazoari Txinan?
• Ikertu eta azaldu Txinako gobernuaren plana eraginkorra izan zen eta zer bilakaera izan
duten demografiari eta hiriei buruzko politikek Txinan.
2 Bilatu prentsan Espainiako eta euskal lurradeetako hirien arazoei buruzko berriak.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 308 13/12/2016 9:59:06

10
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Afrikan… 7 Nola dago banatuta Asiako biztanleria?

a. jaiotza-tasa altua da, eta heriotza-tasa baxua da. a. Modu homogeneoan dago banatuta barnealdean
b. bai jaiotza-tasa bai heriotza-tasa altuak dira da. eta kostaldean.
c. jaiotza-tasa baxua da, eta heriotza-tasa altua da. b. Aldeak daude; jende gehiena barnealdean bizi da.
c. Aldeak daude; jende gehiena kostaldean bizi da.
2 Afrikan, hiri-biztanleriaren ehunekoa…
a. kontinente guztietako handiena da.
8 Zer kontinentetan daude megahiri gehien?
b. izugarri baxua da, ez baitago ia hirigunerik. a. Asian.
c. kontinente guztietako txikiena da. b. Amerikan.

c. Ozeanian.
3 Amerikan, berezko hazkundea…
a. aldeak dituen hazkundea da; iparraldean eta
9 Non pilatzen da nagusiki Ozeaniako biztanleria?
hegoaldean jaiotza- eta heriotza-tasak a. Australian eta Zeelanda Berrian.
desberdinak dira. b. Sidneyn, Melanesian eta Zeelanda Berrian.
b. homogeneoa da; iparraldean nahiz hegoaldean c. Australian, Melanesian eta Polinesian.
jaiotza- eta heriotza-tasak altuak dira.
c. oso baxua da bai iparraldean bai hegoaldean. 10 Melanesian, Polinesian eta Mikronesian, non egoten da
gobernuaren egoitza?
4 Ipar Amerikako hirien hiri-egitura… a. Departamentu edo barruti batean.
a. erradiozentrikoa da. b. Hiri nagusi batean.
b. geometrikoa eta ortogonala da. c. Megahiri batean.
c. damen jokoko taularen formakoa da.
5 Amerikan, honela banatzen da biztanleria:

a. Ipar Amerikan % 36 bizi da, eta Erdialdeko Amerikan,
Kariben eta Hego Amerikan, gainerako % 64a.
b. Erdialdeko Amerikan, Kariben eta Hego Amerikan
% 36 bizi da, eta Ipar Amerikan % 64.
c. Ipar Amerikan % 50 bizi da, eta Erdialdeko Amerikan,
Kariben eta Hego Amerikan, gainerako % 50a.
6 Asian, oro har, migrazio saldoa…

a. positiboa da.
b. negatiboa da.
c. ez da existitzen.
1. a, 2. c, 3. a, 4. b, 5. a, 6. b, 7. c, 8. a, 9. a, 10. b.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 309 13/12/2016 9:59:07

10
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Osatu taula hau, kontinente bakoitzeko demografia-adierazleak adieraziz. (3,5 p.)
Kontinentea Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Migrazio-saldoa
Afrika
Amerika
Asia
Ozeania
2 Azaldu zer ezaugarri dituzten kontinente hauetako hirien egiturek. (3,5 p.)
Kontinentea Hirien egitura
Afrika

Ipar Amerika:
Amerika
Hego Amerika:
Asia
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 310 13/12/2016 9:59:11

O PROBA
3 Azaldu nolakoa den Ozeaniako hiri-sistema. (1 p.)
4 Begiratu mapari eta erantzun Afrikako, Asiako, Amerikako eta Ozeaniako biztanleriaren banaketari buruzko galderei. (2 p.).
180º 150º 120º 90º 60º 30º 0º 30º 60º 90º 120º 150º 180º
80º 80º
60º 60º
40º 40º
Kantzer tropikoa
20º O Z E A N O 20º
B A R E A
0º Ekuatorea 0º
O Z E A N O
B A R E A
20º 20º
O Z E A N O
I N D I A K O
A T L A N T I K O A
O Z E A N O A
40º 40º
(bizt./km 2 -tan)
1.000tik gora
100etik 1.000ra
10etik 100era
60º 60º
10etik behera
Eskala
0 680
kilometro
• Kontinente horietako zeinek du biztanleria-dentsitate handiena?

180º 150º 120º 90º 60º 30º 0º 30º 60º 90º 120º 150º 180º
• Afrikan, zer eremutan banatzen dira biztanle gehienak?

750528_08_p18_densidad_poblacion
• Afrikan, zer eremutan dago biztanle gutxien?
• Nola dago banatuta Ipar Amerikako biztanleria? Eta Hego Amerikakoa?
• Nola eragiten dute elementu fisikoek Asiako biztanleen banaketan?
• Ozeanian, nolakoa da biztanleria-dentsitatea?
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 311 13/12/2016 9:59:17

10
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Erreparatu grafiko hauei eta erantzun galderei. (5 p.)
A ‰-tan Milakotan B ‰-tan Milioitan

48 1.200.000 30 4.500
40 1.000.000 24 3.600
32 800.000
18 2.700
24 600.000
12 1.800
16 400.000
6 900
8 200.000
0 0 0 0
1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015
Jaiotza-tasa garbia Jaiotza-tasa gordina
Biztanleria guztira Biztanleria guztira
Heriotza-tasa garbia Heriotza-tasa gordina
ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa, 2016. ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa, 2016.
C D
‰-tan Milakotan ‰-tan Milakotan
28 700.000 28 700.000
24 600.000 24 600.000
20 500.000 20 500.000
16 750528_10_p02_poblacion_Africa 400.000 16
750528_10_p08_poblacion_Asia
400.000
12 300.000 12 300.000
8 200.000 8 200.000
4 100.000 4 100.000
0 0 0 0
1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015 1990-1995 1995-2000 2000-2005 2005-2010 2010-2015
Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Jaiotza-tasa Heriotza-tasa

Biztanleria guztira Biztanleria guztira gordina gordina
gordina gordina
ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa, 2016. ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa, 2016.
• Lotu grafiko bakoitza dagokion kontinente edo eskualdearekin:
Afrika: Asia:
Ipar Amerika: Hego Amerika eta Karibe:

750528_10_p04_Poblacion Latinoamericana y750528_10_p04_Poblacion
Caribe Latinoamericana y Caribe
• Osatu taula hau grafikoetatik ateratako datuekin eta ikasi dituzun beste zenbait daturekin.
Afrika
Amerika
Asia
Ozeania
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 312 13/12/2016 9:59:20

A PROBA
2 Azaldu zer ezaugarri dituzten kontinente hauetako hirien egiturek. (2,5 p.)
Kontinentea Hirien egitura
Afrika
Ipar Amerika:
Amerika
Hego Amerika:
Asia
Ozeania
3 Erantzun galdera hauei. (2,5 p.)
• Azaldu zer eredu demografiko duten Afrikako, Asiako, Amerikako eta Ozeaniako herrialde gehienek.
• Afrikan, nola dago banatuta biztanleria?
• Zer kontinentetan gertatzen dira kanporanzko migrazio-mugimendu handienak?
• Amerikan, non pilatzen da bereziki biztanleria?
• Asiako hirietako biztanleriari buruz, zer aurreikuspen egiten du NBEk? Zer dela eta?
• Zergatik esaten da Ozeaniak ez daukala hiri-sistema bakar bat? Azaldu.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 313 13/12/2016 9:59:21

10
Jarduerak
O proba A proba
1. Demografiako oinarrizko kontzeptuak

erabiltzea, biztanleriaren portaera 1, 4 1, 3
ulertzeko.
6. Banaka eta taldean, irakaslearen laguntzaz,

deskribapen bat jasoko duen lan xumea
egitea, hainbat iturri erabiliz; eta, horretarako,
informazio egokia aukeratzea, gidoi edo 2, 3 2, 3
eskema batean txertatzea eta ikerketaren
emaitzak zuzentasunez eta hitz egokiak erabiliz
komunikatzea.
O proba
1
Munduko handiena Negatiboa da. Txikitzen ari da Afrikako

Afrika Baxua da, ‰ 9,8koa.
da,‰ 35,8koa. iparraldean.
Aldeak daude iparraldekoen Baxua da. Latinoamerikan, Aldeak daude. Gehienek Ipar Amerikara
Amerika (‰ 12,4koa) eta hegoaldekoen ‰ 5,9koa, eta Ipar Amerikan, emigratzen dute –hango migrazio-saldoa
(‰ 17,8) artean. Baxua da, ‰ 8,1koa. positiboa da–.
‰ 10,7koa da, baina aldeak Negatiboa da. Energia-baliabide ugariko

daude. Mendebaldean, eta gutxi populatutako guneetan, saldoa
Asia Baxua da (‰ 7).
tasak ‰ 20 ingurukoak dira; positiboa da; gune pobreetan, berriz,
ekialdean, ‰ 12 ingurukoak negatiboa.
Desberdintasunak daude: positiboa

Baxuak dira uharte handietan,
da Australian eta Zeelanda Berrian,
‰ 13,5ekoak, eta altuak Baxua da: batez beste
Ozeania immigranteak jasotzen dituztelako;
gainerako uharteetan, ‰ 25 ‰ 6,9koa.
gainerako tokietan, berriz, migrazio-
ingurukoak.
saldoa negatiboa da.
2 Afrika: auzo kolonial bat, Afrikako herrialdeak okupatu etxebizitzez osatutako eremu txiki samar bat, normalean
zituzten europar herrialdeek utzitakoa; negoziogune bat, Ipar saltoki-gune handi eta modernoen edo aireportuen inguruan
Amerikako ereduari jarraituz eraikia; familia bakarreko eraikia. Gizarte-talde dirudunenen bizilekua izaten da;
etxebizitzen edo etxebizitza baxuen auzoak; industrialde bestetik, kalitate txarreko etxebizitzez osatutako eremu
batzuk, portuak, zerbitzuen eremuak eta abar; eta auzo erraldoi bat, ia zerbitzurik gabea. Biztanleriaren zati
pobreak kanpoaldean. handienaren bizilekua da.
Amerika: Ipar Amerikan: Central Business District (CBD) Asia: Hirigune historikoak –gaur egun, biztanleriak ia
delakoa nabarmentzen da, etxe orratz handiekin eta erabat abandonatu dituenak– turismo-gune bihurtu dira;
lorategiekin; eta hirigune historikoa –kontserbatu baldin beste batzuk, berriz, auzo pobre bilakatu dira, baliabide
bada–. Eremu horien inguruan, familia bakarreko etxebizitzen ekonomiko gutxiko jendea joan baita hara bizitzera.
eremu zabal bat egoten da. Erdi-mailako eta goi-mailako Auzo kolonialetan, gaur egun, zona komertzialak edo
klaseak bizi ohi dira han. erdi-mailako klaseen etxeak daude. Hirien hazkunde
Hego Amerika: CBDa izaten dute, Ipar Amerikako ereduari handiaren ondorioz, auzo berriak sortu dira: Ipar
jarraituz eraikia. Hirigune historikoa ere izaten dute: Amerikakoen antzeko CBD eremuak egin dira, garaiera
batzuetan, baliabide gutxiko gizarte-taldeak jarri dira han handiko eraikinekin; hirigunetik urrun, familia bakarreko
bizitzen (getoak); beste kasu batzuetan, berriz, errenta etxebizitzez osatutako auzoak eraiki dira, lorategiekin,
handiko gizarte-taldeen bizileku bilakatu da. Baina, eremu klase aberatsenentzat; eta aldirietan, hiria inguratzen
horien inguruan, eraztun zabal bat dago, eta bi eremu bereiz duten slum izugarriak eratu dira, landa-eremutik iritsitako
daitezke eraztun horretan: batetik, familia bakarreko emigrante askoren bizilekuak.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 314 13/12/2016 9:59:22

3 Ozeaniak ez dauka hiri-sistema bakar bat, baizik eta zenbait • Afrikan, biztanleria era desorekatuan banatuta dago: bi heren
sistema estatu bakoitzean. Australiako eta Zeelanda Berriko Gineako golkoan eta Afrikako Aintzira Handien ekialdeko
hiri-sistemetan, hiri handi gutxi batzuek kontrolatzen eta eskualdean bizi dira, itsasertzean edo ibai-haranetan.
antolatzen dituzte herrialdeko lurraldea eta munduko • Sahara, Namibia eta Kalahari basamortuak eta ekuatore
ekonomiarekiko harremanak. Haien azpitik, hainbat hiri txiki ingurua dira jende gutxien bizi diren eremuak. Izan ere,
arduratzen dira estatu bakoitzeko lurraldea osatzen duten lurzoruaren pobreziak eta klimak zaildu egiten dute leku
departamentuetako administrazioaz eta zerbitzuez. horietan bizitzea.
Melanesian, Mikronesian eta Polinesian, hiri nagusi bat da • Ipar Amerikan, ekialdean dago jende gehien, klima epeleko
gobernuaren egoitza edo metropoliko agintaritzen egoitza. zonetako itsasertzean bereziki. Latinoamerikan ere klima
Lurraldea Europako herrialde baten edo AEBren mende epeleko edo tropikaleko zonetako itsasertzean pilatzen da
badago, hiri hori munduko ekonomia-sarearekiko lotunea biztanleria. Demografia-hutsune handiak daude klima hotzeko
izaten da, eta herrialdea osatzen duten gainerako uharte zonetan, basamortuetan eta oihanetan, hala nola Amazonian.
txikiekiko harremanak antolatzen ditu. Uharte horietako • Asian, klima hotzak eta basamortuko klimak dituzten
bakoitzean, merkataritza-funtzioak, oinarrizko zerbitzuak eremu zabalak gutxi populatuta daude.
administratzeko funtzioak eta beste funtzio batzuk betetzen • Ozeanian, biztanleria-hutsune handiak daude. Australiaren
dituen udalerri bat dago. ekialdeko itsasertzean eta Perth hirian soilik dago
4 • Asian. biztanleria-dentsitate handiagoa.
A proba
1 • Afrika: A; Asia: B; Hego Amerika eta Karibeko herrialdeak: C;

Ipar Amerika: D.
•
Berezko
hazkundea
Ertaina, % 2,6koa da.

Zenbait eskualdetan
Munduko handiena Baxua da, Negatiboa da. Txikitzen ari da
Afrika are handiagoa da:
da,‰ 35,8koa. ‰ 9,8koa. Afrikako iparraldean.
Afrikako ekialdean
eta Gineako golkoan.
Aldeak daude Baxua da. Latinoamerikan

Aldeak daude. Gehienek
iparraldekoen Latinoamerikan, eta Karibeko
Ipar Amerikara emigratzen
Amerika (‰ 12,4koa) eta ‰ 5,9koa, eta Ipar herrialdeetan
dute –hango migrazio-saldoa
hegoaldekoen (‰ 17,8) Amerikan, Baxua % 1,2koa da, eta Ipar
positiboa da–.
artean. da, ‰ 8,1koa. Amerikan, % 0,4koa.
‰ 10,7koa da,
Negatiboa da. Energia-
baina aldeak daude.
baliabide ugariko eta gutxi
Mendebaldean, tasak Eremuaren arabera,
Asia Baxua da (‰ 7). populatutako guneetan,
‰ 20 ingurukoak aldeak daude.
saldoa positiboa da; gune
dira; ekialdean, ‰ 12
pobreetan, berriz, negatiboa.
ingurukoak
Baxuak dira Aldeak daude: positiboa

uharte handietan, Aldeak daude da Australian eta Zeelanda
‰ 13,5ekoak, eta Baxua da: batez uharte handien eta Berrian, immigranteak jasotzen
Ozeania
altuak gainerako beste ‰ 6,9koa. gainerako uharteen dituztelako; gainerako tokietan,
uharteetan, ‰ 25 artean. berriz, migrazio-saldoa
ingurukoak. negatiboa da.
2 Afrika: auzo kolonial bat da, Afrikako herrialdeak Amerika: Ipar Amerikako hiri gehienak egitura geometrikoa
okupatu zituzten europar herrialdeek utzitakoa; dute. Egitura geometriko horretan, honako hauek bereizten
negoziogune bat, Ipar Amerikako ereduari jarraituz dira gaur egun: Central Business District (CBD) delakoa, etxe
eraikia; familia bakarreko etxebizitzen edo etxebizitza orratz handiekin eta lorategiekin; eta hirigune historikoa –
baxuen auzoak; industrialde batzuk, portuak, zerbitzuen hiririk zaharrenetan bakarrik dago–. Kasu batzuetan,
eremuak eta abar; eta txabolaz osatutako auzo pobreak hirigunea abandonatua izan da eta baliabide gutxiko gizarte-
kanpoaldean. taldeak jarri dira han bizitzen –talde marjinalak askotan–;
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 315 13/12/2016 9:59:22

10
beste kasu batzuetan, hirigunea birmoldatu egin da eta Latinoamerikak eta Karibeko herrialdeek, berriz, jaiotza-
errenta handiko gizarte-taldeen bizileku bilakatu da. Eremu tasa altua eta heriotza-tasa baxua dituzte. Hori dela eta,
horien inguruan, familia bakarreko etxebizitzen eremu zabal berezko hazkundea handia da, eta biztanleria, gaztea.
bat egoten da. Erdi-mailako eta goi-mailako klaseak bizi ohi Asiak zenbait eredu demografiko ditu. Energia-baliabideak
dira han. esportatzen dituzten islamiar herrialdeetara gizonezko
Hego Amerika: hiriek plano geometrikoa dute, kolonia izan langile immigrante ugari iritsi dira, eta horrek sexuaren eta
ziren garaikoa. Plano horren barruan, CBDa, Ipar Amerikako adinaren araberako egitura desorekatu du. Txinan, jaiotza-
ereduari jarraituz eraikia, eta hirigune historikoa daude. tasa kontrolatzeko politiken ondorioz, biztanleria zahartu
Baina, eremu horien inguruan, eraztun zabal bat dago, eta bi egin da. Ozeaniak bi eredu demografiko ditu. Australiak eta
eremu bereiz daitezke eraztun horretan: batetik, familia Zeelanda Berriak herrialde garatuen eredua dute.
bakarreko etxebizitzez osatutako eremu txiki samar bat, Gainerako tokiek garapen-bidean dauden herrialdeen
normalean saltoki-gune handi eta modernoen edo eredua dute: biztanleria oso gaztea eta adineko
aireportuen inguruan eraikia. Gizarte-talde dirudunenen biztanleriaren ehuneko txikia.
bizilekua izaten da; bestetik, kalitate txarreko etxebizitzez • Afrikan, biztanleria era desorekatuan banatuta dago: Bi
osatutako eremu erraldoi bat, ia zerbitzurik gabea. heren Gineako golkoan eta Afrikako Aintzira Handien
Biztanleriaren zati handienaren bizilekua da, eta askotan ekialdeko eskualdean bizi dira, itsasertzean edo ibai-
bizilagunek eraiki behar dituzte beren etxeak. haranetan. Beste eremu batzuetan, berriz, oso jende gutxi
Asia: Hirigune historikoak –gaur egun, biztanleriak ia erabat bizi da; zehazki, Sahara, Namibia eta Kalahari basamortuetan
abandonatu dituenak– turismo-gune bihurtu dira; beste eta ekuatore inguruan. Izan ere, lurzoruaren pobreziak eta
batzuk, berriz, auzo pobre bilakatu dira, baliabide ekonomiko klimak zaildu egiten dute leku horietan bizitzea.
gutxiko jendea joan baita hara bizitzera. Auzo kolonialak. • Afrika, Asia (energia-baliabide ugari dituzten eta gutxi jen-
Kolonia izan ziren hirietan, garai hartako europar estiloko deztatuta dauden eremuetan izan ezik); Latinoamerika eta
auzoak eraiki ziren, kale erregularrekin eta europar gustuko Karibeko herrialdeak (gehienak Ipar Amerikara joaten dira);
eraikinekin. Gaur egun, zona komertzialak edo erdi-mailako eta Ozeania (Australia eta Zeelanda berria ez diren uharteak).
klaseen etxeak daude auzo horietan. Hirien hazkunde • Amerikan, biztanleria ez dago modu orekatuan banatuta:
handiaren ondorioz, auzo berriak sortu dira: Ipar Ipar Amerikan % 36 bizi da, eta Erdialdeko Amerikan,
Amerikakoen antzeko CBD eremuak egin dira, garaiera Kariben eta Hego Amerikan, gainerako % 64a. Demografia-
handiko eraikinekin; hirigunetik urrun, familia bakarreko hutsune handiak daude klima hotzeko zonetan,
etxebizitzez osatutako auzoak eraiki dira, lorategiekin, klase basamortuetan eta oihanetan, hala nola Amazonian.
aberatsenentzat; eta aldirietan, hiria inguratzen duten slum Biztanleria klima epeleko eta tropikaleko zonetako
izugarriak eratu dira, landa-eremutik iritsitako emigrante itsasertzean pilatzen da.
askoren bizilekuak. • Asian, hiri-biztanleriaren ehunekoa gorantz egiten ari da;
Ozeania: hirien egitura haien eboluzio historikoarekin bat izan ere, nekazari-exodo erraldoi bat gertatu da, eta jende
dator, eta atal hauek ditu: Hirigune historiko bat, asko landa-eremutik hirietara joan da bizitzera. Asiaren
kolonialismoaren garaikoa; oro har, trazadura geometrikoko ezaugarri bereizgarriena da hazkunde hori hiri handietan
kaleak izaten ditu, eta europar gustuko eraikinak. Eraikin pilatu dela, 5 milioi biztanletik gorako hirietan. Migrazio-
garaiak eta lorategi-eremuak dituen CBD bat, Ipar mugimendu horiek indar bera izaten jarraitzen badute,
Amerikakoen antzekoa. Australian, Zeelanda Berrian eta NBEren aurreikuspenen arabera, 2030ean, kontinente
Papua Ginea Berrian eraiki dira CBDak, garapen ekonomiko horretako hiri-biztanleriaren erdia, eta ia guztizko
handiaren eta hirien hazkundearen ondorioz. Gainerako biztanleriaren laurdena, 5 milioi biztanle baino gehiagoko
estatuetan, CBDa hiri kolonialean dago edo oso txikia da. hirietan biziko da.
Aurreko bi eremuen ondoan, bizitegi-eraztunak, non • Ozeaniak ez dauka hiri-sistema bakar bat, baizik eta
herrialdean jaiotako eta migrazio-olde handietan iritsitako zenbait sistema estatu bakoitzean. Australiako eta
biztanleak bizi diren. Portua eta aireportua oso garrantzitsuak Zeelanda Berriko hiri-sistemetan, hiri handi gutxi batzuek
dira, herrialdeko gainerako lurraldearekin eta munduko kontrolatzen eta antolatzen dituzte herrialdeko lurraldea
gainerako tokiekin harremana izateko giltzak baitira. Haien eta munduko ekonomiarekiko harremanak. Haien azpitik,
inguruan, edo haiekin ongi komunikatuta dauden eremuetan, hainbat hiri txiki arduratzen dira estatu bakoitzeko
industrialdeak egoten dira, edota banaketarekin eta lurraldea osatzen duten departamentuetako
zerbitzuekin lotutako eremuak. administrazioaz eta zerbitzuez.
3 • Afrikak garapen-bidean dauden herrialdeen eredu Melanesian, Mikronesian eta Polinesian, hiri nagusi bat da
demografikoa du: jaiotza-tasa altua, baina beherantz gobernuaren egoitza edo metropoliko agintaritzen egoitza.
doana; heriotza-tasa altua, baina beherantz doana hori ere; Lurraldea Europako herrialde baten edo AEBren mende
eta berezko hazkunde handia. Amerikan, alde handiak badago, hiri hori munduko ekonomia-sarearekiko lotunea
daude eredu demografikoan: Ipar Amerikak jaiotza-tasa eta izaten da, eta herrialdea osatzen duten gainerako uharte
heriotza-tasa baxuak ditu, eta beraz, berezko hazkunde txikiekiko harremanak antolatzen ditu. Uharte horietako
txikia du, eta biztanleria zahartua. Dena den, lan egiteko bakoitzean, merkataritza-funtzioak, oinarrizko zerbitzuak
eta seme-alabak edukitzeko adinean dauden immigrante administratzeko funtzioak eta beste funtzio batzuk
gazteak iristeak biztanleriaren zahartzea moteldu du. betetzen dituen udalerri bat dago.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 316 13/12/2016 9:59:23

n
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 317 13/12/2016 9:59:23

10
Izena: Maila: Data:
Munbaiko zinema-industriak (103 urteko jarduera) gainditu egin

du AEBko industria ekoizpen-kopuruan. Los Angelesen bostehun
bat film ekoizten dira urtean, eta Bollywoodek, berriz, 1.000 film
baino gehiago ekoizten ditu urtean, International Indian Film Aca-
demy-ren arabera. Bi horien atzetik dago Nollywood, zinemaren
erdigune berria, eta 250 titulu ekoizten ditu urtean. Bollywoodek
merkatu izugarri handia du, 1.300 milioi biztanleren artean.
Erdi-mailako klaseko 300 milioi kontsumitzaile inguru ditu, bai eta
hurrengo belaunaldiko beste 840 milioi ere, 35 urtez azpikoak eta
ekoizpen horiek zinez maite dituztenak. PK, Rajkumar Hirani-k
zuzendua (2014), izan da Indian diru gehien bildu duen filma (90
milioi euro). Bildutako diruari dagokionez, hain zuzen, Hollywoo-
deko marka guztiak hausten ditu; Avatar (2009), David Cameron-ek
zuzendua, izan zen diru gehien bildu duen historiako filma: 2.400
milioi euro bildu zituen guztira.
ABC, 2016ko martxoaren 4a
Zinemako horma-irudiak Kalkuta hirian.
1 Irakurri testua eta erantzun galderei. (1,5 p.)

• Zer hiru zinema-industriari buruzkoa da goiko berria?
• Industria horiek zer hiritan daude? Zer herrialdetan? Zer kontinentetan?
• Testuaren arabera, zenbat biztanle ditu Indiak?
• Nolakoa da herrialde horretako biztanleria gaztea?
2 Erreparatu taula honi eta erantzun galderei. (2 p.)

Migrazio-saldoa Biztanleria-dentsitatea
Kontinentea Jaiotza-tasa (‰) Heriotza-tasa (‰)
(milaka) (bizt./km2-ko)
AEB 12,6 8,2 5.008 35,2
India 20,4 7,4 –2.598 441
Nigeria 40,3 13,3 –300 200,1

• Nolakoak dira jaiotza-tasak herrialde bakoitzean? Eta herrialde bakoitzaren kontinentean?
• Nolakoak dira heriotza-tasak herrialde bakoitzean? Eta herrialde bakoitzaren kontinentean?
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 318 13/12/2016 9:59:25

PROBA
• Horrenbestez, zer motatako berezko hazkundea du kontinente horietako bakoitzak?
• Kontinente horietako zer lekutan da migrazio-saldoa negatiboa?
3 Biztanleria-dentsitateari dagokionez, erreparatu taulari eta erantzun:

Nolakoa da biztanleria-dentsitatea Afrikan, Amerikan eta Asian? (1,5 p.)
4 Film bat egiteko, kontinente bat aukeratzeko eskatu dizute, baina baldintza hauek jarri dizkizute galdera forman, erantzun
beharrekoak. (2 p.)
• Garapen bidean dauden herrialdeen eredu demografikoa izan behar du. Kontinente bakoitzean, non aurkitu dezakezu?
• Nahikoa populatutako lekua izan behar du. Zein dira kontinente bakoitzeko eskualde populatuenak?
• Azkenik, Munduko kontinenterik populatuena izan behar du. Zer kontinente da?
5 Kontinente horretan, filma egiteko hiri bat aukeratu behar duzu. Erreparatu hiru hiriren hiri-sistema hauei, eta adierazi zer
kontinentetakoa den bakoitza. (1,5 p.)
Kontinentea:
Auzo koloniala CBDa Familia bakarreko etxebizitzen auzoa Industrialdeak Auzo pobreak

Kontinentea:
Kasko historikoa Auzo kolonialak CBDa Goi-mailako klaseen auzoa Auzo pobreak

Kontinentea:
CBDa Kasko historikoa Familia bakarreko etxebizitzak, aireportuen eta saltoki-guneen inguruan Auzo pobreak

6 Erreparatu Tokio megahiriaren irudiari. Azaldu zer harreman

duen beste hiriekin. (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 319 13/12/2016 9:59:28

10
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 1. Demografiako oinarrizko kontzeptuak erabiltzea,

1, 2, 3, 4
literatura- biztanleriaren portaera ulertzeko.
komunikaziorako
gaitasuna
deskribapen bat jasoko duen lan xumea egitea, hainbat
iturri erabiliz; eta, horretarako, informazio egokia
4, 5, 6
aukeratzea, gidoi edo eskema batean txertatzea eta
ikerketaren emaitzak zuzentasunez eta hitz egokiak
erabiliz komunikatzea.
Ikasten eta 1. Demografiako oinarrizko kontzeptuak erabiltzea,

2
pentsatzen biztanleriaren portaera ulertzeko.
ikasteko
gaitasuna
deskribapen bat jasoko duen lan xumea egitea, hainbat
iturri erabiliz; eta, horretarako, informazio egokia
5
aukeratzea, gidoi edo eskema batean txertatzea eta
ikerketaren emaitzak zuzentasunez eta hitz egokiak
erabiliz komunikatzea.
ERANTZUNAK
1 • Hollywoodeko (Los Angeles), Bollywoodeko (India), Amerikan aldeak daude: negatiboa da Latinoamerikan eta
eta Nollywoodeko (Nigeria) industriei buruz. Karibeko herrialdeetan, eta positiboa da Ipar Amerikan.
• Los Angelesen, Mumbain eta Lagosen; AEBn, Indian eta 3 Afrikan, biztanleria-dentsitatea 40 bizt./km2-koa da,
Nigerian; Ipar Amerikan, Asian eta Afrikan. bigarren kontinente populatuena da. Amerikan, mila
• 1.300 milioi baino gehiago. milioi biztanle inguru bizi dira, baina aldeak daude
• Biztanle gazte asko dago: 35 urtez azpiko 840 milioi banaketan: Ipar Amerikan, % 36 bizi da, eta Latinoamerikan
pertsona. eta Kariben, % 64. Asian ere aldeak daude biztanleriaren
banaketan: Asiaren ekialdean eta hegoaldean biztanleen
2 • AEBn jaiotza-tasa baxua da Indiakoarekin edo
% 80 bizi dira.
Nigeriakoarekin alderatuta. Hiru herrialde horien artean,
Nigeriak du jaiotza-tasarik altuena. Amerikan, iparraldean 4 • Afrikaren eredu demografikoa garapen bidean dauden
batez ere, jaiotza-tasa baxua da (% 12,4); Latinoamerikan herrialdeena da: beheranzko joera duen jaiotza-tasa altua
eta Kariben, berriz, altuagoa da (‰ 17,8); Afrikan oso altua eta beheranzko joera duen heriotza-tasa baxua. Amerikan,
da jaiotza-tasa, ‰ 35,8koa, eta, Asian, oro har, ‰10,7koa garapen bidean dauden herrialdeen eredua da
da, baina aldeak daude Asiaren mendebaldean (‰ 20) eta Latinoamerikakoa eta Karibekoa; hau da, jaiotza-tasa altua
ekialdean (‰ 12). eta heriotza-tasa baxua, eta, horren ondorioz, hazkundea
• Herrialde horietako heriotza-tasak baxuak dira, oro har; handia da eta biztanleria gaztea. Asian, ia kontinente
Nigerian altuxeagoa da (‰ 13,3). Afrikan, heriotza-tasa osoan nagusitzen da garapen bidean dauden herrialdeen
baxua da (‰ 9,8); Amerikan ere baxuak dira: ‰ 5,8 eredu demografikoa; energia-baliabideak esportatzen
Latinoamerikan, eta ‰ 8,1, Ipar Amerikan (biztanleria dituzten herrialde islamikoetara gizonezko langile asko
zahartuaren ondorioz); eta Asian, baxua da (‰ 7). joan dira, eta horrek aldatu egin du herrialde horien
• Afrikan, berezko hazkundea ertaina da (% 2,6), baina egitura, sexuari eta adinari dagokionez. Ozeanian,
altuagoa da ekuatore inguruan, Afrikaren ekialdean eta Australian eta Zeelanda Berrian izan ezik, garapen bidean
Gineako golkoan; Amerikan aldeak daude: Latinoamerikan dauden herrialdeen eredu demografikoa nagusitzen da:
eta Kariben ertaina da (% 1,2); Ipar Amerikan, berriz, baxua biztanleria gaztea eta biztanleria zaharraren ehuneko
(% 0,4). Asian aldeak oso handiak dira. txikia.
• Asian, migrazio-saldoa positiboa da gutxi populatutako eta • Afrikan, biztanleriaren bi heren honako eskualdetan bizi da:
energia-baliabide asko dituzten lekuetan, eta, gainerakoan, Gineako golkoan, Aintzira Handien ekialdeko eskualdean,
negatiboa. Afrikan, migrazio-saldoa negatiboa da, eta kostaldean eta ibai-haranetan. Ipar Amerikan, AEBn
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 320 13/12/2016 9:59:28

banatzen da biztanleria gehiena, eta bereziki klima 6 Megahiri bat hiri izugarri handi bat da. Megahiri baten
epeleko zonetako kostaldeetan. Latinoamerikan eta funtzioak, hala nola finantzak, industria, zerbitzuak eta abar,
Kariben ere klima epeleko eta tropikaleko kostaldean bizi oso erlazionatuta daude Asiako eta Munduko beste hiri
dira biztanle gehienak. Asian, biztanleria ibaien bailaretan batzuekin, eta izan duen hazkundea globalizazio-prozesuaren
eta kostaldean kontzentratzen da. Halaber, gaur egun, jardueren ondorioa da. Kostaldean edo inguruan kokatzen
Asiaren ekialdeko eta hegoaldeko herrialdeak oso dira. Megahiriek herrialde bereko edo kontinente bereko
populatutako lekuak dira; izan ere, munduko tailer bilakatu hiriekin (Seul, Shanghai) izaten dituzte truke eta harreman
dira herrialde horiek, hango soldata industrial baxuen nagusiak.
ondorioz.
• Asia.
5 Goitik behera: Afrika, Latinoamerika eta Asia.
ES0000000051415 786357_Unidad 10_59731.indd 321 13/12/2016 9:59:28

11. UNITATEA. EUROPA, BIZTANLERIA ETA HIRIAK
Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak . . . . . . 324

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
• Europaren mapa 1914an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
• Europako eskualdeen mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
• Hiri- eta landa-eremuen mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
• Sofia, Europako hiri zaharrenetako bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
• Krakovia, Poloniako hiriburu historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
• Paris, argiaren hiria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
• Mosku, Errusiako hiriburua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
• Europako biztanleriari buruzko datuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

1. fitxa: Europa eta biztanleriaren bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2. fitxa: Demografiaren adierazleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
3. fitxa: Europako hiri-egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
4. fitxa: Europako biztanleria eta hiriguneak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
5. fitxa: Europako biztanleria-dentsitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 322 13/12/2016 9:57:43

6. fitxa: Europako estatuak eta Europar Batasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
7. fitxa: Immigrazioa Europan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
Autoebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340

Kontrol-probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
• O proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Gaitasunak ebaluatzeko irizpideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 323 13/12/2016 9:57:43

11
EUROPA. BIZTANLERIA ETA HIRIAK

I
M
EUROPA, BIZTANLERIA ETA HIRIAK
JAKIN EGITEN JAKIN

IZATEN JAKIN
• Europako lurraldea • Grafiko lineal batean
• Gure kontinenteko biztanleriak
• Europako biztanleriaren berezko demografiaren adierazleak
zer banaketa eta bilakaera izan
dinamika aztertzea
duen jakiteko jakin-mina izatea.
• Europako migrazio-mugimenduak • EBeko hiri-sarea interpretatzea
• Hiriak, hirien garrantzi
• Europako biztanleriaren bilakaera eta • Hiri baten hazkundea aztertzea ekonomikoa eta gure ingurunean
hazkunde erreala duten eragina balioestea
• Europako biztanleriaren banaketa

Jakingai
• Europako demografiaren egitura
• Europako mugen aldaketak
• Europako hiri-biztanleria
• Europako hiriak
Gaitasunen garapena
• Ebatzi kasu praktiko bat: Gizarte-kohesioko politikak Parisen
• Aplikatu teknika bat: Europako hiri-hierarkia GIS baten bidez aztertzea
• Analisi zientifikoa: Imajinatu etorkizuneko Europaren biztanleria immigraziorik gabe

• Laburtu funtsezkoa • Europako hiru hiriren
• Konprometituak: Hiri jasangarriak analisi konparatibo bat
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Europa, biztanleria eta • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
hiriak
• Sakontzeko. Europa, biztanleria eta hiriak M
• Kanpoko ebaluazioen gida
Baliabide digitalak
• Medialiburua. Europa, biztanleria eta hiriak.
Tresnak
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 324 13/12/2016 9:57:44

11

Mailaren arabera
• Europako lurraldea.
• Europako biztanleriaren berezko dinamika eta Ikasteko
gakoak.
• Europako migrazio-mugimenduak eta Ikasteko gakoak. • Berrikusteko eta laguntzeko.
• Europako biztanleriaren bilakaera eta hazkunde erreala eta 1., 2., 3., 4. eta 6. fitxak
Ikasteko gakoak. • Ikaslearen autoebaluazioa.
Oinarrizkoa
• Europako biztanleriaren banaketa eta jarduera guztiak, • Edukiak ebaluatzeko. O proba.
Atlasarekin lanean izan ezik. • Gaitasunak ebaluatzeko.
• Europako hiri-biztanleria eta Ikasteko gakoak. 3., 4., 5., 6. eta 7. jarduerak
• Europako hiriak eta Ikasteko gakoak.
• Amaierako jarduerak: laburtu funtsezkoa, kontzeptuak,
prozesuak.
• Interpretatu grafikoak eta mapak atal guztiak, eta Atlasarekin
lanean atalak.
• Jakingai: Europako mugen aldaketak.
• Egiten jakin: Grafiko lineal batean demografiaren adierazleak
aztertzea.
• Europako demografiaren egitura eta jarduera guztiak.
Aurreratua • Egiten jakin: Europar Batasuneko hiri-sarea interpretatzea. • Berrikusteko eta laguntzeko.
• Aplikatu teknika bat: Europako hiri-hierarkia GIS baten bidez 5. fitxa
aztertzea. • Sakontzeko. 7. fitxa
• Amaierako jarduerak: kausak eta ondorioak, mapak eta • Ikaslearen autoebaluazioa.
grafikoak.
• Konprometituak: Hiri jasangarriak.
• Ebatzi kasu praktiko bat: Gizarte-kohesioko politikak Parisen. Proba osoa.
• Egiten jakin: Hiri baten hazkundea aztertzea.
• Aplikatu teknika bat: Europako hiri-hierarkia GIS baten bidez
aztertzea.
Bikaintasunezkoa
• Analisi zientifikoa: Imajinatu etorkizuneko Europaren biztanleria
immigraziorik gabe.
• Lan kooperatiboa: Europako hiru hiriren analisi konparatiboa.

ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 325 13/12/2016 9:57:45

11
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK EUROPA. BIZTANLERIA ETA HIRIAK
EUROPAREN MAPA 1914AN
NORVEGIA Estatu-muga
SUEDIA
ERRESUMA DANIMARKA
BATUA ERRUSIA
HERBEHEREAK
ALEMANIA
BELGIKA
OZEANO
FRANTZIA AUSTRIA-
ATLANTIKOA SUITZA HUNGARIA
ERRUMANIA
Itsaso Beltza
ITALIA SERBIA
AL
MONTENEGRO BULGARIA
TUG
ESPAINIA ALBANIA O TO MANDAR

POR
INPERIO A
Sizilia GREZIA
Mediterraneo
MAROKO Kreta
ESPAINIARRA itsasoa Zipre
1914ko Europako mapa honek Lehen Mundu Gerra Lehen Mundu Gerraren ondorio nagusienetako bat
(1914-1919) hasi baino lehenagoko Europa irudikatzen ordura arte Europan zeuden lau inperioren desager-
du. Lehen Mundu Gerra Versaillesko Itunarekin amaitu pena izan zen –Alemaniakoa, Austria-Hungariakoa,
750528_11_p02_Europa_1914
zen; Europan, Gerra Handia izena eman zitzaion, baina Errusiakoa eta Otomandarra–. Era berean, errepu-
mundu gerra dela esaten da garaiko potentzia indus- blikak ezarri ziren inperio horien buruak ziren errege-
trial handi guztiek parte hartu zutelako. dinastiak ordezteko –Hohenzollern (Alemania), Habs-
Garai hartako zenbait estatuk gaur egun berdin ja- burgo (Austria-Hungaria) eta Romanov (Errusia)–.
rraitzen dutela ikus daiteke mapan; hau da, ez direla Europan, absolutismo monarkikoaren amaiera izan
aldaketak egon estatu horien mugetan, oro har. zen. Mugen banaketa eta Europako maparen egitura-
Hauek dira estatu horiek: Espainia, Portugal, Fran keta berria herrien autodeterminazio-printzipioan oi-
tzia, Eskandinaviako herrialdeak (Norvegia, Suedia narritu zen, baina ez zen koherentziaz aplikatu.
eta Danimarka), Belgika eta Herbehereak, Suitza, • Errusiak galdutako lurraldeetan zenbait estatu sor-
Montenegro eta Grezia eta Bulgaria ia osoa. tu ziren, hala nola Finlandia, Estonia, Letonia, Li-
Aldaketa handienak Europaren erdialdean eta ekial- tuania eta Polonia. Errusiaren gainerako lurraldee-
dean ikus daitezke: Alemanian, Austria-Hungarian, tan SESB eratu zen.
Errusian eta Otomandar Inperioan. • Austria-Hungariatik hiru errepublika sortu ziren:
Alemanian, 1871ko batasunaren ondorioz, estatu bat Austria, Hungaria eta Txekoslovakia.
egituratu zen. Halaber, Frantzia-Prusia Gerra irabazita, • O tomandar Inperio turkiarra desegin egin zen;
Alsazia eta Lorena Alemaniarren esku zeuden. alde batetik, Turkia sortu zen (Anatoliako penintsu-
Austria-Hungariak Frantzisko Josef I.a erregearen fi- la), eta bestetik, Palestinako, Siriako, Irakeko eta
gurari esker soilik jarraitzen zuen batuta. Estatuak Libanoko mandatuak eratu ziren, Frantzia eta Erre-
beldur handia zien txekiarren eta eslaviarren inde- suma Batua potentzien mendean geratu zirenak.
pendentzia lortzeko saiakerei, Trentino eta Trieste es- • Balkanetako penintsulan, hegoaldeko herri esla-
kualdeen gaineko italiarren eskakizunei eta Serbiaren viarrak (serbiarrak, kroaziarrak eta esloveniarrak)
politika espantsiboari. Jugoslaviako Erresuman elkartu ziren
Halaber, Otomandar Inperioa 1912ko Balkanetako Ge- • Alemanian, Weimarko Errepublika sortu zen, bai-
rraren ondorioak jasaten ari zen, galdu egin baitzuen na hainbat lurralde galdu zituen. Errepublikaren
Bulgaria, Montenegro, Grezia eta Serbiaren aurka. Ho- lurraldea bitan zatituta geratu zen: herrialdearen
rren ondorioz, inperioa kanporatu egin zuten ia Balkane- erdian, poloniar korridorea ezarri zen, Poloniak
tako penintsula osotik eta Albaniako Estatua sortu zen. Itsaso Baltikora irteera izan zezan.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 326 13/12/2016 9:57:47

11
EUROPAKO ESKUALDEEN MAPA
Eskualdeak
Ipar Europa
ISLANDIA
Ekialdeko Europa
Mendebaldeko Europa
1 BOSNIA-HERZEGOVINA
2 KOSOVO Hego Europa
3 LIECHTENSTEIN
4 MAZEDONIA
FINLANDIA
5 MONTENEGRO NORVEGIA
SUEDIA
ESTONIA ERRUSIA
Ip ar
itsaso a LETONIA
DANIMARKA LITUANIA
IRLANDA ERRESUMA
BATUA
HERBEHEREAK BIELORRUSIA
POLONIA
BELGIKA ALEMANIA
UKRAINA
LUXENBURGO TXEKIA
OZE ANO ESLOVAKIA
MOLDAVIA
ATLANT I K OA FRANTZIA 3
SUITZA AUSTRIA HUNGARIA
ESLOVENIA ERRUMANIA
KROAZIA
1 SERBIA
Itsaso B eltz a
BULGARIA
AL
ITALIA 5 2
TUG
ESPAINIA 4
ALBANIA
POR
GREZIA
ZIPRE
M editerran eo itsaso a
Mapan, lau eskualdetan banatuta ageri dira Euro- • Hegoaldeko Europa. Eskualde hau Europaren he-
pako estatuak: goaldeko hiru penintsulek osatzen dutela esan daite-
• Ipar Europa. Uharteek (Irlanda eta Erresuma Ba- ke: Iberiar penintsula (Espainia eta Portugal), Italiar
tua), iparraldeko herrialdeek (Danimarka, Norve- penintsula (Italia) eta Balkanetako penintsula (Alba-
gia, Suedia eta Islandia) eta Baltikoko herrialdeek nia, Bosnia-Herzegovina, Kroazia, Eslovenia, Grezia,
(Estonia, Lituania eta Letonia) osatzen dute. Norve- Mazedoniako Errepublika, Montenegro, Serbia eta
Kosovo) –Bulgaria eta Errumania, arrazoi historiko
750528_11_p03_regiones_Europa
gia izan ezik, guztiak dira Europar Batasunaren
kide (2016ko ekainaren 23an Erresuma Batuak eta kulturalengatik administratiboki Balkanetan egon
erreferendum bat egin zuen Europar Batasunean arren, ez dira eskualde honetan sartzen–. Balkaneta-
geratzeko edo Europar Batasunetik ateratzeko). Ir- ko historia konplexuan, bertako estatuen hainbat za-
landa, Baltikoko hiru errepublikak eta Finlandia tiketa eta azpizatiketa gertatu dira, gutxienez, XIX.
soilik daude eurogunean, eta euroa dute txanpon mendearen erditik aurrera, eta, hori dela eta, balkani-
ofizialtzat. zazio kontzeptua sortu zen, Balkanetatik urrun dau-
den herrialdeei buruz jarduteko ere erabiltzen dena.
• E kialdeko Europa. Eskualde honetan daude,
Eskualde hitza geografiarekin lotuta dago, baina hitz
Errusia ez ezik, XX. mendean Errusiaren orbitan
horren esanahia aldatu egin da azken berrehun urtee-
egon ziren herrialdeak (Polonia, Txekia, Hungaria,
tan. Berpizkundean, nahiago ziren zatiketa politikoak
Errumania eta Bulgaria) eta SESB desagertzean
erabili geografia-esparruak irudikatzeko, hala nola ko-
independentzia lortu zuten herrialdeak ere, hala
ntinenteak, erresumak edo konderriak eta elizaren za-
nola Moldavia (1991), Bielorrusia (1991) eta Ukrai-
tiketa administratiboak. Alabaina, XVIII. mendearen
na (1991). Polonia, Txekia, Eslovakia, Hungaria,
erdialdean, ikuspegi berri bat sortu zen, eta eskualde
Errumania eta Bulgaria Europar Batasuneko ki-
naturalaren kontzeptua erabiltzen hasi. Ikuspegi hori
deak dira, baina, Eslovakia izan ezik, errepublika
XIX. mendearen amaieran orokortu zen, eta muga fi-
horiek ez daude eurogunean.
sikoetan oinarritutako zatiketa du oinarrian (ibaiak,
Mendebaldeko Europa. Eskualde hau egungo
• mendiak, landaredia…). Eskualde kont zeptuaren
EBaren fundatzaileak diren Seien Europako bost he- edozein irakurketatan (politikoa, naturala, geogra-
rrialdek (Alemania, Frantzia eta Benelux), Suitzak eta fikoa, funtzionala eta abar), hainbat elementu eta
Austriak osatzen dute. Suitza izan ezik, beste herrialde faktore multzo sartzen dira, eta guztiak dira, gutxi-
guztiak EBaren kideak dira, eta eurogunean daude. asko, lurraldearen eratzaile eta adierazgarri.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 327 13/12/2016 9:57:49

11
HIRI- ETA LANDA-EREMUEN MAPA
Hiri-eremu esaten zaie landa-eremuekin al-

deratuta biztanleria-dentsitate handiagoa, Landa-eremuak
zoruaren erabilera artifiziala (nekazaritzakoak Hiri-eremuak
ez diren jarduerak eta baso naturalak ez dire-

nak) eta interrelazio garatuagoak, biziagoak O Z E ANO
eta aniztasun handiagokoak dituzten lekuei AT L ANT I K O A
(izan interrelazio horiek gizakien artekoak,

ekonomikoak, sozialak eta abar). Ipar
itsasoa
Herrialdeetako estatistika-institutuek he-
rrialde bakoitzeko ezaugarrietara egokitu-
tako irizpideak erabiltzen dituzte, hiritzat
jotzen dituzten eremuak sailkatzeko. Esate-
rako, Espainiako Estatistikako Institutu Na-
zionalak (EIN) udalerri bat hiri-eremutzat
I tsaso B el tza
hartzeko, 10.000 biztanle edo gehiago izan
behar ditu; baina beste zenbait herrialdetan
bestelako irizpideak erabiltzen dira: Dani-
markan 200 biztanle nahikoa dira leku bat
hiri-eremutzat jotzeko, eta Australian, be-
rriz, 1.000 biztanle. Mediterraneo itsasoa
Irizpideak bateratzeko eta hiri-eremuen

identifikazio objektiboagoa lortzeko, Geo-
grafian, biztanleria-dentsitate kontzeptua
erabiltzen da. Horretarako, printzipio ho- • Hiri-aglomerazioak identifika daitezke, bata bestea-
netatik abiatzen da: landa-eremuek handiak eta ja- ren ondoan dauden zenbait laukitan, biztanleria-
rraituak izan behar dute, eta, besteak beste, udale- dentsitateak edo biztanle kopuruak hiri-eremuetako-
rriak dituzte beren baitan; hiri-eremuak, berriz, aren ezaugarriak dituenean.
750528_11_p19_espacios_rurales_urbanos
puntualak dira (gune batean biztanleria-dentsitate Europan, biztanleen % 70 hiriguneetan bizi da, eta,
handia izaten dute) eta, haietan, hiri baten edo hirien hori dela eta, munduko lekurik urbanizatuenetako
antolaketa-funtzioa nabarmentzen da. bat dela esan daiteke. Hala ere, mapan argi ikusten
Columbiako Unibertsitateak, SEDACen bidez (Socio- da landa-eremuek hiri-eremuek baino azalera han-
economic Data and Aplications Center), eta NASAk diagoa hartzen dutela. Horrek adierazten du biztan-
mugaketa horiek kontuan hartzen ez dituen sistema leria-dentsitatea handia dela kontinente horretan.
bat asmatu dute: lauki imajinario bat marrazten da Bestalde, hiri-eremuen banaketa ez da homogeneoa.
lurrazalaren gainean (1 km-eko luzera du laukiaren Bada hiri-eremuen kontzentrazio bat Erresuma Ba-
alde bakoitzak), eta lauki bakoitzean herrialde bakoi tuaren hego-ekialdean hasi, eta itsasartearen beste
tzaren biztanle-erroldak emandako biztanle kopurua aldean, jarraitzen duena, Le Havre eta Amsterdamen
adierazten da, bai eta NBEk ematen dituen datuak arteko kostaldetik Italiaren iparralderaino, gutxi go-
ere. Kalkulua objektiboa izan dadin, zenbait algorit- rabehera, Rhin ibaiaren ibilbideari jarraituz.
mo erabiltzen dira. Emaitza munduko biztanleria-
Era berean, hiri-eremuak dituzten Europako beste
dentsitatearen mapa bat da, eta mapa horretan:
zenbait leku ere nabarmentzen dira –itxuraz behin
• H iri-eremutzat jotzen da udalerriko biztanleen tzat eremu nagusitik deskonektatuta daudenak–, hala
% 50 gutxienez 300 biztanle edo gehiagoko laukie- nola Iberiar penintsula (hiri handien inguruan, hala
tan bizi denean, edo, bestela udalerriak 5.000 biz- nola Lisboa, Porto, Sevilla, Valentzia, Madril eta Bar
tanle baino gehiago dituenean. tzelona), Moskuren ingurua (Errusiar Federakundea),
• H iriak identifika daitezke, haietan, biztanleen Donts (Azoveko itsasoaren kostaldea), Belgrad (Ser-
% 50 gutxienez hiri-eremu batean bizi delako. bia), Wroclaw-Krakovia (Polonia), Praga (Txekiar
• Hirietan, hiriaren erdigunea identifika daiteke 50.000 Errepublika), eta abar.
biztanle edo gehiago eta gutxienez 1.500 bizt./km2-ko
dentsitatea (Europan) izaten duelako.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 328 13/12/2016 9:57:52

11
GEHIAGO JAKITEKO
SOFIA, EUROPAKO HIRI ZAHARRENETAKO BAT PARIS, ARGIAREN HIRIA
Sofia Bulgariako hiriburua da, eta herrialdeko hi Parisek hainbat ezizen izan ditu historian zehar:
ririk handiena ere bai. Herrialdearen mendebal maitasunaren hiria, modaren hiriburua, moderni
dean dago kokatuta, Vitosha mendiaren oinean. tatearen hiriburua, argiaren hiria…
Sofia izena grezieratik datorkio, eta jakinduria Azken ezizen horri lotuta, hainbat azalpen eman
esan nahi du. izan dira. Horietako baten arabera, izen hori
Sofia Europako hiribururik zaharrenetako bat da, eman zitzaion Frantziak eta hiriak berak Ilustra
Atenasen (Grezia) ondoren. Aspalditik bizi da jen zioan kultura- eta ezagutza-gune gisa izan zuten
dea han, Neolitikoko kokagune baten gainean garrantziarengatik; izan ere, garai hartan, arrazoi
sortu baitzen, K.a VIII. mendean, Serdica izenare menaren argiaz hobetu nahi izan zen mundua.
kin. Traziako hiri hori Erromak konkistatu zuen Beste azalpen baten arabera, Paris izan zen kalee
K.o 29. urtean, eta Diokleziano enperadoreak, Da tan eta eraikin publikoetan argiteria jarri zuten
zia probintzia bitan zatitu zuenean, Barnealdeko lehen hirietako bat, eta ekintza horrek mirespen
Daziaren hiriburu izendatu zuen. handia eragin zuen mundu osoan.
K.o. 447. urtean hunoek suntsitu ondoren, Justi Modaren hiriburu izendatzea, berriz, XVIII. men
niano enperadoreak hiria berreraiki zuen, Triadi deko burutazioa da, Luis XIV.aren erregealdikoa,
tsa izenarekin, eta susperraldi bat izan zuen, Bi hain zuzen. Monarka absolutista horrek hiria eta
zantziar Inperioko gune administratibo eta gortea aberastu nahi izan zituen, eta horretarako,
ekonomiko garrantzitsu bilakatu baitzen. garaiko jostun onenak eraman zituen Parisera.
Bulgariarren inbasioaren ondoren, Sredets esaten Pixkanaka-pixkanaka, Europa osoan hasi ziren
zioten, baina 1376az geroztik Sofia du izena. 1382an kopiatzen hiri hartan sortutako jantzi eta osagarri
otomandarrek inbaditu, eta Rumelia probintzia berriak.
turkiarraren hiriburu izendatu zuten. Aurrerago,
Bulgaria independentearen hiriburu bihurtu zen.
MOSKU, ERRUSIAKO HIRIBURUA
Kroniken arabera, 1147. urtean, Yuri Dolguruki

printzearen aginduz sortu zen Mosku. Hiria Erru
siako hiriburu izendatu zuten XV . mendearen
amaieran, Errusiaren iparraldeko printzerriak
Moskuren inguruan elkartu zirenean. 1712an, Petri
I.a tsarrak San Petersburgon ezarri zuen hiriburua,
baina 1918an, Errusiako Iraultzaren ondoren, be
rriz ere Mosku izendatu zuten Errusiako hiriburu.
Hiriaren bihotzean dago Moskuko lekurik fama
Alexandro Nevskiren katedrala
tuenetako bat: Kremlina (1990ean, gizadiaren on
dare izendatu zuen UNESCOk). Katedralez eta
jauregiz osatutako eraikin multzo hori XVI. men
KRAKOVIA, POLONIAKO HIRIBURU HISTORIKOA
dean eraiki zuten tsarren egoitza izateko, eta gaur
egun, Errusiako Federakundeko presidentearen
Krakovia Poloniako hiririk handienetakoa eta zaha
egoitza ofiziala da.
rrenetakoa da, eta historiaren zati handi batean Polo
niako hiriburua izan zen (zehazki, XI. mendetik 1596.
urtera bitartean, Varsovia hiriburu egin zuten arte).
1364an Krakoviako unibertsitatea sortu zen, eta
kontinente osoko ikerketa-gune nagusia bilakatu
zen hiria. Han ikasi zuen Nikolas Kopernikok,
besteak beste.
Gaur egun, Krakovia oso turismo-gune garran
tzitsua da. 1978an, Krakoviako erdigunea gizadia
ren ondare izendatu zuen UNESCOk.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 329 13/12/2016 9:57:55

11
DATU-BANKUA
EUROPAKO BIZTANLERIARI BURUZKO DATUAK S
Biztanleria- Berezko h
Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Hiri-biztanleria
dentsitatea hazkundea
(‰) (‰) (milaka) y
(km2) (‰)
E
Europa 33,4 –0,3 10,8 11,1 581.113
u
Ekialdeko Europa 16,2 –1,8 11,5 13,3 191.714
Bielorrusia 46,8 –2,5 11,7 14,2 6.274 h
v
Bulgaria 65,9 –5,7 9,4 15,1 4.205
E
Txekia 136,5 0,1 10,2 10,1 8.900
b
Hungaria 108,9 –3,8 9,3 13,2 7.327
h
Polonia 126,1 0,6 10,4 9,8 23.854
h
Moldavia 123,9 –0,3 10,9 11,2 1.463
W
Errumania 84,8 –3,5 9,4 12,9 11.903
t
Errusiar Federakundea 8,8 –1,1 12,7 13,9 98.040
Eslovakia 112,8 0,7 10,5 9,8 3.161 h
a
Ukraina 77,4 –4,5 10,8 15,3 26.588
W
Ipar Europa 60,1 2,9 12,3 9,4 101.259
E
Danimarka 133,6 0,8 10,4 9,7 5.847
h
Estonia 31,0 –1,2 10,7 11,9 815
W
Finlandia 18,1 1,0 10,7 9,6 5.071 d
Islandia 3,3 7,3 13,6 6,3 399 h
Irlanda 68,1 9,1 15,4 6,4 4.474 5
Letonia 31,7 –4,6 10,0 14,5 1.252 i
P
Lituania 45,9 –5,0 10,2 15,2 1.910
b
Norvegia 14,3 3,3 11,7 8,4 5.717 a
Suedia 23,8 2,6 12,0 9,4 10.782
Erresuma Batua 267,5 3,5 12,6 9,2 64.830
Hego Europa 117,7 –0,6 9,1 9,7 119.969 L
Albania 105,7 6,0 13,1 7,2 2.345
Bosnia-Herzegovina 74,7 –1,2 9,1 10,3 1.839 F
Kroazia 75,8 –2,6 9,8 12,4 2.606 (
B
Grezia 85,0 –1,6 8,9 10,5 9.158
E
Italia 203,3 –1,1 8,6 9,7 46.640
F
Malta 1.308,3 0,2 8,9 8,8 405
G
Montenegro 46,5 2,0 11,9 9,9 403 T
Portugal 113,0 –1,8 8,5 10,3 7.564 b
Serbia 101,2 –2,4 10,2 12,7 4.738 E
Eslovenia 102,7 1,0 10,5 9,4 1.225 H
E
Espainia 92,5 0,5 9,3 8,8 41.601
F
Mazedonia 82,4 2,0 11,3 9,2 1.306
B
Mendebaldeko Europa 175,9 0,5 10,2 9,7 168.171 h
Austria 103,7 0,1 9,5 9,4 6.984
E
Belgika 373,2 1,8 11,6 9,8 11.891 F
Frantzia 117,6 3,5 12,4 8,9 63.174 L
Alemania 231,5 –2,5 8,3 10,8 60.220 B
Luxenburgo 219,0 3,9 11,3 7,4 666 J

A
Herbehereak 501,9 2,2 10,6 8,4 16.304
s
Suitza 210,0 2,1 10,2 8,1 8 870 e
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 330 13/12/2016 9:57:56

11
http://ec.europa.eu/eurostat/publications/regional- Arthur HAUPT eta Thomas T. KANE, Crecimiento

yearbook y problemas de la población mundial (2001).
Eurostaten Europar Batasunaren estatistika-erakundearen Lan honetan, munduan dauden arazoak planteatzen dira,
urtekaria. demografiaren adierazle nagusiak oinarritzat hartuta.
http://ec.europa.eu/eurostat/statistical-atlas/gis/ Bernard JOUVE eta Christian LEFEVRE, Metrópolis
viewer/ ingobernables. Las ciudades europeas entre la
Eurostaten eskualdekako estatistika-atlasa. Denboran zehar globalización y la descentralización (2004).
biztanleriak eta hirigintzak izandako bilakaerari buruzko Europako hiriek 1999tik 2001era izandako bilakaeraren
hainbat mapa eskaintzen ditu. azterketa.
http://www.eea.europa.eu/es Feliciano NOVOA, Historia de Europa a través
Webgune honetan, Europako Ingurumen Agentziaren de sus documentos (2012).
txostenak eta datuak kontsultatu daitezke. Azken urteetan Europako historia aldatu duten dokumentuen
http://www.eea.euroopa/data-and-maps/data/urban- bilduma.
atlas Pierre-Jean THUMERELLE, Las poblaciones del mundo
Webgune hau Europako Ingurumen Agentziarena da, eta (1998). Lur planetaren bilakaera demografikoari buruzko
Europako hainbat hiriren eta eskualderen planoak eskaintzen ditu. bilduma praktikoa eta teorikoa.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/
Webgune honek Europar Batasuneko hiri-biztanleriari buruzko
datuak eskaintzen ditu. DOKUMENTALAK
http://www.lavanguardia.com/vangdata/20150419/
Vascos por el mundo, ETB (2013).
54430712525/ranking-paises-europeos-poblacion-
Europako hiritan bizi diren euskal herritarren bizitzari buruzko
infantil.html
erreportajea. (https://www.youtube.com/watch?v=rVFqbjKihNQ).
Prentsako artikulu honetan, Europako haur-biztanleriari
buruzko informazioa eskaintzen da, bai eta herrialdeen En portada. El desencanto de Europa, RTVE (2012).
arabera egindako ranking bat ere. Dokumental honetan, Europako hiru hiriren (Londres, Paris eta
Berlin) egoera kontatzen da, bai eta nola kasu askotan
ongizate-eredua ilusio hutsa den ere.
LIBURUAK
ZINEMA
Faustino CUADRADO, El último hogar que nos queda
(2014).
Bienvenidos al norte, Dany Boonek zuzendua (2008).
Bizitza hobe bat aurkitzeko, Espainiara emigratzen duen
Frantziako posta-zerbitzuko funtzionario bat Belgikarekin
Errumaniako kirurgialari bati buruzko eleberria.
muga egiten duen herrixka batera destinatzen dute. Hasieran,
Francisco DÍAZ VALLADARES, La barca de pan (2003). erreparoak izan arren, pixkanaka, hango jendearekin eta
Gibraltargo itsasartearen inguruan girotutako eleberria. lekuekin maitemintzen hasten da; bitartean, bere emazteari
Txabola-auzoen eta luxuzko urbanizazioen erdian, bizimodu infernu batean bizi dela kontatzen dio.
berri bat agertzen da, narkotrafikoari lotutakoa.
Escondidos en Brujas, Martin McDonaghek zuzendua
Enric GONZÁLEZ, Historias de Roma (2010). (2008). Soldatapeko bi hiltzaile Brujasen (Belgika) ezkutatzen
Hainbat pertsonaiaren, istorioren eta bitxikeriren bidez, dira, beren nagusiaren aginduei itxaroten dieten bitartean.
Erroma hiria aurkezten da narrazio laburretan. Bietako batek hiria eta hiriko eraikin historikoak ezagutzeko
Frank McCOURT, Las cenizas de Ángela (1996). baliatuko du denbora hori.
Berrogeiko hamarkadako Irlandan girotutako eleberria. Garai La familia Bélier, Eric Lartigauk zuzendua (2014).
hartako familia baten bizirauteko borroka kontatzen du. Film honetan, gor-mutuen familia batek alabarekin duen
Edward RUTHERFURD, Londres (1997). harremana kontatzen da. Alaba ez da gor-mutua eta familiako
Familia bateko hainbat belaunaldiren bizipenen bidez, egileak gainerako kideen interprete-lana egiten du. Neskak kantu-
Londresen historia kontatzen du, zelten garaiko sorreratik entzunaldi batean parte hartzen du, eta horrek bere
Bigarren Mundu Gerrako bonbardaketetara. familiarengandik urrun dezake.
José Luis SAMPEDRO, La sonrisa etrusca (1985). Perdiendo el norte, Nacho G. Velillak zuzendua (2015).
Adineko gizon bat Calabriako bere herritik Milanera joaten da Espainiako bi gaztek Alemaniara emigratzea erabakitzen dute
seme-alabekin bizitzera. Familiako harremanak eta landako herrialde horretako aukera onak telebista-saio batean ikusi eta
eta hiriko bizitzaren aldeak jorratzen dira. gero. Hara iristean, errealitatea oso bestelakoa dela ikusiko dute.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 331 13/12/2016 9:57:56

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO EUROPA. BIZTANLERIA ETA HIRIAK
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Europa eta biztanleriaren bilakaera D

1 Erreparatu mapari, eta egin jarduerak.
Ipar Europa.
Ekialdeko
Europa.
Mendebaldeko
Europa.
Hego Europa.
• Osatu mapa, legendan oinarrituta (jarri kasu bakoitzean aukeratu duzun kolorea).
• Idatzi eskualde bakoitzeko hiru herrialderen izenak.
829802RAp69r52-Bis
2 Osatu Europako biztanleriaren bilakaeraren faseei buruzko taula hau.
Faseak Ezaugarriak
1800-1918
1918-1945
1945-1950
1950-90eko hamarkada
90eko hamarkada - Gaur egun
3 Adierazi hazkunde demografikoaren erritmoari buruzko baieztapen bakoitza Europako zer eskualderi dagokion (Ipar eta
Mendebaldeko Europa, Ekialdeko Europa eta Hego Europa).
• 1990etik aurrera eskualde hau biztanleria galtzen hasi da:
• Eskualde honetako biztanleria hazi egin zen 1975era arte:
• Hazkundea handiagoa da iparraldeko herrialdeetan mendebaldekoetan baino:
• 2007-2008ko krisialdi ekonomikoak hazkunde negatiboa eragin du Europako eskualde honetan:
• 1950eko hamarkadara arte eskualde honetan hazkunde demografikoa handia izan da:
• 1950-1965 aldian, eskualde honetako hazkunde errealak gora egin zuen:
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 332 13/12/2016 9:57:59

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO EUROPA,
EUROPA. BIZTANLERIA
BIZTANLERIA ETA
ETA HIRIAK
HIRIAK
2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Demografiaren adierazleak
1 Identifikatu Europako eskualde bakoitzeko ezaugarri demografikoak.
Demografiaren adierazlea Ipar Europa Ekialdeko Europa Hego Europa
Jaiotza-tasa
Ugalkortasun-tasa
Heriotza-tasa
Bizi-itxaropena
Migrazio-saldoa
2 Erreparatu biztanleria-egiturari buruzko taula hauei, eta, datu horietan oinarrituta, adierazi zer motatako biztanleria duen
herrialde bakoitzak: oso zahartua, zahartua, gutxi zahartua edo oso gutxi zahartua.
Adina Herrialdea: Herrialdea: Herrialdea: Herrialdea:
0-14 % 18,78 % 12,88 % 21,5 % 14,53
15-24 % 18,67 % 10,38 % 11,84 % 9,95
25-54 % 40,39 % 41,38 % 43,82 % 43,35
55-64 % 10,85 % 13,91 % 10,23 % 13,45
65 edo + % 11,3 % 21,45 % 12,61 % 8,72
3 Azaldu zer planteatzen duten biztanleriaren zahartzeari aurre egiteko politikek.
Hartu beharreko neurriak
Jaiotza-tasa handitzeko
politikak
Erretiro-pentsioaren sistemaren
doikuntzak
Biztanleria immigrantea era

kontrolatuan erakartzeko
politikak
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 333 13/12/2016 9:58:00

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Europako hiri-egitura E
1 Osatu taula, eta azaldu Europako hiri-egitura. Bilatu gune mota bakoitzaren adibideren bat.
Hiriko guneak Ezaugarriak
Hirigune historikoa
Zabalguneak
Auzo tradizionalak
Negozio-auzoak
Hazkunde barreiatuko guneak
2 Erreparatu grafiko hauei, eta, ikasitakoan oinarrituta, adierazi zer grafiko dagokion Europako hiri bati eta zer grafiko
dagokion Amerikako hiri bati. Azaldu bien arteko aldea zein den.
Auzoak Industrialdea Negozio-auzoa Ghettoa Bizitegi-auzoak
Hiri inguruko Negozio-auzoa Zabalgunea Hirigune Etxebizitza-gune Industria-gerrikoa

etxebizitzak (XIX. mendean berritua) historikoa modernoa
3 Aztertu hiri-biztanleriaren ehunekoei buruzko taula, eta erantzun galderei.
Europa 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050
Ekiald. 39,7 48,9 56,6 63,8 68 68,2 68,9 70,1 72,2 75 77,8
Iparral. 69,7 71,6 73,8 76,4 77,1 77,9 80,1 82,3 84,2 85,9 87,5
Hegoal. 46,2 51,2 58,3 62,9 64,6 66,3 68,9 71,3 74 76,8 79,5
Mend. 63,9 67,9 71,5 72,7 74,1 75,3 77,7 80 82,1 84,1 85,9
• Zer bilakaera izan du hiri-biztanleriaren ehunekoak Europako eskualde bakoitzean?

• Non hazi da gehien ehunekoa? 2020tik aurrera, non aurreikusten da haziko dela gehien?
• Zure ustez, zenbatekoa izango da landa-biztanleriaren ehunekoa eskualde bakoitzean?
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 334 13/12/2016 9:58:02

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Europako biztanleria eta hiriguneak

1 Osatu Europako biztanleriari buruzko eskema hau:
• •
Faseak
• •
Jaiotza-
tasa
Demografiaren Heriotza-
adierazleak tasa
Kanpokoak
Migrazio-
mugimenduak
EUROPAKO
BIZTANLERIA Barrukoak
Banaketa
Biztanleria-
dentsitatea
Kausak
•
Arazo Politika •
nagusiak demografikoak •
2 Osatu Europako hirien bilakaerari eta egiturari buruzko kontzeptu-mapa hau:
Banaketa
EUROPAKO
HIRIEN
EGITURA
•
•
Gune nagusiak •
•
•
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 335 13/12/2016 9:58:03

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Europako biztanleria-dentsitatea E
1 Bidaia bat egingo duzu Europan zehar, eta, lo egiteko, biztanleria-dentsitate handia ez duen eta mendietatik hurbil ez
dagoen leku baten bila zabiltza. Erreparatu mapa hauei, eta egin jarduerak.
A B
C OZEANO ARTIKOA
Barents ALTIMETRIA
itsasoa (metrotan)
2.500
Norvegiako 1.500
itsasoa
1.000
400
0
SAKONUNEA
OZEANO Ibai nagusiak

Aintzirak
ATLANTIKOA
oa
Ipar
lt i k
itsasoa
Ba
s
o
a
Its
Ka
sp
ia
r
its
as
It Itsaso Beltza
o
sa
a
so
Ad
ria
tik
oa
Tirreniar
itsasoa
i t e r r a ESKALA
M e d n e Itsaso 0 450
o Egeo
Jonikoa itsasoa
i t
s a s Kilometro
o a
• Mapak xehetasun handiagoz ikusi ahal izateko, sartu http://ec.europa.eu/eurostat/cache/RSI/#?vis=nuts2.infosoc&lang=en

webgunean.
301559_p07-11_Fisico_Europa_MUDO
• A mapa 2006an Europako biztanleria-dentsitateari buruzkoa da. Zer eskualdetan zegoen dentsitate handiena?
Zer eskualdetan txikiena? Zer herrialdetako eskualdeen artean zeuden alderik handienak biztanleria-dentsitatean?
• B mapan, 2015eko Europako biztanleria-dentsitatea dago irudikatuta. Zer lekutan dago biztanleria-dentsitate handiena?
Zer lekutan dago biztanleria-dentsitate txikiena?
• Biztanleria-dentsitateari dagokionez, zer bilakaera egon da mapa baten eta bestearen artean? Zer eskualdetan egon dira
aldaketa gehien? Urte horietan, zer bilakaera izan du biztanleria-dentsitateak Espainian?
• Bilatu webgune horretan beste urte batzuetako datuak eta alderatu mapa hiru mapa hauekin. Zer urtetan gertatu ziren
aldaketa gehien biztanleria-dentsitatean?
• Erreparatu Europako mapa fisiko bati, eta erantzun galderei. Zer faktorek eragiten dute Europako biztanleriaren banaketan?
Non dago biztanleria-dentsitate handiagoa, gune menditsuetan ala gune lauetan, kostaldean ala barnealdean?
2 Bilatu informazioa eta azaldu zer giza faktorek eragiten duten Europako biztanleriaren banaketan.
3 Zure erantzunetan oinarrituta, zer lekutara bidaiatuko zenuke?
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 336 13/12/2016 9:58:05

6. fitxa
Izena: Maila: Data:
Europako estatuak eta Europar Batasuna

1 Erreparatu mapa hauei, eta erantzun galderei.
• XIV. mendean, zer estatu zeuden Europan? Eta

100.000 bizt. baino gehiagoko hiriak

NORVEGIAKO
ERRESUMA
SUEDIAKO ERRESUMA
E R R U S I A R E S TAT U A K
XX. mendean? Berdinak izaten jarraitzen al dute
XXI. mendean?
40.000 eta 100.000 bizt. arteko hiriak
MOSKUKO
ESKOZIA
A
PRINTZERRIA
O
ko
Ipar
IK
lti
• Zein zen estaturik handiena XIV. mendean? Eta 1914an?
N
itsasoa
TO
Ba
U
s
o
sa
TE
DANIMARKA
IRLANDA It
Eta, gaur egun, 2016an? Zein da txikiena?

A
EN
D
INGALATERRA
R
O
Cambridge
LITUANIAKO
Oxford Londres DUKERRI
• Ba al dago XIV. mendean jada existitzen zen estaturik,

URREZKO
HANDIA
Brujas POLONIAKO HORDA
Gante
Kolonia ERRESUMA
OZEANO
AT L A N T I K O A
FRANTZIAKO
ERRESUMA
Paris
INPERIO
SANTUA
Praga
eta 1914ean oraindik bazegoena? Neurri bera izan al
Angers
zuen garai guztietan?

Orleans MOLDAVIAKO
PRINTZERRIA
HUNGARIAKO
A K I TA N I A K O ERRESUMA
DUKERRIA VE
Milan BresciaTreviso NE VALAKIAKO
• Nola zegoen zatituta Espainia bi mapetan? Bi mapetako

IA Z PRINTZERRIA
Vercelli Verona
Cahors Grenoble Piacenza I tsa so Be l tza
Padua Venezia
Tolosa GENOVA
Avignon Bolonia
Genova Reggio
Palentzia NAFARROA Montpellier PROVENCE Florentzia BULGARIA
zeinetan du gaur egungo Espainiako estatuaren antza

Valladolid Perpinyá Siena Perugia SERBIAR
Salamanca ARAGOI PRINTZEAK
AL
Coimbra
Lleida ELIZAREN Konstantinopla TURKIAR
Korsika BIZANTZIAR
UG
ESTATUAK SELJUKTARREN
Bartzelona Erroma INPERIOA
GAZTELA
handiena?
EMIRERRIAK
RT
Lisboa
TURKIAR
PO
ALBANIA
Sardinia Salerno NAPOLESKO
(Aragoi) ERRESUMA
Balear uharteak NEGROPONTE
ATENASKO (Venezia)
• Zer bilakaera izan du Europako mapak 1914tik gaur egun

DUKERRIA
GRANADA
Palermo AKAIAKO
Mediterran
eo Sizilia
PRINTZERRIA
NAXOSKO
MISTRA DUKERRIA
(Aragoi) (Bizantziar RODAS
arte? Zer estatu berri sortu dira? Zer estatu desagertu

zaldunak)
itsas
oa Kreta
ZIPRE
(Venezia)
dira? Osatu taula.

Europa XIV. mendean.
Desagertutako
Estatu berriak
B NORVEGIA
estatuak
Estatu-muga
SUEDIA
ERRESUMA DANIMARKA
BATUA ERRUSIA
HERBEHEREAK
ALEMANIA
BELGIKA
OZEANO
AUSTRIA-
FRANTZIA
ATLANTIKOA HUNGARIA SUITZA
ERRUMANIA
Itsaso Beltza
ITALIA SERBIA
AL
MONTENEGRO BULGARIA
TUG
ESPAINIA ALBANIA OTOMANDAR

POR
I N P E RI O A
GREZIA
Mediterraneo Sizilia • Noiz sortu zen Europar Batasuna? Zer helbururekin
MAROKO
ESPAINIARRA
Kreta sortu zen?
itsasoa Zipre
• Egin legenda bat, 2016ko Europar Batasunaren mapa

Europa 1914an. azaltzeko. Aztertu herrialde bakoitzaren koloreak eta
haien esanahia. Idatzi mapan ageri ez diren herrialdeen
izenak.
C • Osatu taula.
750528_11_p02_Europa_1914
Europar Batasuneko EBekoak ez diren
FINLANDIA
SUEDIA kideak estatuak

ESTONIA
LETONIA
ERRESUMA DANIMARKA
BATUA LITUANIA
IRLANDA HERBEHEREAK
POLONIA
BELGIKA ALEMANIA
TXEKIAR
LUXENBURGO ERREPUBLIKA
ESLOVAKIA
OZEANO AUSTRIA
HUNGARIA
FRANTZIA
ERRUMANIA
AT L A N T I K O A ESLOVENIA
KROAZIA
PORTUGAL BULGARIA
Eskala
ESPAINIA ITALIA 0 400
kilometro
Mediterraneo itsasoa GREZIA
ZIPRE
Europar Batasuneko estatuak (2016).
. IKASGELARAKO EGUNEZ EGUNEKOA 750528_07_p14_Ampliaciones_UE

GEOGRAFIA ETA HISTORIA, DBH 2 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 337
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 337 13/12/2016 9:58:07

SAKONTZEKO EUROPA. BIZTANLERIA ETA HIRIAK
7. fitxa
IMMIGRAZIOA EUROPAN
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
[…] 2015ean, 1,2 milioi asilo-eskaera egon ziren Europar Batasuneko Estatuen Kanpoko Mugak
Europan, inoizko kopururik handiena. Migrazioen Kontrolatzeko Europako Agentziaren (Frontex)
Nazioarteko Erakundearen (IOM) datuen arabera, arabera, 2016ko lehen bi hilabetetan, 68.671
urtarrila bakarrik kontuan hartuta, gutxienez 365 immigrante eta errefuxiatu iritsi dira Europara
immigrante desagertu edo hil ziren Turkiatik Mediterraneoaren ekialdeko bidetik (885.000 pertsona
Greziara igarotzen ari zirenean. 2015. urteko azken 2015ean; hau da, 2014. urtean baino bost bider
hiruhilekoan, asilo-eskatzaileen kopuruak % 130eko gehiago); 65.000 pertsona iritsi dira Balkanetako
gorakada izan zuen 2014ko hiruhileko bereko bidetik, eta 5.609 pertsona, Mediterraneoaren
datuekin alderatuta, eta ez zuen aldaketarik izan erdialdeko bidetik (Libiatik, batez ere).
2015eko hirugarren hiruhilekoarekin alderatuta. Bi fluxu nagusi daude: Balkanetatik doana bata, eta
Eurostaten arabera, Europar Batasuneko kide ez Asiatik abiatuta Bulgaria-Turkian barrena edo Turkia-
diren herrialdeetako asilo-eskatzaileak 426.000 izan Grezian barrena Alemania helburu duena bestea.
ziren irailetik abendura (28en Europar Batasunaz Greziako uharteetan, egunero iritsitako immigrante
dihardugula kontuan hartuta). kopurua 2.000 pertsonara jaitsi zen urtarrilean (7.000
Errefuxiatu gehien hartu zituzten herrialdeak izan ziren 2015eko urrian), baina hala ere, Alemaniak
Alemania, Suedia, Austria, Italia eta Frantzia izan 3.000 pertsona inguru hartzen ditu egunean. Gainera,
ziren. Alemaniak 162.500 asilo-eskatzaile baino negua amaitzen ari da, eta udaberrian immigrante
gehiago hartu zituen (% 38), Suediak 87.900 pertsona fluxuak gora egitea espero da.
(% 21) hartu zituen, Austriak 20.800 (% 7) hartu Iazko udan Europan sortu zen krisialdi mediatikoan,
zituen, eta Italia eta Frantziak, bakoitzak, 23.500 Austria eta beste herrialde batzuk Europako migrazio-
asilo-eskatzaile baino gehiago (% 6 bakoitzak). krisialdiaren erdigunean jarri ziren, ordura arte
Europar Batasuneko bost kide horiek asilo- Mediterraneoko herrialdeen arazotzat jo bazen ere.
eskatzaileen % 75 hartzen dute. Asiloa, batez ere, Izan ere, abuztuan 71 errefuxiatu aurkitu zituzten
siriarrei eman izan zaie (71.100, eskatzaileen % 98ri), kamioi batean itota Austriaren ekialdean,
eritrearrei (12.100, eskatzaileen% 93ri) eta irakiarrei Hungariaren mugatik hurbil. […]
(6.800, eskatzaileen % 80ri).
ABC, 2016ko martxoaren 8a
GALDERAK

• 2014tik gaur arte, zenbateko igoera izan du asilo-eskakizunen proportzioak Europan?
• Zer herrialdek hartzen dituzte errefuxiatu gehien? Zer herrialdetatik datoz errefuxiatu horiek, batez ere?
• Azaldu zer bidetatik joaten diren immigranteak. Bilatu munduko mapamundi bat, eta kokatu bide horiek.
• Zer arriskuri egin behar diete aurre immigranteek Europara iristeko?
2 Erreparatu taula honi, eta adierazi zer bilakaera izan duen migrazio-saldoak Europako eskualde bakoitzean.
Zure ustez, zerk eragin ditu migrazio-mugimendu horiek etapa bakoitzean?
Europa 1960-1965 1970-1975 1980-1985 1990-1995 2000-2005 2010-2015
Ekialdea –976 –229 823 1.394 1.131 924
Iparraldea 196 375 58 160 1.283 1.222
Hegoaldea –1.341 71 287 –230 4.341 –565
Mendebaldea 2.520 1.864 466 4.370 1.514 2.541
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 338 13/12/2016 9:58:09

11
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zenbat estatuk osatzen dute Europa? 7 Zergatik dago zahartuta Europako biztanleria?
a. 28 estatuk. a. Biztanleen % 17k baino gehiagok 65 urte baino
b. 49 estatuk. gehiago dituelako.
c. 17 estatuk. b. Biztanleen % 25ek baino gehiagok 55 urte baino

gehiago dituelako.
2 Jaiotza-tasak behera egin du Europan. Zerk eragin du c. Biztanleen % 36k baino gehiagok 82 urte baino
jaitsiera hori? gehiago dituelako.
a. Besteak beste, emakumeak lan-merkatuan
sartzeak, antisorgailuen aukera zabaltzeak eta
8 Zergatik ari da zahartzen Europako biztanleria?
seme-alabak izateko batez besteko adinetik gora a. Besteak beste, jaiotza-tasa eta heriotza-tasa
dagoen biztanleria hazteak. hazten ari direlako.
b. Besteak beste, mundu gerrek, emakumeak lan- b. Besteak beste, jaiotza-tasa eta ugalkortasun-tasa
merkatuan sartzeak eta krisialdi ekonomikoaren hazi direlako.
ondoriozko langabezia-tasaren igoerak. c. Besteak beste, jaiotza-tasak behera egin duelako,
c. Besteak beste, emakumeak lan-merkatuan eta bizi-itxaropenak gora egin duelako.
sartzeak, natura-hondamendiek eta immigrante-
biztanleriaren hazkundeak. 9 Europako biztanleria nagusiki…
a. landa-eremukoa da.
3 Zenbat seme-alaba dituzte batez beste Europako
emakumeek? b. urbanoa da.
a. 2,1. c. erdiurbanoa da.
b. 1,5. 10 Europako hiriek hiri-egitura hau izan ohi dute:

c. 1,4.
a. hirigune historikoa, zabalguneak, auzo
tradizionalak, negozio-auzoak eta hazkunde
4 Zergatik hazi da heriotza-tasa? barreiatuko hiri-eremuak.
a. Gerren ondorioz. b. hirigune historikoa, zabalguneak, hazkunde
b. Migrazio-mugimenduen ondorioz. barreiatuko hiri-eremuak eta industrialdeak.
c. Heriotza kopuruen hazkundearen ondorioz. c. hirigune historikoa, negozio-auzoa, hazkunde
barreiatuko hiri-eremuak eta slumak.
5 Gaur egun, nolakoa da Greziaren, Espainiaren eta
Portugalen migrazio-saldoa?
a. Negatiboa da.
b. Positiboa da.
c. Ez dute migrazio-saldorik.
6 Biztanleria-banaketan aldeak izatearen kausak…

a. historikoak eta ekonomikoak dira.
b. naturalak eta sozioekonomikoak dira.
c. klimatikoak eta gizakiarekin lotutakoak dira.
1. b, 2. a, 3. b, 4. c, 5. a, 6. b, 7. a, 8. c, 9. b, 10. a.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 339 13/12/2016 9:58:10

11
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Azaldu eta eman beheko taulan adierazita dauden baldintzak betetzen dituzte Europako herrialdeen zenbait adibide. (0,5 p.)
Tamaina Handiak: Txikiak:
Historia Zaharrak: Berriak:
2 Zergatik da hain baxua Europako jaiotza-tasa? (1 p.)
3 Gaur egun, nolakoa da berezko hazkundea Europako eskualde bakoitzean? (1 p.)
4 Azaldu laburki zer bi garai nagusi izan zituzten Europako migrazio-mugimenduek. (1 p.)
7

5 Erreparatu Europako biztanleriaren bilakaerari buruzko grafikoari, eta erantzun galderei. (1,5 p.)
• Noiz izan zuen biztanle kopuruak beherakada handiena? Zer dela-eta

Milioika biztanletan
800 gertatu zen beherakada hori?
700

600

500
400
• Zer etapatan izan zuen biztanleriak hazkunde handiena?
300
200
• Gaur egun, zein da joera?
100

0
1800 1850 1900 1950 2000 2015
ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa.

750528_11_p05_Evolucion poblacion europea

ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 340 13/12/2016 9:58:11
O PROBA
6 Hego Europan, nolakoa izan da biztanleria-hazkundearen bilakaera? (1 p.)
7 Zein dira Europako biztanleriaren banaketaren kausak? Laburtu. (1 p.)
8 Erreparatu beheko biztanleria-piramidea, eta azaldu nolako herrialdea den (herrialde oso zahartua, zahartua, gutxi
zahartua oso gutxi zahartua) eta zergatik gertatzen den egoera hori. (1,5 p.)
Biztanleria Biztanleria
gizonak emakumeak
> 85
80 - 84
75 - 79
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49
40 - 44
35 - 39
30 - 34
25 - 29
20 - 24
15 - 19
10 - 14
5-9
0-4
5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5
%-tan
ITURRIA: NBE, 2015.
9 Erreparatu irudi hauei eta azaldu Europako hirien egiturako zer guneri dagokion irudi bakoitza, erantzuna arrazoituz. (1 p.)
750528_11_p18_piramide_Bulgaria
10 Europako zein herrialdek dute urbanizazio-maila handiena? Zergatik? (0,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 341 13/12/2016 9:58:13

11
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Idatzi eskualde bakoitzeko hiru herrialde. (0,5 p.)
Ipar Europa
Ekialdeko Europa
Mendebaldeko Europa
Hego Europa
2 Zergatik dago hainbesteko aldea Ekialdeko Europako eta Europako gainerako eskualdeen artean, jaiotza-tasari dagokionez? (1 p.)
3 Erreparatu grafiko hauei eta erantzun galderei. (1,5 p.)
‰-tan %-tan
1,5
6
4 1
2 0,5
0
0
-0,2
-0,5
55
60
65
70
75
80
85
90
95
00
05
10
15
55
60
65
70
75
80
85
90
95
00
05
10
15
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-20
0-20
5-20
0-20
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-19
0-19
5-20
0-20
5-20
0-20
195
195
196
196
197
197
198
198
199
199
200
200
201
195
195
196
196
197
197
198
198
199
199
200
200
201
Ekialdeko Europa Mendebaldeko Europa

Ekialdeko Europa Ipar Europa
Ipar Europa Europa
Hego Europa Mendebaldeko Europa
Europa mediterraneoa eta balkanikoaren parte
ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa. ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa.
7
• Noiz arte izan zen migrazio-saldoa nagusiki negatiboa? Zer herrialdetan izan da berriz ere migrazio-saldo negatiboa? Izan al
du horrek eraginik Europaren hazkunde errealean?

750528_11_p07_Crecimiento_real_regiones
• Gaur egun, Europako zein eskualdetan dago hazkunde errealik handiena? 1950eko hamarkadakoa bezalakoa al da?
750528_11_p11_Saldo_migratorio

4 Europa barruko migrazioetan, zer bi migrazio mota nagusitzen dira? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 342 13/12/2016 9:58:14

A PROBA
5 Europako zein eskualdetan izan da biztanle kopuruaren beherakadarik handiena? Zergatik? (0,5 p.)
6 Azaldu non dauden biztanleria-dentsitate handienak eta txikienak, eta adierazi horren kausak. (1 p.)
7 Erreparatu biztanleria-piramide honi, eta azaldu nolakoa den biztanleria: oso zahartua, zahartua, gutxi zahartua edo oso
gutxi zahartua. Arrazoitu erantzuna. (1,5 p.)
Biztanleria Biztanleria
gizonak emakumeak
> 85
80 - 84
75 - 79
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49
40 - 44
35 - 39
30 - 34
25 - 29
20 - 24

15 - 19
10 - 14
5-9
0-4
5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5
%-tan
ITURRIA: NBE, 2015.
8 Zer politika abia daitezke biztanleriaren zahartzeari aurre egiteko? (1 p.)
750528_11_p18_piramide_Bulgaria

9 Azaldu Europako hirien egitura. (1 p.)
10 Zertan bereizten dira Hego Europako eta Ekialdeko Europako urbanizazioa eta Ipar Europakoa eta Mendebaldeko
Europakoa? Zer dela-eta gertatzen da hori? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 343 13/12/2016 9:58:14

11
Jarduerak
O proba A proba
1. Demografiako oinarrizko kontzeptuak erabiltzea, biztanleriaren portaera

1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8
ulertzeko.
5. Landa- eta hiri-eremuen hazkundea, hiri- eta landa-eremuen bereizte funtzionala

eta haietan sortzen diren zenbait arazo aztertzea, ezagutza hori hainbat esparrutako 7, 9, 10 6, 9, 10
zenbait adibideri aplikatuz, toki-mailako esparrutik mundu-mailako esparrura.
O proba • Gaur egun, geldialdiranzko joera dago, jaiotza-tasa

jaistearen ondorioz nagusiki.
1 EL. Herrialde handia: Errusia; Herrialde txikia. Monako; 6 Hego Europak biztanleria handitu zuen 1975era arte. Data
Herrialde zaharra: Frantzia; Herrialde berria: Eslovakia. horretatik 1995era arte murrizten joan zen. XX. mendearen
2 Jaiotza-tasa baxu horren kausak hauek dira: Emakumearen bukaeran biztanleriak goraldi bat izan zuen 2007ko krisialdi
egoera, lan-merkatura sartu baita, eta gainera, zenbat seme- ekonomikoaren etorrera arte, eta handik aurrera biztanleria
alaba izango dituen aukeratu dezake; hainbat neurriren murriztu, emigrazioa areagotu eta jaiotza-tasa asko jaitsi zen.
hedapena Europan (esate baterako, antisorgailuetarako Beherakada horrek hazkunde demografiko negatiboa eragin
aukera eta abortua legeztatzea); eta, azkenik, seme-alabak zuen 2010. urtetik aurrera.
izateko batez besteko adinetik gora dagoen biztanleriaren 7 • Kausa naturalak. Europako ingurune fisikoak eragina du
hazkundea. biztanleriaren banaketan. Horrela, mendikateetan eta
3 Herrialde eskandinaviarretan eta mendebaldekoetan baxua iparraldeko nahiz ekialdeko eremu hotzetan, eta beraz,
eta beheranzkoa izan da, baina hazkundea positiboa izan biztanleria-dentsitate txikiagoa.
da beti. Ekialdeko eta hegoaldeko herrialdeetan hazkundea • Kausa sozioekonomikoak. Enplegu asko, soldata eta diru-
altuagoa izan da, baina beherantz hasi zenean negatiboa sarrera onak, bizi-kalitate handia, eta kalitate oneko
izatera iritsi zen, eta gaur egun ere bere horretan dago. zerbitzu eskuragarriak (hezkuntzakoak, osasunekoak,
segurtasunekoak eta abarrekoak) dauden eskualdeetan
4 Europako migrazio-mugimenduek bi garai nagusi izan
pilatu ohi da biztanleria.
dituzte, bata emigraziokoa eta bestea immigranteak
hartzekoa: 8 Biztanleria zahartua duen herrialde batekoa da. Hainbat urtez
• Emigranteak bidaltzeko garaiak 1950. urtera arte iraun metatutako migrazio-saldo negatiboen ondorioz gertatzen
zuen. Zenbait herrialdetan heriotza-tasa jaisteak eta da. Heriotza-tasa baxua dute, bai biztanleriak osasun-
jaiotza-tasa altuari luzaroan eusteak oso hazkunde zerbitzuak dituelako bai 65 urtetik gorako bertako biztanleriak
demografiko handia eragin zuten, eta pertsona askok aspaldi beste herrialde batzuetara emigratu zuelako; eta
emigratu egin behar izan zuten, lan bila. Erregimen politiko jaiotza-tasa baxua, gehienetan heriotza-tasa baino baxuagoa,
autoritarioek ere eragin zuten emigrazioa, biztanle askok seme-alabak izateko adinean den biztanleriaren zati handi
ihes egin nahi baitzuen haien jazarpenetik eta batek emigratu egin duelako.
errepresiotik. 9 Lehen irudia negozio-auzo bat da, hiri handienetako eta
• Immigranteak hartzeko garaia 1950. urtetik aurrera hasi dinamismo ekonomiko handieneko hiriguneetatik hurbil
zen. Horren kausa nagusia jaiotza-tasaren beherakada eraikia. Bigarren irudia zabalgune bat da; 1850. urtea eta
etengabea izan zen; izan ere, horrek berezko XX. mendearen hasiera artean eraiki ziren. Gaur egun oraindik
hazkundearen jaitsiera eragin zuen, 1995. urtean negatiboa erosahalmen ertaineko nahiz altuko bizitegi-erabilera ematen
izateraino. Urte hauetan migrazio-saldoaren bilakaera zaie, baina gero eta handiagoa da zerbitzuetarako erabilera.
egoera ekonomikoaren mende egon da: ekonomiaren 10 Ipar Europakoek eta Mendebaldeko Europakoek dute
hazkunde-garaietan (1950etik 1975era eta 1995etik 2007ra) urbanizazio-maila handiena; izan ere, industrializazioa
immigrante asko hartu dira; eta ekonomiaren atzeraldi- lehenago gertatu zen herrialde horietan.
garaietan (1975etik 1995era, eta 2007tik aurrerako
krisialdia), enplegua murriztearen ondorioz, emigratu egin
behar izan dute milaka europarrek. A proba
5 • 1918tik 1945era. Espainiar gripea deritzonak eta Lehen 1 EL. Ipar Europa: Norvegia, Suedia eta Irlanda; Ekialdeko
Mundu Gerrak nahiz Bigarren Mundu Gerrak kalte handia Europa: Errusia, Polonia eta Errumania; Mendebaldeko
egin zioten Europako demografiari. Europa: Alemania, Frantzia eta Belgika; Hego Europa: Italia,
• 1990eko hamarkadan izan zuen hazkunderik handiena. Espainia eta Grezia.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 344 13/12/2016 9:58:15

2 Ekialdeko herrialdeetan ‰ 14ren ingurukoa da tasa; Biztanleria-dentsitaterik txikienak ekialdean eta iparraldean
gainerako herrialdeetan ‰ 9,7 eta ‰ 9,4 bitartekoa da. Alde daude. Islandia da Europako dentsitaterik txikiena duen
hori bi faktore hauengatik gertatu da: emigrazio- herrialdea (3,3 bizt./km2). Dentsitate txikikiko beste herrialde
korronteengatik –Ekialdeko Europako herrialdeetakoak batez batzuk Norvegia (14 bizt./km2), Finlandia (18 bizt./km2) eta
ere–, jatorrizko herrialdeetan haurrak izateko adinean den Errusia (8,8 bizt./km2) dira.
biztanleria murriztu eta adineko pertsonena hazi egin da. 7 Biztanleria zahartua duen herrialde baten biztanleria-
Batez besteko bizi-itxaropena Europan 77 urtekoa da (80 urte piramidea da. Hainbat urtez metatutako migrazio-saldo
emakumezkoek, 73 gizonezkoek). Ekialdeko Europa horren negatiboen ondorioz gertatzen da egoera hori. Heriotza-tasa
azpitik dago (77 urte emakumezkoek, 67 gizonezkoek); goitik baxua dute, bai biztanleriak osasun-zerbitzuak dituelako bai
daude herrialde eskandinaviarrak eta hegoaldeko eta 65 urtetik gorako tokiko biztanleriak aspaldi beste herrialde
mendebaldeko herrialdeak (emakumezkoek 82 eta 84 artean, batzuetara emigratu zuelako; eta jaiotza-tasa baxua,
eta gizonezkoek 78 eta 79 artean). gehienetan heriotza-tasa baino baxuagoa, seme-alabak
3 • Ia 1970era arte izan zen migrazio-saldoa negatiboa; batez izateko adinean den biztanleriaren zati handi batek emigratu
ere, heriotza-tasak behera egin, eta jaiotza-tasak altua izaten egin duelako.
jarraitu zuen, eta, horren ondorioz, hainbat biztanlek 8 Jaiotza-tasa handitzearen aldeko politikak jar daitezke abian.
emigratu egin behar izan zuten. Hego Europako herrialdeek Honelako neurriak ezartzen dira: seme-alabak dituzten
berriz ere migrazio-saldo negatiboa izan dute; batez ere, familiei zergak murriztea; kalitatezko eta doako hezkuntza-
krisialdi ekonomikoaren ondorioz. Oro har, eragina ikus sistema eskaintzea; lana eta seme-alaben zaintza
daiteke; izan ere, hazkunde erreal positiboa duten bateragarriak egitea, lanaldi-murrizketen eta ordutegi-
herrialdeek dute migrazio-saldo positiboa, seme-alabak malgutasunaren bidez; lantokietan haurtzaindegiak sortzea
izateko adinean dagoen immigrazioaren ondorioz. eta abar; erretirorako pentsio-sistemak doitzeko politikak
• Ipar Europan eta Mendebaldeko Europan gertatzen da abiatzea; eta emigrante-biztanleria modu kontrolatuan
hazkunderik handiena. Ez; 1950eko hamarkadan, erakartzeko politikak sustatzea. Lan egiteko adinean dauden
handiagoa zen hazkundea Hego Europan eta Ekialdeko emigrante gazteak erakarri nahi dira, biztanleria zahartuak
Europan; batez ere, jaiotza-tasa altuaren ondorioz. bere gain hartu ezin dituen lanpostuetan jarduteko, eta
zergak ordaindu eta jaiotza-tasa igotzeko.
4 Bi migrazio mota nagusitzen dira:
• Zenbait migrazio-korronteren arrazoia da herrialde 9 Hirigune historikoa. Hiriaren sorlekua izan ohi da. Eraikin
guztiek ez dutela garapen-maila bera, eta enplegua zaharrak, zenbait kale eta abar geratzen dira gaur egun.
aurkitzeko aukerak ere ez direla berdinak guztietan. Zabalguneak. 1850. urtearen eta XX. mendearen hasiera
Hori dela eta, XXI. mendearen hasieratik pertsona askok artean eraiki ziren. Gaur egun oraindik erosahalmen
emigratu dute ekialdeko herrialdeetatik (Bulgariatik, ertaineko nahiz altuko bizitegi-erabilera ematen zaie, baina
Errumaniatik, Poloniatik eta abarretatik) beste herrialde gero eta handiagoa da zerbitzuetarako erabilera.
batzuetara. 2007ko krisialditik aurrera, emigrazio handia Auzo tradizionalak. XIX. mendeko hirietako aldirietan eraiki
z
izan da Europako hegoaldeko herrialdeetatik Europar ziren.
Batasuneko herrialderik aberatsenetara, krisiak gogor jo Negozio-auzoak. Hiri handienetako eta dinamismo
k baitu hegoaldeko herrialde horietan. ekonomiko handieneko hiriguneetatik hurbil eraiki dira.
• Beste batzuetan, eguraldi eta bizi-kalitate hobearen bila Hazkunde barreiatuko hiri-eremuak. XX. mendearen
, joaten da jendea –gehienbat erretiratuak– Europako bukaeratik eraiki izan dira. Horietako batzuk oso urbanizazio
iparraldeko herrialdeetatik Mediterraneoko herrialdeetara. handiak dira (landa-eremuetan eraikiak), eta hiri nagusiekiko
mendekotasunagatik hiri sateliteak izena ematen zaie.
5 Europako herrialde guztiek izan dute beherakada
biztanleriaren hazkundean, baina nabariagoa izan da Hego 10 Hego Europan eta Ekialdeko Europan hiri-biztanleriaren
Europan. Ipar Europan eta Mendebaldeko Europan hazkunde kopurua txikiagoa da, eta Ipar Europan eta Mendebaldeko
txiki bat izan da, baina Ekialdeko Europako herrialdeek Europan, aldiz, % 80 ingurukoa.
biztanleak galtzen dituzte 1990eko hamarkadatik. Hego Desberdintasun horiek, gehienbat, bi kausarengatik dira:
Europan, hazkundea negatiboa izan da, emigrazioaren eta • Hiriaren definizioa. Ez dago irizpide bakarra hiri bat zer den
jaiotza-tasa baxuen ondorioz. definitzeko. Horrela, Herbehereetan 20.000 biztanleko
6 Biztanleria-dentsitaterik handienak dituen eremua Europako edota gehiagoko herriak dira hiriak; Belgikan, 5.000 biztanle
garapen ekonomikorik eta hiririk handienak dituen eremua da: dituztenak; Frantzian, 2.000; Finlandian, 200; eta abar.
Erresuma Batuko hegoaldea, eta Parisko inguruetatik hasi eta • Garapen ekonomikoa. Lehenago industrializatu eta
Belgika eta Herbehereetan zehar Rhin ibaiaren haraneraino garapen ekonomiko handia lortu zuten herrialdeak oso
doana, Alemanian, eta Po ibaiaren haraneraino, Italian. hiritartuta zeuden XX. mendearen erdialdera: herrialde
Biztanleria-dentsitate handia duten beste eremu batzuk hauek eskandinaviarretan % 69,7koa zen hiritartze-maila, eta
dira: Mediterraneoko kostaldea, batez ere Espainiako, Frantziako Mendebaldeko Europan % 63,9koa. Geroago industrializatu
eta Italiako kostaldeak; ibaien haranak, Vistula ibaiarena, adibidez; ziren hirietan, aldiz (gutxiago garatutako herrialdeak
eta Europako metropoli-barrutiak (Madril, Stockholm, Atenas eta zirenez), txikiagoa zen hiritartze-maila: Hego Europan
abar), dentsitate txikiko eremuetan uharteak diruditenak. % 46,2koa eta Ekialdeko Europan % 39,7koa.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 345 13/12/2016 9:58:15

11
Izena: Maila: Data:
1 Nazioarteko kongresu batera joango zara, Europako hiri batean. Nora joango zaren erabakitzeko, honako taula hau
aurkitu duzu. (1,5 p.)
Nazioarteko kongresuak antolatzen dituzten hiri nagusiak
Kongresu kopuruaren
2015ean antolatutako
Rankinga Hiria 2014ko rankinga aldea (2014rekin
kongresuak
alderatuta)
1 Berlin 195 3 2
2 Paris 186 –1 –28
3 Bartzelona 180 2 –2
4 Viena 178 –2 –24
5 Londres 171 1 5
5 Madril 171 –2 –29
6 Singapur 156 0 14
7 Istanbul 148 1 18
Iturria: ICCA, 2015.
• Zer hiru hiritan egiten dira kongresu gehien?

• Zer hiri ez daude kontinente europarrean?
• Zer hiri daude Espainian?
• Zenbat postu igo edo jaitsi dituzte lehen bost hiriek, 2014ko rankingarekin alderatuta?

• Nolakoak izan dira egindako kongresu kopuruen gorabeherak? Zer hiritan egin dira 2014an baino kongresu gehiago? Eta
gutxiago?

2 Sailkapeneko lehen hiru hirietako bat aukeratu nahi duzu. Horretarako, erantzun galdera hauei. (2 p.)
• Zerrendako lehen bi hiriak zer eskualdetakoak dira?

• Zer beste eskualde nabarmentzen da nazioarteko kongresuak antolatzen?

• Alderatu bi eskualdeetako jaiotza-tasak eta heriotza-tasak. Zergatik daude aldeak?

• Halaber, azaldu eskualde horietako berezko hazkundea eta hazkunde erreala nolakoak diren.
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 346 13/12/2016 9:58:16

PROBA
O Z E A N O A R T I K O A
3 Kongresu kopuruan nagusitzen diren bi eskualdeetatik, Migrazio-saldoa
(Milaka pertsonatan)
migrazio-saldo positiboa duenera joatea gustatuko litzaizuke. 500etik gora
A
O
500etik 250era
Erreparatu mapari eta erantzun. (1,5 p.)
IK
250etik 0ra
NT
0tik -250era
LA
• Nolakoa da migrazio-saldoa kongresu gehien antolatzen -250etik -500era
oa
Ipar
AT
Baltik
-500etik behera
dituzten lehen hiru hirien herrialdeetan? itsasoa
O
750528_11_p13_leyenda_Europa_saldo_migr_2010_2015
AN
• Zein herrialdetan da positiboen?
ZE
O
Beltza
• Zer kausek eragiten dituzte saldo horiek? Itsaso

Eskala
0 500
ITURRIA: NBE, Biztanleria Dibisioa. kilometroak
4 Zalantzak dituzu Alemaniaren eta Espainiaren artean. Erreparatu biztanleria-egiturari buruzko datu hauei, eta azaldu.
Nolakoa da biztanleria herrialde horietan: oso zahartua, zahartua, gutxi zahartua edo oso gutxi zahartua? (1,5 p.)
Adina Alemania Espainia

750528_11_p13_Europa_saldo_migr_2010_2015
0-14 % 12,88 % 15,45
15-24 % 10,38 % 9,56
25-54 % 41,38 % 45,57
55-64 % 13,91 % 11,67
65 edo gehiago % 21,45 % 17,75
5 Biztanleria-dentsitate handia duen herrialde batera joan nahi duzu. Biztanleria-dentsitate handiko lekuak al dira herrialde
horiek? Zer dela-eta dute banaketa hori? (1 p.)
6 Azkenean, hiri-biztanleria handiena duen herrialdea aukeratu duzu. Horietako zein herrialdek du hiri-biztanleriarik
handiena? Horrenbestez, zein hiritara joango zara? (1 p.)
7 Kongresua negozio-auzoan egingo

da. Erreparatu irudiei, eta adierazi
bietako zein dagokion eta
zergatik dakizun. (1,5 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 347 13/12/2016 9:58:19

11
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 1. Demografiako oinarrizko

literatura- kontzeptuak erabiltzea, biztanleriaren 1, 2, 3, 4
komunikaziorako portaera ulertzeko.
gaitasuna
5. Landa- eta hiri-eremuen hazkundea,
hiri- eta landa-eremuen bereizte
funtzionala eta haietan sortzen diren
zenbait arazo aztertzea, ezagutza hori 5, 6, 7
hainbat esparrutako zenbait adibideri
aplikatuz, toki-mailako esparrutik
mundu-mailako esparrura.
Ikasten eta 1. Demografiako oinarrizko

pentsatzen ikasteko kontzeptuak erabiltzea, biztanleriaren 1, 4
gaitasuna portaera ulertzeko.
ERANTZUNAK
1 • Berlin, Paris eta Bartzelona. • Mendebaldeko herrialdeetan baxua eta beheranzkoa izan
da berezko hazkundea, baina hazkundea positiboa izan da
• Singapur eta Istanbul, zerrendako azkenak.
beti. Hegoaldeko herrialdeetan, berriz, hazkundea altuagoa
• Bartzelona eta Madril.
izan da, baina beherantz hasi zenean negatiboa izatera
• Berlinek hiru postu egin ditu aurrera, Parisek postu bat iritsi zen, eta gaur egun ere bere horretan dago.
egin du atzera; Bartzelonak bi postu egin ditu aurrera;
Mendebaldeko Europan, 1950etik 1965era hazkunde
Vienak bi postu egin ditu atzera, eta Londresek postu bat
erreala igo egin zen, eta handik aurrera jaitsi, pixkanaka,
egin du aurrera.
laurogeiko hamarkadaren hasiera arte; gero berriz ere,
• Berlinen bi kongresu gehiago egin dira; Parisen, berriz, 28 igoera nabarmena izan zen (handiagoa iparraldeko
gutxiago egin dira; Bartzelonan, 2 gutxiago; Vienan, 24 herrialdeetan mendebaldekoetan baino).
gutxiago; eta Londresen, 5 gehiago.
Hego Europak biztanleria handitu zuen 1975era arte. Data
2 • Lehen biak Mendebaldeko Europakoak dira. horretatik 1995era arte murrizten joan zen. XX. mendearen
• Hego Europa nabarmentzen da. bukaeran biztanleriak goraldi bat izan zuen 2007ko krisialdi
• Oro har, Europako jaiotza-tasa baxua da, baina ez da ekonomikoaren etorrera arte, eta handik aurrera biztanleria
berdina Europa osoan: tasarik baxuenak (‰ 9,1) murriztu, emigrazioa areagotu eta jaiotza-tasa asko jaitsi
hegoaldeko herrialdeetan izaten dira; mendebaldean zen. Beherakada horrek hazkunde demografiko negatiboa
berriz, altuagoak izaten dira. Jaiotza-tasa baxu horren eragin zuen 2010. urtetik aurrera.
kausak hauek dira: Batetik, emakumearen egoera, lan- 3 • Berlinek (Alemania) eta Parisek (Frantzia) saldo positiboa
merkatura sartu baita, eta gainera, zenbat seme-alaba dute; Bartzelonak (Espainia), berriz, saldo negatiboa du.
izango dituen aukeratu dezake. Bestetik, hainbat neurriren
• Alemaniakoa da migrazio-saldorik positiboena.
hedapena Europan; esate baterako, antisorgailuetarako
aukera eta abortua legeztatzea; eta azkenik seme-alabak • Positiboa izaten da hazkunde ekonomiko handiagoa den
izateko batez besteko adinetik gora dagoen biztanleriaren lekuetan; Europako hainbat herrialdek ere eskualde
hazkundea. aberatsagoak bilatzen dituzte. Espainian, krisialdi
ekonomikoaren ondorioz, jende askok emigratu behar izan du.
Bi eskualdeetako heriotza-tasa baxua da, baina hazi egin da
azken urteetan, biztanleriaren zahartzea dela-eta. Ekialdeko 4 Bi herrialdeek dute zahartutako biztanleria; baina, agian, esan
herrialdeetan gainerako herrialdeetan baino altuagoa da. liteke Alemania herrialde oso zahartua dela eta Espainia,
Batetik, emigrazio-korronteengatik, eta, bestetik, batez berriz, herrialde zahartua. Oso biztanleria zahartua duten
besteko bizi-itxaropena hegoaldeko eta mendebaldeko herrialdeetan, biztanleriaren % 20k baino gehiagok 65 urte
herrialdeetan handiagoa delako. edo gehiago ditu, eta jaiotza- zein heriotza-tasa gordinak
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 348 13/12/2016 9:58:20

baxuak edota oso baxuak dira. Herrialde garatuak dira, bizi- onak, bizi-kalitate handia, eta kalitate oneko zerbitzu
itxaropen handikoak eta migrazio-saldo positibokoak. eskuragarriak (hezkuntzakoak, osasunekoak, segurtasune-
Biztanleria zahartua duten herrialdeetan, berriz, migrazio- koak eta abarrekoak) dauden eskualdeetan pilatu ohi da
saldoa negatiboa izaten da. Heriotza-tasa baxua dute, bai biztanleria
biztanleriak osasun-zerbitzuak dituelako bai 65 urtetik gorako
6 Oro har, herrialde urbanizatuenak lehenengo
tokiko biztanleriak aspaldi beste herrialde batzuetara
industrializatutakoak eta, horren ondorioz, garapen-maila
emigratu zuelako; eta jaiotza-tasa baxua, gehienetan
ekonomiko handiagoa dutenak dira, hala nola Mendebaldeko
heriotza-tasa baino baxuagoa, seme-alabak izateko adinean
Europakoak. Horrenbestez, Alemaniara joango zara.
den biztanleriaren zati handi batek emigratu egin duelako.
7 Ezkerreko irudian, negozio-gunea ageri da. Eraikin garaiak eta
5 Alemaniak Espainiak baino biztanleria-dentsitate handiagoa
modernoak izaten dituzte, hiri handietako eta dinamismo
du. Espainian biztanleria erdigunean (Madril) eta kostaldean
ekonomiko hiriguneetatik hurbil eraikiak.
kontzentratzen da.
Europako banaketa geografikoaren kausak naturalak dira,
batez ere. Europako ingurune fisikoak eragina du
biztanleriaren banaketan. Horrela, mendikateetan eta
iparraldeko nahiz ekialdeko eremu hotzetan biztanleria-
dentsitatea txikiagoa da. Halaber, kausa sozioekonomikoek
ere pisu handia dute; enplegu asko, soldata eta diru-sarrera
.
n
ES0000000051415 786357_Unidad 11_59732.indd 349 13/12/2016 9:58:20

12. UNITATEA. ESPAINIA ETA EUSKADI:
LURRALDEA, BIZTANLERIA ETA HIRIAK

Baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
• Espainiako biztanleriaren bilakaera: trantsizio demografikoa . . . . . . . . . . 354
• Espainiako immigranteen jatorria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
• Euskadiko biztanleria-dentsitatea udalerrika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
• Zentsuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
• Industria Iraultza eta hirien hazkundea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Datu-bankua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
• Adierazle demografikoak autonomia-erkidegoka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
• Migrazioak Espainian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

1. fitxa: Lurralde-antolaketa eta antolaketa politikoa. . . . . . . . . . . . . . . . 360
2. fitxa: Berezko hazkundea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
3. fitxa: Biztanleria-dentsitatea eta hiri-hierarkia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
4. fitxa: Biztanleria eta haren banaketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
• Trebeago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
5. fitxa: Migrazioak Espainian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
6. fitxa: Hiri historikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 350 13/12/2016 9:57:54

7. fitxa: Espainia eta etorkinen jatorrizko herrialdeak. . . . . . . . . . . . . . . . 366
Sakontzeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
8. fitxa: Biztanleria zahartzearen arazoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
9. fitxa: Gizadiaren Ondare diren Espainiako hiriak . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Autoebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

Kontrol-probak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
• O proba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
• A proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

Proba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 351 13/12/2016 9:57:54

12
ESPAINIA ETA EUSKADI: LURRALDEA, BIZTANLERIA ETA HIRIAK
I
ESPAINIA ETA EUSKADI: M


• Espainiako lurralde-antolaketa • Espainiako biztanleriaren • Espainiako biztanleria
piramidea aztertzea nolakoa den eta
• Espainiako erakundeak
• Autonomia-erkidegoetako pertsonek zergatik
• Espainiako biztanleriaren dinamika emigratzen duten
biztanleria-dentsitatea kalkulatzea
naturala jakiteko nahia
• Espainiako biztanleriaren egitura • Espainiako hirien
Ba ote dakizu?
• Espainiako migrazioak bilakaera eta egitura
• Familia gehiago, baina txikiagoak
ezagutzeko jakingura
• Espainiako biztanleriaren banaketa
• Mendekotasun-tasa, oso adierazle
• Espainiako hiriak interesgarria
• Euskadiko lurralde-antolaketa • Espainiako hirien funtzioak
eta erakundeak
• Espainiako hiriak historiako aroetan
• Euskal biztanleriaren egitura
• Euskadin 100.000 biztanle gutxiago
eta euskal hiriak
egongo dira
Jakingai
Gaitasunen garapena
• Espainiako biztanleriaren bilakaera
• Aplikatu teknika bat: Biztanleriaren koropleta-mapak konparatzea
• Azken aldiko Espainiako emigrazioa
• Ebatzi kasu praktiko bat: Despopulakuntza gelditzeko proposamenak
• Analisi zientifikoa: Zer datu ematen dizkigu udal-erroldak?
Amaierako jarduerak
Lan kooperatiboa
• Laburtu funtsezkoa
• Biztanleria-galdeketa
• Konprometituak: Dieta mediterraneoa eta bizi-itxaropena
BALIABIDEAK

• Berrikusteko eta laguntzeko. Espainia eta Euskadi: • Edukiak ebaluatzeko. O eta A probak
lurraldea, biztanleria eta hiriak • Gaitasunak ebaluatzeko. Proba M
• Sakontzeko. Espainia eta Euskadi: lurraldea, biztanleria • Kanpoko ebaluazioen gida
eta hiriak
Baliabide digitalak
• Medialiburua. Espainia eta Euskadi: lurraldea, biztanleria
Bikaintasun-proiektuak eta hiriak
• Gizarte-proiektua Tresnak
• Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 2 • Ebaluazio-sortzailea
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 352 13/12/2016 9:57:56

12
Mailaren arabera
• Espainiako lurralde-antolaketa, eta jarduera guztiak

• Espainiako erakundeak, eta jarduera guztiak
• Espainiako biztanleriaren dinamika naturala eta egitura, eta • Berrikusteko eta laguntzeko.
Ikasteko gakoak 1., 2., 3., 4. eta 7. fitxak
• Espainiako migrazioak, biztanleriaren banaketa eta hiriak, • Ikaslearen autoebaluazioa
Oinarrizkoa eta Ikasteko gakoak • Edukiak ebaluatzeko. O proba
• Euskadiko lurralde-antolaketa eta erakundeak, eta jarduera guztiak • Gaitasunak ebaluatzeko.
• Euskal biztanleriaren egitura eta euskal hiriak, eta Ikasteko gakoak 1., 2., 3. eta 6. jarduerak
• Ba ote dakizu?: Espainiako hirien funtzioak
• Ba ote dakizu?: Euskadin 100.000 biztanle gutxiago egongo dira
• Amaierako jarduerak: Laburtu funtsezkoa, Kontzeptuak
• Espainiako biztanleriaren eta hirien mapak eta grafikoak

interpretatzea
• Ba ote dakizu?: Familia gehiago, baina txikiagoak
• Jakingai: Espainiako biztanleriaren bilakaera
• Ba ote dakizu?: Mendekotasun-tasa, oso adierazle interesgarria • Berrikusteko eta laguntzeko.
5. eta 6. fitxak
• Jakingai: Azken aldiko Espainiako emigrazioa
• Sakontzeko.
Aurreratua • Egiten jakin: Autonomia-erkidegoetako biztanleria-dentsitatea
8. eta 9. fitxak
kalkulatzea.
• Ba ote dakizu?: Espainiako hiriak historiako aroetan.
• Konprometituak: Dieta mediterraneoa eta bizi-itxaropena
• Aplikatu teknika bat: Biztanleriaren koropleta-mapak konparatzea
Proba osoa
• Analisi zientifikoa: Zer datu ematen dizkigu udal-erroldak?
• Amaierako jarduerak: Mapak eta grafikoak, Prozesuak
• Egiten jakin: Espainiako biztanleriaren piramidea aztertzea

Bikaintasunezkoa • Ebatzi kasu praktiko bat: Despopulakuntza gelditzeko proposamenak
• Lan kooperatiboa: Biztanleria-galdeketa

ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 353 13/12/2016 9:57:57

12
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOAK ESPAINIA ETA EUSKADI:
UNITATEKO HIRIEN DESKRIBAPENA
ESPAINIAKO BIZTANLERIAREN BILAKAERA: TRANTSIZIO DEMOGRAFIKOA
Warren Thompson demografo estatubatua-

rrak Trantsizio Demografikoaren Teoria ‰-tan
planteatu eta garatu zuen, azken 200 urteo- 40
tan zenbait herrialdetan gertatutako aldake-
tei erreparatu ostean, bai heriotza-tasak bai 30
jaiotza-tasak aintzat hartuta. Teoria horrek
azaltzen duen ereduaren araberako demo- 20
grafiak dituzte herrialde garatu guztiek.
Herrialde horietan trantsizio demogra- 10
fikoa egin da: jaiotza-tasa eta heriotza-
tasa altuetatik hasi eta bi tasa horiek 0
1900 1920 1940 1960 1980 2000 2014
baxuak izatera iritsi arte.
Espainiako trantsizio demografikoaren Jaiotza-tasa gordina Berezko hazkundea
azterketan, zehazki, honako lau fase edo Heriotza-tasa gordina
etapa hauek bereizten dira, inguruko ITURRIA: EIN, 2015.
herrialdeetan baino zertxobait berandua-
go gertatu direnak:
Antzinako erregimen demografikoa. Industria Trantsizioaren amaiera. XX. mendearen azken he-
garatu aurreko etapan, jaiotza-tasak eta heriotza- renean, heriotza-tasa baxua eta egonkorra zen, baina
tasak oso altuak ziren (‰ 30/40 ingurukoak); beraz, jaiotza-tasak behera egiten jarraitu zuen. Horrek be-
biztanleriaren berezko hazkundea urri samarra zen. rezko hazkundea etengabe murriztea eragin zuen.
Horren arrazoia bilatzean, ez dugu egoera desegoki Emakumeak gero eta gehiago sartu ziren lan-
zehatz batzuetara jo behar, egiturazko arrazoietara merkatuan, jaiotzen kopurua metodo antikontzepti-
baizik. Erregimen demografiko hori landa-gizarteen boen bidez kontrolatzen zuten, eta jendea hirian bizi
bereizgarria zen. Landa-eremuan ugalkortasuna oso zen, oro har. Faktore horiek, besteak beste, jaiotza-
altua zen, bai eta haurren heriotza-tasa ere; horren- tasa baxua bultzatu zuten, eta joera horrek gaur egun
bestez, biztanleen bizi-itxaropena baxua zen. Ez ze arte iraun du.
goen higiene- eta osasun-baldintza egokirik, eta ho- Erregimen demografiko berria. Gure mendeko
rrez gainera, zenbait garaitan jende asko hiltzen zen lehen urteetan, jaiotza-tasak oso baxuak dira, bai eta
izurriengatik, edo uzta txarren ondorioz. Grafikoan heriotza-tasak ere; hortaz, ia ez dago berezko haz-
ikusten da XX. mendea hasi arte iraun zuela fase kunderik. Medikuntzaren alorreko aurrerabideen on-
horrek. dorioz, bizi-itxaropena gero eta handiagoa da; horrek
Leherketa demografikoa. Trantsizio demografikoa biztanleria zahartzea dakar, eta zenbait arazo sozial
abian jarri zuen eragilea heriotza-tasaren beherakada eta ekonomiko sortzen dira. Etorkin gazteei esker,
orokorra izan zen. Hain zuzen, XIX. mendearen a zken urteotan jaiotza-tasek zertxobait gora egin
amaieratik hasita, heriotza-tasek behera egin zuten dute, eta Estatuak ere joera horretan laguntzeko bi-
Espainian arrazoi hauengatik: nekazaritza-teknikak deak jarri ditu, jaiotza kopuruak handitzeko neurrien
hobetu zituzten, errendimenduak hobeak ziren, ho- bitartez.
bekuntza teknologikoak egin zituzten, eta aurrerabi- Bilakaera horretan, bi gertaera nabarmendu behar
de handiak egin ziren medikuntzaren eta alfabeta dira:
tzearen alorretan. Horrez gainera, heriotza-tasen
barruan, haurren heriotza-tasak nabarmen behera • 1918ko gripe-izurria. Haurrak eta zaharrak ez ezik,
egin zuen, eta bizi-itxaropenak neurrian egin zuen gazteak eta helduak ere kaltetu zituen gripe-
gora. XX. mendeko hirurogeiko hamarkada arte, izurriak, eta heriotza-tasaren krisia eragin zuen
heriotza-tasek eta jaiotza-tasek behera egin zuten une hartan.
etengabe, baina zenbait gorabehera izan ziren. Biz- • Espainiako gerra zibila (1936-39). Jaiotza-tasaren
tanleriaren berezko hazkundea handia izan zen beherakada nabarmenagoa izan zen heriotza-tasa-
prozesu guztian; izan ere, heriotza-tasaren beheraka- ren gorakada baino. Jaiotza-tasak behera egin
da zertxobait lehenago gertatu zen jaiotza-tasarena zuen, batez ere, ugalkortasun-tasa baxua zelako eta
baino. ezkontzen kopurua urria zelako.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 354 13/12/2016 9:57:58

12
ESPAINIAKO IMMIGRANTEEN JATORRIA
ASIA
EUROPA 318.819
Erresuma 2.299.165
Batua
AMERIKA Errumania
1.263.030 Italia
OZEANO
Maroko Txina
Kantzer tropikoa ATLANTIKOA Aljeria Pakistan Kantzer tropikoa
India OZEANO
Senegal BAREA
Pertsona AFRIKA
kopurua Kolonbia Ekuatorea
1.076.164
800.000
700.000 INDIAKO
600.000 Ekuador Bolivia OZEANOA
500.000 Kaprikornio tropikoa Kaprikornio tropikoa
OZEANIA
400.000 2.701
300.000
200.000
100.000 OZEANO
0 BAREA Eskala
0 1.400
ITURRIA: EIN,, 2015. kilometroak

0º
Espainiako biztanleria ezagutzeko, etortzen diren im- hienbat. Amerikatik Espainiara etorritakoen artean
migranteen kopurua jakiteak garrantzi handia du. (1.263.030), hegoaldeko herrialdeetakoak dira nagusi:
750528_12_p06_Procedencia inmigrantes
Izan ere, biztanle kopurua handitzen laguntzeaz gai- Ekuador, Kolonbia eta Bolivia, batez ere. Asiatik
nera, jaiotza-tasaren gorakada ere bultzatzen dute, iritsitako immigranteak (318.819) Pakistandik, India-
gehienetan gazteak baitira; seme-alabak izateko adi- tik edo Txinatik etorri dira gehienbat.
nean daudenak, alegia.
Atzerritar gehien hartzen dituzten autonomia-
Espainiako arazoa da heriotzen kopuruak gora egiten erkidegoak Katalunia, Madril, Valentziako Erkidegoa,
duela, eta jaiotzen erritmoa geldotzen ari dela. Beraz, Andaluzia eta Kanariak dira. Autonomia-erkidego
biztanle kopuruak behera egiten du, berezko hazkun- horiek guztiak kostaldean daude, Madril izan ezik.
deari dagokionez (hau da, migrazio-saldoak kontuan Beraz, esan daiteke immigranteek Espainiako hiri
hartu gabe), eta biztanleria gero eta gehiago zahar handiak hautatzen dituztela, lana lortzeko aukera ge-
tzen ari da. hiago ematen dituztelako. Kanariek ez dute biztanle-
Bestalde, Espainiak biztanleak galdu zituen 2015ean, gune handirik; baina, zerbitzuen sektorean espeziali-
hirugarren urtez jarraian, neurri handi batean atzerri- zatutako ekonomia dutenez (turismoa urte osoan
tar gutxiago zegoelako. Datu horren oinarrian hainbat zehar), erakargarriak dira lanpostua bilatzeko ga-
arrazoi daude: lehenik eta behin, hainbat immigrante raian. Jarduera ekonomikoei dagokienez, immigran-
beste herrialde batzuetara joan ziren edota jatorrizko teak eraikuntzan, merkataritzan eta ostalaritzan, in-
herrialdeetara itzuli; atzerritar askok espainiar herri- dustrian, etxeko lanetan eta zerbitzu pertsonaletan,
tartasuna eskuratu zuten; eta atzerritar gutxiago etorri nekazaritzan, abeltzaintzan eta arrantzan aritzen dira,
ziren, azken urteetako egoera ekonomikoaren ondo- batez ere.
rioz Espainia ez baita hain erakargarria. Espainiara etortzen diren atzerritarren batez besteko
Espainiara iristen diren etorkinen jatorriari errepara- adinak desberdinak dira, jatorriaren arabera. Euro-
tuta, kontinenteen garrantzia ordena honen arabera- par Batasuneko hainbat etorkin jubilatuak dira.
koa da: Europa, Amerika, Afrika, Asia eta Ozeania. EBkoak ez direnak, berriz, lan egiteko adinean dau-
Europatik etorritako immigranteei dagokienez de, oro har, eta 65 urtetik gorakoen ehunekoa oso
(2.299.165), gehienak Errumaniatik etorri dira, baita txikia izaten da.
Italiatik eta Erresuma Batutik ere; azken herrialde ho- Immigranteak etortzearen ondorioz, aniztasuna han-
rretako etorkinak jubilatuak dira batez ere, Espainia- ditu egin da azken urteotan, kulturen, erlijioen eta
ra bizi-kalitate eta osasun hobearen bila etorri dire- hizkuntzen alorretan, eta hori guztia lagungarria izan
nak. Afrikatik etorritako immigranteak (1.076.164), daiteke herrialdeko balio nagusietako bat sustatzeko,
Marokotik, Aljeriatik eta Senegaldik etorri dira ge- turismoa alegia.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 355 13/12/2016 9:58:01

12
EUSKADIKO BIZTANLERIA-DENTSITATEA UDALERRIKA
Biztanleria-dentsitateak Bizkaiko golkoa

Bermeo
herrialde edo eskualde Getxo
Mungia
Lekeitio Hondarribia
KA N TA BRIA Pasaia F R A N TZI A
bateko biztanleriaren ba- Muskiz
Santurtzi
Leioa
Erandio
Ondarroa Donostia Lezo
Irun
Portugalete Gernika-Lumo Mutriku
naketa adierazten du, eta Trapagaran
Sestao Derio
Sondika Getaria Zarautz
Orio
Usurbil Errenteria
Oiartzun
Turtzioz Barakaldo Bilbo Deba
honela kalkulatzen da: bi- Gueñes Basauri Zornotza
Ermua Elgoibar
Lasarte-Oria
Andoain Urnieta
Hernani
Balmaseda Arrigorriaga Galdakao Iurreta
ztanle kopurua zati bizi Zalla
Durango Berriz Eibar
Soraluze
Azkoitia Azpeitia
Villabona-Amasa
Laudio Elorrio Ibarra

tzen diren lurraldearen Abadiño Bergara
Zumarraga Ezkio-Itsaso Tolosa
azalera. Azalera-unitate Arrasate

Beasain
Ordizia
GAZTELA
bakoitzean bizi diren E TA L E ON Amurrio Aretxabaleta
Oñati
Legazpi Lazkao
pertsonen kopurua adie- N A FA R R O A K O

FORU
razten du; eskuarki, biz- ER K I D EG O A
tanle k opurua kilometro

Gasteiz
koadroko (bizt./km2). Biz-
tanleria-dentsitatea adie-
Trebiñu Biztanleria-dentsitatea
razteko erabili ohi den 2
(biz/km )
administrazio-u nitatea 100etik behera

100etik 500era
probintzia da, baina biz- Biztanle kopurua 500etik 1.500era
360.000 biztanletik gora
1.500etik 6.000ra
tanlegunea edo udalerria 36.000tik 190.000 biztanlera
36.000 biztanletik behera 6.000tik gora
E RRIOX A
ere erabiltzen dira ba
tzuetan.
• 100-500 bizt./km2 dituzten udalerriak: Balmaseda,
Euskal Herriko Lurralde
Antolakuntzari buruzko Legea 1990eko ekainean Zalla, Gueñes, Muskiz, Mungia, Zornotza, Elgoibar,
Soraluze, Usurbil, Urnieta, Villabona-Amasa, Tolosa,
onetsi zen. Gaur egun 251 udalerri daude Euskadin 759013_12_p336_densidad_poblacion_pais_vasco
(51 Araban, 112 Bizkaian eta 88 Gipuzkoan), eta Lazkao, Bergara, Beasain, Azpeitia, Azkoitia, Aretxa-
udalerri horiek 20 eskualdetan bilduta daude. baleta, Oiartzun, Berriz, Elorrio.... Oro har, barrual-
deko udalerriak dira, eta nekazaritzan ez ezik, beste
Euskal Autonomia Erkidegoko batez besteko dentsi-
jarduera ekonomiko batzuetan ere aritzen dira.
tatea da 300,38 bizt./km2; beraz, askoz ere altuagoa da
2
Espainiako batezbestekoa baino (92 bizt./km ). Zazpi- • 500-1.500 bizt./km2 dituzten udalerriak: Bizkaiko
garren autonomia-erkidegoa da, biztanle kopuruari eta Gipuzkoako udalerriak daude, batez ere (Lau-
dagokionez, baina batez besteko biztanleria- dio, Trapagaran, Erandio, Derio, Ezkio-Itsaso, Or-
dentsitateari erreparatuz gero, biztanleria-dentsitate dizia, Andoain, Irun, Hondarribia, Lezo, Errenteria,
handiko autonomia-erkidego ia guztien aurretik Zumarraga, Eibar...), bai eta Gasteiz ere. Jarduera
dago: Madril (808 bizt./km2), Katalunia (235 bizt./km2), ekonomiko handia duten udalerriak dira.
Balear Uharteak (223 bizt./km 2 ) eta Valentzia
• 1.500-6.000 bizt./km 2: Bilbo Handia, Barakaldo,
(220 bizt./km2).
Basaur i, Donostia, Durango, Ermua, Arrasate,
Euskadiko mapari begiratuta, bistakoa da biztanleria Gernika-Lumo, Lasarte-Oria, Leioa, Hernani, Pa-
desberdin banatuta dagoela, eta kontraste bizia da- saia, Zarautz... Udalerri horietako gehientsuenak
goela kostaldeko eta barrualdeko biztanleria- Bilboko eta Donostiako metropolialdeetatik gertu
dentsitateen artean (Bizkaiak 515 bizt./km2, Gipuz daude.
koak 359 bizt./km2, eta Arabak 105 bizt./km2). Mapan
ezarritako sailkapenaren arabera, udalerriak bost • 6.000 bizt./km2 baino gehiagoko udalerriak: Bilbo,
multzo hauetan banatuta daude, biztanleria- Getxo, Portugalete, Sestao eta Santurtzi. Euskadiko
dentsitate txikienetik hasi eta handienera arte: udalerri jendetsuenak Bizkaian daude, industria-
gune eta zerbitzugune handien inguruan.
• Biztanleria-dentsitate txikiena duten udalerriak
(100 bizt./km 2 baino gutxiago): Deba, Oñati, Iba- BBVA fundazioak 2015ean biztanleriari buruz egin-
rra... Udalerri horietako gehientsuenak, barrual- dako azterlan batek adierazitakoaren arabera, Euska-
dean egoteaz gainera, nahiko malkartsuak dira. diko biztanleen % 47 bizi dira 60.000 biztanletik go-
Erliebearen eta beste faktore batzuen eraginez, rako hirietan, eta udalerrien batez besteko tamaina
udalerri horiek ez dira oso egokiak biztanle asko (8.501 biztanle) Espainiako udalerriena baino handia-
izateko. goa da.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 356 13/12/2016 9:58:03

12
GEHIAGO JAKITEKO
ZENTSUAK INDUSTRIA IRAULTZA ETA HIRIEN HAZKUNDEA
Zentsua herrialde bateko informazio espazial ze Espainian XIX. mendearen azken hamarkadetan
hatzena ematen duen iturri demografikoa da. He- indar handiz hasitako hiritartze-prozesuak he
rrialde bateko (eta haren unitate politiko- rrialdearen industrializazioaren lehen urratsekin
administratibo txikiagoetako) biztanle guztien datu lotura zuzena du.
demografikoak (bai eta kulturari, ekonomiari eta Industria Iraultzak zeharo aldatu zuen biztan
gizarteari buruzkoak ere), une edo epe jakin bati leriaren banaketa, bai eta hirien egitura ere. Kata
buruzkoak, biltzea, laburtzea, zenbatestea, azter lunia, Euskadi eta Madril izan ziren industrializa
tzea eta argitaratzea helburu duten eragiketen zioaren gune nagusiak. Hiritartze-prozesu hori
multzoa dela esan daiteke. ulertzeko, honako faktore hauek kontuan hartu
NBEk xehetasun hauek gutxienez biltzeko go behar dira:
mendioa ematen du: 1. Ohiko bizilekua eta/edo • Industriak. Lurraldeen arteko oreka faltaren
zer tokitan dagoen zentsua egiteko unean. 2. Noiz eragile nagusietako bat industrien kokapena
tik bizi den bizileku horretan. 3. Non bizi zen lehe izan zen. Fabrikak jartzearen ondorioz, hirigune
nagoko data jakin batean. 4. Jaiolekua. 5. Herri batzuek hazkunde azkarrari ekin zioten; beste
tartasuna. 6. Sexua. 7. Adina. 8. Egoera zibila. 9. batzuek, berriz, industrializazio-prozesutik
Familiaburuarekiko edo erreferentziazko beste kanpo geratu zirenez, beheraldia hasi zuten.
kide batekiko harremana. 10. Familia-etxebizitzan Industrien kokapenean eragin zuten zenbait
bizi diren seme-alaben kopurua. 11. Ikasketa- fakt orek (inbertitzeko kapitala izatea, ikatz-
maila. 12. Lanbidea eta jarduera-arloa. 13. Lan- meatzeak edota burdina-meatzeak egotea, eta
egoera. zenbait garraioren garapena, batez ere trenbi
Beraz, zentsuak helburu demografikoa du. Zehazki: dearena) hirigune jakin batzuen hazkundea
pertsona guztiak zenbatu behar ditu aurrez era bultzatu zuten.
bakitako urte jakinetan. • Hazkunde demografikoa. Biztanleriak pixka
Espainian, 1857an egin zen lehen zentsua. Haren naka egin zuen gora XIX. mendera arte, baina
ondoren, beste hamabost zentsu egin dira, ho handik aurrera hazkundea oso handia izan zen,
nako urte hauetan: 1860, 1877, 1887, 1897, 1900, eta hirietan zein landa-eremuan ondorioak izan
1910, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960, 1970, 1981, zituen. Landako bizi-baldintza gogorrak eta hi
1991, 2001 eta 2011 (datuak biltzeko metodologia riek ematen zituzten aukera ekonomiko berriak
aldatuta). NBEren gomendioei jarraituz, hamar zirela eta, landatik hirirako bideari tinko heldu
urtetik behin egiten dira, 0 edo 1 zenbakietan zioten migrazioek. Hirietako biztanle kopuruek
amaitzen diren urteetan. gora egin zuten, baina hiriguneak ez zeuden
2011n egin zen metodologia-aldaketaren ondo hazkunde horretarako prestatuak. Hortaz, etxe
rioz, etxe guztietara joan beharrean biztanleen bizitzak, azpiegiturak eta zerbitzuak behar-
% 10 soilik elkarrizketatu zuten. beharrezkoak zirenez, hainbat eta hainbat
langile-auzo eraiki zituzten, eta zenbait arazo
Ildo horretan, azaldu behar da biztanleriaren
sortu ziren: pilaketa, higiene falta eta gizarte-
berezko mugimenduei buruzko estatistikak
ondoeza.
erregistro zibilek ematen dituzten datuetan oina
rritzen direla. Haietan erregistratu behar dira • Trenbidea. Ongi komunikatuta zeuden eremu
jaiotza, heriotza edo ezkontza guztiak. Hasieran, irisgarriek industria erakarri zuten; hortaz,
Elizaren eskuetan egon zen erregistro zibila. tren-geltokiak lehendik izateak edo geltoki be
Europan XIX. mendetik aurrera abian jarri zen rri batzuk eraikitzeak hirien hazkundea sustatu
(Frantzian 1806an, Ingalaterran eta Galesen zuen.
1837an, Espainian 1870ean...). Denborarekin, datu • Desamortizazioa. Elizaren hainbat ondasun Es
zehatzagoak erregistratzea lortu da. Erregistro tatuaren eskuetan geratu zirenez, azalera eraiki
horiek oinarri hartuta, gaur egun argitaratzen di garriak gora egin zuen. Estatuak eta burgesiak
ren informazioetan (Espainian EINek eta Euska lursail eraikigarri horiek baliatu zituzten, hirie
din EUSTATek argitaratutako datuak) xehetasun tan etxebizitzak eta eraikin publikoak egiteko,
hauek ere aintzat hartzen dira: bizirik jaioak, di bai eta komunikabideak zabaltzeko ere. Ho
bortzioak, abortuak, legitimazioak, deuseztatzeak, rrenbestez, hainbat tokitan zabalguneak sortu
adopzioak eta abar. zituzten.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 357 13/12/2016 9:58:05

12
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOA ESPAINIA ETA EUSKADI:
DATU-BANKUA
ADIERAZLE DEMOGRAFIKOAK AUTONOMIA-ERKIDEGOKA S
Saldo h
Jaiotza-tasa Heriotza-tasa Immigrazio-tasa H
Biztanleria begetatiboa
gordina (‰) gordina (‰) gordina (‰) (
(‰)
b
Estatuan,
46.438.422 8,991391 9,050714 7,404321 –0,059323 h
guztira
x
Andaluzia 8.401.760 9,589902 8,572114 5,079843 1,017787 E
Aragoi 1.317.921 8,573704 10,842368 5,143081 –2,268664 d
h
Asturiasko
1.040.681 6,185441 12,976303 3,631956 –6,790861 E
Printzerria
e
Balear h
1.134.657 9,367561 7,442696 11,009324 1,924866
Uharteak K
Kanariak 2.133.667 7,598453 7,096779 11,662961 0,501674 d
l
Kantabria 582.571 7,484949 10,348354 3,707328 –2,863404
h
Gaztela eta Leon 2.454.870 7,046774 11,868658 3,279638 –4,821883 E
w
Gaztela-Mantxa 2.049.829 8,84819 9,682135 3,973708 –0,833945
h
Katalunia 7.403.879 9,453145 8,764532 10,92623 0,688613 E
Valentziako a
4.932.906 8,782719 8,987327 8,857259 –0,204608
Erkidegoa h
m
Extremadura 1.085.189 8,140581 10,56878 2,075143 –2,428199
E
Galizia 2.720.668 7,123251 11,625372 3,725344 –4,502121 d
Madrilgo
6.433.221 10,099334 7,302542 11,052902 2,796791
Erkidegoa
L
Murtziako
1.465.258 10,897672 7,605888 5,92092 3,291784
Eskualdea Á
Nafarroako B
637.002 9,453166 8,921789 6,229862 0,531377 a
Foru Erkidegoa
b
Euskadi 2.162.626 8,71291 9,944464 5,191366 –1,231554
R
Errioxa 312.622 8,741984 9,877099 5,462034 –1,135115 G
e
Ceuta 84.632 12,940356 5,872293 5,64824 7,068062 i
Melilla 84.464 17,945574 6,182 12,005491 11,762744 T
a
L
MIGRAZIOAK ESPAINIAN L
a
2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 S
N
Atzerritik etorritako e
7,404321 6,575241 6,026023 6,501545 7,94534 7,74667 8,474964
immigrazio-tasa gordina
F
Probintziarteko Z
10,051083 9,991201 10,031424 10,344884 10,903623 11,030168 10,966476 g
migrazio-tasa
l
h
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 358 13/12/2016 9:58:06

12
UNITATEAREN GIDOIA ETA PROPOSAMEN DIDAKTIKOA ESPAINIA ETA EUSKADI:
http://atlas.vivienda.es/ José Luis CAMPOS ECHEVERRIA, La burbuja

Hiri-eremuak eta Sustapen Ministerioaren jarduera-eremuak inmobiliaria española (2004). Espainian 2007ko krisia
(biztanleria, etxebizitza, azpiegiturak eta hirigintza-plangintza) sortu zuten hiru elementu hauen arteko loturak aztertzen
biltzen dituen atlas digitala eskura jartzen duen web-orria. ditu: etxebizitza, familien zorpetzea eta enplegua.
http://www.geo.euskadi.net/s69-bisorea/es/ Laura MIRAUT MARTÍN, Justicia, migración y derecho
x72aGeoeuskadiWAR/index.jsp?lang=es (2004). Gaur egungo migrazioak, eta migrazio horien kausak
Euskadiko mapa fisiko eta politikoak ikusteko aukera ematen eta ondorioak aztertzen ditu.
duen web-orri interaktiboa. ZENBAIT EGILE, El peso de la identidad (2015).
http://www.casareal.es Euskadiko erakundeen jatorria eta bilakaera, autonomia
Espainiako errege-etxeari buruzko informazio instituzionala juridikoa eta Gernikako Estatutua aztertzen ditu.
ematen duen web-orria. Rafael PUYOL ANTOLÍN, La población española (1982).
http://www.congreso.es Espainiako biztanleriaren ezaugarriak, banaketa eta bilakaera
Kongresuari buruz eta diputatuei buruz informazioa ematen azaltzen ditu.
du, eta autonomia-erkidegoetako zenbait erakunde Alberto RECARTE, El desmoronamiento de España.
legegileren webgunetara sartzeko estekak eskura jartzen ditu. Poder de las autonomías, pensiones y Seguridad Social
http://www.eustat.eus (2010). Recarte txostena, Espainiari eragiten dioten arazo
Euskadiko estatistikak ikusteko aukera ematen duen ekonomiko eta politikoak azaltzen dituena.
web-orria.
http://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/hasiera/
DOKUMENTALAK ETA ERREPORTAJEAK
Eusko Jaurlaritzari buruzko informazioa (erabakiak, sailak,
azken albisteak eta berriak) ematen ditu.
Redes. Envejecemos y seremos menos, dirigido por
http://mapasinteractivos.didactalia.net/comunidad/ Eduardo Punset, RTVE (2011). Espainiako biztanleriaren
mapasflashinteractivos zahartzeak sortzen dituen arazoen berri ematen du.
Espainiako mapa fisiko eta politikoak jaisteko aukera ematen
El 45,3% de la población de Euskadi en riesgo de
duen web-orri interaktiboa.
pobreza, ETB (2014). Gizarte-bazterketatik oso gertu
dauden Euskadiko herritarrei buruzko azterketa.
LIBURUAK
ZINEMA
Ángeles CASO, Contra el viento (2009).
Bi mundu oso desberdinetan bizi diren bi emakumeren Barrio, Fernando León de Aranoak zuzendua (1998).
arteko adiskidetasunaren istorioa. Bata etorkina da; Hiri baten aldirietako bizimoduari buruzko film honetan hiru
bestea, espainiarra. nerabek ametsak eta kezkak partekatzen dituzte.
Rafael CHIRBES, En la orilla (2013). Una casa de locos, Cédric Klapischek zuzendua (2002).
Gaur egungo garaian girotutako nobela: ustelkeria, krisialdi Erasmus beka bat duen gazte batek Bartzelonan bizi dituen
ekonomikoa eta balioen krisia ageri dira, hilketa bat argitzeko gorabeherak azaltzen ditu.
ikerketen ildoari jarraituz.
En construcción, José Luis Guerínek zuzendua (2001).
Txani RODRÍGUEZ, Agosto (2013). Euskadira etorritako Bartzelonako auzo batean etxebizitza-bloke bat eraikitzeko
andaluziarren migrazioei buruzko nobela. lanen berri ematen duen dokumentala.
Luis MATEO DÍEZ, La ruina del cielo (1999). Aupa Etxebeste!, T. Esnalek eta A. Altunak zuzendua
Landako bizimoduaren desagerpena kontatzen duen nobela, (2005). Etxebestetarrak dirurik gabe geratu dira, eta oporraldia
alegiazko paisaia metaforiko bat oinarri hartuta: Celama. etxean ezkutatuta igarotzen dute, itxurak egiteko. Une horiek
Soledad PUÉRTOLAS, Con mi madre (2001). gezurrak eta zitalkeriak elkarri aurpegiratzen ematen dituzte.
Nobela autobiografikoa da. Egileak bere bizitzako oroitzapenak Un franco, 14 pesetas, Carlos Iglesiasek zuzendua
eta amarekin bizi izandakoak ekartzen ditu gogora. (2006). Hirurogeiko hamarkadan espainiarrek Suitzara
Félix G. MODROÑO, La ciudad de los ojos tristes (2012). emigratu zuteneko istorio autobiografikoa kontatzen du.
Zenbait urte Parisen egin ondoren, Alfredo Bilbora itzuli da, eta Los lunes al sol, Fernando León de Aranoak zuzendua
garai bateko oroitzapenak biziberritzen ditu: XX. mendeko (2002). Espainiako iparraldean dagoen kostaldeko hiri bateko
lehen urteetan ia landako biztanlegunea zen Bilbo, baina oso bizimodua azaltzen du. Industriaren krisiak ondorioak izan ditu
hiri oparo bihurtu zen berehala. hiriko jendearen bizimoduan.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 359 13/12/2016 9:58:07

BERRIKUSTEKO ETA LAGUNTZEKO ESPAINIA ETA EUSKADI:
1. fitxa
Izena: Maila: Data:
Lurralde-antolaketa eta antolaketa politikoa B

1 Osatu Espainiako mapa politiko hau:
• Idatzi goiko mapan probintzien eta autonomia-erkidegoen izenak.

• Margotu autonomia-erkidego bakoitza kolore batez.
785414_15_p11_provincias_espana
• Adierazi autonomia-erkidegoen hiriburuen izenak.
• Zer autonomia-erkidegok dituzte probintzia kopuru handienak? Zer autonomia-erkidego dira probintzia bakarrekoak?
• Zer autonomia-erkidegok dituzte azalera handienak? Eta txikienak?
2 Definitu zure koadernoan kontzeptu hauek:

• Udala • Probintzia
• Autonomia-erkidegoa • Probintziako diputazioa
• Autonomia-estatutua • Eusko Legebiltzarra
• Hiri autonomoa • Udalerria
3 Osatu Euskadiko erakundeei buruzko taula hau:
Erakundeak Funtzioak Kideak
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 360 13/12/2016 9:58:09

2. fitxa
Izena: Maila: Data:
Berezko hazkundea
1 Gogora ekarri formula eta osatu taula hau:
Autonomia-erkidegoak Jaiotza kopurua Heriotza kopurua Biztanleria, guztira Berezko hazkundea
Andaluzia 80.523 71.977 8.401.760

Aragoi 11.330 14.328 1.317.921
Asturiasko Printzerria 6.457 13.546 1.040.681
Balear Uharteak 10.580 8.406 1.134.657
Kanariak 16.161 15.094 2.133.667
Kantabria 4.368 6.039 582.571
Gaztela eta Leon 17.366 29.249 2.454.870
Gaztela-Mantxa 18.175 19.888 2.049.829
Katalunia 69.902 64.810 7.403.879
Valentziako Erkidegoa 43.311 44.320 4.932.906
Extremadura 8.854 11.495 1.085.189
Galizia 19.412 31.681 2.720.668
Madrilgo Erkidegoa 64.681 46.769 6.433.221
Murtziako Eskualdea 15.947 11.130 1.465.258
Nafarroako Foru Erkidegoa 6.013 5.675 637.002
Euskadi 18.840 21.503 2.162.626

Errioxa 2.734 3.089 312.622
Ceuta 1.093 496 84.632
Melilla 1.518 523 84.464
Iturria: EIN, 2015eko datuak (behin-behinekoak).
2 Margotu mapa, legendak dionari jarraituz.
3 Erantzun taulako eta mapako datuen arabera.

• Zer autonomia-erkidegok dituzte berezko
hazkunde handienak? Azaldu non kokatuta
dagoen Euskadi.
• Berezko hazkundea soilik kontuan hartuz
gero, zer autonomia-erkidegotan egin du
behera biztanleriak?
• Non daude hazkunde handienak eta txikienak
dituzten autonomia-erkidegoak? Kostaldean
ala barrualdean?
• Ba ote dago loturaren bat biztanleriaren
hazkundearen eta ekonomiaren
bizitasunaren artean? Eman azalpenak.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 361 13/12/2016 9:58:11

3. fitxa
Izena: Maila: Data:
Biztanleria-dentsitatea eta hiri-hierarkia B

1 Berrikusi zure liburuan dentsitateari eta hiri-hierarkiari buruzko mapak, eta osatu mapa hau, legendaren arabera.
Dentsitatea (bizt./km2)
20tik behera
20tik 80ra
80tik 120ra
120tik 500era
500etik gora
Hiri-hierarkia
★ Metropoli globalak
❍ Hiri nazionalak
▲ Eskualdeko hiriak
● Hiri ertainak eta gainerako
probintzia-hiriburuak
2 Erantzun mapari buruzko galdera hauei:

• Ceuta eta Melilla kontuan hartu gabe, hiri autonomoak baitira, zer autonomia-erkidegok du biztanleria-dentsitate handiena?
Eta txikiena?
• Zer probintziak dute 500 bizt./km2 baino dentsitate handiagoa? Eta zer probintziak dute 20 bizt./km2 baino dentsitate txikiagoa?
Zer eremutan daude biztanleria-dentsitate txikienak?
• Biztanleria-dentsitatea eta hiri-hierarkian duten tokia bat al datoz?
Ba al dago salbuespen nabarmenik? Zergatik?
• Esan metropoli globalen izenak, eta adierazi zer autonomia-erkidegotan dauden.
• Oro har, non biltzen da Euskadiko biztanleria? Barrualdean ala kostaldean?
Ba al dago salbuespenik? Zergatik?
• Nola deskribatuko zenuke Euskadi? Eta zure probintzia?
• Nolako hiri-hierarkia dago Euskadin?
• Zure iritziz, ba al dago loturaren bat biztanleriaren banaketaren eta garapen ekonomikoaren artean?
Eman adibide zehatzak.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 362 13/12/2016 9:58:12

4. fitxa
Izena: Maila: Data:
Biztanleria eta haren banaketa

1 Osatu Espainiako eta Euskadiko biztanleriari buruzko kontzeptu-mapa hau:
Jaiotza-tasa
Jaiotzak
Ugalkortasun-tasa
Heriotza-tasa
Heriotzak
Adierazle
demografikoak Bizi-itxaropena
Positiboa non?
Berezko
hazkundea
Negatiboa non?
Nondik?
BIZTANLERIA Migrazioak
ETA HAREN
Nora?
BANAKETA
Sexua
Biztanleriaren
Adina %
egitura
Ez-aktiboa
Jarduera
ekonomikoa
Sektore
Aktiboa
ekonomikoak
Eremu jendeztatuenak
Banaketa
Gutxien jendeztatutako eremuak
Biztanleria-
dentsitatea
•
Faktore eragileak
•
•
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 363 13/12/2016 9:58:14

5. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Migrazioak Espainian H
1 Prentsa-ohar hau irakurri duzu, eta Espainiako migrazioen egoera aztertu nahi duzu.
Atzerriko herrialdeekiko migrazio-saldoak gora baino % 35,5 gehiago), venezuelarrak (% 31,6 ge-
egin zuen 2015ean, baina hala ere negatiboa da: hiago) eta hondurastarrak (% 26,1).
– 8.389 pertsona. Izan ere, atzerritik etorritako Emigrazioari dagokionez, atzerrira joandako
343.614 pertsona jarri ziren Espainian bizitzen, eta 352.003 pertsona horietatik 98.934 (% 28,1) espai
352.003 pertsona joan ziren Espainiatik atzerrira bi- niarrak ziren, eta haietatik 64.136 Espainian jaioak.
zitzera. Gainerako emigrante guztiak (253.069) atzerritarrak
Ehunekoei erreparatuta, 2014tik 2015era bitartean ziren.
immigrazioak % 12,5 egin zuen gora, eta emigrazio- Espainiar emigrante gehien hartu zituzten herri
ak, berriz, % 12,1 egin zuen behera. aldeak Erresuma Batua, Frantzia, Alemania, Ame
Atzerritik etorritako immigranteen nazionalitateei riketako Estatu Batuak eta Ekuador izan ziren. Azpi-
erreparatuta, gehienak errumaniarrak (28.889 marratu behar da Ekuadorrek hartu zituela, batez
etorkin errumaniar iritsi ziren Espainiara 2015ean), ere, Espainiatik kanpo jaiotako pertsonak eta 15
marokoarrak (23.960) eta italiarrak (18.574) izan urte baino gutxiagoko haurrak, eta datu horrek
ziren. Espainiak hartzen dituen immigrazioen abia- adierazten du Espainian jaiotako seme-alabekin ba-
puntu diren 15 herrialde nagusiak kontuan hartuta, tera jatorrizko herrialdera itzuli ziren ekuatoriarrak
hazkunde erlatibo handienak nazionalitate haueta- zirela.
ko etorkinen artean izan ziren: ukraniarrak (2014an EIN, Espainiako biztanleria, 2015
• Nolako migrazio-saldoa du gaur egun Espainiak? Zer esan nahi du horrek?

• Nondik datoz, gehienbat, Espainiara iristen diren atzerritarrak? 2014ko datuekin alderatuta, nongo etorkinek egin zuten gora gehien?
• Zenbat pertsona joan ziren Espainiatik 2014an? Haietatik zenbat ziren espainiarrak? Zer herrialdetara joan ziren?
Zer azalpen ematen du testuak migrazio horiei buruz?
2 Begiratu grafikoari, eta erantzun beheko galderei.
Espainiatik Europarako migrazioak, 1950etik 1972ra (milakotan)

300
250
200
150
100
50
0
1950 1955 1960 1965 1970 1972
• Zergatik izan ziren hasieran hain urriak Espainiatik Europarako migrazioak?

613292T16P003
• Zer urtetan izan ziren Espainitik atzerrirako migrazio handienak?
• Zure iritziz, zergatik emigratu zuten hainbeste espainiarrek 1950etik 1972ra arte?
• Zure ustez, zer herrialdetara joan ziren? Zergatik? Nolako lanak aurkitu ote zituzten?
• Bilatu informazioa eta osatu grafikoa.
• Noiz aldatu zen migrazioen noranzkoa? Zer joera dago gaur egun?
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 364 13/12/2016 9:58:15

6. fitxa
Trebeago
Izena: Maila: Data:
Hiri historikoak
1 Hiri baten kokaguneak garrantzi handia du etorkizunean izango duen garapenerako.
Begiratu irudiei, eta erantzun beheko galderei.
Toledoko ortoargazkia Toledoko bista Toledoko planoa
• Zure iritziz, zer ezaugarri nagusi du Toledo eraiki zuten tokiak?

613292T08P002H01-PLANO TOLEDO
• Zergatik gotortu ote zuten alkazar batez? Zertarako balio du muino baten gainean dagoen gaztelu batek?
• Zergatik eraiki ote zituzten gero harresiak?
• Muinoaz gainera, zer beste elementu natural du Toledok defentsarako?
• Morfologiari dagokionez, nolakoa da Toledoko planoa? Lineala? Ortogonala? Erradiozentrikoa? Irregularra? Zergatik?
• Zure ustez, Toledo hiri handia ote da gaur egun ongi defendatuta egon delako soilik? Zer beste arrazoik sustatu ote dute
Toledoren hazkundea historian zehar?
2 Iragan historikoa gordetzen duen beste hiri bat Gasteiz da. Begiratu planoari, eta erantzun beheko galderei.
• Bilatu hirigune historikoa Gasteizko planoan. Non kokatu zuten hiria?

• Zure ustez, non sortu zen Gasteiz? Nolakoa da eremu horren planoa?
• Zer beste hiri-plano mota ikusten duzu? Zer garaikoa ote da?
Zer abantaila ditu hirigune historikoaren aldean?
3 Zure herria edo hiria non kokatuta dago? Bereizi zure herriko edo hiriko planoan
hirigune historikoa eta berriki eraikitako eremuak.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 365 13/12/2016 9:58:26

7. fitxa
Izena: Maila: Data:
Espainia eta etorkinen jatorrizko herrialdeak

1 Begiratu taulari eta beheko mapei, eta erantzun galderei.
Espainia (%) Errumania (%) Venezuela (%)
0-14 urte 15,45 14,49 27,76

15-24 urte 9,56 10,94 18,71
25-54 urte 45,57 45,92 39,70
55-64 urte 11,67 12,92 7,68
65 urte edo gehiago 17,75 15,73 6,14
UKRAINA Karibe itsasoa

Cumaná
Caracas Petare
HUNGARIA MOLDAVIA Maracay
Maracaibo
Valentzia Turmero Bartzelona
Maturín
Barquisimeto
Iasi
Oradea
Ciudad
Cluj-Napoca Guayana
Ciudad
Bolívar
GUYANA
Timisoara
Galati
Brasov
Braila
˘
Ploiesti KOLONBIA
Bukarest
Konstantza
SERBIA Craiova
ITSASO
BULGARIA BELTZA BRASIL
Errumaniako hiri jendetsuenak Venezuelako hiri jendetsuenak

• Bilatu mapamundi batean non dauden aipatutako herrialde horiek. Zer kontinentetan daude?
Zer jaiotza-tasa eta heriotza-tasa dituzte kontinente horietan? Zer berezko hazkunde dute?
• Zer ezaugarri dituzte kontinente horietako migrazio-saldoek? Zer eremutan daude saldo negatiboak? Eta positiboak?
• Begiratu taulari eta adierazi zer herrialdek duen biztanle gazteen proportzio handiena. Zer herrialdetako biztanleria
827035mult p26
dago zahartuena? Zergatik ote da hala bi kasu horietan? 827035mult p32
• Aztertu orain mapak. Non daude Venezuelako hiri nagusiak? Eta Errumaniakoak? Zer faktorek eragin dezakete
kokapen horietan? Hiru herrialde horietan ba al dago hiri globalen bat?
• Begiratu beheko taulari. Nondik etorri dira emigrante gehiago Espainiara? Errumaniatik ala Venezuelatik?
• Zer autonomia-erkidegotan daude errumaniarren kopuru handienak? Eta venezuelarren kopuru handienak?
Eta kopuru txikienak? Zergatik ote da?
Autonomia-erkidegoa Errumania Venezuela Autonomia-erkidegoa Errumania Venezuela
Espainia, guztira 715.136 54.184 Katalunia 90.625 10.216

Andaluzia 87.195 3.903 Valentziako Erkidegoa 113.707 5.230
Aragoi 49.149 673 Extremadura 9.744 158
Asturiasko Printzerria 9.059 880 Galizia 8.757 3.323
Balear Uharteak 12.749 1.049 Madrilgo Erkidegoa 175.835 15.317
Kanariak 8.503 7.709 Murtziako Eskualdea 12.467 605
Kantabria 5.591 536 Nafarroako Foru Erkid. 7.422 392
Gaztela eta Leon 25.336 1.111 Euskadi 17.532 1.813
Gaztela-Mantxa 70.223 1.076 Errioxa 11.185 168
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 366 13/12/2016 9:58:28

SAKONTZEKO ESPAINIA ETA EUSKADI:
8. fitxa
BIZTANLERIA ZAHARTZEAREN ARAZOAK
Izena: Maila: Data:
IRAKURGAIA
Euskadin, biztanleriaren % 20,7 (bost biztanletik bat, (% 21,1), Sestaon (% 24,4), Santurtzin (% 21,8) eta
449.867 guztira) 65 urtetik gorakoa da. Beraz, Espai- Laudion (% 23,2). Gasteizek, berriz, proportzio txikia-
niako autonomia-erkidego zahartuenetako bat da. goa du (% 19,1).
Azken datuen arabera, estatuko batezbestekoa Biztanleria-piramidea iraultzeko joera hori kezkaga-
(% 18,2) baino ehuneko handiagoa du, eta autonomia- rria da; izan ere, logikari jarraituz, pertsona adinduek
erkidego hauen atzetik dago: Gaztela eta Leon, Astu- ez dute belaunaldi-erreleboa bermatuko duen seme-
rias eta Galizia. Zahartze-prozesua hiru lurraldeetan alabarik.
gertatzen ari da, udalerrien tamaina edonolakoa izan-
Zahartze-prozesua geldiezina dela dirudi: Euskal Au-
da ere; dena dela, landa-eremuko hogei bat biztanle-
gune txikitan 65 urtetik gorakoen proportzioa % 25 tonomia Erkidegoan, 16 urtetik beherako pertsona
baino handiagoa da. bakoitzeko 65 urtetik gorako 1,4 pertsona daude. Izan
ere, bizi-itxaropenak gora egin du, eta jaiotza-tasa oso
Zahartze-prozesua orokorra da, eta bereziki nabarme-
baxua da. Horren ondorioz, datu kezkagarri bat dugu:
na Bizkaian, 65 urtetik gorako biztanleen proportzio
pertsona gehiago hiltzen dira jaiotzen direnak baino,
handiena baitu (% 21,22); hau da, Gipuzkoak baino sei
eta ildo horretatik, 2026an 100.000 biztanle gutxiago
hamarren gehiago, eta Arabak (% 19,02) baino bi
izan ditzake Euskadik.
puntu gehiago.
Datu horiek kontuan hartuta, bistakoa da gastu
Datuei erreparatuta, Euskadiko 251 udalerrietatik 91k
soziala (osasuna, pentsioak...) handitu egingo dela,
gainditzen dute 65 urtetik gorakoen % 20,7ko batez-
eta lan-indarrak behera egingo duela, lan egiteko
bestekoa, eta multzo horretan daude biztanlegune
handiak: Bilbo (% 23,2), Donostia (% 22,2) eta Bara- adina duten herritar gutxiago izango baitira.
kaldo (% 21,7). Antzeko proportzioak dituzte Getxon EUSTAT (2016)
JARDUERAK
1 Irakurri goiko testua, eta erantzun galdera hauei:

• Zer oharpen nagusi jakinarazi du EUSTATek?
• Zergatik ematen ditu Euskadiko berezko hazkundeak saldo gero eta negatiboagoak?
• Zer lotura dago demografiaren eta ekonomiaren artean?
• Zer arazo sortuko ditu Euskadiko biztanleriaren zahartzeak produktibitatean?
BIZTANLERIA-PIRAMIDEAREN BILAKAERA
2 Irakurri Espainiako biztanleriari buruzko albiste hau:
http://economia.elpais.com/economia/2016/06/11/ Gizonezkoak Emakumezkoak
Adina
actualidad/1465664259_699036.html?rel=mas eta erantzun:
• Zer oharpen egin du Espainiako Bankuak herrialdeko
BPGd-ri buruz? Zerekin lotzen du?
• Zer hiru faktorek bultzatzen dute ekonomia?
Dagokigun kasuan, zer ondorio eragiten ditu demografiak?
• Begiratu albistean ageri den biztanleria-piramideari, eta
aztertu nolako bilakaera izango duen. Zer urtetan
egongo dira haur gehien? Eta gutxien? Noiz izango da
65 urtetik gorako biztanle kopuru handiena?
Zer adin-tarte izango da jendetsuena eta zer urtetan?
Iturria: INE. EL PAÍS
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 367 13/12/2016 9:58:30

SAKONTZEKO ESPAINIA ETA EUSKADI:
9. fitxa
GIZADIAREN ONDARE DIREN ESPAINIAKO HIRIAK
Izena: Maila: Data:
Munduko Ondarea, Ondare Kulturala eta Naturala babesteari buruzko konbentzioa nazioarteko hitzarmena da,
1972an Unescok onetsia. Gizadiarentzat balio handikoak direla jotzen diren munduko ondasun kultural eta naturalak
babestea eta gordetzea du helburu. Hitzarmen horren esparruan, Espainiako zenbait hiri Munduko Ondare
izendatu dituzte.
Cuenca Segovia
Baeza Ibiza
JARDUERAK
1 Sartu webgune honetan: http://www.ciudadespatrimonio.org/presentaciondelgrupo/index.php?id=17.

• Espainiako zer hiri izendatu dituzte Gizadiaren Ondare? Zer autonomia-erkidegotan daude?
• Irakurri hiri taldearen aurkezpena eta azaldu zergatik sortu zuten Gizadiaren Ondare diren Espainiako hirien taldea.
2 Egin Gizadiaren Ondare izendatutako hirien datu hauek bilduko dituzten fitxak.
• Kokapena:
• Gizadiaren Ondare izendatutako urtea:
• Hautatzearen arrazoia:
• Monumentu gailenak:
3 Ikusi webgune hau: http://www.bizkaiatalent.eus/eu/pais-vasco-te-espera/senas-de-identidad/

patrimonio-humanidad-vasco/.
• Egin Munduko Ondare diren Euskadiko tokien eta ondasunen zerrenda.
• Bilatu zerrendako tokiak webgune honetan: http://whc.unesco.org/en/statesparties/ES/.
Zer informazio ageri dira toki horiei buruz?
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 368 13/12/2016 9:58:33

12
AUTOEBALUAZIOA
Izena: Maila: Data:
1 Zer unitatetan dago antolatuta Espainiako lurraldea? 7 Non dago, batez ere, Espainiako biztanleria?
a. Udalerriak, probintziak eta autonomia-erkidegoak. a. Penintsularen barrualdean.
b. Herriak, eskualdeak eta autonomia-erkidegoak. b. Kostaldean eta Madrilen.
c. Herriak, hiriak eta autonomia-erkidegoak. c. Barrualdean eta uharteetan.
2 Nork du botere betearazlea Euskadin? 8 Zer faktorek eragiten dute Espainiako eta Euskadiko
a. Eusko Legebiltzarrak. biztanleriaren banaketan?
b. Konstituzio Auzitegiak. a. Faktore estrukturalak, ekonomikoak eta

klimatikoak.
c. Eusko Jaurlaritzak.
b. Faktore orografikoak, ekonomikoak eta osasun-
faktoreak.
3 Zer ezaugarri ditu Espainiako biztanleriak?
c. Faktore sozioekonomikoak, fisikoak eta
a. Jaiotza-tasa altua eta heriotza-tasa baxua.
demografikoak.
b. Jaiotza-tasa baxua eta heriotza-tasa altua.
c. Jaiotza-tasa baxua eta heriotza-tasa baxua. 9 Zer hiru hiri handi zeuden Espainian XX. mendearen
hasieran?
4 Adin-taldeei erreparatuta, zein da jendetsuena a. Madril, Bartzelona eta Bilbo.
Euskadin eta Espainian?
b. Madril, Valentzia eta Segovia.
a. Adinduak (65 urte edo gehiago).
c. Valentzia, Bartzelona eta Murtzia.
b. Helduak (20-64 urte).
c. Gazteak (0-19 urte). 10 Zer hierarkia dute Espainiako hiriek?
a. Metropoli globalak, hiri nazionalak, eskualdeko
5 Zer migrazio-saldo daude Espainian eta Euskadin? hiriak, hiri ertainak eta hiri txikiak.
a. Negatiboa Espainian eta positiboa Euskadin. b. Megalopoliak, konurbazioak, hiri nazionalak eta
b. Positiboa Espainian eta Euskadin. hiri txikiak.
c. Positiboa Espainian eta negatiboa Euskadin. c. Metropolialdeak, hiri barreiatuak, eskualdeko
hiriak eta hiri txikiak.
6 Zer autonomia-erkidegok dituzte atzerritarren
proportzio handienak?
a. Extremadura, Gaztela-Mantxa eta Euskadi.
b. Balear Uharteak, Murtziako Eskualdea eta
Valentziako Erkidegoa.
c. Valentziako Erkidegoa, Katalunia eta Madril.
1. a, 2. c, 3. c, 4. b, 5. a, 6. b, 7. b, 8. c, 9. a, 10. a.
ERANTZUNAK
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 369 13/12/2016 9:58:34

12
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Begiratu mapa honi, eta erantzun beheko galderei. (2 p.)
M E
Greenwicheko meridianoa
Eskala
0 90
kilometro
• Nola antolatuta dago Espainiako lurraldea?

534858_U08_ p46_España CCAA
• Idatzi autonomia-erkidegoen izenak goiko mapan.
2 Osatu Euskadiko erakundeei buruzko taula hau: (1,5 p.)
Erakundeak Funtzioak
3 Erreparatu grafiko hauei, eta erantzun galderei. (1 p.)
‰-tan
‰-tan
10 20
8
15
6
10
4
5
2
0 0
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2014 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2014
ITURRIA: INE, 2015. ITURRIA: INE, 2015.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 370 13/12/2016 9:58:35

O PROBA
• Zer bilakaera izan dute jaiotza-tasek eta heriotza-tasek?
• Zer faktorek eragin dute tasa horien bilakaeran?.
4 Osatu biztanleriaren banaketaren taula, adin-taldeen eta jarduera ekonomikoen arabera. (1 p.)
Adin-taldeak Ehunekoak Sektore ekonomikoak Ehunekoak
Biztanle gazteak Lehen sektorea
Biztanle helduak Bigarren sektorea
Biztanle adinduak Hirugarren sektorea
5 Gaur egun, Espainian, emigranteen ala immigranteen kopurua gailendu da? Zergatik? (1 p.)
6 Zerrendatu eta laburtu Euskadiko biztanleriaren banaketa gorabeheratsuan eragiten duten faktoreak. (1 p.)
7 Azaldu Euskadiko hiritartze-prozesuaren hiru faseen ezaugarriak. (1 p.)
XX. mendearen lehen erdia: 1960tik aurrera: Gaur egun:
8 Azaldu labur-labur Espainiako hirien hierarkia. (1,5 p.)
Hierarkia Betetzen dituzten funtzioak
Metropoli globalak
Hiri nazionalak
Eskualdeko hiriak
Hiri ertainak
Hiri txikiak
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 371 13/12/2016 9:58:36

12
EDUKIAK EBALUATZEKO
Izena: Maila: Data:
1 Begiratu mapa honi, eta erantzun beheko galderei. (1,5 p.)
• Idatzi autonomia-erkidegoen eta probintzien izenak.

• Azaldu Espainiako lurralde-antolaketa, eta adierazi nork gobernatzen duen erakunde bakoitza.

2 Osatu Euskadiko erakundeei buruzko taula hau: (1,5 p.)
Erakundeak Funtzioak Kideak
3 Erreparatu taula honi, eta azaldu zer bilakaera izan duten jaiotza-tasek eta heriotza-tasek Espainian. (1,5 p.)
2015 2010 2005 2000 1995 1990 1985 1980 1975
Jaiotza-tasa gordina (‰) 8,99 10,42 10,64 9,78 9,15 10,32 11,85 15,22 18,70
Heriotza-tasa gordina (‰) 9,05 8,16 8,81 8,82 8,65 8,53 8,10 7,69 8,31
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 372 13/12/2016 9:58:37

A PROBA
4 Begiratu bi autonomia-erkidego hauetako adin-taldeen datuei, eta alderatu kopuruak. (1,5 p.)
Murtziako Eskualdea Adinak Gaztela eta Leon
% 17,76 0-14 % 12,2
% 10,96 15-24 % 8,58
% 46,09 25-54 % 41,94
% 10,22 55-64 % 13,25
% 14,96 65 edo gehiago % 24,1
5 Azaldu nolako bilakaera izan duen Espainiako biztanleria immigranteak. (1 p.)
6 Non bilduta dago, batez ere, Euskadiko biztanleria? Zer eremu dira biztanle gutxien dituztenak? (1 p.)
7 Azaldu Euskadiko hiritartze-prozesuaren hiru faseen ezaugarriak. (1 p.)
XX. mendearen lehen erdia: 1960tik aurrera: Gaur egun:
8 Azaldu labur-labur Espainiako hirien hierarkia, eta eman adibide batzuk. (1 p.)
Hierarkia Betetzen dituzten funtzioak Adibideak
Metropoli globalak
Hiri nazionalak
Eskualdeko hiriak
Hiri ertainak
Hiri txikiak
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 373 13/12/2016 9:58:39

12
Jarduerak
O proba A proba
1. Oinarrizko demografia-kontzeptuak
erabiltzea biztanleriaren portaerak 3, 4, 5, 6 3, 4, 5, 6
ulertzeko.
2. Euskal Herriko, Espainiako eta Europako

egungo gizarteen ezaugarri bereizgarriak
aztertzea, gizarte talde askok osatzen dituztela 1, 2 1, 2
ohartzea, eta irizpide kritikoz aztertzea
immigrazioak dakarren aniztasun-handitzea.
5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen

hazkundea, hiri- eta landa-espazioaren
funtzio-desberdintasuna eta haietan gertatzen
7, 8 7, 8
diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza hori
zenbait eremutako adibideetan erabiltzea,
tokikoetan zein mundukoetan.
O proba Bestalde, jaiotza-tasen gorako joera berriro gelditu

zen 2007an hasitako krisialdian, eta ondorengo urteetan
ere behera egiten jarraituko du; alde batetik, emakume
1 • Udalerritan, probintziatan eta autonomia-erkidegotan
gutxi daudelako ugaltzeko adinean (15-49 urte), eta
antolatuta dago.
bestetik, migrazioen ondorioz: immigrante gutxiago
• EG.
etortzen dira atzerritik, eta gazte espainiarrek atzerrira
2 Eusko Legebiltzarra. Herritarren ordezkaritza da, eta botere emigratzen dute.
legegilea du. Lehendakaria hautatzen du, Euskal Autonomia Bizi-itxaropenak gora egin du: XX. mendearen
Erkidegoko aurrekontuak onartzen ditu, eta Eusko hasieran 35 urtekoa zen, eta gaur egun 83 urtekoa da
Jaurlaritzaren jarduna sustatzen eta kontrolatzen du. (emakumeena 85,7 urtekoa, eta gizonena 80,2 urtekoa).
75 legebiltzarkidek osatzen dute, lurralde historiko Beraz, heriotza-tasak behera egin du.
bakoitzeko 25ek. Bizi-itxaropenaren gorakadak hainbat arrazoi ditu:
Eusko Jaurlaritza. Botere betearazlea du: Eusko higiene-ohiturak hedatu dira, medikuntzan aurrerabideak
Legebiltzarrak onartutako legeak aplikatzen ditu, barne- eta egin dira, eta biztanleria hobeto elikatzen da.
kanpo-politika, administrazioa eta abar zuzentzen ditu. Hala eta guztiz ere, hurrengo urteetan heriotza-tasak
Lehendakariak eta hark izendatutako sailburuek osatzen gora egingo du Espainian, biztanle adindu asko
dute. daudelako.
Lehendakaria. Euskal Autonomia Erkidegoko ordezkari
gorena da. Eusko Legebiltzarrak aukeratzen du lau urtetik 4 Adin-taldeak Ehunekoak
behin. Iñigo Urkullu da Eusko Jaurlaritzaren XI. legealdiko
lehendakaria. Biztanle gazteak % 15,2
3 • Jaiotza-tasa altua zen 1975ean (‰ 20 ingurukoa) eta Biztanle helduak % 66,3

pixkanaka behera egin du, ‰10etik behera jaitsi arte.
Heriotza-tasa nahiko baxua izan da beti ‰ 8-10 Adineko biztanleak % 18,5
ingurukoa, baina azken urteetan zertxobait gora
egiteko joera du, biztanleria zahartzearen ondorioz.
Sektore ekonomikoak Ehunekoak
• Jaiotza-tasa behera egiten hasi zen XX. mendeko
70eko hamarkadatik aurrera, batez ere emakumeak Lehen sektorea % 4,3
lan-merkatuan masiboki sartzearen ondorioz.
Horrez gainera, emakumeek urte gehiagorekin Bigarren sektorea % 19,4
izaten zituzten seme-alabak, eta metodo
Hirugarren sektorea % 76,3
antikontzeptiboen erabilera hedatu zen.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 374 13/12/2016 9:58:39

5 2007ko krisialdi ekonomikoaren ondorioz, immigranteen •
Eskualdeko hiriak. Autonomia-erkidego bateko
kopuruak behera egin du, eta emigranteenak, berriz, gora. administrazio-, merkataritza-, kultura-erdiguneak dira.
Espainian enplegua falta denez, etorkin askok jatorrizko •
Hiri ertainak. Hiri hauen eragin-eremua probintzia da.
herrialdeetara itzultzea erabaki dute, eta hona datozen Tamaina ertaina dute.
etorkinen kopuruek behera egin dute. Bestalde, lan-aukera •
Hiri txikiak. Administrazio-, osasun-, eta merkataritza-
hobeagoen bila beste herrialde batzuetara joandako zerbitzuak eskaintzen dituzten guneak dira, eta beren
espainiarren kopurua handitu da, eta emigrante horiek eragin-eremua eskualdea da.
gazte kualifikatuak dira gehienbat. Horren guztiaren
ondorioz, 2014ko migrazio-saldoa negatiboa izan zen
Espainian. A proba
6 Faktore sozioekonomikoak. Ekonomia-garapen handiko
eremuek biztanleak erakartzen dituzte; hain garatuak
1 •
EG.
ez dauden eremuetatik, aldiz, joan egiten dira •
Udalerritan, probintziatan eta autonomia-erkidegotan
biztanleak. antolatuta dago. Udalerri bakoitza gobernatzea eta
Faktore demografikoak. Migrazioek, berezko hazkundeak kudeatzea udalaren ardura da. Probintziako gobernuaz,
eta adinaren araberako biztanleriaren egiturak eragina dute. berriz, probintziako diputazioa arduratzen da, eta zeharka
hautatutako presidente batek eta zenbait diputatuk
1981etik 2015era bitarteko epean, Gipuzkoako eta Bizkaiko
osatzen dute diputazio hori. Eskualdeko gobernuak
eskualde gehienek biztanleak galdu dituzte, eta Arabak,
autonomia-erkidegoa gobernatzen du; lehendakaria eta
berriz, biztanle gehiago hartu ditu.
gobernuko arloen ardura duten sailburuek osatzen dute
Faktore fisikoak. Klimak, erliebeak eta altitudeak
(hezkuntza. osasuna, ingurumena eta abar).
lurraldearen jendeztatzea baldintzatzen dute.
Kostaldeak jendeztatzea errazagoa da, klima atsegina 2 Eusko Legebiltzarra. Herritarren ordezkaritza da, eta botere
eta altitude baxua baitute. Barnealdean, berriz, klima legegilea du. Lehendakaria hautatzen du, Euskal Autonomia
gogorragoak eta eremu malkartsuagoak daudenez, Erkidegoko aurrekontuak onartzen ditu, eta Eusko
zailagoa da. Jaurlaritzaren jarduna sustatzen eta kontrolatzen du.
75 legebiltzarkidek osatzen dute, lurralde historiko
7 XX. mendearen lehen erdian. 5.000 biztanletik beherako bakoitzeko 25ek.
herrietan bizi zen Euskadiko biztanleriaren % 60).
Eusko Jaurlaritza. Botere betearazlea du: Eusko
1950eko hamarkadan biztanleria hirigune handietan
Legebiltzarrak onartutako legeak aplikatzen ditu, barne- eta
(50.000 biztanletik gora) eta ertainetan (5.000 eta 50.000
kanpo-politika, administrazioa eta abar zuzentzen ditu.
biztanle artean) bizi zen.
Lehendakariak eta hark izendatutako sailburuek osatzen
1960tik aurrera. Nekazaritza-exodoa gertatu zen: dute.
landako hainbat biztanle hirietara joan ziren, industrian eta
Lehendakaria. Euskal Autonomia Erkidegoko ordezkari
zerbitzuetan lan egitera. Hiriak handitu ziren: antzinako
gorena da. Eusko Legebiltzarrak aukeratzen du lau urtetik
eraikinak eraitsi eta eraikin berriak egin zituzten,
behin. Iñigo Urkullu da Eusko Jaurlaritzaren XI. legealdiko
industrialdeak eta aldirietako auzoak hedatu ziren.
lehendakaria.
1980ko hamarkadan biztanleen % 14 baino ez zen bizi
5.000 biztanletik beherako udalerrietan. 3 Jaiotza-tasa eta heriotza-tasa baxuak dira: jaiotza-tasa
Gaur egun. Euskadi hiri handien sistema polizentrikoa da, gordina ‰ 9,1 ingurukoa da (taulan ikusten da 2015ean
eta hiri ertainen sarea ere badu, landa eta hiria integratzeko ‰ 8,99koa izan zela). Jaiotza-tasa behera egiten hasi zen XX.
mendeko 70eko hamarkadatik aurrera, batez ere
lagungarria dena. Bizkaiko biztanleriaren % 66 Bilboko
emakumeak lan-merkatuan masiboki sartzearen ondorioz.
metropolialdean bizi da. Gipuzkoako hiri-egituran, biztanleen
Horrez gainera, emakumeek urte gehiagorekin
% 58 herri ertainetan bizi da. Araban. aldiz, biztanleriaren
izaten zituzten seme-alabak, eta metodo antikontzeptiboen
% 75 hiriburuan bizi da. Hiri handietan etxebizitzak garestiak
erabilera hedatu zen. XXI. mendearen hasieran, hazkunde
direnez, eta beste arazo batzuk ere badaudenez, hiri
ekonomikoaren garaian, jaiotza-tasak gora egin zuen
ertainetara eta ondo komunikatutako landagunetara joaten
Espainian, batez ere immigrante gazte asko etorri zirelako.
da jende asko.
Baina jaiotza-tasen gorako joera hori berriro gelditu zen
8 • Metropoli globalak. Madrilek eta Bartzelonak dituzte 2007an hasitako krisialdian, eta ondorengo urteetan ere
funtzio gehien eta espezializatuenak. Metropoli-barrutia behera egiten jarraituko du; alde batetik, emakume gutxi
asko zabaldu dute eta haien eragin politiko, ekonomiko, daudelako ugaltzeko adinean (15-49 urte), eta bestetik,
turistiko eta kulturalak herrialde osoa hartzen du. Horrez migrazioen ondorioz: immigrante gutxiago etortzen dira
gainera, Europako beste hiri batzuekin eta munduko gune atzerritik, eta gazte espainiarrek atzerrira emigratzen dute.
ekonomiko nagusiekin harremanetan daude. Espainiako heriotza-tasa gordina baxua da (‰ 9,05, taulan
• Hiri nazionalak. Erdigunearen funtzioa betetzen dute beren ikusten denez). Bizi-itxaropenak gora egin du: XX. mendearen
autonomia-erkidegokoa baino lurralde zabalago baterako: hasieran 35 urtekoa zen, eta gaur egun 83 urtekoa
bai administrazio-alorrean bai merkataritza-, hezkuntza-, (emakumeena 85,7 urtekoa, eta gizonena 80,2 urtekoa).
kultura- eta garraio-alorrean. Beraz, heriotza-tasak behera egin du.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 375 13/12/2016 9:58:40

12
Bizi-itxaropenaren gorakadak hainbat arrazoi ditu: 7 XX. mendearen lehen erdian. 5.000 biztanletik beherako
higiene-ohiturak hedatu dira, medikuntzan aurrerabideak herrietan bizi zen Euskadiko biztanleriaren % 60).
egin dira, eta biztanleria hobeto elikatzen da. 1950eko hamarkadan biztanleria hirigune handietan
Hala eta guztiz ere, hurrengo urteetan heriotza-tasak (50.000 biztanletik gora) eta ertainetan (5.000 eta 50.000
gora egingo du Espainian, biztanle adindu asko biztanle artean) bizi zen.
daudelako.
1960tik aurrera. Nekazaritza-exodoa gertatu zen:
4 Taulan Murtziako Eskualdeko eta Gaztela eta Leongo datuak landako hainbat biztanle hirietara joan ziren, industrian eta
ageri dira, adin-taldeen arabera. Murtzian biztanle gazteak zerbitzuetan lan egitera. Hiriak handitu ziren: antzinako
gehiago dira (% 17,76) Gaztela eta Leonen baino (% 12,2). eraikinak eraitsi eta eraikin berriak egin zituzten,
Biztanle helduak nagusi dira bi autonomia-erkidegoetan: industrialdeak eta aldirietako auzoak hedatu ziren.
25-40 urteko adin-taldean dago biztanleriaren % 50 inguru bi 1980ko hamarkadan biztanleen % 14 baino ez zen bizi
autonomia-erkidego horietan. Adinduen taldea, berriz, 5.000 biztanletik beherako udalerrietan.
handiagoa da Gaztela eta Leonen (% 24,1) Murtzian baino Gaur egun. Euskadi hiri handien sistema polizentrikoa da,
(% 14,96). eta hiri ertainen sarea ere badu, landa eta hiria integratzeko
5 Migrazioak aldatu egin dira denboran zehar. lagungarria dena. Bizkaiko biztanleriaren % 66 Bilboko
1970eko hamarkadara arte, Espainian, emigrazioa zen nagusi. metropolialdean bizi da. Gipuzkoako hiri-egituran, biztanleen
XX. mendearen erdialdera arte Amerika izan zen espainiarren % 58 herri ertainetan bizi da. Araban. aldiz, biztanleriaren
helmuga nagusia; 50eko eta 60ko hamarkadetan, aldiz, % 75 hiriburuan bizi da. Hiri handietan etxebizitzak garestiak
Alemaniak, Suitzak eta Frantziak jaso zuten Espainiako direnez, eta beste arazo batzuk ere badaudenez, hiri
immigrante gehien, langile asko behar baitzuten. ertainetara eta ondo komunikatutako landagunetara joaten
XX. mendearen amaieratik hasita, immigranteak hartzen
da jende asko.
dituen herrialdea izan da Espainia, bertako garapen 8 •
Metropoli globalak. Madrilek eta Bartzelonak dituzte
ekonomikoak erakarrita iritsi izan baitira. funtzio gehien eta espezializatuenak. Metropoli-barrutia
2007ko krisialdi ekonomikoaren ondorioz, immigranteen asko zabaldu dute eta haien eragin politiko, ekonomiko,
kopuruak behera egin du, eta emigranteenak, berriz, gora. turistiko eta kulturalak herrialde osoa hartzen du. Horrez
Espainian enplegua falta denez, etorkin askok jatorrizko gainera, Europako beste hiri batzuekin eta munduko gune
herrialdeetara itzultzea erabaki dute, eta hona datozen ekonomiko nagusiekin harremanetan daude.
etorkinen kopuruek behera egin dute. Bestalde, lan-aukera •
Hiri nazionalak. Erdigunearen funtzioa betetzen dute beren
hobeagoen bila beste herrialde batzuetara joandako autonomia-erkidegokoa baino lurralde zabalago baterako:
espainiarren kopurua handitu da, eta emigrante horiek bai administrazio-alorrean bai merkataritza-, hezkuntza-,
gazte kualifikatuak dira gehienbat. Horren guztiaren kultura- eta garraio-alorrean. Adibidez: Bilbo, Sevilla,
ondorioz, 2014ko migrazio-saldoa negatiboa izan da Valentzia, Zaragoza eta Málaga.
Espainian. •
Eskualdeko hiriak. Autonomia-erkidego bateko
6 Biztanleria ez dago berdin banatuta euskal lurralde guztietan. administrazio-, merkataritza-, kultura-erdiguneak dira.
Oro har, biztanleria-dentsitate handienak kostaldean daude, Esate baterako: Oviedo, Valladolid, Alacant eta Murtzia.
eta barrualdean jende gutxiago bizi da, Gasteizen izan ezik. •
Hiri ertainak. Hiri hauen eragin-eremua probintzia da.
Bizkaiak biztanle asko ditu, lurralde historikoaren hiriburuak Tamaina ertaina dute. Adibidez: Gijón, Granada eta Donostia.
betetzen duen funtzioagatik; horren ondorioz garapen •
Hiri txikiak. Administrazio-, osasun- eta merkataritza-
handia izan du hirigintzaren eta ekonomiaren aldetik. zerbitzuak eskaintzen dituzten guneak dira, eta beren
Bilboko metropolialdeak Bizkaiko biztanleriaren eragin-eremua eskualdea da. Adibidez: Segovia,
% 66 biltzen du gaur egun. Almuñécar…
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 376 13/12/2016 9:58:40

.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 377 13/12/2016 9:58:41

12
Izena: Maila: Data:
1 Zure lagun britainiar baten aitona etxe bila dabil, Espainiara bizitzera etortzeko. Dokumentu hauek prestatu
dituzu zure lagunarentzat, haren aitonak toki hoberena aukera dezan. (3 p.)
ETXEBIZITZAREN PREZIOAREN ALDAKUNTZA

Bizkaia Gipuzkoa
+% 2,3 -% 0,5
Asturias Kantabria
Coruña +% 2,2
+% 1,6 +% 2,1
Palentzia Araba
Pontevedra León -% 3,9 -% 0,5 Nafarroa
-% 0,4 -% 2,6 Burgos -% 0,4 Huesca Girona
Zamora -% 3,5 Errioxa -% 2,5 Lleida +% 5,9
-% 2,9 Valladolid +% 2,2
Zaragoza +% 6,5 Bartzelona
+% 0,4
Segovia -% 3,3 +% 8,9
+% 2,7 Tarragona
Salamanca Guadalajara Teruel +% 3,9
-% 0,5 Ávila
-% 0,3 Madril -% 0,9 -% 6,7 Castelló
+% 7 +% 1
Toledo Cuenca
Cáceres +% 4 +% 0,5
-% 2,9 Valentzia
+% 1
Ciudad Real Balear Uharteak
Badajoz +% 0,7 Albacete +% 3,8
-% 1,9 +% 7,6 Alacant
Kordoba Jaén -% 2,2
-% 4,6 -% 6,3 Murtzia
Huelva -% 2,4
-% 1,2 Sevilla Almería
+% 2,8 Granada +% 0,3
+% 2
Cádiz Málaga
-%1,6 +% 4 Batez best. baino beherapen handiagoa
Santa Cruz Batez best. baino igoera txikiagoa
Tenerifekoa Las Palmas
+% 5,9 +% 0,3 Batez besteko aldakuntza (+/-% 1)
Batez best. baino igoera txikiagoa
-% 7,8 % 0 +% 0,4 +% 1,4 +% 2,4 +% 8,9
Kantauri itsasoa
FRANTZIA
ANDORRA Kantauri itsasoa

Hiri-hierarkia
Coruña
Santander
Donostia
FRANTZIA
Bilbo
Metropoli globalak Oviedo
Hiri nazionalak Gasteiz ANDORRA

Iruñea
Eskualdeko hiriak Vigo
Hiri ertainak eta gainerako
probintzia-hiriburuak
786335_p372_precio_vivienda_espana Valladolid Zaragoza

Bartzelona
A L
OZEANO
Salamanca
Madril
U G
ATLANTIKOA
R T
Eskala OZEANO Valentzia Palma
0 85
ATLANTIKOA P O
kilometro
Alacant
Córdoba
Murtzia
Sevilla Mediterraneo
Granada itsasoa
Dentsitatea (bizt./km2)
20tik behera OZEANO ATLANTIKOA
Santa Cruz Cádiz Málaga
20tik 80ra Tenerifekoa Las Palmas
80tik 120ra Kanaria Handikoa
120tik 500era
500etik gora
ITURRIA : INE. 2015. MAROKO
750528_12_p07_leyenda_densidad_poblacion 750528_12_p08_Jerarquia_urbana
• Lehenengo mapa egunkari batetik atera duzu. Zer adierazten du?
• Zure lagunaren aitonak klima mediterraneo tipikoa duen probintzia batean erosi nahi du etxea, eta Espainiako prezioen
750528_12_07_Densidad_poblacion
batezbestekoaren pareko prezioak dituen probintzia izatea nahi du. Zer autonomia-erkidegotan bilatu beharko du?

• Orokorrean, Euskadin bezala, etxebizitzen prezioak gora egin duten probintzietan biztanleria-dentsitate handiak al dituzte?
Argitu zure erantzuna adibideak baliatuta.

• Hiri-hierarkiako zer hiri mota daude probintzia garestienetan?
Azaldu hiri horien ezaugarriak.
2 Klimaz gainera, zer beste faktorek eragiten dute Espainiako biztanleriaren banaketan? (1 p.)
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 378 13/12/2016 9:58:44

PROBA
3 Zure lagunaren aitonak ez daki ziur Andaluziara ala Valentziako Erkidegora joango den, eta zenbait datu jakin nahi ditu: (1,5 p.)
• Zer probintzia dituzte autonomia-erkidego horiek?
• Zer erakunde nagusi dituzte autonomia-erkidegoek?
• Zein da autonomia-erkidego bakoitzaren funtsezko legea?
4 Orobat, jakin nahi du autonomia-erkidego horietako biztanleria gaztea ala adindua den. Begiratu taulei, eta azaldu zer
autonomia-erkidegotan dagoen biztanle gazte gehiago edo pertsona adindu gehiago. (1,5 p.)
Andaluzia Valentziako Erkidegoa
Adin-taldeak (%) Adin-taldeak (%)
0-14 urte 16,29 0-14 urte 15,16
15-64 urte 67,49 15-64 urte 66,48
65 urte edo gehiago 16,21 65 urte edo gehiago 18,39
Jaiotza-tasa (‰) 9,58 Jaiotza-tasa (‰) 8,78
Heriotza-tasa (‰) 8,57 Heriotza-tasa (‰) 8,98
Berezko hazkundea 8.546 Berezko hazkundea – 1.009
Migrazio-saldoa – 66 Migrazio-saldoa – 5.818

5 Zure lagunaren aitona kezkatuta dago, aurreko tauletan jasotako informazioek adierazten duten zahartze-prozesuagatik. (1,5 p.)
• Nolako jaiotza-tasak eta heriotza-tasak dituzte Andaluzian eta Valentziako Erkidegoan?
• Nolakoak dira, oro har, Espainiako jaiotza-tasa eta heriotza-tasa? Zergatik?
• Nolako berezko hazkundeak dituzte Andaluzian eta Valentziako Erkidegoan?
6 Espainiara bizitzera etortzean, immigrantea izango da zure lagunaren aitona. (1,5 p.)
• Nolako migrazio-saldoak dituzte Andaluzian eta Valentziako Erkidegoan?
• Nolako migrazio-saldoa du Espainiak gaur egun? Zergatik?
• Zer herrialdetatik iristen dira, batez ere, etorkinak?
• Zer autonomia-erkidegok dute atzerritarren proportzio handiena?
• Zure lagunaren aitonak beste atzerritar batzuekin egon nahi badu, zer autonomia-erkidego hautatuko du?
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 379 13/12/2016 9:58:45

12
Ebaluatzen diren
gaitasunak
Hizkuntza- eta 1. Oinarrizko demografia-kontzeptuak erabiltzea biztanleriaren portaerak ulertzeko. 4, 6

literatura-
komunikaziorako 2. Euskal Herriko, Espainiako eta Europako egungo gizarteen ezaugarri
gaitasuna bereizgarriak aztertzea, gizarte talde askok osatzen dituztela ohartzea, eta irizpide 1, 3
kritikoz aztertzea immigrazioak dakarren aniztasun-handitzea.
5. Landa-eremuen eta hiri-eremuen hazkundea, hiri- eta landa-espazioaren funtzio-

desberdintasuna eta haietan gertatzen diren arazo batzuk aztertzea, eta jakintza 1, 2
hori zenbait eremutako adibideetan erabiltzea, tokikoetan zein mundukoetan.
Ikasten eta pentsatzen 1. Oinarrizko demografia-kontzeptuak erabiltzea biztanleriaren portaerak ulertzeko.

ikasteko gaitasuna 4, 5, 6
ERANTZUNAK
1 • Etxebizitzen prezioaren bilakaera adierazten du, 2 Klimaz gainera, honako faktore hauek ere eragina dute
probintzien arabera, estatuko batezbestekoa (%1,4) biztanleriaren banaketan:
oinarri hartuta. Faktore sozioekonomikoak. Ekonomia-garapen handiko
• Andaluzian eta Valentziako Erkidegoan bilatu eremuek biztanleak erakartzen dituzte, Euskadiren kasuan
beharko du. bezala; hain garatuak ez dauden eremuetatik, berriz, joan
• Orokorrean hala dela esan daiteke. Euskadin, Madrilen eta egiten dira biztanleak.
Bartzelonan daude biztanleria-dentsitate handienak, eta Faktore demografikoak. Migrazioek, berezko hazkundeak
lurralde horietan igo dira prezioak gehien, bai eta beste eta adinaren araberako biztanleriaren egiturak eragina dute.
probintzia batzuetan ere (Sevilla, Málaga...). Biztanleria- Kostalde mediterraneoan, Iberiar penintsularen hegoaldean
dentsitate txikiko probintzietan, berriz (Cuenca, Zamora, eta Kanarietan izan dute berezko hazkunde handiena eta
Valladolid...) etxebizitzen prezioak batezbestekoaren haiek dute adin-egitura gazteena.
azpitik daude. Faktore fisikoak. Erliebeak eta altitudeak
• Batezbestekoaren gainetik probintzia hauek daude: lurraldearen jendeztatzea baldintzatzen dute.
Euskadiko eta Kataluniako probintzia guztiak, Madril, Eremu lauak eta altitude baxua dutenak errazago
Toledo, Albacete, Segovia, Sevilla eta Málaga. jendeztatzen dira. Eremu malkartsuetan, berriz,
Madrilen eta Bartzelonan hiri globalak daude. Hiri horiek zailagoa da.
metropolialde zabala dute eta haien eragin politiko,
3 • Andaluziak zortzi probintzia ditu: Huelva, Sevilla, Cádiz,
ekonomiko, turistiko eta kulturalak Espainia osoa hartzen
Kordoba, Málaga, Jaén, Granada eta Almería. Valentziako
du. Horrez gainera, Europako beste hiri batzuekin
Erkidegoak, hiru: Castelló, Valentzia eta Alacant.
harremanak dituzte, bai eta munduko gune ekonomiko
nagusiekin ere. • Autonomia-erkidegoetan erakunde hauek daude:
– Eskualdeko gobernua. Botere betearazlea du
Sevillan eta Málagan hiri nazionalak daude.
Erdigunearen funtzioa betetzen dute beren erkidegoan. Presidenteak eta hainbat alorretako
autonomia-erkidegokoa baino lurralde zabalago kontseilariek (hezkuntza, osasuna, ingurugiroa eta abar)
baterako: bai administrazio-alorrean bai osatzen dute.
merkataritza-, hezkuntza-, kultura- eta – Gorteak edo parlamentu autonomikoa. Botere legegilea
garraio-alorrean. du erkidegoan. Beren lurralderako legeak egiten dituzte.
Prezioak igo diren gainerako probintzietan Herritarrek hautatzen dituzte gorteetako edo
(Euskadiren kasua da) hiri ertainak eta txikiak daude. parlamentuetako kideak lau urtean behin, hauteskunde
Hiri ertainen eragin-eremua probintzia da. Hiri txikiak, autonomikoen bidez.
berriz, administrazio-, osasun- eta merkataritza-zerbitzuak – Auzitegi Nagusia. Botere judiziala du eta erkidegoko
eskaintzen dituzten guneak dira, eta beren eragin-eremua instantzia judizial gorena da.
eskualdea da. • Autonomia-estatutua.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 380 13/12/2016 9:58:46

4 Andaluzian biztanle gazteak gehiago dira Valentziako Bizi-itxaropenaren gorakadak hainbat arrazoi ditu:
Erkidegoan baino. Valentziako Erkidegoan biztanle adindu higiene-ohiturak hedatu dira, medikuntzan aurrerabideak
gehiago daude. Bietan nagusi dira biztanle helduak. egin dira, eta biztanleria hobeto elikatzen da.
Hala eta guztiz ere, hurrengo urteetan heriotza-tasak
5 • Andaluzian jaiotza-tasak handiagoak dira Espainiako gora egingo du Espainian, biztanle adindu asko
batezbestekoa baino (‰ 9,1), eta Valentziako Erkidegoan daudelako.
batezbestekoaren azpitik daude. Hala eta guztiz ere, bietan • Berezko hazkundea positiboa da Andaluzian (hau da,
jaiotza-tasa txikiak dituzte. Heriotza-tasak ere txikiak dira bi biztanleriak gora egiten du); Valentziako Erkidegoan, aldiz,
autonomia-erkidego horietan; dena dela, handiagoak dira negatiboa da.
Valentziako Erkidegoan, estatuko batezbestekotik gertu
6 • Bi kasuetan negatiboa da.
(‰ 8,5).
• Negatiboa da. 2007ko krisialdi ekonomikoaren ondorioz,
• Bai jaiotza-tasa bai heriotza-tasa txikiak dira: jaiotza-tasa immigranteen kopuruak behera egin du, eta
gordina ‰9,1 ingurukoa da. Jaiotza-tasa behera egiten emigranteenak, berriz, gora. Espainian enplegua falta
hasi zen XX. mendeko 70eko hamarkadatik aurrera, batez denez, etorkin askok jatorrizko herrialdeetara itzultzea
ere emakumeak lan-merkatuan masiboki sartzearen erabaki dute, eta hona datozen etorkinen kopuruek behera
ondorioz. Horrez gainera, emakumeek urte gehiagorekin egin dute. Bestalde, lan-aukera hobeagoen bila beste
izaten zituzten seme-alabak, eta metodo herrialde batzuetara joandako espainiarren kopurua
antikontzeptiboen erabilera hedatu zen. handitu da, eta emigrante horiek gazte kualifikatuak dira
XXI. mendearen hasieran, hazkunde ekonomikoaren gehienbat.
garaian, jaiotza-tasak gora egin zuen Espainian, batez ere
• Herrialde hauetatik etortzen dira, batez ere: Errumania,
immigrante gazte asko etorri zelako. Baina jaiotza-tasen
Maroko, Erresuma Batua, Ekuador…
gorako joera hori berriro gelditu zen 2007an hasitako
krisialdian. • Atzerritarren proportzio handienak autonomia-erkidego
Espainiako heriotza-tasa gordina txikia da. hauetan daude: Balear Uharteak (% 18,3), Murtziako
Bizi-itxaropenak gora egin du: XX. mendearen hasieran. Eskualdea (% 14,7) eta Valentziako Erkidekoa (% 14,7).
Beraz, heriotza-tasak behera egin du. • Valentziako Erkidegora joan beharko luke bizitzera.
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 381 13/12/2016 9:58:47

OHARRAK
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 382 13/12/2016 9:58:47

OHARRAK
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 383 13/12/2016 9:58:47

Arte-zuzendaritza: José Crespo.
Proiektu grafikoa: Estudio Pep Carrió.
Proiektu-burua: Rosa Marín.
Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera.
Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda.
Garapen grafikoa: Raúl de Andrés, Jorge Gómez eta Ana Gómez.
Zuzendaritza teknikoa: Jorge Mira.

Koordinazio teknikoa: Miren Pellejero eta Lourdes Román.
Prestaketa eta muntaketa: Miren Pellejero.
Hizkuntza-egokitzapena: Ainhoa Eguren, Jesus Artetxe eta Uxue Agirre.
Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Nieves Marina.
Argazkiak: SANTILLANAREN ARTXIBOA
© 2016 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.

Legizamon poligonoa
Gipuzkoa kalea, 31
48450 Etxebarri (Bizkaia)
Printed in Spain
Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko

ISBN: 978-84-9108-441-9 edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako
kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu
KP: 786357 nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos /
Lege Gordailua: M-38103-2016 Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).
ES0000000051415 786357_Unidad 12_59801.indd 384 20/12/2016 14:50:53

Gizarte dbh2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gizarte dbh2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IR AK ASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA

Geografia eta Historia

DBHko 2. mailarako Ikasgelarako egunez egunekoa

Prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 1 13/12/2016 9:57:06

Zergatik EGITEN JAKIN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Baliabide didaktikoak eta Aniztasunaren trataera

1. Erdi Aroaren hasiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 3 13/12/2016 9:57:08

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 4 13/12/2016 9:57:08

BERE ETORKIZUNAK BEHAR

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 5 13/12/2016 9:57:09

IKASLEA ARDATZ DUEN METODOLOGIA, EDUKIAK BENETAN ULERTZERA IRITSI

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 6 13/12/2016 9:57:10

EBALUAZIO-SISTEMA GUZTIZ ERAGINKOR BAT,

INFORMAZIOAREN TEKNOLOGIAK, DAGOKIEN GARRANTZIA EMANDA

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 7 13/12/2016 9:57:11

Liburuen sekuentzia didaktikoan ikaslea bera, gaitasunak beregatzea eta sormenezko

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 8 13/12/2016 9:57:12

i – Ikasliburuko jardueren erantzunak.

k • Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

a • Edukiak ebaluatzeko probak.

BEREBIZIKO ESKAINTZA DIGITALA

• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 9 13/12/2016 9:57:13

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 10 20/12/2016 14:50:08

EDUKIEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 11 13/12/2016 9:57:14

EDUKIEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK

Edukien ebaluazioari esker, ikaskuntza-irakaskuntza prozesua kontrola daiteke, edukiak zenba-

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 12 13/12/2016 9:57:15

n • Ikasten eta pentsatzen ikasteko gaitasuna.

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 13 13/12/2016 9:57:15

GAITASUNEN EBALUAZIOA EGITEKO BALIABIDEAK

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 14 13/12/2016 9:57:16

ES0000000051415 786357_Pag_Iniciales_59821.indd 15 13/12/2016 9:57:16

Unitatearen gidoia eta proposamen didaktikoak. . . . 18

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 16 13/12/2016 10:02:32

Edukiak ebaluatzeko baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Gaitasunak ebaluatzeko baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . 44

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 17 13/12/2016 10:02:33

ERDI AROAREN HASIERA

JAKIN BA OTE DAKIZU? IZATEN JAKIN

• Bisigodoen erresuma • Meka, hiri santua • Bizantziar Inperioko eta

• Islamiar gizartea eta kultura • Eguneroko bizimodua germaniar

Amaierako jarduerak Lan kooperatiboa

Irakaskuntza neurrira Ebaluazioa

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 18 13/12/2016 10:02:34

ERDI AROAREN HASIERA

Ikaslearen liburua Irakaslearentzako liburutegia

• Erromatar Inperioaren zatiketa eta Ikasteko gakoak

• Ba ote dakizu?: Meka, hiri santua • Gaitasunak ebaluatzeko.

• Erromatar Inperioaren zatiketari buruzko mapa interpretatzea

METODOLOGIAK NOLA ERABILTZEN DIREN

Proiektuetan oinarritutako Lan kooperatiborako proiektuak. DBH 3.

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 19 13/12/2016 10:02:35

UNITATEKO IRUDIEN DESKRIBAPENA

ERROMATAR INPERIOAREN ZATIKETA ETA GERMANIARREN INBASIOAK

Konstantinopla Alanoak Bandaloak

ES0000000051415 786357 Unidad_1_57568.indd 20 13/12/2016 10:02:37

UNITATEKO IRUDIEN DESKRIBAPENA

BIZANTZIAR INPERIOAREN LURRALDEA ETA HEDAPENA

Bizantziar Inperioa (1453)

i – Ikasliburuko jardueren erantzunak.

k • Lan kooperatiborako eta ikasgaien arteko proiektuak.

a • Edukiak ebaluatzeko probak.

• Zubia/Santillana Ikasgela Birtuala, hainbat hezkuntza-zerbitzuz osatutako ingurunea.

• Bisigodoen erresuma • Meka, hiri santua • Bizantziar Inperioko eta

• Islamiar gizartea eta kultura • Eguneroko bizimodua germaniar

• Erromatar Inperioaren zatiketa eta Ikasteko gakoak

• Ba ote dakizu?: Meka, hiri santua • Gaitasunak ebaluatzeko.

• Erromatar Inperioaren zatiketari buruzko mapa interpretatzea

Hunoak Afrikako estepetatik etorritako barbaroak ziren.

• Erantzun galdera hauei, mapari erreparatuta:

• Kokatu honako talde hauek, bakoitzari dagokion tokian: jopuak eta

2 Begiratu islamiar hiriaren marrazkiari eta adierazi haren zati garrantzitsuenak.

ITALIA MESIA ASIA • Alderatu mapa horiek Europako gaur

1 Irakurri testu hauek eta erantzun galderei.

• Zer jakintzagairi buruzko ezagutzak zituzten bi testu horien protagonistek?

• Zure iritziz, islamiar kaligrafiak dekorazio-balio soila du ala