Linggwistiks Para sa mga Mag-aaral ng

AGHAM PANLIPUNAN 1
by Jessie Grace U. Rubrico

Linggwistiks

Ang linggwistiks ay ang syentipikong pag-aaral ng wika. Sinusuri nito ang aktwal na
paggamit ng wika sa mga katutubong nagsasalita (native speaker) nito. At
binabakas nito ang mga pagbabago na nangyayari sa wika sa loob ng ilang
dantaon. Ang paglalarawan sa aktwal na gamit at istruktura ng wika ay tinatalakay
sa synchroniclinguistics, na kung minsan ay tinatawag ring descriptive o structural
linguistics. Ang pagbabakas naman ng pagbabago paglipas ng iilang dantaon ay
siyang sinusuri sa diachronic o historical linguistics.

Singkronikong Linggwistiks

Ito ang sangay ng linggwistiks na naglalarawan sa wika sa isang partikular na

panahon. Tinatalakay dito ang mga alituntunin sa pagsamasama ng mga tunog o
ponema (ponolohiya), sa pagbubuo ng mga salita o morpema (morpolohiya), at ang
pagbubuo ng mga prase at pangungusap (sintaks) upang sa ganon ay makagawa
ng isang gramatika na nagpapahayag sa nalalaman sa isang katutubong
nagsasalita tungkol sa kanyang wika (linguistic competence). Ang pagsusulat ng
mga gramatika at diksyonario ng isang wika ay mga bunga sa pag-aaral na ito.

Ponolohiya. Tinatalakay sa ponolohiya ang mga tunog sa isang wika; ang mga
alintuntunin sa pagkasunod-sunod ng mga ito; ang pagpapantig; at ang mga
proseso na nagaganap sa mga ponema dahil sa mga katabi nitong ponema, o iba
pang dahilan. Ang bawat wika ay may kabuuang imbentaryo sa lahat na tunog na
ginagamit nito. Ang mga sumusunod ay ang mga tunog sa Filipino: ang mga
katinig, / p. b. m, w, f, v, t, d, n, s, l, r, ts, j, y, k, g, ng, ?, h /; at ang mga patinig /i, e,
a, o, u/ . 
 

Tatlong bagay ang kailangan upang mabigkas ang isang tunog: hangin galing sa
baga; ang babagtingan o larynx kung saan naroon ang vocal folds; at, ang vocal
tract na binubuo ng lalaugan (pharynx), bibig, at guwang ng ilong (Tingnan ang Fig.
1 sa ibaba).

Ang mga tunog ay maaring uriin batay sa bahagi ng vocal tract kung saan ito
nabibigyang realidad -- pharyngeal, kung sa pharynx; nasal, kung sa guwang ng
ilong; at, oral kung sa bibig. Nasa bibig ang dila, ngipin, mga labi, ngalangala
[palate at velum] na siyang nagbibigay anyo ng mga ponema. (Tingnan ang Fig.
2).: 
Ang ponemang / p /, halimbawa, ay mabigyang realidad sa pamamagitan ng
pagsara ng dalawang labi. at pagbukas nito. Ganoon din ang ponemang / b /, kaya
lang nagba-vibrate ang vocal cords pagbigkas nito --kung kaya ito ay tinatawag
na voiced at ang / p / ay voiceless. 

Ang paraan sa pagbigkas ay isa ring mahalagang batayan sa pag-uuri ng mga

katinig. Ang / p / ay tinatawag na stop kasi hinaharangan muna ng dalawang labi
ang hangin bago ipalabas sa bibig. Dalawa lamang ang stops sa mga panlabing
ponema /p, b/. Ang mga ponemang nasal naman ay pinapalabas sa guwang ng
ilong. Nilalapat ang dila sa ngalangala upang hindi lalabas sa bibig ang hangin. Ang
mga tunog na "binibigkas nang paimpit sa bungad ng bibig" (Santos, et. al., 1995:
p.475) ay tinatawag na prikatib (fricative). Ang mga ponemang napabilang nito ay
may kasamang ingay na pasutsot. Ang affricate ay ang mga ponemang
nagsisimula bilang stop at nagtatapos bilang prikatib. Tuloy tuloy rin ang labas ng
hangin sa pagbigkas ng mga ponemang likwid (liquid) ngunit ang mga ito’y walang
kasamang ingay na pasutsot. Ang mga ponemang /w at y/ ay tinatawag na semi-
vowel o malapatinig.
Samakatuwid ang nga katinig ay maaring uriin alinsunod sa paraan at sa punto ng
kanilang artikulasyon. at sa pamamagitan ng aksyon ng mga vocal fold (voiced o
voiceless). Tingnan ang tsart sa mga katinig sa Filipino sa  Hanayan 1 

Hanayan 1 Mga Katinig sa Wikang Filipino

PARAAN NG PAGBIGKAS P U N T O  N G  A R T I K U L A S Y O N

-/ sa labi ngipin gilagid ngala- velum titigukan

+  at labi (alveolar) ngala  (glottal)
voi

pasara (stop) - v  p     t    k   ?

+v b d g

prikatib  - v    f   s     h
+v v

afrikit  - v         ts     
+v j 

nasal +v m   n   ng  

likwid +v     l, r      

malapatinig +v w     y    

Ang mga patinig naman ay inilalarawan sa pagitan ng posisyon ng dila --(1) harap,
gitna, at likod; (2) sa taas ng dila; (3) at sa pagbibilog ng mga labi. Ang vowel tsart
sa mga patinig sa Filipino ay nasa Hanayan 2. 
  
 

Hanayan 2 Tsart sa mga Patinig sa Filipino

1  Harap Sentro Likod

2 Mataas i u3

Gitna e   o3

Mababa   a  

Ang pagbubuo ng mga pantig ay magagawa kung alam natin ang mga alituntunin
sa pagkasunod-sunod ng mga tunog na ito (phonotactics). May mga tunog na
maaring magkatabi at meron namang hindi. Halimbawa, hindi pinapayagang
magkasunod ang dalawang magkaparehang konsonant. Ang alituntuning ito ay
tinatawag na phonotactic constraints.

Tinutuonan din nga pansin sa ponolohiya ang mga alituntunin na may kinalaman sa
pagbabago ng tunog sa isang ponema dahil sa katabi nitong tunog. Isa nito ay ang
asimilasyon ng mga tunog na Nasal - /N / --kung ang mga ito ay linalagyan ng
panlapi o afiks. 
  

Hanayan 3 Mga halimbawa ng nasal na asimilasyon

(1) pang + bata > pa N + bata > pambata

(2) pang + bansa > paN + bansa > pambansa

(3) pang + tusok > paN + tusok > pantusok > pannusok > panusok

(4) pang + kahoy > paN + kahoy > pangkahoy > pangahoy

(5) pang + karga > paN + karga > pangkarga > pangngarga > pangarga

Nag-iiba ang anyo sa panlaping pang- alinsunod sa mga tunog na sumusunod nito.
Ang "bata" at "bansa" ay nagsisimula sa ponemang /b/ na nagkakaroon ng
realisasyon sa pagsara at pagbuka ng dalawang labi. Ang tawag nito
ay bilabial. Ang bilabial na tunog na ito ang nangangailanan ng Nasal na bilabial
rin, samakatuwid, /m/. Ang ponemang /t/ naman sa "tusok" ay alveolar, nabibigkas
sa pamamagitan ng paglapat ng dila sa ngalangala. Ito ay nangangailangan ng
Nasal na alveolar din, samakatuwid, /n/, at ito ay naging pantusok. Ngunit ang mga
ponemang /n at t/ ay parehang alveolar at pinapayagang magkaroon ng
asimilasyon ang /t/ at upang ito ay maging /n/ . Ang resulta nito ay ang salitang
"pannusok" na hindi naman tanggap dahil sa phonotactic constraint na hindi
pinapayagang magkatabi ang magkaparehang konsonant. Kaya kailangang
tanggalin ang isang /n/ sa pamamagitan ng prosesong tinatawag na deletion o
pagtatanggal ng ponema. Ito ang tinatawag na ganap na asimilasyon. Ito din ang
nangyari sa mga halimbawa bilang 4 at 5. Nagkaroon ng ganap na asimilasyon ang
mga ponemang /?/ at /k/. Ang /?/ ay velar Nasal na siyang kinakailangan na
katambal sa /k/ na nabibigkas rin sa punto ding iyon.

Morpolohiya. Ang mga pantig ay maaring pagsamasamahin upang makabuo ng

mga morpema. Ang morpema ay ang isang kombinasyon ng ponema na may
kahulogan. Ang mga ponema ay walang kahulogan. Sila ay mga representasyon
lamang ng mga tunog. Ngunit kung silay pagsamasamahin, silay makakabuo ng
isang konstruksyon na makahulogan. Ang morpolohiya ay tumatalakay sa mga
proseso at mga alituntunin sa pagbubuo ng mga salita sa isang wika.

Isa sa mga proseso sa pagbubuo ng mga salita sa Filipino ay ang paglalapi

(affixation).May tatlong uri ng panlapi sa Filipino: unlapi-, -gitlapi-, at hulapi-. Sa
isang salitang  ugat ay maaring mabuo ang 50 o mas mahigit pang salita dahil sa
paglalapi. Halimbawa, ang salitang ugat na "bili" ay maaring magbigay ng
sumusunod na mga salita: ibili, ibibili,, ibinili, ipagbili, ipinagbili, binili, binibili, bilhin,
bibilhin, bumili, bumibili, atbp.

Isa pang proseso ay ang tinatawag na compounding. Ito ay ang pagtatambal ng

dalawang salita upang ang tambalang iyon ay magkaroon ng bagong kahulogan.
Halimbawa, sampay-bakod, akyat-bahay, bantay-salakay, ligaw-tingin, kapit-
patalim, akyat-panaog, dagdag-bawas, atbp.

Ang blending naman ay ang pagsamasama ng mga parti ng dalawa o higit pang

mga salita upang mabuo ang isang salita na may bagong kahulogan. Halimbawa:
ang tapsilog ay galing sa tapa, sinangag at itlog; ang iskargu, sa isda, karne, at
gulay; ang brenda, sa brain damage; ang tradpol o trapo, sa traditional
politician; ang altanghap, sa almusal, tanghalian, at hapunan.

Ang mga ito ay iilan lamang sa mga proseso sa pagbubuo ng mga salita sa wika.

Pansinin naman natin ngayon ang tatlong alituntunin sa morpolohiya: ang paglalapi,
metatesis at ang deletion o ang pagtatanggal ng ponema. 
 

Hanayan 4 Halimbawa ng mga proseso sa morpolohiya

Paglalapi Deletion Metatesis

(6) silid > silid + -an > silidan > sildan > sidlan

(7) bili > bili + -han> bilihan > bilhan  

Ipinapakita sa (6) kung paano naging "sidlan" ang salitang ugat na "silid" --itoy
nilapian ng hulaping -an at ang nabuong salitang "silidan" ay tinanggalan ng isang
ponema (ang huling patinig sa salitang ugat), at makikita ang pagpalit ng pwesto ng
mga ponemang / d / at / l /. Pinapakita naman sa (7) ang paglalapi at deletion..

Sintaks. Ang sintaks ay ang kombinasyon nga mga salita upang makakabuo ng

mga prase at ang pagsasamasama ng mga praseng ito upang makakabuo ng
pangungusap o sentens. Ito ay may dalawang bahagi, linear at hierarchical. Upang
mas maintindihan ito, tingnan ang mga halimbawa sa ibaba: 
  
 

Hanayan 5 Halimbawa ng Linear na kaayusan ng pangungusap

Pangungusap Panaguri Simuno

(8) Maganda ang dalaga. > Maganda  ang dalaga

(9) Tumakbo ang pulis. > Tumakbo ang pulis 

(10) Bumili ng masarap na Bumili ng masarap ang mabait na pulis.

pansit ang mabait na pulis >  na pansit

(11) Nagpatayo ng Nagpatayo ng ang mayor

magarang   magarang bahay
       bahay ang mayor >

Ang linear na kaayusan sa mga sentens sa itaas ay Panaguri + Simuno. Tawagin

nating PV ang ating Panaguri (Praseng Verbo) at PN (Praseng Noun) naman ang
ating Simuno. Samakatuwid, ang linear na kaayusan ay maisulat sa ganitong
pormula:

P.1        S ----> PV +  PN

na ang ibig sabihin ay ang S [sentens o pangungusap] ay maaring ipahayag bilang

kabuuan ng Praseng Verbo at Praseng Noun.

Tunghayan naman natin ang hierarchical na kaayusan sa mga sentens bilang 8

hanggang 11. Ang kaayusang ito ay may kinalaman sa mga salitang bumubuo sa
mga prase. Ang mga salitang ito ay tinatawag na constituent. Ang PV sa bilang 8 at
9 ay binubuo ng tig-iisang salita lamang—maganda (adjective) at tumakbo (verb).
Samantalang ang sa 10 at 11 ay binubuo ng mga prase na may pandiwa o verb
(PV)--bumili at nagpatayo—at ng obheto (object) ng verb na pawang mga praseng
noun (PN). Ang mga PV natin ay maaring isulat bilang ganito:

P.2        PV ---> PRASENG AJDECTIVE/

                                                                                                                       VERBO/
             VERBO  +  PN

Ang Praseng Noun naman ay binubuo ng isang marker o pananda at ng

isang noun o pangngalan. Kaya ang praseng ito ay maaring isulat sa pormulang:
 P.3        PN  --->  M  +  N

Tunghayan naman natin ang ating simuno o PN na binubuo ng marker na "ang" at

ng isang noun, sa bilang (11), may adjective ang noun. Samakatuwid, ang PN ay
maaring isulat bilang:

P.4        PN  -->  M  +  ADJ  + N

Ang PN ay maaring mabuo sa pamamagitan ng isang maker ng noun, ng adjective

na maaring opsiyonal, at ng isang obligatori noun. Ang mga opsyonal na
komponenet ng prase ay nilalagay sa loob ng parentesis.

Ngayon maari na nating pagsamasamahin ang mga pormula natin na naglalarawan

sa kabuuan ng mga constituent ng ating sentens. Sa paggawa natin nito ay
mailarawan na rin natin ang hierarchical na kaayusan ng sintaks sa sentens na ito.

                           P.1        S  ---->   PV  +  PN 

                           P.2        PV --->  PAdj /  V + PN 
                           P.3        PN --->  M  + (PAdj  +  linker)  +  N

(Ang linker ay ginagamit sa pag-uugnay ng adjective sa noun sa praeng ito.)

Upang maipakita ang hierarchy ay maari tayong gumawa ng syntactic tree para sa

sentens
Ang PN na nasa sanga ng S ay ang simuno ng sentens; habang ang PN sa sanga
ng PV ay ang object ng verbo.

Natalakay na natin ang tatlong mahalagang aspeto ng synchronic o descriptive

linguistics—ang ponolohiya, morpolohiya, at sintaks. Itong tatlo ay may kaugnayan
sa istruktura ng wika, kaya tinagurian din itong structural linguistics. Ang pag-aaral
ng kahulogan osemantics ay maaring nangangailangan ng mga extra-linguistic na
aspeto sapagkat malaki ang kaugnayan nito sa kultura. 
 

Dayakronikong Linggwistiks

Ang pag-aaral ng mga pagbabago sa isang wika sa loob ng maraming taon ay ang
paksa ng diachronic o historical linguistics. Samakatuwid, tinitingnan ng mga
historical linguist ang ebolusyon ng isang wika. Binabakas nila ang mga
kapamilyang wika nito batay sa mga katangian na komon sa kanilang ponolohiya,
istruktura at leksikon. Ang mga magkapamilyang wika ay tinataya nilang nanggaling
sa isang wika lamang na tinaguriang proto-language . Ang orihinal na wika na ito ay
kanilang magawan ng reconstruction sa pamamagitan nga mga salita na galing sa
 mga daughter languages nito na magkasinghulugan at, humigit kumulang,
magkasingtunog. Ang mga salitang ito ay tinatawag na cognate sets.

Ang mga sumusunod ay cognate set ng mga wika sa pamilyang Malayo-

polynesian, kung saan napabilang ang mga wika sa Pilipinas: Ang salitang "kahoy"
ay ginagamit sa Cebuano, Hilgaynon, Tausug, Bikol; "kayu" naman ito sa Ibanag;
"kayo" sa Ilocano, Maranao, Maguindanao; "pohon kaju" sa Indonesia; "pohon
kayu" sa Malaysia; "kiew" sa Pangasinan; at "punongkahoy" sa Tagalog.
(Panganiban, 1972). Ang cognate set ay: kahoy, kayu, kayo, kiew, pohon kaju,
pohon kayu at punongkahoy. Sa pamamagitan ng pagkokompara ng mga cognate
set ay matataya ng historical linguist ang panahon ng paghihiwalay ng mga wika sa
isang pamilya at masasabi rin nila kung aling wika sa isang pamilya ang mas
matanda.

Ang wika ay buhay kaya inaasahang ito ay magbabago sa pamamaraang gradwal.

Kung babasahin natin ang mga sinulat sa wikang Tagalog noong mga taong 1600,
siguradong maranasan natin ang kahirapan sa pagbasa at pag-intindi kasi iba ang
ortograpiya nila noon, at may mga salitang hindi na ginagamit ngayon. Marami ring
mga salita na ginagamit ng mga kabataan ngayon na hindi naman naiintindihan ng
mga matatanda tulad ng gimik o praning. Kaya karaniwang marinig ang mga
ekspresyon na "gumimik ba kayo kagabi?" o "nakakapraning ka naman!"

Isa sa mga dahilan sa pagbabago ng wika ay ang panghihiram o borrowing. Ang

pagkakalayo at pagkawala ng ugnayan ng mga nagsasalita ng isang wika ay isa
pang dahilan kung bakit nagbabago ang isang wika. May mga aspetong sosyal din
na naging dahilan sa pagbabago ng wika tulad ng katayuan sa lipunan, relihiyon, o
sa kinabibilangang lahi. 

July 31, 2015

PAGBABALIK-TANAW:
KASAYSAYAN NG
PAGSASALING-WIKA SA
PILIPINAS AT DAIGDIG
Pagbabalik-Tanaw: Kasaysayan ng Pagsasaling-Wika sa Pilipinas at Daigdig
 Hindi maitatatwang malaki ang papel na ginampanan ng pagsasaling-wika. Nakatutulong ito
upang lubos na makilala ng mga mag – aaral ang pagkakaiba ng dalawang magkaibang wika sa
istruktura at sa kulturang nakabigkis sa bawat isa. Balik – tanawan natin ang kasaysayan ng
pagsasalin sa Pilipinas at sa buong daigdig.

1. Kasaysayan ng Pagsasalin sa Daigdig

Halaw sa aklat ni Savory na pinamagatang “The Art of Translation ang naging kasaysayan ng
pagsasaling –wika. Siya ay nagkaroon nang masusing pagtalakay rito.

Sa Europa, isang griyego ang kinilalang unang tagapagsaling  wika, si Andronicus. Isinalin niya
ang Odyssey  ni Homer na nasususulat sa wikang Griyego sa salitang Latin.

Ang unang pagsasaling ito ay pininiwalaang agad na sinundan ng iba pang pagsasalin. Gumawa
sina Naevius at Ennius ng mga pagsasalin sa Latin ng mga dulang Griyego. Si Cicero naman ay
kinilala rin bilang isa sa mahuhusay na tagapagsalin, bukod sa pagiging isang dakilang
manunulat.

Nakaabot sa Baghdad ang isang pangkat ng mga manunulat mula sa bahagi ng Syria. Sila ang
nagpasimula ng pagsasalin sa Arabic ng mga isinulat ng mga kilalang eskolar tulad nina Plato,
Aristotle, Galen at iba pang batikang mga manunulat. Ito ang pangunahing dahilan kung bakit
sumikat ang Baghdad bilang isang akademya ng pagsasaling – wika at pinagmulan ng
pagpapaunlad ng kaalaman sa kanilang bansa.

Pagkalipas ng mahabang panahon, biglang nanlupaypay ang mga escolar sa Baghdad dahil
nabaling ang kanilang atensyon sa ibang bagay, tulad ng pagsusulat ng mga artikulo patungkol sa
pilosopiya.

Makalipas ang tatlong siglo, pumalit ang Toledo bilang sentro ng karunungan sa larangang ng
pagsasalin. Malaking salapi at mahabang panahon din ang iginugol ng mga eskolar ng Toledo
upang tuluyang isalin ang mga nasusulat sa wikang Arabic sa salitang Latin.

Ayon kay Savory, maraming eskolar ang naganyak upang maging tagapagsalin sa mga aklatan.
Naging tanyag sina Adelard at Retines. Si Adelard ang nagsalin sa latin ng mga akda ni Euclid
na isinalin na noon sa Arabic. Habang si Retines ang nagsalin ng koran sa latin noong 1141.

Nagkaroon din ng salin sa iba’t ibang wika sa Europa ang Barlaan at Josaphat. Ito ang nagtulak
sa mga simbahang Latino na kilalanin bilang Santo at Santa sina Barlaan at Josaphat. Sila ang
dalawang tauhan sa akda na uliran sa pag – uugali at paggiging maka – Diyos, kahit ang mga ito
ay kathang – isip lamang.

Ayon kay Savory, umabot sa pinakatuktok ang pagsasalin noong ikalabindalawang siglo. Ang
pagsasalin nang mga panahong iyon ay maaaring napantayan na sa kasalukuyang panahon,
ngunit hindi pa rin nahihigitan. Pinaniniwalaang dito nagsimula ang pagsasalin sa Bibliya. Ang
pagsasalin na isinagawa ni Wyliffe ay sinundan naman ng salin na isinagawa nina Tyndale at
Coverdale.

Ang pagsasalin naman ni Martin Luther (1483 – 1646) ang kinikilalang pinakamaayos at
pinakamabuting salin. Dito nagsimulang makilala ang bansang Germany sa larangan ng
panitikan.

Pumaimbolog din nang mga panahong iyon ang mga salin ni Jacques Amyot. Siya ay isang
Obispo na tinaguriang “Prinsipe ng Pagsasalin” sa bansang Europa. Isa sa mga pikamalaking
naiambag ni Amyot sa larangan ng panitikan ay ang pagsasalin ng “Lives of Famous Greek and
Romans” ni Plutarch noong 1559.

Nakilala naman sa Ingglatera noong 1467 – 1553 ang tagapagsalin na si John Bourchier. Ayon
kay Savory, karamihan sa kanyang salin ay hango sa wikang Kastila. Nakatala rin sa kasaysayan
ng Alemanya ang kahusayan ni Bourchier sa pagsasalin. Siya ang nagsalin ng Chronicles ni
Froissart.

Itinuring ni Savory na ang unang pagsasalin sa Ingglatera ay naganap noong panahon ng unang
Elizabeth, at ang panahon ng ikalawang Elizabeth ang kinilalang pinakataluktok. Ayon sa
salaysay ni Savory, ang pakikipagsapalaran at pananakop ang pambansang diwang nangibabaw
nang mga panahong iyon. Mapapansing ganoon din ang layunin ng mga tagapagsalin, ang
tuklasin ang anomang pagbabago sa larangan ng panitikan.

Sa pagdating ng mga dayuhan, kasabay ring dumating sa bansa ang pagsasalin. Makikita ang
kasaysayan nito sa apat na yugto ng kasiglahan.

Makabagong Praktika ng Pagsasalin: Machine Translation: Papalit sa Tao?

Kasabay ng pag-unlad ng syensya at teknolohiya ang pagsasaling-wika. Matagal nang pinipilit
ng mga sayantist na makalikha ng machine translator, ngunit hanggang taong 1994, wala pa
silang naiimbentong makina o kompyuter na maaaring ipalit sa tao bilang tagapagsalin.

Minsan ay may nailathalang isang balita na nakaimbento na diumano ang bansang Hapon ng
MTr. Subalit gaya ng inasahan, ang nasabing makina ay limitadong-limitado lamang sa
pagsasalin ng mga paksang lubhang teknikal at tiyak na paksa sa wika, tulad ng nuclear physics
sa Ingles.

Ayon kay Alfonso Santiago, kung mapapalitan ng makina ang tao bilang tagasaling-wika ay
hindi pa natin masasabi sa ngayon, ngunit hindi kataka-taka kung balang  araw ay magkaroon na
ng MTr na higit na episyente kaysa tao.

Alam natin na nang unang maimbento ang kompyuter ay hindi pa kasing-episyente ng nalalaman
nating kompyuter sa ngayon. Ngunit patuloy itong pinabubuti pa. Kaya marahil ay dapat
manatiling bukas ang ating isipan sa isang posibilidad na darating ang panahon na makalilikha
ang tao ng MTr na kanyang magiging kapalit.
Nangunguna ang Estados Unidos, Britanya at Rusya sa pagsasagawa ng mga pananaliksik sa
larangan ng MTn. Ayon kay Finlay (1971), sumigla ang pananaliksik ng bansang Amerika sa
MTn dahil sa unang may sakay na taong spaceship na pinalipad ng Rusya noong 1961. Noong
mga panahong iyon ay mahigpit ang paligsahan ng Rusya at Amerika na magalugad ang
kalawakan, kaya nakatuon ang pananaliksik ng Amerika sa paglikha ng MTr na makapagsasalin
sa Ingles ng mga karunungang pang-agham lalo na ng tungkol sa space exploration.

Noong 1980 ay nagkaraoon ng isang kumperensya sa pagsasaling-wika sa RELC (Regional

Language Center), Singapore. Nagsimula ang talakayan sa isang teorya at nagwakas din sa isang
teorya. Nagpaikot – ikot sa nasabing talakayan sa mga posibilidad na ang “transformational-
generative grammar” ni Chomsky at ng iba pang modelong panggramatika ay makatutulong
nang malaki sa pagbuo ng mapapanaligang MTr. Marami ang nagpapalagay na binuo ni
Chomsky ang kanyang “transformational-generative grammar” sa pag-asang balang araw ay
magagamit ito sa proseso ng “syntactic analysis” na maaaring iprogram sa kompyuter para sa
pagsasaling-wika.
 
 
 
Unang Yugto ng Kasiglahan: Panahon ng mga Kastila sa Pilipinas
Ayon kay Savory, noong panahon ng Kastila nagsimulang magkaanyo ang pagsasalin sa
Pilipinas. Kaakibat nito ang pagpapalaganap ng Kristiyanismo. Tulad ng nakasaad sa
kasaysayan, naging bantilawan o urong – sulong ang naging sistema ng pagpapalaganap ng
wikang Kastila dahil hindi konsistent ang Pamahalaan ng Espanya sa pagtuturo ng wika sa mga
Pilipinong nasakop nila. Lumaganap sa masang Pilipino ang Kristiyanismo sa pamamagitan ng
katutubong – wika.

Ikalawang Yugto ng Kasiglahan: Panahon ng mga Amerikano sa Pilipinas

Nagtuloy – tuloy pa rin ang pagsasalin ng mga orihina na akda sa nasusulat sa wikang Kastila,
kaalinsabay ng mga pagsasalin sa wikang Pambansa ng mga nasusulat sa Ingles. Karamihan sa
mga isinaling dula ay itinanghal sa mga teatro. Ito ang pinakatanyag na libangan ng mga tao
nang mga panahong iyon sapagkat hindi pa uso ang telebisyon o sinehan.

Sa panahon ng mga Amerikano nagsimulang pumasok sa Pilipinas ang mga salin sa iba’t ibang
genre ng panitikan mula sa kanluran. Nagbago rin ang papel na ginagampanan ng pagsasalin
nang pumalit sa Espanya ang Amerika bilang mananakop. Kung relihiyon ang ginamit na
sandata ng mga Kastila para masakop ang Pilipinas, ang ginamit naman ng mga Amerikano ay
Edukasyon, kung saan napilitan ang mga Pilipino na pag – aralan pagsulat at pagsasalita sa
Ingles.

Ikatlong Yugto ng Kasiglahan: Paglinang at Pagtupad sa Patakarang Bilinggwal

Dito nagsimula ang pagsasalin sa Filipino ng mga materyales na pampaaralan na nasusulat sa
Ingles, gaya ng aklat, patnubay, sanggunian, gramatika at iba pa kaugnay ng pagpapatupad sa
Patakarang Bilinggwal sa sistema ng Edukasyon. Kaugnay nito, mas marami ang kursong itinuro
sa Filipino kaysa sa Ingles.
Ikaapat na Yugto ng Kasiglahan
Dito nagsimulang isalin ang mga katutubong panitikan na di – Tagalog. Nararapat lang na
isagawa ang mga ito kung hinahangad nating makabuo ng panitikan na matatawag na
“Pambansa.”

Mahusay ang naging proyekto sa pagsasalin na magkatuwang na isinagawa ng LEDCO

(Language Education Council of the Philippines) at ng SLATE (Secondary Language Teacher
Education ng DECS at PNU noong 1987

sa tulong na pinansyal ng Ford Foundation. Ang proyekto ay nagkaroon ng dalawang bahagi:

Pagsangguni at Pagsasalin.

Sa unang bahagi ay inanyayahan sa isang kumperensya ang kinikilalang mga pangunahing

manunulat at iskolar sa pitong pangunahing wikain ng bansa: Cebuano, Ilocano, Hiligaynon,
Bicol, Samar-Leyte Pampango, Pangasinan. Pinagdala sila ng mga piling materyales na nasusulat
sa kani-kanilang vernakular upang magamit sa ikalawang bahagi ng proyekato.

Ang ikalawang bahagi ay isinagawa sa loob ng isang linggong workshop-seminar na nilahukan

ng mga piling tagapagsalin na ang karamihan ay mga edukador na kumakatawan sa nabanggit na
pitong vernakular ng bansa. Nagkaroon pa rin ng mga pagsasalin sa ilang Chinese-Filipino
Literature, Muslim at iba pang panitikan ng mga minor na wikain ng bansa.

Sa kabuuan, mahalagang mabatid natin ang pinagmulan ng pagsasalin sa Pilipinas at Daigdig.

Makatutulong ito upang higit na bigyang – pansin at halaga ang pagsasalin. Makatutulong din ito
sa mga tagapagsalin sa hinaharap upang linangin at paunlarin pa ang dapat linangin.

ANG KASAYSAYAN NG PAGSASALING WIKA SA DAIGDIG ANDRONICUS – kinikilalang unang

tagapagsalin sa Europa. Isinalin niya sa nang patula sa Wikang Latin ang Odyssey ni Homer na
nakasusulat sa Wikang Griyego noong 240 B.C. NAEVIUS at ENNIUS – gumawa ng mga pagsasalin sa
Latin ng mga dulang Griyego katulad ng mga nagawa/nasulat ni Eurides. Nakatulong nang malaki sa
pag-unlad ng mga bansa sa Europa ang pagsasaling wika, sa pamamagitan ng pagsasalin ng iba’t
ibang sangay ng panitikan. Halimbawa, ang mabilis na pag-angat ng bansang Arabia mula sa
kamangmangan noong ikalawa hanggang ikasiyam na siglo ay dulot ng pagsasaling wika na
isinagawa mula sa wikang Griyego na noon ay principal na daluyan ng iba’t ibang karunungan. May
pangkat ng mga Eskolar sa Syria na nakaabot sa Baghdad at doon ay isinalin nila sa Wikang Arabig
ang mga sinulat ni Aristotle, Plato, Galen, Hippocrates at marami pang ibang kilalang pantas. Kaya
nakilala ang Baghdad bilang isang paaralan ng pagsasaling wika. Ngunit, dumating ang panahon na
nabaling ang atensiyon/kawilihan ng mga eskolar sa ibang bagay na pang-intelektuwal katulad ng
pagsusulat ng mga artikulong pampilosopiya. Kaya pagkaraan ng tatlong siglo ay napalitan ng
Toledo ang Baghdad bilang sentro ng karunungan at pagsasaling wika. ADELARD – nagsalin sa Latin
ng mga sinulat ni Euclid na noon ay nasusulat sa Wikang Arabic. RETINES – isinalin sa wikang Latin
ang Koran noong 1141. 1200 AD – Sa panahong ito, umabot sa Toledo ang mga orihinal na teksto
ng mga literaturang nakasulat sa Wikang Griyego. Dahil dito, lumabas ang dakilang saling ng Liber
Gestorum Barlaam et Josaphat na orihinal na nakasulat sa wikang Griyego. Ayon kay Savory, sa
panahong ito umabot sa pinakataluktok ang pagsasaling wika. Noon rin nagsimula ang pagsasalin
ng Bibliya. JACQUES AMYOT – isang Obispo sa Auxerre at kinilalang prinsipe ng pagsasaling-wika sa
Europa. Isinalin niya sa wikang Aleman ang “Lives of Famous Greek and Romans” noong 1559. Ang
salin na ito sa wikang Aleman ang pinagkunan ni SIR THOMAS NORTH (pinakadakila sa mga
tagapagsalin sa Inglatera) ng salin sa Ingles noong 1579. JOHN BOURCHIER – isang tagapagsaling
nakilala sa Inglatera noong 1467-1553. Isinalin niya ang Chronicles ni Froissart sa wikang Aleman.
ELIZABETH I at II – Ayon kay Savory, ang panahon ng Unang Elizabeth ang itinuring na unang
panahon ng pagsasaling-wika sa Inglatera at ang panahon ng Ikalawang Elizabeth ang
pinakataluktok ng pagsasaling wika sa Inglatera. Sa panahon ng Elizabeth II (1598-1616), nailathala
ang mga salin ni George Chapman sa mga isinulat ni Homer. Lumabas naman noong 1603 ang salin
ni John Florio sa Essays ni Montaigne na kasing husay ng Plutarch ni North. At noong 1612 ay isinalin
naman ni Thomas Shelton ang Don Quixote. 1792 – nailathala ang aklat ni Alexander Tytler na may
pamagat na Essay on the Principles of Translation na nagbigay ng tatlong panuntunan sa pagsasalin.
1. Ang isang salin ay kailangang katulad na katulad ng orihinal sa diwa o mensahe.

MARK Y. GARCIA, MAT-FIL

FILIPINO 602 – PAGSASALING WIKA

2. Ang estilo at paraan ng pagkasulat ay kailangan katulad sa orihinal. 3. Ang isang salin ay dapat
maging maluwag at magaang basahin tulad ng sa orihinal. PANAHON NG PAGSASALIN NG BIBLIYA
Mayroong dalawang dahilan kung bakit isinalin ang bibliya: Una, dahil ang Bibliya ang tumatalakay
sa tao – kaniyang pinagmulan, sa kaniyang layunin at sa kaniyang destinasyon; Pangalawa, dahil sa
di-mapasusubaliang kataasan ng uri ng pagkakasulat nito. Ang orihinal na manuskrito o teksto ng
Bibliya ay sinasabing wala na. Ang kaunaunahang teksto nito ay nasusulat sa wikang Aramaic ng
Ebreo at ito ang pinaniniwalang pinagmulan ng salin ni Origen sa wikang Griyego na kilala sa tawag
na Septuagint gayon din ang salin ni Jerome sa wikang Latin. TATLONG PINAKADAKILANG SALIN NG
BIBLIYA   

Saint Jerome (Latin) Martin Luther (Aleman) Haring James (Ingles-Inglatera).

Samantalang ang kauna-unahang salin sa Ingles ng Bibliya ay isinagawa ni John Wycliffe. Ang unang
salin ng mga Katoliko Romano ay nakilala sa tawag na Douai Bible. Si William Tyndale ang nagsalin
sa Ingles ng Bibliya buhat sa wikang Griyego na salin naman ni Erasmus. Hindi naging katanggap-
tanggap ang salin dahil sa masalimuot na mga talababa. Hindi natapos ni Tyndale at ipinagpatuloy ni
John Rogers (Thomas Matthew) at nailathala noong 1537. Nirebisa ito ni Richard Taverner noong
1539. Muli itong nirebisa ni Coverdale at tinawag itong Great Bible. Ilan sa mga kinilalang bersyon ng
salin ng bibliya ay ang: Geneva Bible (1560) – Ito ay isinagawa nina William Whittingham at John
Knox. Ginamit ang Bibliya na ito sa pagpapalaganap ng Protestantismo. Tinagurian itong “Breeches
Bible”. Authorized Version – Ito ang naging pinakamalaganap at hindi na malalampasan.Nakilala ito
dahil sa naging panuntunan na ang pagsasalin ay dapat maging matapat sa orihinal na diwa at
kahulugan ng Banal na Kasulatan. Ayon ito sa lupong binuo ni Haring James sa pagsasalin ng Bibliya.
Taong 1881 lumabas ang English Revised Version. The New English Bible (1970) – ang naging resulta
ng pagrebisa ng Authorized Version. Maituturing naman na pinakahuling salin ng Bibliya. Ito ay
inilimbag ng Oxford University. Sa dinami-dami ng mga pagsasaling isinagawa sa Bibliya, kinailangan
pa rin ang muling pagsasalin dahil sa mga sumusunod na dahilan: (1) Marami nang mga natuklasan
ang mga arkeologo na naiiba sa diwang nasasaad sa maraming bahagi ng mga unang salin; (2)
Naging marubdob ang pag-aaral sa larangan ng linggwistika na siyang naging daan ng
pagpapalinaw ng maraming malabong bahagi ng Bibliya; (3) Ang sinaunang wikang ginamit sa
klasikang English Bible ay hindi na halos maunawaan ng kasalukuyang mambabasa bukod sa kung
minsan ay iba na ang inihahatid na diwa. NAGSASALUNGATANG PANANAW SA PAGSASALING NG
MGA AKDANG KLASIKA VIRGINIA WOOLF – Ang kalakhan ng kinikilalang mga akdang klasika ay ang
mga orihinal na nasusulat sa Griyego at Latin, ngunit ayon kay Gng. Virginia Woolf, ang alin mang
salin

MARK Y. GARCIA, MAT-FIL

FILIPINO 602 – PAGSASALING WIKA

ay hindi makakapantay sa orihinal sapagkat ang wikang Griyego ay isang wikang maugnayin, mabisa,
tiyak at waring may aliw-iw na nakaiigayang pakinggan. Dalawang pangkat ang mga tagapagsaling-
wika sa Ingles ng wikang Griyego, ito ay ang makaluma o Hellenizers at ang makabago o
Modernizers. Ang layunin ng mga makaluma ay maging matapat sa pagsasalin sa paghahangad na
mapanatili ang orihinal na diwa at katangian ng kanilang isinasalin kaya naman pinapanatili nila ang
paraan ng pagpapahayag, at balangkas ng mga pangungusap at idyoma ng wikang isinalin sa
wikang pagsasalinan. Kasalungat naman ito ng paniniwala ng mga makabago na nagsasabing ang
salin ay dapat nahubdan na ng mga katangian at idyoma at nabihisan na ng kakanyahan ng wikang
pinagsalinan. ROBERT BROWNING – Ayon naman kay Robert Browning, ang tagasaling-wika ay
kailangang maging literal hangga’t maaari maliban kung ang pagiging literal ay lalabag sa kalikasan
ng wikang pinagsasalinan. ROBERT BRIDGES – Naniniwala naman si Robert Bridges na higit na
mahalaga ang istilo ng awtor kung ang isang mambabasa ay bumabasa ng isang salin. Sa kabila ng
magkasalungat na opinyong nabanggit ay may ikatlong opinyong lumitaw, ito ay ang paniniwalang
hindi makatwirang piliting ipasok sa wikang pinagsasalinan ang mga kakanyahan ng wikang
isinasalin. SAMUEL BUTLER AT EDWARD FITZGERALD – Pareho naman ang paniniwala nina Edward
FitzGerald at Samuel Butler na alin mang salin ng mga akdang klasika ay dapat maging natural ang
daloy ng mga salita, madaling basahin at unawain. F.W. NEWMAN – Sa mga pagsasalin ni F.W.
Newman sa mga akda ni Homer, pinilit niyang mapanatili ang kakanyahan ng orihinal hangga’t
maaari dahil naniniwala siya na kailangang hindi makaligtaan ng isang mambabasa na ang akdang
binabasa ay isa lamang salin at hindi orihinal. Sumasalungat naman sa paniniwalang ito si Arnold na
tagapagsalin din ni Homer. Ayon sa kanya, ang katapatan sa pagsasalin ay hindi nangangahulugan
ng pagpapaalipin sa orihinal na wikang kinasusulatan ng isasalin. Samantala, unti-unting nahalinhan
ng Roma ang Atenia bilang sentro ng karunungan nang mga panahong iyon. C. DAY LEWIS – Ayon
kay C. Day Lewis sa kanyang pagsasalin ng “Aeneid” ni Virgil (na siyang pinakapopular sa panulaang
Latin) sa wikang Ingles, upang mahuli ng tagapagsalin ang tono at damdamin, kinakailangang
magkaroon ng ispiritwal na pagkakaugnayan ang awtor at ang tagapagsalin. PAUSBONG NA
MAKABAGONG PARAAN NG PAGSASALIN (Machine VS. Human Translation) Hindi maitatangging sa
umuunlad na teknolohiya, maaari na ring mapalitan ng makabagong pamamaraan ang pagsasalin.
Ang katotohanang ito ay bukas naman sa larangan ng pagsasalin ngunit may mga salik na naging
dahilan kung bakit hindi mabuobuo ang “machine translator” na sana ay maging daan upang
mapabilis ang proseso ng pagsasalin. Narito ang ilan sa mga dahilan kung bakit hindi makabuo ng
machine translator para sa di-teknikal na paksa:     

Hindi pa maabot ng isip ng kasalukuyang mga sayantist kung papaano mabisang maisasalin ang
mga idyoma. Pagkakaiba ng istraktura o pagkasusunod-sunod ng mga salita ng wika. Maraming
kahulugan ang maaring ikarga sa isang salita. Napakaraming oras naman ang magugugol sa pre-
editing at post-editing ng tekstong isusubo rito. Wala pang computerized bilingual dictionary.

MARK Y. GARCIA, MAT-FIL

FILIPINO 602 – PAGSASALING WIKA

Narito pa ang mga problema sa paglikha ng machine translator:  

Ang isip ng tao ang pinakakumplikadong computer machine. Kulang pa sa nalalamang mga teorya
ang mga linggwista tungkol sa paglalarawan at paghahambing ng mga wika upang magamit sa
pagbuo ng MTr.

MARK Y. GARCIA, MAT-FIL

FILIPINO 602 – PAGSASALING WIKA