Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 53

TSI

KADZAVASHONA
NaJai
rosM.Gombe(
COLLEGEPRESS)

TSI
KACHI
I?
VaGombe v arikuedza kutsanangura kut itsika mubatanidzwa wezv i
nhu zv akawanda
zvi
noumbaunhuneupeny uhwav aShona.Zv imwez vezvi
nhui zvindezvi
notimi t
uponez vi
dau,
zvi
tendero,
zv eunamati
,zvi
tevedzwapakur oora,
ukama, ut
ongwinezv i
mwezv akawandawanda.
Hanzimunhungami dzoy av
o,tsikadzinogonakuiswamumapokamav ir
ianotizvinhuzvi
nogona
kubati
kanamaoko kanakuonekwanameso,kwouy awo zvinhu zvi
rimupf ungwadzev anhu,
zvi
noit
a kutiv aShona vatev
edze kumwe kui t
a kwavanofunga kutindiko kunounza ugaro
nendaramoy akanaka.
Muny orianotiwot sikadzinosanduka-
sandukanekufambakwenguv a,kusanganakwemar udzi
akasi
y ana-si
yanaav atemaneemabv akuresechiRungu. Kusanganaikokundikokunoitakut i
tsi
ka imwe i siyane zvishoma kunzvimbo dzakataramukana,nokut
ipanosangana mar udzi
nezvi
zv arwazv akasiyana,panobudakamwekamui tir
o kat
sva. Mukusanganai koku ndimo
munobudanhodzer adzinoit
akutitsi
kaimwei si
yanemaoner wekanamai t
ir
woay o,kunzvi
mbo
dzakasiyana.
Tsikaidzodzindi
dzodzinoumbaunhuhwev anhu. Chi
nonzimunhuunhu,uyekurasaunhu
kuzvi
rasakubvamunev amwev er
udzirwako.Unhuinhakayemusi
idzanwa.Sakabhukuri
no
ri
notsanangur
atsi
kadzavaShonasemaonerwoadzai
it
wakare,uy
esemaonerwoadzavekui
twa
nhasi.

1)NDI
VANANIVANONZIVASHONA?
 Mapaziemutaur
o weChiShona ndeanot
i:Chikar
anga,Chizezur
u,Chi
kor
ekor
e,
Chi
Manyi
ka,
NeChindau.Bazir
ogarogari
netumapazit
waro.

Chi
Many
ika
 I
zwir ekutichiManyikarakabv amuzi tarenzv i
mboi r
ikuchamhembekweMut are
i
nenhi kakanakut imapirizhongaemakomo. Maput ukezindokuny
orav achii
ti
Manhikapamwev ot iManhi ca,vanhuv enyikaiy
iv ovat
ivaManhika/
vaManhi ca,
dzamar av azonziv aManyika,mut auro ndokunzichi Manyi
ka. Mut aur
o uy o
wakazony anyokudzi
ridzwa nav af
undisiv eAmerican Methodi
stpaOl d Mutare
(1892),veRomapaTr i
ashi
ll
( 1896)nev eAngli
canpaTsambe( 1898).
 Tumapazi twemutauro uyu ndet unoti: chi
Guta cheMut asa, chi
Ungwe
chekwaMakoni(
Rusape),chi
JindwichokwaZimunya,chi
BochachokwaMarange,
chi
KarombenechiNyamacheNy anga,chiBunj
ichekuNyamaropa,nechi
Bvumba
cheVumba.
 Madzi
mambo enzv
imbo i
dzi ndav
anaMut
asa,Makoni
,Mar
ange,Zi
muny
a
nev
amwe.

Chi
Ndau
 Chakapambadzwanev
afundi
siv
eC.
C.ZpaMtSel
i
nda(
Chi
ri
nda)mugor
era1893
nechekuChi
pinge.
 I
zwi
rekut
iNdaur
akabv
apana“
Ndhau”r
echi
Changani
rinor
evanzv
imbo.
 Vamwewov otirakabvapakukwazisavachit
i“Kazi
waiNdanwe”
. Sakav anhu
vaSoshangana nav aZvangendaba v
akapfuura nemunzv
imbo iy
i ndokuvat
i
vaNdau.Maput ukezindokunyar
awovachi
til
aNdau.
 Tumapazit
wechi
Ndaut unoti
chiTongachekuBi
ki
ta,
chi
GarwechekwaMut ambar
a,
chi
Ndau cheChi
pinge,Chikore neChi
manimani,chi
Shanga cheSof
ala,Gaza
zvi
chi
endanemuMozambi que,net
umwewot umapazit
udi
ki.

Chi
Zezur
u
 ChiZezuru chakashambadzir
wawo nav av
himi navafundi
si vanoti
,veRoma
paChishawashamuna1892.VeHwi sir
iwopaChi
remba( Epwort
h)napaWaddi
love
mugor eri
mwer o,1892.Izwii
rir
air
evavanhuvanogarakunzvi
mbodzakakwiri
ra
dzapauzurudzi
notangir
anzizi
zhi
nji
,mutaur
ouchibv
awanzi chi
zezuru.
 Tumapazi t wechiZezur
u ndet unoti
, Chi Shawasha cheDomboshav a
nekwaChi
namhor a.ChiHaravachemaSeke,maChihotaneGoromonzi
.Chi
nhowe
chekuMaronder
a nekwaMur ehwa,Chi hera chi
notaurwa Buher
a. Chimbir
e
cheHwedzanechiNjanj
achinotaur
waNjanjaneChivhu.

Chi
kar
anga
 VafundisiveDut
ch Ref or
med Chur ch vakambadzawo chi kar
anga paMugabe
mugor era1891. VeLondonMi ssionar
ySocietyndokushambadzi raChi kalanga
paInyat
i(1859)nepaHopeFount ain(1870). Maputukezimumakor emazana
mana apf uur
av ai
shandisa zi
tar okut
imocar ange kurevav anhu vembahur u
vai
tonga muushe hwaMunhumut apa. VaLanga ( Karanga naKalanga)v anhu
vakabvazasikwaNilevakangevarivamwemuumambohwaMunhumut apauhwo
hwakazoperahwav enechekuMasvingo.Zit
arokutikarangandokurambi r
irakowo.
 muchiKar
anga mune t
umapaziwo tunot
iChiJena chokwaNyaj
ena,Chi
Govera
chokwaGutu,
Chi
MharichokwaChi
vineShur
ugwinechiDumacheZakaneBi
ki
ta.
 Madzi
mambo av o ndav
ana Gutu,Chirumanzi
,Chi
vi
,Char
umbi
ra,Nhema,
Mkanganwi
,Mazv
ihwa,Mugabe,
Ziki
,Bot
anevamwe.

Chi
kor
ekor
e
 Izwiirirakapi
wanechi kwatachevanhuvaMunhumut apachakabv akuMasvi
ngo
chichinotapavaTavara.Vamwev anotimurwi
siroaii
tavaTavaraaingezvi
noit
a
makor e kana achifambiswa nemhepo kana chaunga chenhashu. Hanzizv
e
vaitamagor enegore,ndokupuhwazit
adunhuri
rwairi
.Saka,pakazouyavaChena,
vakazongonzi makorekorevesenevaMunhumutapavaye.
 chi
Tav
aracheHungweneMakonde,chi
ShangwechekuSany
ati
,GokweneGur
uve,
Chi
TandechekuDande,chi
BudyachokuMut
okoneMudzinechi
NyombwecheMt
Dar
win,t
umapazitweChi
korekor
eichi
.
Chi
Shona
 vamwev anot
irakabv
akumaNdebelevachitivanhuvanosvi
naur ahwemombe
nehwembudzivobi
kavody
anokutii
vov
aisabata.Vaipavavhi
yinepwer
ev ogocha
asi
nakkusvi
nwa.Vakabvavanzi
maSvi
nav anaRhodesndokuzonziMashona.
 Zvinonziv
akabva mhir
ikwaVambe ( Li
mpopo)kumasut u namaTswana vai
ti
vakabir
amhirivai
bvavatsakat
ika(
vaShona/
vaTshona)
.Ndokubv anzv i
mboiyi
yapuhwazit
airi
.Vanhuvachondokunzi
womaShonanav aRungupavakazouy
a.
 Vamwev anoti
wov anhupav akabvaAbi si
niavachiendaSudan,vakazopar
arir
azve
voti v amwe kumav i
ri
razuva ( tshonalanga), v amwe maodzany emba.
Vemav i
rir
azuvandov akazogumi si
rav ayambukaZambeziv ogaramuno. Saka
vanga v oonekwa sev ekumadoker a nev ai
bva nekugungwa r eIndi
a. Saka
vazodi
mbur a‘-
langa’vogarana’t
shona-/ Shona-‘kurev
amadoker a.Vanhuv acho
ndokuzongonzi v
aShona.
 v
aRunguv
echi
Bri
ti
shndi
vov
akazongopf
umbi
dzachi
Shonamuzv
iny
orwazv
avo.
 v
aClementDokendiv
ov akazot
imi
taur
o mi
shanuy
evanhuv
ekuMashonal
and
i
bat
anidzwei
nzi
chi
Shonamuna1930.

Mi
shaYav
ashona
 Vai
gar
amunzangakanamumamanaev
anhuv
eukama.
 Vai
tama-
tamakut
svakanzv
imbodzakanaka,kanapamusanapemhengokana
kut
izamhosv
a
 Vokutamira mataka nemhosv
av ai
randudza mut
upo wavo nokusvi
pa chidao
chi
tsvakutivasazivi
kanwanavavengi. Sokut
ivaer
aShavav akapedzi
sir
av ave
nemipatsa iyi
, Shava Musey amwa, Shav a Vhuramav
i, Shave Muf akose
zvi
chingodar
o,ivovanavaMushawatuv ose.
 Mavaki
rwoedzi
mba( misha)dzavaShonaai
veakaf
anana,
uyemashandi
sir
oadzo
ai
vemamwechet esokutinhangadzaiv
adzi
mbadzokurar
avasi
kana.
 Kudy
akwai
bikwanav
akadzi
.Var
umev
aiv
avokur
ir
it
ir
amhur
i.
 Zv
iri
mwazv
aiv
ezv
iyo,
mhunganemapf
undezv
echi
bagendezv
emukor
euno.
 Mi
cher
oyai
bvamusango.
 Kudyakwai
sangani
sir
anyama(yemusango)hov
ezv
icher
wa,shi
ri
,zv
ipembenene
nezv
imwezvaidy
iwanesadza.
 VaShona v
aidy
idzana,mweniai
sany
imwa chekudy
a,uy
e api
ndwa nenzar
a
ai
sunza.
 Asi
namombedzekur
imi
saai
posakanakut
ongopi
hwapachenakanaar
isahwi
ra.
 Vai
shandi
rapamwe,
semuenzani
somumaj
akwar
a.
 Vai
nzwi
ranat
sit
si.
 Mazuvaano,kunyany
amumadhor
obhakanausi
namar
iinof
akwako,nokut
iav
e
mazvakemazvake.

2)MI
TUPONEZVI
DAU
 Mutupoimhuka,nhengoy
emhuka,chi
sikwachemv
urakanashi
rii
noer
wanev
anhu
vedzi
nzai
ror
o.
 Kuer
akut
ichi
noy
erwachachohachi
dyi
winev
edzi
nzai
ri
.
 Ny
amay
emi
tupoi
yiy
aidy
iwanev
akat
anganemushongaunonzi
ndudzo.
 Hanzizitat
egur
ur edurai
venevakadzivat
atuv akai
tavanav
avo v
akai
tami
tupo
yakasi
yanakuti
vagonekuroor
ananemadzimaiakasiy
ana.
 Vakazony
atsopat
sanur
ananokunogar
akunzv
imbo dzakasi
yanadzemat
ivieAf
ri
ca
vachi
bvakuSudan.
 I
sut akanangakumadeker
ohanzit
akat
oramhukadzesangokui
tami
tupo,sezv
o
t
aiv
emudunhu.
 Hanzi
madzi
nzaeduai
tev
erakukudzwakubudi
ki
dzanev
anakomana.
 Nokuwanda kwevanhu vakar
amba vozvipat
sanura nemi
tupo y
emhuka kusvi
ka
dzaper
a,ndokut
angakutor
a zvakai
tasegumbor emombe,moyo,kanat
siv
ov oy
era
i
zvozvo.
Vakanangakumabvazuv
avakat
oramhukadzemumv
urandokuzv
ipat
sanur
awov
achi
shandi
sa
zvi
sikwazvemumvura

 Chi
ndi
ni,madaka,unhunzvatunzv
a neumvangamakomwe zv akakonzer
awo kut
i
vemut
upo umwe vapat
sanuranezvevoi
ta mapazianove zvi
dao,sokutishumba
Nechi
nanga,
ShumbaSamaita,ShumbaNyamuzihwa,
zvi
chingodar
o.

Chi
dau
 Izitar amadunhur i
rwa kana kut
ir okuzvi
rumbidza nar
or i
nofambi r
ana nezvi
it
o
zv emhuka kana chi nhu chacho chinenge chi
chier
wa. Pakudet emba munhu
achi zvir
umbi dzaaidonongor
azv akaipanezvakanakazv echinhuchiyachaaiera.
Zv inhui zvozvozvaizotor
wasezv i
ripamunhuuy u,zvoteredzerwanezv izv
arwa
zv aizotevera kana nanhasiv azhinjivakator
a zv i
dau zv edzinza r
av o kuti
tichenget edzeukama.

Nhet
emboDzemadzi
nza
Munhet
emboi
dzi
munobudazv
inot
ever
a:
 Nhor
oondodzeupeny
uhwedzi
nzai
ror
o.
 Mhuka,
chi
pukakanachi
nhuchi
noer
wachacho.
 Mazi
taemadzi
tat
egur
uakav
ambadzi
nza.
 Nzv
imbodzav
akambogar
a.
 Hondodzav
akar
wanembi
ri
midzedzi
nzar
avo.
 Dzai
vedzekut
endav
anhuv
edzi
nzai
ror
ovanengev
ait
azv
akanaka.
 Zv
ii
tonamai
ti
roechai
erwachacho.
 Munhetembodzemadzi
nzamadanhaaii
twanev akadzimugudzavachi
detemba
vadiwa v
avo. Var
umewo vai
detembawo zv
irevereve zv
emugudza kuv
adiwa
vavowo.
 Dzi
noi
ti
rwakukuzamudi
wa.
 Madzi
ri
womai
budakut
enda,
kur
umbi
dzanemi
mwewomi
nzv
engur
e.
 Mut
aur
owachounenzv
enzv
erokumut
uponekudzi
nzar
emudet
ember
wi.
 Mutauro wacho unenge uzer e mazwi ekur umbidza, nhemeramuvhu,
gudzi
ramukanwa,bhendenemi
nzvengure,semumi
enzanisomitat
uinoti
,Soko
Vhudzij
ena Wachenuka, Madanha omugudza – Tembo Zv imbakupa
naZvi
rever
evezvemugudza–MoyoSinyoro.

Mi
tupoNezv
idauNhasi
 Mi
tuponezv
idaot
ichi
nazv
onanhasi
.
 Zv
inor
ati
dzakut
iti
riv
anhuv
amwe,
nekut
icher
onekuBul
away
ozv
iri
ko.

Maumbi
rweEnhet
emboDzamadzi
nza
 Panot
angwanekut
endasokut
i:Ev
o...
,Hekanhi
...
 Kot
ever
amhukay
achoi
noer
wa:
EvoTembo,
EvoSoko.
 Mune kur
umbi
dza kuchi
shandi
swa mazi
ta umbi
ri
dzwa nemazi
ta dunhur
ir
wa:
Magar
amugomo,Vhudzij
ena...
 Chimiro nezv
imwewo zv i
it
o zvemhuka/chi
nhu zv i
norumbidzwa kunyange
zvi
chionekwasezv
akashat
a:mesoarimubako,inodyazvekupar
azvichi
ngodar
o.
Zvakanakawozvi
notaur
wasokuwanausheneuchenjer
i.
 Mazi
ta/
amagokoer
udzi
sekut
iJena
 Mat
ongoev
akur
uav
akambogar
asokut
iZv
ihot
a.
 Nzv
imbowodzakav
igwav
ashakabv
udzi
nobudasokut
imumabwenemumawer
e.
 Mutaur o unoshandi
swa unosangani
sa madi mi
kir
a, mazi t
aumbi r
idzwa,
mazitadunhur
ir
wa,dzokor
oroy
epfungwa mumazwiakasi
yana,nyaudzosingwi
enzanisonezvi
mwewo.

3)DARE/
CHI
VARA
Darezvi
nor
evakutinz
vimboi
nogar
avanhur
ume.Zv
inor
evar
okut
ivanhuv
akaunganakut
i
vat
ongemhosva.

Dar
eSenzv
imboYavar
ume
 Mushawogawogakanamanar
ogar
ogar
aiv
anedar
erar
o.
 Manher
uogaogav
arumev
ainogar
apo.
 Murumeai mukaachi
nangakudarekunomutsanav
otsv
air
adot
anekuv
esamot
o
wekugochamaput
ivozoendakumabasaav
o.
 Darerai
vaki
rwapanzvi
mbo yakat
itaramukeipedo nezi
mut
ikanaser
ikwechur
u
pasi
ngapi
ndimhepo,
sezvopai
sapf
iri
rwa.
 Pai
veswawomot
okanazv
oto.
 Vanhuv
aigar
anemazer
aav
o.
 Pai
vanasadar
e,ai
vemunhuanokudzi
kana,
aiv
enechi
remer
apamwener
uzi
vo.
 Ndi
yeai
vezi
sor
asadunhu,
ishekanamambo.
 ndi
yeakazov
esabhukupakauy
avaRungu.
 Kugar
iswamumar
aini
nav
aRungukwakai
takut
izv
ivar
azv
ii
tezv
ishoma.
 Chi
var
a,chai
unzakubat
ana,
kunzwanana,
kuwi
ri
rananemushandi
rapamwe.
 Upeny
unamagar
ir
onehunhuhwav
anhur
umezv
aiumbwapadar
e.
 Var
umev
ait
obv
apadar
evoendakunor
ara,
kwanay
akanakut
ivoendakumabasa.
 Var
ume v
emumadhorobha nhasivotot
ora mabhawa sezv
ivar
a zv
okut
andar
ir
a
nev
amwevar
umevachi
taur
anyayadzechi
rume.
 Vaeni
vechi
rumendi
pov
aisv
iki
ranekuv
arai
dzi
rwa.
 Ndi
popai
tambwat
sor
onekusi
kany
imov
achi
tandar
apav
anengev
asi
nachekui
ta.
Dar
eSechi
kor
o
 Vechi
diki
vai
dzi
dzi
swamabasaemaoko.
 Vai
dzi
dzi
swat
sikadzeunhudzakar
uramasekut
iushi
ngi
.
 Vaidzi
dzazvidzi
dzovachit
oitabasaremaokoraanengeachi
da,uy
ezv
ichi
fambi
rana
nezeranekugonakwake,zvakaf
anananekupf
ura.
 Chi
kor
ochangechi
sinamav
ambokanamaguma.
 Vadzi
dzisivai
vembumbuchenadzomumanamhi zhapamweneny
anzv
idzemabasa
akasi
yana-si
yana,
idzodzai
toi
tav
adzi
dzi
vot
evedzera.
 Zv
imwewozv
oupeny
uzv
aiwanzodzi
dzi
sir
wamumabasaakasi
yanasokuv
hima.

Dar
eSenzv
imboYokudy
ira
 Var
umev
emanav
aidy
irapadar
ekuny
any
amanher
u.
 Dz
imbadzai
bikakudy
akuneuwanduhwev
arumev
ari
kudar
e,uy
ekwakany
atsobi
kwa.
 Vakomanav adokondi
vov
aigashi
dzwakudy
aukupanguv
aimwechet
ekut
ikugov
a
kusanet
sa.
 Vapedzandi
rodzai
zot
orwakanakuendeswa.
 Vabi
kiv
ait
endwa.
 Vai
dyawokumwekudy akwav
arumesemazondonemi
mwemi
shongay
ekusi
mbi
sa
miv
iri
,mi
sananokushi
ngi
samwoyo.
 Vashar
ukwandi
vov
ait
angakupi
wa,
uyev
aipuwakudy
akwakanaka.
 Pabokarogar
ogaaitangakudy
amukur
uvamwev
ozot
oraambot
anga,uy
evadoko
vozosar
ir
amundi
ro.
 Vamwe v ai
ngokudzwa mumapoka ay
a pamusana pezv
inzv
imbo zv
avo sokut
i
vanababamuni
nivadi
ki
.
 Kuv
epanzekwai
i
takut
ivar
umev
ari
ndemushakuudzi
vi
ri
rakuv
avengi
nezv
ikar
a.
 Vachibv
a kumabasa av
o manher
u oga oga v
ait
ari
sir
wa kuuy
a nedanda r
ehuni
rekuv
esesamoto.
 Mur
umeogaogaai
tar
isi
rwakuunzamaput
inguv
anenguv
a.
 Kunyange musiwausi
na kuunza maput
ikana kuunzi
rwa chekudy
a wai
ngody
a
nevamwe.

4)DAREREMHOSVA
 I
riidaresenzv i
mboy okutongeramhosva,uy esechaungachavanhuvarikutonga
mhosv a kana paita mhosv a zvese vakomana,v asi
kana,varume nev akadzi
vanounganav achi
umbachi kwatachevat
ongikanav at
eerer
ivemhosva,panzvimbo
i
nengey asar
udzwakanai notogar
ayakasarudzwa.
 Matar
eemhosvaay
aar
ipav
iri
.Kut
imat
areepamushanemat
areav
atongiv
edunhu
kanaeny
ika.

Mat
areEmhosv
aApamusha
 Samusha v anogona kut
onga v
ana,v
ani
n’
ina,v
akadzikana v
azukur
uvav
o
vachi
vaenzanisa.
 Vat
etewov
aigonakut
ongawov
azukur
usi
kananev
azukur
ukomanav
avo.
 Vanga vasi
ngapiwimit
ete semat
are makur
u,kwav o kungoenzani
sa chet
e
vanengevat
adzi
ranav
achibat
sir
wanevamwevanezv
inzvi
mbomumusha.
 Vai
gonakut
imukadziabat
ehukukanambudzikanakubi
ki
ramur
umewaat
adzi
ra
dor
o.
 Mur
umeai
gonakur
ipamukadzi
nehuku,
mbudzi
kanamombe.
 Vaber
eki
/vanaSai
mbav
aigonakur
ipi
rav
ari
pasi
pav
o.
Mat
areemumana
 Samanaanogonakuungani
dzamhur
imbi
ridzat
adzi
ranaodzi
tongakut
ivanhu
vagar
isanez
vakanaka.
 Dar
eir
ihar
iny
any
ikubv
isi
rwazv
ipet
o.
 Panoenzwani
swamhosvadokodzakai
tasokubi
ranazv
inhuzv
idoko,madzi
vo,
kudyi
sir
anaminda,
makuhwanezv
imwewozvi
doko.
 Matar
e aya ndi
hwo hwar
o hwekuchenget
edzwa kwemut
emo neunhu pakat
i
pav
aShona.
 Var
ikut
aur
avanonangananasamanazv
iner
ukudzo,
vachi
shandi
sazv
idawo.
 Mutadzianenge ar
ipachena,uy
e anokasi
ra kubv
uma mhosv
ayake kui
ti
ra
kugar
isanazv
akanaka.
 At
adzi
rwawoai
fani
rawokudzor
ekawomukuzi
vakut
ikut
adzandekwev
anhu.
 Pakashay
ikwawi
ri
ranony
ayay
aikwi
dzwakudar
erepamusor
o.

Mat
areepamusor
o
 Darerasadunhu ner
aishe kana r
amambo ndi
wo ai
ve mat
are epamusor
o
avat
ema.
 Mhosv
adzai
svi
ki
rakwasadunhu.
 Kana sadunhu adzi
tadza kana kut
ivat
ongwiv
asi
na kugut
sikana dzoenda
kwashe/mambo.
 Asidzimwewohombesekuur
ayamunhudzai
ngosv
ikopf
uudzwakwashe/
mambo
nasadunhu.
 Vanasamana v
akazovevanasabhuku pakauyavaRungu ndokupuhwa mv
umo
yokut
ongamhosvadzemanavachibvi
si
sazv i
petokut
ivat
ongev anhu.
 Sabhukuuyuakangaavazisor
ehurumende,achi
kokor
odzami
ter
onekuf
ambi
sa
zvi
mwezv i
rongwazvehur
umende.
 Masadunhu ai
ve vanhu vekumba hur
u,kana vainge vapuhwa mat
unhu
nashe/
mambo nezv i
konzer
o zvokuve nhungami
ri muhondo kana kupa
she/mambohar
akabvu.
 Sadunhu ai
ve ziso r
amambo nokut
iishe/
mambo ai
tonga ny
ika y
ake
nemumasadunhu.
 Mamwe matunhu anotii
she ar
ipasipamambo, saka i
she ndi
ye sadunhu,
mamboar
ipamusor o.
 Mambo ndiyeanedar erepamusoro,sezv
o ar
iyemur
idziweny
ika y
aai
tonga
nemuchenget
iwenhakayevhur
avanhuvake.
 Ai
gashi
rav
auy
inekudzi
ngav
aasi
sadi
muny
ikamake.
 Ndi
yeanengearimukurunemut
ungamiri
riwedar
er akeachi
bat
sir
wakut
onga
namachi
nda,
makur
ukotapamwenevanhuwohavovedare.
 Machinda v
anhu v
oushe, madzi
babamuni
ni/
mukur
u v
amambo,
vangangozot
ongawomamboafa.
 Makurukot
a/makota,v
anosar
udzwanamambopamusanapeuchenj
erei
,ruzi
vo
nekugonakut
aurakwavo,
vovevanachi
pangamazanov
amambo.
 Mumhan’
ari
nemumhan’
ari
rwi
vanopi
ramhosv
akudar
e.
 Zv
apupuzv
opawoumbowo.
 Zv
inot
aur
wakudar
ezv
inozoshumi
wamambonej
i
nda/
gur
ukot
a.
 Manzwi
woamamboanouy
akudar
ekubudi
ki
dzanej
i
nda/
gur
ukot
air
i.
 Asi
womamboanogonakut
aur
aakanangav
atongwa.
 Mhosv
ayat
ongwaj
i
ndar
inozoshumamambokut
idar
eraonasei
mhosv
a.
 Mambondi
yeanozogur
amhosv
a.
 Anodakur
ipi
rwaanot
aur
amur
ipokudar
e,dar
eronoongor
ora.
 Matar
eeseachi r
ikonanhasi,asikwav
eneamweepamusor
oekwamaj
i
sit
ir
eti
nehai
kot
iakauy
anav aNgezi
.
 Darer
amambor ai
i
tawozv
isungozv
evanhusokut
ivot
amaher
ekut
ivor
wisaher
e
zvi
chi
ngodar
o.

Zv
ipet
oZv
epamat
areMakur
u
 Chi
pet
ochai
vehuku,
ndar
ir
a,chuma,
badzakanangeper
ochai
yo.
 Chi
pet
ochai
mir
ir
ashokor
inenger
ataur
wa.
 Chi
petochokut
angachai
nzigwi
rochimhan’ar
oi chochai
biswanemumhan’
ari
kur
ati
dzakut
ianezv
aakat
adzi
rwazv
inodakuenzaniswa.
 Mushur
emegur i
romunouyabadza/
mari
me/
mahwandauswai
chochi
nobwi
sva
ndi
yeanozobv
isi
raamuny
isamar
imeake.
 Marimeaibadhar
wai r
imbudziy ai
zodyi
wanavanhuv asi
yamabasaav
okuuya
kudare,
asimazuvaanoyongobi
swairimari
yogovanwanemakur
ukot
aamambo.
 Kwavewonechi
petochi
tsv
achegumbor emupur
isaanonosungamumhan’
ari
rwi
,
i
chochinobi
swanai
yemusungwiwacho.
 Mukonwi
aizobv
isachi
pet
ochi
nonzi
mat
atendandav
achai
piwauy
aat
adzi
rwa.
 Mukonwiuyuaizobv
isazv
enhemamur i
pokut
imutadzi
rwiar
evemur
ipowaanoda,
dar
erichi
onakutimuri
powakar
inganaher
enemhosvayacho.
 Kwaigonakubiswamombe,mbudzi ,hwai
,zv
iyo,ngur
uvekanamwanasi
kana
chai
yezvi
chenderananemhosv
ayacho.
 Mhosv
a dzakai
ta sedzemakunakuna,kushanda musiwechi
si,t
svukamar
opa
nedzi
mwewodzakadar
odzai
ri
pwakuv
adzi
mukubudi
ki
dzanamambo.

Mur
ao/
Mut
emo
 Mi
raonemi
temondi
yoi
nosungahupeny
uhwav
anhu.
 Dzi
mba,zv i
koro,nyi
ka nepese pana vanhu panowani
kwa mi
temo y
okut
i
i
kadar
iki
rwavanengev
aidar
iki
rav
anorangwa.
 Mumba,muzvi
koro,munyikamunevanhuv
anemur
arami
rowokui
sami
temoi
yi
kut
ivanhuv
agar
isanezvakanaka.
 Nhasiunomitemoy eny
ikai
nomiswanedar
er ehur
umende,
dar
egur
urepasir
ose
(
U.N.O)kut
iit
evedzwemunyika,
uyemupasirose.

5)VATETE,
KUPFI
MBANANEKUMI
SAI
MBA
Ndi
ani
anonzi
vat
ete?
 Vat
etei
hanzv
adzi
yababa.
 Nhasisakar
evanovepopanor
oor
wamuzukur
usi
kanawav
onepanedzi
mweny
aya
dzomumushawehanzvadzi
yav
o.
 Basar
avogur
ukuumbamushawehanzv
adzi
.
 Rimwebasaraivarekuumbi
ri
dzatsi
kaneunhu hwav
azukur
uvav
ovachi
bat
sir
wa
nanambuy
anaanasekur
uvekwaamai
.
 Vaiona nyaya dzerudo, dzewanano, dzokuzvi
chengeta nedzekumi
sa mi
sha
dzaidzi
dzi
swavazukuruvav
o,asisi
mbiri
royavoiri
pavasikana.

Kunobv
asi
mbaRat
ete
 Vat
etendi
samukadzi
(mur
idzi
wemukadzi
).
 Vana vavo kuny
anyav akomana v
okut
anga ndi
vo v
aishev
edzwa kunziv
ana
samukadzi
kanakuti
dunz
v i
.
 Mukadzindi
yewehanzvadz
iy av
o nokutimombedzakabv
akur oor
ar avo ndi
dzo
dzonor
oor
esawohanzv
adziyav
o,sakavanengev
ari
Chi
pandachehanzvadzi
yavo.
 Saka,
vanengev
ainer
urami
roy
ekut
ongai
mbay
akami
swanemombedzav
o.
 Hanzv
adzi
komanay
aisagonakur
ambamukadzi
pasi
nakubv
umi
rananav
atet
eav
a.
 Mukadziwesewehanzv
andzi
kuny
angepasi
nazv
echi
pandandewav
atet
e,kanapai
ne
zv
anetsandiv
omutongi.
 Vanazukur
uav
avanof
ani
rwakut
orat
etesababa(
bambomukunda/
babakadzi
)
 Vat
etemuber
ekiwechi
tat
uanof
ani
rakur
emekedzwanokut
ianot
ogonakut
andi
sa
bot
so.
 Vai
venesi
mbazv
enekut
ivai
wanzoi
twahomwenemi
dzi
muy
amadzi
tat
egur
u.
 Vaive homwe nokut
iv ai
ve nehana y
okuda kuvakamusha,uyev ai
sai
ta mat
aka
nehanzvadzi
dzavopany
ayadzekutongamishasemunhuwechikadzi
.
 Ndi
vozv
evai
i
tambongadz
edzi
mbadzoushekanadzemadzi
nzai
way
o.

Dzi
i
dzi
soy
avazukur
usi
kana
 Yai
vey
e
 Zv
eupeny
uhwamangwana.
 Kuzv
ichenget
akut
ivar
oor
wev
akazar
a.
 Zv
erudomuumhandar
ahwav
o.
 Kuzvi
chenesa nekuzv
ishongedza v
ari kumat
umba (
mumba, kuhuni
, kur
wizi
zvi
chi
ngodaro)

Kupf
imbanaPachi
nyakar
e
 Kwai
pfi
mbwanev
emat
ongokut
idzi
mbadzi
saput
sika.
 Zvekupf
imbanazv
aipi
ndi
rwanev
akur
u,kuny
any
amadzi
dzi
tet
enokut
indi
vov
aizi
va
vanetsi
ka.
 Vakomanav
aigonakut
anganekut
aur
anat
etekanambuy
avomusi
kana.
 Musikanaangaasi
ngakur
umi
dzikudamukomanakut
iaonekut
iakasi
mbazv
akadi
i
murudo.
 Pakutsvet
sv ana yai
ve hondo yemashoko,mukomana achi r
ara muzvambarara,
musikanawoachi itapamunhondopamusasa– kuny angeada,kutiasazoonekwa
seariny
ore,uy enekudakuonagwiny
isoyemukomana.OnaiDzv et
svaPatsi
mep65-
69,neDzvetsvaMunhangap69–71semi enzani
soy
enhoroondodzokupf
imbana.
 Vat
svet
svani
vai
sanganapat
sime.
 Kanaazodamukomanamusi
kanaai
mut
iazosv
ikakumba.
 Mukomanandi
yeai
tot
angamusi
kana.
 Ai
gonakushandi
sagwev
edzi
(shamwar
i,t
ete,
sekur
u,mbuy
akanamukoma)
.
 Shamwar
iyai
gonakuzoi
ti
rashamwar
iyay
opf
udza.
 Kanamukomanaadiwaaizot
ipaanomuonaomudet
ember
adet
embor
erudosezv
iri
papej
i72,
kut
irudor
uri
ri
me.

KupanaNduma
 Nduma kana kuti chi
ndakuda chi
nhu chinobati
ka sendar
ir
a kana chuma
chai
pananwapamber
ipemboosatet
ekurat
idzakut
ivadana.
 Musi
kanaai
tozodazv
emumwemukomanaagur
andumai
yi
,kut
iasazoi
tenzenza.
 Vapanandumav
atet
evai
gar
ayi
rav
akany
any
orer
eker
akumusi
kanakut
ivazv
ibat
e.
 Musi
kanaanonzi
achenget
eumhandar
ahwake,
sezv
opasi
naai
zodakur
umaguni
.
 Vesev
ainzi
vai
temabi
mbi
rimunezv
akanaka.
 Kuwani
kwamusi
kanaasi
sir
imhandar
akwai
svor
esamai
,tet
enav
anambuy
avake.
 Mukomanaairati
dzakutimusikanaakazivavarumenekupavanatezvar
abadzar i
ne
kabur
ipakat
i,kudyasadzaakar i
kudubudzaachif
oonorapakat
i,kupambuy awasha
muchekaunekaburipakat
ikanakuisakobirir
akarer
iyari
nekaburipakat
ipanhumbi
dzi
yadzai
puhwambuy awasha.
 Zvai
svor
esav
ateteuyezvaii
takutimukuwashaasabv
isamombey
echi
manda,kana
i
mwemombey edangar
aingerat
emwa.
 Kusabi
swa kwemombe uku kwai
rwadza v
akuru zvi
kur
u,ndokusaka vai
zoenda
madzit
etenemadzi
mbuyanev
anasi
kanakur
wizikut
ivaoneakashi
nhasenzi
rayekut
i
vat
yekurasaumhandar
a.

Gadzi
ri
roYokupi
ndaMumba
 Musi
kanaai
fani
rakur
ati
dzaunhunokuv
eakakwanakwaai
roor
wa.
 Asat
iaendakuv
arumeai
gar
ir
wapasi
nanat
eteuy
enanambuy
avakev
achi
mur
ayi
ra.
 Ai
nonzwa:
 Zv
inof
adzanezv
isi
ngaf
adzi
mur
ume.
 Zv
inov
akanezv
inoput
samusha.
 Zv
inosv
oresanezv
ineunhu.
 Zv
eut
sananazv
ichi
simbar
adzwa.
 Zv
emadet
ember
woev
anhuv
emut
upowev
arumev
ake.
 Zv
emagadzi
ri
roemuv
iri
wakekut
iuv
enezv
inov
arai
dzamur
ume.
 Zv
eny
oradzav
aizomut
emapanzv
imbodzakasi
yanedzomuv
iri
(Onai
p75)
 Zv
emukondewaai
niki
rwa.
 Zv
echinu chemaf
uta chawai
noper
ekwa nacho kuv
amwe v
ake,chai
i
swa
mafut
aepfuta.
 Maf
utaai
zozor
wav
aramunav
anat
etemushur
emokupur
urudzwa.
 Ai
zor
awomur
umewakekut
iameny
uki
repanev
amwe.
 Ai
zor
awonhengodzemur
umedzakav
andi
kamushur
emekut
ambangoma.
 Chaif
ani
rakugar
achi
ri
po,zvekut
imusiwaif
amukadziv
ait
odakuchi
ona-
kuchi
say
ayaiv
emhosv
ay ai
tor
ipwanemombe.
 Kanaavekumur
ume,vat
etevai
zot
orabasarekur
ayi
ramukadziuy
undavat
ete
vemur
umeav ov
anengevoonakut
iimbayemuzukur
ukomanawavohai
putsi
ki
.
 Kana zv
any
any
onet
sa v
aigona kudzor
era mukadzi kut
i anor
ayi
rwazv
e
nav
atet
evake.

Vat
etev
emuzukur
ukomana
 Vai
pamuzukur
ukomanamukadziwakemushur
ememazuv
aakat
ikut
iaper
ekwa
kuv
arume.
 Murume aikangani
sa mumba umu ai
nomhangar
ir
wa kwav
atet
evake kut
i
vamugadzi
ri
se.
 Vai
tongani
samhosv
a,aonekwaanemhosv
aor
ipi
swa.

Kushay
aMber
eko
 Varoor
anivai
tivakapedza gore zvi
chi
kwir
a pasi
na pamuv
iripabat
wa,v
atet
e
vai
bvavazi
vakut
ipakatipev
av i
ripaneasi
ngaber
eki
.
 Vai
fambakudzi
n’
angav
achi
vhunzi
ra.
 Mur
umeai
gonakupuhwaumwemukadzi
(muni
n’
inakanamwanawehanzv
adzi
).
 Mur
umeai
gonakut
svagaasi
riwemhur
iyemukadzi
.
 Akashay
azv
e mber eko mukadzi uy
u,vot
i mukadzi wokut
anga api
ndi
rwe
nemukoma,muni
n’
inakanamuzukuruwemur
ume.
 Akai
wana,
aizogar
ahakesemukadzi
mudi
kinav
ahosi
vasi
namber
eko.
 Kutsv
agamupindi
rikwai
wanzoi
twanat
eteasimur
umeai
gonakuzv
itsv
agi
raoga,
uyowaai
tozopachi
petochai
nzi
chi
ri
go.

6)TSI
KADZOKUWANANADZAVASHONA
 Wananokugar
akwemur
umenemukadzi
zvi
ripamut
emo.
 Wananondi
hwohwar
ohwendudzi
dzosepasi
rose.
 I
nzi
ray
ekut
ivanhuv
awandev
ari
vanhuv
akadzi
kamav
asi
rinzv
ori
dzev
anhu.
 Wananoi
nomi
sadzi
mbadzi
nof
ambi
ramber
izv
akanaka.
 Wananoy
ait
ari
si
rwakuv
ayev
amat
ongokudzi
vi
ri
rakuput
sikakwedzi
mba.
 Mukadziar
oorwaaiv
awemhuriyose,kuny
any
ababavemur
umenat
etev
akenekut
i
ndi
vovanengevai
nemombedzakaroor
esamukadzi
.

Nzi
raDzokuwanana
Kut
emaUgar
ir
i
 Yaii
twanavar
ombonenher
eravanengev asi
napf
umay
okur
oor
esakanazv
ipanda,
sakavai
nosev
enzer
amukadzi
kwavatezv
ar a.
 Ai
nobi
sachi
pet
ochev
hur
amur
omokut
iagonekushumany
ayay
ake.
 Aibi
sazv
ezv i
mwezv ipetozv
idi
kikusv
ikapanengepodi
war
usambonedanga,
muny
ai
osumany ay
ay okupf
uyiwaiy
i.
 Ai
temer
wamakor
eokushandi
ramukadzi
achi
tev
edzami
temoy
avat
ezv
ara.
 Makore aigona kukamur
wa kana kuwedzer
wa zv
ichi
ender
ana nemashandi
ro
emugari
ri
.
 Mugar
ir
iai
tor
amukadzi
wakesehanzv
adz
i,uy
evachonanapai
newet
atu.
 Unhubu hwai
gona kudzi
ngi
sa mugar
ir
iony
imwa mukadzikana kut
ijay
arai
nzi
ri
chi
unzapfumayar
isi
na.
 Rapuhwamukadzi
jahar
aigonakugar
apav
atezv
arakanakuendakwar
o.
 Papf
umar
aizot
ari
sir
wakuzot
svagamombey
oumai
.
 Nhasimajaha haachat
evedzizv
engar
ir
iizv
inokut
ikana v
arombo v
ave kugona
kuendakubasa.

Kuzv
ari
ra/
Kuput
sa
 Muber
eki
ndi
yeai
tsv
agi
ramwanawakemur
ume,
kuny
angeachi
ripamaoko.
 Mur
umeuy
uai
togonakuv
ewezer
arasekur
uvemwanauy
u.
 Vamwev
ait
ozopamukadzi
uyukuv
anakanav
azukur
uvav
o.
 Murumeait
obv
isapfumamwanaachi
rikur
erwakumbakwav
o,i
yeat
ozi
vi
kanwakut
i
mukadzi
wanhi
ngi.
 Mukadziakat
orwakanakut
izi
swaneumwemur
umeai
tonziapar
amhosv
ayet
svi
ngu
ai
tor
ipi
swazvakaomarar
akanakuur
ayana.
 Mupar
iwemhosv
aiy
iai
gona kur
oor
a kav
iri
,kut
ikumadzi
tezv
ara nekumur
idzi
wemukadzi
.
 Vamwe vaizv
ichenget
era mukadziwav
o kut
iasv
ike pakububudza ar
imumba
mavahosi
.
 Babav
aizv
ari
ramwanawav
opamusanapenzar
a,mhosv
a,mangav
anezv
imwewo.
 Kanai
rinzar
akudy
akwai
biswandi
yoy
atov
epf
umay
achoasimukuwashaai
zobv
isa
mombeshoma.
 Murumeai gonakudakusimbar
adzausahwir
aot ikanasahwi
raabaramusi kana
anomubatir
anedandar
ehuni,
mhukayemusangokanambevachai
dzoachi
rikasvava
chai
ko,ozobvi
sapfumapavepay
e.
 Kuzv
ari
rakwai
vekwakai
pir
akut
izv
idozv
emwanauy
uzv
angazv
isi
ngambot
ari
swi
.
 Akada kut
iza kana kuramba ai
tongomaniki
dzwa chet
e,asipakauy
a chi
Rungu
vai
zot
izi
ra mumadhor obha kana kwav anamudzvi
ti
,v odzi
vi
ri
rwa nemutemo
wechi
Rungu.
 Chi
runguzv
echakader
edzasi
mbar
evaber
eki
kuv
anav
avo.
 Vamwev
ait
ozv
ari
rami
mba.I
kai
tamukomanamukuwashaai
mir
ir
ainot
ever
a.

Kuganha
 Musi
kanaai
zvi
per
ekakumukomanawaasi
nakupf
imbwanay
e,asi
iyeachi
muda.
 Ai
edzazv
osezv
isher
eket
ozv
okut
imukomanaamupf
imbe,
asi
zvot
adzi
ka.
 Ai
udzav
atet
edzi
mwenguv
anaamai
kut
iav
ekuendakumukomanauy
u.
 Ai
svi
kogar
akunzekomushakuchangot
ihunder
erekut
iaonekwe.
 Vat
etekanambuyavepamushaapandovai
zonot
aur
anay
evomut
orapozor
ongwa
dar
erekut
svakamv
umokubvakumukomana.
 Kazhi
njij
aharai
rambari
chi
tir
inemusi
kanawar
o,oedzakuudzwakut
imukadzi
wekupi
wanavadzi
muhaar
ambwi.
 Vamwe v akomana vai
ti
zi
ra kumadzisekur
u hanzv
adzidzamaikut
imusi
kana
adzoker
ekwakekanaarii
yeogawaaidakumhurii
yi
.
 Ai
gonawokuzor
oor
wanemuni
n’
inakanamukomawewaangaaganhaakat
iza.

Chi
mhur
ir
a
 Chi
mhuri
ramukomanawoanongotumamuny
aikunor
oor
aasi
nakudi
wanemusi
kana,
mushur
emokuedzazvosekut
iadi
we.
 Kwai
tangakwat
umwamunhukunot
aur
anav
atet
evomusi
kana.
 Kana v
at et
ev asina chav
anosv
ora pamukomana nemhur
iyake ndopai
zot
umwa
munyaikuzoroor
a.
 Muny
aiai
ngosv
ikokumbi
rasadza,
asi
achi
bvaabudapachenakut
ihaasat
iadi
wa.
 Tet
ev ai
bvav
anziv
anoi
tadar
erav
onemusi
kana,mukuwasha,mbuy
anemuny
aiv
ari
kwavo.
 Musi
kanaai
udzwawokut
iasundi
rwamur
umenav
adzi
mu,
sakahaar
ambwi
.
 Ai
zot
yakut
samwi
sav
adzi
munav
atet
evakeobv
uma.
 Muny
aiai
zodzoker
akunat
ezv
araanopedzi
sakur
oor
a.
 Mazuv
aanozv
echi
mhur
ir
azv
esezv
avekuny
adzakui
ta.
 Vanav
amazuv
aanohav
aty
ikut
samwi
sav
adzi
mu,
nokut
ihav
achat
ender
imav
ari
.
 Asi
wov
asi
kanav
amazuv
aanov
azhi
nji
vav
ekut
angav
akomana!
 Vaber
ekihavachagar
ikumir
ir
ir
amukomana/
musi
kanaai
tachi
mhur
ir
akanaaganha
nokut
ivanengevasi
ngamuzi
vi.
Musengaber
e
 Mukomanaanony
engamusi
kanaor
ambwa.
 Vaimunyangi
raai
nevamwev ake,i
yemusikanaariegakanakut
iai
nemuni
n’
ina
sekut
ikutsi
mepanguv
adzekumazuv
arodoka,vomudzv
amura.
 Vasvi
ka kumusha vai
mupfi
gir
a mugotar emukomana kwemazuv
a mav
irikana
matat
uvanatet
enanambuyavachi
munyengerer
akuti
abvumekur
oorwa.
 Mushure memazuv a aya kana aramba akaoma musor o aizot
yisi
dzi
rwa kunzi
vaber
ekivakevav ekutozi
vakutiarikumurume,sakaaizonyar
akudzokerakwake,
otor
oorwa,achi
teedzer
azvepakuti
zi
siwazvati
chaonamberi.
 Nhasi
unohazv
ichagoneki
nokut
ikupambay
avemhosv
ainot
osungi
sa.

Mukadzi
Wengozi
 Mumushamai gonakupondwaj
ahakanaumwewohakemur
ume,of
aai
neshungu
dzokudawomukadzi
wake.
 Ai
zomukangozi
yai
tadzi
kakut
sipi
kwa,
ichi
ngodamukadzi
.
 Vaida v
akadzikunyany
avai
vev
ayav
ait
ema ugar
ir
ivof
a kana kuur
ayi
wa v
asat
i
vapuhwamukadzi.
 Vayavai
temer
waugar
ir
ivai
zoendesamwanasi
kanauy
akut
ianor
oor
wanehama
yany
akuf
a.
 Mukadzi
uyaakabar
amwanamukomanaai
bvaapuhwazi
tar
any
akuf
a.
 Chi
kwambonder
umwer
udzi
rwengozi
inodakur
ipwanemukadzi
.
 Kazhi
nji
mupondwi
aiv
emubv
akur
e.
 Ai
gona kuv
e mushandiakapondwa kana kuf
a asat
iapuhwa mur
ipo wai
nge
wakabv
umir
anwa.
 Aizoshushamhurii
yiy
oendakun’
angaukov
ainonzwakut
imumushamav
omune
chikwambo/mukwambo.
 Vai
nzwakut
ivachi
vaki
rei
mbanekuchi
pamukadzi
aisazor
oor
wa.
 Aizongozv
aravananev
arumevaisar
oor
a,uy
evai
tikanav
adakugar
anemukadziuy
u,
vogaranayepamushapababav
ake.
 I
mbai
yay
aif
ani
rakugar
aichi
ngot
svai
rwa.
 Dz
imwenguv
amukadzi
uyuai
togar
amo.
 chi
Rungunechi
Kri
stuzv
akai
takut
irudav
iror
wav
azhi
nji
muny
ayadzengozi
ruper
e.
 Nazv
inounokunzv
imbodzakadzi
vakumabv
azuv
akuchi
net
udzi
mbaut
uru.

Chi
gadzamapf
ihwa/
Chi
mut
samapf
ihwa
 Chi
gadzamapf
ihwa/
chi
mut
samapf
ihwa mukadzi ai
vi
ri
kwa mukwasha kana
wokut
angaaf
akanakushay
amber
eko.
 Kanananhasi
kunev
amwev
anev
akadzi
vor
udzi
urwu.
 Vamwevanotichi
gadza...ndeuyaanouyakuzotsi
vaaf
a,asichi
mut
samapf
ihwa
ndeuy
aanot
sivaashayamber
eko,kut
imurumeaiti
rwembereko.
 Murumeafi
rwakanaaivemunhukway
eai
ngopi
hwamwanawehanzv
adziy
emuf
i
kanakut
imuni
n’
inawemufi
.
 Murumewokanaaingeakar
oorazvakanakaai
gonakunokumbi
ramukadzimushur
e
mekufi
rwa,
uyewokanawekutangaashayamber
eko.
 Pangapasi
nar
oor
arakakur
arai
zobi
swa.
 Vanav emurumeaf i
rwa,vai
zonyat
sochenget
ekakanavachi
chenget
wanemunini

ina
wamaiv avo kana kutinemwana wehanzv adziy
avo,nekutivagar
av ar
imai
vanot
opuhwa zv i
rango zvezv
ipfeko zvoumai nemombe y acho pakur
oor
wa
kwevanasikanawomuf i
.
 Vamwemuzuvaranhasivangav
at ezv
arav
achokanachi
gadza/
chi
mut
sachacho
kanamur
umewachondiyeasi
sadi.

BondwekanaChi
tsar
umv
i
 Uyumukadziai
vi
ri
kwamukuwasha,zv
isi
neinekushay
ikwakwember
ekokanakuf
a
kweumwe.
 Mukadziaipi
hwa murume atokur
a anenge av
e kut
ochena musor
o,nokudar
o
ai
zopotaachi
dzur
aimv
i dzi
ya.
 Vatezvar
avai
zopa mukuwasha bondwe kana wekut
anga asi
sai
tev
amwe v
ana,
ndokungemukuwashaai
nyat
sopi
ndiranananat
ezvar
a.
 Pf
umay
aizongobi
swashoma.
 I
yewo mukoma/ tet
e kana kuti v akur
a ai t
ogar
a kukur
udzi
ra ndiye kuti
muzukur
u/muni
ninaauy
ekuzomupar
ika,kunyany
akanaar
imupfumihazv
ainet
sa.
 Bondwe irir
ainy
enget
edzwawo nokuudzwa kut
imur
ume akur
a ndi
ye anogona
kuchenget
a.
 Mapondweav
amashomanokut
ivashomav
avekuf
ari
rakunzi
mukadzi
wehar
ahwa.
 Upenyu hwechi
Rungu hunot
ogonekwa nemhur
i duku, saka zv
emabondwe
hazvi
chadi
wi.

Mukumbo(
Kut
izi
ra)
 I
nzi
ray
ainy
any
otev
erwakar
e,uy
eichi
rikut
ever
wanhasi
.
 Mukumbour
ipakut
izi
ranepakut
izi
sa.
 Kut
izi
randekwemusi
kanaanozv
iender
akuchi
kombachakeega.
 Ai
ti
zi
rakuchi
kombakanaai
tapamuv
iriasi
ngadikut
ipaonekweasat
iar
oor
wauy
e
mukomanaanengeot
senga-
tsengamukanwa.
 Ait
izi
rawozv
ekanaachi
gar
apaanoshushwa,pamweachi
gar
anehamababanamai
vaf
a.
 Ai
ronganat
etekanambuy
a,av
ovai
gonakumuper
ekedza.
 Vasv
ikav
aigar
akunzekwemushanguv
adzer
ubv
unzav
aeni
.
 Pakuti
zi
ramukomanaai t
umavanhukunotor
amukadziwaasat
iar
oor
a,padaanenge
ave nenhumbu kana zvi
mwewo sokunonoker
wa kwemukomana kana kushay
a
pfuma.
 Vaberekiv
emukomanav
air
ongananat
ete/
mbuy
avemusi
kanakut
ivazi
vekwaenda
musikana.
 Mukumbowaigonakui
twazvejahar
ambony
atsokumbi
razvakanakar
otadzakumi
ri
ra
kuper
ekwakwemukadzipamusanapemi
mbainengeyot
okura.
 Vanany
akutumburavai
saf
ani
rakuzi
vaur
ongwahwekut
izi
ra,kuny
angemaiv
akazi
va
vai
it
asevasi
ngazi
vi.
 Mukumbowai
i
twakui
nemwedzi
muchena.
 Musikanaaizi
vi
sav
aber
ekiv
akenekui
sachi
nhupasipebonder
aai
rar
ir
asendar
ir
a
kanamari.
 Uy
uat
izi
sa/
ati
zi
rwaai
zot
umamunhukuzor
idzamher
e.
 Zvemukumboizvizvai
zongoperer
amukubv i
swakwepfumai y
oyaizot
idhureipane
kuti
daimunhuakangobvunzi
rachete,
nekut
itumi
ri
por
ipotwachot
wunotiwandei.

Kubv
unzi
ra/
Kut
umi
ra
 I
yindi
yonzi
rai
nokur
udzi
rwapachi
tema.
 Ndi
yonzi
razv
einoshandi
swamuzuv
aranhasi
.
 Musiunobvunzir
wa mukunda wav
ovanababa v
anot
otanga nekumubv
unza kut
i
anozi
vav
anhuv achoher
e.
 Musi
kanaanobv
umanokunhongamar
iinengey
aiswamundi
ronomuny
ai.
 Muny
ai/
sadombo/
samukur
u/samut
umeai
tsv
agwanev
aber
eki
vomukomana.
 Anopuhwawo mar
isemubayi
ro kana kut
ikare ai
puhwa bandauko pambudzi
yemasungi
ro,
mombey
ematyor
wa,kanayechi
manda.
 Munyaianoper
ekedzwanavasekur
uv ekwaamai,babamunini
,mukomakanasahwir
a
wababa,asiivo hav
ataur
ikusara kwekubur
ikidza nekumuny
aipamwe nekubat
a
t
sapo.
 Muny
aindi
yeai
svi
kopi
ndamumusha.
 Vamwev
ait
ozopi
ndamushur
emechi
pet
ochokupi
ndamumusha.
 Mukuwashawoai
zouchi
raambuy
aabi
sachi
uchi
ro.
 Musi
kanaai
mir
ir
wanav
atet
evake,mai
,baba,nev
anj
iwemumbaumu,babamuni
ni
nasahwi
ra.
 Darerekuroor
arai
tungami
ri
rwanababamuni
nikanababamukur
ukumbakwababa
vemusikana.
 Mukomanawo kana oda kur oor
a haai
nopi
ra baba ny
akut
umbur
a, ai
nopi
ra
babamuni
nikut
ivanosv
itsamukomawav
o.
 Vatet
e kana sahwir
a ndi
vov aiwanzoit
wa bot
ero nev
anhu v
auy
a kuzor
oor
a kut
i
vanosumahweni uhukumadzi
tezvara.
 Nevanj
i
,sandi
yemugar
iwenhakay
ezi
ta,ndi
yet
ezv
arachai
vo,mukadziwakeov
awo
ambuyachai
vo.

Mazwi
Anoshandi
swaPakubv
unzi
ra
 Munyaikanaatungamiri
rwamumbanav at
ete/
sahwir
aanosv
ikogar
apasiakaf
uny
a
chi
ser
o,ouchi
ravanatezvar
aachi
shandi
sachi
daochavo.
 Tet
evai
shumahweni
kunababamuni
ni.
 Munyaiaikumbi
randi
ronechi
pet
ochekamar
i,i
nov
andi
yoi
nozoi
swazv
osezv
inenge
zv
ichi
biswa.
 Ndi
rodzi
nowanzoshandi
swandedzemut
i.
 Kwai
zoi
swazv
ekamar
ikokubv
umi
dzwakut
aur
akwemuny
ai.
 Anozot
aur
achi
nangwachakenechi
pev
oachi
ti
:
Ti
rikut
svagaosadza
Tauy
awokuzonanzv
amaoko
Tauy
awokuzogokamot
o
Tauy
awokuzot
svakaukama
Tauy
awokut
svakapekuv
andazuv
a
Tauy
awokuzot
svagat
sai
ye
 Mazuvaanoyangov
emar
iinobi
swa,asikar
erai
vebadza,bi
ki
ro,t
sambo,ndar
ir
a,
hukunezv
imwewo.

Zv
ipet
oZv
epar
oor
aRekubv
unzi
ra
 Kwai
tangar
ubv
unzor
wai
mir
apanzv
imboy
amashokoekut
ivar
ikut
svakaukama.
 Tev
erev
hur
amur
omo,
kut
itezv
arav
agonekupi
ndur
amuny
aishokor
aauy
anar
o.
 Kot
ever
amanongor
anzev
ekut
itezv
arav
achi
gonakunzwazv
iri
kut
aur
wa.
 Makandi
nzwanani
,kut
imukwashaakazi
vasei
kut
ivanemwanasi
kana.
 Kozouy
a matekeny
andebv
u,bi ki
ro,many ay
a pahur
o,chi
gar
o,sunungur
ahomwe,
pi
ndaimumushanezvi
mwe, zv
osezv i
rizv
ababa.
 Panobi
swamar
iyedar
einozogov
anwakuv
arumev
osev
ari
pokuzor
oodzamwana.
 Maivaibi
sir
wa chi
uchi
ro,maf uki
dzadumbu,gusha,hot
ami
ro,mudy
a,mwenj
e,
mbar
ir
o,masukamukanwa,kapadzanezvi
mwewo.
 Musi
kanaanozonhongamar
ipamwenav
atet
evake.
 Kot
emwar
utsambo,
danganezv
ipf
ekozv
ababanamai
.
 Pat
samboai
gonakuchemachemakut
iadzi
ki
sir
weachi
shandi
sachi
pet
ochi
nonzi
nhi
mura.
 Dangar
aisangani
sir
amombey
amai
(youmai
)negonor
ababa.
 Maipazvi
pfeko zv
avo panosangani
sa mi
dzi
yo sebhur
eki
,homwe y
emi
tambo
net
umwewo.

Zv
ipet
oZv
emukumbo
 Zvi
zhi
njizv
akator
edzer
akumi
ri
pomi
dokoy
epamusor
oapa,asizv
ibhadhar
ozv
akat
i
kwi
rei
nokutiwandei
.
 Mushur
ememher
edar
egur
uri
noi
twakumukuwasha.
 Mher
eyekut
iti
nemwanaweny
uinonzi
tsv
aki
rai
kuno.
 Muny ai anonosiya mar i mazuv
a ano, badza kar e kwavatezv
ara achii
ta
seangovhakacha. Pakuoneka oshevedzera kut
i“ Tsv
aki
raikuno” ave kunze
kwemusha, asiachi
tot
izakur
ohwakwaanotogonakui
twaakabat
wa.
 Tezvar
av ai
zotuma babamuni
nikumuny
ainehanzv
adziy
omusi
kana,kumuny
ai,
ovat
ungamir
ir
akumukomana.
 Vai
mir
a kunze kwemusha muny
aiopi
nda ozodzoka nezv
ipet
o zv
ainzii
bvai
mumarar
anapi
ndaimumusha.
 Vapi
ndav
aibi
sir
wachi
pet
ochi
nonzi
,gar
aipar
ukukwe.
 Vai
gadzi
ri
rwakudy
akwai
nzi
hukuy
eder
ere.
 Pamusoro pezv
ipet
o zv
epakubv
unzi
ra kwai
bvi
swawo mhoy
amusha
nepwany
aruzhowa.
 Tezv
ara v ai
bisi
rwawo r
usv
ovadov
a, t
apur
atsi
ne, nhumbur
amaf
eso, mumv
uri
nemafur
idzameso.
 Chekupedzi
sir
achai
nzi
maponda.
 Roor
arai
zobhadhar
wamushur
emekungezv
ipet
ozv
esei
zvi
zvabi
swa.

7)KUNOREVADANGAKUVAKUWASHA
 Nzi
radzosedzar
ehwadzai
zogumanekur
ehwakwedanga.
 Vat
ezv
ara vai
zoenda kumukwasha kundor
ati
dzwa danga r
avo v
achi
pinzwa
mumushamavakuwasha.
 Vazhi
njiv
ongobi
samarinokutihav
achawanimombe,uy
evongor
oor
anav
abv
akur
e,
sakamombehaizot
inhi
kikubv
akureikoko.
 Ko,
tezv
arav
omudhor
obhav
anodzi
i
sepi
mombe?
 Mushure mekuroora, mukwasha ai
not
svai
ra dot
a kwav
atezv
ara, v
atezv
ara
vozongonawokunor
evadangaravo.
 Vanat
etevomukomana v
onokandawo musi
kana got
sikut
iambov
hakachi
rawo
kumurume.
 Madzit
ezv
arav anonopi
nzwa mumba semupi
nzi
rwo zv
avanoi
twa pakunot
ever
a
akat
izi
swasezv
atamboona.
 Chi
fumichamangwanazv
ikwat
azv
ivi
rizv
akat
ungami
ri
rwanababav
emukuwasha
zvi
noendakudanga.

Zv
ipet
opakur
ati
dzwaDanga
 Pai
biswa chipet
o chai
nzidombo,r
inov
e nzv
imbo y
aigar
atezv
ara akami
ri
ra
kur
atidzwadanga.
 Chi
pet
ochi
not
ever
achai
nzihwi
radangakut
itezv
arav
akur
ir
edangav
any
atsoona
mombe.
 Chai
tev
erachai
nzi
mesoemombekut
itezv
arav
angat
saonamombedzav
air
ati
dzwa.
 Kwai
tever
a munongedzo wai
i
ta kut
ivakwani
se kunongedzer
a mombe dzacho
zv
akanaka.
 Chipet
o chainzishamhu chai
bisi
rwa kut
itezv
arav
agozot
inhi
sa mombe dzav
o
voendanadzo.
 Vai
uray
irwambudzi
yai
nzi
Nhongoy
edangakanaNhongoy
etsv
usadanga.
 Dangar
aisangani
samukonowedanga,
mhou,
mat
sir
unezv
igondor
a.

Zv
ipf
uyoZv
inobv
iswaPakur
oor
a
 Pakur
oor
apai
biswazv
ipf
uyozv
inot
ever
a
Danga
I
ror
aimi
ri
rakur
oor
wachai
kokwemusi
kanapamwechet
ener
usambo.
 Kanav or
ambanadzimwemombedzai gonakudzorer
wazv i
chiender
anakutivanga
vagar
av esekwenguvayakadi
ni,uy
ev aitamhuriyakakur
asei.Vanav ai
fambi
rana
nemombe, asir
utsamborwaif
ambirananekuwandakwemakor eavagara.

NhongoYet
svusadanga
 Yai
uray
iwamusi
unenget
ezv
arav
auy
akuzoonadanga.
 Yaishandi
swa sechipi
ro kuv
adzi
mu v
emba mbi
rii
dzi kut
i ukama hwadzo
husunganidzwener
opa.
 Ropa i
rir
aif
anir
a kur
opaf
adza danga r
atezv
arai
rikut
iri
kur
evaf
are,zv
ofadza
midzi
muyavo.
 Zvai
zoi
ta kut
imi
dzi
mu i
tar
ir
ir
ewo mukunda uy
u ober
ekawo v
ana v
akanaka
nokusi
mba.

MbudziDzemasungi
ro
 Mushuremekuperekwakwemukadzikuvar
umevakeai
saf
ani
rakuonananav
aber
eki
vakeasat
iasungi
rwa,zv
ainzi
zvi
nov
atyor
amusana.
 Ai
sungi
rwaakuri
rwanapamuvir
ipokut
angaabv
aasar
anav
aber
ekiv
akeachi
dya
mi
shongayamasuookuber
eka.
 Vakuwashav
aiuy
anembudzi
mbi
rihononehadzi
.
 Hadziy ai
gona kuchenget
erwa kuzober
eka,asihono ndi
yo y
aiur
awa i
chi
nzi
ndeyechi
dyamushonga.
 Yai
bikwanemi
shongay
aizosi
mbi
sami
sanay
avaber
eki
kut
iisat
yoka.
 Kusungi
rakwai
i
takut
ivaber
eki
vachi
nyat
sof
ambi
dzananev
aroor
ani
ava.

Mombey
eChi
manda/
YeMachi
ti
 Yai
unzwanev
akwashapakusungi
rai
rinzombe.
 Mukuwashaaiiur
ayi
rakut
endamadzi
mbuyakut
iakawanamukadziwakeazer
e,saka
anengeachi
j
iti
kakubudi
ki
dzanemombeiy
i.
 Madzi
mbuy
avai
far
awov
achi
dyany
amai
yikut
ivakagonakur
ayi
ra.

Mombey
emat
yor
wa(
yemav
hunwa)
Mushuremekungemukuwashaait
isamwanawav anhu mi
mbaasatiaroor
a,iy
ear i
pamushapavo,
aibv
isamombeiy
inekut
ianengeatyoramisanay
avaber
ekivomusi
kana.
Yai
gonakuur
ayi
wapamwechetenembudziyamasungiro.

Mombey
oumai
/YeMusana
 Yai
vay
aamai
nyakut
umbur
a,uy
eyai
far
ir
akuuy
air
iinot
sikay
opi
wav
aber
eki
vamai
.
 Mazuv
aanov
amwev
anamai
vav
ekungogashi
rai
rimar
i.
 Tsi
rui
rir
aiv
erekut
endamai
kut
ivakabar
ir
amukuwashamukadzi
nokumuchenget
era.
 Kubi
swa kwemombe i
yikwai
fadzawo mi
dzi
mu y
ekwaamaiy
odzi
vi
ri
ra nor
uti
vi
rway
owomhurii
yi
.
 Mwanawogawogawechi
sikanaai
tobi
sir
way
akemombekanaar
oor
wa.
 Mombedzamaidzai
gonakur
oodzamukor
orekanamwanawehanzv
adziy
avo,kana
kungobay
ahav
ovachi
dya.
 Vai
tikanayatiberekeimukuwashanemhur
iyakev
odeedzwav
our
ayi
rwai
mwekut
i
vat
svuse(v
aropafadze)danga.
 Kana vafa dzi
not
orwa nev
ekumusha kwav
o(muni
ni’
i
na,mukoma,mwanasi
kana
wehanzvadzi)
.
 Mukwashaakasabvi
samombei y
iinokonzer
aurwer
ekananduf umumhur iyake.
Vanavakevai
togonakushayamber
eko,kuvenechi
fonekusagar
isanazv
akanaka
kwevar
oor
animumbamav o.
 Dzai
da kubatwa zvakanaka kuny
ange muri
dziwacho af
a,nokut
idzi
kangoi
twa
chi
pfuudze-
pfuudzedzai
gonakukonzer
angozimumusha.

Mhi
ndur
a
 Yaibi
swakunanaMber
engwa,Mashava,Zv
ishav
anenenzv
imbodzakadzi
pot
eredza
panzvi
mbopemombey eumainey
echi
manda.
 Iy
iy ai
urawa i
riyemadzi
mbuya,mainyakut
umbura ndi
vov ai
ona nekugov
ewa
kwenyamayachov
achibat
sir
ananev
amwemadzimbuy
awasha.
 Bandauko r ai
puhwa mukuwasha kubudi
ki
dza nokumuny
ai, zhi
nji v
ody
a
vachi
ropaf
adzamhurit
svai
yi
.

Mbwazukur
u
 I
mbudziy
aibi
swanomukwashazukur
ukunambuy
avomudzi
maiwake,maiv
amai
v
ake.
 Yair
ehwambuy
aav
avaf
akubudi
ki
dzanour
wer
ehwev
anav
emuzukur
u(v
aiudzwa
kun’
anga)
.
 Vazukur
uvai
nour
ayambudzi
iyi
kumushakwambuy
aav
akanakwemuni
n’
inawav
o.
 Mbudzi iyiy ai
ve mur
ipo kuv
adzi
mu v
okwaamai kut
ivachenget
e i
mba
yemuzukur
ukwasha.

Mombey
our
edzwa
 Yaibvi
sir
wa vay
av akazosar
orer
wa nambuy
a,t
ete,mai
ninikana mai
gur
u mai
nyakutumbur
avafa.
 Ndey
ekut
endamai
vasar
avachi
rer
a.
 I
nogonakur
ehwakuny
angemushur
emer
oor
amai
vay
any
akur
erav
afa.
 Yai
bvi
sir
wawo kut
enda cher
o munhukadzi anosar
orer
a nher
era zv
isi
nei kut
i
mukomana.
8)MUROORA
 I
zit
ar inopihwa munhukadziakaroorwa nevanhu vekwaakar
oorwa vanot
i:baba
vemurume,madzi koma nevanin’
ina v
avo,maiv omurume wake nemadzikoma
nevanun’una vavo,uye hanzv adzidzake nokutindi vo var
oodza mukomana
nokumupapf umakanakuv echipandachake.
 Vanambuy
anav
anasekur
uvanomut
orasemuzukur
u.
 Madzi
komanev
anun’
unav
omur
umev
anomut
orasaamai
gur
ukanamai
nini
.

BasaGur
uRomur
oor
a
 Anosungani
dzaukamapakat
ipemhur
iyekumur
umewakenemhur
iyokwaakabar
wa.
 Anosungi
rwakukudzamhur
iyekwaakar
oor
wanokui
ber
eker
avana.

Kuuy
aKwemur
oor
aMumusha
 Kanaachingearoor
wa,kut
izakanakut
izi
swaanet
engeat
ovemur
oor
a,zv
epf
uma
zvi
nozoonekwa.
 Mushure meroor
a madzi
tet
e namadzi
mbuy
a v
aimupur
urudza mur
oor
a/kana
kukandagot
si.
 Vai
endanet
swandadzeupf
unehukuy
ousav
i.
 Vai
svi
kamumbamamai
vomusi
kanamangwanani
kanazuv
ari
changony
ura.
 Vanof
ukidzamuroor
anemuchekav
opurur
udzakanakukandachumamuhur omake
vopur
urudzakur
evakut
iwav
eweduzvachose,
tav
anamai vanot
ibi
ki
rasadza.
 Vaizosungunur
at swandadzi
yedzeupf
udzangadzakasungwa,v
oswer
a,nokur
ara,
vodzokerazvavo.
 Vai
dzoser
wat
swandadzav
odzav
enenzungu,
nyi
mo,
tsenza,
cher
ochi
ri
po.
 Kukandagot
sikur
evakut
imur
oor
aambouy
awokwav
ovamuonechi
so.
 Murooranev
anun’unanat
etevai
endawonet
swandawodzav
onemur
iwov
onov
atawo
nekuswer
a,vodzokawokwavo.
 Vai
zonohwi
ri
rodzokakuzomuper
ekakuv
arumev
akemushur
emekanguv
a.
 Mazuv
aanozv
avekui
twamushur
ememuchat
o.
 Vanat
ete,madzi
mbuya,madzikoma,v
ani
n’
ina,v
aper
ekedzi (
muzuv
a r
anhasi
)
vai
svi
kanemwengakwat
ihunder
ere.
 Vat
etendi
vov
anengev
akaber
ekamuzukur
u.
 Vamwev
anengev
akat
akur
ambat
yanemi
dzi
yoy
emwenga.
 Mwengaai
fuki
dzwaj
i
raj
ena.
 Anosv
iki
rakunz
ekwemushawav
amwenev
ake.
Kupur
urudzwaKwemwenga
 Hav
api
ndi
mumushav
asi
nakushonongor
wanhanhoy
ogay
ogay
avanot
ora.
 Vav
emumbamunhuwoseanodakumuonaai
toshonongor
a.
 Vat
etev
aiz
omuf
ugur
amunhuweseamushonongor
a.
 Vanhuv
amat
ivi
osev
ozi
vi
sanakut
indi
vanaani
,voomber
ana,
nokubi
ki
rana.
 Mur
oor
aanoshonongor
wakut
iady
e.
 Mangwananivaroor
av anot
svai
ra chi
vanze v
achi
ungani
dza zv
itut
u zv
amar
ara
zv
avanohor
erav
ashonongwa.
 Vanonocher
amv
uray
avanot
uranekushonongor
wa.
 Vanoi
dzi
yisakutivapevanasekuru,madzi
mbuya,vanat
etekut
ivagezenesi
poy
avo
namafut
av achi
shonongor
wa.( karemafut
aayandoayaemuchi
nu).
 Vai
zot
svagawohuni
dzai
shonongor
wazv
ekut
ivadzi
tur
e.
 Vaichi
zobi
kasadza(
mapombwe)nej
ongwer
avauy
anar
o,r
oshonongor
wazv
ekut
i
ri
dyiwe.
 Vasi
pov
aizongopuhwawomv
urapav
anouy
avachi
i
shonongor
a.
 Mushur
e metumaz
uv avaper
ekedziv
anoenda,uy
u mur
oor
a azopi
wa kumur
ume
wakemushur
emevhiki
.
 Murumeait
opachipet
ochembudzikunasamushakut
iakumbi
rekupi
hwamukadzi
wake,uy
oaizopi
wanavat
ete.
 Murume ai
zoshonongora mukadziwake kutivator
e danho nokuzovat
avose,
oz
omupawochipetochinonzi
gomwe(mbudzi)chaai
zorat
idz
avaber
ekivake.
 Mur
oor
aai
zour
ayi
rwambudzi
kanamombenaat
ezv
arav
ake.
 Ai
gar
amumbamav
amwenekusv
iki
raabi
ki
swa.

Kubi
ki
saMur
oor
a
 Mushur
emegor
ekanakudar
ika,
vachi
mir
ir
akut
iai
temwanawekut
anga.
 Aigar
ir
amo kut i adzi
dze kubat
a i
mba nav
akur
u, mur
umewo achi
dzi
i
dzi
swa
namadzisekur
u.
 Vaizovaki
rwa imba, v
amwene nav
anat
ete v
omugadzi
ri
ra mi
dzi
yo i
nodi
wamo
nezvekubi
kazvacho.
 Kudyakwomusiuyukwaibi
kwanehukunaiwomadzitet
ekanamadzi
mbuy
a,v
opa
muroor
a,akady
aanengeat
ambi
rai
mbay ake,nomut
iachi
zvi
oner
a.
 Vakadzi
vechi
pir
ivai
biki
swav
achi
bvamav
ahosi
,kwet
emav
amwene.
 Mur
oor
aai
zof
ambaachi
pir
akut
iav
enembaachi
piwazv
okudy
akanazv
okushandi
sa.
 Ai
zopi
rakumushakwakear
ongedzer
wazv
ezv
ipo.
 Anenge av
erengwawo senhengo y
akazv
imi
ri
ra panhi
mbe nemamwe mabasa
enhar
aunda.
 Pasur
udzemur
umedzi
nengedzouy
akwaar
i,ozogov
erawov
amwene.
 Anor
ambaachi
i
tir
avamwenenav
atezv
aramabasaaai
simboi
ta.
 Mazuv
aano,
vav
ekunochat
a,musi
kanaanoi
ti
rwaki
cheni
pat
i,achi
pihwami
dzi
yo.
 Zv
ekumbonogar
a kwav
amwene zv
ichi
rikui
twa kuny
ange nev
emumadhor
obha,
munhuozobi
ki
swa.

Chi
roor
a
 Kut
ukahanzvadzidzavar
ume,v
anavadzopamwenehanzvadzidzaamaivemurume,
nav
anasekur
uv evarumevav
okunoi
twanavar
oor
a,v
achiv
anemer amukuseka.
 Vanogonakuf
oonor
achokwadi
chi
singagoni
kubudi
tswanev
amwe.
 Vanoudzwahav
atar
isi
rwi
kut
samwa,
cher
ozv
orwadzasei
.
 Izv
izvinoi
twa cher
o pav
asangana:pamuchat
o,par
ufu,panhi
mbe,pamut
ambo
zvi
chi
ngodaro.

Par
ufu
 Panoi
twachi
roor
achekugezamuf
i,kumupf
ekedzanekumuzor
amaf
uta.
 Vanot
ukamuf
inekumunemer
asomupeny
u.
 Vanosungav
afi
rwat
umi
chekat
uchenat
wav
anobv
isav
ashonongor
wa.
 Vanokur
amugwagwawekuguv
a.
 Vanogonakut
orazv
ipf
ekozv
emuf
ivachi
teedzer
azv
aai
i
taachi
rimupeny
u.
 Vanot
adzi
samuf
ikubudapamusuokut
ianov
igwakusv
iki
rav
ashonongor
wa.
 Vanonocher
a mv
urai
noshandi
swa kugadzi
ra bv
irov
otanga v
ashonongor
wa kut
i
vat
ure.
 Panour
ayi
wachi
pfuy
ovanopi
hwabandaukor
avo.
 Ndi
vov
anosv
inaur
anekui
tar
imwebasar
ese.
 Vanoi
tasev
ari
kut
ofar
akur
ikur
erut
samar
wadzoer
ufu,
asi
vachi
tochema.

9)MUKUWASHA
 Munhur
umeakar
oor
amwanawav
ari
dzi
,nababav
akezv
akar
e.
 Hanzv
adzi
sikanadzanyakur
oor
avakuwashawo,
pamwenemadzi
sekur
uany
akur
oor
a,
madzi
komanev anun’
una.
 Kunedzimwenzv
imbo ny
akur
oor
amwana,asiv
amwev
esev
aripamusor
o apo
vakuwasha.
Zv
aanot
ari
sir
waKui
ta
 Anotari
sir
wakubatsi
rav
aber
eki
vat
svaav
aposeposepav
anodar
ubat
sir
o,pamuf
aro,
pakusuwanapanhamo.
 Pakushany
aai
fani
rakuendaakabat
achi
nhu.
 Panhamoy
evaber
eki
aigonakukumbi
rwakut
iabi
semombey
enhev
edzo.
 Anotar
isi
rwakuremekedzavaber
ekiav
a/kubv
apachipet
ochechi
uchi
rochepakur
oor
a
neposepaanosangananavoanot
angakuuchi
randi
ye.
 Anot
ari
sir
wakunot
svai
ra,
madotaepadar
epavatezv
aramushur
emekubv
unzi
raasat
i
at
oramudzimai
wake,mushur
emekukandagotsi
.
 Anotari
sir
wakuvakadzi
mba,kudzipfi
ri
ra,kufuzhazv
iyopaj
akwara,kuveanotanga
kushanda panhi
mbe i
pizvay
oy avatezvar
a,kubata ki
yipabasa rese r
enhi
mbe
neparuf
u.
 Anogonakunzi
api
ndenemunhumuguv
a.

10)
MASUNGI
RO
Zuv
arokusungi
rwakwemudzi
mai
 Vekumukuwashavai
tivasvi
kanembudziv
ambodzi
sungi
ri
ramukundaoi
samuput
i
pamusuopembayevabereki
.
 Vanozotivaber
ekiv
achi
buda,mukundanemur
umev
achi
pinda,v
esev
achi
svet
uka
muputiuyu.
 Vav
emukat
imukundaot
oramuput
ivaber
eki
vopi
ndaasi
hav
akwazi
sani
.
 Vakuwasha vouray
a Nhongo iy
a v
otor
a kachi
ropa,t
uur
a t
utet
e nechi
shav
a
zvekushumi
sa,y
ogochwayody
iwa.
 Mbuy ayapedza ur
ayai
bika ny
ama shoma y
akasangana nomushonga y
ody
iwa
nesadzanezviy
o.
 Babavaiguramusov
avonongany
amav
opamukuwashaogashi
ranamaokomav
iri
asi
ngauchir
i.
 Vai
i
tazv
imwezv
okumukundawav
o.
 Mai
wov
oit
azv
imwezv
ozv
ait
wanababakuv
ana.
 Vai
zozv
igur
ir
avody
a,v
ozopav
anaav
akut
ivachi
pedzi
sa.
 Mushur
emezv
ivanochi
kwazi
sananekuchi
gar
isana.
 I
mwey
osey
ozobi
kwazv
ayonesadzav
anhuv
ody
avachi
far
a.
 Mazuvaanopanzv
imbopomuput
ipav
ekut
engwaj
i
rar
akanakar
inozosonwahembe
naambuya.

Kusunungukakwemudzi
mai
 Mushurememasungi
ro mukadziai
zosar
aachi
pihwami
shongay
emasuo naamai
vake.
 Az
osunungukav
aizi
vi
sav
aber
eki
vemur
ume.
 Mukomanaai
nzi
,“...
kwauy
akaut
ate”
,musi
kanaonzi
,“...kwauy
awokahuy
o”.
 Vanany
amukutav
air
idzamhur
uru kamwekanaar
imukomana,nemhur
uru mbi
ri
kumusi
kana.
 Mwanaai
sabudamumbakwemazuv
amanomwekut
iasi
mbenokudonhaguv
hu.
 Ny
amukut
aai
puhwawomur
ipo.
 Nanhasimasungi
roachir
ikui
twamhur
imbi
rii
dzidzi
chi
far
ahadzonekudy
any
ama
i
sinamushongakazhi
nji
kacho.
 Vasi
nami
shav
anoi
ti
ramunomudhor
abhav
obv
avat
our
ayambudzii
dzidzosedzi
ri
mbir
i.
 Vamwev
avekui
tamabhebhi
shawaokupamut
ekedezv
ipozv
okushandi
sapamwana.
 Kar
enanhasiv
anhuv
aiuy
a/v
anouy
akumakor
okot
ovakabat
azv
ekubat
sir
amut
ekede
pamwana.

11)
MIDZI
MU,
MHONDORO,
MASHAVI
,NENGOZI
 Vanhuvatemavanot
ender
akutimunhuakaf
aanogonakut
aur
anev
apeny
ukubudi
ki
dza
nengozi
,mudzi
mu,shav
ikanasvi
ki
ro.
 Ukukunengekut
ori
kupi
rakwav
okunaMwar
isezv
inongoi
tawozv
imwezv
itender
ozv
ese.
 Mwarianozikanwawo saZame,Mar
iga,Nyadenga,Musi
ki
,Chi
kar
a,Mat
angakugar
a,
Musi
kavanhu,Wedenga,Samasi
mbanaSamatenga.
 Mwar
ianopi
rwauy
uhaaonekwi
.
 Vakur
uvanot
ivai
gonakumunzwaachi
taur
aar
ipamut
iusi
nazi
ta.
 Vai
kwani
sakuzosv
ikakunaMwar
ivapot
eranekumi
dzi
mu.

Mudzi
mu
 Vai
timudzi
mundi
wour
ipedy
onaMwar
i.
 Pakupi
ravait
anga kushuma muteur
o kumushakabv
u ane guvar akapedzi
sir
a
kut
ambwa,
v orambavachi
donongor
avashakabv
uvosevav
anozi
vanamazit
aav o.
 Vozot
ivasv
itsi
rwember
ikusv
ikakunaMwar
i.
 Vaipi
ravachi
tendamidzi
muy av
onezvakanakazvavai
ti
rwa,vachi
i
tukakanapav
e
nenyat
wakanakutiv
achii
sumakanapai
nechavai
dakuzi
visa.
 Vai
wanzoshandi
sador
onef
ody
apakupi
raapa.
 Mudzi
mumwey
awamadz
isekur
u,madzi
babanemadzi
tet
eakoanof
aor
over
waguv
a.
 Mwey
awemudzi
muunogonakugar
apamunhuwawadawozopot
auchi
svi
ki
rapaar
i.
 Munhuuy
uanonzi
homwe.
 Pabi
rapakaur
ayi
wamombehomwedzi
nogonakusv
iki
rwadzononwamusi
ya(
ropa)
.
 Mhuriy ogayogay ai
fani
rakuv
enemukonowemombewakadi r
wamudz i
muwai nzi
mukono wedi ramhamba,apo pai
gar
a mudzi
mu unozosv
ika pahomwe panguva
yakakodzera.
 Mhur
iyai
tar
isi
rwakupot
aichi
i
tir
ami
dzi
mumapi
rapesepazv
aikodzer
a.
 Mukonowaipotauchinet
sakanavadzi
muv odaropawour
ayi
wa,kodi
rwaumwe–
ny
amay achoyai
shevedzewamunhuwese,
yezvi
rangoy
odyi
waisi
namunyu.
 Mwanawemwanakomanaai
gonakur
ever
wazi
tar
amaiv
ababa,obv
aav
ahomwe
yambuy
avake.

 Mhondor
o
 Mhondor
ozv
inor
evamunhuanosv
iki
rwanemudzi
mumukur
uwedzi
nza.
 Sezvounengewakami r
irarudzir
wosehaugar
ipamombesemudzimuwemusha,asi
musangour ipashumba,wozosv i
kahawopahomwei nodai
dzwakunzimhondor
o
kanagombwe, anowanzovemadzimambo.
 Basar
emhondor
onder
ekuchenget
adzi
nzar
ose,
kuny
angakunay
isamv
ura.
 Madzimambondi
voait
ungamir
irakubi
kwakwedor
oremv
urai
ri(
mukwer
era/
mut
oro)
akat
ungami
ri
rwanemhondor
o,sesvoai
vepasi
payo.
 Mhondor
ondi
dzodzai
bvumakut
imunhuav
emambo.
 Mhondor
odzi
ripamusor
owopemi
dzi
munen’
anga,
sanaChami
nukananaNehanda.

Shav
i
 Mwey awemushakabv
uunogarapamunhuwawada,zvi
sineinekutii
hamauchi
it
akuti
munhuuy uaveneumweuny anzv
isehwekuv
hima,kupf
ur a,kuvesa,ur
oyi
,umhondi
neunzenza.
 Ri
not
ozogonakusi
yi
ramwasokut
ikubv
akunamai
richi
endapamukunda.
 Kuti munhu azoziva kuti ane mwey a wekushav
a anor
war
a of
ambi
rwa.
Anotozoudzwakut
ianeshav
iri
nodakubudakun’
anga.
 Anonziabikedoronekugadzi
razv
ombozvi
nodi
wapabasar
ekushav
akwer
udzi
rwake,
semicheka,bakat
wa,chumakanandar
ir
a.
 Pabi
rai
roshav
irai
zobudar
ichi
rondedzer
amashandi
roar
aizoi
ta.
 Akai
pahaai
taur
aui
pihwawo,
hwai
zongoonekanokui
ta.
 Mamwe mashavianonyat
sozi
vikanwa ndeechipunha nechi
tsi
nha r
inov
a shav
i
r
epf
erekanar
echi
nzv
iri
noi
takut
iagarwaasaroorwekanakuroora.
 Mamwendeanot
irej
ukwa,
rezungu,
remasi
i
nda,
remasi
mir
ongo,
remadzv
iti
,rebv
eni
,
r
ezenda,
rechi
ngwemenamamwewoakadar
o.
 chiKr
ist
u chakai
ta kut
irudav
iror
wev
anhu mumashav
iruder
ere,asiv
achi
ri
ko
vanodavi
ramaari
.

Ngozi
 mwey
awemunhuakaf
anef
ir
oisi
nakunakakanakut
inekupondwazv
emambune.
 Mweyauyuunodzokakumhur
iyemhondiuchi
pami
nyamanenduf
udzi
nouy
anenzi
ra
dzi
nonet
sakunzwi
sisa.
 Vamwev
anoedzakut
sipi
kangozi
nemushongaasi
hai
per
i,i
not
odakur
ipwa.
 N’
angandi
dzodzai
udzav
anhunezv
engozi
nekuv
abat
sir
akui
ri
pa.
 Zvengozi zv i
nongofambirana nemut emo waMozi si wokuti,“ Usaur
aya”
, uy e
MuBhai bherimoti
zve,“
Ndi norovavananokudakwezvivizvamadzibabaavokusv i
ka
kurudzirwetatunerwechinar wevandi
novenga...
”,nekutiinogonakunyenyeredza
nyakuit
ay onangananevanav akenehamadzake.
 Hanzingozii
nony
any
aut
urundey
emukadziaur
awaai
nepamuv
irikanaachi
siy
a
r
usvava.
 I
mwewoi nonet
sandey emut
orwawamusi ngazi
vir udzirwake,anogonakungeai v
a
mushandi,nokutikunyange moda kur
ipa hamuzozi vikwekuenda,y obuda y
ave
yechikwamboyatakaonamumashuresenzir
ay okuroorat i
chi
bisamukadziwengozi.
Onaizvenyay
ayaZhuwaopapeji133.Kut
sinhir
any ayay echi
kwamboi y
i.

MabasaeChi
kwambo
 Chaigona kuv e nhar
ir
ir
e nokuv
e mudzi
vi
ri
ri wemhur
i, ndosaka v
amwe
vachizochi
tenga.
 Hanzichai
gonakubvunzambavhakuti
,“ko,gej
oreduwav
ekuendakupinar
o?”
,ir
i
mibvunzoi
rikubv
unzwanegudo,
jongwekanaimwewomhuka.
 Atengachi
kwambokun’angaaigonakupihwaurimushongaur
imuchi
dendekana
gonarai
swamishongai
notogonakungei
ineropar
omunhu.
 Mut
engi
akaf
a,chi
kwambochai
zosar
achi
chi
net
sav
emhur
iyake.

12)
N’ANGANEVAROYI
 N’
angai
nouka,
kanakushoper
a,kanakur
apa.
 I
mwei
nogonachi
mwechet
e,zv
ivi
rikanazv
ose.
 N’
angadzi
noshoper
adzi
noshandi
sahakat
a.
 Hakat
adzi nogonakungedzi
rishomwedzemitikanadzakav
ezwakubv amumi t
i
Makwatiehambakanaezvimwezv i
sikwazv
emumvurai
notimuraka,mukomber
wa
kanamutohweuy e.
 N’anga dzi
nogona kurapa zvose nokur
oya, saka dzakazonzi “
wit
chdoct
or”
nevaRungu,
kunyangei
vovasi
ngari
devachi
dakunzichi
remba.
 Pamusoropekur
apadzai
gonawokudzi
vi
ri
rav
anhukut
ivasav
igwenemwey
ayakai
pa,
kanavav
engi.
 Dzaipawo tsananguro dzokut
iseimurwere ar
wara kana kut
iseimuf
iaf
a,
kubudiki
dzanekutsamwakomudzimu,
uroy
ikanamashav
i.
 Dzimwen’angadzi
not
osv
iki
rwakut
idzi
i
tebasadzi
chi
bat
sir
wanamakumbi
,dzi
ri
padar
epadzo.
 Dar
er i
noshongedzwa nezvi
nhu zvi
not
yisa semat
ehwe eshumba,gar
we,ber
e
nei
ngwe,
uyenemat ezeehamba,
hakanezvimwe.
 Munengemunemakonaneny
angadzakasi
yana-
siy
anakui
ti
rakut
ivar
apwav
abv
ume
kut
iin’
angay
echokwadi
.
 Umweun’
angandehwedzi
nza.
 Umwehunobv
amukumbot
orwanenzuzu.
 Umwendehwekut
enga.
 Umwendehwemashav
i.
 Munhuwezer
aroseanogonakuv
en’
angaanongopf
ekanhumbi
dzoun’
anga.
 Hakat
adzi
nemazi
taanot
i,nhokwar
a,kwami
,chi
tokwadzi
mauy
echi
rume.
 Mhondor
ondi
dzodzai
tyi
wanen’
anga,asiv
anhu,kuny
angemadzi
she,v
ait
yan’
anga
vose.
 N’
angay
ait
onot
svagawor
ubat
sir
okubv
akunei
mwenekut
izv
ainzin’
angahai
oni
zv
emumba.
 Nhasiuno vazhi
njihavasi
sina r
udavi
ro mun’anga nemhaka y
eruzi
vor wekurapa
ner
weScience ner umwewo r uzi
vo r wakauya nav aRungu r wunopundutsa
semafet
ir
eza.
 Vamwev achi
rikuvimba nen’anga munezvimwezv i
rwer
ezv i
nononzihazvi
rapi
ki
kuzvi
pat
arasezv i
nouyanokutsamwakwav ashakabvu,kanakut
iupenyuhunoramba
huchi
shat
azv i
singatsanangur
iki
,uyekanavachidakunzwakutichi
ichauray
ahama
yavo,
kanakutiipenge.
 Mamwemabasaen’
angaakai
paseekugadzi
ramheni
.
 Dz
imwedzi
nony
epa,
sokuny
epakut
idzat
sipi
kangozi
ipopasi
nachadzai
ta.
 Dzi
nonzi
zvedzinogonakur
ibhamunhu oi
tat
saona,kupamunhu zv
itsi
ngakana
mushongawekuroya.
 Dz
inopazv
evanhumi
shongay
emi
pfuhwi
ra.
 Dz
inogonawokumut
sangozi
.
 Dz
imwehadzi
bvumi
kut
ipanehashay
adzi
singagoni
.
 Dzi
notyi
sidzi
rav
anhu dzi
chi
shandi
sa r
uzi
vor
wadzo r
wezv
emhondor
o,mi
dzi
mu
nemashavi.
Zv
ipet
oZv
en’
anga
 Badzandi
chochi
pet
ochokut
angachekut
in’
angai
dekunzwazv
ichemozv
emunhu.
 Chambachef
ody
andochai
tev
erakut
isekur
ukanambuy
avakagar
an’
angav
asut
swe
nef
odya.
 Kwai
diwawo huku y et
samut
ombo y
ekur
ipa kut
emwa ny
ora nekut
svagi
rwa
mushongamusango.
 Huku y
etsv
ukamukanwa yai
vey ekugez
esa mukanwa men’
anga munot
svuki
swa
ner
oparemurwer
epakur
ikwevanemurumikopai
nengey
atemanyor
a.
 Kanan’
angay
aizoi
tazv
okunor
api
rapambay
emur
wer
e,y
aidamusumudzo.
 Yasv
ikay
aidawohukuy
eder
ere.
 Yapedzakur
apandopay
aizodawoShano,zv
isi
neikut
imur
wer
eoper
aher
ekana
haana.
 Zvi
petozvaigonakuv
ezv
iri
mwa,f
ody
a,huku,mbudzi
,mombekanamukadzikana
hoshayakakuri
sa.

 Var
oyi
 Vamwev
evanhuv
anokonzer
akusagadzi
kanakuv
aShona.
 Vakawandav
avov
akadzi
.
 Ukapumhamunhuur
oyi
unosungwa.
 Vanonzi
vanoshandi
samwey
ayev
aShakabv
u.
 Hanziv
anof
ambausi
kuv
akat
asv
amaper
e,v
achi
fukunur
azv
itunhakut
ivady
eny
ama
yev
anhu.
 Hanzi
vanogonakut
asv
avamwev
anhukuv
ait
asemabhi
za.
 Vanochi
va zv
evamwe kana kuur
ayav
achi
shandi
sa zv
idhoma kana zv
ishi
rikana
muchetur
achaiwo.
 Mai
ti
roav
oakangof
anananeev
ayav
anonamat
asat
ani
nhasi
uno.
Ur
oyi
 Kunav
aroy
ivamadzi
nza,
vokur
omba,
vemuchet
uran’
anga,
uyev
anor
oyanezv
ii
to.
 Var
oyivedzi
nzav anotokuur
ir
wanamadzi
maikanamadzi
mbuy
aav
oiv
ovasi
ngazi
vi
kut
ipanezvakav
agar a.
 Mukadziuyu cher
o akawana kun’
anga kwaanoudzwa zv
eshav
irakei
ri
,haagoni
kur
ir
amba,sezvokurir
ambakuchi r
evarufukumwanakomanawedangwemushure
mekutambudzwakukuru.
 Atambi
ra shavi
,rinomumut
sa ari mushwi nenguv
a dzomur
ir
azi
zi oendeswa
kumakuvakunedzi
mweshashadzekur
oya.
 Zvit
opota zvinomudzi
idzi
sa kutasv
a munhu kana ber e zv omupa zv ombo
zvokushandi
sa semushonga wamadziki
ri
ra,muswe weber
e nechi
oko chemunhu
akafa.
 Ai
zopi
wabasar
ekuur
aya,
sokut
imunhuanonzi
anodada.
 Apuhwa basa ai
bva adenha munhu uya kut
iur
oyihwake hugobat
a mushure
mekunge agumbuki
ra mur oy
iaridza t
samwa,iy
oi nov
a mur i
dzo wekudai
dza
mashavi
.
]
 Shav
iraunzwanemur
idzor
aimut
samur
oyi
anor
oyamuv
engi
war
o.
 Muroy
i,kanaarimukadzi,ai
pfungai
dzi
ramur
umewakemushongawamadzi
ki
ri
ra
osi
yaaradzi
kadur
inemurume.
 Pamushapemuv engianoi
tazv
ekuny
angir
akusvi
ki
raav
epamusuoapoanodeketer
a
midzi
muy emuvengiwakekutiimuregeachi
i
tamabasaakeakai
pa,asiachi
taur
a
kungear
ikudazvakanaka.
 Maper
enezv
imbwananazv
akehazv
ipi
ndi
nay
emumusha.
 Musha wose unor ar
a wakachenget
edzwa nevadzi
mu vepo,saka akangonanga
pambakanakut adzakutaur
aaionadzivaonyenyer
edzamusha,kanakuonakunze
sekwoidza ot
iza,kana kunzwikwa nevar
erev obuda vomur
ova nekumur ov
era
chipi
ki
ri/
mbambomumusor oadzoker
akwakeukoanonofi
ra.

13)
NHI
MBE/
HOKA/
GUMWE/
HUMWENEMI
SHANDI
RAPAMWE
Chi
iChi
nonzi
Nhi
mbe?
 Mushandir
apamwe waiit
wa mumana r oga roga panguva ipi zvay
o y egor
e
nechi
nangwachekubat
sir
anamabasaakaitasekushanyura,kusakur
a,kudunhur
a
nokuunda makombo,kucheka,kukohwa,kupura,kuvaka,kutanhaur
a nzungu
nemamwewomabasa.
 Vanhuv
osev
ait
ari
sir
wakuendesav
anhuv
avi
rikanav
atat
ukwadani
rwanhi
mbe.
 Nyanhimbe anotar
isi
rwa kupa v
anhu dor
o r
ekuzopa v
anhu kut
ivamwe
nokuvabi
ki
rawosadzaneny
ama.
 Anoi
ti
rwabasar
aizomut
orer
amwedzi
kanakupf
uur
aar
ioganemhur
iyake.
 Mubhadhar
okwai
vakuzouy
irwawokunhi
mbey
akokanachi
j
anachakochasv
ika.

Mar
onger
woenhi
mbe
 Sabhuku/samana aishumi
rwa urongwa hwenhi
mbe kut i mazuv
a enhi
mbe
dzakasi
yanaasabat
anauyekut
ipadar
ikwezuv
apakat
ipenhi
mbe.
 Kwai
zobudav
air
ikanav
atat
upamhur
iyogay
oga.
 Uwanduhwaabudahwai
zot
siv
iwanany
anhi
mbekanaoendawokwev
anhu.
 Dor
orai
ngomwi
wanav
ayav
abv
azanov
oga.
 Vadokonev
akadzi
vechi
diki
vai
mwabi
ti
,mangi
sikanamaheu.
 I
nhi
mbey
okupur
azv
iyo,
mhungakanamapf
unde.
 Jakwarar
aiv
enedonzogur ur
okupur
a,asirai
pawomukanakumunhuwosewekui t
a
muchohwe, kunove kut
aura kwej
ee kungait
wa pachisahwi
ra, asi paj
akwar
a
kuchi
ngoi
twanecheromunhupasi
naanofanir
akugumbuka.
 Kuv
epokwev
any
ari
kani
hakut
adzi
sikui
twakwej
ee.
 Jee i
rirai
i
twa mukuimbwa nomukudeket
erwa zvi
noyevedza.(onaimuenzani
so
wedet
embor akany
orwanav
al.M.Zvar
evasheri
nonziShashadzeChimbopapej
i152
–153).
 Detemboi riri
nonyat
sobur
itsanyayadzechokwadidzet
utsi
katwakai
pat wunoi
twa
nevamwev anhuvemuchaungaichi
,sokut
ikuba,kur
oya,kut
uka,makuhwa,usi
mbe,
kunyengedzanetwumwewo.
 Hapanamazi
taai
taur
wa,
asi
munhuai
zvi
zi
vi
ra.
 Asv
otwaai
pindur
ir
awomuj
eei
ri
.
 Kuimbavachi
deketer
apakupur
akwaii
takutiv
ashandiv
akanganwebasar
avar
ikui
ta
nekukur
udzi
rakuti
pashandi
wevasi
nganet
i.
 Vakuwashandi
vov
aif
uzhazv
iyokubv
amut
sapi
vozv
ipar
adzi
rapar
uwar
e.
 Ndi
vozv
evai
zopur
amupur
owekut
angabasakanasahwi
ra.

Mamwi
rwoedor
opanhi
mbe
 Mushur
emekudy
amuzv
ipani
kanazv
ikwat
andopav
aipuhwador
ozhi
nji
.
 Mukadziwasamushakanaapedzakudirador
oir
izv
ichi
nzinhi
mbei r
ikomangwana,
ai
torachi
pfukochai
nzichomusumoopakumurumewakechekurev
akut idor
orai
bva
odeedzavakur
uvakewokutivamwevose.
 Aizopuhwawohokesoy aai
zonopasabhukukanakutisamanakumuudzakut
idor
o
rai
bva,vomwawonav ar
umev akuruvakur
uvomumushaumu, nhumey
obvayat
umwa
kunorevahokai
yi
,vanhuvorar
av azi
va.
 Mangwanav aimbot
ishandeivachangosvi
kakwechi
nguv
avobvav ombopi
hwahar
i
yokutanga i
nonzichi
rar
amatsa/chi
kurur
amabhachi
,apo mushandiwoga woga
anofanir
akuwanamukombe.
 Vai
dzoker
amundimakusvikamasikat
ivody
asadzaneny
ama,v
obv
avabur
it
sir
wa
dor
ozhinj
i,
var
imuzv
ikwat
a-zvi
kwat
a.
 Chi
kwat
achogachai
wanahar
iyachoi
sinazi
ta.
 Vakadziv
aipotavachi
tipakunwa mukombe wavovai
sapedza vachi
i
sa r
asar
a
muhombero,ner
imweravai
piwanav
arumekanavar
amuvavov ai
i
sawomuhombero
mavo.
 Vai
nwav
achi
taur
any
ayadzi
noset
sa.
 Vapedza vai
shandazve kusv
iki
ra zuv
arovi
ravopuhwa har
iyokupedzi
sirayai
nzi
mharadza/mharadzamusasa,iy
oinengei
rimhi
ri
mohur uchaiz
vo,iyoyaishumi
wa
nasahwir
akananomukuwasha.
 Vapedza,
vanhuv
aipar
ara.
 Vaur
utsiv ai
siy
irwawo har
imbi
ri
/nhat
u dzav
aizonwa r
echi
mangwana v
apedza
kuur
utsa.
 Ruzhi
njir
waparar
akwaibur
it
swahariy
ainzindiki
/chi
dyav
ari
miyaipuhwasamusha
kut
iagozonwanamadzi
sahwir
anav
akwashav akechif
umichamangwanaachokana
manheruiway
o.
 Kwaibudawotsvamaokoy ai
veyavakadziv
osev
akabat
sir
apakubi
kador
o,y
avai
mwa
nhi
mbei sat
iyat
anga,kanakuti
yapera.

Mat
eker
woehar
iyedor
o
 Kanahar
iichi
ngeyaunzway
echi
ramat
sanemhar
adzazv
inonwi
wanev
anhuv
ose,
i
nopi
rwakunasahwi
ra.
 Ai
cher
amukombewokut
angaunonzi
mapet
e/wet
sineopamukwasha.
 Unot
ever
awai
nzi
mat
akur
ouy
owai
puhwamukadzi
auy
aakat
akur
ahar
iiy
i.
 Wai
zot
everawainzimatai
bay
a,wokushumisamukuruwechi
kwat
akut
itav
ekunwa,
wai
i
tazvokupi
rwakubvakumudi
kikusv
ikakumukur
uuyu.
 Wechinawainzimatur
ir
ouyowai
zot
urador
ori
yakuchi
kwat
achose,uy
owai
puhwa
cher
oharahwainengei
ri
po.
 Weshanuwainziwemucher
iweachacher
aachi
pav
anhuv
ose,achi
tanganemukur
u
zv
ichi
dzi
kanezera.
 Wekupedzi
sir
awainzi
mat
aipedza/
mukwengur
owai
puwamuzukur
ukanamukwasha,
kur
evakuti
yaper
a.
 Kanakui
ne,
imwey
aingot
evedzwazv
emi
kombei
yi
.

Donzv
oremushandi
rapamwe
 Donzv
orai
var
okur
imi
rwapasi
namubhadhar
o.
 Ri
mwer
aiv
arekui
ti
rwabasamuchi
nguv
anazv
isi
ngany
any
orwadzapanekui
tawoga.
 Mumar
uwanhi
mbei
chi
rikui
twa.
 Mumat
engany
ikamav
enev
ashandi
vanobhadhar
wav
akawanda.

Mi
mweMi
shandi
rapamweYepasi
chi
gar
eNdei
not
ever
a:
 Nhi
mbe
 Maj angano – si
yano nenhimbe kutiaiit
wa nemhur idzisi
ngadari
kishanu uy e
paisabikwador
o.Vai ngot
enderedzadzimbaidzivachii
tamabasaangav eekusakura,
kuchekakanar i
mwewo.Vai it
azv i
sungosezv enguva,nezv
ingangody
iwanav abasa
ava. Ai t
yor
achisungoaizotsi
viwawokanav anhuv avekwake,neusimbechai hwo
hwai t
sivi
wa.
 Majana/
madzoro – ai
i
twa pakuf
udza zvi
pfuwo muzhizha apo v
aibatana v
akati
wandeivachi
paimbanembadzor orokufudzazvi
pfuwokwenguv ay av
akatar
irana
kut
ivayavasi
nadzor
ovawanenguvayokushandamumi nda.

14)MUKWERERA/
GASVA/
MARENJE/
CHI
PWA
 Ibi
raremvuraraii
twakanamunhur
ukawawepedy
o,uy
ekanamv
uray
arambakana
kunonokakunay
a.
 Kuny
angemapi
raemv
uraay
aav
emashomaachi
rikui
twa.
 Chi
Kri
stuner
uzi
vor
weSci
encendi
zvozv
avekuny
any
oshandi
swakut
imv
urai
nay
e.
 Vanhu vavener
udai
ror
wushomakumakombwenemhondor
odzemv
urai
dzodzav
e
shomanana.

Mabi
ki
rwoedor
oromukwer
era
 Mambonesv
iki
rondi
vov
air
ongabi
rai
ri
.
 Nhumey
aif
ambamumamanaosei
chi
puhwazv
iyonembai
mwenei
mwe.
 Sviki
rorai
zodeket
eraz
viy
ozv
iyazv
onoi
swamumakuv
iakaomaai
zongony
ukamv
ura
yokuzvi
meresa.
 Zv
iyoapazv
inobat
wanembongakanachember
eisi
ngachazi
vimur
ume.
 Mushuremekumera,chai
goverwakuvakadzi
vechi
diki
kutiv
akuy
e,asi
vai
nzi
panguv
a
i
yiv
atsanyebonde,
chodzoserwakuchembere/mbongaiy
a.
 Var
umev
aibat
sir
anakut
svagahuni
.
 Chember
e/mbongadzochi
zobi
kador
ori
ya,
mvur
aichi
tekwanev
akadzi
vadi
kiv
aya.
 Rai
bva,
mushumowai
endakunamambo,
aizoupf
udzakusv
iki
ro.
 Vanhu vai
zoudzwa zuv
arokuungana pasipemuhacha kana mumakomo mune
zvi
pako.

Bi
rar
egasv
a
 Har
idzai
zoendeswakunzv
imboi
yiv
akat
ungami
ri
rwanamambonesv
iki
rov
achi
i
mba.
 Chember
e,kunyanya dzekumba hur
u,dzi
nengedzi
chat
amba dzi
chi
rasa nhembe
nekut
aur
azvi
tsv
erudzi
.
 Vasvi
ka vai
komber
edza muti
,sv i
ki
roroteketera kumidzi
mu,r ocher
a mukombe
unor
asir
wapasi,
var
umev achi
rov
agusvi
,ukuv akadzivachi
purur
udza.
 Mhondor
oyai
zomwa,
yacher
eramakombwemi
kombev
achi
dir
apasi
.
 Mushur
e mezv
irango i
zvi
,vanhu v
aizogov
erwawo dor
ovomwa v
achi
pfachur
a–
pf
achur
akut
imidzimuimwewo.
 Zv
asarazv
aidi
rwapasi,posi
yi
wachi
pfukochai
zosi
yi
wapamut
ipay
akanamubako
mokut
imhondorodzi
gouyadzomwa.
 Vai
zongoonachaomagar
egar
e.
 Paidandaurwa mbira zvekut
i sviki
ro rai
gona kusviki
rwa rot
aura kutivanhu
vakurumidzekuenda,sez
v omv ur
azhi nj
iyai
uya. Vai
togonakunayi
wav asi
nakure
kwav asv
ika.
 Svi
ki
roraigonakurevawokanapainemhosvahur
udzakaparwa,bi
rar
isat
irat
ambwa,
semakunakuna,vanhuvachovor
ipiswamombedzinoendakwamambo.
 I
mwey
aiur
ayi
way
ody
iwanev
anhuv
ose,
bir
arozot
ambwazv
aro.

15)
KUTANDABOTSO
 Bot
soibi
rarokupodzashungudzomuber
ekianengeafaai
neshungudzokut
imwana
wokuber
ekaakamurova,akamut
uka,
akamuurayakanakut
iakamusvor
a.
 Vaber
ekindi
mainababa,kozouyavat
ete,avovanofani
rwakukumbi
rwarur
eger
ero
kanavat
adzi
rwav
ori
pwav achi
tiv
apenyu,apaanobv
isanhendamur
andu.
 Vakafapasi
nanhendamurandu,anowirwanemat
ambudzi
koakai
taseay
a:mi
nyama,
ruf
u,urwer
e,net
saonadzakasi
yana-si
yana.
 Nhamo i
dzikanadzawandapamwana,kunoendwakun’
angakunobv
unzi
raobv
a
or
onger
wazvokut
andabotso.

Bot
so
 Mutandianopemha mbesa akapf
eka mamv
emv
e kana masaga achi
udza v
anhu
mhosvayake.
 Anengeat
andi
rwamusangonedunzv
ikunoi
tai
zvi
.
 Vakuru,
munin’
i
na,mukomawababa,amaikanat
etendiy
eanodeketer
akuhamayake
yakat
adzir
waiy
ikut
imwanaavekunopemhaachi
tsvagamubereki
waakadzi
ngi
ramo.
 Hama dzi
nomutuka,kudir
wa makoko kana madot
av achi
mudzi
ngi
ra musango,
pwer
ewodzichi
mushapuraneshamhudzi
mwenendandi.
 Anopot
edzami
shanet
sapoy
akeachi
i
mbar
wiy
orwemhosv
a.
 Anot
ukwaachi
i
sir
wambeumut
sapoy
ake.
 Asvi
kakumushaai
zopat
sanur
ambeudzi
yaachi
tidzor
udzir
umwepadzo,dz
orudzi
rumwepadzo.
 Zvi
yo zv
aizodeket
erer
wa kobi
kwa dor
o,kwour
awa mombe y
eusav
iyai
bvi
swa
nomut
adziuyu.
 Rai
bva,
aipf
ekedzwazv
emamv
emv
eake.
 Mudzi
muunochi
tukwakut
iuchi
reger
eramwana.
 Mut
adzianononot
wazv
enekukupi
rwazv
inet
svi
na,v
anhupav
anoswer
avachi
mwa
nokudy
aiy
easi
ngady
ikanakunwazv
ebi
ra,
asi
anot
opi
wasadzanemuf
ushwa.
 Kut
ambudzwaukundi
kokuchenur
wakwake.
 Zuv
arodoka,
anozopi
wambat
yadzake,
kur
ati
dzakut
iar
ipamhosv
ayake.
 Nhasi
unov
avev
ashomav
ari
kut
andabot
so.

16)RUFU
 Runouy
aapomwey
aneny
amazv
inopar
adzana.
 Har
unazer
akananguv
a.
 Kar
evai
nyany
ofav
ana,
avov
aif
anezv
irwer
ezv
avana,
nev
atananekut
ivai
ngev
akur
a.
 Jahakanamhandaravai
tiv
afavai
vi
gwanegonzo,t
sv i
mbokanachi
gur
ikanamugot
i
kuti
zvi
miri
remukadzi
kanamurumekut
imufiasapfuka.
 Vazhi
nji
vanof
amushur
emokur
war
anekupi
ndamut
saonadzakasi
yana-
siy
ana.
 Mazuvaanomhandar
anemaj
ayandi
vov
avekut
angi
rav
atanakuny
any
apamusana
pemukondomber
a.
 v
aShonav
anot
iruf
urweser
wunouy
anekur
oyi
wakananemi
dzi
mui
nengey
atsamwa.
 Kuny
angev
aroy
ivanonzi
vanour
ayamunhuv
atokumbi
rami
dzi
muy
akekut
anga.
 Vakur
uv anengev
anonyumwarufurwav
ozv
okut
ivanodanav
akakodzer
avov
aoneka
vachi
var
ongerazvav
anodakut
izv
iit
we.
 Hanzi
vamwev
angav
asi
sady
ivanody
achai
zvomusi
wokuf
a.
 Achangof
amufianopetwaachadzi y
a,kur
evakut
i,mazi
soakeanodzor
wapamwe
nemuromokutizviv
hari
ke,oradzi
kwaakatambar
arakanakugony
eswamakumbo,
uyumusoroworer
ekeswakurudyi.
 Apet
wa,shokoreruf
ur i
nozofambiswakunevakakodzer
avanot
ihama,sadunhukana
mambonev amwewo.Kumadzi tezvar
akunonori
dzwamherenechi
pet
ochehuku,asi
mazuvaanoy angov
emar indokungearimukundawavoafa.Kanaarimukuwasha
i
mherechetei
sinachipeto.
 Sadunhukanai
sheai
nor
idzi
rwawomher
ekwamambo.
 Mazuv
aanokwongoshandi
swar
unhar
endi
rwor
wony
any
oshandakuzi
vi
sazv
eruf
u.
 Vat
ezv
aravakaudzwanenharevanozopi
hwachi
petochavovasvi
kav
opi
wai
mba,
umomavanochemeramukundawavokanamukwashawavovar
i.
 Mazuvaanovehofi
siy
amudzvi
tiv
anoudzwawokut
imupi
wemv
umoy
ekumuv
iga,
uye
kut
izi
taraker
ibvi
swepamazi
taevapeny
u.

Kunor
adzi
kwaVaf
i
 Vamwev
anemakuv
aenhar
aunda
 Vamwewoemusha
 Mumadhor
obha,
dhor
obhar
egar
egar
inenzv
imboy
evaf
i.
 Kar
ezv
indumur
enev
akur
uvesev
aiv
igwapanei
vhur
akasi
mbar
epazv
uru.
 Madzi
shenemadzi
mambov
aiv
igwamumapakonemumakomo.
 Vacheche,v
achir
ikuyamwa netusvav
a kana magavamwedzimumapaninepedo
nenzi
ziuyevachi
vi
gwanechemberenevakadziv
akur
av oga,v
arimuhar
iuy
evar
ume
naamaivemwananavasv
ikipakuv
igwaapa.
 Vakadzi
vai
fawonepamuv
iri
vai
vi
gwawomumapani
nepedonenzi
zi
.
 Vamwe vaiv
hur
a dumbu v
obur
it
sa mwana v
omuv
iga v
akamur
adzi
ka padumbu
raamai
vake.
 Azvisungir
ir
aai
vi
gwamusiwachoiwoy
oasinakusvi
tswamumusha,v
achi
tyakut
i
vangapinzemweyawet
svi
namumushamumweakagarwanawo.
 Kanaangaar
isai
mbakanamaiv
ait
otangav
agadzi
ramwey
awakekut
ivamur
ove
guva.
 Hamay
omuf
iyer
opandi
yoy
ait
emer
ahamay
ayor
ukar
wakut
iguv
ari
cher
we.
 Mazuvaanomumadhorobhaharuchat
emwi
,sezv
omakuv
aemoachi
gar
aakacher
wa
kar
e,asi
mumamisharuchi
rikut
emwa. ]
 Guva remunhu r
inof
ani
ra kucher
wa musi wokuv
igwa kwake, zv
ikat
adzi
ka
ri
not
ori
ndwausi
kuhwose.
 Munhuanowanzovi
gwamangwananikanazuv
aronodokakwet
eror
ovanhongony
a
ar
imubhoki
sikanamumachi
ra.
 Marindaav anaaisanyanyodzi
ka,asiav
akur
u ai
dzi
ka,uy
eai
i
swahweda,kunov
a
kuzofedakurut
ivi
kwaizoiswamunhu.
 Mazuva ano hweda iy
iyave kuiswa pakat
ipegomba vovaki
ra kumat
ivikway
o
nezvi
dhi
nha,vodzi
ki
samutumbi,vovharahwedai
yinematombo,mapangoakasi
mba,
poit
wakanengekasir
abhukui
ti
rakutiiv
hukanarokandwari
sat
simbi
rir
emufi.
 Mumadhor
obhany
ayay
ehwedahai
mo.
 Kanamunhuav i
gwamuz ukur
ukanamukuwashaanot sv
air
amat
ivieguv
akudzi
ma
tsokadzav
anhuachi
shandi
sachi
zhuzhukanazumbani
.
 Vakuruvanozof
umir
arechimangwanakunomut
samuf
inokuonakut
ihapanar
utsoka
rwakasv
ikapohere–angader
oarimuroyi
.
 Kareguv
arai
onekwamuganhunematomboaivakwapami
ganhuy
egwa,asipanhasi
vanoi
sadombogurukumusor
okwemufir
akany
or wazv
emuf
i.
 Emadzi
mamboai
ngozi
vi
kanwanev
akur
uvakur
uvedzi
nzai
ror
obedzi
.
 Vamwevai
it
aguv arechi
pamesor
amamboumov
aiv
igwamusor
owembudzikana
wemombeurimudenweremombe.
 v
echi
Tongavakavi
gamunhuwav ocheromumundav anot
ambapamusor
opacho
v
achi
siy
apat
isandarar
azv
ekut
ihapazoonekwi
kut
ipaneguv
a.
 Mut
umbiusat
iwav
igwawai
gezeswanamadzi
mai
,var
oor
a,v
aramu,sekur
ukana
muzukur
u,wozor
wamaf
uta,
wozopf
ekedz
wambat
ya.
 Var
oor
avanengev
achi
tosekawonokunemer
amuf
isev
ari
kut
aur
anay
e.
 Kwafa mut or
wa vakuruv aibv
isa mbudzinhema yai
urayi
wa nej
aha r
isatiraziva
mukadzi,kwot sv
akwan’ angai y oyai
zomwayaropar embudzii
yipaaizovi
girwa,
yocherarukarwa nokuzopinda nemutorwa uy
u muguva,musoro wembudzii ya
unovigwapamwenay e,kuit
irakutimweyawakeudzoker
ekumushakwakeusanet se
vator
waav a.
 Mombey enhevedzoyepfungaidzoyai
bisi
rwasamushakanamaiv emba,nanevanj
i
paf
a baba,ji
nda rai
zotari
sir
wa kugara umambo pafa mambo,nomurume kana
mukadziwemufikananemukuwasha, uyevanavesev
anogonakubi
samombei yi
.
 Vanav
adukuv
aisat
ender
wakuonav
afi
vachi
vi
gwa.
 Vanavasat
ivav
enedzi
mbadzav
ovai
sabv
umi
rwakusv
ikapanov
igwav
aber
ekiv
avo,
kunedzi
mwenzv i
mbo.
 Vesev
arambi
dzwaav
avai
zonoonahav
ochi
fumi
chi
not
ever
a.
 Mazuv
aanozv
osei
zvi
hazv
ichaer
eswi
.
 Vamwe v anot
i musor
o wemunhu afa unof
ani
ra kut
ari
dzwa kuchamhembe
chakadzi
vakumavir
ir
akanakumabv
azuv
a.
 Mumadhorobha nepazv
uru zvi
zhi
nji zv
emumami
sha mi
sor
o i
nongopedzi
sir
a
yangot
ari
sacher
okwesekwese.

17)KUROVAGUVANEKUGARANHAKA
 Kurovaguva/kuchenur
aibi
rari
noitwakudzor
anekuzor
odzamwey awemuf ikut
i
uzogar
auchichengetamhur
iyakasara,usi
nai
mwemwey ayakai
payakanamati
ra
kumusanakwemuf i
.
 Kwai
vehwar
ohwechi
tender
ochav
aShonachokut
imwey
awemunhuhaur
ovi
.
 Mwey awakafawaizochenget
avapenyusemudzimu,wemut
orwawakanakakana
kushat
aseshavi
,uy
ewat samwasengozi
inodakur
ipwa.
 Hanziwemudzi mu ndi
wo wange wakanakaa nekutihauur
ayi
,unounza zv
ose
zvakanaka.Makuv
aanorohwandeev
akur
uv angavavanedzi
mba.
 Mushure mekuv i
gwa kwev aikodzer
a kurover
wa makuva mweya y avo
yai
ngotenderera iri nechekunze kwemisha kusvi
ka y
azopi
nzwa mumusha
i
singakwanisikunobat
ananey evakar
ohwamakuva.
 Bi
rarekur
ohwaguv
ahar
ii
twimumwedziwaMbudzi
,uy
emuzhi
zhami
tamboi
yiy
aiv
e
mishoma.
 Munhu afav akur
uv ainor
ova gota kun’anga kut
ivazi
ve chakaur
aya munhu,
vogadzi
ri
sazv
inodakugadzi
rwakanazvir
ipo.
 Vai
zobikahwahwahwehonyi/
hwemv ur
a/hwemaper
emushur
emev
hikinhat
uuho
hwai
bikir
wasahwi
raakapi
ndanemunhumubv i
ro.
 Musi
uyundi
wowai
rongedzwambat
yadzemuf
ikut
idzi
zogov
ewamushur
emeguv
a.
 Vai
sar
udzwawosar
apav
anaanof
anoonaz
vemushauy
ukusv
iki
raguv
arar
ohwa.
 Mazuvaanodoroir
irav
ekunziremafoshoro.Kwaiur
awawombudziy
erudzirwemuf
i
pamusuopaakabudanapo,yotemer
wapamashi zhaemupember
e,yogochwayose
i
chidyi
waisi
namuny uvanhuvari
muzvikwatazvavo.Neurawohwai
gochwahusina
kusvi
nwa.
 Mapf
upanechi
nzv
inzv
izv
aipi
swakut
izv
isady
iwenembwa.
 Vanasahwi
rav
aidy
irany
amai
yihuper
evachi
sher
eket
azv
avo.

Kur
ovaGuv
a
 Vai
dzokerakun’
angaiy
akunobv
unzakut
ivor
ovahav
oher
eguv
akut
ivaonekut
i
har
inakupi
swahere.
 Kanar
akai
pan’
angay
aiuy
ayobv
isany
angai
nengei
ri
po.
 Kana r
akapi
swa mukadzikana mwana akasher
eket
a ai
ri
piswa. Hanzikupi
swa
kweguvaukukwai
onekwanemujur
uwakawandachosewaimer apo.
 Kanar
akanakakanar
agadzi
ri
swahamadzai
zozi
vi
swanez
vemut
ambouy
u.
 Zv
iyozv
air
ever
erwanehamay
any
akuf
asat
ete,
sekur
ukanababamukur
u.
 Zvainy
ikwanemukadziapedzaur
a,dor
orozov
ambwa,dunzv
iri
chi
tungami
ri
rabasa
rose.
 Par
inenger
ichi
bikwa,
var
oor
avanengev
achi
tsor
opodzav
atukwav
ose.
 Musi
war
inodi
rwav
anhuv
anor
arot
ambangoma.
 Mombey
abi
swanemukwashandi
yoi
nour
ayi
wausav
inav
akwasha.
 Vamwev ai
radzachi
pfukochedor
omusango,i
chovait
ivakawanachisi
nakuputswa
mangwananiacho zvarev
a kutibasa r
avoragashi
rwa (chi
pfuko i
chichinonzi
mushunj
e)
 Kanachakar
aswa–r
aswav
ait
ipanepapot
swav
opat
svaganekugadzi
ri
sakun’
anga.
 Kanachakamwi
wav
ait
imushakabv
uanwa.
 Chif
umiichikwai
uray
iwawo mbudziy
aibi
ti
ri
swa nemv
ura kusv
iki
ray
afa paguv
a
remufi
.
 Var
oor
avai
kur
anzi
ray
ekumakuv
anekut
svai
raguv
arake,
vachi
kandi
rwazv
ipo.
 Chi
nzv
inzv
ichembudzi
iyi
chai
dzur
iswaguv
a.
 Musor
oway
owai
vi
gwawot
siki
ri
rwanebwe,
nyamav
oendanay
okumba.
 Chi
pfukochai
nwi
rwawopaguv
aapachi
chi
i
twazi
cher
awacher
a,r
asar
arodi
rwapasi
.
 Zvaper
a,vaizopf
ugama,mukur
uuyaoteketer
aachiudzamufikut
ivavekuendanaye
kumushakut ianochenget
amhur
iyake,vanhuvouchir
anokupurur
udza,vodzoker
a
kumbav ai
i
mbanokuf ara.
 Varoor
av achi
tuka nekut
eedzer
a muf i
,vai
zopa v
anhu kudy
a nokunwa. Dzimwe
nyama dzezvi
rango dzaidy
iwa dzi
sina munyu dzat
angwa dzasumwa kuvakur
u
nekuvadzi
mu. Vai
swer
era nokur
ari
rof
ara,v
ozof
umi
rar
emangwana acho v
oit
a
zvenhaka.

18)KUGOVEWAKWENHUMBI
 Ndopanopar
adzwanhumbi
dzi
yadzokur
ongedzwanedunzv
i.
 Dz
aigov
ewanedunzv
iri
yazuv
arangat
ikat
aachi
udzwazv
ekui
tanababanamai
vake.
 Kanaar
imur
ume,
vakadzi
vakev
ainzi
vat
angev
adar
ikanhumbi
idzi
.
 Mombedzababadzai
sar
ir
avanakut
ivaseezesenekur
oor
esa.
 Kanadzi
ridzemunhukadzi
dzai
vedzekumushakwakekanadzasar
apav
ana.
 Vai
edzawokut
ever
azv
idozv
any
akuf
a,kanazv
iri
po.
 Zv
ombozv
echi
rumezv
aipuhwanev
anj
iseut
a,mi
sev
e...
 Tsv
imboy
aizopuhwaachagar
anhakay
omukadzi
.
 Nev
anj
iai
bvaapuhwazi
tar
emuf
ipaanopuhwazv
ombo.
 Zv
echi
kadzi
zvai
gov
erwawov
ekwake,
asi
zvi
zhi
nji
zvai
sar
ir
avananav
aroor
a.
 Mukadzi
kanamur
umeachenur
waai
chi
kwani
sahakekur
oor
wakanakur
oor
a.
 Nhasi
nhumbi
dzav
akupar
adzwachi
fumi
chezuv
arokuv
igwa.

Mapi
roEzi
ta
 Usi
kuhweguv
a,dunzv
inanev
anj
ivai
rar
achi
nhambwenekumba.
 Mangwanani
achodunzv
irai
nogezanev
anj
i
,vozodai
dzwa.
 Varooravai
wari
dzarukukwe,v
otiumwekuner
imwedi
vi
,umwekuner
imwe,dunzv
i
nanevanj
ivogar
apakatipar
wo.
 Kanaakaf
ukidzwadunzviri
nomufugur
aromugachi
dzapfumo,bakat
wakanai
mwe
yet
svi
mboy any
akuf
a,achit
auramazwiokut
urazi
tar
asekur
upadunzvii
ri
.
 Apedzav
anhuv
anor
idzamhur
uru,
mhet
erwanenhondokuf
ari
ramuf
iamuka.
 Vanhu vanozotota zvi
jana zvokutaur
a zv avanoda kumunhu mutsv
a uy
u
vachi
komekedzatsi
kadzakanakanekumhuradzakaipadzai
i
twanemuf
i.
 Kwai
zot
aur
wazv
ikwer
eti
kut
izv
iri
pwenemugar
iwezi
ta.
 Pakubi
sa r
ukukwe var
oorav ay
avanof
ani
rwa kushonongor
wa v
ori
dza mupur
uru,
vanhuvobv
avopindamunhaka.

Kugar
waKwenhaka
 Mukadziai
nge afi
rwa nemur
ume ai
fani
ra kupi
wa mukana wokugar
wa nhaka
nemurumewaanoda.
 Vav
iri
avav
aigonakuf
anokonzanazuv
air
iri
sat
irasv
ika.
 Vanin’
inavatevedzanindi
vovaivenekodzer
oy ekugar
anhaka,kwet
evakomakut
i
vagarenhaka,nokutiv
ainz
indi
vanababa,
kunyanyanevanj
i
.
 Vazukuruwonevanav
ekwanababamuni
ninanababamukur
uvai
pindawomur
undaza
rwokusarudzwa.
 Mukadziwechi
dikiai
tonziagar
wenhaka,kana ar
amba dzi
mwemombedzai
nzi
dzi
dzokezv
adzo.
 Akur
aai
gonakugar
ahakepasi
nanhaka,
asi
gombar
aizobat
war
air
ipi
swa.
 Nhakay
aigonakui
twakuchi
shandi
swat
svi
mbokanadhi
shi
remv
ura.
 Mukadziai
tor
atsvi
mbo kana dhi
shii
rionopa mur
ume waanenge asar
udza ar
i
wemumbachaimo.
 Kugashi
rwakwet
svi
mbokanadhi
shi
ndokut
endakwemur
ume.
 Kutiar
ikudakuchenget
amhurichet
epasinazvebondeaingogezamaokoor
ega
kunwamvuray
acho,akai
mwaanengeachi
dazvosenebonde.
 Kana ny
akuf
a aiv
enev
akadz
ivav
iri
,vakadziav
avai
bvav
angot
ever
a pamur
ume
asar
udzwanehosi
,
 Vanakomanawovakuravai
gonawoganhiwanavakadzivadi
kiv
ababav
avopanhaka
apa,cher
ochet
evakadzi
avadzisi
rihamadzamaivavo.
 Mukadziasi
ngachadizvemurumeai
gonakupadhishikumwanakomanawakekana
tet
ekurevakutindogar
iravanandakur
a,asidzi
mwenguv aaingoi
rasi
rapasikut
i
achagar
apamushaachizvi
onera.
 Vana vai
bar
wa munhaka v
aiv
evany
akuf
a,zv
okut
ivai
i
ta zv
ipanda zv
ehanzv
adzi
dzomunhumbuchet
e.
 Mur
umeai ur
ayi
ramukadziwenhakamombey
ainzisendekaut
akut
iawanemv
umo
i
zer
eyekuendanay
epabonde.
 Kanapai
venej
eredzwandi
yeai
pedzi
sa.

NhakaMazuv
aAno
 Vakadzi
vazhi
nji
hav
achadi
nhaka,
kuny
any
avanosev
enzanev
anev
anav
akur
a.
 Zv
esev
arumenev
akadzi
vav
ekudakuzozv
itsv
agi
rav
ega.
 Nhakahai
chadi
winekut
iinokudzamhur
iyonet
sakur
ir
it
ir
a.
 Mukondomber
aunoi
takut
ivanhuv
aty
enhaka.
 Vazhi
nji
vongochenget
avanav
ehamapasi
nazv
esendekaut
aizv
i.
 Asi
wov
achi
ri
kov
ashomav
achi
rikut
evedzat
sikay
ekugar
anhakai
yi
.

NhakaNhasi
Uno
 Mufi
rwi(
mur
umekanamukadzi
)av
enemar
arami
roekugar
anhakay
epf
umay
eumwe
wake.
 Pf
umay
avekugov
erwamaer
eranoner
udzi
rwemuchat
owev
avi
ri
.
 Kanauriwekwamaji
sit
ir
etiweChi
tsauko37mukadzikanamur
umeanogar
apf
uma
yakasi
yi
wazvi
sinamutauro.
 Mimwemi vir
i,kutiwokwamudzvit
iChit
sauko37,umwewechi
kar
eusi
nakuny
orwa
pasi
inosanganisazvazv
inonezv
echikar
ezvekunobv
amuf
i.
 Vanawov
anengev
achi
riv
adukuv
anowanawochi
kamupaf
umay
evaber
eki
.
 Kanav
akur
a,v
anokumur
ir
anav
osezv
akaenzani
rana.

19)MADZI
MAMBO
 Madzi
mambondi
woai
vev
atongi
veny
ika.
 Ut
ongi
hwai
fani
rakuv
emuzv
idozv
evat
ongwi
 Madzi
mamboai
tungami
ri
rany
ikav
ari
vami
ri
ri
riv
emakombwenev
anhu.
 Aishandawo namadzishe,masadunhu namasamana amat
unhu akasi
yana-
siy
ana
vait
ongazvavai
kwanisa,voendesazv
avat
adzamberi
.
 Vai
gashi
rawov
apot
eri
nekuv
apapekugar
apamwenev
anhuv
avo.
 Vai
pav
anhuv
osendi
monapaf
uropachena.
 Zv
okut
engany
ikai
zvi
zvakazouy
anav
aRunguv
otengesazv
avakawanapachena.
 Ai
gonazv
ekuzobv
utanzv
imboi
dzi
kanadzai
twazv
isi
ngamuf
adze.
 Mamboai
ri
ri
ti
rawov
anhumuny
atwasedz
ehondo.
 Ndiy
eaitungami
rami
kwer
eray
ekukumbi
ramv
urakanakur
umav
anhukuMabut
e
adzi
va.
 Ai
tungami
rawov
anhupakut
ama.
 Aionawo kutiv anhu vager
e mur
uny
arar
o,ai
ranga v
emakunakuna nemhondi
,
nokuenzani
savakangani
sir
ana.
 Ai
onawokut
izv
isi
nezv
imwezv
ier
wazv
atev
edzwa.
 Ai
pawomi
bay
iroy
emabasaakanaka.
 Ai
chenget
amasv
iki
ronembonga.
 Ai
onawokut
imi
cher
o,dzi
mwemhukaneshi
rizv
iri
kuchenget
edzeka.
 Vanhuvaizi
vikanwasev
anhuv
amambongana,mi
ganhui
rimakomo,nzi
zi
,mapani
zvi
chi
ngodaro.
 Umambohwai
tangwanekur
wisakopambwany
ikay
akur
ir
wa.
 Vamwev
aiendakusi
nav
anhuv
anot
angaumamboi
koko.
 Af
a,j
i
ndagur
urai
piwangundu,
tsv
imbo,
mut
sagokanandonozv
emuf
ikut
indi
yeav
e
mambo.
 Vakadzi
vamambov
air
emekedzwazv
ikur
u,kuny
any
avahosi
.
 Vakadzi
vai
wandakut
imachi
ndaawandewo.
 Machindi
kadzianonzimadzi
she,av
ovai
zot
sigi
rawo ushe hwemadzi
bambo av
o
kwavanengevar
oorwa.
 Vakadzi vaduku v
amambo ndovai
ona nezv
ekudy
a nekuf
eref
eta nezv
evanhu
vanovengamambov oudzahosi
.
 Mamwewomaz
anoai
uyanav
akadzi
ava.

KugadzwaKwamambo
 Ruzhi
nji
kugadzwakwai
tev
edzaukur
unedzi
mba,
kuchi
tangamadzi
baba.
 Magadzi
rwoay
andi
woai
zounzahondoneav
ovanengev
anonoker
wanekusv
iki
rwa
nat
wo.
 Umambohwaifani
rakuropaf
adzwanesv
iki
rokanakut
inemhondor
o,sakaai
gona
kuur
ayamunhuuyaasi
ngakodzer
e.
 Kar
ekar
eumambokwai
gadzwanaMunhumut
apa.
 Akazot
orer
waumamboukur
uuhunaMuRozv
i.
 Vanhu v
asarudza mambo wav
ovai
zodana muRozv
ikut
iat
ume nhume dzake
kuzov
agadzi
ramambo.
 Vaiv
atapo vofuma vachigadza mambo uyu nokumupa ngundu y
oumambo
nokumupfumbati
sai
vhu,vanhuvodyany
ama.
 Isheogaogaai
fani
rakupamambomut
svachi
pochemombekanambudzi
,zv
imwe
zvour
awapamabikoaya.
 muRozvi
aigonakusar
udzawaanodakutiai
temambo,nokuuyanechumaosvi
kodana
zi
tarewaanoda,kana adav
ira ot
iza,v
anhu v
ozoona chuma chiyavot
ogadzi
ri
ra
mabi
koekugadzwakwakeumambo.
 Kune dzimwe nzvimbo masvi
ki
ro makur
u ndi
wo ai
gadza umambo mushur
e
mekubatsi
rapasar
udzoyake.
 Pakauya v achena umambo kwange hwogadzwa namudzv i
ti avo vaigona
kungosar
udzawowav adav
osiyawev
akur
uvedupamusanapekut
ihavawi
ri
raninaye
panyayadzemat onger
woenyi
ka.
 v
aRunguvakazopawomadzi
shendi
roy
emhangur
ainengemwedziuchangogar
akut
i
v
aisemuhuro.
 Ndi
yondi
roy
aidakut
urunur
wanav
aRozv
ikut
ivapemambowav
o.
 Vakapawo madzi
mambo t
svi
mbo dzi
ne chi
dhi
ndo Chehur
umende,magamenzi
neher
imet
i.

Kuv
igwaKwaMambo
 Ruf
u rwamambo r
wai
zozi
vi
kanwa ner
uzhi
njiv
atov
igwa kar
e kui
ti
ra mhandu
nev
avengi
.
 Ait
iafaai
bisi
wazvomukatizv
ovigwa,osasi
kwaov
igwaakasendami
dzwamubako
rai
vi
gwamadzimambovainezvombozvavo.
 Vanhu vai
it
a basa i
riv ai
nzivanachur
u,asikune dzi mwe nzv
imbo r
aii
twa
namadzi
sahwir
akanavakwashapamwenev akadzi
vamambo.
 Vai
sendami
dzwakanakugadzi
kwav
aput
ir
wamudehwer
emombe.
 Svi
kir
or aiudzwa zv
eruf
u,asipamwe r
aingouy
arega mambo ar
war
isa kana
achangof
a.
 Uy
aai
zogadzwaumamboai
zodambur
amut
imur
iwamambo.
 Av i
gwa, vanhu v
aichi
zoudzwa kut
i af
a, v
our
aya mombe zhi
njiv
oit
a guv
a
rechipamaso.
 Vanoudzwazver
ufu mambo mut
svaat
osar
udzwakar
enav
akur
uvakur
u pamwe
nemhondor
o.
 v
aRozv
ivai
udzwawoz
ver
ufuur
wu.
 Dunzvir
amambondi ror
air
ongerwazv
inof
ani
rwakui
twamambopaanengeor
war
ir
a
kuf
a,nekuchenget
eswanguodzamambo.
 Ndi
ror
aizobat
sir
apakugadzwakwamambomut
sva.

20)NZVI
MBODZI
NOYERA
 I
nzv
imbodzi
nechekui
tanezv
emi
dzi
muneunamat
ihwedu.
 Zv
inhuzv
inoi
ti
kamunzv
imboi
dzi
zvi
nonzi
hazv
itsanangur
iki
.
 Vamwev
ait
indezv
enhando,
asi
vakazopi
ndamut
sekwende.

Mazi
taEdzi
mweNzv
imboDzi
noer
a
 kwaMur
ehwakunegomor
inonzi
Hur
ungwer
inonzi
rinoi
tamami
nimi
ni.
 KuNy
angakunemakomoeNy
anganei
mwenzv
imboi
nonzi
Chi
ri
kuut
si.
 KuBuhera kune gomo r
inonziGombe r
ine dzi
mwe ni
nga dzi
ne zv
iyo zv
inoi
ta
sezv
inonzindezv
emwakawakapera.
 KwaNy
ashanukunemakomoeShav
a.
 KuChi
nhoi
kuneni
ngai
nonzi
Chi
ror
odzi
vai
nedzi
var
inoi
tamashi
ri
pit
i.
 Mat
oposi
yeBhur
uway
oineMabweadzi
vakwai
nokumbi
rwamv
uranav
akur
uvedu.
 KuKar
ibakunaNy
ami
nyami
.
 KwaMut
arekunaVaVhumba,
Binga-
guni
kwaMut
asa,
neMakomwer
okwaMar
ange.
 KuHar
arepedoneDzi
var
esekwakunenzv
imboy
aii
tamashi
ri
pit
i.
 Kune nzizi
wo dzai
era dzi
ne madzi
va ane nj
uzu ay
o asi
ngapwicher
o kwopi
sa
zvakadi
ni.
 Mamweachoav ekupwanokushandi
sir
wamidzi
yoy eChi
rungupakucher
amv
ura
nesi
podzi
nonhuhwi
raizv
ozv
akaurayi
savamwenenj
uzu.
 Panamamwemadzivapanoonekwamukadziakagar
apakat
ipedzi
vanemhur
iyake
akat
oyani
kambat
yasezv
aii
tar
imwedzi
varekwaMaurambi
ndakuBuher
a.
 Ri
mwer
emadzi
vaay
aai
nzi
Bedza-
vaHer
arai
vemunaMur
ove,
kuBuher
akwakar
e.
 HanzigomorekwaMur
ehwar eHurungweraidakut orwanevaRozvivakabvakwaSeke
kut
ivapemambowav ovakazvi
tadza.Zv akatsamwi sagomor ekwaMut ar
er i
nonzi
ZhombwendokudakuzorwisaHur ungwer akatadzandokudzokerarikanomir
ar av
e
makir
omita maser
e. Muzvezvewar o usatiwav har
wa nemitiyakazomera hanzi
wait
oonekwa.

Zv
ii
ti
kwaZv
enzv
imboI
dzi
 MamwemakomoseHur ungweneGombeanogonakungoit
amot
ousi
naabat
idza
muchi
ri
mopanzv
imbodzisi
naukwi
ri
ko,
uyedzi
sinauswa.
 Mamwewomakomoanoi
tamhut
einoshami
sa.
 Mamwemadzivaanoi
takungeanevanhuv ar
ipamut ambo v
achi
tor
idzangoma,
mamwewoanonzwi
kwamazwiav
anhuvanengevachi
taura.
 paChi
ri
kuudzi
vanhuv
akaonekwav
achi
nyangar
ikazv
ekusazoonekwazv
e.
 Vazhinjiv
apeny uvakaomokakut aur
amumakomo v akait
achadzimi
ravakaswera
vongodzengerekakusviki
rav agar
apasivoomberavachikumbi
rarur
eger
ero kana
kui
saf odyayebutepamashizhavokumbi
rar
ureger
erovachi
ombera.
 Vamwev ai
torwanenj
uzupamadziv
akanavakur
uvav
ovar
egakuchemanokui
ta
zvi
nengezv
arehwanav
akur
u,v
aibudavav
en’
anga.

Mut
iUsi
nazi
ta
 MutiunowanikwaBuher
akwaNy
ashanu,uy
ehaunaMazhi
zhaemut
iunweasiemi
ti
yakasi
yana-
siyana.
 Umwewachohanzi
wangaur
ipedoneMar
onder
a.
 Hanzivakur
uvai
kumbi
razv
ekudy
avar
ipasipemut
iuy
uvopuhwasadzamumakor
e
enzar
a.

Zv
inoer
esanzv
imboi
dzi
 Zvi
nof
ungidzi
rwakut
isemumakomomai
vi
gir
wamadzi
mambomwey
ayav
ondi
yo
i
nopot
aichii
ti
samamini
mini
.
 Mamwe madzi
va anenge akar
over
avanhu v
akawanda,mwey
awo y
avoy
opot
a
i
chi
i
tisamami
nimi
ni.
Machenget
erwoEnzv
imboDzi
noer
a
 Dz
imwedzenzv
imboi
dzi
hur
udzav
emumaokoeHur
umende.
 Vakuruvenzvi
mbodzisi
rimumaokoehurumendevanofani
rakupot
avachi
dzi
i
dzi
sa
vadukuzvi
nobvumi
rwanezvi
singabv
umi
rwipanzv
imboimweneimwe.
 Kanamunhuanyangari
kakanakut
orwanenjuzu,hamahadzi
fani
rikuchema,asi
kut
obv
unzavakur
uvenzvi
mboiy
oyokut
ivodi
ni.
 Zvokushor
akanakut soropodzanzv
imboi
dzizv
akapi
nzav
azhi
njimudambudzi
ko,
sakahazvi
fani
rikui
twa.

21)DZI
MWENYAYA
Usahwi
ra
 Usahwi
raushamwar
ihwamandi
ri
rihuchi
rikuwani
kwananhasi
.
 Anogonakukupamombechai
dzodzekui
ti
sazv
akasi
yana-
siy
ana.
 Anokupawomazanoanov
akanekukut
siur
akanawor
asi
ka.
 Anot
siur
ir
atut
sikat
wakai
pamuj
ee.
 Panhi
mbenepar
oor
aanobat
sir
awo.
 Anov
igawov
agandav
ake,
otozobi
ki
rwador
orokumut
enda.
 Paruf
u anotev
edzer
a mabasa ako sezv
iya zv
inoi
twa nav
aroor
a zv
atakaona
pachi
roor
a.
UkamaHwedu
 Ukamahunobv
apamut
upowababav
ako.
 Kanababav
asi
ngazi
vi
kanwi
wai
zopuhwamut
upowamai
.
 Vekudi
vir
aamai
ihamadzakozv
e.
 Muni
n’
inawamai
nemur
umewav
ondi
babamuni
ninaamai
nini
.
 Muni
n’
inawababanemudzi
mai
wav
owondozv
imwezv
o.
 Kana v
anhu av
avar
ivakur
u kune v
aber
ekiv
ako,v
anenge v
ave babamukur
u
namai
guru.
 Vanav
emhur
iidzi
madzi
komana,
vanun’
unakanahanzv
adzi
dzako.
 Mat
ivi
oseanambuy
anasekur
u.
 Vedi
vir
ekumabv
azuv
avanot
isekur
uvekwabababambomukur
u.
 Hanzv
adzi
dzababandi
vanat
ete(
samukadzi
/bambomukunda)
 Hanzv
adzi
dzaamai
ndi
vanasekur
u
 Ukamahwepedy ondokunobv akunababahunosi
mbiswanemutupo,zvokut
izv
aier
a
kur
oorananevanav anabababmukur
unanababamuni
nivako,zv
okubvisi
swamombe
yemakunakunanedzimwedzaiendakwamambo, mor
ambidzwakuroor
ana.
 Hama dzamai dzav akabar
wa nadzo mudumbu i
hamawo dzapedy
o
zvokur
ambi
dzwawokur
oorananadzo.
 Panehumwewo ukama hur ipakatipekure nepedyo uho hwekutimaroor
ana
maingobi
siswamombey echekaukama,yai
uray
iwayochekwanapakat
i,v
anat
ezvar
a
vot
orarwav o,
vakuwashavachit
oraworwavoruti
vi
.
 Ukamar
uswandohuripakat
ipevat
orwavagar
isanaapoumwewehamay
emhur
imbi
ri
akar
oor
akudzi
nzaroumwev otoumbaukama.
 Humweukamar
uswandehwev
anhuv
anoer
amut
upoumwe,
asi
zvi
dauzv
akasi
yana.

Chi
ramu
 Varamuvanun’
unakanamadzikomaemurumekanamukadziwako,
var
umev
anat
ete
kanaur
imusikana,
vakadzi
vanasekur
uvekwaamai
kanaur
imukomana.
 Var
amuv
anogonakunemer
ana,
kusv
oranakanakut
ukanamukuf
ara.
 Vanogonakur
oor
anakanav
asi
nakur
oor
wa.
 Madzi
mbuya v akadzi vamadzi
sekur
u ekwamai anoi
tawo ut
ukwa uhu
nev
azukur
ukomana,uyev
azukur
usi
kana.
 Vosemuzukur
ukomananemuzukurusi
kanavai
tar
isi
rwakur
ati
dzasekur
u,hanzv
adzi
yaamai
,chi
kombakanahwanzv
ov asat
ivapi
ndamuwanano.
 Madzi
mwene(madzi
tet
ehanzv
adzidzomur
ume)ndov
amwev
aii
tachi
ramuchi
ne
ut
ukwauhu.
 Vamwewomadzi mwene( maivemurume)vai
i
taukamaweutukwauhunav
aroor
a
voonakungemur
ooraakauyakuzogur
augar
ohwekudekar
ahwai
vapo.

Ngano
 Manher
upwer
edzai
unganakumbakwasar
ungano,v
aiv
embuy
avemumanav
aiv
e
ner
uzi
vo.
 Nganodzai
venebasagur
urokudzi
i
dzi
sat
sikadzakanaka.
 Dz
aibat
sir
awokur
odzapf
ungwadzav
apwer
e.
 Vai
dzi
dzawomut
aur
o.
 Dz
aiv
adzi
i
dzi
sazv
ekui
mba.
 Vaidzi
dzawomanzwi
roakakodzer
asokut
ikuchemapakakodzer
a,kuf
aranekusuwa
pakakodzer
a.
 Dzaibat
sir
awokuvarai
dzapwer
edzi
sat
idzakot
sir
apamusanapekunaki
dzakwadzo
nokudavi
rakut
i“Dzepf
unde”
.
 Vai
var
aidzi
kawonokui
mbapav
enengev
achi
bvumi
ra.
 Ngano dzai
taura zvenz
ara,zvekushayi
kwa kwemv
ura,zv
eny
atwa,zv
eut
erer
a,
zv
eumbimbindoga,zv
eshanjezv
ichi
ngodaro.
 Dz
imwedzai
ngot
aur
achet
e,dzi
singai
mbwe,
asi
dzi
mwewodzai
i
mbwa.
 Nzi
yodzemunganodzai
tov
ewozv
idi
mbuzv
enganodzacho.
 Jandukwar
aii
ti
kapanguv
ayekui
mbwai
yi
.
 Mazanoneny
ever
ozhi
nji
aiwanzoudzwav
atambi
vemunganomukui
mbwaumu.
 Sar
unganoaigonakuvandur
ir
arunganokut
irunangekwaanodapanguv
aiy
oyo,kana
kut
ovambarunganorutsvamaer
eranonezv
aanodakudzi
dzisa.
 Vat
ambiv emunganovazhi
njiv
aiv
emhuka,
asidzi
mwev
aiv
evanhunedzi
mwedzai
ve
musanganiswawevanhunemhuka.
 Dz
ii
dzi
songuv
adzosey
ainangananav
anhu.
 Mhukadikikanadzi
noshoreka,nher
eranav
anhuv
ait
ari
sir
wapasindi
zvozv
aibudi
ri
ra
nekuwanamakomborero.
 Zvai
dzi
dzisakusasv
orambodzaneinozv
imbi
ra,kut
imakombor er
oanony
angader
a
nokut
iti
nofani
rakur
emekedzacher
omunhu,kwetekusv
orana.
 Nganodzai
wanzot
angwadzi
chi
nzi
:

Kwai
veponomumwe...

Kana “
Kar
ekar
ezv
ako...“
Kana “
Rimwegor
ezv
akat
izv
ikat
izv
ichi
rikui
ti
ka...“
 Dzai
per
awonokut
i,“
Apandi
popakaf
ir
a/pakugami
rasar
ungano”
 Dzai
gumawo nokubudi
ri
ra kwezv
iya zv
aisv
orwa,uy
enekuny
adzi
swa kwezv
iyawo
zv
aii
tambi
ri
mi nevemoyoyakai
pa.
 Magumo aidzi
dzi
sa v
ana kut
iungwaru hunobat
sir
a,uy
ekui
ta zv
akanaka nguv
a
dzosendi
zvozvi
nobat
sir
amuupenyukuumbaunhukwahwo.

Mi
cher
oyomusango
Ndeinot
ever
a :matohwe,mat amba,hwakwa,mado,mashuku,nzvir
o,chakat
a,nyii
,
chechet
e,shumha,tsvanzva,mugwingwizi
ri
,matundur
u,madedede,ndaswa,zvi
ta,
mhupupu,maror
o,mashisha,t
sambat
si,masau,t
subv
u.

Mur
iwoy
edu
Ndei
noti
:der er
e,nyevhe,munhenzwa,mujakari,mowa,chi
rever
eve,mubvunzandady
a,
mubari
bango, nhungumira, muboora, mutsvandi
mire, mukakasango, mushamba,
mhuruy
avarudende,
muny emba,usasavi
,mharupwa.
Mar
udzi
ehwohwa
Dindi
ndi,dar
e,tsvi
ri
tsv
iti
,chi
hombiro,ruzukwe,horamut
anda,huvhe,bandapakukutu,
dindi
java, mati
fi
, chiropa, nhedzi, nzeveyegudo, dondowa, chinyakacheche,
zheveyembuya,
mbwa, mbwazvere.

Tsenza
Mar
udzi
etsenza:
got
ohor
i,nzi
ye,
chi

ai,
nhur
ambar
e,sasamwi
,gombwa.

Mbev
a
 Karemunhuai
gonakur
oor
anembev
adzaai
pot
aachi
nopaambuy
aozongobi
sar
oor
a
shoma.
 Pakudzibatavamwe vai
i
ta dzekucher
a,v
amwe dzokuisi
ri
sa chi
rongo chemvura
chachererwapasimunzi
ra,panof
ambambeva. Chi
rongochinengechakazorer
wa
dovinechemukati
sehwezvo.
 Vamwendov
aingoi
tadzekungor
ovapadut
urembesadzi
rikukohwewa.
 Ruzhi
nji
runoi
tazv
ekut
eyamar
iva.

Zv
ipembeneNemaKony
eZv
inody
iwa
Zvinoti
: har urwa, i
shwa, mander e, ndororo, t
sambaraf
uta, makur
we, majur
u,
madhandaruma,zv i
kumbwe,zviny
eny e,hwiza,harat
i,nhemet
eme,masini
ni,masody
a,
tsetse,
madora,nhahwa,magandar
i,hondokot owa.

Ny
ayay
eZv
irango
 Mombe/
nyamay
ezv
irangoy
aiur
awanav
akwashav
achi
bat
sir
wanav
anav
avo.
 Mukuwashamudukupai
pedzwakuf
unwanekubi
sazv
emukat
ianot
aur
akuv
akur
u
kut
ivapedzabasa.
 Ai
taur
aizv
inez
vinhi
ndi
zveny
amadzi
not
ever
a:
a)Chi
shav
a
b)Chi
ropa
c) Mupf
umowegur
u
d)Ur
aut
ete
 Vakur
uvoi
gochav
otumaumwewav
okunov
arat
idzakut
iny
amay
otemur
asei
.
 Pamombe/
mbudzi
panev
anopuhwadzi
mwendudzi
dzeny
amasokut
i:
 Rwat
ata-v
azukur
u
 Mut
sipa-v
avhi
yi
.
 Susu-v
afudzi
 Bandauko-v
akuwasha
 Musana-amai
 I
tsv
o-baba
 Mazondo-ndaanababa(
okusi
mbi
samusana)
 Gakav
a-v
anhur
umev
ose,
zvi
kur
uzv
ikomanazv
iduku.
 Mwenikanaaur
ayi
rwahukukunedzi
mwenzv
imboai
puhwagat
erosekut
iapakur
e
yake.

Mi
dzi
yoy
amadzi
mai
 Mi
dzi
yoi
not
ever
ayai
wanzoshandi
swanamadzi
mai
:
 Mugot i
,hadyane,hata,mut swi,mukombe,ny enger
o,vumbiro,hurungudo,chi
nu,
denhe,chipfuko,chinokoro,rusero,magav hu,duri
,chikuv
aur o,guyo,chir
ongo,
rundanyar
a,mhar auro,huy o,nhembe,t saiya,mutsvai
ro,saf ari
,shashiko,
mukombe,gat e,papf i
hwa,mber eko,ndarira,musimba,mugwaku,musi ka,
zengwete,chibhi
bhi,ndyukura,tsomo, chi
mbiya,mutsv
i.

Mi
dzi
yoYav
anhur
ume
 Ndei
not
ever
a:
 Mbezo,demo,t sv
imbo,huhwa,pf umo,ut a,miseve,mukutu,mhina,hwedza,
nhekwe,many atera,nhabwamav i
nga,mut imwe,mugwada,chi kei
,munondo,
chi
torobho,badza,nhava,maruka,majaka,chi
reyi
,sandanga,chi
turo,bakat
wa,
muhar a.

Mi
tomboy
evakur
uney
evadoko
 Yev
akur
u:
 Dembe,jer
usarema,govo,shangar
a,mhande,ngor
orombe,t
sav
a,muchongoy
o,
kwai
ra,
chinyambera,
jeket
era,mbhakumbha.

 Yav
adoko
 Nhodo,chipaki
rwa,chi dy
aro,marugoner
a,gwegwe,dzwii
tswi
i,mahumbwe,
musukuza, chitsvare, madhananga, ziv
ara, mutser
endende, ri
hindi
ri
,
chamuvandwamuv andwa.

MI
BVUNZO
1)Donongodzazvi
tevedzwazvepakurov
aguvauchipazv
aikosheswapat
sikai
yi
.Sokuona
kwakondezvi
pizvavakui
takutit
sikai
yii
par
are?
2)Ongor
orakukoshakwechi
pfuy
ochi
mwenechi
mwechai
bvi
swanav
akuwashapakur
oor
a.

3)Tsanangudzapamusoropetsi
kadzaunot
indidzodzinoi
takutiukwani
sekupat
sanura
muShona kubva pane mamwe marudziuchipa chi
nhu chi
mwe patsi
ka y
oga yoga
chaunoyemura.

4)Tsanangudza pamusoro pedar


e semapirwo aunor
ii
twa naVaGombe muna Tsika
dzavaShona.Zvi
nochiongor
orakukoshakwai
vekwakai
tadar
emuupenyuhwaVaShona.

You might also like