Sutiy: Jaime Espinoza Guerra

IMASMARIKUNA
(ADIVINANZAS)

Imasmari, imasmari
Tiyani tiyan, sayani sayan,
purini purin.
¿Imataq kanmanri? La sombra = llanthu

Imasmari, imasmari
Chankachaykita
kichay, walichaykita
q´impichaykuspa
mikhuruqukusqayki.
¿Imataq kanmanri? La Huminta = jumint´a

QALLUWATANA
TRABALENGUA

Muyu k´ullu ukhupi kulli mote,

Kulli mote muyu k´ullu ukhupi.

Wichanaman mana wichayta atinchu

urayuyta mana urayuyta atinchu
wichaspa, urayuspa, lluskhakun.
 WILLAYKUNA
CUENTO
)
LUQT’U KAYQA ALLIN

Juk kuti jamp’atukuna juk atipanakuypi kachkarqanku. Juk apu wasi

pataman chayananku karqa. Chay chhiqanpiqa achkha kachkarqanku,
achkha runa paykunata qhaparispa yanapanankupaq. Atipanakutaq
qallarirqapacha. jinapis imaynatacha runaqa mana jamp’atukunaqa
chay chhika altutaqa chayanankuta iñirqachu, kayjinata qhapariq
kanka: ay phutiyqay!!! Chay jamp’atukunaqa mana chayanqankuchu,
mana chayanqankuchu… jamp’atukunaqa sayk’uyta qallarirqanku
chaywantaq qhipakapuyta. Jinapis juk kaqqa mana qhipakurqachu
astawanpis riykuchkallarqapuni chayayta munaspa. Runaqa
qhaparichkallarqapuni: ay phutiyqay!!! Mana chayanqankuchu…
jamp’atitukunataq qhiparaykakapuchkarqanku manataq jaqay
jamp’atitu mayqincha atisqanmanjina riykuchkallarqapuni kunataq
astawan kallpawanraq. Maypachachaña chayaykuchkaspañaqa
wakinkunata “kaykamalla” nirqanku. Manataq chay juksitu kaqqa,
astawanpis riykuchkallarqapuni. Chayananku k’itimantaq payqa
chayaykuspa karqa tukuy kallpanta churaspa.
Chay jukkunaqa yachayta munarqanku, imaptintaq jina kasqanmanta.
Juk jamp’atitu tapurimurqa imaynapitaq pay chayasqanmanta.
Chaypitaq yacharqanku luqt’u kasqanta.

Ama runakuna sunquykip sumaq chanta yachayniyuq suyayninta

thuñinankuta saqiychu uyarisqayki simikunaqa ancha atiyniyuq
kasqankuta yuyariypuni.

Maypachacha pillapis imata munasqaykita mana ruwayta atinkichu

ñisuptinqa “luqt’umanpuni” kutikapuy.

JATUN WILLAYKUNA
(LEYENDAS)

KATARIY ÑAK´ARIYMANTA CHANTA CHINGIRUMANTA

(AVE QUE AVITA EN SUCRE)

Unay pachaqa katariypa chingirupas sapaq kaqku, mana kunan

jinachu karqanku, pacha qallariypi, wiñay kaq apu katariyta
raphayuqta ruwasqa, janaq pachanqa pawananpaq.
Jinaptin, wiñay kaq apu chingiruthapa kallpayuq ruwasqa janaq
pachaman jawananpaq.
katariyqa chingiruwan eva warmita ingañarunku, ripuq masinkupa
kankuman jinas evaman chimpanku, jinaspa juk mansanata
mikhurichinku. Llullakuspankuna evaman mansanata mikhurichinku
apu ancha phiñasqa karqa, katariyta chingirutawan qayarispa
kaynatas nisqanku: ¡llulla simi kankichik! ¿imanasqanta evaman
ingañaruspa chimparqankichik? ¿imanispataq chay mansanata
mikhurichinkichik?
Apu ancha phiñasqa karqa, ajinata katariyman chingiruman ima kay
jinata ñisqa: ¡kunanmi ñak´arichiykichik!
Ajinata, wiñay kaq apu katariyman raphanta khuchurispa, jinaqa
manaña pawayta atiqñachu chay rayku machaqwayqa suchuspa purín.
Ajinata chingirumanqa chakinta watarisqa, pinkikachaspa
purinanpaq, juch’uy juch’uyllata janaqpi piwaqyananpaq.

ASICHIYKUNA
(Chistes)
“Sucre k´ijllupi, juk machasqa jisp´achkan, chayllaman juk
quya rikhuriramun machasqa jisp´aqta rikhuspa, k´amiyta
qallarin, runtu sapa, asnaq siki, yana k´ara... machasqa
kutinchin, purillay quya, ama manchakuychu qaqatan
kunkanmanta jap´ichkani. Jujujuy…”