1   Giriş

Bölüm 6

2 Tasarım
Beton Karışımı Geliştirme

3 Malzeme
Geliştirme Sırası 172

4 Hidratasyon
Agrega Gradasyonu Optimizasyonu 176

Karışım Oranlarının Hesaplanması 179

Özelliklerin Düzenlenmesi 185

5 Özellikler
Spesifik bir beton karışımının neredeyse tüm Beton karışım tasarımı sırasında aşağıdaki
özellikleri için gerekli parametreler karışım tasarımı faktörler dikkate alınmaktadır:
sırasında belirlenmekte ya da tayin edilmektedir. • İşlenebilirlik.
“Karışım tasarımı” ve “karışım oranlama” terimleri • Yerleştirme koşulları.
genellikle yanlış bir biçimde birbirlerinin yerlerine • Dayanım.

6 Karışım      7    Hazırlık

kullanılmaktadır.
• Karışım tasarımı, kullanım amacı, geometri
ve maruz kalacağı koşullar gibi beton karışımı
için gerekli ve tayin edilebilir özelliklerin
belirlenmesi işlemidir.
• Karışım oranlama, belirli ihtiyaçlara göre,
betonu oluşturan malzeme miktarlarının
belirlenmesidir. Beton karışımlarının
oranlanmasındaki amaç, ihtiyaç duyulan
• Dürabilite.
• Ekonomi.
Bu bölümde, 5. Bölüm içerisinde tartışılan istenen
beton özelliklerine, 3. Bölümde ele alınan beton mal-
zemelerinin, en uygun şekilde seçimiyle nasıl ulaşı-
labileceği anlatılmaktadır. Bu bölümün ilk kısmında,
karışım tasarımları yapılırken yerine getirilecek faali-
yetlerin sırası ele alınmaktadır. Sonraki kısımda, agre-
gaların en iyi şekilde kullanılmasıyla iyi bir gradasyon

 
özelliklere sahip betonu üretmek için elde edilebilmesinde kullanılacak bir yöntem sunul-

halihazırda mevcut olan malzemelerin en
ekonomik ve uygulanabilir kombinasyonunu
belirlemektir.
8    Yapım
maktadır. Üçüncü kısımda, karışım oranlarının hesap-
lanma yöntemi, bunu takip eden kısımlarda ise seçilen
beton özelliklerinin elde edilebilmesinde gerekebile-
cek muhtemel düzenlemeler anlatılmaktadır.
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 171
1   Giriş
Geliştirme Sırası
2 Tasarım
Önemli Noktalar
• Karışım tasarımı şartnameleri, beklenen
yapım sistemi, yükleme koşulları ve
çevreye uygun olmalıdır.
3 Malzeme
• Benzer yerleştirme sıcaklıklarında,
iş sırasında kullanılacak malzemeler
kullanılarak üretilmiş deneme
karışımlarının geliştirilmesi gereklidir.
4 Hidratasyon
• Sahada işlenebilirlik ve hava muhtevası
düzenlemelerinin güvenli bir biçimde
yapılabilmesi için yeterli deneme
karışımları üretilmelidir.
5 Özellikler
• Tam ölçekli karışım ve yükleme-boşaltma
tesislerinin kullanıldığı saha denemelerinin
yapılması önerilmektedir.
• İşlenebilirlik ve hava muhtevası
6 Karışım      7    Hazırlık
sahada harmanlama işlemi süresince
düzenlenebilecek temel beton
özellikleridir.
Yapım Öncesi
İnşaat başlamadan çok önce, karışım şartnamesi
kararlaştırılmalı, teklifler değerlendirilmeli ve deneme
dökümleri hazırlanmalıdır.
8    Yapım
Karışım Tasarımı için Şartnameler
Üstyapı inşasında kullanılacak bir beton
karışımının tasarlanmasına, şartnamelerin
hazırlanmasıyla başlanılmaktadır. Beton karışım
şartnamesinde iki farklı yaklaşım bulunmaktadır:
1. Reçete tabanlı yaklaşımda, şartname
hazırlayıcılar gerekli malzemeleri, oranlamaları
9    KG/KK
ve yapım yöntemlerini temel ilkelere ve yeterli
performans gösteren uygulamalara dayanarak
belirlemektedir.
  10  Sorun Giderme   
2. Performans tabanlı yaklaşımda, şartname
hazırlayıcılar, dayanım, dürabilite ve hacim-
sel değişiklikler gibi işlevsel gereksinimleri
belirlemekte ve bu gereksinimleri karşılayacak
172 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
beton karışımlarının geliştirilmesi işini beton
üreticileri ve yüklenicilere bırakmaktadır.
Bölüm 3’te anlatıldığı üzere, tüm şartnameler,
minimum kalite gereksinimlerini karşılayacak
malzemelerin kullanımını talep etmelidir. Reçete
tabanlı şartnameler ayrıca en düşük çimento miktarı,
puzolanik malzemeler için en yüksek kullanım
oranı, su-bağlayıcı malzeme oranı (S/BM), agrega
gradasyonu gereksinimleri ve hava muhtevası gibi
malzeme oranlamaları için ana hatları belirlemelidir.
Geleneksel olarak, dayanım, beton üstyapıların
kabulü için temel kriterdir. Ancak dürabilite,
dayanımın basit bir fonksiyonu olarak görülme-
melidir (bkz. Beton Dürabilitesi Birçok Beton
Özelliğinden Etkilenmektedir, Bölüm 5, sayfa
130). Diğer birçok faktör üstyapı dürabilitesine
katkıda bulunmaktadır ve karışım tasarımlarının
geliştirilmesinde dikkate alınmalıdır. Dayanımla
ilişkili olmayan ancak dürabiliteye etki eden beton
özellikleri aşağıda sıralanmaktadır (fakat yalnız
bunlarla sınırlı değildir):
• Hava sürükleme (aralık faktörü ve özgül yüzey
alanı).
• Geçirimlilik.
• S/BM oranında belirgin değişiklikler
olmaksızın değişik sıcaklıklarda yerleştirme
yapılabilmesine imkan veren kararlı
işlenebilirlik özellikleri.
Şartnameler, en azından, üstyapı inşasından önce
işe özel malzemelerle deneme karışımlarının hazır-
lanmasını ve deneme karışımlarının gerekli dürabilite
faktörleri için test edilmesini gerekli kılmalıdır.
Birçok yerel ulaştırma departmanı (DOT) beton
üstyapı inşası için onaylanmış malzeme envanterine
sahip olabilmektedir. Devlet DOT sertifikaları diğer
belgelerle birlikte, malzeme kabulünün incelenmesi
işlemini kolaylaştırmaya yardımcı olabilir.
Teklif Verme
Teklif verme aşamasında ekonomi, bir sınırlama
olarak devreye girmektedir. Yüklenici/beton tedarik-
çisi karışım oranlarının maliyet, şartnameler ve perfor-
mans gereksinimleri açısından optimize edilmesinde
zorluklarla karşılaşabilmektedir.
Teklif veren adaylar çoğu kez, projede kullanılacak
şartname ve malzemeler ile ilgili daha önceki tecrü-
belerine dayanarak mantıklı tahminler yapabilmekte-

dirler. Ancak, şartnamelerin değiştiği, yeni malzeme
kaynaklarının ortaya çıktığı ya da malzeme kaynağı-
nın değiştiği durumlarda belirsizlik riskinin azaltıla-
bilmesi için teklif verme işlemi sırasında laboratuvar
deneme karışımlarının dökümü ve testi gerekli olabil-
mektedir. Teklif öncesinde test yapımına izin verilen
durumlarda sonuçlar, numune boyutu, test hassasiyeti
ve dökümler arası değişkenlikler göz önünde bulundu-
rularak dikkatli bir şekilde yorumlanmalıdır.
Laboratuvar Karışımları
Herhangi bir karışım oranlaması sırasında kullanı-
labilecek bütün yaklaşımlar deneme dökümlerinin üre-
tilmesinde sadece bir başlangıçtır. Yeni bir karışımın,
yapılan hesaplamalar sonrasında doğrudan beton sant-
raline götürülmesi, önemli sorunlar doğma riskini art-
tırmaktadır. Taze ve sertleşmiş özelliklerin ihtiyaçlara
uygunluğunun ve malzemeler arasında uyumsuzluk
bulunmadığının kesinleştirilebilmesi için saha karı-
şımlarının yapılacağı sıcaklıklarda, laboratuvar orta-
mında deneme karışımlarının hazırlanması gereklidir.
Beton santralinde büyük ölçülerde üretilecek karı-
şımlara kıyasla laboratuvar ortamında üretilecek
beton deneme karışımlarının test edilmesi daha uygun
ve ekonomik olmaktadır. Ancak, çoğu zaman saha
koşulları, kontrollü bir laboratuvar ortamından farklı
olmaktadır. Laboratuvar test sonuçları yorumlanırken
üretim ve test değişkenliklerinin dikkate alınması ve
anlaşılması gerekmektedir. Tercihen, bazı laboratuvar
testleri sahada beklenen sıcaklık aralıklarında gerçek-
leştirilmelidir.
İstenilen bilginin sağlanabilmesi için uygun bir
laboratuvar seçilmeli ve test planı tasarlanmalıdır.
Laboratuvar ve teknisyenler beton karışımlarıyla ilgili
yeterli donanıma sahip ve bağımsız bir kaynak tarafın-
dan onaylanmış olmalıdır. Test planı kesin olmalı ve
karışım özelliklerinin teyit edilmesinde gerekli olacak
tüm testleri bulundurmalıdır. Tavsiye edilen bir test
planı Tablo 6-1’de gösterilmektedir.
Malzeme kaynakları ya da ortam koşullarında her-
hangi bir değişim öngörülüyorsa, farklı sıcaklıklarda
alternatif malzemeler kullanılarak üretilen ilave labo-
ratuvar karışımlarının hazırlanması önerilmektedir.
Saha Koşullarına Karşılığın Öngörülmesi
Laboratuvar karışımları üstyapı inşası sırasında kul-
lanılacak karışımın S/BM oranını ve hava muhtevasını
temsil edecek şekilde harmanlanmalıdır. Saha düzelt-
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Geliştirme Sırası
2 Tasarım
meleri öngörülmelidir. Başka bir deyişle, şartnameler-
den sapmadan, malzeme kaynağı ve özellikleri, çevre
ve beton sisteminin gerektirdiklerinde değişiklik oldu-
ğunda santralin karşılık verebilmesini mümkün kıla-
cak farklı laboratuvar karışımları harmanlanmalıdır.
3 Malzeme
Ham maddelerin beton santraline tesliminden
sonra, çimentonun kimyasal yapısında ya da agrega-
ların fiziksel özelliklerinde değişiklikler yapmak için
çok geçtir. Bu nedenle, işlenebilirlik ve hava muhte-
vası sahada harmanlama işlemi sırasında düzeltilebi-
lecek temel beton özelliklerindendir. Bu, belirlenen S/
4 Hidratasyon
BM oranı aralığında kalmak şartıyla suyun ve uygun
katkı malzemesinin kullanım dozajının ayarlanma-
sıyla mümkün olmaktadır.
Projede kullanılacak malzemeleri temsil eden labo-
ratuvar karışımlarının hazırlanmasına özellikle itina
gösterilmelidir. Portland çimentosu ve puzolanik mal-
5 Özellikler
zemeler tedarikçinin normal üretiminden temin edil-
meli ve özel olarak hazırlanmamalıdır. Gerekli oldu-
ğunda, agregalar farklı boyutlara ayrılmalı ve projede
verilen gradasyona mümkün olduğunca yakın olacak
şekilde tekrar birleştirilmelidir.
6 Karışım      7    Hazırlık
Hedeflenen S/BM oranı için önerilen laboratuvar
test planı takip edilmelidir. Biri daha yüksek diğeri
daha düşük olmak üzere, farklı S/BM oranları için
ilave laboratuvar karışımları harmanlanmalıdır.
Şekil 6-1 farklı su-çimento oranları için dayanım
değerlerini gösteren bir grafik örneği sunmaktadır. Bu
grafik oluşabilecek saha düzenlemelerinin sınırları-
nın belirlenmesinde kaynak görevi görmektedir. Beton
üretiminin başladığı noktada, “reçete” uygulandı-
ğında, kabul edilebilir bir karışımın sericiye ulaştırıla-
8    Yapım
cağı farz edilmektedir.
Karışım oranlamaları laboratuvarda teyit edildikten
sonra, projede kullanılacak aletlerle tam ölçekte test
edilebilir. Bu işlem başlangıçta biraz masraflı görüne-
bilir, fakat sonradan oluşabilecek problemlerin önlen-
mesiyle elde edilecek tasarruf bu yatırımın karşılan-
9    KG/KK
ması için gerekli miktardan daha fazla olacaktır.
Saha Denemeleri
Üstyapı inşasından hemen önce, karışım tasarımları
  10  Sorun Giderme   
sahada teyit edilmelidir (benzer bir karışımla tecrübe
kazanılmadığı sürece). Bu işlem malzemelerin ve
son karışımın laboratuvar denemeleri sırasında
kullanılanlarla büyük oranda aynı olduğundan emin
olmak için gereklidir.
173
1   Giriş

Geliştirme Sırası

Laboratuvar karışımlarını sahada teyit ederken • Taze özellikler, kullanılan araç tipi ve sistemler
2 Tasarım

aşağıdaki sorular dikkate alınmalıdır: için kabul edilebilir mi?

• Herhangi bir uyumsuzluk göstergesi bulunu-
yor mu?
• Saha karışımının dayanımları, laboratuvar
karışımlarının dayanımına yakın mı (±1.7 MPa
3 Malzeme

[250 lb/in2])?
Tablo 6-1. Önerilen Laboratuvar Test Planı

Beton Özelliği Test tanımı Test yöntemi Yorumlar

İşlenebilirlik 0, 5, 10, 15, 20, 25 ve 30. ASTM C 143 / İşlenebilirlikteki değişimler S/
4 Hidratasyon

dakikalarda çökme AASHTOT 119 BM oranındaki değişimi işaret

ediyor olabilir ve sahadaki
yerleştirmeyi etkiler

Harmanlanma sırasında beton ASTM C 1064 Sahadaki sıcaklık değişimleri S/

sıcaklığı BM oranını, işlenebilirliği ve
hacimsel kararlılığı etkileyebilir

Agregaların nem muhtevası ve ASTM C 136 / AASHTO T 27 S/BM oranının hesaplanabilmesi

5 Özellikler

gradasyonu ve için nem muhtevası, agregaların

ASTM C 566 /AASHTO T 255 su emme kapasitesiyle birlikte
hesap edilmelidir

Karışık gradasyon İrilik/işlenebilirlik faktörleri Proje değişkenliği işlenebilirlik

“8-18” analizi ve S/BM oranını etkileyebilir
0.45 Power eğrisi*
6 Karışım      7    Hazırlık

Dayanım gelişimi Basınç ya da eğilmede çekme ASTM C 39 / AASHTO T 22 Tek bir harmandan mümkün
dayanımı ve/veya olduğunca çok numune hazırla-
ASTM C 78 / AASHTO T 97 3’ünü 3, 3’ünü 7 ve 12’sini 28.
günde kır

Olgunluk eğrisi ASTM C 1074 veya Saha denemesi aşamasında

Özel firma şartları sahada da geliştirilebilir

Hava muhtevası Hava muhtevası ASTM C 231/AASHTO T 152 Şartname aralığının ortası
hedeflenir - şartname
toleranslarının alt sınırındaki
hava muhtevalarına sahip
 

laboratuvar harmanları daha

yüksek dayanımlar verir
8    Yapım

Hava boşluğu analiz cihazı ve/ ASTM C 457 Hem aralık faktörü hem de özgül
veya görüntü analizi yüzey alanı donma/çözülme
dayanıklılığı açısından önemlidir

Yoğunluk Yoğunluk/birim ağırlık ASTM C 138/AASHTO T 121 (1) Harman başına üretilen
hacimsel beton miktarının (verimin),
(2) beton karışımının hava
miktarının, (3) üniformitenin
9    KG/KK

göstergesidir

Geçirimlilik Hızlı klor iyonu geçirimliliği ASTM C 1202/AASHTO T 277 Genel olarak geçirimlilikle ilişkili
olan aralıklardaki sonuçlar
yorumlanır
  10  Sorun Giderme   

* Bu bölümde bulunan 0.45 power eğrisine bakınız.

** www.aashtotig.org/(Focus Technologies.AVA’yı tıklayınız)

174 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
 1   Giriş
Geliştirme Sırası

• Saha denemeleri ayrıca taşınabilir santrallerin
kullanıldığı durumlarda da tercih edilen bir uygu-
lamadır.
Karışım süresini de kapsayan harmanlama süreci
üstyapı inşaat işlemleri sırasındaki süreç ile aynı
2 Tasarım
Tablo 6-2. Önerilen Saha Deneme Karışımı Test Planı
Ne veya ne zaman Eylem veya test
Üretim başlamadan Ölçüm aletleri ve santral
önce işlemlerini test edip onayla

3 Malzeme
olmalıdır.
Agrega nem muhtevalarını
Saha deneme karışımlarının işlenebilirliği harman- belirle ve harman oranlarını
lamadan hemen sonra ve taşıma süresinin simule edi- düzenle
lebilmesi için daha geç bir zamanda test edilmeli- Temel karışım tasarımı İşlenebilirlik
dir. Saha deneme karışımları tahmini taşıma süresi
sonunda arzu edilen işlenebilirliğe ulaşıncaya kadar Hava muhtevası

4 Hidratasyon
tekrarlanmalı ve sonrasında test edilmelidir (tablo Birim ağırlık
6-2).
Üç ve yedi günlük dayanım
Basınç Dayanımı, Ib/in2

Verim

Olgunluk eğrileri

5 Özellikler
Mikser üniformite testi CRD-C-55
(harmanın önünden
arkasına doğru) Çökme (slamp)

Hava muhtevası
Birim ağırlık

6 Karışım      7    Hazırlık

S/Ç oranı
________________________________________________
Şekil 6.1. Örnek su/çimento (S/Ç) oranı – dayanım eğrisi
(laboratuvar karışım hedefi S/Ç = 0.4)

 
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 175
1   Giriş
Agrega Gradasyonu Optimizasyonu
2 Tasarım
Önemli Notlar
• Optimize edilmiş karışık agrega
gradasyonu beton karışımını
iyileştirmektedir.
3 Malzeme
• Karışık agrega gradasyonu elde
edilmesinde kullanılan Shilstone
yönteminde her biri farklı türde analizler
sunan üç araç kullanılmaktadır.
4 Hidratasyon
Agregalar genellikle kimyasal ve boyutsal olarak
kararlıdır. Bu sebeple beton karışımlarında agrega
miktarının kimyasal olarak daha reaktif olan çimen-
5 Özellikler
toya göre en yüksek seviyede tutulması arzu edilen
bir durumdur. İyi gradasyonlu agregalarda, tanecikler
arasında çimento hamuru ile doldurulması gereken
boşluk daha az olmaktadır. Ayrıca, iyi gradasyonlu
agregalar sayesinde, olabilecek en düşük su miktarıyla
6 Karışım      7    Hazırlık
işlenebilir karışımların elde edilmesi mümkün
olmaktadır.
Shilstone yönteminde, karışım oranlamalarının
tayin ve seçiminde en iyi yolun, karışık agrega gra-
dasyon analizi olduğu kabul edilmektedir (Shilstone,
1990) (bkz. Karışık Gradasyon, Bölüm 9, sayfa 253).
Bu yöntemde karışık agrega gradasyonunun optimi-
zasyon işlemine yardımcı olması için üç araç gelişti-
rilmiştir:
• İrilik Faktörü Çizelgesi (İFÇ): karışımın ana
8    Yapım
hatlarını sunar.
• 0.45 Power Eğrisi: eğilimleri gösterir.
• Her eleğin üzerinde kalana agrega yüzdesi
detayları gösterir.
İFÇ’ye göre mükemmel görünen ancak, diğer iki
analize göre ele alınması gereken sorunlara sahip
bazı karışımlar bulunabilir.
9    KG/KK
İrilik Faktörü Çizelgesi
Verilerin İFÇ yardımıyla analiz edilebilmesi için,
karışık agrega gradasyonu matematiksel olarak üç
  10  Sorun Giderme   
farklı boyutta gruplara ayrılmaktadır:
• 9.5-mm’lik (3/8-in.) elek üzerinde kalan iri
agrega taneleri. Karışımın temel gövdesini
oluşturmaktadır.
176 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
• 9.5-mm’lik (3/8-in.) elekten geçip 1.18-mm’lik
(8 numaralı: #8) elek üzerinde kalan orta
büyüklükteki taneler. Bu taneler iri agre-
galar arasında bulunan büyük boşlukları
doldurmaktadır.
• 2.36-mm’lik (#8) elekten geçen ince taneler
Yukarıda verilen boyut aralıklarına düşen
karışık agregaların kütle oranları, irilik faktörü
ve işlenebilirlik faktörünün hesaplanmasında
kullanılmaktadır. Bu verilerden elde edilen koordi-
natlar İFÇ üzerinde gösterilmektedir (Şekil 6-2).
İrilik faktörü, iri boyutlu agrega kütlesinin iri ve
orta büyüklüklerdeki agrega kütlelerinin toplamına
bölünmesiyle elde edilmektedir:
% İri Agrega
İrilik Faktörü = . 100
% İri Agrega + % Orta Agrega
Bu suretle, irilik faktörü olarak 100, hiç orta büyük-
lükte agreganın bulunmadığı, yani 9.5-mm’lik (3/8-in.)
elekten geçen ve 2.36-mm’lik (#8) elek üzerinde kalan
tanelerin olmadığı gradasyonu tanımlamaktadır. Bu
tür karışımlar kesikli gradasyona sahiptir. 0 değeri ise,
hiç iri agreganın bulunmadığı, yani 9.5-mm’lik (3/8-
in.) elek üzerinde kalan tanelerin olmadığı, karışımları
tanımlamaktadır.
İşlenebilirlik faktörü, 2.36-mm’lik (#8) elekten
geçen karışık agrega yüzdesinin ve karışımda bulunan
bağlayıcı malzeme miktarı üzerinde yapılan düzen-
lemenin toplamıdır. Çizelge için en düşük bağlayıcı
malzeme miktarı 335 kg/m3’tür (564 lb/yd3). Oriji-
nal bağlayıcı malzeme miktarında görülen her 56 kg/
m3’lük (94 lb/yd3) değişim için işlenebilirlik faktörü
2.5 puan artmaktadır. İrilik ve işlenebilirlik faktörü bir
karışımın koordinatlarını vermektedir.
İrilik Faktörü Bölgeleri
Eğilim çubuğu, (Şekil 6-2) yuvarlak veya kübik
kırma taş ve sürekli granülometrili doğal kumun den-
gede olduğu bölgeyi tanımlamaktadır. Ancak, agrega
gradasyon kontrolünün iyi bir şekilde yapılması gerek-
tiğinden böyle karışımların uygulamaları kısıtlı sevi-
yelerde kalmaktadır. Bu tarz karışımlar geniş temeller
için tekne ile dökülen betonlarda kullanılabilir. Çubu-
ğun üzerindeki çizimle temsil edilen karışımlar, gitgide
artan ince agrega miktarına sahip karışımları temsil
 1   Giriş
Agrega Gradasyonu Optimizasyonu

2 Tasarım
etmektedir. Eğilim çubuğunun altında bulunan karışım- • III. Bölge, maksimum nominal agrega boyutu
lar ise genellikle aşırı miktarda iri tane içermektedir ve 19 mm’nin (¾ in.) altında olan optimum karışı-
bu arzu edilen bir durum değildir. mı işaret etmektedir.
İrilik faktörü bölgeleri, çizilen karışımların genel- • IV. Bölge, aşırı miktarda ince malzeme varlı-
likle tahmin edilebilir özellikler göstereceği alanları ğını ve sıkıştırma ve yüzey bitirmesi sırasın-

3 Malzeme
tanımlamaktadır: da yüksek ayrışma potansiyelinin bulunduğunu
• I. Bölge, bir karışımın kesikli gradasyona işaret etmektedir. Bu tarz karışımlar genellikle
sahip olduğunu ve orta büyüklükteki tanelerin değişken dayanım, yüksek rötre, çatlama, kıv-
eksikliğinden dolayı yerleştirme ve/veya rılma, parçalanma ve pullanma oluşumuna se-
sıkıştırma sırasında yüksek ayrışma potansiyeli bep olmaktadır.

4 Hidratasyon
gösterebileceğini işaret etmektedir. Bu karışımlar • V. Bölge’de bulunan karışım aşırı miktarda iri
genellikle yapışkan değildir; bu sebeple ayrışma ve orta agrega bulundurmaktadır ve plastik de-
görülme olasılığı bulunmaktadır. Bu alan içerisine ğildir.
düşen karışımların kullanımı sonucunda yerel
çatlak oluşumları, kabarcıklanma, parçalanma
0.45 Power Eğrisi
İdeal karışık agrega gradasyonunun tanımlanma-
ve pullanma gibi sonuçlar doğabilir.
sına imkân veren bir çizelgedir. Elek boyutları, mik-

5 Özellikler
• II. Bölge, nominal maksimum agrega boyutu
rondan 0.45 power seviyesine kadar X ekseni boyunca
50 mm’den (2 in.) 19 mm’ye (¾ in.) kadar olan
gösterilmektedir.
betonlar için optimum karışımı göstermektedir.
Bütün agregaların her bir elekten geçen yığışımlı
Bu alandaki karışımlar genellikle kıvamlı ve
miktarı çizilip 0.45 power eğrisi üzerinde bulunan
yüksek kaliteye sahip betonların elde edilmesine
bir çizgiyle kıyaslanmaktadır. Bir beton karışımında
olanak sağlamaktadır. Eğilim çubuğuna veya

6 Karışım      7    Hazırlık

bulunan sürekli granülometrili karışık agregalar Şekil
I. ve IV. Bölge’nin sınırlarına yakın yerlerde
6-3’te gösterildiği gibi nominal maksimum agrega
bulunan karışımlar, II. Bölge’nin dışında kalan
boyutundan 2.36 mm’lik (#8) eleğe doğru bir eğilim
bir agrega çizimine sebep olabileceklerinden
izlemekte ve sonrasında aşağı doğru eğilmektedir. Bu
ötürü oranlamalarda sıkı kontrol ve düzenlemeler
çizgide görülen sapmalar, optimum seviyeden sapma-
gerektirmektedirler.
ları göstermektedir.

IV.Bölge
III. Bölge
İşlenebilirlik faktörü, karışık agregalar

 
(No. 8 elekten geçen miktar %’si bağlayıcı

8    Yapım
miktarı için düzeltilmiştir)

II. Bölge

ğu
bu
Çu
I. Bölge
Elekten geçen miktar, %

Eğim

V. Bölge
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

İrilik faktörü, karışık agregalar

(No. 8 elek üzerinde kalan miktar %’si aynı zamanda 3/8”
elek üzerinde kalandır) Elek göz açıklıkları

_______________________________________________ _______________________________________________
Şelik 6-2. Düzenlenmiş irilik faktörü grafiği (Shilstone Şekil 6-3. 25 mm (1 in.) nominal maksimum agrega boyutu
1990) için 0.45 Power eğrisi (Shilstone ile kişisel iletişim)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 177
1   Giriş

Agrega Gradasyonu Optimizasyonu

Sağdan sola doğru çizilen noktalar incelendiğinde, gradasyonlarının genellikle 2.36 mm, 1.18 mm ve 600
2 Tasarım

çizginin oldukça altında kalan ilk nokta, bu noktaya
karşılık gelen eleğin üzerinde çok fazla malzemenin
kaldığını göstermektedir. Aynı şekilde, çizginin çok
üzerinde kalan bir nokta, bu noktaya karşılık gelen
eleğin üzerinde yeterli malzeme kalmadığını göster-
3 Malzeme
μm’luk elekler (#8, #16 ve #30) üzerinde kalan kısım-
larında eksiklik ve 300 ve 150 μm’luk elekler (#50 ve
#100) üzerinde kalan kısımlarında ise fazlalık olduğu
bulunmuştur. Komşu iki elek boyutu arasında her-
hangi bir eksiklik olduğu durumlarda, herhangi iki

mektedir. elekten biri diğerini dengeleme eğilimine girmekte-

0.45 Power eğrisi sadece bir rehber olarak kullanıl-
malı ve şartnamelerde yer almamalıdır. Geçmiş dene-
yimler, iyi gradasyonların, 0.45 power eğrisi üze-
rinde bulunan çizgiye paralel ya da bu çizgiden birkaç
4 Hidratasyon
dir. Ancak, Şekil 6-4’te verilen gradasyonda (b) gös-
terildiği üzere birbirine komşu üç elek boyutu ara-
sında eksikliklerin görüldüğü durumlarda ortaya çıkan
sorunların düzeltilmesi gerekmektedir.

yüzde içeride çizildiğini göstermektedir. Seçilen karı- Komşu iki elek üzerinde kalan yüzdelerin topla-
şık agreganın yeterli olup olmadığını deneme karışımı mının, toplam agrega miktarının yüzde 13’ünden az
ve bu karışımın davranışı belirlemektedir. olduğu durumlara özellikle dikkat edilmelidir.

Elek Üzerinde Kalan Agrega

Miktarının Yüzde Grafiği
Elek üzerinde kalan miktar, %
5 Özellikler

Şekil 6-4’te agrega tane dağılımı, her bir elek üze-

rinde yüzdece kalan agrega miktarı cinsinden grafik-
sel olarak gösterilmektedir (Shilstone 1990). Şekil
6-4’te verilen gradasyonda (a) gösterildiği üzere opti-
mum karışık agrega tane dağılımında orta büyüklük-
teki taneler arasında boşluk bulunmamaktadır.
6 Karışım      7    Hazırlık

Çoğu durumda, halihazırda bulunan kum istenilen-

den daha ince, iri agrega ise daha iri olduğundan, gra-
dasyonda geniş boşluklar oluşmaktadır. Yerel olarak Elek göz açıklığı
mevcut ince agregaların doğası gereği, karışık agrega ________________________________________________
Şekil 6-4. Yüzde olarak elek üzerinde kalan miktar
grafiği
 
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

178 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

Karışım Oranlarının Hesaplanması
Önemli Notlar
• Karışım oranlarının hesaplanmasından
sonra deneme karışımları üretilmelidir.
• Oranların hesaplanmasında çeşitli
yöntemler kullanılabilir. Burada Mutlak
Hacim Yöntemi özetlenmektedir.
Hesaplanan karışım oranları deneme karışımları için
bir başlangıç noktası niteliğindedir. Bir beton karışı-
mının oranları hesap yöntemiyle, saha tecrübesiyle
(geçmiş veriler) veya deneme karışımları aracılığıyla
deneme yanılma yöntemiyle belirlenebilir. İçlerinden
bir tanesinin aşağıda detaylı olarak tarif edildiği çeşitli
hesaplama yöntemleri bulunmaktadır. Belirli bir karı-
şımdan beklenen özellikler çoğu kez, farklı (ve muhte-
melen birbiriyle alakasız) taze ve sertleşmiş özellikle-
rin dengelenmesiyle elde edilmektedir.
Beton karışım oranları genellikle birim hacimdeki
bileşenlerin kütlesi cinsinden ifade edilmektedir. Beton
hacminin birimi metre küp ya da ft. küptür. Aşağıda
açıklanan, mutlak hacim yönteminde (ACI 211), her
bir beton bileşeninin birim beton hacmi içerisinde kap-
layacağı mutlak hacmin hesaplanabilmesi için göreli
yoğunluk (özgül ağırlık) değerleri kullanılmakta-
dır (bkz. sayfa 184). Agrega gradasyonunun yukarıda
açıklanan Shilstone yöntemiyle hesaplandığı durum-
larda, ACI 211’de açıklanan bazı adımların kullanıl-
ması gereksizdir.
Bu ve diğer yöntemler hakkında daha fazla bilgi,
ACI 211 (2002) ve Kosmakta ve diğ. (2002) tarafından
geliştirilen standart uygulamalarda bulunabilir. Hover
(1994 ve 1995) beton karışımlarının tasarımı için gra-
fiksel bir yöntem sunmaktadır ve Thomas ve Wilson’un
(2002), ACI 211.1’e uygun olarak karışım özellikleri-
nin seçilmesinde kullanılabilecek kompakt diske çekil-
miş bir eğitim programı bulunmaktadır.
Mutlak Hacim Yöntemi
Karışım oranlamasında kullanılan mutlak hacim
yöntemi 12 adımda özetlenebilir:
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
1. Adım: Beton Dayanımı
2 Tasarım
Beton karışımının dayanımı, betonun yapısal ve
dürabilite gereksinimleri göz önünde bulundurularak
seçilmektedir. Yapının uygulanan yüklere direnebil-
3 Malzeme
mesi için gerekli olan dayanım (eğilme ya da basınç)
kalınlık tasarımının bir parçasıdır (bkz. Beton Daya-
nımı, Bölüm 2, sayfa 16). Bazı dürabilite sorunları S/
BM oranının sınırlandırılmasıyla çözülebilmektedir
(bkz. Geçirimlilik, Bölüm 5, sayfa 131).
4 Hidratasyon
Önceden belirlenen dayanımın sağlandığından
yeterince emin olabilmek ve malzeme seçimi, üretim,
bakım ve silindir numunelerinin testi sırasında oluşa-
bilecek değişimlerin karşılanabilmesi için, beton karı-
şımının ortalama tasarım dayanımı f’cr; belirlenen
dayanımdan, f’c daha fazla olmalıdır. Gerekli orta-
5 Özellikler
lama dayanımın belirlenmesinde kullanılan istatistik-
sel yaklaşım için ACI 301, Bölüm 4.2.3’e bakınız.
2. Adım: Su-Bağlayıcı
Malzeme Oranı
6 Karışım      7    Hazırlık
S/BM oranı, suyun kütlesinin bağlayıcı malze-
melerin (Portland çimentosu, katkılı çimento, uçucu
kül, öğütülmüş granüle yüksek fırın cürufu [ÖGYF]
cürufu, silis dumanı ve doğal puzolanlar) kütlesine
bölümüyle elde edilmektedir. Karışım tasarımında
kullanılacak S/BM oranı hem dayanım hem de düra-
bilite gereksinimlerinin karşılanabileceği en düşük
değer olmalıdır.
ACI 318’de (ve AASHTO) betonun maruz kaldığı
8    Yapım
çeşitli ortam koşulları için (bkz. sülfat ortamına maruz
kalan betonlar için koşullar, Bölüm 5, Tablo 5-4,
S/Ç veya S/BM Oranı?
S/BM oranı sıklıkla su-çimento oranı (S/Ç) ile
eş anlamlı olarak kullanılmaktadır, ancak bazı
9    KG/KK
şartnameler bu iki oranı birbirinden ayırmaktadır.
Genel olarak S/Ç oranı, suyun Portland çimentosuna
veya katkılı çimentoya kütlece oranı anlamına
gelirken, S/BM oranı su kütlesinin çimento ve
  10  Sorun Giderme   
herhangi bir puzolanik malzemenin kütlelerinin
toplamına oranı anlamına gelmektedir.
179
1   Giriş

Karışım Oranlarının Hesaplanması

sayfa 140) bazı gereksinimler bulunmaktadır. Dürabi- işlenebilirliği ve dolayısıyla su ihtiyacı üzerinde etkili
2 Tasarım

lite tarafından kontrol edilmediği sürece S/BM oranı- olduğundan beton karışımlarının oranlanmasında
nın seçiminde beton dayanımı esas alınmalıdır (Şekil önem arz etmektedir (bkz. Agrega Gradasyonu, Bölüm
6-5). Böyle durumlarda, S/BM oranı ve dayanım ara- 3, sayfa 44).
sındaki ilişkinin belirlenebilmesi için, ihtiyaç duyulan İstenilen ince agrega gradasyonu; işin türüne, karı-
şımın çimento hamuru içeriğine ve iri agreganın boyu-
dayanımın elde edilmesinde kullanılacak S/BM oranı
3 Malzeme

tuna bağlıdır. Daha zayıf karışımlar için işlenebilir-

ve karışım oranlarında, yeterli saha verisi veya gerçek
lik açısından ince bir gradasyon (daha düşük incelik
iş malzemeleri ile hazırlanmış deneme karışımları esas
modülü) arzu edilmektedir. Daha zengin karışımların
alınmalıdır. Bazı eyaletler kayar kalıp yardımıyla yapı-
ekonomik olması açısından iri gradasyon (daha yüksek
lan üstyapı inşaatlarında 0.37 gibi düşük değerlerle incelik modülü) kullanılmaktadır.
dahi başarılı olmalarına rağmen, bu tip uygulamalarda İri agreganın miktarı (gevşek yığın hacmi) Şekil
4 Hidratasyon

S/BM oranının 0.40’ın altında olmaması tavsiye edil- 6-6 kullanılarak tahmin edilebilir. Tablolardaki değer-
mektedir. S/BM oranının seçiminde kullanılacak puzo- ler, kuru-şişlenmiş durumdaki agregalardan elde edil-
lanik malzemenin türü bilinmeli ve kullanımına izin miştir (ASTM C 29). Bu agregalar, genel beton inşa-
verilmelidir. atlarında kullanılabilecek orta seviyede işlenebilirliğe
3. Adım: Agregalar sahip beton karışımlarının üretimi için uygundur. İşle-
nebilirliği daha az olan betonlarda (kayar kalıp kullanı-
5 Özellikler

larak yapılan üstyapı inşası), gevşek yığın hacmi yak-

Agregaların gradasyonu (tane boyutu ve laşık yüzde 10 seviyelerine kadar arttırılabilmektedir.
dağılımı), şekli, porozitesi ve yüzey dokusu, betonun Yerel agregaların değerlendirilmesi sırasında göz
önünde bulundurulması gereken başlıca hususlar aşa-
ğıda sıralanmaktadır:
6 Karışım      7    Hazırlık

Nominal en büyük tane boyutu, in

28 günlük basınç dayanımı, 1000 Ib/in2
28 günlük basınç dayanımı, MPa

İri agreganın yığın hacminin

beton hacmine oranı
 
8    Yapım

S/bm oranı
Nominal en büyük tane boyutu, mm
9    KG/KK

Hava sürüklenmemiş beton

Hava sürüklenmiş beton İncelik modülü = 2.4
İncelik modülü = 2.6
İncelik modülü = 2.8
________________________________________________ İncelik modülü = 3.0
Şekil 6-5. 19 mm ile 25 mm (¾ in. ile 1 in.) arası nominal ________________________________________________
  10  Sorun Giderme   

en büyük tane boyutuna sahip iri agrega kullanılan beton Şekil 6-6. Betonun birim hacmi başına iri agreganın gevşek
için basınç dayanımıyla S/BM oranı arasındaki yaklaşık yığın hacmi. Gevşek yığın hacimleri kuru-şişlenmiş durum-
ilişki. Dayanım ASTM C 31 /AASHTO T 23 gereğince 28 gün daki agregalar esas alınarak hesaplanmıştır (ASTM C 29 /
boyunca nem kürüne maruz bırakılmış silindirler kullanılarak AASHTO T 19). İşlenebilirliği daha az olan betonlarda (kayar
ölçülmüştür. (ACI 211.1, ACI 211.3 ve Hover 1995’ten kalıp kullanılarak yapılan üstyapı inşası), gevşek yığın hacmi
uyarlanmıştır) yaklaşık yüzde 10 seviyelerine kadar arttırılabilmektedir. (ACI
211.1 ve Hover 1995’ ten uyarlanmıştır)

180 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
 1   Giriş
Karışım Oranlarının Hesaplanması

1. Betonun yerleştirme koşullarına uygun en bü-

2 Tasarım
6. Adım: Su Miktarı
yük maksimum agrega boyutu kullanılarak, ter-
mal etkiler veya otojen, plastik ve kuruma röt-
releri sebebiyle çatlama eğiliminin en az oldu-
Beton karışımı için gerekli su miktarı çeşitli faktör-
ğu, en ekonomik beton karışımları üretilmelidir.
2. Maksimum agrega boyutu genellikle üstyapı ka- lere bağlıdır:

3 Malzeme
lınlığının dörtte biri veya 64 mm (2.5 in.) değer- 1. Çökme gereksinimleri.
lerinden küçük olanı geçmemelidir. 2. Agrega boyutu, dokusu ve şekli.
3. Üstyapıda D-çatlamasının sorun oluşturabilece- 3. Hava muhtevası.
ği bölgelerde daha küçük maksimum tane boyu- 4. Bağlayıcı malzeme miktarı.
tuna sahip agregaların kullanımı sorunun azaltıl- 5. Beton sıcaklığı.
masına yardımcı olabilir. Maksimum tane boyu-
Su muhtevası su-azaltıcı katkı kullanımıyla

tu düşürülmüş agregalar ile test yapılması öne-
rilmektedir.
4. Agregalar, ASTM C 33/AASHTO M 6/M 43
veya ihale şartnamelerinde belirtilen değerler-
den daha fazla zararlı madde bulundurmama-
lıdır.
4 Hidratasyon
azaltılabilmektedir (bkz. Su Azaltıcılar, Bölüm 3,
sayfa 58).
Harman düzenlemeleri için çökme, her bir metreküp
beton için 2 kg su eklenerek yaklaşık 10 mm kadar art-
tırılabilir (kübik yard başına 10 lb su eklenerek yaklaşık

5 Özellikler
4. Adım: Hava Muhtevası 1 in.). Hava-sürüklenmiş beton için gerekli su muhte-

Donma ve çözülme döngülerine maruz kalacak

Nominal en büyük tane boyutu, in
betonlara, yeterli miktarda hava sürüklenmelidir. Sürük-
lenecek hava miktarı (Şekil 6-7) beklenen hava koşulu-

6 Karışım      7    Hazırlık

nun şiddetine ve betonda kullanılan en büyük agrega
boyutuna bağlıdır. ASTM C 457’ye göre aralık faktör-
Hedeflenen hava muhtevası, %

lerinin test edilmesi ya da hava boşluğu analiz cihazı-

nın kullanılması donma-çözülme dürabilitesi açısından
daha güvenilir sonuçların elde edilmesine imkan vere-
cektir.
5. Adım: İşlenebilirlik/Çökme

 
Beton her zaman yerleştirme koşullarına uygun

8    Yapım
işlenebilirlikte, kıvamda ve plastiklikte üretilmelidir.
Beton kıvamının ölçülmesinde çökme (slamp) testi
kullanılmaktadır.
Ancak çökme, sadece benzer karışımların işlene- Nominal en büyük tane boyutu, mm
bilirliğinin değerlendirilmesinde belirleyici olmakta-
dır, önemli ölçüde farklı oranlamalara sahip karışımla-
rın karşılaştırılmasında kullanılmamalıdır. Ayrıca, kayar Şiddetli ortam (buz çözücüler)
9    KG/KK

Orta şiddette ortam

kalıp yardımıyla yapılan üstyapı inşaatlarında kullanı-
Yumuşak ortam
lan betonlar üzerinde gerçekleştirilen çökme testleri tam Hava sürüklenmemiş beton
manada belirleyici olmamaktadır. Sabit kalıplı döküm-
________________________________________________
lerde kullanılan betonlar için tipik çökme gereksinim- Şekil 6-7. Farklı agrega boyutlarının kullanıldığı betonlar
leri 25 ile 75 mm (1 ile 3 in.), kayar kalıplı döküm-
  10  Sorun Giderme   

için hedeflenen toplam hava muhtevası gereksinimleri. İş

lerde kullanılan betonlar içinse 12.5 ile 50 mm (0.5 ile
2 in.) arasındadır. Belirli karışım özellikleri, proje üst-
yapı inşa araçları ve üstyapı inşası sırasında beklenen
ortam koşulları için işlenebilirliğin güvence altına alın-
ması gerekmektedir.
şartnamelerinde hava muhtevası orta ve şiddetli maruz kalma
durumları için hedeflenen değerin -1 ile +2 puan aralığında
teslim edilecek şekilde belirlenmelidir (ACI 211.1 ve Hover
1995’ten uyarlanmıştır)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 181
1   Giriş

Karışım Oranlarının Hesaplanması

vası Şekil 6-8’den belirlenebilir. Bazı beton ve agrega-

2 Tasarım

7. Adım: Bağlayıcı
larda, gösterilen çökme değerlerinin elde edilebilmesi Malzemelerin Miktarı
için tahmin edilen su miktarlarında azaltmalar yapıla-
bilir. Yaklaşık azaltma değerleri yuvarlak köşeli agre-
galar için 10 kg (20 lb), bir miktar kırılmış tane bulun-
duran çakıl için 20 kg (35 lb) ve yuvarlak çakıl için Bağlayıcı malzeme miktarı su miktarının su-bağlayıcı
3 Malzeme

25 kg (45 lb) olabilir. Tavsiye edilen bu işlem, farklı malzeme (S/BM) oranına bölünmesiyle hesaplanmak-
kaynaklardan elde edilen agregaların beton özellikle- tadır.
rini farklı şekillerde etkilemesi sebebiyle deneme karı- Bağlayıcı Malzeme Miktarı = Gerekli Su Miktarı
şımları üzerinde yapılacak testlerin gerekliliğini gös- S/BM Oranı
termektedir.
4 Hidratasyon

Hava sürüklenmemiş beton gereksinimleri için ACI
211.1’e bakılabilir. Hava sürüklenmiş betonun su ihti-
yacı hava sürüklenmemiş betondan daha azdır ve bu
belirli bir dürabilite seviyesi için gerekli olan karışım
suyu miktarının azaltılabilmesine imkân vermektedir.
(Pratik hesap: her yüzde 1 hava için suyu 3 kg/m3 [5
5 Özellikler
Ancak belirli bir iş için; dürabilite, yüzey bitirilebi-
lirliği ya da iyileştirilmiş aşınma direnci amaçlarıyla
minimum çimento miktarının önceden belirlenmesi
olağandışı bir durum değildir. Betonun şiddetli donma-
çözülme, buz çözücü tuz ve sülfat ortamına maruz kala-
cağı durumlarda, aşağıdakilerin belirtilmesi istenmek-

lb/yd3] azalt). tedir:

(Geri dönüştürülmüş su kullanımı dahil olmak üzere 1. Betonda bulunan en düşük bağlayıcı malzeme
su kalitesi ile ilgili gereksinimler için, bkz. Su, Bölüm miktarı olarak 335 kg/m3 (564lb/yd3).
3, sayfa 52.) 2. Sadece istenilen kıvama ulaşabilmek için
yeterli karışım suyu.
6 Karışım      7    Hazırlık

Düz yüzey beton işleri için gerekli minimum

Nominal en büyük tane boyutu, in
8. Adım: Bağlayıcı
Malzeme Türü

bağlayıcı miktarı ACI 302’den öğrenilebilir.

Su gereksinimi, Ib/yd3
Su gereksinimi, kg/m3

Not: Seçilen bağlayıcı malzeme türü önceki yedi

adımı etkilediğinden, karışım tasarımcıları bu adımı
ilk önce yapabilir.
 

Çimento tipi; sülfat direnci, alkali-silika reaktifliği

8    Yapım

ya da düşük ısı gereksinimi gibi önceden belirlenmiş

herhangi bir özel koşulu sağlamak üzere seçilmekte-
dir. Uçucu kül su ihtiyacını azaltmakta, silis dumanı
(daha az bir etkiyle metakaolin) arttırmaktadır. ÖGYF
cürufu, su ihtiyacı üzerinde küçük bir etkiye sahiptir.
Farklı özgül ağırlıklar (Portland çimentosu = 3.15,
Nominal en büyük tane boyutu, mm
uçucu kül = 1.9 ile 2.8, silis dumanı = 2.25, ÖGYF
9    KG/KK

Hava sürüklenmiş beton cürufu = 2.85 ile 2.95, metakaolin = 2.5) sebebiyle
bağlayıcı malzeme bileşenlerinin hacimlerinde görü-
150 ile 175 mm (6 ile 7 in.) arası çökme
len değişiklikler dikkate alınmalıdır. Puzolanik malze-
75 ile 100 mm (3 ile 4 in.) arası çökme
meler (PM’ler) ayrıca S/BM oranı ve dayanım arasın-
  10  Sorun Giderme   

25 ile 50 mm (1ile 2 in.) arası çökme

_______________________________________________ daki ilişkiyi değiştirmektedir. Amerikan Beton Ensti-

Şekil 6-8. Hava-sürüklenmiş betonda çeşitli çökme değerleri tüsü Yapı Şartnamesi’nde (ACI 318) buz çözücü tuz-
ve kırma agrega boyutları için yaklaşık su gereksinimleri (ACI lara maruz kalacak betonlarda kullanılacak en yüksek
211.1 ve Hover 1995’ten uyarlanmıştır)
PM miktarı için sınır değerler belirtilmektedir (bkz.

182 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

9. Adım: Katkılar
Sülfat Direnci, Bölüm 5, sayfa 139).
Katkıların miktarı gerekli hava ve su-azaltma etki-
sini sağlayacak şekilde hesaplanmaktadır. Priz hızlan-
dırıcı olarak kalsiyum klorür veya diğer klorür içeren
katkıların kullanıldığı durumlarda donatılı betonlar
için klor limitlerinin aşılmadığından emin olunmalıdır.
Belirli kimyasal katkılar betonun su ihtiyacında ya
da hava muhtevasında değişikliklere sebep olabilmek-
tedir (bkz. Priz Düzenleyici Katkılar, Bölüm 3, sayfa
59):
1. Su azaltıcılar tipik olarak su ihtiyacını yüzde 5
ile 10 arasında azaltabilir, hava muhtevasını ise
yüzde 1’e kadar arttırabilirler.
2. Kalsiyum klorür esaslı katkılar su ihtiyacını
yaklaşık yüzde 3 oranında azaltmakta
ve havayı yüzde 0.5 seviyesine kadar
arttırmaktadırlar.
3. Priz geciktirici katkılar hava muhtevasını
arttırabilirler.
Tablo 6-3. Buz Çözücü Kimyasallara Maruz Kalan Beton
için Bağlayıcı Malzeme Gereksinimleri
Bağlayıcı malzemeler* Toplam bağlayıcı malzemenin
ağırlıkça maksimum yüzdesi**
Uçucu kül ve doğal puzolanlar 25
ÖGYF cürufu 50
Silis dumanı 10
Uçucu kül, ÖGYF cürufu, 50***
silis dumanı ve diğer
doğal puzolanların toplamı
Doğal puzolanlar ve 35***
silis dumanının toplamı
Kaynak: ACI 318’den uyarlanmıştır
* Katkılı çimentolar içerisinde bulunan puzolanik
malzemelerin bir kısmını içermektedir.
** Tüm bağlayıcı malzemeler Portland çimentosu,
katkılı çimento, uçucu kül, cüruf, silis dumanı ve
diğer puzolanların toplamını içermektedir.
*** Silis dumanı toplam bağlayıcı malzeme
miktarının %10’undan fazlasını, uçucu kül veya
diğer puzolanlar ise bağlayıcı malzemelerin
%25’inden fazlasını oluşturmamalıdır.
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Karışım Oranlarının Hesaplanması
2 Tasarım
10. Adım: İnce Agrega
İnce agrega miktarı; iri agrega, hava, su ve bağla-
3 Malzeme
yıcı malzeme miktarlarının elde edilmesinden sonra
belirlenmektedir.
Mutlak hacim yönteminde, bu miktarlar, uygun
malzeme özgül ağırlıkları (bağıl yoğunluk) kullanıla-
rak hacimsel oranlara dönüştürülmektedir. Bu hacim-
4 Hidratasyon
ler daha sonra gerekli kum hacminin elde edilebilmesi
için birim hacimden (1 m3 veya 1 ft3/yd3) çıkarılmak-
tadır.
Kum hacmi daha sonra özgül ağırlık kullanılarak
kütleye dönüştürülmektedir. Karışık agrega gradasyo-
nunun optimize edildiği durumlarda (bkz. sayfa 176)
5 Özellikler
burada hesaplanan kum miktarı optimizasyon hesapla-
masıyla elde edilen miktarla kontrol edilmelidir.
11. Adım: Nem/Su
Düzeltilmesi
6 Karışım      7    Hazırlık
Agregaların içerisinde ve üzerinde bulunan nemin
dengelenebilmesi için düzeltmeler gerekmektedir.
Agregalar pratikte ölçülebilir bir miktar nem ihtiva
etmektedir. Dolayısıyla, her bir agrega tanesi ya
da agrega taneleri arasındaki boşluklar tarafından
yüzeyde tutulan veya emilen nemin dengelenebilmesi
için agregaların kuru harman ağırlıklarının arttırılması
8    Yapım
gerekmektedir. Harmana eklenen karışım suyu agre-
galardaki serbest nem miktarı kadar azaltılmalıdır.
Su miktarında yapılan düzeltme, agregalar üzerinde
yapılan düzeltmeye eşit olmalı, birim hacimdeki mal-
zemenin toplam kütlesi değişmemelidir.
Aşağıda verilen agrega nem düzeltmesi örneği
dikkate alınacak olursa: Belirli bir karışım tasarımı
9    KG/KK
1,800 lb/yd3 ince agrega gerektirmektedir. Agreganın
hesaplanan su emmesi numunenin kütlece yüzde
1.8’idir. Agrega içerisinde depolanan nem muhtevası
  10  Sorun Giderme   
ise yüzde 2.8’dir. Bu sebeple, agrega emdiği miktarın
yüzde 1 fazlası kadar su bulundurmaktadır. Harman-
dan düşülmesi gereken su miktarının belirlenebilmesi
için, yüzde 1, 1,800 lb ile çarpılarak 18 lb bulunur.
183
1   Giriş

Karışım Oranlarının Hesaplanması

ve çökme testleri, basınç dayanımında kullanılacak

2 Tasarım

12. Adım: Deneme Karışımları

Bu aşamada, tahmin edilen harman ağırlıkları,
laboratuvar deneme karışımları ve tam ölçekli saha
3 Malzeme
silindirler ve ayrıca gerekli olduğu durumlarda eğilme
testlerinde kullanılacak kiriş numuneleri için yeterli
miktarda beton hazırlanmalıdır. Karışımda kullanıla-
cak gerçek miktarların elde edilebilmesi için, harman
oranları harman hacmiyle çarpılmaktadır (bkz. Labo-

harmanları vasıtasıyla kontrol edilmelidir. Uygun hava ratuvar Karışımları, Bölüm 6, sayfa 173).

Mutlak Hacim Hesaplaması

4 Hidratasyon

Taneli malzemelerin (çimento ve agrega gibi) mutlak
hacmi taneciklerde bulunan katı maddenin hacmine
eşittir ve tanecikler arasında bulunan hava boşluklarının
hacmini içermemektedir. Taze karıştırılmış betonun
5 Özellikler
yoğunluğu ya doymuş yüzey kuru (DYK) ya da fırın
kurusu malzeme yoğunluğudur.
Su azaltıcılar gibi katkıların bağıl yoğunlukları
gerektiğinde dikkate alınabilir.

hacmi (verim) beton bileşenlerinin - bağlayıcı Mutlak hacim genellikle metreküp (ft. küp) cinsinden
malzemeler, su (agrega tarafından emilen hariç), ifade edilmektedir.
agregalar, uygulanabilir durumlarda katkı ve hava -
Metreküp başına metreküp (ft. küp başına ft. küp)
mutlak hacimleri toplamına eşittir. Mutlak hacim, bir
cinsinden ifade edilen betondaki havanın mutlak
malzemenin kütlesi ve bağıl yoğunluk (özgül ağırlık)
hacmi, yüzde olarak toplam hava muhtevasının
yardımıyla aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır:
6 Karışım      7    Hazırlık

100’e bölünmesiyle elde edilen sonucun (örneğin

Gevşek Malzemenin Kütlesi
Mutlak Hacim =
Malzemenin Bağıl Yoğunluğu x Suyun Yoğunluğu
Portland çimentosunun bağıl yoğunluğu (özgül
ağırlık) için 3.15 değeri kullanılabilir.
Katkılı çimentolar 2.90 ile 3.15 arasında değişen bağıl
yoğunluk değerlerine sahiptir.
Bağıl yoğunluk değerleri uçucu kül için 1.9 ile 2.8,
%7 ÷ 100) beton harmanının hacmiyle çarpılmasıyla
bulunmaktadır.
Bir harmandaki betonun hacmi aşağıda sıralanan iki
yöntemden biri kullanılarak belirlenebilir:
1. Agrega ve bağlayıcı malzemelerin bağıl
yoğunlukları biliniyorsa, bu değerler beton
hacminin hesabında kullanılabilir.

2. Bağıl yoğunluk değerleri bilinmiyor ya da değiş-

ÖGYF cürufu için 2.85 ile 2.95, silis dumanı içinse 2.20
8    Yapım

kenlik gösteriyorsa, hacim mikser içerisinde bulu-

ile 2.25 değerleri arasında değişmektedir.
4 ˚C’ deki (39 ˚F) (oda sıcaklığındaki karışım
hesaplamaları için yeterince hassas) suyun bağıl
yoğunluğu 1.0, yoğunluğu ise 1,000 kg/m3’tür (62.4
lb/ft3).
9    KG/KK
nan toplam malzeme kütlesinin beton yoğunlu-
ğuna bölünmesiyle hesaplanabilir. Bazı durumlar-
da, kontrol amacıyla iki şekilde de hacim belirle-
nebilmektedir.

Normal agreganın bağıl yoğunluğu genellikle 2.4

ve 2.9 değerleri arasında değişmektedir. Agreganın
karışım tasarımı hesaplarında kullanılan bağıl
  10  Sorun Giderme   

184 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

Özelliklerin Düzenlenmesi
Önemli Noktalar
• Betonda ihtiyaç duyulan özelliklere
ulaşabilmek için, seçilen malzemede,
malzeme oranlarında ve hatta sıcaklık
gibi diğer faktörlerde düzenlemeler
gerekebilmektedir.
• Bir parametrenin elde edilebilmesi için
oranlamalarda yapılan düzenlemeler
diğer parametrelerin olumsuz yönde
etkilenmesine sebep olabilir.
• Çeşitli beton özellikleri, bu özellikler ile
alakalı testler ve şartnameler için Bölüm
5’te ilgili kısımlara bakınız.
Bölüm 5’te, uygulanabilir bir beton karışımı ve daya-
nıklı bir beton üstyapısı elde edilebilmesi için gerekli
özellikler (ve bu özelliklerle alakalı testler) anlatılmak-
tadır. Bu bölümde, belirtilen bu özelliklere ulaşabilmek
amacıyla karışımlarda yapılabilecek bazı düzenlemeler
özetlenmektedir. Bu düzenlemeler seçilen malzemelerde
ya da malzeme oranlamalarında yapılabilecek değişik-
likleri içerebilir.
Bazı durumlarda ihtiyaç duyulan özellikler, karışım
tasarımı üzerinde birbirinden tamamen farklı isteklerin
doğmasına sebep olabilir. Birbirinden oldukça farklı bu
isteklerin hangisinden ödün verilebileceği karışım oran-
laması sırasında alınan bir dizi karar aracılığıyla belirlen-
mektedir. Bu sebeple, bu bölümde ve el kitabının gene-
linde, belirli özelliklerin elde edilebilmesi amacıyla karı-
şım oranlarını düzeltmek için yapılan öneriler genel kabul
edilmeli ve her karışım için uygulanmamalıdır. Örneğin,
hamur miktarının azaltılması ve bu sayede ısı yayılımı
ve rötrenin en aza indirgenmesi amacıyla çimento mikta-
rının düşürülmesi genellikle tercih edilen bir yöntemdir.
Ancak bu durum belirli bir karışımda diğer performans
gereksinimlerini olumsuz yönde etkileyebilir.
İşlenebilirlik
Taze beton karışımları iş şartlarının gerektirdiği işle-
nebilirliğe–taşınabilirlik, sıkıştırılabilirlik, kararlılık ve
ayrışmazlık dahil olmak üzere–sahip olmalıdır (Kosmatka
ve ark. 2002, Mindess ve ark. 2003). İstenilen işlenebilir-
liğin elde edilebilmesi için aşağıda sıralanan parametre-
lerde düzenlemeler yapılabilir (Scalon 1994, Mindess ve
ark. 2003):
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
• Su muhtevası: Betonun su muhtevasının
2 Tasarım
arttırılması, akma kolaylığını arttırmaktadır. An-
cak, yüksek su muhtevası dayanımı azaltmakta,
sertleşmiş betonun geçirimliliğini arttırmakta
ve ayrışmanın artmasına sebep olmaktadır.
Ayrıca artan su muhtevasıyla birlikte rötre de
3 Malzeme
artmaktadır.
• Agrega ve çimento oranları: Agrega-çimen-
to oranının artması genellikle işlenebilirliği
azaltmaktadır. Agrega gradasyonu inceldikçe
(tane boyutları küçüldükçe) benzer kıvamın
4 Hidratasyon
elde edilebilmesi için daha fazla çimento ge-
rekli olmaktadır. Ayrıca, çimento miktarı az
olan karışımlar daha işlenemez olmaktadır.
Çimento miktarının artmasıyla karışımların
işlenebilirliğinde artış görülmesine rağmen
yapışkanlık artmakta ve yüzey bitirilebilirliği
5 Özellikler
zorlaşmaktadır. Aşırı oranda ince agrega bulun-
duran karışımlar işlenebilir olmalarına rağmen
genellikle daha geçirimli ve yüksek maliy-
etli olmaktadır. Yetersiz ince agregaya sahip
karışımlar ise zor işlenebilir, ayrışma eğilimi
6 Karışım      7    Hazırlık
yüksek ve yüzey bitirilebilirliği zor olmaktadır.
Su muhtevasının arttırılmadığı durumlarda ince
kum kullanımı işlenebilirliği azaltmaktadır. Öte
yandan iri kum kullanılan karışım yüzeylerinin
bitirilebilirliği genellikle daha zor olmaktadır.
• Agrega özellikleri: Agrega yuvarlaklığının
artmasıyla, açılı taneler arasında oluşan me-
kanik kenetlenmenin azalmasından ötürü beton
daha işlenebilir bir hal almaktadır. Pürüzlü do-
kuya sahip agregalarda olduğu gibi yüksek mik-
tarda yassı ve/veya uzun iri agrega tanelerinin
8    Yapım
kullanımı işlenebilirliği azaltmaktadır.
• Çimento özellikleri: Agrega özelliklerine
kıyasla daha önemsiz olmasına rağmen, belirli
su-çimento oranında daha ince çimento (örneğin
Tip III) kullanımı işlenebilirliği azaltmaktadır.
• Katkılar: Hava sürükleyici katkıların kullanımı
9    KG/KK
taze betonda bilyeli yatak görevi gören küçük,
küresel baloncukların oluşması vasıtasıyla
işlenebilirliği arttırmaktadır. İsminden
anlaşılacağı üzere, su azaltıcı katkılar diğer
  10  Sorun Giderme   
karışım parametrelerinin sabit tutulduğu durum-
larda işlenebilirliği arttırmaktadır. İşlenebilirlik,
puzolanlar ve tepkimeye girmeyen, bağlayıcı
malzemeleri de içine alan ince öğütülmüş mal-
185
1   Giriş
Özelliklerin Düzenlenmesi
zemelerin çimento yerine kumun bir bölümüyle
2 Tasarım
değiştirildiği durumlarda genellikle artmaktadır.
• Zaman ve sıcaklık: Ortam sıcaklığının
artmasıyla, işlenebilirlik azalmaktadır. Ancak
kısıtlı zaman aralıklarında, sıcaklığın etkisi
daha az olmaktadır. Zamanla hidratasyonun
3 Malzeme
ilerlemesiyle işlenebilirlik azalmaktadır. Su
azaltıcı katkı kullanımıyla işlenebilirlikte elde
edilen herhangi bir iyileşme genellikle kısa
ömürlü olmaktadır.
Çökme testi (ASTM C 143 / AASHTO T 119)
4 Hidratasyon
taze beton işlenebilirliğinin ölçümünde sıklıkla
kullanılmaktadır. Bu test, işlenebilirliği etkileyen
bütün faktörleri ölçmemesine rağmen, harmandan
harmana kıvamın kontrol edilmesinde kullanışlı
olmaktadır (Scanlon 1994). Genellikle, üstyapı
inşaatında kullanılan betonlar, kayar kalıpla üstyapı
5 Özellikler
inşası sırasında kullanılan ve 12.5 ile 50 mm (0.5
ile 2 in.) arasında çökme değerlerine sahip katı
karışımlardır.
Katılaşma ve Priz Alma
6 Karışım      7    Hazırlık
Bir beton karışımının katılaşma ve priz alma hızı
yüklenici açısından son derece önemlidir. Çünkü bu
değerler yerleştirilebilirliği, bitirilebilirliği ve yüzeyin
bozulma ve çatlama olmaksızın kesilebilirliğini
doğrudan etkilemektedir.
Katılaşma ve priz alma aşağıdaki sıralanan faktör-
lerden etkilenmektedir:
• Bağlayıcı malzemeler: Bir beton karışımının ka-
tılaşma ve priz alma hızı esas olarak çimentonun
miktarı, kimyası ve inceliği tarafından kontrol
8    Yapım
edilmektedir. Bazı uçucu küllerin trikalsiyum
alüminat (C3A) içeriği özellikle yüksek sıcak-
lıklarda yalancı prize sebep olsa da, priz, öğü-
tülmüş granüle yüksek fırın cürufu ve uçucu kül
gibi puzolanik malzemelerin artmasıyla gecik-
mektedir. Uyumsuzlukların kontrol edilebilmesi
9    KG/KK
için santralde bulunan mevcut malzemelerle de-
neme karışımlarının yapılması önem arz etmek-
tedir (bkz. Potansiyel Malzeme Uyumsuzlukla-
rı, Bölüm 4, sayfa 97).
  10  Sorun Giderme   
• Kimyasal katkılar: Priz süresinin kontrolüne
yardımcı olmak amacıyla birçok kimyasal ge-
ciktirici ve hızlandırıcı bulunmaktadır ancak bu
186 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
katkılar çökme kaybı oranını genellikle etkile-
memektedir. Bazı kimyasal katkılar bazı çimen-
to ve puzolanik malzemelerle reaksiyona gire-
rek erken katılaşmaya sebep olabilmektedir.
• Agrega nemi: Harmanlama sırasında agrega-
ların kuru olduğu durumlarda, agrega tarafın-
dan emilen su aşırı çökme kaybına sebep ola-
bilmektedir. Harmanlama sırasında eklenen su,
karışım tasarımının su gereksinimini karşıla-
mak ve sabit su-bağlayıcı malzeme oranını ko-
rumak amacıyla agreganın nem durumu göz
önünde bulundurularak düzeltilmelidir (bkz.
Adım 11, sayfa 183). İdeal olarak, agregalar
DYK ya da DYK’ye yakın durumda olmalıdır.
• Sıcaklık: Sıcaklık yükseldikçe, priz süresi azal-
makta ve uyumsuzluk sorunlarının görülme ris-
ki artmaktadır. Karışım sıcaklığının 16 ile 21
˚C (60 ile 70 ˚F) aralığına çekilebilmesi için
buzlu su ya da buz kullanılabilmektedir.
• Su-bağlayıcı malzeme (S/BM) oranı: Düşük S/
BM oranı priz süresini azaltmaktadır.
Terleme
Bölüm 5’te tarif edildiği üzere, terleme, taze
yerleştirilmiş beton yüzeyinde su tabakası oluşması
anlamına gelmektedir. Terleme, karışımda bulunan
çimento ve agrega tanelerinin oturması ve eşzamanlı
olarak suyun yukarıya doğru hareket etmesi sonu-
cunda oluşmaktadır (Kosmatka ve ark. 2002).
Karışım tasarımı sırasında terlemeyi engellemek ya
da en aza indirgemek için aşağıdakiler de dahil olmak
üzere bir dizi teknik kullanılabilmektedir (Kosmatka
1994):
• Su muhtevası, su-bağlayıcı malzeme oranı ve
çökmenin azaltılması.
• Karışımda bulunan çimento ya da puzolanik
malzeme miktarlarının arttırılması.
• Bağlayıcı malzeme inceliğinin arttırılması.
• Uygun gradasyona sahip agregaların kullanımı.
• Hava sürükleyiciler gibi belirli kimyasal
katkıların kullanımı, terlemenin azaltılmasında
etkili olabilmektedir.

Hava Boşluğu Sistemi
Donma çözülme çevrimlerinin yaşandığı çevre-
sel koşullara maruz kalacak betonların dayanıklılığı
için hava boşluğu sistemi büyük önem arz etmektedir.
Hava boşluğu sistemi, toplam hava muhtevası, aralık
faktörü ve özgül yüzeyi kapsamaktadır.
Bir beton karışımındaki hava boşluğu sistemi aşa-
ğıda sıralanan düzenlemeler aracılığıyla kontrol edile-
bilmektedir (Whiting ve Nagi 1998):
• Çimento: Çimento inceliğinin azaltılıp ve çi-
mentoda bulunan alkali muhtevasının arttırıl-
ması sürüklenen hava miktarının artmasına se-
bep olmaktadır.
• Puzolanik malzemeler: Uçucu külün karbon
(kızdırma kaybı, KK) muhtevasının artması,
belirli bir hava-sürükleyici katkı (HSK) dozajı
için sürüklenmiş hava miktarını hızlı bir şekilde
azaltmaktadır. Uçucu külün içeriğindeki küçük
değişiklikler hava muhtevasında önemli fark-
lılıklara sebep olmakta ve üniform beton üreti-
mini zorlaştırmaktadır. ÖGYF cürufu ya da silis
dumanı istenilen hava muhtevasının elde edile-
bilmesi için ilave hava-sürükleyici katkı kullanı-
mını gerektirebilmektedir.
• Agregalar: 600 ile 300 μm’luk (#30 ile #50) elek-
ler üzerinde kalan malzeme miktarlarının arttırıl-
ması, sürüklenen hava miktarının artmasına se-
bep olmaktadır.
• İşlenebilirlik: Belirli bir beton karışımı için işle-
nebilirliğin artması hava muhtevasının artmasına
sebep olmaktadır.
İş başlamadan önce işe özel malzemeler, harman-
lama sırası, karışım süresi ve hızıyla yapılacak deneme
karışımları beklenen hava muhtevalarının görülebilme-
sine olanak sağlamaktadır. Ancak, sahadaki hava boş-
luğu sistemi aşağıdaki faktörlerden etkilenmektedir:
• Agrega gradasyonlarındaki değişiklikler: Hava
muhtevası gereksinimi iri agrega kullanımının
artmasıyla azalmakta ve özellikle 600 ile 300
μm (#30 ile #50) boyutları arasına düşen ince
agrega kullanımının artmasıyla artmaktadır.
• Su: Hava muhtevası fazladan su kullanımıyla
artmaktadır.
• Katkı dozajı: Lignin esaslı su azaltıcı ve priz
geciktirici katkıların artmasıyla hava muhteva-
sı artmaktadır.
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Özelliklerin Düzenlenmesi
• Gecikmeler: Zaman içerisinde ve sevkiyat sıra-
2 Tasarım
sında bir miktar hava kaybı olması beklenmek-
tedir.
• Sıcaklık: Sıcaklıkta görülen artışlar, hedeflenen
hava muhtevasının elde edilebilmesi için hava
sürükleyici katkı miktarının arttırılmasını ge-
3 Malzeme
rektirmektedir (Whiting ve Nagi 1998).
Yoğunluk (Birim Ağırlık)
Üstyapılarda kullanılan geleneksel beton genel-
likle 2,200 ile 2,400 kg/m3 (137 ile 150 lb/ft3) arasında
4 Hidratasyon
değişen yoğunluklara sahiptir. Betonun yoğunluğu,
maksimum agrega boyutunun etkilediği agrega miktarı
ve yoğunluğuna, hapsolmuş veya sürüklenmiş hava
miktarına, su ve çimento muhtevasına bağlı olarak
değişmektedir. Yoğunluk, harmanlama üniformitesi ve
sıkıştırmanın önemli bir göstergesidir. Yoğunluk aşağı-
5 Özellikler
daki faktörlerden etkilenmektedir:
• Başta iri agrega olmak üzere karışımdaki mal-
zemelerin yoğunlukları.
• Agregaların nem muhtevası.
• Karışımın hava muhtevası.
6 Karışım      7    Hazırlık
• Öncelikle su olmak üzere, karışımdaki malze-
melerin birbirine oranları.
Taze karıştırılmış betonun yoğunluğu (birim
ağırlık) ve verimi ASTM C 138’e (AASHTO T
121) göre belirlenmektedir (bkz. Bölüm 9, say-
fa 258). Sonuçlar, harman başına üretilen hacimsel
beton miktarının (verim) belirlenebilmesi için ola-
bildiğince hassas olmalıdır. Bu test ayrıca, betonu
oluşturan malzemelerin bağıl yoğunluklarının bilin-
mesi kaydıyla hava muhtevasını da göstermektedir.
8    Yapım
Dayanım
Üstyapı tasarımcısı, projenin amacına uygun olarak
dayanım gereksinimlerini belirlemektedir. Dayanım ve
dayanım artışı aşağıdaki faktörlerden etkilenmektedir:
• Su-bağlayıcı malzeme oranı: S/BM oranının
azaltılması dayanımı arttırmaktadır.
9    KG/KK
• Çimento kimyası: Yüksek alkali ve trikalsiyum
silikat ya da alit (C3S) içeren ve yüksek inceli-
ğe sahip çimentolar, uzun vadede dayanımların-
da düşüşler görülebilmesine rağmen, daha hızlı
  10  Sorun Giderme   
dayanım kazanma eğilimi göstermektedirler.
• Puzolanik malzemeler: ÖGYF cürufu ve F sını-
fı uçucu kül, erken dayanım kazanımını
187
1   Giriş
Özelliklerin Düzenlenmesi
azaltmakta, uzun vadede dayanımda artışlara se-
2 Tasarım
bep olmaktadır.
• Kimyasal katkılar: S/BM oranını etkin şekilde
azaltabilen su azaltıcılar dayanımın artmasına
sebep olmaktadır. Priz geciktiriciler erken daya-
nımı azaltabilmekte ancak uzun vadede dayanı-
3 Malzeme
mı arttırmaktadırlar.
• Agregalar: Agrega gradasyonunun optimize
edilmesi, sistemin su gereksiniminin azaltılma-
sına yardımcı olarak nihai dayanımın artmasına
olanak sağlamaktadır. İri kırma agregaların kul-
4 Hidratasyon
lanımı ve iri agrega boyutunun arttırılması eğil-
mede çekme dayanımını arttırmaktadır.
• Sıcaklık: Sıcaklığın arttırılması erken dayanı-
mın artmasına ve geç yaşta dayanım kazanımı-
nın kısıtlanmasına sebep olmaktadır.
Yapım sırasında, ortam şartları, malzemeler, sıkış-
5 Özellikler
tırma ve bakım yöntemlerindeki değişiklikler, belirli
bir yaştaki dayanımı ve zamana bağlı dayanım kazanı-
mını etkilemektedir. Yüksek sıcaklıklar erken dayanı-
mın artmasına ve geç yaşta dayanım kazanımının kısıt-
lanmasına sebep olmaktadır.
6 Karışım      7    Hazırlık
Kalite kontrol ölçütleri, dayanım kazanımının iste-
nilen seviyede olup olmadığını göstermektedir. Genel-
likle, standart şekilde alınan ve bakımı yapılan numu-
nelerin, dayanım kazanımı belirlenmekte ve elde
edilen sonuçlar karışımın potansiyelini göstermektedir.
Ancak, yerinde dökülen betonun dayanım kazanımı da
oldukça önem arz eden bir konudur ve bu kazanımın
tahmin edilebilmesi için ayrıca test yöntemleri bulun-
maktadır.
Hacimsel Kararlılık
8    Yapım
Beton sıcaklık ve nemde görülen farklılıklar sebe-
biyle hacimsel değişimler (örneğin rötre/büzülme ya
da genleşme) yaşamaktadır.
Çatlama riskinin en aza indirgenebilmesi için, aşa-
ğıdakiler dikkate alınarak hacim değişikliği eğiliminin
en düşük seviyelere çekilmesi önem arz etmektedir:
9    KG/KK
• Çimento hamuru miktarı: Kuruma rötresini
etkileyen kontrol edilebilir en önemli faktör
betonun birim hacmindeki su miktarıdır. Rötre,
beton su muhtevasının mümkün olduğunca
  10  Sorun Giderme   
düşük tutulmasıyla azaltılabilmektedir. Su muh-
tevası genellikle maksimum S/BM oranının
kontrol altında tutulmasıyla kontrol edilmek-
188 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
tedir. Bu işlem ise betonda bulunan toplam iri
agrega miktarının mümkün olduğunca yüksek
tutulmasıyla (çimento hamuru miktarı en aza
indirilerek) elde edilmektedir.
• Agregalar: Yüksek kuruma rötresi özellikleri-
ne sahip olan ve aşırı miktarda kil bulunduran
agregalardan uzak durulmalıdır. Kuvars, gra-
nit, feldispat, kireçtaşı ve dolomit agregaları ge-
nellikle düşük kuruma rötresine sahip betonla-
rın elde edilmesine olanak sağlamaktadır (ACI
Komite 224). Ayrıca, termal genleşme üzerin-
deki en büyük etki agrega seçimiyle ilişkilendi-
rilmektedir.
• Bakım: Bakım ne kadar uzun ve etkili olursa,
rötre de o kadar düşük olmaktadır. İyi bakım
ayrıca betonun daha fazla dayanım kazanmasını
mümkün kılmakta ve bu sayede rötre gerilme-
lerine betonun daha fazla direnebilmesini sağla-
makta ve çatlak oluşum riskini azaltmaktadır.
Geçirimlilik ve Dona Dayanıklılık
Geçirimlilik beton karışımlarının dürabilitesinin
doğrudan bir ölçüsüdür.
Aşağıdaki düzenlemeler aracılığıyla daha düşük
geçirimlilik elde edilebilmektedir:
• Su - bağlayıcı malzeme oranının azaltılması.
• Beklenen olası dondurucu havaya uygun
dozajda puzolanik malzeme kullanımı.
• İyi bakım uygulamalarının kullanımı.
• Beklenen kimyasal saldırılara karşı dirençli
malzemelerin kullanımı (örneğin, F sınıfı uçu-
cu kül sülfat direncini arttırırken, ÖGYF cürufu
klor geçirimliliği için tercih edilmektedir).
• D-çatlamasına karşı dirençli olduğu kanıtlanmış
agregaların kullanımı. Hasar eğilimine sahip
agregaların kullanılacağı durumlarda, en büyük
iri agrega boyutunun azaltılmasıyla hasar riski
azaltılabilmektedir.
• Betonda tatminkar bir hava boşluğu sistemi ol-
duğundan emin olunmalıdır.
Aşınma Direnci
Bir üstyapıda kayma direncinin elde edilebilmesi
için aşınmaya karşı direnç gerekmektedir. Aşınma
direnci aşağıdaki işlemler aracılığıyla iyileştirilebilir:
• Sert, yoğun ve silisli agregaların seçilmesi.
• Basınç dayanımının arttırılması.
• Kür süresinin uzatılması.

Sülfat Direnci
Sülfat hücumu, betonun yüksek oranda sülfat
bulunduran bir alt tabakaya maruz kaldığı durumlarda
sorun teşkil etmektedir. Betonun bu tarz saldırılara
karşı direnci aşağıda sunulan yöntemler aracılığıyla
iyileştirilebilir:
• Geçirimliliğin azaltılması için S/BM oranının
düşürülmesi.
• Sülfat hücumuna karşı dirençli çimento tipleri-
nin kullanımı (ASTM C 150 Tip II veya daha
yüksek direnç için Tip V; ASTM C 595 Tip
IP[MS], IS[MS], I[PM][MS], I[SM][MS] veya
ASTM 1157 Tip MS veya HS).
• F sınıfı uçucu kül kullanımı (yüzde 15 ile 25).
• Orta ölçüde sülfat direncinin elde edilebilmesi
için yüzde 20 ile 50 seviyeleri arasında değişen
ÖGYF cürufu kullanımı.
• Üçlü karışımlar aracılığıyla daha yüksek yüz-
dede puzolanik malzemelerin kullanımı.
Alkali-Silika Reaksiyonu
Alkali silika reaksiyonu sebebiyle üstyapılarda
meydana gelen zararlı genleşmeler ciddi sorunlara yol
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Özelliklerin Düzenlenmesi
açabilmektedir. Aşağıdaki düzenlemelerin yapılma-
2 Tasarım
sıyla reaksiyon oluşumu azaltılabilir:
• Tatminkar performans geçmişine sahip agrega-
ların kullanımı.
• Düşük alkalili çimento kullanımı. (Düşük alka-
lili çimentoların kullanımı her durumda alkali-
3 Malzeme
silika reaksiyonunu hafifletmemektedir.)
• Belirli bir sistemde genleşmede azalmalara se-
bep olduğu doğrulanmış puzolanik malzemele-
rin kullanımı.
• Lityum bazlı katkıların kullanımı. (Lityumun
4 Hidratasyon
etkinliği kanıtlanmamıştır ve halen kabul edil-
miş bir test protokolü bulunmamaktadır.)
• Reaktif agregaların reaktif olmayan agregalarla
karıştırılması.
Potansiyel olarak reaktif agregaların kullanıldığı
durumlarda zararlı genleşmelerin önlenebilmesi ama-
5 Özellikler
cıyla kullanılacak sistemlerin değerlendirilmesi ve
seçilmesi için PCA’nın “Guide Specifications for
Concrete Subject to Alkali-Silica Reactions” (PCA
1998) dokümanına bakılabilir.
6 Karışım      7    Hazırlık
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   
189
1   Giriş
Referanslar
AASHTO standartları Ulaştırma Malzemeleri, Örnekleme
ve Test Metotları için Standart Şartnamelerinin 24.
2 Tasarım
Baskısında ve ASSHTO geçici standartlarında (2004 Baskı,
HM-24-M) bulunabilir. https://www.transportation.org/
publications/bookstore.nsf.
AASHTO T 19, Test Method for Bulk Density and
Voids in Aggregate
3 Malzeme
AASHTO T 23, Test Method for Making and Curing
Concrete Test Specimens in the Field
AASHTO T 119, Test Method for Slump of Hydraulic
Cement Concrete
AASHTO T 121, Test Method for Density, Yield, and
4 Hidratasyon
Air Content of Concrete
AASHTO M6, Specification for Fine Aggregate for
Portland Cement Concrete
AASHTO M 43, Specification for Sizes of Aggregate
for Road and Bridge Construction
5 Özellikler
ASTM standartları ASTM Şartnameleri Yıllık Kitabında
bulunabilir, ASTM International. www.astm.org.
ASTM C29, Standard Test Method for Bulk Density
and Voids in Aggregate
ASTM C31, Standard Practice for Making and Curing
Concrete Test Specimens in the Field
6 Karışım      7    Hazırlık
ASTM C 33, Standard Specification for Concrete
Aggregates
ASTM C 138, Standard Test Method for Density,
Yield, and Air Content of Concrete
ASTM C 143, Test Method for Slump of Hydraulic
Cement Concrete
ASTM C 150, Standard Specification for Portland
Cement
ASTM C 457, Test Method for Microscopical Deter-
mination of Parameters of the Air-Void System in
8    Yapım
Hardened Concrete
ASTM C 595, Standard Specification for Blended
Hydraulic Cements
ASTM C 1157, Standard Performance Specification
for Hydraulic Cement
American Concrete Institute (ACI). 2005. Building
Code Requirements for Structural Concrete. ACI
9    KG/KK
318-05. Farmington Hills, MI: American Concrete
Institute.
——— 2002. Building Code Requirements for
Structural Concrete and Commentary. ACI 318.
  10  Sorun Giderme   
Farmington Hills, MI: American Concrete Institute.
——— Committee 211. 1991. Standard Practice for
Selecting Proportions for Normal, Heavyweight
190 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
and Mass Concrete. ACI 211.1-91. Farmington
Hills, MI: American Concrete Institute.
——— Committee 224. 2001. Control of Cracking in
Concrete Structures. ACI 224R-01. Farmington
Hills, MI: American Concrete Institute.
——— Committee 301. 1999. Specifications for
Structural Concrete. ACI 301-99. ACI Committee
301 Report. Farmington Hills, MI: American
Concrete Institute.
——— Committee 302. 1996. Guide for Concrete
Floor and Slaboratory Construction. ACI 302.1R-
96. Farmington Hills, MI: American Concrete
Institute.
Hover, K. 1994. Air Content and Unit Weight of
Concrete. ASTM STP 169C, Significance of Tests
and Properties of Concrete and Concrete-Making
Materials. Philadelphia, PA: American Society for
Testing and Materials. 296–314.
———. 1995. Graphical Approach to Mixture Propor-
tioning by ACI 211.1-91. ACI Concrete
International 17.9: 49–53.
Kosmatka, S.H. 1994. Bleeding. Significance of Tests
and Properties of Concrete and Concrete Making
Materials. Special Technical Publication 169C.
Philadelphia, PA: American Society for Testing and
Materials.
Kosmatka, S.H., B. Kerkhoff, and W. C. Panarese.
2002. Design and Control of Concrete Mixtures.
EB001. Skokie, IL: Portland Cement Association.
Mindess, S., J.F. Young, and D. Darwin. 2003. Conc-
rete. 2nd. Ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice
Hall.
Portland Cement Association (PCA) Durability
Subcommittee. 1998. Guide Specification for
Concrete Subject to Alkali-Silica Reactions. IS415.
Skokie, IL: Portland Cement Association.
Scanlon, J.M. 1994. Factors Influencing Concrete
Workability. Significance of Tests and Properties of
Concrete and Concrete-Making Materials. STP
169C. Philadelphia, PA: American Society of
Testing and Materials: 49–64.
Shilstone, Sr., J.M. 1990. Concrete Mixture Optimiza-
tion. ACI Concrete International 12.6: 3339.
Thomas, M. and M. Wilson. 2002. Introduction to
Concrete Mix Design. CD040. Skokie, IL: Portland
Cement Association. CD-ROM.
Whiting, D.A. and M.A. Nagi. 1998. Manual of
Control of Air Content in Concrete. EB116. Skokie,
IL: Portland Cement Association.