1   Giriş

Bölüm 3

2 Tasarım
Beton Üstyapılar için Kullanılan
Malzemelerle İlgili Temel Bilgiler

3 Malzeme
Bağlayıcı Malzemeler 28

Agregalar 39

4 Hidratasyon
Su 52

Kimyasal Katkılar 55

Kayma Çubukları, Bağ Demirleri ve Donatılar 61

Kür Kimyasalları 64

En basit haliyle, beton dolgu maddelerini
(agregaları) bir arada tutan bir yapışkanın (çimento,
su ve hava) karışımıdır (Şekil 3-1). Ancak puzolanik
malzemeler (PM) ve kimyasal katkılar gibi diğer
5 Özellikler
uygulanır. Bu malzemelerin hepsi betonun hem
taze hem de sertleşmiş haldeki davranışlarını
etkilemektedir.
Bu bölümde her bir malzemenin sırasıyla neden

6 Karışım      7    Hazırlık

maddeler de karışıma ilave edilebilir. Üstyapı inşası kullanıldığı, beton özelliklerini nasıl etkilediği ve
sırasında kayma çubukları, bağ demirleri ve donatı da kullanımlarını kontrol eden teknik şartnameler ele
sisteme eklenebilir ve beton yüzeyine kür kimyasalları alınmıştır.

% 9–15 Çimento

 
Hamur (çimento + su)

8    Yapım
%15–16 Su
Harç (hamur + ince agrega)

% 25–35 İnce agrega

9    KG/KK

Beton (harç + iri agrega)

% 30–45 İri agrega

  10  Sorun Giderme   

_____________________________________________________________________________________________________
Şekil 3-1. Beton temel olarak çimento, su, hava ve agregaların karışımıdır (hacimce yüzdeler). (Amerika Portland Çi-
mento Birliği, PCA)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 27
1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler
2 Tasarım
Önemli Noktalar
• Çimento, betonu birarada tutan bir yapışkan olup
kimyasal bileşimi betonun davranışını etkiler.
3 Malzeme
• Bağlayıcı malzemeler, hidrolik çimento ve
hidrolik çimentonun davranışını tamamlayan
veya onlar gibi davranan çeşitli puzolanlardan
oluşur.
4 Hidratasyon
• Hidrolik çimentolar sağlam, katı bir malzeme
olan çimento hamurunu oluşturmak için su ile
tersinir olmayan kimyasal reaksiyona girerler
(hidratasyon).
◦◦ Portland çimentosu yapılarda yaygın olarak
5 Özellikler
kullanılan hidrolik bir çimento türüdür.
◦◦ Katkılı çimentolar, Portland çimentosu ve
bir ya da daha fazla puzolanik malzemenin
(PM) karıştırılması ile üretilirler ve Portland
6 Karışım      7    Hazırlık
çimentosu gibi beton yapıların her alanında
kullanılırlar.
• Puzolanik malzemeler betonun taze ve sertleşmiş
haldeki özelliklerine katkıda bulunurlar. Temel
kimyasal yapıları Portland çimentosuna benzer.
◦◦ Bazı PM’ler hidrolik çimento gibi, bir kısmı
puzolanlar gibi davranırken, bazıları da her iki
biçimde davranış gösterirler.
8    Yapım
Çimento hamuru (çimento, su ve hava) beton
içerisindeki agregaları bir araya bağlayan bir tür
yapışkandır. Agregalar beton içerisinde hacimsel
olarak büyük bir miktara tekabül ettiği halde çimento
önemli ölçüde betonun taze ve sertleşmiş haldeki
9    KG/KK
özelliklerini etkilemektedir. Örneğin; çimento
hidratasyon ürünlerinin kimyasal bir hücumdan
etkilenmesi muhtemel olup, bunlar değişen çevre
koşulları ile birlikte boyutsal olarak değişiklik gösterir
  10  Sorun Giderme   
(örneğin kuruma rötresi).
Portland çimentosu yapım işleri için beton
üretiminde kullanılan en yaygın çimentodur. Uçucu
28 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
◦◦ Puzolanlar betonun dayanımına ve geçirimsizliğine
yardım eden faydalı bir çimento hidratasyon ürünü
olan ilave kalsiyum-silikat-hidrat jeli (C-S-H)
oluşturmak için kalsiyum hidroksit (CH) ile
kimyasal reaksiyona girerler.
◦◦ Uçucu kül en yaygın kullanılan PM’dir. Hazır
betonda %50 oranında kullanılabilmektedir.
◦◦ Uçucu kül ve öğütülmüş granüle yüksek fırın
(ÖGYF) cürufu üstyapı projeleri için hazırlanacak
karışımlarda faydalı olabilir, çünkü betonun
dayanım kazanma dönemini uzatırlar.
◦◦ PM içeren karışımların, arzu edilen sonuçlara
eriştiğinden emin olmak, doğru dozda kullanılıp
kullanılmadığını saptamak ve bazı istenmeyen
etkileri ortaya çıkarmak için test edilmesi
önemlidir.
• Hidrolik çimentolar reçete tabanlı şartnameler
(ASTM C 150 / ASSHTO M 85 yahut ASTM
C 595 / ASSHTO M 240) veya performansa
dayalı şartnamelere (ASTM C 1157) göre
sınıflandırılmaktadır. Uçucu kül ve doğal puzolanlar
ASTM C 618 / AASHTO M 295, öğütülmüş granüle
yüksek fırın cürufu ise ASTM C 989 / AASHTO M
302 kullanılarak sınıflandırılmaktadır.
• Çimentonun kimyasal yapısı ve hidratasyonu
hakkında daha fazla detay için bkz. Bölüm 4.
kül ve öğütülmüş granüle yüksek fırın cürufu gibi
puzolanik malzemeler genellikle Portland çimentosu
beraberinde üstyapı beton karışımlarında kullanılır.
Bu bölümde hidrolik çimentolar (Portland
çimentosu ve katkılı çimento) ve puzolanik
malzemeleri kapsayan bütün bağlayıcı malzemelerin
özellikleri ve davranışları sunulmaktadır.
Çimentonun kimyasal yapısı ve hidratasyonu
hakkında detaylı bilgiler için, Bölüm 4’e bakınız.
(Bağlayıcı malzemelerin beton karışımlarındaki
oranlamaları hakkında detaylı bilgi için: bkz. Mutlak
Hacim Yöntemi, Bölüm 6, sayfa 179.)
 1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler

Hidrolik Çimento Portland çimentosu dikkatlice kontrol edilmiş mik-

Hidrolik çimento su ile temas ettiğinde hidratas-
yon adı verilen kimyasal reaksiyona girebilen, priz
alabilen ve sertleşebilen bir malzemedir (ASTM C
125-03). Hidratasyon tersinir olmayan bir reaksiyon-
dur. Katı ve sağlam bir malzeme olan, hidrate olmuş
2 Tasarım
tarlarda öğütülmüş granüle silisli (şeyl) ve kalkerli
(kireçtaşı) malzemelerin 1400 °C’in (2500 °F) üze-
rinde dikkatlice pişirilmesi ile elde edilir. Bu işlem
sonucu oluşan ürün klinker olup genellikle sert küre
biçiminde ve yaklaşık olarak 25 mm (1 in.) çapında-

çimento hamuru ile sonuçlanır (hidrolik çimento kim-
yası ve hidratasyonu üzerine detaylı açıklamalar için,
bkz. Bölüm 4, sayfa 69).
Hidrolik çimentolar Portland çimentosu ve kat-
kılı çimentoları kapsamaktadır. (Çok hızlı yapıl-
3 Malzeme
dır. Daha sonra klinker, alçıtaşı ile birlikte öğütüle-
rek, Portland çimentosu olarak bilinen gri veya beyaz
toz elde edilir. (İlk Portland çimentosunun mucidi bu
rengin İngiltere’nin Portland şehri yakınlarında bulu-
nan bir kayanınkine benzer olduğunu düşünmüş olup

ması gereken üstyapı inşaatları için kullanılan diğer
hidrolik çimento tipleri hızlı priz alan kalsiyum
sülfo-alüminatlı çimentolardır [Kosmatka, Kerkhoff
ve Panarese 2002].)
4 Hidratasyon
bu nedenle Portland ismini vermiştir.) Günümüz
çimentolarının Blaine incelik değerleri 300 ile 500 m2/
kg arasında değişmektedir.
Özel kullanım amaçlarının fiziksel ve kimyasal
gereksinimlerini ve ASTM C 150 / AASHTO M 85
veya ASTM C 1157’nin gereklerini karşılayabilmek

Portland Çimentosu (ASTM C 150 / AASHTO M 85)
Portland çimentosu yapılarda beton için en yaygın
kullanılan çimentodur. Anabileşenleri kalsiyum sili-
katlar ve küçük oranlarda kalsiyum aluminatlardır (bu
bileşikler hakkında daha fazla detay için Bölüm 4’e
bkz). Tanım gereği Portland çimentosunun kimyasal
5 Özellikler
amacıyla farklı Portland çimentosu çeşitleri üretilmek-
tedir (Johansen ve ark. 2005). Geniş benzerliklerine
rağmen AASHTO ve ASTM gereksinimleri arasında
önemli faklılıklar vardır. Çimento siparişi verirken,
üreticiyi hangi şartnamenin uygulandığı hakkında bil-

6 Karışım      7    Hazırlık

yapısı diğerlerine nazaran dar bir aralığa düşer. gilendirdiğinizden emin olunuz.

Bağlayıcı Malzemeler
Hidrolik çimentolar Puzolanlar (ya da puzolanik
karakterli malzemeler)

Portland çimentosu
Katkılı çimento

 
Puzolanik Öğütülmüş yüksek fırın cürufu Öğütülmüş yüksek fırın cürufu

8    Yapım
malzemeler C sınıfı uçucu kül C sınıfı uçucu kül
F sınıfı uçucu kül
Doğal puzolanlar (pişirilmiş kil,
pişirilmiş şeyl, metakaolin)
Silis dumanı
Basit Tanımlar
Çimento (hidrolik çimento)—Su ile bir dizi tersinir olmayan kimyasal reaksiyona girerek priz alan ve sertleşen
9    KG/KK

malzeme.
Portland çimentosu—Özel bir hidrolik çimento türü.
Puzolan—Mikroyapıyı geliştirecek şekilde çimento ve su ile kimyasal reaksiyona giren malzeme.
  10  Sorun Giderme   

Bağlayıcı malzemeler—Tüm çimento türleri ve puzolanlar.

Puzolanik malzemeler—Portland çimentosu dışında bağlayıcı malzemeler.
Katkılı çimento—Portland çimentosu ve bir ya da daha fazla puzolanik malzemenin fabrika karışımı.

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 29
1   Giriş

Bağlayıcı Malzemeler

ASTM C 150 / AASHTO M 85, Roma rakamları gereğince hidrolik çimentolar, diğer çimento şartna-
2 Tasarım

gösterimini kullanarak Portland çimentosu çeşitlerini melerindeki bileşenleri ve kimyasal yapısı ile ilgili
tanımlamaktadır (Tablo 3-1). Bu çeşit gösterimleri, reçete bazlı kısıtlamaların aksine, fiziksel performans
çimentonun hava sürükleyici katkı içerdiğini gösteren testi gereksinimlerini karşılamalıdır.
‘‘A’’ simgesi ile görebilirsiniz. Ancak hava sürükleyici
ASTM C 1157 genel olarak Portland çimentosu ve
katkılı çimentolar yaygın olarak bulunmazlar.
3 Malzeme

katkılı çimentoları kapsayan hidrolik çimentolar için

Katkılı Çimentolar (ASTM C 595 / AASHTO M 240) düzenlenmiş olup altı çeşit öngörmektedir (Tablo 3-3).
Katkılı çimentolar, Portland çimentosunun (ya da
Hidrolik Çimentoların Seçimi ve Belirlenmesi
Portland çimentosu klinkerinin) uçucu kül, öğütülmüş
Herhangi bir proje için çimento belirlenirken,
yüksek fırın cürufu ve diğer puzolanlarla öğütülmesi
çimento çeşitlerinin yöresel bulunabilirliği kontrol
4 Hidratasyon

veya karıştırılmasıyla üretilirler (bkz. bu bölümde

edilmelidir. Bazı türler tüm bölgelerde hazır olarak
Puzolanik Malzemeler sayfa 31).
Katkılı çimentolar da Portland çimentosu gibi
beton yapıların her alanında kullanılmaktadır. Port- Tablo 3-1. Portland Çimentosunun Sınıflandırılması
land çimentoları gibi, katkılı çimentolar da beton içe- (ASTM C 150 / AASHTO M 85)
risinde tek başına veya diğer puzolanik malzemelerin
5 Özellikler

Tip Açıklama
beton santralinde eklenmesi ile beton içerisinde bağla-
yıcı malzeme olarak kullanılabilir. I Normal
Katkılı çimentolar reçete tabanlı şartnameler olan II Orta derecede sülfat dirençli
ASTM C 595 / AASHTO M 240’da tanımlanmışlar- III Erken yaş yüksek dayanımlı
dır (Tablo 3-2). Portland çimentolarında olduğu gibi IV Düşük hidratasyon ısılı
6 Karışım      7    Hazırlık

katkılı çimentolar performans tabanlı şartname olan V Yüksek sülfat dirençli

ASTM C 1157 altında da kullanılabilirler.
Tablo 3-2. Katkılı Çimento Sınıflandırması (ASTM C 595 /
Hidrolik Çimentoların Performansı ile İlişkili
ASSHTO M 240)
Şartnameler (ASTM C 1157)
ASTM C 1157 hidrolik çimentoları kimyasal bile- Tip Karışım
şimlerinden ziyade performans niteliklerine göre sınıf-
landıran, nispeten yeni bir şartnamedir. ASTM C 1157 IS (X) [A, MS, LH] Portland yüksek fırın cüruflu çimento
IP (X) [A, MS, LH] Portland puzolanlı çimento
 

Bunlar;
Katkılı Çimentoların Kullanımı
8    Yapım

X = Cüruf veya puzolanın hedeflenen yüzdesi

Beton santralinde karışıma Portland çimentosu ve
ayrıca bir ya da daha fazla puzolanik malzemenin
ilave edilmesi yerine hazır imal edilmiş katkılı
çimento kullanılmasının avantajları vardır:
Çimento imalat tesislerinde, çimento ve puzolanik
9    KG/KK
A = İsteğe bağlı hava sürükleyici katkılı çimento
MS = İsteğe bağlı orta derecede sülfat direnci
LH = İsteğe bağlı düşük hidratasyon ısısı
Tablo 3-3. Hidrolik Çimentoların Performans
Sınıflandırması (ASTM C 1157)

malzemenin karıştırılmasıyla elde edilen son ürünün

kimyasal yapısı özenle bilerek dengelenip, böylece Tip Performans
uyumsuzluk sorunları azaltılır (bkz. Potansiyel
GU Genel amaç için kullanım
Malzeme Uyumsuzlukları, Bölüm 4, sayfa 97). Beton
HE Erken yaş yüksek dayanımlı
  10  Sorun Giderme   

santralinde puzolanik malzemeler eklenmiş ürün

ile kıyaslandığında, imal edilmiş katkılı çimento MS Orta derecede sülfat dirençli
özelliklerinde daha az değişkenlik gözlemlenir. MH Orta derecede hidratasyon ısısına sahip
LH Düşük hidratasyon ısısına sahip

30 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
 1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler

bulunmayabilir. Eğer belirli bir çimento çeşidi mevcut Proje şartnameleri beton üstyapıların gereksinimleri

değilse, istenilen beton özelliklerine diğer çimento
çeşitlerinin uygun miktarlarda puzolanik malzemelerle
karıştırılmasıyla ulaşmak mümkün olabilir. Örneğin;
uygun miktarda uçucu kül ile Tip I çimentosunun karı-
şımından daha düşük hidratasyon ısısını elde etmek
2 Tasarım
üzerinde yoğunlaşmalı ve gerekli ihtiyaçları karşıla-
yacak malzeme çeşitlerinin kullanımına izin verme-
lidir. Çimentolar birden fazla çeşidin veya şartname-
nin gereksinimlerini karşılayabilir. Tablo 3-4’te çeşitli
uygulamalar için hidrolik çimento türleri listelenmiş-

3 Malzeme
mümkün olabilir. tir.
Çimento seçiminde esneklik sağlamak gereklidir.
Bir projenin sadece bir çeşit çimento türü, bir marka
veya bir standart çimento şartnamesi ile sınırlandırıl-
Puzolanik Malzemeler
Amerika Birleşik Devletleri’nde, günümüz beton
ması; maliyette artış ve proje süresinde gecikme ile
sonuçlanır; ayrıca bu durum yerel malzemelerin en iyi karışımlarının en az yüzde altmışında, Portland

şekilde kullanımına müsaade etmeyebilir.
Özel nitelikler gerekli olmadıkça özel nitelikte
çimentolar zorunlu kılınmamalıdır.
Özellikleri Bilinmeyen Çimentoların Kullanımı
4 Hidratasyon
çimentosu puzolanik malzemelerle tamamlanır veya
nispeten yer değiştirir (PCA 2000). Puzolanik malze-
meler Portland çimentosu ile birlikte kullanıldığında,
betonun özelliklerine hidrolik veya puzolanik aktiflik
ya da her iki yolla katkıda bulunurlar.
Hidrolik malzemeler su ile karıştırıldığında priz

Diğer beton bileşenlerinde olduğu gibi özellikleri
bilinmeyen Portland çimentosu veya katkılı çimento
kullanılacaksa, proje şartnamelerindeki özelliklerin
karşılanıp karşılanmayacağını tespit etmek amacıyla
beton test edilmelidir (PCA 2000; Detwiler, Bhatty ve
Bhattacharja 1996).
5 Özellikler
alırlar ve sertleşirler. Puzolanik malzemeler, genellikle
Portland çimentosunun su ile meydana getirdikleri
hidratasyon reaksiyonları sonucunda meydana gelen
kalsiyum hidroksite ihtiyaç duyarlar. Öğütülmüş
granüle yüksek fırın cürufları hidrolik malzemeler
olup F sınıfı uçucu küller tipik puzolaniktir. C sınıfı

6 Karışım      7    Hazırlık

uçucu küller ise hem hidrolik hem de puzolanik
karakterdedirler.

Tablo 3-4. Yaygın Uygulamalar için Çimento Tipleri*

Çimento Genel Orta derecede Erken yaş Düşük Orta derecede Yüksek Alkali silika
şartnamesi amaç hidratasyon yüksek hidratasyon sülfat direnci sülfat reaksiyonu
ısısı (büyük dayanım ısısı (çok (sülfat içeren direnci direnci**
elemanlar) (onarım ve büyük kütle zeminlerle (sülfat (reaktif
yama elemanlar) temas kuran) içeren agregalarla
işleri) zeminlerle kullanım için)

 
temas kuran)

8    Yapım
STM C 150 /
A I II III IV II V Düşük alkali
AASHTO M 85 (orta derecede seçeneği
portland ısı seçeneği)
çimentolar

STM C 595 /
A IS, IP IS, IS(LH), IS(LH), IS(MS),
A
ASHTO M 240 IP, IP(LH) IP(LH) IP(MS)
katkılı hidrolik
9    KG/KK

çimentolar

STM C 1157
A GU MH HE LH MS HS R Seçeneği
hidrolik
çimentoları ***
  10  Sorun Giderme   

Kaynak: Kosmatka, Kerkhoff ve Panarese (2002)’den uyarlanmıştır.

* Tüm çimento çeşitleri her yerde bulunmadığından, özel çimentoların yerel ulaşılabilirliğini kontrol ediniz.
** Reaktifliği düşük olan agregalarla birlikte en son kolonun sol tarafındaki kolonlardaki tüm çimentolar
kullanılabilir.
*** ASTM C 1157 çimentoları için hidrolik çimento, Portland çimentosu, modifiye Portland çimentosu veya katkılı
hidrolik çimentoların adlandırmaları tip numaralandırmaları ile birlikte kullanılmıştır.

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 31
1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler
Kuzey Amerika’da 1970’lerden beri puzolanik
2 Tasarım
malzemelerin beton karışımlarında kullanımı
gelişmektedir. Bu malzemelerin birçoğu arasında
aşağıda sıralanan benzerlikler bulunmaktadır:
• Puzolanik malzemelerin temel kimyasal
bileşenleri Portland çimentosunun bileşenlerine
3 Malzeme
benzerdir.
• Puzolanik malzemelerin çoğu diğer endüstriyel
işlemlerin yan ürünüdür.
• Puzolanik malzemelerin akıllıca kullanımı
çevre ve enerji korunumuna ilaveten betona
sağladıkları teknik faydalar için arzu
4 Hidratasyon
edilmektedir.
Puzolanik malzemeler alkali-agrega reaksiyonuna
karşı direnç gibi betonun değişik özelliklerini
iyileştirmede kullanılabilir. Ancak, puzolanik malzeme
içeren karışımlar (1) puzolanik malzemenin gerçekten
özellikleri iyileştirip iyileştirmediğini, (2) dozajın
5 Özellikler
doğru olup olmadığını (aşırı doz ya da doz altı
tehlikeli olabilir veya istenen etkiyi sağlamayabilir)
ve (3) istenmeyen etkilerin olup olmadığını
(örneğin; erken dayanım kazanımında önemli bir
gecikme) belirlemek için test edilmelidir. Puzolanik
malzemelerin farklı çimentolarla farklı reaksiyon
6 Karışım      7    Hazırlık
verdiğini hatırlamak da önemlidir (bkz. Bölüm 4,
Potansiyel Malzeme Uyumsuzlukları, sayfa 97).
Geleneksel olarak, uçucu kül, öğütülmüş granüle
yüksek fırın cürufu, pişirilmiş kil, pişirilmiş şeyl ve
silis dumanı betonda tek başına kullanılmaktadır.
Günümüzde, bu malzemelere olan gelişmiş erişim
nedeniyle beton üreticileri, betonun özelliklerini
optimize etmek için bu malzeme çeşitlerinden iki
veya daha fazlasını bir araya getirmektedirler. Üçlü
karışım olarak adlandırılan, üç bağlayıcı malzemenin
kullanılmasından oluşan karışımlar daha yaygın hale
gelmektedir.
8    Yapım
Tablo 3–5’te puzolanik malzemelerin karşılaması
gereken yürürlükteki şartnameler listelenmiştir. Bu
malzemelerin katkılı çimentolar içinde kullanılması
Detwiler, Bhatty ve Bhattacharja tarafından ele
alınmıştır (1996). Tablo 3-6’da ise bazı puzolanların
seçilmiş özelliklerine ve tipik kimyasal analizlerine
9    KG/KK
yer verilmektedir.
Puzolanik Malzeme Türleri
Uçucu Kül. Uçucu kül betonda en yaygın kulla-
nılan puzolanik malzemedir. Hazır beton üretiminin
  10  Sorun Giderme   
yaklaşık %50’sinde uçucu kül kullanılmaktadır (PCA
2000).
F sınıfı ve C sınıfı uçucu küller puzolandır. Bazı
C sınıfı uçucu küller, suya maruz kaldıklarında
32 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
hidratasyona uğrarlar ve sertleşirler. Bu durum
ise hidrolik malzeme olarak kabul edilebilecekleri
anlamına gelmektedir.
Uçucu küller betonu genellikle aşağıda sıralandığı
şekilde etkilemektedir:
• İşlenebilirlik için daha az su kullanımına
gereksinim duyarlar.
• Priz alma süresi gecikebilir.
• Başlangıçta uçucu kül reaksiyon oranları yavaş
olup daha uzun süre devam ettiği için erken
dayanım düşük ancak ileriki dayanımlar yüksek
olabilir.
• Hidratasyon ısısını düşürür.
• Uygun miktarda kül değişim oranı
kullanıldığında alkali-silika reaksiyonuna ve
sülfat hücumuna karşı direnç artar.
• Geçirimliliği azaltır ve böylelikle klor iyonu
geçirimliliğine karşı direnç iyileşir.
• Bazı çimentolar ve kimyasal katkılarla olan
uyumsuzluğu erken katılaşmaya neden olabilir.
F sınıfı uçucu küller genellikle toplam bağlayıcı
malzemenin kütlece yüzde 15 ile 25’i oranında
kullanılırken C sınıfı uçucu küller ise genellikle
yüzde 15 ile 40 oranında kullanılır. Karışım oranı
betonda istenen etkilere göre belirlenmelidir
(Helmuth 1987, ACI 232 2003).
Uçucu küller öğütülmüş granüle kömürün enerji
santrallerinde yanmasının yan ürünü olarak meydana
gelir. Beton karışımında puzolanik malzeme olarak
kullanıldığı zaman, uçucu külü atık bir malzeme
olarak ortadan kaldırmaya gerek olmayacaktır.
Pulverize kömürün yanması sırasında, kömürün
içerisindeki artık mineraller eriyip süspansiyon
içerisinde birleşerek egzoz gazları tarafından yanma
odasına taşınır. Bu yöntemde, erimiş malzemeler
soğuyarak küresel camsı (amorf) kül parçacıkları
halinde katılaşmaktadır (Şekil 3-2).
Tablo 3-5. Puzolanik Malzemeler için Şartnameler
Puzolanik malzeme türü Şartnameler
Öğütülmüş granüle ASTM C 989 / AASHTO M 302
yüksek fırın cürufu
Uçucu küller ve ASTM C 618 / AASHTO M 295
doğal puzolanlar
Silis dumanı ASTM C 1240
Yüksek oranda AASHTO M 321
reaktif puzolanlar
 1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler

Daha sonra uçucu kül elektrostatik toplayıcılar arasında değişmektedir. Renkleri ise gri ya da açık

veya kumaş filtre toplayıcıları tarafından egsoz
gazlarından toplanır. Uçucu küllerin anabileşenleri
silika, alümina, kalsiyum ve demir içeren silikat
camlarıdır (çimentonun anabileşenleri ile aynı). İkincil
bileşenler ise betonun özelliklerini etkileyebilecek
2 Tasarım
kahverengidir. Tipik tanecik boyutu 35 µm’nin
altında ölçülmekle birlikte, tanecik boyutları 100
µm’den daha büyük 1 µm’den ise küçük olacak
şekilde değişmektedir. Çimentonun yüzey alanına
benzer olarak yüzey alanı genellikle 300 ile 500 m2/

3 Malzeme
malzemeler olan sülfür, sodyum, potasyum ve kg arasındadır (Şekil 3-3).
karbondan oluşmaktadır. Kristalimsi bileşikler az Uçucu kül 1000 °C’ye kadar ısıtılırsa ağırlığında
miktarlarda bulunmaktadır. Uçucu küllerin bağıl azalma meydana gelebilir. Bu durumun başlıca
yoğunlukları (özgül ağırlık) genellikle 1.9 ile 2.8

4 Hidratasyon
Silis dumanı
Metakaolin
ÖGYF cürufu
C sınıfı uçucu kül
F sınıfı uçucu kül

5 Özellikler
Çimento

Tane boyutu, mikron

Ortalama boyut (D50)

6 Karışım      7    Hazırlık

Şekil 3-2. Uçucu kül taneciklerinin taramalı elektron mik- ________________________________________________
roskobu altında görünüşü. Karakteristik küresel tane şek- Şekil 3-3. Bağlayıcı malzemelerin tipik tane boyut
linin işlenebilirliği iyileştirdiğini unutmayınız. Ortalama dağılımları (CTL Grup)
tane boyutu yaklaşık 10 µm’dur. (PCA)

Tablo 3-6. Bazı Puzolanik Malzemelerin ve Tip I Çimentonun Kimyasal Analizleri ve Seçilmiş Özellikleri

Tip I F sınıfı C sınıfı ÖGYF Silis Metakaolin

çimento uçucu küller uçucu küller cürufu dumanı

Silis (SiO2), %

 
8    Yapım
Alümin (Al2O3), %

Demir oksit (Fe2 O3), %

Kalsiyum oksit (CaO), %

Sülfat (SO4), %

Sodyum oksit (Na2O), %

9    KG/KK

Potasyum oksit (K2O), %

Toplam eşdeğer alkali (Na2O), %

Kızdırma kaybı, %
  10  Sorun Giderme   

Blaine inceliği, m2/kg

Özgül ağırlık

Kaynak: Kosmatka, Kerkhoff ve Panarese (2002)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 33
1   Giriş

Bağlayıcı Malzemeler

sebebi organik buharlaşabilen malzemelerin ve artık ÖGYF cürufu temelde, Portland çimentosu ve
2 Tasarım

karbonun yanmasıdır. Bu kütle kaybı, kızdırma kaybı
(KK) olarak adlandırılır ve şartnamelerin çoğunda en
çok % 6 olarak sınırlandırılmıştır. F sınıfı uçucu küller
genellikle % 10’dan daha az kireç (CaO) içerirler ve
kızdırma kaybı %5 seviyelerindedir. C sınıfı uçucu
3 Malzeme
uçucu külün anabileşenlerinin aynısı olan silikatlar-
dan ve kalsiyum alümino-silikatlardan oluşmaktadır.
ÖGYF cürufu, priz alma süresini etkileyen trikalsi-
yum aluminat (C3A) içermemektedir.
ASTM C 989 / AASHTO M 302, ÖGYF cürufunu

küller ise sıklıkla %18 ile %30 kireç içerip kızdırma
kaybı % 2’den azdır.
Birçok farklı beton çeşidinde ASTM C 618 /
AASHTO M 295 standartlarına göre F sınıfı ve
C sınıfı uçucu küller kullanılmaktadır. Uçucu kül
hakkında daha fazla bilgi için, bkz. ACAA (2003) ve
4 Hidratasyon
80, 100 veya 120 gibi reaktiflik puanlarına göre sınıf-
landırmaktadır (120 puanı en reaktif olanıdır). ACI
233 (2003) ÖGYF cürufu üzerine kapsamlı bir ince-
leme sunmaktadır.
Doğal Puzolanlar. Genel olarak puzolanlar beton

karışımları içerisine, hidratasyonun az istenilen

ACI 232 (2003).
ürünü olan kalsiyum hidroksiti (CH), daha fazla
Öğütülmüş Granüle Yüksek Fırın (ÖGYF) Cürufu.
istenen kalsiyum-silikat-hidrat (C-S-H) ürününe
Cüruf çimentosu da denilen ÖGYF cürufu, 1900’lerin
başından beri beton içerisinde bağlayıcı malzeme dönüştürmeye yardım etmesi için ilave edilirler (bkz.
olarak kullanılmaktadır (Abrams 1924). Kimyasal Puzolanik malzemeler bölümünde CH’ın C-S-H jeline
yapısından ötürü, ÖGYF cürufu çimento gibi davra- dönüşümü ile ilgili tartışma, Bölüm 4, sayfa 94).
5 Özellikler

nış sergileyip hidratasyon oranı sistemin pH’ı artırıl-
dığında hızlanmasına rağmen eklenmiş kalsiyum yok-
luğunda da hidrate olabilir.
Öğütülmüş granüle yüksek fırın cürufu, betonu aşa-
ğıda sıralandığı şekilde etkilemektedir:
• İşlenebilirlik için biraz daha az su kullanımına
6 Karışım      7    Hazırlık
Doğal puzolanlar yüzyıllardır kullanılmaktadır.
‘‘Puzolan’’ terimi İtalya’nın Naples yakınlarındaki
Pozzuoli köyünden çıkan volkanik bir külden gel-
mektedir. Ancak volkanik küllerin ve pişirilmiş kille-
rin kullanımı milattan önce 2000 yılına kadar uzan-
maktadır ve diğer kültürlerde daha da öncedir. Roman,

gereksinim duyarlar.
• Priz alma süresi gecikebilir.
• Erken dayanım düşük ancak ileriki dayanımlar
yüksek olabilir.
• Klor iyonu geçirimliliğine karşı direnç iyileşir.
Kuzey Amerika’da genel amaçlı beton üretiminde
kullanıldığı zaman, ÖGYF cürufu üstyapı karışım-
larında yaygın olarak bağlayıcı malzemenin yüzde
35’ine kadar kullanılmaktadır. Daha yüksek dozlarda,
alkali - silika reaksiyonuna karşı direnç sağlamak ve
Yunan, Hint ve Mısırlı puzolanik beton yapıların çoğu
günümüzde de varlığını sürdürmekte olup bu durum
bu tür malzemelerin dayanıklılığını doğrulamaktadır.
ASTM C 618 N sınıfı puzolanları ‘‘ham veya kal-
sine edilmiş (pişirilmiş) doğal puzolanlar”olarak
tanımlamaktadır. Günümüzde en yaygın olarak
kullanılan, pişirilmiş kil, pişirilmiş şeyl ve metakaolini
kapsayan N sınıfı puzolanlar bir fırın içerisinde ısıl

hidratasyon ısısının düşürülmesi için kullanılabilir.

8    Yapım

ÖGYF cürufu demirin cevherinden üretilmesi sıra-

sında oluşan bir yan ürünüdür. Demirden yüksek
fırında ayrılan erimiş kaya malzemesidir. Eriyik halde
fırından süzülürken doğrudan soğuk suya dökülerek
granüle hale getirilir ya da döner tamburun dışında
havaya savrulur. Elde edilen aniden soğutulmuş katı
malzeme camsı bir yapıya sahip olup Portland çimen-
tosuna benzer boyutta öğütülür (Şekil 3-4). (Hızlıca
9    KG/KK

soğutulmamış veya granüle edilmemiş cüruf puzola-

nik malzeme olarak kullanılmaya elverişli değildir.
Ancak iri taneli agrega olarak kullanılabilir.)
Granüle malzeme genel olarak Blaine inceliği yak-
  10  Sorun Giderme   

laşık 400 ile 700 m2/kg olacak şekilde öğütülmekte-

dir. ÖGYF cürufu için bağıl yoğunluk (özgül ağırlık)
Şekil 3-4. ÖGYF cürufu tanelerinin taramalı elektron
değeri 2.85 - 2.95 aralığındadır. Gevşek yığın birim
mikroskobu altında görünüşü. Köşeli şekil yapısına dik-
ağırlığı ise 1050 ile 1375 kg/m³ (66 ile 86 Ib/ft³) aralı- kat ediniz. (PCA)
ğında değişmektedir.

34 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

işleme tabi tutulup ardından toz haline öğütülerek,
işlenmiş malzemelerdir.
Pişirilmiş killer, diğer puzolanlarla aynı şekilde
genel amaçlı beton üretiminde kullanılmaktadır. Tipik
olarak yüzde 15 ile 35 aralığında kısmen çimento-
nun yerine kullanılabilir ve dayanım gelişimini, sülfat
hücumlarına direnci iyileştirebilir, alkali - silika reak-
tifliğini kontrol edip geçirimliliği azaltabilirler. Pişiril-
miş killerin Blaine incelikleri 650 ile 1350 m2/kg ara-
sında değişirken; özgül ağırlıkları ise 2.40 ile 2.61 ara-
sındadır.
Pişirilmiş şeyl, kendiliğinden bağlayıcılık ve hid-
rolik özelliklere sahip olmasına neden olan yaklaşık
yüzde 5 ile 10 oranında kireç (CaO) içerebilir.
Metakaolin, yüksek saflıktaki kaolin kilinin düşük
sıcaklıklarda pişirilmesi ile elde edilmektedir. Elde
edilen ürünün, ortalama tanecik boyutu çimentodan
10 kat daha ince, yaklaşık 1 ile 2 µm olacak şekilde
öğütülür. Ancak hala silis dumanından yaklaşık 10
kat daha iridir. Metakaolin, çok düşük geçirimliliğin
ve yüksek dayanımın gerekli olduğu özel uygulama-
larda kullanılmaktadır. Bu uygulamalarda, metakao-
lin çimento ile yer değiştirmekten ziyade beton için
bir katkı malzemesi olarak kullanılır ve tipik kullanım
oranı çimento kütlesinin yaklaşık yüzde 10’u kadardır.
Doğal puzolanlar ASTM C 618 / ASSHTO M 295’te
N sınıfı olarak sınıflandırılmıştır. ACI 232 (2003)
doğal puzolanlar üzerine kapsamlı bir inceleme sun-
maktadır.
Silis Dumanı. İşlenebilirliği azaltması ve yüksek
maliyetinden dolayı, silis dumanı, oluk, bordür
ve çivili lastiklere maruz kalan üstyapılar gibi
özel uygulamalar dışında genellikle üstyapılarda
kullanılmamaktadır.
Mikro-silis veya yoğunlaştırılmış silis dumanı
olarak da anılan silis dumanı, silis veya ferrosilis
endüstrilerinin yan ürünüdür. Ürün, kömür ile yüksek
saflıkta kuvarsı azaltmak için kullanılan elektrikli ark
fırınlarından yükselen buhardır. Soğuduğunda, yoğu-
şur ve kumaş filtre toplayıcılarda toplanıp ardından
içerisinde bulunan yabancı maddelerin ayırt edilmesi
için işleme tabi tutulur. Tanecikler son derece küçük
olup (çimento taneciklerinden yaklaşık 100 kat daha
küçük boyutta) ve çoğunlukla camsı (amorf) silisyum
oksit kürecikleridir.
Gevşek birim hacim ağırlığı çok düşük olup mal-
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler
2 Tasarım
Puzolanların Çimento Hamuruna Etkisi
Çimentonun ana hidratasyon tepkimesi kabaca
aşağıdaki gibidir:
su + çimento = kalsiyum-silikat-hidrat jeli (C-S-H) +
3 Malzeme
kalsiyum hidroksit (CH)
Kalsiyum-silikat-hidrat jeli (C-S-H) hidrate olmuş
çimento hamurunun dayanımına ve geçirimsizliğine
neden olan en önemli bileşiktir. Kalsiyum hidroksit
(CH) güçlü olmaması ve daha çok çözünebilir olması
4 Hidratasyon
nedeniyle daha az istenen bileşiktir.
Uçucu kül gibi puzolan eklenmesi, suyun varlığında,
kalsiyum hidroksitin (CH) daha fazla kalsiyum-silikat-
hidrat jeline (C-S-H) dönüşmesini sağlar:
Kalsiyum hidroksit (CH) + puzolan + su =
5 Özellikler
Kalsiyum-silikat-hidrat jeli (C-S-H)
Bu dönüşüm, uçucu kül gibi puzolanların karışıma
eklenmesinin en önemli faydasıdır. (belirli bir
puzolanik malzemelerin eklenmesinin hidratasyon
işlemine etkileri de dahil olmak üzere çimento
6 Karışım      7    Hazırlık
kimyasının ve hidratasyonunun daha ayrıntılı
tanımlanması için, bkz. Bölüm 4, sayfa 69).
zemenin taşınması zordur. Daha kolay taşınabilir
yapmak amacıyla, silis dumanı, çok küçük tanecik-
leri elektrostatik kuvvetler tarafından bir arada tutu-
lan topaklanmış daha büyük taneler haline getirmeye
yarayan tamburda yuvarlanarak yoğunlaştırılır. Silis
dumanı içeren beton karışımlarının, topaklanmaları
dağıtacak bir şekilde harmanlanması ve karıştırılması
ayrıca malzemenin karışım içerisinde homojen olarak
8    Yapım
dağıtılması çok önemlidir.
Puzolan olarak kullanılan silis dumanı ASTM C
1240’ta belirtilmiştir. Silis dumanının su gereksi-
nimi fazla olabilir ve beton içerisinde çimento kütlesi-
nin yüzde 5’inden fazla kullanımında süper akışkan-
laştırıcı gerektirebilir. Elde edilen beton, dayanımda
önemli bir artış ve düşük geçirimlilik gösterir. Silis
9    KG/KK
dumanı içeren betonlarda, terlemenin önemli derecede
düşük olmasından dolayı yüksek plastik rötre çatla-
maları meydana gelmektedir. Silis dumanının özgül
ağırlığı 2.2 ile 2.6 aralığında değişmektedir.
  10  Sorun Giderme   
Diğer Puzolanlar. Pirinç kabuğu külü gibi
diğer endüstriyel yan ürünlerin, beton bileşenleri
olarak kullanım potansiyelleri bulunmaktadır. Son
zamanlarda diğer şartnamelerdeki kategoriler altında
35
1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler
2 Tasarım
belirtilmemiş bu malzemeler için bir şartname işlevi
görecek AASHTO M 321 ile teknik bir şartname
geliştirilmiştir.
Puzolanik Malzemelerin Beton İçerisindeki Etkileri
Beton içerisindeki puzolanik malzemeler, beto-
3 Malzeme
nun taze veya sertleşmiş haldeki özelliklerini geniş bir
yelpazede etkilemektedir. Taze ve sertleşmiş haldeki
betona sağlayacakları bazı olumlu etkilerden dolayı
bu tür malzemeler beton içerisinde kullanılmaktadır.
Bu olumlu etkilere ilaveten bazı istenmeyen yan etki-
4 Hidratasyon
leri de olabilir ve bu etkilerin telafi edilmesi gerekli-
dir. Olası tüm etkilerin anlaşılması tahmin edilmeyen
sonuçları önlemek için şarttır.
Puzolanik malzemelerin taze veya sertleşmiş hal-
deki betona olan etkileri kısaca aşağıdaki bölümlerde
ele alınmış ve sırasıyla Tablo 3-7 ve 3-8’de özetlen-
miştir (bkz. beton özelliklerinin bütünüyle ele alın-
5 Özellikler
ması, Bölüm 5, sayfa 105).
Çoğu durumda beton davranışındaki değişimle-
rin boyutu, kullanılan belirli malzemelere, kullanılan
miktar ve beton karışımındaki diğer bileşenlerin özel-
liklerine bağlıdır.
6 Karışım      7    Hazırlık
Alışılmamış malzeme kombinasyonları ile deneme
karışımları hazırlanması, kritik beton özelliklerinin
güvencesini sağlamak açısından çok önemlidir.
Taze Haldeki Özellikler. Puzolanik malzemeler
taze betonda, işlenebilirliği ve priz alma sürelerini aşa-
ğıdaki şekillerde etkileyebilir:
• Puzolanik malzemeler daima işlenebilirliği de-
ğiştirir. Uçucu kül, öğütülmüş granüle yüksek
fırın cürufu gibi malzemeler işlenebilirliği bir
ölçüde artırabilir. Silis dumanı ise yüzde %5’ten
fazla karışım oranlarında kullanıldığı durumda
8    Yapım
işlenebilirliği önemli ölçüde azaltabilir.
• Eğer kimyasal uyumsuzluklar varsa çökme kay-
bı (katılaşma) hızı artabilir (bkz. Potansiyel
Malzeme Uyumsuzlukları, Bölüm 4, sayfa 97).
• ÖGYF cürufu ve uçucu kül varlığında, kullanı-
lan ürüne bağlı olarak priz alma süresi gecike-
bilir ve erken yaş dayanım alma hızı yavaşlaya-
9    KG/KK
bilir.
Tüm bu etkiler, üstyapılarda yüzey bitirme ve
testere ile derz kesme işlemlerinin zamanlamasında
çok etkili olup bu da proje için seçilmiş bağlayıcı
  10  Sorun Giderme   
malzemelerin performansının proje başlamadan
önce deneme karşımları ile iyi bir şekilde
test edilmesini önemli kılmaktadır. Deneme
karışımlarının, üstyapı inşası sırasında beklenen
sıcaklıklarda test edilmesi gerekir.
36 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Dürabilite/Geçirimlilik. Puzolanik malzemeler
geçirimliliği azaltarak genellikle beton dürabilitesini
iyileştirmektedir. Hemen hemen tüm dürabiliteye
dayalı hasar mekanizmaları beton içerisinde sıvıların
hareketi sonucu meydana gelmektedir. Çalışmalar,
hidrate olmuş bağlayıcı malzemelerin miktarının
artması ve su – bağlayıcı malzeme oranının
düşmesiyle betonun geçirimliliğinin azaldığını
göstermiştir.
Yeterli kür yapıldığı takdirde, uçucu kül, ÖGYF
cürufu ve doğal puzolanlar genel olarak geçirimliliği
ve beton su emme kapasitesini azaltmaktadır. ÖGYF
cürufunun ve uçucu küllerin ileriki yaşlarda, klor
iyonu geçirimlilik testi sonuçları çok düşüktür. Silis
dumanı ve metakaolin de özellikle etkili olup bunlar
kullanılarak çok daha düşük klor iyonu geçirimliliğine
sahip betonlar elde edilebilir (Barger ve diğ. 1997).
Puzolanik malzemelerin dürabiliteyi
iyileştirebilmeleri için, yeterli kalitede olmaları,
uygun miktarlarda kullanılmaları ve ayrıca yüzey
bitirme ve bakım uygulamalarının da uygun olması
gerekmektedir.
Alkali – Silika Reaktivitesi Direnci. Reaktif
agregaların çoğunun alkali - silika reaktivitesi (ASR)
belirli puzolanik malzemeler kullanılarak kontrol edi-
lebilir (bkz. bu bölümden sonraki Agrega Dürabilitesi,
sayfa 47). Düşük kireçli F sınıfı uçucu küller tepkime
sonucu meydana gelen genleşmeleri bazı durumlarda
yüzde 70 veya daha fazla oranlarda azaltmıştır. En
uygun karışım oranında, bazı C sınıfı uçucu küller de
reaktiviteyi azaltabilir. Ancak yüksek kireçli C sınıfı
uçucu küller düşük dozlarda ASR’yi şiddetlendirebilir.
Puzolanik malzemeler ASR’yi şu şekilde
azaltmaktadır (Bhatty ve Greening 1978): (1) ilave
kalsiyum-silikat-hidrat jelleri (C-S-H) sağlayarak,
(2) ortamın alkali muhtevasını seyrelterek ve (3)
geçirimliliği düşürerek, dolayısıyla su girişini
yavaşlatarak.
Reaktivitedeki azalmanın en üst düzeye
çıkarılması amacıyla, belirli bir malzeme grubu
için en uygun karışım oranının saptanması ve
reaktifliği şiddetlendirecek malzemelerden ve karışım
oranlarından kaçınılması önemlidir. Karışım oranları
ASTM C 1567 veya ASTM C 1293 gibi testlerle kon-
trol edilmelidir (zararlı alkali agrega reaksiyonlarını
önlemek için alınacak önleyici tedbirler ve agrega
deneylerinin açıklamaları bu bölümün ileriki
kısımlarında, Agrega Dürabilitesi başlığı altında, sayfa
47’de ele alınmıştır).
 1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler

Tablo 3-7. Puzolanik Malzemelerin Betonun Taze Haldeki Özelliklerine Etkileri

2 Tasarım
Uçucu Küller Doğal Puzolanlar

F sınıfı C sınıfı ÖGYF Silis Pişirilmiş Pişirilmiş Metakaolin

cürufu dumanı Şeyl Kil

Su ihtiyacı

3 Malzeme
İşlenebilirlik

Terleme ve ayrışma

Hava muhtevası

Hidratasyon ısısı

4 Hidratasyon
Priz süresi

Yüzey bitirme

Pompalanabilirlik

Plastik rötre çatlaması

5 Özellikler
Kaynak: Thomas ve Wilson (2002b); Kosmatka, Kerkoff ve Panarese (2003)
Etki uçucu külün, karbon içeriği, alkali içeriği, inceliği ve diğer kimyasal özelliklerine bağlıdır.

Sembol: azalma
önemli ölçüde azalma
artma
önemli ölçüde artma

6 Karışım      7    Hazırlık

önemli bir değişme yok
etkisi değişiklik göstermekte

Tablo 3-8. Puzolanik Malzemelerin Betonun Sertleşmiş Haldeki Özelliklerine Etkileri

Uçucu Küller Doğal Puzolanlar

F sınıfı C sınıfı ÖGYF Silis Pişirilmiş Pişirilmiş Metakaolin

cürufu dumanı Şeyl Kil

 
Erken dayanım

8    Yapım
Nihai dayanım
Geçirimlilik

Klor girişi
ASR
Sülfat direnci

Donma ve çözülme
9    KG/KK

Aşınma dayanımı
Kuruma rötresi

Kaynaklar: Thomas ve Wilson (2002b); Kosmatka, Kerkoff ve Panarese (2003)

  10  Sorun Giderme   

Sembol: azalma
önemli ölçüde azalma
artma
önemli ölçüde artma
önemli bir değişme yok
etkisi değişiklik göstermekte

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 37
1   Giriş
Bağlayıcı Malzemeler
Alkali silika reaksiyonlarını azaltan puzolanik
2 Tasarım
malzemeler, belirli dolomitik kireçtaşları ile çimento
alkalileri arasında gerçekleşen alkali-karbonat
reaksiyonlarını azaltmazlar.
Sülfat Direnci. Uygun oranlarda uygun malzeme
seçimi ile silis dumanı, uçucu kül, doğal puzolanlar
3 Malzeme
ve ÖGYF cürufu, betonun dış sülfat hücumlarına
karşı dirençlerini iyileştirebilir. Sülfat hücumuna karşı
direnç öncelikle geçirimliliğin düşürülmesi ve sülfat
reaksiyonları sonucu genleşmeye katkıda bulunan
reaktif elementlerin miktarının (trikalsiyum alüminat
4 Hidratasyon
gibi, C3A) azaltılması ile gerçekleşmektedir.
Yapılan bir çalışma, belirli F sınıfı uçucu küller
için, yeterli miktarın bağlayıcı malzemenin yaklaşık
yüzde 20’si olduğunu göstermiştir (Stark 1989).
Bunlar, düşük su – bağlayıcı malzeme oranlarına sahip
karışımlar aracılığıyla geçirimliliği kontrol altında tut-
5 Özellikler
arak etkili olmaktadırlar (bkz. Sülfat Direnci, Bölüm
5, sayfa 139.)
F sınıfı uçucu küller içeren betonlar C sınıfı uçucu
küller içerenlerden genellikle daha fazla sülfat diren-
cine sahiptirler. ÖGYF cürufunun ise sülfat ortamları
6 Karışım      7    Hazırlık
için genel olarak faydalı olduğu kabul edilmektedir.
Bununla birlikte, çok şiddetli bir ortamda yapılan
uzun süreli bir çalışmada, ÖGYF cürufu içeren
betonun, bağlayıcı malzeme olarak yalnızca Port-
land çimentosu içeren betonla kıyaslandığında sülfat
direncinde hafif bir iyileşme olduğu görülmüştür
(Stark 1989, 1996).
Pişirilmiş kil ise, sülfata dayanıklı Tip V
çimentolarından daha fazla sülfat direnci sağladığı
tespit edilmiştir (Barger ve diğ. 1997).
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   
38 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Donma Çözülme Hasarlarına ve Buz Çözücü
Tuzlara Dayalı Pullanmalara Karşı Direnç. Puzolanik
malzeme içeren betonun, donma ile alakalı hasarlara
karşı düz betondan daha meyilli olduğu yönünde
bir anlayış vardır. Bu yalnızca kullanılan test
yöntemlerinin şiddeti yüzünden değil (ASTMC 666,
ASTM C 672), aynı zamanda değişen terleme oranları
ve puzolanik malzeme içeren betonun yüzey bitirme
gereksinimleri ile de ilişkili olabilir (Taylor 2004).
Puzolanik malzeme kullanılıp kullanılmamasına
bakılmaksızın, donma-çözülme döngülerine maruz
kalan beton sağlam agrega, yeterli dayanım, uygun bir
hava boşluğu yapısı ve doğru kür yöntemlerine sahip
olmak zorundadır (bkz. bu bölümden sonraki Agrega
Dürabilitesi, sayfa 47).
Buz çözücü tuzlara maruz kalan betonlar için, ACI
318 (2002) yapı yönetmeliği uçucu kül, ÖGYF cürufu
ve silis dumanının maksimum karıştırma oranlarının
sırasıyla, bağlayıcı malzeme kütlesince yüzde 25, yüzde
50 ve yüzde 10 olması gerektiğini söylemektedir. Toplam
puzolanik malzeme miktarı bağlayıcı malzemenin yüzde
50’sini aşmamalıdır. Bu limitlerden daha yüksek dozlarda
puzolanik malzemeler içeren beton karışımlarına sahip
üstyapıların ise yine de sağlam olma ihtimali vardır.
Malzemelerin ve karıştırma oranlarının seçimi
yerel deneyime dayalı olmalıdır. Yeni malzemeler
ve karıştırma oranları için, saha ve laboratuar
performansı ile dürabilite incelenmelidir.
Kuruma Rötresi. Düşük ve orta seviyelerdeki
miktarlarda kullanıldığında, uçucu kül, ÖGYF cürufu,
pişirilmiş kil, pişirilmiş şeyl ve silis dumanının,
benzer dayanımlardaki düz (puzolanik malzeme
içermeyen) betonun kuruma rötresine etkisi genellikle
çok düşük olup pratikte önem taşımamaktadır.

Agregalar
Önemli Noktalar
• Beton içerisinde, agregalar (kayalar ve
mineraller) çimento hamuru tarafından bir arada
tutulan dolgu malzemesidir. Agregalar beton
sistemlerinin gövdesini oluşturmaktadır.
• Genel olarak agregalar kimyasal ve boyutsal
olarak kararlı yapıdadır. Bu nedenle beton
karışımlarında, kimyasal olarak daha reaktif
olan çimento hamuru ile karşılaştırıldığında
beton üretiminde agrega kullanım oranı
arttırılmak istenen bir durumdur.
• Agrega betonun taze haldeki özelliklerini
(özellikle işlenebilirlik) ve uzun vadeli
dürabilitesini önemli derecede etkilemektedir.
• Sürekli granülometrili agrega (yani, çeşitli
agrega boyutlarının birarada) kullanılması çok
önemlidir. Sürekli granülometrili agregada,
agrega tanecikleri arasını kimyasal olarak daha
reaktif olan çimento hamuru ile doldurulacak
Agregalar – kayalar ve mineraller – çimento
hamuru tarafından bir arada tutulan dolgu malzemele-
ridir. Agregalar genellikle betonun hacimce yüzde 60
ile 70’ini oluşturmaktadır. Çimento hamuru ile kıyas-
landığında agregalar, kimyasal olarak daha kararlı ve
neme bağlı hacimsel değişmelere daha az eğilimli-
dirler. Bu nedenle, beton karışımı içerisinde, istenen
beton özelliklerinden ödün vermeksizin, agrega hac-
mini maksimize etmek ve çimento hacmini azaltmak
istenir.
Üstyapı beton karışımlarında kullanılan agrega-
lar temiz, sert, sağlam, dayanıklı olmalı, yapısında
çimento hamurunun hidratasyon reaksiyonunu ve bağ
dayanımını olumsuz etkileyebilecek herhangi serbest
bir kimyasal yer almamalı ve yüzeyini kaplamış kil
veya başka bir ince malzeme bulunmamalıdır. Agre-
galar çoğu kez ocakta ya da santralde yıkanıp boyut-
larına göre sınıflandırılmaktadır. Yüklemeden yükle-
meye tip, kalite, temizlik, gradasyon, nem içeriği ve
diğer özelliklerinde bazı farklılıklar gösterebilir.
Özellikle alkali - silika reaktivitesi açısından agre-
gaların gerçek saha şartlarında göstermiş oldukları
davranışların kayıtları agregaların değerlendirilmesi
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
2 Tasarım
daha az boşluk vardır. Bu durum ayrıca minimum
miktarda su içeren, işlenebilir bir karışım elde
3 Malzeme
edilmesine katkıda bulunur.
• Dayanıklı beton üstyapılar için, agrega dayanıklı
olmalıdır (genel olarak, alkali reaktif olmayan,
donma hasarlarına yatkın olmayan veya tuz
4 Hidratasyon
hasarlarına duyarlı olmayan). Birçok türde agrega
kullanılabilir ancak granit ve kireçtaşı kullanımı
beton üstyapılarda daha yaygındır.
• Daima, nihai karışımın özelliklerini saptamak için
projedeki agregaları kullanarak beton deneme
5 Özellikler
karışımları hazırlayınız ve gerekirse karışıma
ayarlama yapınız.
• İri ve ince agregaların sınıflandırılmasının yanı
sıra beton karışımlarında kullanılan agregaların
sağlaması gereken fiziksel ve dürabilite koşulları
6 Karışım      7    Hazırlık
ASTM C 33’te belirtilmiştir.
için çok önemlidir. Herhangi bir performans kaydı
olmaması halinde, agregalar beton içerisinde kullanıl-
madan önce test edilmelidir. Bir beton karışımı içeri-
sine kullanılan herhangi bir malzemede olduğu gibi,
sonuçta elde edilecek beton karışımının özelliklerini
belirlemek ve gerekli karışım ayarlamalarını yapabil-
mek için projeye özgü agregalar kullanılarak deneme
8    Yapım
karışımları hazırlanmalıdır.
Burada agrega çeşitleri ve üstyapı beton karışımla-
rını etkileyen agrega özellikleri sunulmaktadır.
Agrega Çeşitleri
Agregalar bazen mineralojik sınıflandırılmaları
yani kimyasal özellikleri ve nasıl oluştuklarına göre
9    KG/KK
tanımlanmaktadır. Belirli agregaların betonun plastik
ve sertleşmiş özellikleri üzerindeki etkilerini kısmen
tahmin etmekte yararlı olabileceğinden dolayı agre-
gaların sınıflandırılması önemlidir. Bununla birlikte,
aynı jeolojik oluşumda farklı malzemeler önemli
  10  Sorun Giderme   
ölçülerde farklı olabilmektedir. Beton içerisinde kul-
lanılmadan önce, yeni bir kaynaktan veya ocaktan
alınan agreganın beton karışımları içerisindeki perfor-
mansının denenmesi gerekmektedir.
39
1   Giriş
Agregalar
2 Tasarım
Agregaları Tanımlama Yöntemleri
Agregalar – kayalar ve mineraller – genel
bileşimlerine, kaynağına veya orijinine göre
tanımlanabilir:
3 Malzeme
• Genel bileşim.
◦◦ Mineral: Belirli kimyası ve düzenli bir yapısı
olan, doğal olarak oluşan madde.
◦◦ Kaya: Bir ya da daha fazla mineralin karışımı.
• Kaynak.
◦◦ Doğal kumlar ve çakıllar: Dere veya deniz
4 Hidratasyon
yataklarında oluşur ve genellikle bir ocaktan,
nehir, göl veya deniz tabanından kazılır;
kumlar ince agregalardır; çakıllar ise daha iri
agregalardır.
◦◦ İmal edilmiş agregalar (kırmataş veya
kırmakum): Büyük boyutlarda taş
5 Özellikler
ocaklarından çıkarılıp, daha sonra kırılıp
gerekli tane boyut dağılımına elenir; ayrıca,
kırılmış molozlar, kaldırım taşları veya çakıl.
◦◦ Geri dönüştürülmüş: Betonun tekrar
kırılmasından üretilir.
• Orijin.
6 Karışım      7    Hazırlık
◦◦ Volkanik: Soğumuş eriyik malzeme; başlıca
silika bileşiklerinden oluşan silisli malzemeler
içerir (örneğin granit).
◦◦ Tortul: Tabakalı katıların içerisine sıkışmış
birikintiler; deniz kabuklarından birikmiş
karbonat malzemeleri kapsar (örneğin
kireçtaşı).
Taş ocaklarından elde edilen agregalar gibi doğal
yolla oluşan agregalar, kaya ve minerallerin bir karışı-
8    Yapım
mıdır (kısa tanımlar için bkz. ASTM C 294). Mineral,
düzenli bir içyapı ve dar kimyasal kompozisyonu ile
doğal yollarla meydana gelen katı maddelerdir. Kaya-
lar genellikle çeşitli minerallerden oluşmaktadır.
Beton içerisinde kullanılabilecek tek mineralli
agregalar dolomit ve magnetit içermektedirler. Agrega
9    KG/KK
olarak kullanılan kayalarda görülen mineraller ise
silis (kuvars vb.), silikatlar (feldspar) ve karbonatları
(kalsit) içermektedir. Birden fazla mineralden oluşan
kaya çeşitleri ise granit, gabro, bazalt, kuvarsit, kireç
  10  Sorun Giderme   
taşı, şeyl ve mermerdir.
Bu listeler kapsamlı olmayıp daha fazla bilgi sıra-
sıyla Tablo 3-9 ve 3-10’da verilmiştir.
40 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Kayalar jeolojik orijinlerine göre de sınıflandırıl-
maktadır. Volkanik kayalar erimiş magmanın soğuma-
sıyla, tortul kayalar katmanlı toprakların arasına sıkış-
tırılmış tortullar aracılığıyla, metamorfik kayalar ise
volkanik ve tortul kayaların sıcaklık ve basınç altında
değişime uğramasıyla oluşmaktadır.
Aşağıda da ele alındığı gibi, iri taneli volkanik
kayalar (örneğin granit) ve deniz kabuklarından
birikmiş karbonat maddelerden meydana gelen tortul
kayalar (örneğin kireçtaşı) beton içerisinde agrega
olarak kullanılan iki yaygın kaya çeşididir. Karbonatlı
malzemeler başlıca kalsiyumlu bileşiklerinden
oluşurken, silisli malzemeler (granit dahil) ağırlıklı
olarak silika bileşiklerinden meydana gelmektedir.
Diğer kaya türleri hakkında ayrıntılı bilgi için, bkz.
Barksdale (1991).
Agrega türleri farklı çevresel şartlarda ve trafikte,
beton performansı üzerinde değişik etkilere sahiptir.
Örneğin, silisli malzemeler, aşınmaya karşı yüksek
direnç göstermektedir. Karbonatlı kayalar, geniş
sıcaklık dalgalanmalarının olduğu iklimlerde
genleşme ve rötreyi azaltmada faydalı olan düşük
termal genleşme katsayılarına sahiptir (bkz. Agrega
Termal Genleşme Katsayısı, sayfa 47).
Bazı kaya türleri ise genleşme ve çatlamaya sebep
verdiklerinden dolayı beton karışımlarda kullanmak
için elverişli değildir. Şeyl ve silttaşı bu kaya türlerine
birer örnektir.
Karbonatlı Kayaçlar
Karbonatlı kayaçların iki ana kategorisi vardır:
(1) kireçtaşı, büyük oranda kalsitten oluşmuştur ve
(2) dolomit, büyük oranda dolomit mineralinden
oluşmuştur. Kalsit ve dolomit karışımları yaygındır
(Şekil 3-5).
Karbonatlı kayaçlar çeşitli, farklı orijin biçimlerine
sahip olup birçok dokusal farklılıklar sergilemektedir.
Aynı kökene sahip iki karbonatlı kayaç geniş bir
yelpazede yüzey dokusu gösterebilir. Bazı karbonatlı
kayaçlarda, yüzey dokusu o kadar yoğundur ki
ayrı tanecikler görünmez. Diğerlerinde, kalsit veya
dolomitli iri taneciklere sahip olanlar ise kolayca fark
edilebilir. Birçok karbonatlı kayaçta çeşitli türlerde
deniz kabuğu parçaları bulunmaktadır. Kabuk kumları
ve kabuk yığınlarının yanı sıra mercan resifleri ve
mercan kumları karbonat birikintilerine örnektir.
 1   Giriş
Agregalar

Tablo 3-9. Agregaların Mineral Bileşenleri Karbonatlı kayaçlar geniş aralıkta fiziksel ve

2 Tasarım
Mineraller kimyasal özellikler göstermektedir. Renkleri
neredeyse saf beyazdan gri tonlarına ve siyaha kadar
Silis Kuvars
Opal değişmektedir. Koyu tonlar genellikle bitki tabanlı
Kalsedon (kömür özlü) malzemelerden kaynaklanır. Demir
Tridimit oksitlerin varlığı ten rengi, kahverengi ve kırmızı

3 Malzeme
Kristobalit
renkleri meydana getirmektedir. Dolomit genellikle
Silikatlar Feldispatlar açık renktedir. Ayrıca ferro demir bileşiklere sahip
Ferromagnezyen
Hornblend olup oksitlenebilir ve böylece kayayı ten rengi veya
Ojit kahverengi tonlarında renklendirebilir.
Kil
İllitler Kireçtaşı ve dolomitin özellikleri konsolidasyon

4 Hidratasyon
Kaolinler derecesine göre değişmektedir. Ticari kireçtaşının
Kloritler
Montmorilonitler basınç dayanımı genellikle 70 ile 100 MPa (10000 ile
Mika 15000 Ib/in2) arasında değişmektedir. Çoğu kireçtaşı
Zeolit ve dolomitin porozitesi genel olarak düşük olmakla
Karbonatlar Kalsit beraber, sıvı emme kapasiteleri buna bağlı olarak
Dolomit azdır.

5 Özellikler
Sülfatlar Alçıtaşı
Anhidrit Granit
Granitler, ağırlıklı olarak silika türlerinden (örneğin
Demir sülfürler Prit
Markazit kuvars ve silikatlardan (örneğin feldispat) oluşan vol-
Pirotin kanik kayalardır. Tanecikler ve yüzey dokusu inceden
kabaya doğru değişmektedir. Granitler, renk ve yüzey

6 Karışım      7    Hazırlık

Demir oksitler Magnetit
Hematit dokusu bakımından ayrı maden ocaklarında önemli de-
Götit recede farklılık gösterebilir ancak daha genellikle renk
İlmenit
Limonit ve yüzey dokusu büyük hacimlerdeki kayalarda aynı-
dır.
Kaynak: Kosmatka, Kerkoff ve Panarese (2002)
Mineral bileşimi ve birbirine kenetli kristalleri
nedeni ile granit serttir ve yüksek aşınma direncine
sahiptir. Kuru haldeki tipik karakteristik basınç daya-
nım değeri yaklaşık 165 MPa (24000 Ib/in2) civa-
rında olup basınç dayanımı genellikle 50 ile 400 MPa

 
Tablo 3-10. Agregalardaki Kaya Bileşenleri*

8    Yapım
Volkanik kayalar Tortul kayalar Metamorfik kayalar
Granite Çakılkaya Mermer
Siyenit Kumtaşı Meta-kuvarsit
Diorit Kuvarsit Kayrak taşı
Gabro (Traprock) Gri kumtaşı Fillit
Peridotit Altgri kumtaşı Şist
Pegmatit Arkoz Amfibolit
Volkanik cam Kiltaşı, silttaşı, Boynuztaşı
9    KG/KK

Obsidiyen arjilit ve şeyl Gnays

Ponza Karbonat Serpantinit
Tüf Kireçtaşı
Volkanik cüruf Dolomit
Perlit Marn
  10  Sorun Giderme   

Katrantaşı Tebeşir taşı

Felsit Çört
Bazalt
Kaynak: Kosmatka,Kerkoff ve Panarese (2002)
* Yaklaşık bulunma çokluğuna göre sıralanmıştır.

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 41
1   Giriş

Agregalar

(7 000 ile 60 000 lb/in2) arasında değişiklik göster- Buzulların yüksek kesimlerinde birikmiş kum ve
2 Tasarım

mektedir. Çoğu granit, olağan yapım kullanımları çakılın özellikleri alçak alanlardaki birikintilerden
sırasında maruz kalabileceği yükü taşıma kapasitesine üstün olabilir. Sebebi, bir buz tabakasındaki kaya, sert
sahiptir. Hasarsız bir granitin kopma modülü olarak ve sağlam kayalardan oluşma eğiliminde olan daha
da ifade edilen eğilmede çekme dayanımı yaklaşık 9 yüksek, daha dağlık alanlardan taşınmıştır. Su içeri-
ile 28 MPa (1300 ile 4000 lb/in2) arasında değişmek- sinde daha uzun süreli aşınmış kum ve çakıl (Şekil 3-6
3 Malzeme

tedir. Granitin elastisite modülü, verilerinin mevcut [b]) daha sert ve daha yuvarlak şekle sahip olduğun-
olduğu diğer kaya türlerinden daha yüksektir. dan dolayı daha az aşınmış kum ve çakıla oranla daha
Çakıl ve Kum kaliteli olarak kabul edilmektedir.
Kuzey Amerika’da betonda kullanılan iri agregala- İmal Edilmiş Agrega
rın yarısına yakını, bir ocaktan, nehirden, gölden veya
4 Hidratasyon

İmal edilmiş agrega (imal edilmiş kumlar dahil),

deniz tabanından kazınmış doğal çakıllardır. Kayala- genellikle doğal çakılların ve kumların yeterli miktar-
rın hava etkisiyle parçalanması ve erozyona uğraması larda mevcut olmadığı ya da elverişsiz kalitede olduğu
taş tanecikleri, çakıl, kum, silt ve killeri meydana durumlarda kullanılmaktadır (Addis ve Owens 2001).
getirmektedir. Çakıl (kum dahil) ana kayadan kopan Sağlam ana kayanın kırma tesislerinde kırılmasıyla
ve sularla ya da buzullarla taşınan doğal malzemedir. üretilmektedir.
5 Özellikler

Taşıma sırasında, çakıl sürtünürek, pürüzsüz ve çeşitli İmal edilmiş agregalar, tane boyut dağılımı,
boyutlarda oluşurlar. şekil ve yüzey dokusu bakımından çakıllardan ve
Çakıl ve kum genellikle çeşitli mineraller ya kumlardan farklılık göstermektedirler. Kırma işlemi
da kayaların bir karışımıdır. Kum ve çakılın kali- nedeniyle, pürüzlü yüzey dokusuna sahip, doğası
tesi (veya sağlamlığı) taneciklerin elde edildiği ana gereği çok köşeli (Şekil 3-6 [a]), kübik şekilli olmaya
kayaya ve taşınma mekanizmalarına bağlıdır. Volka- eğilimli (kırma yöntemine bağlı olarak) ve homojen
6 Karışım      7    Hazırlık

nik ve metamorfik gibi sağlam kayalardan elde edilen boyut dağılımına sahiptir (Wigum ve ark. 2004).
kum ve çakıl sağlam olma eğilimindedir. Şeyl, silttaşı Daha önceleri, imal edilmiş kumlarda boyutlandırma
ve diğer sağlam olmayan malzemelerce zengin kaya- dikkate alınmaksızın üretim yapılmaktaydı. Fakat
lardan elde edilenler ise zayıf olma eğilimindedir. şimdilerde üreticiler, belirli tanecik şekillerini ve
 

(1) Kalsit
(mineral),
8    Yapım

Mineral CaC03
bileşeni, (2) Dolomit
% (mineral),
CaMg (C03)2
Magnezyumlu kireçtaşı

Dolomitik kireçtaşı
Yüksek kalsiyumlu
9    KG/KK

Kaya türü
Kalsitli dolomit
kireçtaşı

Dolomit
  10  Sorun Giderme   

_____________________________________________________________________________________________________
Şekil 3-5. Kaya ve mineral isimlerini gösteren karbonat mineralleri ailesi (CTL Grup)

42 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

gradasyonlarını karşılayan yüksek kalitede malzeme
temin edebilmektedirler (Addis ve Owens 2001).
Pek çok durumda imal edilmiş kumların tanecik
uzaması ve yassılaşması, uygun kırma teknikleri
ile azaltılabilmektedir. Darbeli kırıcılar, sıkıştırmalı
kırıcılardan daha iyi tane şekli üretmektedir.
İmal edilmiş agregaların çoğu özellikleri, imal
edildikleri kaya türünün doğal özellikleri ile
doğrudan ilişkilendirilebilir. İmal edilmiş agregaların
kil mineralleri veya organik maddeler gibi zararlı
maddelerce kirletilmiş olması çakıl ve kumlara
nazaran daha az olasıdır (Addis ve Owens 2001). Bazı
şartnameler imal edilmiş kumlarda daha düşük kil
kirlenmesi beklentisi nedeniyle daha fazla ince tane
içeriğine müsaade etmektedir (Addis ve Goldstein
1994).
a) Kırma işleminden agregalar
b) Nehir çakılı
________________________________________________ iri agrega, doğal agregadan daha yumuşak olup daha
Şekil 3-6. Kırma işleminden elde edilmiş agregalar
(üstteki) nehir çakılları (alttaki) ile kıyaslandığında daha
pürüzlü yüzey dokusuna sahiptir ve daha köşelidirler.
(PCA)
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Agregalar
İmal edilmiş kumların keskin hatlı ve köşeli olması,
2 Tasarım
‘‘zor işlenebilir’’ karışımlara neden olmaktadır. Bu
tür agregaları içeren karışımlarla çalışmak ve yüzey
bitirmesi daha zordur. Bu tür karışımlar genellikle
daha fazla su ihtiyacı gerektirir (Quiroga ve Fowler
2004). Öte yandan, imal edilmiş kumların uygun
3 Malzeme
kullanımı, kayar kalıp kullanılarak gerçekleştirilen
üstyapı inşasında kenar çökmesini iyileştirir ve sabit
su muhtevası için beton dayanımında hafif artışlara
neden olur (McCaig 2002). Diğer malzemelerde
olduğu gibi, yeni agrega kullanımında da elde
4 Hidratasyon
edilecek beton karışımının özelliklerini belirlemek
ve karışım tasarımında düzeltmenin gerekli olup
olmadığını saptamak için, deneme karışımları
hazırlamak gerekmektedir.
Geri Dönüştürülmüş Agregalar
Beton üstyapıların geri dönüşümü oldukça basit bir
5 Özellikler
işlemdir. Üstyapının kırılması ve kaldırılması, dona-
tının ve diğer gömülü elemanların sökülmesi ve beto-
nun belirli boyutlarda kırılmasını kapsar. Sertleşmiş
betonun kırılma özellikleri doğal kayalarınkine benzer
olup asıl betonun kalitesinden veya sınıfından belirgin
6 Karışım      7    Hazırlık
ölçüde etkilenmez.
Amerika Federal Karayolu İdaresi (FHWA) araştır-
masına göre (2002), çoğu Eyalet geri dönüşümlü agre-
gayı, temel malzemesi olarak kullanmaktadır. Geri
dönüşümlü agrega ile yapılan temellerde, alt drenaj-
lara kalsiyum karbonat sızması görülmüştür (Mulli-
gan 2003).
Temellerde geri dönüştürülmüş agrega kullanımının
yanı sıra, bazı Eyaletlerde Portland çimentolu beton
üretiminde geri dönüştürülmüş beton kullanılmaktadır.
Bu kuruluşların büyük çoğunluğu, bir projeden elde
8    Yapım
edilen betonun geri dönüştürülerek tekrar aynı proje-
nin yapımında kullanılmasını kararlaştırmışlardır. Geri
dönüştürülmüş agrega, yeni betonun üretiminde kulla-
nıldığı zaman genellikle işlenmemiş agrega ile karış-
tırılır. Geri dönüştürülmüş malzemenin, ince agrega
olarak kullanılması ise yüksek su ihtiyacı yüzünden
9    KG/KK
tavsiye edilmemektir.
Geri dönüştürülmüş agrega ile yapılan betonun
kalitesi, kullanılan geri dönüşümlü agreganın kali-
tesine bağlıdır. Genel anlamda, geri dönüştürülmüş
  10  Sorun Giderme   
yüksek alkali veya klor iyonu içeriğine sahip olabi-
lir. Aynı zamanda, geri dönüştürülmüş agrega, daha
yüksek su emmeye neden olan yüksek poroziteye
43
1   Giriş
Agregalar
sahip olabilir. Bu nedenle, kullanılabilirlik sorunlarını
2 Tasarım
önlemek için daha sıkı kalite kontrolleri gerekli olabi-
lir. Geri dönüştürülmüş agregalar, malzeme kaynaklı
problemlerin görülmediği bilinen, tek bir üstyapı-
dan alınmalıdır. Geri dönüşümlü agreganın, asfalt gibi
yabancı malzemelerce kirlenmesini önlemeye dikkat
3 Malzeme
edilmelidir.
Agregaların Fiziksel Özellikleri
Tane boyut dağılımı, tanecik şekli, yüzey dokusu,
su emme kapasitesi ve dürabilite, belirli bir kaynak-
4 Hidratasyon
tan elde edilmiş agregada kontrol edilen özelliklerdir.
Genel olarak, agregaların gerekli fiziksel ve dürabilite
özellikleri ASTM C 33’ te belirtilmiştir.
Agregaların Gradasyonu
Gradasyon, agrega tanelerinin boyut dağılımının
bir ölçüsü olup farklı boyutlardaki eleklerden agrega-
5 Özellikler
nın elenmesi ile belirlenmektedir (ASTM C 136-04
/ AASHTO T 27). Tane boyut dağılımı ve limitleri
genellikle belirlenmiş göz açıklıklarına sahip elekler-
den geçen malzemenin (yahut üzerinde kalan) yüz-
desi olarak ifade edilmektedir. Agregalar, ASTM C 33
6 Karışım      7    Hazırlık
/ AASHTO M 6 / M 80’e göre ince veya iri malzeme
olarak sınıflandırılmaktadır:
• İri: #4 eleğin üzerinde kalan agregadır. (4.75
mm’den daha büyük çapa sahip [3/16 in.]) (Ab-
rams ve Walker 1921); çakıl, kırma çakıl, kır-
mataş, havada soğutulmuş yüksek fırın cürufu
(puzolanik malzeme olarak kullanılan ÖGYF
cürufu değil), veya kırma betondan oluşur; iri
agregaların en büyük tane büyüklüğü genellikle
9.5 ile 37.5 mm (3/8 in. ile 11/2 in.) aralığındadır.
8    Yapım
• İnce: #4 elekten geçen agregadır (tanecik çapı
4.75 mm’den [3/16 in.] daha küçüktür) (Abrams
ve Walker 1921); doğal kum, kırma kum veya
bu ikisinin birleşiminden oluşur.
• Kil: Büyük yüzey alanına ve belirli bir kimya-
sal yapıya sahip, oldukça küçük ince tanecik-
9    KG/KK
lerdir.
Sürekli Granülometrili Agrega Neden Çok
Önemli? Agregalar genellikle kimyasal ve boyut-
sal olarak çimento hamurundan daha kararlı oldukları
  10  Sorun Giderme   
için, beton karışımları içerisindeki agrega miktarını
en üst düzeye çıkarmak önemlidir (işlenebilirlik için,
agrega tanelerinin tümünü kaplamaya yeterli hamur
ihtiyacı gibi diğer kısıtlamalar unutulmamalıdır). Bu
44 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Agregaların Genellikle İstenen Fiziksel
Özellikleri
Karışımlar aşağıdaki agrega özelliklerden bazılarının
eksikliğini telafi edecek şekilde geliştirilebilir olsa da,
agregaların genel olarak şu niteliklere sahip olması
istenmektedir:
• Sürekli granülometrili (süreksiz granülometri-
li agrega içeren karışımlardan daha az su gerek-
tiren, daha az rötre ve geçirimliliğe sahip ve ge-
nellikle en ekonomik olan karışımlar için).
• Pürüzlü yüzey dokusu (bağ ve kenetlenme için).
• Düşük su emme (su ihtiyacı değişkenliklerini
azaltır).
• Düşük alkali agrega reaktifliği (zararlı alkali-silika
ve alkali-karbonat reaktifliği riskinin az olma-
sı için).
• Dona dayanıklı (D çatlaması ve patlamalarla iliş-
kili dürabilite için).
• Düşük tuz duyarlılığı (dürabilite için).
• Düşük termal genleşme katsayısı (sıcaklık deği-
şimleri nedeniyle meydana gelecek hacim deği-
şimlerinden dolayı düşük çatlak oluşma riski).
• Aşınmaya karşı dirençli (dürabilite ve kayma di-
renci için).
ise, en uygun agrega gradasyonu seçilerek gerçekleşti-
rilebilir. Sürekli granülometrili agrega – yani, dengeli
çeşitli boyutlarda agrega - tercih edilir, çünkü daha
küçük tanecikler, daha büyük tanecikler arasındaki
boşlukları doldurarak agrega hacmini maksimuma
çıkarır (Şekil 3-7).
Ayrıca, karışım suyu miktarı, genellikle agrega
özellikleri ile belirlenmektedir. Beton karışımlarının
işlenebilir olması için, her bir agrega tanesi yüzeyini
kaplamaya yetecek kadar hamur bulunmalıdır. Fakat
hamur içerisindeki aşırı su, dayanımı azaltıp, geçi-
rimliliği artırarak uzun vadede betonun dürabilitesini
düşürmektedir. Yani, en uygun su muhtevasının elde
edilmesi önemlidir - ne çok az, ne de çok fazla. Bu da
aynı şekilde, ekseriyetle en uygun agrega boyutunun
ve gradasyonunun seçilmesi ile gerçekleştirilebilir.

Daha küçük (daha ince) agregalar, yüksek yüzey –
hacim oranına sahip oldukları için daha fazla çimento
hamuru gerektirir. Doğal kumlarda, çok ince tane-
ciklerin (<150µm, #100 elek) kil olması çok yaygın
olup son derece yüksek yüzey alanlarına sahiptir. Bu
nedenle, bu tür ince malzeme miktarları şartnamelerde
sınırlıdır. (İnce kırmataşın, kil tanecikleri içerme olası-
lığı daha düşük olup biraz daha yüksek toz muhtevala-
rına izin verilmesi söz konusu olabilir.)
Sonuç olarak, sürekli granülometrili agrega içeren
karışımlar, genellikle daha az rötre ve geçirimliliğe
sahip ve bu tür agregalara sahip betonlarla çalışma ve
yüzey bitirme işlemleri daha kolay olup bu da en eko-
nomik seçim olacaktır.
Diğer yandan, süreksiz granülometrili agrega kul-
lanımı, karışımlarda ayrışmaya ve işlenebilirliğin elde
edilmesi için daha fazla su gereksinimine neden ola-
bilir. Çok ince kumlar genellikle ekonomik değildir;
karışımdaki su ihtiyacını artırarak hava sürüklenme-
sini zorlaştırmaktadır. Çok iri kumlar ve iri agregalar,
zor işlenebilen karışımlara neden olmaktadır. Genelde,
herhangi bir boyutta büyük bir eksikliği ya da fazlalığı
olmayan agregalar (düz bir gradasyon eğrisi verecek-
tir), en ideal sonuçları vermektedir.
İnce Agrega Gradasyonu Gereksinimleri. ASTM
C 33 / AASHTO M 6 ince agrega gradasyonunda
oldukça geniş aralığa izin vermektedir. Genel olarak,
suyun bağlayıcı malzemelere oranı sabit tutulursa ve
ince agrega – iri agrega oranı doğru seçilirse, geniş bir
Ölçeksiz
________________________________________________
Şekil 3-7.Silindir içerisindeki sıvı seviyesi, boşlukları
gösteren, homojen boyutlu, eşit mutlak hacme sahip
agregalar için sabittir. Farklı boyutlar birleştirildiğinde,
boşluk miktarı azalmaktadır. (PCA)
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Agregalar
2 Tasarım
Tutarlı Gradasyon Son Derece Önemlidir
Harmanlar arasında agrega gradasyonundaki
değişimler, betonun üniformitesini harmandan
harmana ciddi şekilde etkileyebilir.
3 Malzeme
gradasyon aralığı, dayanım üzerinde ölçülür bir etkisi
4 Hidratasyon
olmaksızın kullanılabilir. Ancak, ince ve iri agreganın
oranlarının yerel agregaların gradasyonuna göre ayar-
lanması en hesaplısı olabilir.
Genelde ince malzemelerin giderek artan miktar-
ları, betonun su gereksinimini artıracaktır. ASTM C
33 / AASHTO M 6 sınırları içerisindeki ince agrega
5 Özellikler
gradasyonu genel olarak çoğu beton için yeterlidir.
300 µm (#50) ve 150 µm (#100) eleklerden geçen
ince agrega miktarı, su gereksinimini, işlenebilirliği,
yüzey dokusunu, hava miktarını ve beton terlemesini
etkilemektedir. Yüksek miktarlardaki ince malzeme,
su gereksinimini artırabilir ve yapışkanlığı artırırken,
6 Karışım      7    Hazırlık
yetersiz ince malzeme ise terlemeye neden olabilir.
Çoğu şartnameler, ince agreganın yüzde 5 ile 30 ora-
nında 300 µm (#50) elekten geçmesine izin vermek-
tedir.
ASTM C 33 / AASHTO M 6 ’nın diğer gereksi-
nimleri şöyledir:
• İki ardışık standart elek arasında kalan ince ag-
rega, yüzde 45’ten fazla olmamalıdır.
• İncelik modülü 2.3’ten daha az ya da 3.1’den
daha fazla olmamalı ve agrega kaynağının tipik
8    Yapım
değeri için 0.2’den daha fazla değişmemelidir.
Bu değer aşılırsa, ince ve iri agrega oranlarında
uygun düzeltmeler yapılmadıkça ince agrega
beton üretimi için kabul edilmemelidir.
İncelik modülü (İM) bir agreganın inceliğinin ölçü-
südür –İM değeri arttıkça, agrega daha da irileşmekte-
9    KG/KK
dir. ASTM C 125’e göre, İM değeri, belirli elek dizi-
lerinin her biri üzerinde kütlece kalan miktarın kümü-
latif yüzdelerinin toplanması ve toplam miktarın
100’e bölünmesi ile hesaplanır. İM’nin hesaplanması
  10  Sorun Giderme   
için kullanılan elekler, 150 µm (#100), 300 µm (#50),
600 µm (#30), 1.18 mm (#16), 2.36 mm (#8), 4.75
45
1   Giriş

Agregalar

mm (#4), 9.5 mm (3/8 in.), 19.0 mm (3/4 in.), 37.5 mm

2 Tasarım

(11/2 in.), 75 mm (3 in.), ve 150 mm (6 in.)’den oluş-

Yerel Sürekli Granülometrili Agrega
maktadır. Kaynağı Mevcut Değil mi?
İncelik modülü tam bir tanımlayıcı değildir ve
farklı agrega gradasyonları benzer incelik modülü Sürekli granülometrili agregalar yerel kaynaklarda
mevcut değilse bile istenen özelliklere sahip beton
değerine sahip olabilir. Ancak ince agreganın incelik
3 Malzeme

üretilebilir, ancak yapım aşamasında detaylara daha

modülü değeri beton karışımı içerisindeki ince ve iri
fazla dikkat edilmesi gerekmektedir.
agregaların oranlarının tahmini için kullanılabilir.
İri Agrega Gradasyonu Gereksinimleri. ASTM
C 33 / AASHTO M 80 iri agrega tane boyut dağı-
lımı şartlarında, geniş bir aralıkta gradasyona ve bir gradasyon elde edilebilir. Yetersiz gradasyon
4 Hidratasyon

çeşitli boyutlarda tane dağılımına izin vermektedir.
İnce agreganın toplam agregaya oranı işlenebilir bir
beton yapabildiği sürece, belirli bir maksimum agrega
tane boyutu için, iri agreganın gradasyonu, karışımın
çimento ve su ihtiyacını önemli ölçüde etkilemeden
kısmen değiştirilebilir. Ancak iri agreganın gradas-
5 Özellikler
nedeniyle sorunlar meydana geldiği durumlarda
çözüm olarak, alternatif agregalar mevcut agregalarla
karıştırılabilir veya mevcut olan agregalar özel bir
eleme işleminden geçirilebilir.
Karışık sistemlerin tane boyut dağılımlarını
değerlendirirken kullanılabilecek bazı yöntemler

yonunda önemli değişiklikler olursa, karışım oranları
değiştirilmelidir.
En büyük iri agrega tane büyüklüğünün seçiminde
dikkat edilmesi gereken hususlar: (1) Yerel bulunabi-
lirlik, (2) minimum beton kalınlığı ve donatı aralığı
6 Karışım      7    Hazırlık
mevcuttur (bkz. Agrega Gradasyonu Optimizasyonu,
Bölüm 6, sayfa 176 veya Karışık Agrega Gradasyon,
Bölüm 9, sayfa 253). Bunlar 0.45 Power eğrisi,
irilik ve işlenebilirlik katsayıları vb. yöntemlerdir.
(Shilstone 1990).

(3) betonun taşınma ve yerleştirilmesinde kullanılacak Agreganın Tane Şekli

ekipmanların kabiliyeti.
Karışık Agrega Gradasyonu. Bir beton karışı-
mında, en önemli tane boyut dağılımı karışık agrega
gradasyonudur (Abrams 1924). Düzgün bir gradas-
yon eğrisi ile gösterilen (Şekil 3-8) sürekli granülo-
metrili agrega genellikle, kesikli gradasyona sahip sis-
temlerden daha iyi performans gösterir. Crouch (2000)
sürüklenmiş hava içeren betonda yaptığı çalışmada,
Agrega taneleri, kübik, yassı veya uzun şekle sahip
olabilirler. Yüksek dayanım ve dürabilite elde etmek
için, beton içerisinde, her şekildeki agrega, verilen
harç miktarında belirli su - bağlayıcı malzeme oranı-
nın ayarlanması şartıyla kullanılabilir. Fakat aşağıda
sıralanan pratik kurallar her zaman akılda tutulmalıdır:

sürekli gradasyonlu karışık agrega gradasyonu kul-

8    Yapım

lanılmasıyla su - bağlayıcı malzeme oranının yüzde

Elekten geçen miktar, %

sekizden daha yüksek oranda azaltılabileceğini bul-

muştur.
Çeşitli agregaların doğru oranlardaki kombinas-
yonları, istenen gradasyona yakın karışık agrega gra-
dasyonu elde etmeye imkan verecektir. Orta boyutlu
agrega (yaklaşık 9.5 mm (3/8-in.) boyutunda), mevcut
9    KG/KK

olmadığı zamanlarda, tanecikler arası boşluğun

yüksek olduğu, yüksek su ihtiyaçlı, yetersiz işlene-
bilirliğe sahip, kötü yerleştirilebilme kabiliyetli ve Elek göz açıklıkları, mm
yüksek rötre kapasitesine sahip beton karışımları mey-
  10  Sorun Giderme   

dana gelmektedir.
Saha şartlarında mükemmel bir gradasyon
yoktur ancak mevcut malzemeleri en uygun
oranlarda karıştırarak mükemmel gradasyona yakın
________________________________________________
Şekil 3-8.Tercih edilmesi gereken, düzgün bir gradasyon
eğrisi (kırmızı çizgiler kabul edilebilir bir aralığı belirt-
mektedir) ve uygun olmayan gerçek bir agrega gradas-
yon eğrisi (mavi çizgi) örnekleri (CTL Grup)

46 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

• Üstyapılarda, köşeli taneler, agrega kenetlen-
mesi nedeniyle daha yüksek eğilmede çekme
dayanımına sebep olur.
• Köşeli ince agrega taneleri, kaymaya karşı
yüksek direnç geliştirirler; ancak işlenebilirliği
azaltırlar.
• Köşeli, yassı ve uzun taneler ise plastik halde
iken tanecikler arasındaki sürtünme etkisiyle
betonun işlenebilirliğini azaltabilir. Bu, özellikle
9.5-mm (3/8 inç) ve 2.36-mm (#8) elekleri arası
tanecikler için daha etkilidir.
Agreganın Yüzey Dokusu
Düzgün yüzey dokusundan pürüzlüye doğru de-
ğişen herhangi bir yüzey dokusuna sahip agrega,
uygun karışım oranlarında Portland çimentolu beto-
nun üretiminde kullanılabilir. Eğilmede çekme da-
yanımı özelliği kalite kontrol sırasında söz konusu
olduğu zaman, harç ve agreganın birleştiği ara yü-
zeyde daha iyi aderans ve kenetlenme sağladığın-
dan dolayı pürüzlü bir yüzey dokusu daha avantaj-
lı olacaktır.
Agreganın Absorpsiyonu
Absorpsiyon sıvının agrega tanecikleri içerisi-
ne penetrasyonu anlamında kullanılmaktadır. Beton
santralinde, beton karışımına ilave edilen su mikta-
rı, karışımın su ihtiyacını doğru bir şekilde karşıla-
yabilmek için agreganın nem koşullarına göre dü-
zeltilmelidir. Aksi takdirde ne durumda olduğu bi-
linmeyen, kuru agrega taneleri beton karışımın-
dan suyu emecek ve böylece istenilen işlenebilirli-
ğe ulaşmak için karışıma su eklenmek zorunda kalı-
nacaktır; bu durum ise neticede uzun süreli betonun
dürabilitesini olumsuz etkileyecektir.
Agregaların nem koşulları (Şekil 3-9) şöyle adlan-
dırılmaktadır:
• Fırın kurusu - bütünüyle emici.
• Hava kurusu - tanecik yüzeyleri kuru ancak bir
miktar dahili nem içerir. Bu nedenle hala kıs-
men emicidir.
• Doygun, yüzey kuru (DYK) – Ne su emen ne
de betona su veren.
• Nemli veya ıslak – yüzeyde aşırı nem içeren
(serbest su).
Çeşitli agrega türleri için su emme değerleri, doğal
agregalar için hemen hemen sıfırdan kuru agrega küt-
lesinin yüzde yedisinden daha yüksek değerlere ka-
dar değişmektedir. Hafif veya üretilmiş agregalar için
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Agregalar
su emme kapasitesi en fazla yüzde ondur. Ancak ag-
2 Tasarım
regaların çoğunun su emme kapasiteleri kütlece yüz-
de 0.2 ile 4 aralığında değişmektedir.
Agregaların nem kontrol zorluklarından dolayı
yüksek su emme kapasitesine sahip agrega kullanımı
genellikle betonun kalitesinde büyük farklılıklara
3 Malzeme
neden olmaktadır. Agreganın mevcut nem durumu
DYK’dan daha az olduğunda çimento hamurundan
bir miktar su emerek betonu daha katı hale getirecek
istenen işlenebilirlik özelliği elde edilemeyecektir.
Bu etki, stok halindeki agregaların mevcut nem
durumunu gözlemlemek için kontrol sondaları
4 Hidratasyon
kullanılıp beton karışımındaki su kullanım oranı,
agreganın gerçek nem muhtevası ve DYK durumu
arasındaki farkı karşılayacak şekilde ayarlandığında
azalmaktadır (bkz. Nem/Su Düzeltmesi, Bölüm 6,
sayfa 183 ve Stok Sahası Yönetimi ve Harmanlama,
Bölüm 8, 206 ile 207. sayfalar).
5 Özellikler
Agrega Termal Genleşme Katsayısı
Bir malzemenin termal genleşme katsayısı (TGK),
belirli sıcaklık değişimi için malzemenin boyunda (ya
da hacminde) ne kadar bir değişikliğin meydana gel-
diğinin ölçüsüdür. Normalde sıcaklık artışı uzama
6 Karışım      7    Hazırlık
ile, sıcaklık düşmesi ise kısalma ile sonuçlanacaktır.
Agregalar beton hacminin çoğunluğunu oluşturduk-
ları için, agrega TGK’sı betonun genelinin TGK’sına
hakim olmaktadır (AASHTO TP 60).
TGK değerleri, tasarım hesaplarında dikkate alınır
(NCHRP 2004) ve betonun termal modellemelerinde
kullanılır. Kireçtaşı ve mermer en düşük termal gen-
leşme katsayısına sahip olduklarından dolayı çok
tercih edilmektedirler. Tablo 3-11 çeşitli agregaların
tipik lineer TGK değerlerini göstermektedir.
8    Yapım
Agrega Dürabilitesi
Beton üstyapıları ekonomik olarak tercih edilir
kılan nedenlerden biri, beton üstyapıların, diğer
sistemlerle yapılmış üstyapılardan daha uzun ömürlü
olmasıdır. Bu nedenle yeni inşa edilecek üstyapıların
9    KG/KK
Fırın Hava Doygun, Islak
Durum
kurusu kurusu yüzey kuru
  10  Sorun Giderme   
Toplam Yok Emme Emme Emme
nem potansiyelinden potansiyeline potansiyelinden
daha az eşit daha fazla
________________________________________________
Şekil 3-9. Agregaların nem koşulları (PCA)
47
1   Giriş
Agregalar
mümkün olduğu kadar dayanıklı olması çok önem-
2 Tasarım
lidir. Üstyapı dürabilitesi ile ilgili bazı agrega
mekanizmaları, alkali agrega reaktivitesi, dona
dayanıklılık, termal genleşme katsayısı ve aşınma
direncidir.
Agrega Dürabilitesi ve Alkali Agrega Reaktivi-
3 Malzeme
tesi. Belirli mineraller (Tablo 3-12) içeren agregalar
ile beton içerisindeki alkali hidroksitler reaksiyona
girdiğinde rutubetle beraber genleşen bir jel meydana
gelmektedir. Bu reaksiyon neticesinde meydana gelen
genleşme agreganın ve betonun çatlamasına sebebiyet
4 Hidratasyon
vermektedir (Şekil 3-10).
Reaktif mineraller genellikle, kaya çeşidine bağlı
olarak (Tablo 3-13), reaktif olabilen ya da olma-
yan belirli farklı kaya çeşitlerinde (Tablo 3-12)
bulunabilmektedir. Bu reaktiflik sadece önemli
genleşmeler oluşturduğunda tehlike arz etmektedir.
5 Özellikler
Alkali agrega reaktivitesinin, alkali silika reak-
tivitesi (ASR) ve alkali karbonat reaktivitesi (AKR)
olmak üzere iki şekli bulunmaktadır. Daha fazla bilgi
için, bkz. Farny ve Kosmatka (1997) veya Folliard,
Thomas ve Kurtis (2004).
6 Karışım      7    Hazırlık
ASR, AKR’ye göre daha yaygındır. ASR’yi
önlemenin en iyi yolu beton yerleştirilmeden önce
uygun önlemler almaktır. Agrega saha performansının
bilinmediği durumlarda, agreganın potansiyel ASR
hassasiyetinin tespit edilmesinde kullanılan en yaygın
testler genleşme (ASTM C 1260 / AASHTO T 303 ve
ASTM C 1293) ve petrografi (ASTM C 295) testleri-
8    Yapım
9    KG/KK
Çatlak
crack
  10  Sorun Giderme   
Şekil 3-10. Alkali silika reaksiyonu sebebiyle çatlamış bir
agrega tanesi (PCA)
48 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
dir. (Bu ve diğer testler ve ASR kontrol yöntemleri
Alkali Silika Reaksiyonu başlığı altında, Bölüm 5,
sayfa 141’de detaylı olarak ele alınmıştır.)
Tablo 3-11. Portland Çimento Betonu İçinde Kullanılan
Yaygın Malzemeler için Karakteristik TGK Değerleri
Termal genleşme katsayısı
10-6/°C 10-6/°F
Agrega
Granit 7 ile 9 4 ile 5
Bazalt 6 ile 8 3.3 ile 4.4
Kireçtaşı 6 3.3
Dolomit 7 ile 10 4 ile 5.5
Kum taşı 11 ile 12 6.1 ile 6.7
Kuvarsit 11 to 13 6.1 ile 7.2
Mermer 4 ile 7 2.2 ile 4
Çimento hamuru (doygun)
S/Ç = 0.4 18 ile 20 10 ile 11
S/Ç = 0.5 18 ile 20 10 ile 11
S/Ç = 0.6 18 ile 20 10 ile 11
Çelik 11 ile 12 6.1 ile 6.7
Kaynaklar: FHWA (2004b) ve PCA (2002)
Not: Bu değerler belirli kaynaklardan elde edilmiş
agregalar içindir ve yukarıda verilen değerler
farklı agrega kaynaklarına göre oldukça farklı
olabilir.
Tablo 3-12. Potansiyel Alkali Reaktif Agregaların Mineral
Bileşenleri
Reaktif alkali mineral Potansiyel zararlı malzeme miktarı
Optik olarak gerinimli, %5’ten fazla
mikro çatlaklı
ya da mikro kristalli kuvars
Çört ya da kalsedon %3’ten fazla
Tridimit ya da kristobalit %1’den fazla
Opal %0.5’ten fazla
Doğal volkanik cam %3.0’ten fazla
Kaynak: PCA
 1   Giriş
Agregalar

AKR’yi önlemek için reaktif kaya kullanımından D-çatlaması betonun bütünlüğünü riske sokacak

kaçınılmalıdır. Bu mümkün değilse, reaktif olmayan
taşlar ile agreganın etkisi azaltılmalıdır (Ozol 1994).
Agrega Dürabilitesi ve Dona Dayanıklılık. Dona
dayanıklı agrega içermeyen betonlarda D çatlaması,
patlamalar veya buz çözücü tuzların neden olduğu
2 Tasarım
ciddi bir sorundur. Durdurulamaz ya da geri alınamaz
sadece oluşması önlenebilir. Bu nedenle karışım tasa-
rımı sırasında donma - çözülme duyarlılığı yüksek
agregaların seçilmemesi çok önemlidir. Boşluklu
agregaların kullanılması gerekiyorsa, D-çatlaklarının

bozulmalar meydana gelebilir.
D-Çatlaması
İri gözenek yapısına sahip agrega taneleri donma
çözülme hasarına karşı hassas olabilir. Bu tanele-
rin doygun hale gelmesi ve bulundurdukları suyun
3 Malzeme
oluşma eğiliminin azaltılabilmesi için maksimum tane
boyutu azaltılabilir ve suyu üstyapı temelinden uzağa
taşımak için iyi bir drenaj sağlanabilir.
Patlamalar
Patlama, beton yüzeyinden kopmasıyla beraber sığ,

donmasıyla, gözeneklerde hapsolmuş genişleyen su
dışarı çıkamamaktadır. Sonunda, agrega taneleri artan
su basıncını kaldıramamakta, taneler çatlamakta ve
bozulmalar başlamaktadır. Önemli miktarlarda hassas
agrega bulunduran betonlarda agreganın donma
çözülme bozulmasına uğraması beton kaplamasında
4 Hidratasyon
tipik olarak koni şeklinde çukurlar meydana getiren
konik parçalardır (Şekil 3-12). Genel olarak kopmanın
olduğu çukurun alt kısmında kırılmış agrega taneleri,
kopan parçada ise kırılmış agregaların diğer kısım-
ları bulunmaktadır. Patlamaların çoğu 25 ile 50 mm (1
ile 2 in.) genişliğindedir ancak kum tanelerinin neden

zamanla D-çatlaklarının oluşmasına sebep olmaktadır.
D-çatlaması genellikle, yerel olarak mevcut, hassas
agregaların beton içerisinde kullanılmasıyla oluşan
bölgesel bir sorundur.
D-çatlamasını tespit etmek kolaydır. Bu çatlaklar,
5 Özellikler
olduğu patlamalar daha küçüktür ve geniş patlamalar
300 mm (1 ft.) çapında olabilmektedir.
Patlamalar çok geniş olmadıkları sürece sadece
estetik bir kusur olarak kabul edilmekte ve genellikle
betonun servis ömrünü etkilememektedir.

6 Karışım      7    Hazırlık

enine ve boyuna derzlere (agreganın doygun olma ola-
sılığının yüksek olduğu yerlere) paralel ve birbirine
yakın aralıklıdır. Zaman içerisinde, çatlaklar derzler-
den üstyapı döşeme merkezine doğru çoğalmaktadır
(Şekil 3-11).

 
Tablo 3-13. Alkali Silika Reaksiyonuna Potansiyel Olarak

8    Yapım
Duyarlı Kaya Tipleri

Kayalar
Arenit
Arjilit
Arkoz
Çört
Çakmaktaşı
9    KG/KK

Gnays
Granit
Gri kumtaşı
Boynuz taşı
Kuvars arenit
Kuvarsit
  10  Sorun Giderme   

Kumtaşı
Şeyl
Silisli karbonat
Silttaşı
Kaynak: Folliard, Thomas ve Kurtis (2003) Şekil 3-11. D-çatlaması (Grove, CP Tech Center)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 49
1   Giriş
Agregalar
Patlamalar, yüksek porozite değerlerine ve kolay-
2 Tasarım
lıkla doygunlaşabilen orta boyutlu boşluklara (0,1 ile
5 µm) sahip az miktarda iri agrega (ince yerine) tane-
lerine sahip yüzey betonlarında meydana gelebilir.
(Daha geniş boşluklar genellikle doygun hale gelme-
mekte ya da betonda gerilmelere sebep olmamakta-
3 Malzeme
dır ve çok ince boşluklardaki su kolaylıkla donma-
maktadır.) Sorun yaratabilecek agregaların su emmesi
ve donması sebebiyle oluşacak şişme beton yüzeyinin
kırılması için yeterli içsel basıncın oluşmasına sebep
olmaktadır. Genleşme oluşabilmesi için bazen nemin
4 Hidratasyon
yüksek olduğu bir dönem yeterli olabilmektedir.
Yüksek miktarda şeyl içeren agregalar, yumuşak ve
gözenekli malzemeler (örneğin kil topakları), ve bazı
çört çeşitleri patlama eğilimini arttırabilmektedir. Bu
taneler genellikle hafiftir ve aşırı vibrasyonla beraber
yüzeye çıkabilirler. Vibrasyon, bu tanelerin az mik-
5 Özellikler
tarlarda ya da belirtilen sınır değerleri içinde olduğu
durumlarda dahi, patlama sayısını arttırmaktadır.
Beton agregaları için kullanılan ASTM C 33 gibi şart-
nameler çok az miktarda zararlı malzeme kullanımına
izin vermektedir çünkü soruna neden olan tüm malze-
6 Karışım      7    Hazırlık
melerin ortadan kaldırılması ekonomik açıdan pratik
bir uygulama değildir.
Agrega yapısında bulunan zayıf ve gözenekli tane-
lerin miktarı ayrıştırma, ağır ortamlı ayırma ve bant
ayıklama gibi yöntemler kullanılarak azaltılabilir
ancak bu yöntemler her zaman mevcut ya da hesaplı
olmayabilir.
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   
Şekil 3-12. Beton yüzeyinde görülen bir patlama (PCA)
50 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Tuz (Sülfat) Duyarlılığı
Demirli dolomit gibi bazı agregalar, tuz sebebiyle
oluşabilecek zararlara karşı hassastır. Bu agregalar
oldukça yüksek donma - çözülme dayanımı göstere-
bilirler ancak buz çözücü tuzların kullanıldığı durum-
larda hızlı bir şekilde bozulmaktadırlar. Bu tip agre-
gaların kristal yapısı tuz varlığında kararsız bir hal
almaktadır ve bu sebeple donma – çözülme koşulla-
rında hasar oranı artmaktadır.
Agrega Dürabilitesi ve Aşınma Direnci. Beton
üstyapılarının önemli bir özelliği aşınma direnci gös-
tererek kaymaya yeterli direnç sağlayabilmeleridir.
Betonun aşınma direnci hem agrega tipine hem de
basınç dayanımına bağlıdır. (Şekil 3-13). Sert agrega-
lar yumuşak agregalara kıyasla daha yüksek aşınma
direnci gösterirken, güçlü beton zayıf betona kıyasla
daha yüksek aşınma direnci göstermektedir. Başka bir
deyişle sert agregalar kullanılarak üretilmiş yüksek
Basınç dayanımı,
100 Ib/in2
Aşınma erozyonu kaybı,
kütlece %
Basınç dayanımı,
MPa
Agrega türü
Kireçtaşı
Kuvarzit
Traprock
Çört
________________________________________________
Şekil 3-13.Basınç dayanımı ve agrega türünün betonun
aşınma direnci üzerindeki etkisi
(ASTM C 1138-97)
 1   Giriş
Agregalar

dayanımlı beton aşınmaya karşı oldukça dayanıklıdır melere kıyasla aşınmaya karşı daha dayanıklı olmak-

(Liu 1981). Beton karışımlarında doğal kumların kul-
lanılması aşınma direncini arttırmaktadır ve yumuşak
iri agregaların kullanıldığı durumlarda dahi aşınma
direncinin artmasına sebep olabilmektedir.
Bir agreganın aşınma direnci, genel bir kalite gös-
2 Tasarım
tadırlar. Sonuç olarak, bazı şartnameler yeterli aşınma
direncinin sağlanabilmesi için agrega içerisindeki kal-
kerli malzeme miktarını sınırlandırmaktadır (bkz.
Aşınma Direnci, Bölüm 5, sayfa 146).
İri taneli agregaların aşınma direnci genellikle Los

tergesi olarak kullanılabilir. Düşük aşınma direncine
sahip agregaların kullanımı karışım esnasında beton
içerisinde bulunan ince tane miktarının artmasına ve
su gereksiniminin yükselmesine sebep olabilir. Genel-
likle, silisli agregalar kalkerli (asitle çözünür) malze-
3 Malzeme
Angeles (LA) aşınma testi yöntemiyle ölçülmek-
tedir (ASTM C 535 and ASTM C 131). Fransa’da
1960’larda geliştirilen MicroDeval testi, Los Ange-
les aşınma testine alternatif olarak halen değerlendiril-
mektedir (Kandhal ve Parker 1998).

4 Hidratasyon
5 Özellikler
6 Karışım      7    Hazırlık
 
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 51
1   Giriş
Su
2 Tasarım
Önemli Noktalar
• Karışım suyu, harmanlamada kullanılan
su, buz, agrega üzerindeki serbest nem,
katkıların içerisindeki sular ve başlangıç
3 Malzeme
karışımından sonra eklenen sulardan
oluşabilir.
• İdeal beton suyu içilebilir olmalıdır. (İnsan
tüketimi için uygun)
4 Hidratasyon
• İade edilmiş betonlardan ve yıkama
tesislerinden arıtılan bazı sular da kabul
edilebilir.
• Şüpheli karışım suları beton dayanımına
ve priz alma süresine etkisi açısından test
5 Özellikler
edilmelidir.
• Beton karışımları için karışım suyu
şartnamesi ASTM C 1602’dir.
Bu bölümde su kaynakları ve kalitesi üzerinde
6 Karışım      7    Hazırlık
durulmaktadır. (Beton karışımlarında kullanılacak
optimum su kalitesi hakkında bilgi edinmek için, bkz.
Karışım Oranlamalarının Hesaplanması, Bölüm 6,
sayfa 179. Agregaların tamamen kaplanabilmesi ve
uygun işlenebilirlik elde edilebilmesi için beton karı-
şımlarında yeterli miktarda çimento hamuru [çimento
ve su] bulunmalıdır. Gereğinden fazla su kullanımı
uzun vadede beton dürabilitesini azaltmaktadır. Her
özel karışım ve proje için optimum su miktarının
seçilmesi önem arz etmektedir.)
8    Yapım
Karışım Suyu Kaynakları
Beton karışım suyunun ana kaynağı mikser içeri-
sine dökülen sudur ancak tek kaynak bu değildir.
• Sıcak havada yapılan beton dökümleri
sırasında betonun soğutulması için kullanılan
buz, karışım suyunun bir parçası olarak
9    KG/KK
kullanılabilir.
• Agrega yüzeyleri genellikle nemlidir ve
yüzeyde bulunan bu su toplam karışım suyunun
önemli bir kısmını oluşturabilir. Bu nedenle,
  10  Sorun Giderme   
agregadan gelen suyun zararlı maddelerden
arındırılmış olması ve beton bileşenlerinin
harmanlanması sırasında hesaba katılması
önem arz etmektedir.
52 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
• Katkı malzemelerinin içerisinde bulunan
su, karışım suyu bağlayıcı malzeme oranını
0.01 seviyesinde ya da daha fazla etkiliyorsa,
karışım suyunun bir bölümünü karşılar.
Su Kalitesi
Beton karışımlarında kullanılan suyun kalitesi
betonun kalitesinde önemli rol oynamaktadır.
Karışım suyu içerisinde aşırı oranlarda bulunan
yabancı maddeler priz süresini ve beton dayanımını
etkileyebilir ya da kaplama yüzeyinde tuz
kalıntılarının oluşumuna, lekelenmelere, donatı
malzemelerinin paslanmasına, hacimsel değişikliklere
ve kaplama dayanıklılığının azalmasına yol açabilir.
Birçok eyalet ulaşım müdürlüğünde, betonda
kullanılacak karışım suyu için özel gereksinimler
bulunmaktadır (NRMCA 2005). Genel olarak, beton
üretimi için uygun olan bir karışım suyu aşağıda
sıralananlardan oluşabilir:
• İçme suyu.
• İçilebilir olmayan su.
• Beton üretim faaliyetlerinden geri
dönüştürülmüş su.
İçilebilir olmayan ve geri dönüştürülmüş sular,
beton dayanımını, priz süresini ve diğer özellikleri
olumsuz yönde etkileyebilecek yabancı maddelerin
varlığına karşı test edilmelidirler. Toplam çözünmüş
katı madde miktarının milyon başına 2000 (ppm)
adetten az olduğu sular genellikle beton yapımı için
uygun kabul edilmektedir. Organik maddeler içeren
ya da çözünmüş katı madde miktarının 2000 ppm’den
fazla olduğu sular dayanım ve priz süresi üzerindeki
etkilerinin anlaşılabilmesi için test edilmelidir
(Kosmatka 2002).
Şüpheli sular kullanılarak üretilmiş beton silindir
(ASTM C 39 / AASHTO T 22) ve harç küpü numu-
nelerinin (ASTM C 109/ AASHTO T 106 ) yedi
Karışım Suyu ve Agrega Nemi
Karışım suyu hesabının doğru yapılabilmesi
için, karışım tasarımında kullanılan agregaların
varsayılan nem durumları bilinmelidir. Deneme
harmanında ya da inşaat başlangıcında, kullanılan
agregaların gerçek nem durumlarına bağlı olarak
su muhtevasında düzenleme yapılması gerekebilir.
Daha fazla bilgi için sırasıyla bkz. Nem/ Su sahası
Düzeltmesi, Bölüm 6, sayfa 183 ve Hammadde
Yönetimi ve Harmanlama, Bölüm 8, sayfa 206 ve 207.
 1   Giriş
Su

günlük dayanımları içilebilir ya da saf su ile yapılmış testler yapılabilir. Bazı yabancı maddeler, beton daya-

2 Tasarım
eş numunelerin dayanımının en az yüzde 90’ına eşit nıklılığını ve diğer özellikleri olumsuz yönde etkiler-
ise, şüpheli su beton yapımında kullanılabilir. Karı- ken; su gereksinimi, dayanım ve priz süresi üzerinde
şım suyu içerisindeki yabancı maddelerin, betonun çok az etkiye sahip olabilmektedir.
(ASTM C 403 / AASHTO T 197 ) ya da çimentonun
Geri Dönüştürülmüş Su

(ASTM C 191 / AASHTO T 131 ) priz alma süresi
üzerinde olumsuz azalma ya da artışlara sebep olup
olmadığının anlaşılabilmesi için priz süresi testleri
yapılmalıdır. Ayrıca, karışım suyu olarak diğer beton
üretim işlemlerinden elde edilen ya da iki veya daha
fazla kaynaktan karıştırılarak elde edilmiş su kullanı-
3 Malzeme
Geri dönüştürülmüş su, iade edilen betonun işlen-
mesiyle elde edilen suyun, bağlayıcı malzemelerin ve
ince agregaların bir karışımıdır. Geri dönüştürülmüş
su, beton santraline gelen kamyonların yıkama suları
ve yağmur sularını da içerebilir. Geri dönüştürülmüş

lacaksa, suyun yoğunluğu da test edilmelidir (ASTM
C 603). Bir suyun beton içerisinde kullanılabilmesi
için gerekli kabul ölçütleri ASTM C 1602 / AASHTO
T 26 ’da belirtilmektedir (Tablo 3-14).
Karışım suyu içerisinde bulunan klorürler, sülfatlar,
4 Hidratasyon
su genellikle, katıların oturmasıyla temiz suyun ayrıştı-
rıldığı dinlendirme göletlerinden geçirilmektedir. Bazı
durumlarda, boşaltma ünitesinden gelen geri dönüştü-
rülmüş su, beton harman suyunun bir bölümü olarak
yeniden kullanılmak üzere katı tanelerin askıda tutu-
labilmesi için çalkalanır vaziyette tutulmaktadır (Şekil

alkaliler ve katılar isteğe bağlı olarak sınırlandırılabilir
(Tablo 3-15) ya da yabancı maddelerin beton özellik-
leri üzerindeki etkilerinin belirlenebilmesi için uygun
Tablo 3-14. Birleştirilmiş Karışım Suyu için Kabul Kriterleri
5 Özellikler
3-14). Geri dönüştürülmüş su içerisindeki katı içeriği
kütlece yüzde 2.5 ile 10 arasında değişmektedir.
Beton karışımlarında geri dönüştürülmüş su kulla-
nılması, su gereksinimini, priz süresini, dayanımı ve

6 Karışım      7    Hazırlık

Sınırlar Test Yöntemleri

Basınç dayanımı, 7 günde 90 ASTM C 31/ASTM C 31M,

minimum % kontrolü*, ** ASTM C 39/ASTM C 39M
Priz alma süresi, kontrolden 1 saat öncesinden 1 saat 30 ASTM C 403/ASTM C 403M
sapma (s: dk*) dakika sonrasına kadar
* Şüpheli su kaynağı kullanılarak hazırlanmış bir beton karışım tasarımı ile %100 içilebilir su veya arıtılmış su kullanılarak
hazırlanmış kontrol karışım grubu arasındaki karşılaştırmalar sabit oranlara dayalı olmalıdır.
** Basınç dayanımı sonuçları, kompozit numuneden hazırlanmış en az iki adet standart test numunesine dayalı olmalıdır.

 
8    Yapım
Tablo 3-15. Birleştirilmiş Karışım Suyu için İsteğe Bağlı Kimyasal Sınırlar

Sınırlar Test Yöntemleri

Birleştirilmiş karışım sularında en yüksek derişimler, ppm*
A. Klorür (Cl-), ppm
1. ön gerilmeli betonda, köprü döşemelerinde veya aksi belirtilmediği sürece 500** ASTM C 114
2. alüminyum ankrajlar bulunduran ya da nemli bölgelerde bulunan
9    KG/KK

donatılı betonlar ya da birbirinden farklı metaller, sabit galvanizli metal kalıplar 1,000** ASTM C 114

B. Sülfat (SO4), ppm 3,000 ASTM C 114

C. Alkaliler (Na2O+ O.658 K2O), ppm 600 ASTM C 114
  10  Sorun Giderme   

D. Kütlece toplam katı miktarı, ppm 50,000 ASTM C 1603

* ppm milyon başına düşen tanecik miktarı.

* * Üreticilerin yukarıda verilen karışım suyu sınırlarının aşılabileceğini gösterdikleri durumlarda, beton için ACI 318’de
belirtilen gereksinimler esas alınacaktır. Kalsiyum klorür (CaCl2) içeren priz hızlandırıcı katkı kullanımının serbest bırakıldığı
durumlarda ise klorür sınırlamasının alıcı tarafından feragatine izin verilmektedir.

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 53
1   Giriş

Su

beton geçirimliliğini etkileyebilir. Klorürler, sülfatlar, şımı için yaklaşık olarak 8.9 kg/m³ ’tür (15 lb/yd.³).
2 Tasarım

alkaliler, ve katılar için sınırlama talebinde bulunabi-
lecek müşterilerin onayı ile ASTM C 1602 / AASHTO
M 157’de yıkama suyunun beton karışım suyu olarak
kullanılmasına izin verilmektedir. İzin verilen mak-
simum katı içeriği 50 000 ppm veya toplam karışım
3 Malzeme
Yaklaşık olarak 50 000 ppm katı içeriği bağıl yoğun-
luğu (özgül ağırlık) 1.03 olan suyu temsil etmektedir.
Ulusal Hazır Beton Birliği’nde yapılan bir araştırmada
(Lobo ve Mullings 2003) beton üretimi sırasında geri
dönüştürülmüş su kullanımının musluk suyu kullanı-

suyunun %5’i kadardır. Bu miktar tipik bir beton karı- mına kıyasla beton özellikleri üzerinde önemli etkileri-
Karışım suyu
nin olduğu tespit edilmiştir; bkz. Tablo 3-16.
tankına
Su deposu
4 Hidratasyon

İade betonla dolu

hazır beton kamyonu
5 Özellikler

Dönüştürülmüş
agregalar
6 Karışım      7    Hazırlık

Taşıma bandı Geri dönüştürülmüş

su

Ölçeksiz
Pompa
_____________________________________________________________________________________________________
Şekil 3-14. Hazır beton santralinde geri dönüştürülmüş su ve dönüştürülmüş agregalar (PCA)
 

Tablo 3-16. Geri Dönüştürülmüş Suyun Beton Özellikleri Üzerindeki Etkileri

8    Yapım

Geri dönüştürülmüş su Su ihtiyacı Priz alma süresi Basınç dayanımı Geçirimlilik Donma çözülme
direnci

ASTM C 94 sınırları içerisinde katı

içeriği (≤8.9 kg/m3 veya ≤ 15 lb/yd.3)
Yüksek miktarda katı içeriği (>8.9
9    KG/KK

kg/m3 veya 15 lb/yd.3)

Yüksek miktarda katı içeriği ve

hidratasyon dengeleyici katkı ile veri yok veri yok
işlem görmüş
  10  Sorun Giderme   

Kaynak: Lobo ve Mullings’ten sonra (2003)

* Musluk suyu ile elde edilmiş beton numunelerine kıyasla.
** Dayanım ve geçirimlilik etkileri yüksek karışım suyu miktarıyla ilişkilendirilmektedir.
Sembol: azalma
artma
herhangi bir eğilim yok

54 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

Kimyasal Katkılar
Önemli Noktalar
• Katkılar, beton karışımlarına, hava içeriği,
su ihtiyacı ve priz süresi gibi beton
özelliklerinin düzenlenebilmesi amacıyla
eklenmektedir. Katkılar, iyi bir beton
oranlaması ve uygulamasını tamamlayıcı
nitelikte olmalı, yerini alıcı nitelikte
olmamalıdır.
• Katkıların istenmeyen yan etkileri olabilir.
Bu nedenle, inşaat sırasında kullanılacak
malzemeler ve iş koşulları altında deneme
karışımları oluşturulmalıdır.
• Genel olarak her yüzde bir oranında
sürüklenmiş havaya karşılık beton basınç
dayanımının yüzde beşi kaybedilmektedir.
• Hava sürükleyici katkılar ASTM C 260’ta,
su azaltıcı ve priz düzenleyici katkılar
ise ASTM C 494 / AASHTO M 194’te
belirtilmektedir.
• Çeşitli kimyasal katkıların olası
uyumsuzlukları hakkında bilgi için bkz.
Potansiyel Malzeme Uyumsuzlukları,
Bölüm 4, sayfa 97.
Kimyasal katkılar, hava miktarı, işlenebilirlik veya
priz süresi gibi taze ve sertleşmiş haldeki beton özel-
liklerini düzenleyebilmek amacıyla karıştırma sıra-
sında betona eklenmektedirler. Beton üstyapıla-
rında yaygın olarak kullanılan katkı maddeleri Tablo
3-17’de gösterilmektedir. Tablo 3-18’de ise ASTM C
494 / AASHTO M 194’te belirtilen katkı maddeleri
gösterilmektedir.
Kimyasal katkıların kullanımı, beton tasarımcıları-
nın istenilen beton özelliklerine diğer malzemeler ya
da karışım oranlamalarında yapılabilecek düzenleme-
lere kıyasla daha verimli ve ekonomik biçimde ulaş-
masına yardımcı olabilmektedir. Katkı malzemeleri
aynı zamanda, beton döküm işlemleri sırasında ya da
olağandışı koşullar altında betonun belirli özellikle-
rini korumak amacıyla da kullanılabilmektedir. Ancak
katkı maddeleri, iyi bir beton uygulamasına alternatif
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
olarak kullanılmamalıdır. Bu malzemeler, kötü beton
2 Tasarım
özelliklerinin düzeltilebilmesi için değil; iyi bir beton
geliştirmek amacıyla kullanılmalıdır. Kimyasal katkı-
lar, önlem alınması gereken yan etkilere sebep olabilir.
Bir katkı maddesinin verimliliği, bağlayıcı mal-
zeme özellikleri, su muhtevası, agrega özellikleri,
3 Malzeme
beton malzeme oranları, karıştırma süresi ve gücü ve
sıcaklık gibi birçok karışım faktörüne bağlıdır.
Yaygın şekilde kullanılan katkılar, hava sürükleyici-
ler, su azaltıcılar ve priz düzenleyiciler olarak sayılabi-
lir.
4 Hidratasyon
Tablo 3-17 Üstyapı Uygulamalarında Yaygın Kullanılan
Kimyasal Katkı Çeşitleri
Sınıf İşlev
Hava sürükleyici Beton içerisinde donma çözülmeye
katkılar (HSK) karşı direnç sağlayan ve çözücü
5 Özellikler
tuzlar sebebiyle oluşabilecek
pullanma direncini iyileştirebilecek
mikroskobik hava kabarcıklarının
dengede tutulması.
Su azaltıcı katkı Çökme özelliklerini koruyarak,
(SAK) su miktarını % 5 ile 10 oranında
azaltma.
Orta dereceli su Çökme özelliklerini koruyarak
6 Karışım      7    Hazırlık
azaltıcılar (ODSA) ve gecikmeye neden olmadan,
su miktarını %6 ile 12 oranında
azaltma.
Yüksek oranda su Çökmeyi koruyarak, su miktarını
azaltıcılar (YOSA) %12 ile 30 oranında azaltma.
Priz geciktiriciler Çimentonun hidratasyon
hızını azaltma.
Priz hızlandırıcılar Çimentonun hidratasyon
hızını arttırma.
Tablo 3-18. ASTM C 494 / AASHTO M 194 Tarafından
8    Yapım
Tanımlanan Katkı Tipleri
Sınıf İsim
Tip A Su azaltıcı
Tip B Priz geciktirici
Tip C Priz hızlandırıcı
9    KG/KK
Tip D Su azaltıcı ve priz geciktirici
Tip E Su azaltıcı ve priz hızlandırıcı
Tip F Yüksek oranda su azaltıcı
  10  Sorun Giderme   
Tip G Yüksek oranda su azaltıcı ve priz
geciktirici
Not: Hava sürükleyici katkı teknik özellikleri ASTM
C260 / AASHTO M 154’te, süperakışkanlaştırıcı
teknik özellikleri ise ASTM C 107’de verilmiştir.
55
1   Giriş

Kimyasal Katkılar

Hava Sürükleyici Katkılar

2 Tasarım

Hava sürükleyici katkılar beton içerisinde en

yaygın kullanılan kimyasal katkılardır. Bu katkılar
genellikle çam ağacı reçinelerinden, vinsol reçinele-
rinden ve diğer sentetik deterjanlardan elde edilmek-
tedir.
3 Malzeme

Hava sürükleyici katkıların teknik özellikleri ve test

yöntemleri ASTM C 260 / AASHTO M 154 ve ASTM
C 223 / AASHTO T 157 ’de verilmektedir. Hava
sürükleyici katkı bulunduran çimentolar için uygula-
nabilir gereksinimler ise ASTM C 150 / AASHTO M
4 Hidratasyon

85’ te verilmektedir.
Beton İçerisine Sürüklenen Havanın İşlevi
Sertleşmiş beton içerisinde bulunan sabit hava
kabarcıkları, hava boşluğu ya da sürüklenmiş hava
olarak adlandırılmaktadır. Uygun şekilde hava sürük-
lenmiş betonda, çimento hamuruna düzgün olarak
5 Özellikler

Şekil 3-15.Beton içerisine sürüklenmiş hava kabarcıkları

dağılmış, kararlı hava kabarcıkları veya hava boşluk-
(PCA)
ları oluşur. (Şekil 3-15). Doğru şekilde yapılan bir
hava sürükleme işlemi sonucunda aşağıda sıralananlar Agrega
elde edilecektir: Agrega Hava
boşluğu
• Donma çözülme çevrimleri sırasında neme ma-
ruz kalmış betonun dayanıklılığının önemli öl-
6 Karışım      7    Hazırlık

Hava
çüde artması. boş.
Hava
• Kimyasal buz çözücüler nedeniyle meydana ge- boşluğu
len yüzey pullanmasına karşı beton direncinin
artması. Hava
Hava
boş.
• Beton karışımlarının işlenebilirliğinin arttırıl- boşluğu
ması, su ihtiyacının azaltılması, karışımda ay- Hava
boş.
rışma ve terlemenin önüne geçilmesi. Agrega
Çok sayıda küçük, birbirine yakın boşluklardan Ölçeksiz
oluşan bir hava boşluğu sistemiyle donma çözülme Şekil 3-16. Aralık faktörü herhangi bir noktadan
 

hasarlarına karşı en iyi şekilde koruma sağlanabil- en yakın hava boşluğuna olan ortalama mesafedir.
mektedir. Çimento hamuru içerisindeki herhangi bir
8    Yapım

(Özyıldırım)
nokta ile hava boşluğu arasındaki ortalama mesafe
genellikle 0.20 mm’den (0.008 in.) az olmalıdır (Şekil
3-16).

Sürüklenmiş Hava Betonun Donma Çözülme Dayanımını Nasıl İyileştirmektedir?

Sürüklenmiş hava, donma çözülme çevrimlerine sıcaklığının altına düşerse, kapiler boşluklar içerisindeki
9    KG/KK

karşı hassasiyetin azaltılmasıyla beton üstyapısının
dürabilitesinin geliştirilmesinde önemli bir rol
oynamaktadır. Bu işlem aşağıda anlatılan şekilde
olmaktadır:
  10  Sorun Giderme   
su buza dönüşüp genişlemektedir. Donma sonucunda,
büyüyen su kuvvetleri gözenekler içerisinde bulunan
yolu zorlamakta ve etrafındaki sertleşmiş çimento
hamuruna basınç uygulamaktadır. Sürüklenmiş hava

Beton içerisinde bulunan çimentonun çoğu, karışım
suyu ile reaksiyona girdiğinde, kalan suyun bir kısmı
buharlaşma sebebiyle geride kapiler boşluklar bırakarak
ortadan kaybolmaktadır. Geriye kalan su bu gözenekler
aracılığıyla taşınabilmektedir. Eğer sıcaklık, donma
boşlukları, basınç düşürme vanası gibi davranmakta ve
suyun/buzun genişlemesi için yeterli alan sağlayarak
beton etrafında oluşan basıncın rahatlamasına olanak
sağlamaktadır. Yetersiz hava boşlukları sonucunda ise
basınç sertleşmiş çimento hamurunun çatlamasına ve
erken üstyapı bozulmasına neden olmaktadır.

56 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
 1   Giriş
Kimyasal Katkılar

Hava Sürükleyici Katkı Mekanizmaları Hava Sürükleyici Katkıların Yan Etkileri

Hava sürükleyici katkılar, hava kabarcıkları çev-
resinde sabunsu bir tabaka oluşumuna sebep olarak
beton karışımı içerisindeki milyonlarca minik hava
kabarcığını dengelemektedir. Hava sürükleyici katkı
molekülleri hava-su arayüzündeki yüzey gerilmesini
2 Tasarım
Genel olarak, diğer tüm parametrelerin aynı olduğu
durumlarda dahi, her yüzde bir oranında sürüklenmiş
havaya karşılık beton basınç dayanımının yüzde beşi
kaybedilmektedir (Whiting ve Nagi 1998). Ancak,
dayanımdaki bu düşüş, karışımın su – bağlayıcı mal-

azaltarak bir uçta suyun diğer uçta ise havanın çekimi
altına girmektedirler; suya doğru çıkıntı yapan uçlar
ise çimento taneciklerini çekmektedir (Şekil 3-17).
Hava kabarcıklarının oluşturulması ve dengelenmesi
için yeterli karışım süresine izin verilmesi önemlidir.
3 Malzeme
zeme oranının düzenlenmesi ile azaltılabilir. Vinsol
bazlı olmayan hava sürükleyici katkılar agregala-
Tablo 3-19. Malzeme ve Uygulamaların Hava Sürükleme
Üzerindeki Etkileri

4 Hidratasyon
Hava boşluğu sistemi katkı tipi ve miktarından,
Malzeme/
karıştırma süresinden, yerleştirme yöntemlerinden, Değişim Etkisi
Uygulama
puzolanik malzemelerden veya agregalardan gelen Çimento Çimento miktarında artış
karbon kirliliklerinden (bkz. Kızdırma kaybı, KK, ile İncelikte artış
alakalı tartışma, sayfa 34) ve su azaltıcı katkılar da Alkali miktarında artış
dahil olmak üzere karışımlar içerisindeki reaktif mad-

5 Özellikler
Puzolanik Uçucu kül (özellikle yük-
delerden etkilenmektedir. Örneğin, yüksek oranda su malzemeler sek karbonlu)
Silis dumanı
azaltıcı katkı içeren karışımlar, daha büyük hava boş-
Artan incelikte cüruf
luklarına sahip olma eğilimi göstermektedirler (Whi- Metakaolin
ting ve Nagi 1998).
Agregalar Maksimum tane
Tablo 3-19’da beton malzemeleri ve beton imala- boyutunda artış

6 Karışım      7    Hazırlık

tının hava sürükleme işlemi üzerindeki etkileri liste- Kum miktarı
lenmektedir. Değişimlerin miktarı, belirli malzeme- Kimyasal Su azaltıcılar
lere, uygulamalara ve araç gereçlere bağlıdır. Bu tablo katkılar Priz geciktiriciler
Priz hızlandırıcılar
yüksek ya da düşük hava muhtevalarının düzeltilebil- Yüksek oranda su azaltıcılar
mesi için seçenekler sunabilir. S/BM S/BM oranında artış
Eğer belirli işteki malzeme ve ekipmanlar ile önce-
Çökme 150 mm’ye (6 in.) kadar çökme
den kazanılmış deneyimler bulunmuyorsa uygun doz
değerinde artış
ve en düşük karıştırma süresinin belirlenebilmesi için Yüksek çökme (> 150 mm veya 6 in.)
deneme karışımları geliştirilmelidir. Düşük çökmeli beton (< 75 mm veya

 
3 in.)

8    Yapım
Üretim Harmanlama
Hava Mikser kapasitesinde artış
20 rpm’ye kadarki mikser hızları
Daha uzun mikserde
kalma süresi
Taşıma ve Taşıma
teslimat Uzun mesafeler
Yeniden kıvam verme
9    KG/KK

Dökme ve Bantlı konveyörler

bitirme Pompalama
Su işlemleri Uzun süreli içsel vibrasyon
Aşırı yüzey bitirme işlemi
Hava sürükleyici
Kaynak: Thomas ve Wilson (2002a)
  10  Sorun Giderme   

katkı
Sembol: hava miktarında azalma
önemli azalma
hava miktarında artış
önemli bir değişim yok
Şekil 3-17 Hava sürükleyici katkı molekülleri tarafından hava miktarında artma veya azalma
hava boşluklarının dengelenmesi (PCA)

Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı 57
1   Giriş

Kimyasal Katkılar

rın etrafında toplanarak beton dayanımının azalma- nımını etkilemektedir. Aynı çimento, hava ve çökme
2 Tasarım

sına yol açmaktadır (Cross ve diğ.) (Bkz. Bölüm 4,
Hava Boşluk Sistemi Uyumsuzlukları, sayfa 100).
Bu sonuç, başlangıç karıştırması sonunda su eklenen,
yüksek hava boşluklarına sahip betonlarda daha sık
görülmektedir ve agrega çeşidinden etkilenebilmekte-
3 Malzeme
değerlerine sahip betonlar için; su azaltıcı katkı bulun-
duran betonun 28 gün sonundaki dayanımı, katkı kul-
lanılmayan beton dayanımından yüzde 10 daha fazla
olabilmektedir. Su azaltıcı katkılar ASTM C 494 /
AASHTO M 194’te belirtilmektedir.

Su azaltıcıların beton üzerindeki etkinliği, kimya-

dir. sal içeriğe, beton sıcaklığına, bağlayıcı malzemelere,
kullanılan diğer katkılara ve bu katkıların özellikle-
Su Azaltıcılar rine bağlı olarak değişmektedir. Su azalması ve çökme
Su azaltıcılar, en sık kullanılan ikinci kimya- değerlerinin tipik aralıkları Tablo 3-17’de gösterilmek-
sal katkı türüdür. Çeşitli katkı sınıfları Tablo 3-18’de tedir.
4 Hidratasyon

özetlenmektedir. Orta sınıf ürünler genellikle doğal,
petrol bazlı ve/veya polikarboksilat kimyasal bileşik-
lerin (aşağıda verilen ek bilgi kutusuna bakınız) bir
araya gelmesiyle oluşmaktadır. F ve G sınıfı su azaltı-
cılar yüksek maliyetlerinden ve kayar kalıp kullanıla-
rak yapılan üstyapı inşaatları için gerekli çökme aralı-
5 Özellikler
Yüksek oranda su azaltıcılar (YOSA) (F ve G sınıfı
süper akışkanlaştırıcı olarak da adlandırılmaktadır)
gerekli su miktarının yüzde 12 ile 30 oranında azal-
tılması için kullanılabilir. Ancak, daha eski ürünlerin
çökme kaybını azaltmadığı; aksine çoğu zaman arttır-
dığı gözlemlenmiştir. Yeni nesil YOSA’lar hızlı çökme
kaybı göstermemektedirler. Hızlı çökme kaybı, işle-

ğının elde edilmesindeki zorluklardan ötürü genellikle

nebilirlikte ve betonun yerleştirilebilmesi için gerekli
üstyapılarda kullanılmamaktadırlar.
zamanda azalmalara sebep olmaktadır. Yüksek sıcak-
Su Azaltıcıların İşlevi lıklar da çökme kaybını kötüleştirebilmektedir. Bazı
Beton karışımlarının işlenebilir olması için çimento modern F sınıfı su azaltıcı katkılar karışıma hava
hidratasyonu için gereken sudan fazlasına ihti- sürüklenmesine sebep olabilir, bu tarz karışımlarda
6 Karışım      7    Hazırlık

yaç duyulmaktadır. Ancak, çok fazla su, sertleşmiş
betonda porozite ve geçirimliliği arttırıp agresif kim-
yasalların üstyapıya sızmasına sebep olarak dürabi-
liteyi azaltabilir. Bu nedenle, su azaltıcılar, plastik
beton için yeterli işlenebilirliğin sağlanabilmesinde
gerekli su miktarının azaltılabilmesi amacıyla karı-
şımlara eklenmektedir.
Su azaltıcı katkılar dolaylı yollardan beton daya-
daha az hava sürükleyici katkı gerekli olmaktadır.
Su Azaltıcı Katkı Mekanizmaları
Su azaltıcılar genellikle çimento taneleri üzerine
çimento topaklarının ayrışmasına sebep olan yüzey
yükleri uygulamaktadır. Çimento tanelerinin birbirin-
den ayrılıp ayrı olarak hareket etmeye başlamasıyla,
hapsedilmiş su hidratasyona hazır hale getirilmektedir

Üç Nesil Su Azaltıcı Katkılar

8    Yapım

Birinci nesil su azaltıcı katkılar başlıca şeker ve lignin

ürünler genellikle, beton önemli ölçüde çökme
(odun hamurundan çıkarılan) olmak üzere doğal
kaybı göstermeden önce, yaklaşık olarak 20 dakika
organik maddelerden elde edilmektedir. Bu ürünler
boyunca etkinlik sağlamaktadır. Bu sürenin ötesinde
kaynak malzemesine bağlı olarak kısıtlı etkinliğe ve
işlenebilirliğin korunması gerekiyorsa, kullanılan dozajlar
değişken performansa sahip olabilmektedir. Bu tarz
yeniden düzenlenebilir.
su azaltıcılar, özellikle aşırı kullanıldıklarında, karışımı
Üçüncü nesil su azaltıcı katkılar, dikkatli bir şekilde
geciktirebilmektedir ve halen A, B ve D sınıfı ürünler
9    KG/KK

seçilen monomerlerden sentezlenen kopolimerler

olarak kullanılmaktadırlar.
ve polikarboksilatlardan oluşmaktadır. Bu ürünler
İkinci nesil su azaltıcı katkılar (yüksek oranda su
halihazırda orta ya da yüksek oranda su azaltıcı katkı
azaltıcıların başlangıcı) petrol hammaddelerinden
olarak kullanılmaktadır (F ve G sınıfları). Bu katkılar
  10  Sorun Giderme   

elde edilmektedir; naftalin veya melamin formaldehit

üzerinde, belirli uygulamalarda kullanılabilecek priz
sülfonat bazlıdırlar. Bu ürünler su miktarında daha
süreleri ve etkinlik aralıkları da dahil olmak üzere bazı
yüksek azalmalara sebep olmakta ve aşırı miktarda
ince ayarlamalar yapılabilir. Bu tarz ürünlerin kullanımı
kullanıldıklarında daha az zararlı olmaktadırlar. Bu
sürüklenen hava miktarını da artırabilmektedir.

58 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

(Şekil 3-18). Bazı yeni polikarboksilat esaslı su azal-
tıcılar sterik itme etkisi göstermektedirler. Bu katkılar,
çimento tanelerinin fiziksel olarak ayrı tutulması ama-
cıyla tanelerin yüzeyine yapışan uzun yanal zincirlere
sahip polimerler bulundurmaktadır. Ramachandran’ın
(1995) çalışmasında katkı maddelerinin mekanizmala-
rıyla ilgili daha fazla bilgi bulunabilir.
Su Azaltıcıların Yan Etkileri
Yeni nesil, polikarboksilat esaslı su azaltıcı katkıla-
rın bazı durumlarda sürüklenen havayı arttırdığı belir-
tilmektedir. D, E ve G sınıfı su azaltıcılar priz alma
davranışını önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Aşırı
dozda su azaltıcı katkı kullanımı, özellikle normal ara-
lıklı ürünler, priz süresini önemli ölçüde geciktirebil-
mekte ya da engelleyebilmektedir.
Priz Düzenleyici Katkılar
Katkı maddeleri betonun priz alma ve dayanım
kazanma oranını kontrol etmek (yani, geciktirme veya
hızlandırma) için kullanılabilir. Bu etkiler özellikle
sıcak ve soğuk havalarda yapılan beton dökümleri için
önemli olabilmektedir. Bu katkılar ayrıca, hızlı inşaat
yapımlarında ve üretim döngülerinin kontrolünde kul-
lanışlı olmakta, uzun taşıma sürelerine olanak sağla-
makta ya da puzolanik malzemeler kullanılarak üre-
tilen beton karışımlarının yavaş dayanım kazanımını
telafi etmektedir. .
Kalsiyum klorür (CaCl2) içeren kimyasal katkılar,
çeliğin paslanma riski sebebiyle donatılı üst yapılarda
kullanılmamalıdır.
Gecikme olayı D ve G sınıfları ile de ilişkilendi-
rilmekle birlikte, geciktirici katkılar, ASTM C 494 /
a) b)
Su
Serbest
su
Çimento
Ölçeksiz
Şekil 3-18. Su azaltıcıların çalışma mekanizmalarından
biri ayırma işlemidir. (a) Yüklü çimento tanecikleri birbi-
rine yapışarak suyu hapsetmektedir (b) Su azaltıcılar çi-
mento tanelerini ayırmakta ve suyu hidratasyona elve-
rişli hale getirmektedir.
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Kimyasal Katkılar
AASHTO M 194 kapsamında B sınıfı katkılar olarak
2 Tasarım
belirtilmektedir (tablo 3-18).
Priz hızlandırıcılar ise ASTM C 494 / AASHTO M
194 kapsamında C sınıfı katkılar olarak belirtilmekte-
dir. E sınıfı katkılar ise hızlandırıcı özelliklere sahiptir.
Priz Düzenleyici Katkıların Temel İşlevi
3 Malzeme
Geciktirici katkılar betonun priz alma hızını yavaş-
latmak için kullanılmaktadır. Bu katkılar, sıcak hava-
larda yapılan üstyapı inşaatları sırasında, yüksek beton
sıcaklıklarının genellikle beton dökümünü ve yüzey
bitirilebilirliğini zorlaştıran hızlı katılaşmalara sebep
4 Hidratasyon
olduğu durumlarda kullanılmaktadır. Geciktirici kat-
kılar kimyasal olarak çimento hidratasyonunu kontrol
etmekte ve sonuç olarak en yüksek sıcaklığın azalma-
sına sebep olmaktadır. Geciktirici katkılar zor ve alışı-
lagelmemiş döküm şartları altında priz alma süresinin
geciktirilmesi için de kullanılabilmektedir.
Priz hızlandırıcı katkılar, soğuk havalar da dahil
5 Özellikler
olmak üzere betonun erken yaş dayanımının arttırıl-
ması amacıyla kullanılmaktadır. Ancak aşırı hızlan-
dırma, yüzey bitirme işlemi ve/veya testere ile derz
kesim işlemi tamamlanmadan önce çatlak oluşumla-
rına sebep olabilir.
6 Karışım      7    Hazırlık
Priz Düzenleyici Katkı Mekanizmaları
Priz hızlandırıcı ve geciktiricilerin çalışma meka-
nizmaları karmaşıktır. Ancak, bazı geciktiricilerin
çimento tanelerinin etrafında hidratasyonu engelle-
yen ya da yavaşlatan bir örtü oluşturduğu görülmüş-
tür. Fakat sonuç olarak, örtü delinmekte ve hidratas-
yon devam etmektedir.
Kalsiyum klorür gibi bazı priz hızlandırıcıların, ter-
cihen silikat fazlarının (Alit [C3S] ve belit [C2S]) hid-
ratasyonunu hızlandırdığı diğer katkı türlerinin ise
başka fazları hızlandırdığı görülmüştür. Daha fazla
8    Yapım
bilgi için bkz. Ramachandran (1995) ya da Thomas ve
Wilson (2002).
Priz Düzenleyici Katkıların Yan Etkileri
Priz düzenleyici katkıların rötre gibi diğer beton
özelliklerine olan etkisi tahmin edilememektedir. Bu
nedenle olası yan etkilerin tespit edilebilmesi için
beklenen malzemeler ile beklenen iş koşulları altında
9    KG/KK
kabul testleri yapılmalıdır:
Priz Geciktirici Katkıların Yan Etkileri. Etkiler
şunlar olabilir:
• Geciktirici katkıların çoğu aynı zamanda su
  10  Sorun Giderme   
azaltıcı olarak davranmaktadır ve genellikle su
azaltıcı geciktirici katkılar olarak adlandırıl-
maktadır.
59
1   Giriş

Kimyasal Katkılar

• Priz geciktirici katkılar karışım içerisindeki dayanım kazanmasından önce donmasını önlemek
2 Tasarım

hava miktarını arttırabilir. amacıyla gerekli önlemler alınmalıdır.

• Bir karışımın priz alma süresinin geciktirilmesi,
plastik rötre çatlağı oluşum riskini arttırabilir
ve testere ile derz kesim zamanlamasının önüne
geçebilir.
3 Malzeme
Kalsiyum klorür kullanımlarında, katkı, karışım
suyunun bir parçası olarak çözelti şeklinde beton karı-
şımına ilave edilmelidir. Katı halde ekleme durumla-
rında, tanecikler tamamen çözünmeyebilir. Karışım

• Geciktirici katkıların kullanımı genel olarak
erken yaş (1 ile 3 günlük) dayanımında görülen
düşüşleri de beraberinde getirir ancak sonradan
elde edilen dayanımlar yüksek olabilir.
• Geciktirici katkıların kullanımı, betonun ter-
leme oranı ve terleme kapasitesini arttırmak-
4 Hidratasyon
içerisinde bulunan çözünmemiş topaklar, sertleşmiş
beton üzerinde patlamalara ve koyu lekelere neden
olabilir. Aşırı dozda kullanımlar, yerleştirme problem-
lerine, hızlı katılaşmalara, kuruma rötresinde aşırılık-
lara, donatı paslanmasına ve sonraki yaşlarda dayanım
kaybına sebep olabilir.

tadır.
• Priz geciktirici katkılar, betonun priz alma süre-
sinin uzatılmasında kullanışlı olmaktadır ancak
tüm katkılar çökme kaybının azaltılmasında ve
yüksek sıcaklıklarda yapılan dökümlerde işle-
nebilirlik süresinin uzatılmasında etkili olma-
maktadır (Whiting ve Dziedzic 1992).
5 Özellikler
Diğer Kimyasal Katkılar
Beton içerisinde, lityum bazlı alkali-silika reaksi-
yonu azaltıcı katkılar, rötre azaltıcı katkılar ve pas-
lanma önleyiciler gibi çok çeşitli katkı maddeleri kul-
lanılabilmektedir. Daha fazla bilgi, Thomas ve Wilson
(2002); Kosmatka, Kerkhoff, ve Panarese (2002); ve

Priz Hızlandırıcı Katkıların Yan Etkileri. Kalsi- Ramachandran’ın (1995) çalışmalarında bulunabilir.
yum klorür gibi priz hızlandırıcı katkılar, antifriz kat-
kılar değildirler. Soğuk havalarda, betonun yeterli
6 Karışım      7    Hazırlık
 
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

60 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

Kayma Çubukları, Bağ Demirleri ve Donatılar
Önemli Noktalar
• Kayma çubukları, dikey destek sağlamak
ve derzler boyunca yük aktarmak amacıyla
enine derzler boyunca yerleştirilmektedir.
• Bağ demirleri, döşemelerin ayrılmasını
önlemek ve derzler arasında yük aktarımını
sağlamak amacıyla boyuna derzler boyunca,
(döşemelerin birleştiği yerler ya da merkez
çizgileri) yerleştirilmektedir.
• Beton üstyapılarda döşeme donatıları,
betonun çekme gerilmelerini taşıma
kabiliyetinin iyileştirilmesi ve döşemede
meydana gelebilecek gelişigüzel enine
çatlakların bir arada tutulması amacıyla
kullanılmaktadır.
• Epoksi ile kaplanmış bağ demirleri ASTM
A 775 /AASHTO M 284’e; epoksi ile
kaplanmış kayma çubukları ise AASHTO M
254’e uygun olmalıdır.
Kayma çubukları, bağ demirleri ve donatılar beton
üstyapılarda, betonun çekme gerilmelerini (örn.
betonda ayrılmalara sebep olan gerilmeler) taşımasına
ve/veya derzler arasında yük aktarılmasına yardım
amaçlı kullanılmaktadır. Bu malzemeler farklı mal-
zemeler kullanılarak üretilebilmelerine rağmen, toplu
olarak genellikle “çelik” olarak adlandırılmaktadırlar.
(Ayrıntılı bilgi, Kayma Çubukları ve Bağ Demirleri
başlığı altında, Bölüm 8, sayfa 218’de bulunabilir.)
Kayma Çubukları (Düz Çubuklar)
Kayma çubukları (düz çubuklar), derzler boyunca
yük aktarımı ve dikey destek sağlanabilmesi için enine
derzler boyunca yerleştirilmektedir. Kayma çubukları
genellikle ağır yüklemelerin oluşacağı yollarda kul-
lanılmaktadır. Kayma çubukları, beton üstyapılarında
faylanma, fışkırma (pompalama) ve köşe kırılması
potansiyelini azaltmaktadır (Smith ve diğ. 1990; Ame-
rikan Beton Yollar Birliği [ACPA] 1991).
Kayma çubukları düz ve yuvarlak ya da oval ola-
bilmektedir. Çubukların düz olması sebebiyle, döşe-
menin mevsimsel genleşme ya da büzülmesine bağlı
olarak derz üzerinde oluşan yatay hareketi kısıtlanma-
maktadır.
Önerilen kayma çubuğu çapı, üstyapı kalınlığı-
nın yaklaşık 1/8’i kadardır. 180 mm’den (7 in.) düşük
kalınlığa sahip üstyapılarda inşa edilecek derzler (ya
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
da günlük çalışma derzleri) hariç olmak üzere kulla-
2 Tasarım
nılacak en düşük kayma çubuğu çapı 32 mm’dir (1.25
in.). Ağır trafik yüklerine maruz kalacak üstyapılarda
kullanılacak kayma çubuk çapının 25 mm (1 in.) ya da
daha az olmasının, çubuğu çevreleyen betonda yüksek
taşıma gerilmeleri oluşumuna ve sonuç olarak kayma
3 Malzeme
çubuğu oyulması olarak adlandırılan çubukların
yanal yüzey betonundan dışarı çıkması olayına sebep
olduğu gösterilmiştir.
Bazı durumlarda 380 mm’lik (15 in.) kayma çubuk-
ları kullanılmasına rağmen, tipik kayma çubuğu uzun-
luğu 455 mm’dir (18 in.). Bu uzunluk öncelikli olarak,
4 Hidratasyon
derzin her iki yanında gerekli olan ankraj uzunluğu
ile ilişkilidir. Birçok eyalet, 455 mm (18 in.) uzunlu-
ğundaki, kayma çubuğuyla beraber derzin her iki tara-
fında kullanılacak 150 mm’lik (6 in.) ankrajlar öner-
mektedir. Bu işlem, çubuğun merkezinde derz kesme
işlemleri ve çatlak oluşumu için 150 mm’lik (6 in.)
pay bırakılmasına olanak sağlamaktadır.
5 Özellikler
Daha az trafiğin beklendiği alanlarda çubuklar ara-
sında 380 mm’lik (15 in.) aralık kullanılabilmesine
rağmen standart kayma çubuğu yerleştirme aralığı 305
mm’dir (12 in.). Kayma çubukları, öncelikli olarak
inşa edilebilme amaçları çerçevesinde tipik olarak
bütün derz uzunluğu boyunca yerleştirilmektedir.
6 Karışım      7    Hazırlık
Ancak, bir döşemeden diğerine yükün yeterli oranda
aktarılabilmesi için her bir tekerlek yolunda üç ya da
dört kayma çubuğuna ihtiyaç duyulmaktadır (ACPA
1991); bu işlem, başlangıçta kayma çubuğu olmaksı-
zın üretilmiş üstyapıların kayma çubuklarıyla güçlen-
dirilmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Yuvarlaktan farklı şekle sahip çubuklar sınırlı dene-
melerde test edilmiş ve kullanılmıştır. Bunlar içeri-
sinde en fazla umut vadeden, yuvarlak çubuklarla aynı
taşıma kapasitesine sahip, daha küçük etkin çubuk
çaplarının kullanımına olanak sağlayan eliptik kayma
8    Yapım
çubuklarıdır. Eliptik kayma çubukları, az miktarda
çelik kullanılmasından dolayı ağırlığı ve montaj mali-
yetini düşürmektedir. Eliptik kayma çubukları yuvar-
lak kayma çubuklarına benzer performans göstermek-
tedir (Porter 2002).
Diğer mekanik yük aktarma sistemleri, karayolu
veya otoyol üstyapılarında sıklıkla kullanılmakta olan
9    KG/KK
düz (plaka) kayma çubukları ve kare kayma çubukla-
rından oluşmaktadır.
Bağ Demirleri (Nervürlü Çubuklar)
  10  Sorun Giderme   
Bağ demirleri (nervürlü çubuklar) ya da çubuk
donatılar boyuna derzler boyunca (merkez çizgisi
ya da döşemelerin birleştiği yerler) yerleştirilmekte-
dir. Bağ demirleri döşemelerin faylanmasını ve yatay
61
1   Giriş

Kayma Çubukları, Bağ Demirleri ve Donatılar

hareketini engellemekte, döşemeler arasında yük akta- döşemede görülen gelişigüzel enine çatlakların bir
2 Tasarım

rımına yardımcı olmaktadır. Bağ demirleri ayrıca
bordür ve oluk gibi tamamlayıcı kenar malzemelerinin
üstyapıya bağlanmasında da kullanılmaktadır.
Bağ demirleri nervürlü oldukları için, betona bağ-
lanmakta ve harekete izin vermemektedir (tasarım
olarak böyle hareketlere izin veren düz kayma çubuk-
3 Malzeme
arada tutulması amacıyla kullanılmaktadır. Derzli
beton üstyapılarında görülen çatlaklar genellikle
derzler arası mesafelerin sınırlandırılmasıyla kontrol
edilmektedir. Döşemede donatı olursa, derz aralıkları
artırılabilmektedir.

Sürekli donatılı beton üstyapılar hariç olmak üzere

larının aksine). Bu sebeple bağ demirleri boyuna
derzler arasındaki açıklıkları en aza indirgemekte ve
agrega kenetlenmesini korumaktadır.
Bağ demirinin boyutları, yerleştirme aralığı, ve
uzunluğu üstyapı kalınlığı, bağ demiri malzemesi ve
birbirine bağlanan üstyapı sayısına bağlı olarak değiş-
4 Hidratasyon
mevcut uygulamalarda, genellikle beton kaplaması
içerisinde dağıtılmış donatı bulunmamaktadır (bkz.
Başlıca Beton Üstyapı Türleri, Bölüm 2, sayfa 9).
Ancak bazı firmalar beklenen çatlakların bir arada
tutulabilmesi için düzensiz şekillere sahip panelleri

mektedir (Tablo 3-20). Bağ demiri boyutları ve ankraj
uzunlukları, sadece çeliğin çalışma dayanımına değil;
üstyapıya etkiyen gerçek kuvvetlere de uygun olmalı-
dır. Şartname hazırlayanlar, standart olarak üretilmiş
bağ demiri uzunluklarını tercih etmelidir.
Bağ demirleri enine derzlerde 380 mm’yi (15 in.)
aşmayacak aralıklarla yerleştirilmelidir, aksi tak-
5 Özellikler
güçlendirmekte (ACPA 2003a) ve yoğun trafiğe sahip
şehir içi yollarda derzsiz ve sürekli donatılı beton
kullanmaktadır.
Geleneksel donatı, genellikle kaynaklı tel dokuma
ya da üstyapıya belirli noktalardan yerleştirilmiş
nervürlü çubuklar şeklindedir. Alternatif olarak,
harmanlama veya karıştırma işlemi sırasında taze

dirde çatlak oluşumlarına sebep olan derz hareketle- betona donatı amaçlı lifler eklenebilmektedir. Beton
rine (ACPA 1991) yol açabilir. Bağ demirlerinin 800
içerisine homojen şekilde dağılan çeşitli uzunluk,
mm’den (32 in.) uzun olduğu durumlarda aralıklar
450 mm’ye (18 in.) çıkarılmalıdır. Üç şeritten fazlası şekil, boyut ve kalınlıklarda üretilen lifler donatı
birbirine bağlanmamalıdır. Bağ demirlerinin paslan- çubuklarından çok daha kısa olup üstyapıda çok daha
ması yaygın bir problem olmasa dahi, üstyapıda buz küçük alanlar kaplamaktadır.
çözücü tuzlar kullanılacaksa, belirli ölçüde koruma
6 Karışım      7    Hazırlık

sağlanmalıdır. Böyle bir korumanın elde edilebilmesi
için ASTM D 3963 / AASHTO M 284’te kaplama
şeklinde bir koruma önerisi sunulmaktadır. Kaplama
125 ile 300 µm’den daha kalın olmamalıdır aksi tak-
dirde çubuğun bağ kapasitesi zayıflamaktadır.
Donatılar
Donatılar, beton üstyapılarında, betonun çekme
gerilmelerini taşıma yeteneğinin iyileştirilmesi ve
Kayma Çubukları, Bağ Demirleri ve
Donatılar için Malzemeler
Bu malzemeler toplu olarak çoğunlukla ‘‘çelik’’
olarak adlandırılmaktadır ancak üretim sırasında farklı
malzemeler de kullanılabilmektedir.
Çelik
Çelik, kayma çubukları, bağ demirleri ve donatı-
larda kullanılan en yaygın malzemedir. Kayma çubuk-
ları ve bağ demirleri ASTM A 615 / AASHTO M 31’ e

uygun olmalıdır. Tipik akma dayanımları 420 MPa’dır

8    Yapım

Tablo 3-20. Bağ Demiri Boyutları ve Açıklıkları

Bağ demiri açıklığı, mm ( in.)

Döşeme
kalınlığı Bağ demiri Hareketin oluşabileceği en yakın serbest kenara veya derze olan mesafe
mm ( in.) boyutu x, mm ( in.) 3.0 m ( 10ft.) 3.7 m ( 12 ft.) 4.3 m ( 14 ft.) 7.3 m ( 24 ft.)
130 (5) 13M x 600 (24) 760 (30) 760 (30) 760 (30) 700 (28)
9    KG/KK

150 (6) 13M x 600 (24) 760 (30) 760 (30) 760 (30) 580 (23)
180 (7) 13M x 600 (24) 760 (30) 760 (30) 760 (30) 500 (20)
200 (8) 13M x 600 (24) 760 (30) 760 (30) 760 (30) 430 (17)
230 (9) 16M x 760 (30) 900 (35) 900 (35) 900 (35) 600 (24)
  10  Sorun Giderme   

250 (10) 16M x 760 (30) 900 (35) 900 (35) 900 (35) 560 (22)
280 (11) 16M x 760 (30) 900 (35) 900 (35) 860 (34) 500 (20)
310 (12) 16M x 760 (30) 900 (35) 900 (35) 780 (31) 460 (18)

Kaynak: ACI 325.12R’den uyarlanmıştır.

62 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

(60 ksi) ancak 280 MPa’ya (40 ksi) kadar izin veri-
lebilmektedir. Bağ demirleri Sınıf 420 (60) veya 280
(40) olabilir; gerekli uzunluk akma dayanımına göre
belirlenmektedir.
Çelik lifler genellikle 12.7 ile 63.5 mm (0.5 ile 2.5
in.) uzunluğunda ve 0.45 ile 1.0 mm (0.017 ile 0.04
in.) çapındadır. Çelik liflerin normal miktarı hacimce
yüzde 0.25 ile 2 veya 20 ile 157 kg/m³ (33 ile 265 lb/
yd.³) arasında değişmektedir. Sertleşmiş durumda daha
iyi özellikler elde edilebilmesi için genellikle çelik lif-
lerin kullanım oranı arttırılmaktadır. Çelik liflerin
yararları, eğilme dayanımında yüzde 150 artış, beton
rötresi sebebiyle ortaya çıkabilecek çatlama potansiye-
linde azalma ve yorulma dayanımında artış olarak sıra-
lanabilir (Kosmatka, Kerkhoff, ve Panarese 2002).
Epoksi Kaplı Çubuklar
Özellikle sert iklimlerde buz çözücü kimyasalların
üst yapı üzerinde kullanıldığı durumlarda beton
içine gömülen çeliklerin paslanmaya karşı dayanıklı
olması çok önemlidir. Paslanmayı engellemek ya da
geciktirmek amacıyla kullanılan en yaygın yöntem
çelik çubukların 0.2 ile 0.3 mm (0.008 ile 0.012 in.)
kalınlığında epoksi ile kaplanmasıdır. Epoksi kaplı
bağ demirleri ASTM A 775 / AASHTO M 284’e;
epoksi kaplı kayma çubukları ise AASHTO M 254’e
uygun olmalıdır.
Çelik, epoksi ile kaplansa dahi paslanmaya
karşı hassasiyetini korumaktadır. Özellikle sahada,
yanlış kullanım sonucu kaplamada meydana
gelebilecek sıyrılma ve çizikler sebebiyle paslanma
tetiklenebilmektedir.
Epoksi kaplı kayma çubukları derz kilitlenmesinin
önlenebilmesi için bağ kırıcı bir malzeme aracılığıyla
kaplanmalıdır. Bu malzeme genellikle üretici
tarafından uygulanmaktadır. Kayma çubukları uzun
süre doğa şartlarına maruz bırakılacaksa (proje
sahasında ya da kış boyunca), her bir çubuğun en az
bir ucuna bağ kırıcı uygulanmalıdır. Sahada uygulanan
malzemeler genellikle kalıp ayırıcı yağlar ve beyaz
pigmentli kür kimyasallarıdır. Gres yağı betonun
yeterince yerleşmesini ve kayma çubuğunun tamamen
kaplanmasını engelleyerek çubuk etrafında boşluk
oluşumuna sebep olacağından tercih edilmemelidir.
Paslanmaz Çelik Çubuklar
Bazı firmalar beton üstyapıların daha uzun ömürlü
olabilmesi için paslanmaz çelik kullanılarak üretilmiş
donatı çubuklarını (304 ve 316) denemişlerdir. Sert
paslanmaz çelikler çok pahalıdır; ancak çok daha uzun
servis ömrüne sahiptir. Paslanmaz çelik kayma çubuk-
ları ASTM A 955’e uygun olmalıdır.
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Kayma Çubukları, Bağ Demirleri ve Donatılar
Paslanmaz Giydirme Çubuklar
2 Tasarım
Paslanmaz çelik giydirilmiş kayma çubukları,
karbon çeliğinden bir çekirdeğe metalürjik yöntemler
aracılığıyla 1.8 ile 2.3 mm (0.070 ile 0.090 in.)
arasında değişen kalınlığa sahip paslanmaz çelik
giydirilmesi yoluyla elde edilmektedir. Epoksi kaplı
3 Malzeme
çubuklar ile karşılaştırıldığında oldukça pahalıdır
ancak aynı servis ömrüne sahip sert paslanmaz çeliğe
kıyasla daha ucuzdur.
Lif Donatılı Polimer
Lif donatılı polimer kayma çubuklarının kullanımı
4 Hidratasyon
ile ilgili çok sayıda araştırma yapılmıştır. Lif donatılı
polimerler umut verici olmalarına rağmen çok pahalı-
dır.
Sentetik Lifler
Sentetik donatılı lifler, akrilik, aramid, karbon,
naylon, polyester, polietilen veya polipropilen gibi
5 Özellikler
malzemelerden üretilmektedir. Bu liflerin düşük dozaj-
larda kullanımı plastik rötrenin azaltılabilmesi ama-
cıyla giderek yaygınlaşmaktadır. Beton üstyapılarda
öncelikli olarak, 50 ile 100 mm (2 ile 4 in.) arasında
değişen kalınlıklara sahip betonların asfalt üzerine
uygulandığı çok ince kaplamalarda kullanılmaktadır
6 Karışım      7    Hazırlık
(bkz. Beton Kaplamalar, Bölüm 2, sayfa 23).
Beton üstyapılarında en yaygın şekilde kullanılan
sentetik lifler fibrilize edilmiş polipropilenden üre-
tilmektedir. Normal koşullarda hacimsel olarak en az
yüzde 0.1 oranında kullanılmaktadırlar. Çok ince beton
kaplamalarda bu tür lifler tipik olarak 1.8 kg/m³ (3 lb/
yd.³) oranında kullanılmaktadır. Bu liflerin faydaları,
plastik rötre ve oturma çatlaklarında azalma, yüksek
tokluk ya da çatlak sonrası bütünlük olarak sıralanabi-
lir. Taze betonda kullanılan polipropilen lifler, üstyapı
yüzeyinde agrega oturmasını azaltarak, az geçirimli,
daha dayanıklı, kayma direnci yüksek üstyapıların elde
8    Yapım
edilmesine olanak sağlar (ACPA 2003b).
Diğer Malzemeler
İçi betonla doldurulan paslanmaz çelik tüpler ve
borular deneysel olarak kullanılmıştır (ASCE 2004),
ancak uzun vadeli performansları henüz ispatlanmamış-
tır. Bazı testlerde düşük karbonlu mikrokompozit çelik-
9    KG/KK
lerin epoksi kaplı çeliklere kıyasla daha uygun mali-
yetli ve paslanmaya karşı daha dirençli olduğu görül-
müştür. Uzun vadeli performansın öneminin gün geç-
tikçe artmasıyla çinko kaplı (galvanizli) kayma çubuk-
ları her geçen gün daha cazip hale gelmektedir. Bu özel
  10  Sorun Giderme   
çelikler paslanmaz çeliğe kıyasla daha zayıf paslanma
direnci göstermelerine rağmen maliyetleri daha düşük-
tür. Bazı firmalar ise kayma çubukları üzerinde, yakla-
şık olarak 0.5 mm kalınlığında (0.02 in.) plastik kap-
lama kullanmaktadır.
63
1   Giriş

Kür Kimyasalları
den taviz verilmektedir. Beton yüzeyinin trafik yük-
2 Tasarım

Önemli Noktalar lerini taşıması ve ağır çevresel koşullara maruz kal-

ması sebebiyle böyle bir duruma izin verilmemesi
• Kür kimyasalları dokulandırma işleminden
çok önemlidir. Uygun bakım uygulamaları sayesinde,
sonra nem kaybının azaltılabilmesi için,
yüzey geçirimliliğini azaltılabilmekte, aşınma ve hava
beton yüzeyine baştan sona uygulanmalıdır. koşullarına karşı direnci arttırılabilmektedir.
3 Malzeme

Kür kimyasalları, tüm yüzeye taze betonun kuru-

• En yaygın kür kimyasalları sıvı membran
masından önce uygulanmalıdır; aksi takdirde hiçbir
oluşturucu malzemelerdir.
fayda sağlamamaktadır.

• Komple ve üniform bir uygulama için Kür Kimyasallarının Çeşitleri

4 Hidratasyon

pigmentli kür kimyasalları kullanılmalıdır. Beton üst yapılarında kullanılan bakım malzemeleri
içerisinde en yaygın olarak kullanılanı sıvı membran
• Sıvı membran oluşturucu kür kimyasalları oluşturucu kür kimyasallarıdır. Bu ürünler suda emül-
ASTM C 309 ve ASTM C 1315’te siyonlaştırılmış ya da bir çözücü içerisinde çözünmüş
belirtilmektedir. parafin ya da reçine bazlı kimyasallardır. (Bu kimya-
sallar uygun ve ekonomik oluşlarından ötürü su kürü-
5 Özellikler

nün yerine tercih edilmektedir.) Kimyasalların beton

Kür kimyasalları, betonun dökülüp dokulandırıl-
masından bir süre sonra yüzeye ve korumasız beton
kenarlarına uygulanmaktadır. (Bazı çevreler kür kim-
6 Karışım      7    Hazırlık
yüzeyine uygulanmasından sonra su ya da çözücü
buharlaşmakta parafin ya da reçine beton yüzeyinde
membran oluşturmaktadır. Sıvı membran oluşturucu
kimyasalların uygulanabilir olması için ASTM C 309
/ AASHTO M 148 / ve AASHTO T 155’te belirti-

yasalını uygulamak için en uygun zamanın terleme
tamamlandıktan sonra, yaklaşık olarak priz başlangıcı
sıralarında olduğunu düşünmektedir [Poole 2005]).
Kür kimyasallarının kullanılmasındaki amaç yüzeyin
kaplanmasıyla su buharlaşmasının engellenmesi ya
da azaltılması ve bu sayede tercihen yedi ya da daha
fazla gün boyunca hidratasyon devamlılığının sağla-
nabilmesidir (Şekil 3-19).
Çimento hidratasyonu yavaş bir kimyasal reaksi-
yondur (bkz. Bölüm 4). Beton yüzeyinin zamanından
len şartlar sağlanmalıdır. ASTM C 156 / AASHTO T
155’te kür kimyasallarının, su geçirmez yapı kağıt-
larının ve plastik örtülerin verimliliği için yöntemler
belirtilmektedir.
Doğru uygulamaların gerçekleştirilmesine olanak
sağlamaları sebebiyle pigmentli kür kimyasalları tav-
siye edilmektedir. Kür kimyasalları güneşli ve sıcak
havalarda yapılacak beton dökümlerinde, güneş ısı-
sının yansıtılabilmesi için beyaz pigment içermelidir.
Şeffaf kimyasallar beton yüzeyinin tamamen örtüldü-

önce kurumasına izin verilirse, tepkime durmakta ve ğünden emin olunabilmesi için geçici boya maddeleri
8    Yapım

yüzeyde dürabilite gibi arzu edilen beton özelliklerin- içerebilir. Boya kür kimyasalının uygulanmasından
kısa bir süre sonra kaybolmaktadır.
Kür kimyasalları beton dökümünden hemen sonra
Su yüzeyinden buharlaşma
ya da yüzey bitirmesi sona ermeden uygulanan buhar-
laşma geciktirici malzemeler ile karıştırılmamalı-
Kür kimyasalı dır. Buharlaşma geciktiriciler özellikle sıcak ve kuru
Kısmen doygun
havalarda beton yüzeyinde sürekli ve ince bir tabaka
9    KG/KK

oluşturarak yüzey bitirmesi/bakım öncesinde terleme

Su
Doygun suyu kaybının geciktirilmesine ve plastik rötre çatlak-
larının oluşum riskinin azaltılmasına sebep olmakta-
Beton
dır. Buharlaşma geciktiricilerin kullanılacağı durum-
  10  Sorun Giderme   

larda uygulama beton dökümünden hemen sonra

Ölçeksiz
________________________________________________
Şekil 3-19. Kür kimyasalları, bakım süresi boyunca
yüzeye yakın yerlerde betonu kısmen doygun halde
tutmaktadır. (PCA)
yapılmalıdır. Yüzey bitirme işlemine yardımcı olarak
kullanılmamalıdırlar ancak yüzey bitirmesi sırasında
betona zarar vermeden yüzeye eklenebilirler.

64 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı

Referanslar
AASHTO standartları Ulaştırma Malzemeleri, Örnekleme
ve Test Metotları için Standart Şartnamelerinin 24.
Baskısında ve ASSHTO geçici standartlarında (2004 Baskı,
HM-24-M) bulunabilir. https://www.transportation.org/
publications/bookstore.nsf.
AASHTO M 6, Fine Aggregates for Portland Cement
Concrete
AASHTO M 31, Standard Specification for Deformed
and Plain Carbon Steel Bars for Concrete Reinfor-
cement
AASHTO M 80, Coarse Aggregates for Portland
Cement Concrete
AASHTO M 85, Portland Cement
AASHTO M 148, Liquid Membrane-Forming Com-
pounds for Curing Concrete
AASHTO M 154, Air-Entraining Admixtures for
Concrete
AASHTO M 194, Chemical Admixtures for Concrete
AASHTO M 240, Blended Hydraulic Cement
AASHTO M 254, Specification for Corrosion Resis-
tant Coated Dowel Bars
AASHTO M 284, Standard Specification for Epoxy-
Coated Reinforcing Bars: Materials and Coating
Requirements
AASHTO M 295, Coal Fly Ash and Raw or Calcined
Natural Pozzolan for Use as a Mineral Admixture
in Concrete
AASHTO M 302, Ground Granulated Blast Furnace
Slag for Use in Concrete and Mortars
AASHTO M 321, High-Reactivity Pozzolans for Use
in Hydraulic-Cement Concrete, Mortar, and Grout
AASHTO T 22, Compressive Strength of Cylindrical
Concrete Specimens
AASHTO T 26, Quality of Water to Be Used in Conc-
rete
AASHTO T 27, Sieve Analysis of Fine and Coarse
Aggregates
AASHTO T 106, Compressive Strength of Hydraulic
Cement Mortar (Using 50-mm or 2-in. Cube
Specimens)
AASHTO T 131, Time of Setting of Hydraulic
Cement by Vicat Needle
AASHTO T 155, Water Retention by Concrete Curing
Materials
AASHTO T 157, Air-Entraining Admixtures for Conc-
rete
AASHTO T 197, Time of Setting of Concrete Mixtu-
res by Penetration Resistance
AASHTO T 303, Accelerated Detection of Potentially
Deleterious Expansion of Mortar Bars Due to
Alkali-Silica Reaction
AASHTO TP 60, Standard Method of Test for Coef-
ficient of Thermal Expansion of Hydraulic Cement
Concrete
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
ASTM standartları ASTM Şartnameleri Yıllık Kitabında
bulunabilir, ASTM International. www.astm.org.
2 Tasarım
ASTM A 615/A615M-04b, Standard Specification for
Deformed and Plain Billet-Steel Bars for Concrete
Reinforcement
ASTM A 775, Specification for Epoxy-Coated Steel
Reinforcing Bars
3 Malzeme
ASTM A 955, Specification for Deformed and Plain
Stainless Steel Bars for Concrete Reinforcement
ASTM C 33/AASHTO M6, Specification for Conc-
rete Aggregates
ASTM C 39/AASHTO T 22, Standard Test Method
for Compressive Strength of Cylindrical Concrete
4 Hidratasyon
Specimens
ASTM C 109/AASHTO T 106 Compressive Strength
of Hydraulic Cement Mortar (Using 50-mm or 2-in.
Cube Specimens)
ASTM C125-03 Standard Terminology Relating to
Concrete and Concrete Aggregates
5 Özellikler
ASTM C 131, Test Method for Resistance to Degrada-
tion of Small-Size Coarse Aggregate by Abrasion
and Impact in the Los Angeles Machine
ASTM C136-04/AASHTO T27 Standard Test Method
for Sieve Analysis of Fine and Coarse Aggregates
ASTM C 150/AASHTO M 85, Specification for
6 Karışım      7    Hazırlık
Portland Cement
ASTM C 156/AASHTO T 155, Test Method for Water
Retention by Concrete Curing Materials,
ASTM C 191/AASHTO T 131 Test Method for Time
of Setting of Hydraulic Cement by Vicat Needle
ASTM C 233/AASHTO T 157, Test Method for
Air-Entraining Admixtures for Concrete
ASTM C 260/AASHTO M 154, Specification for
Air-Entraining Admixtures for Concrete
ASTM C 294-04 Standard Descriptive Nomenclature
for Constituents of Concrete Aggregates
8    Yapım
ASTM C 295, Standard Guide for Petrographic
Examination of Aggregates for Concrete
ASTM C 309/AASHTO M 148, Specification for
Liquid Membrane-Forming Compounds for Curing
Concrete
ASTM C 403/AASHTO T 197, Test Method for Time
9    KG/KK
of Setting of Concrete Mixtures by Penetration
Resistance
ASTM C 494/AASHTO M 194, Specification for
Chemical Admixtures for Concrete
  10  Sorun Giderme   
ASTM C 535, Standard Test Method for Resistance to
Degradation of Large-Size Coarse Aggregate by
Abrasion and Impact in the Los Angeles Machine
ASTM C 595/AASHTO M 240, Specification for
Blended Cement
65
1   Giriş
Referanslar
ASTM C 618/AASHTO M 295, Specification for
Coal Fly Ash and Raw or Calcined Natural Pozzo-
2 Tasarım
lan for Use as a Mineral Admixture in Concrete
ASTM C 666/AASHTO T 161, Test Method for
Resistance of Concrete to Rapid Freezing and
Thawing
ASTM C 672, Standard Test Method for Scaling
3 Malzeme
Resistance of Concrete Surfaces Exposed to
Deicing Chemicals
ASTM C 989/AASHTO M 302, Specification for
Ground Granulated Blast Furnace Slag for Use in
Concrete and Mortars
4 Hidratasyon
ASTM C1138-97 Standard Test Method for Abrasion
Resistance of Concrete (Underwater Method)
ASTM C 1157, Performance Specification for Hydra-
ulic Cements
ASTM C 1240/AASHTO M 307, Specification for
Use of Silica Fume for Use as a Mineral Admixture
5 Özellikler
in Hydraulic-Cement Concrete, Mortar, and Grout
ASTM C 1260/AASHTO T 303. Test Method for
Potential Alkali Reactivity of Aggregates (Mortar-
Bar Method)
ASTM C 1293, Test Method for Determination of
6 Karışım      7    Hazırlık
Length Change of Concrete Due to Alkali-Silica
Reaction
ASTM C 1315, Specification for Liquid Membrane-
Forming Compounds Having Special Properties for
Curing and Sealing Concrete
ASTM C 1567, Standard Test Method for Determi-
ning the Potential Alkali-Silica Reactivity of
Combinations of Cementitious Materials and
Aggregate (Accelerated Mortar-Bar Method)
ASTM C1602/C1602M-04. Standard Specification for
8    Yapım
Mixing Water Used in the Production of Hydraulic
Cement Concrete
ASTM C 1603-04. Standard Test Method for Measu-
rement of Solids in Water
Abrams, D. A. 1924. Design of Concrete Mixtures.
Bulletin 1. 6th printing. Chicago, IL: Structural
Materials Research Laboratory, Lewis Institute.
9    KG/KK
Abrams, D. and S. Walker. 1921. Quantities of
Materials for Concrete. Bulletin 9. Chicago, IL:
Structural Materials Research Laboratory, Lewis
  10  Sorun Giderme   
Institute. http://www.cement.org/pdf_files/ls009.
pdf.
Addis, B. and G. Owens, Eds. 2001. Fulton’s Concrete
Technology. 8th Ed. Midrand, South Africa: Cement
and Concrete Institute.
66 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
Addis, B. and G. Goldstein, Eds. 1994. Commentary
on SABS 1983:1994 Aggregates from Natural
Sources, Aggregates for Concrete. Midrand, South
Africa: Cement and Concrete Institute.
American Coal Ash Association (ACAA) 2003. Fly
Ash Facts for Engineers. FWHA-IF-03-019.
Washington, D.C.: Federal Highway Administra-
tion. http://www.fhwa.dot.gov/pavement/fatoc.htm.
ACI. 2002. Guide for Design of Jointed Concrete
Pavements for Streets and Local Roads. ACI
325.12R-02. Farmington Hills, MI: American
Concrete Institute.
American Concrete Institute (ACI) Committee 232.
2003. Use of Fly Ash in Concrete. 232.2R. Far-
mington Hills, MI: American Concrete Institute.
American Concrete Institute (ACI) Committee 233.
1995. Ground Granulated Blast Furnace Slag as a
Cementitious Constituent in Concrete. ACI 233R-
95. Farmington Hills, MI: American Concrete
Institute.
American Concrete Institute (ACI) Committee 318.
2002. Building Code Requirements for Structural
Concrete. 318R. Farmington Hills, MI: American
Concrete Institute.
American Coal Ash Association (ACAA). 2003. Fly
Ash Facts for Engineers. FWHA-IF-03-019.
Washington, D.C.: Federal Highway Administra-
tion. http://www.fhwa.dot.gov/pavement/fatoc.
htm.
American Concrete Pavement Association (ACPA).
1991. Design and Construction of Joints for
Concrete Highways. Concrete Paving Technology
TB010.01P. Skokie, IL: American Concrete Pave-
ment Association.
———. 2003a. Airfield Joints, Jointing Arrangements
and Steel. Concrete Paving Technology TB017P.
Skokie, IL: American Concrete Pavement Associa-
tion.
———. 2003b. Fiber Reinforced Concrete Pavements.
Research & Technology Update 4.10. Skokie, IL:
American Concrete Pavement Association.
Barger, G. S., M.R. Lukkarila, D.L Martin, S.B. Lane,
E.R. Hansen, M.W. Ross, and J.L. Thompson.
1997. Evaluation of a Blended Cement and a
Mineral Admixture Containing Calcined Clay
Natural Pozzolan for High-Performance Concrete.
Proceedings of the Sixth International Purdue
Conference on Concrete Pavement Design and
Materials for High Performance. West Lafayette,
IN: Purdue University.

Barksdale, R.D. 1991. The Aggregate Handbook.
Washington, D.C.: National Stone Association.
Bhatty, M.S.Y. 1985. Mechanism of Pozzolanic
Reactions and Control of Alkali-Aggregate Expan-
sion. Cement, Concrete, and Aggregates
(CCAGDP) 7.2: 69–77.
Bhatty, M.S.Y. and N.R. Greening. 1978. Interaction
of Alkalies with Hydrating and Hydrated Calcium
Silicates. Proceedings of the Fourth International
Conference on the Effects of Alkalis in Cement and
Concrete. Publication No. CE-MAT-1-78. West
Lafayette, IN: Purdue University, School of Civil
Engineering. 87–111.
Detwiler, R.J., J.I. Bhatty, J.I., and S. Bhattacharja.
1996. Supplementary Cementing Materials for Use
in Blended Cements. RD112. Skokie, IL: Portland
Cement Association.
Farny, J. A., and S.H. Kosmatka. 1997. Diagnosis and
Control of Alkali-Aggregate Reactions in Concrete.
IS413. Skokie, IL: Portland Cement Association.
Federal Highway Administration (FHWA). 2005.
Recycled Concrete Aggregate. http://www.fhwa.
dot.gov/pavement/recycling/rca.cfm.
Folliard, K.J., M.D.A. Thomas, and K.E. Kurtis. 2003.
Guidelines for the Use of Lithium to Mitigate or
Prevent Alkali-Silica Reaction (ASR).
FHWA-RD-03-047. Washington, D.C.: Federal
Highway Administration. http://www.tfhrc.gov/
pavement/pccp/pubs/03047/index.htm.
Helmuth, R.A. 1987. Fly Ash in Cement and Conc-
rete. SP040. Skokie, IL: Portland Cement Associa-
tion.
Johansen, V.C., P.C. Taylor, and P.D. Tennis. 2005.
Effect of Cement Characteristics on Concrete
Properties. EB 226. Skokie, IL: Portland Cement
Association.
Kandhal, P.S. and F. Parker, Jr. 1998. Aggregate Tests
Related to Asphalt Concrete Performance in
Pavements. NCHRP Project D4-19. Washington,
D.C.: Transportation Research Board.
Kosmatka, S.H., B. Kerkhoff, and W.C. Panarese.
2002. Design and Control of Concrete Mixtures.
EB001.14. Skokie, IL: Portland Cement Associa-
tion.
Lobo, C. and G.M. Mullings. 2003. Recycled Water in
Ready Mixed Concrete Operations. Concrete In
Focus. Spring 2003: 17–26.
Liu, T.C. and J.E. McDonald. 1981. Abrasion-Erosion
Resistance of Fiber-Reinforced Concrete. Cement,
Concrete, and Aggregates 3.2.
Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı
1   Giriş
Referanslar
McCaig, M. 2002. Demonstration Eases Sand Con-
cerns. Aggregates Manager. September 2002.
2 Tasarım
http://www.aggman.com/0902_
pages/0902marketing.html.
Mulligan, S. 2002. Recycled Concrete Materials
Report. Columbus, OH: Ohio Department Of
Transportation, Office Of Materials Management.
3 Malzeme
http://www.dot.state.oh.us/testlab/In-House-
Research/consolidated%20results%20of%20
RCM%20tests.PDF.
National Cooperative Highway Research Program
(NCHRP). 2004. Guide for Mechanistic-Empirical
4 Hidratasyon
Design of New and Rehabilitated Pavements.
NCHRP Project 1-37a. Washington, DC: Transpor-
tation Research Board.
Ozol, M.A. 1994. Alkali-Carbonate Rock Reaction.
Significance of Tests and Properties of Concrete
and Concrete Making Materials. STP 169c. Eds.
Paul Klieger and Joseph F. Lamond. West Consho-
5 Özellikler
hocken, PA: American Society for Testing and
Material. 341–364.
Poole, T.S. 2005. Guide for Curing of Portland
Cement Concrete Pavements, Volume I.
FHWA-RD-02-099. Washington, D.C.: Federal
6 Karışım      7    Hazırlık
Highway Administration.
Porter, M.L. and R.J. Guinn. 2002. Assessment of
Dowel Bar Research. Iowa DOT Project HR-1080.
Ames, IA: Center for Transportation Research and
Education, Iowa State University.
Portland Cement Association (PCA). 2000. Survey of
Mineral Admixtures and Blended Cements in Ready
Mixed Concrete. Skokie, IL: Portland Cement
Association. http://www.portcement.org/astmc01/
Reference18.pdf.
Portland Cement Association (PCA). 1995. Emerging
8    Yapım
Technologies Symposium on Cements for the 21st
Century. SP206. Skokie, IL: Portland Cement Associ-
ation.
Quiroga, P. and D. Fowler. 2004. Chemical Admixtu-
res and Supplementary Cementing Materials in
Concrete with High Microfines. Proceedings of the
9    KG/KK
Twelfth Annual Symposium. Austin, TX: Internatio-
nal Center for Aggregate Research.
Ramachandran, V.S. 1995. Concrete Admixtures
Handbook: Properties Science, and Technology.
  10  Sorun Giderme   
Park Ridge, NJ: Noyes Publishers.
Shilstone, J.M., Sr. 1990. Concrete Mixture Optimiza-
tion. Concrete International 12.6: 33–39.
67
1   Giriş

Referanslar

Smith, K.D., D.G. Peshkin, M.I. Darter, A.L. Mueller, Thomas M.D.A. and M.L. Wilson. 2002. Admixtures
S.H. Carpenter. 1990. Vol. IV, Appendix A, Project for Use in Concrete. CD-ROM CD039. Skokie, IL:
2 Tasarım

Summary Reports and Summary Tables. Portland Cement Association.

Performance of Jointed Pavements.
Whiting, D. and W. Dziedzic. 1992. Effects of
FHWA-RD-89-139. Washington D.C.: Federal
Conventional and High-Range Water Reducers on
Highway Administration.
Concrete Properties. RD107. Skokie, IL: Portland
Smith, K.D., H.T. Yu, and D.G. Peshkin. 2002. Cement Association.
3 Malzeme

Portland Cement Concrete Overlays: State of the
Technology Synthesis. Publication
FHWA‑IUF‑02‑045. Washington, D.C.: Federal
Highway Administration.
Stark, D. 1996. The Use of Recycled-Concrete Aggre-
4 Hidratasyon
Whiting, D. and M.A. Nagi. 1998. Manual on the
Control of Air Content in Concrete. EB116. Natio-
nal Ready Mixed Concrete Association and Port-
land Cement Association.
Wigum, B. J., P. Holmgeirsdottir, S.W. Danielsen,

gate from Concrete Exhibiting Alkali-Silica Reacti- and O.V. Anderson. 2004. Production and
vity. RD114. Skokie, IL: Portland Cement Associa- Utilisation of Manufactured Sand for Concrete
tion. Purposes. Journal No. 128-03. Reykjavik, Iceland:
Hönnun.
Stark, D. 1989. Durability of Concrete in Sulfate-Rich
Soils. RD097. Skokie, IL: Portland Cement Associ-
ation. http://www.portcement.org/pdf_files/RD097.
5 Özellikler

pdf.
Thomas M.D.A. and M.L. Wilson. 2003. Aggregates
for Use in Concrete. CD-ROM CD047. Skokie, IL:
Portland Cement Association.
6 Karışım      7    Hazırlık
 
8    Yapım
9    KG/KK
  10  Sorun Giderme   

68 Beton Yollar için Bütünleşik Malzeme ve Yapım Uygulamaları: Modern Uygulamalar El Kitabı