See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/338195438

ΠanΑγΙΩΤΗ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟ

Article · December 2019

CITATIONS READS

0 7

2 authors, including:

Asher Ovadiah
Tel Aviv University
92 PUBLICATIONS   116 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

conservative approaches View project

All content following this page was uploaded by Asher Ovadiah on 27 December 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ
ΠanΑγΙΩΤΗ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟ

ΑΘΗΝΑ 2015
Στα άρθρα του παρόντος τόμου ακολουθήθηκαν οι ορθογραφικές
επιλογές των συγγραφέων.

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή

περιληπτική, καθώς και η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του
περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλε-
κτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς την προηγού-
μενη έγγραφη άδεια του εκδότη, σύμφωνα με το νόμο 2121/1993
και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

ISBN 978-960-6878-80-0

© 2015 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ

EΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ
Μακρυγιάννη 23-27, 107 42 Αθήνα
τηλ. 210 9235 098, 210 9214 089
e-mail: info@kaponeditions.gr
www.kaponeditions.gr
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ
ΠanΑγΙΩΤΗ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΒΑΣΙΛHΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ - ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥΡΤΑ
 ΜΕ ΤΗΝ ΕυγΕΝικΗ υΠΟΣΤΗΡιΞΗ ΤΩΝ With the kind support of

ΙΔΡΥΜΑ ΙΩΑΝΝΟΥ Φ. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ THE J. F. COSTOPOULOS FOUNDATION

ΙΔΡΥΜΑ Α. Γ. ΛΕΒΕΝΤΗ A. G. LEvENTIS FOUNDATION

ΛΕΒΕΝΤΕΙΟΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ A. G. LEvENTIS GALLERY

ΚΕΝΤΡΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ – CENTRE FOR BYzANTINE RESEARCH –
AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARISTOTLE UNIvERSITY OF THESSALONIKI

ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΥΨΟΥΣ ΚΑΙ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗ KALYPSO AND GREGORY GRIGORIADIS FOUNDATION

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ KAPON EDITIONS

 Επιστημονικη Επιτροπη

Παναγιωτα ασημακοΠουλου-ατζακα • γιωργοσ Βελενησ

ευγενια ΔρακοΠουλου • σοφια καλοΠιση-Βερτη
Βασιλησ κατσαροσ • Χρυσανθη μαυροΠουλου-τσιουμη
ΧαραλαμΠοσ μΠουρασ • νικοσ νικονανοσ
NaNcy PattersoN ŠevČeNko • olga PoPova • eNgeliNa smirNova
JeaN-Pierre sodiNi • goJko subotić
Δημητριοσ τριανταφυλλοΠουλοσ • νανω ΧατζηΔακη

οργανωτικh Επιτροπh

γιωργοσ κακαΒασ • Βασιλησ κατσαροσ • Χαρα κωνσταντινιΔη

αριστοτελησ μεντζοσ • ιωακειμ ΠαΠαγγελοσ
αθανασιοσ σεμογλου • αναστασια τοyρτα • κωνσταντινοσ τσουρησ
Στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν (2007).
 ΠΡΟΛΟγΙΚo ΣΗΜΕiΩΜΑ

H προσωπικότητα και το πολυσχιδές έργο του τιμωμένου ακαδημαϊκού Π. λ. Βοκο-

τoπούλου είναι πανελληνίως και διεθνώς γνωστά. η προσφορά του στην έρευνα
της βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης και των βυζαντινών σπουδών εν γένει εκδηλώνε-
ται μέσα από το πεδίο της μαχόμενης αρχαιολογίας, με την ιδιότητα του επιμελητή Βυ-
ζαντινών αρχαιοτήτων, από το διδακτικό του έργο ως πανεπιστημιακού δασκάλου, που
υπηρέτησε αρχικά ως καθηγητής της Βυζαντινής αρχαιολογίας της φιλοσοφικής σχολής
του αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης και κατόπιν του εθνικού και καποδι-
στριακού Πανεπιστημίου αθηνών, και από το ερευνητικό του έργο στο κέντρο ερεύνης
της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης της ακαδημίας αθηνών, στην οποία εξελέγη
τακτικό μέλος το έτος 2000.
η αφορμή για τον παρόντα τόμο δόθηκε κατά την εκδήλωση της αναγόρευσης του τι-
μωμένου σε αντεπιστέλλοντα εταίρο του κέντρου Βυζαντινών ερευνών του αριστοτελείου
Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης το 2009. στη συνέχεια, ύστερα από εισήγηση του Δ.σ. του
κ.Β.ε., συγκροτήθηκε οργανωτική και επιστημονική επιτροπή για την πραγματοποίηση
του έργου. και οι δύο επιτροπές εργάστηκαν με ζήλο για τη συγκέντρωση και κρίση των
επιστημονικών εργασιών που κατατέθηκαν και παράλληλα για την εξεύρεση πόρων που
απαιτήθηκαν για την έκδοση του αφιερωματικού τόμου.
είμαστε ευτυχείς που, παρά τις καθυστερήσεις, κυρίως για οικονομικούς λόγους, καθώς
ο μεγάλος αριθμός των εργασιών που συγκεντρώθηκαν αύξησε κατά πολύ τον όγκο της
έκδοσης, ανεβάζοντας την αρχικά προβλεπόμενη δαπάνη της, το έργο ολοκληρώθηκε.
η έκδοση θα ήταν αδύνατη χωρίς την ευγενική στήριξη του ιδρύματος ιωάννου φ.
κωστοπούλου, το οποίο εξαρχής ανταποκρίθηκε πρόθυμα στο αίτημά μας και συνέβαλε
συμπληρωματικά στην τελευταία φάση της ολοκλήρωσής της. ευχαριστίες οφείλονται στο
κέντρο Βυζαντινών ερευνών του αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης, που συνέ-
βαλε στην έκδοση στο πλαίσιο των οικονομικών δυνατοτήτων του, καθώς και στο Ίδρυμα
καλυψούς και γρηγορίου γρηγοριάδη που την ενίσχυσε οικονομικά. την ύστατη ώρα
αποφασιστικής σημασίας ήταν η χορηγία του ιδρύματος α. γ. λεβέντη, χάρη στην οποία
ολοκληρώθηκε η έκδοση του αφιερώματος.
θερμές ευχαριστίες οφείλονται στα μέλη της επιστημονικής επιτροπής για τον χρόνο
που αφιέρωσαν, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιστημονική εγκυρότητα των εργασιών,
ανταποκρινόμενη στο κύρος του τιμωμένου.
η εκδοτική αρτιότητα του αφιερώματος οφείλεται στις eκδόσεις kαπόν, γνωστές για
την καλαισθησία και την υψηλή ποιότητά τους, οι οποίες επιπλέον συνέβαλαν και οικο-
νομικά στην έκδοσή του. τους εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες.
τέλος ευχαριστούμε τη Διεύθυνση και τη γραμματεία του ευρωπαϊκού κέντρου Βυ-
ζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων για την παραχώρηση των χώρων κατά τη διάρ-
κεια των εργασιών της επιτροπής και τις διευκολύνσεις που της παρείχαν.
Παραδίδοντας το έργο αυτό στην επιστημονική κοινότητα, αλλά και στο ενδιαφερόμενο
κοινό, εκπληρώνουμε ένα χρέος προς τον άνθρωπο και επιστήμονα που υπηρέτησε με ζήλο
τη βυζαντινή αρχαιολογία και τέχνη και εκπροσώπησε επάξια την ελληνική επιστήμη διεθνώς.

η οργανωτική επιτροπή
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
13 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
νανω Χατζηδακη
18 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ
toy ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟy
ιωακΕιμ α. παπαγγΕΛοσ
24 ΣΥΝΤΟΜΟΓρΑφΙΕΣ – abbreviations
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
25 Le symboLisme de La croix dans L’architecture
reLigieuse et sa fusion avec Les martyria À pLan
centré aux iv e et v e siÈcLes
Jean-Pierre SODini
37 mt carmeL, pythagoras and eLijah’s cave.
context and meaning
aSher OvaDiah
47 Ο ΝΑoΣ ΤΟΥ ΑΓiΟΥ ΣΤΕφaΝΟΥ ΣΤΟΝ «ΠΑΛΙo» ΜΑΝΤΑΜaΔΟ
ΛeΣΒΟΥ. ΜΙΑ ΠρΩΤΗ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΗ
μαρια κ. τσιτιμακη
57 Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΤΟ ΤΗΓΑΝΙ ΤΗΣ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗΣ.
ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟρΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
αγγΕΛικη μΕξια
67 ΣΥΜΒΟΛh ΣΤh ΜΕΛeΤΗ ΤΗΣ ΝΑΟΔΟΜiΑΣ ΣΤhΝ ΚρhΤΗ ΚΑΤa
Τh ΜΕΣΟΒΥζΑΝΤΙΝh ΠΕρiΟΔΟ. ΜΝΗΜΕΙΑΚeΣ ΜΑρΤΥρiΕΣ
Ειρηνη ν. ΘΕοΧαροποΥΛοΥ
79 ΣΤΑΥρΟΕΙΔΕiΣ ΕΓΓΕΓρΑΜΜeΝΟΙ ΝΑΟi ΜΕ ΣΥΝΕΠΤΥΓΜeΝΟ
ΔΥΤΙΚo ΣΚeΛΟΣ
δημhτρησ αΘανασοYΛησ – μιΧaΛησ κaππασ
97 Η χρΟΝΟΛoΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙaΣ ΜΗΤρΟΠoΛΕΩΣ ΣΕρρΩΝ
κωνσταντινοσ τσοΥρησ
107 ΕΠΑΝΕξΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑρχΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ
ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΣΑΝΤΟρΙΝΗΣ
κΛημησ ασΛανιδησ
115 ΠΑρΑΤΗρhΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜoρφΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥh ΤΩΝ
ΑΝΟΙΓΜaΤΩΝ ΤΩΝ θΥρΩΝ ΣΤΗ ΒΥζΑΝΤΙΝΗ ΑρχΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
σταYροσ μαμαΛοYκοσ
127 the epirote ΙΝput in the architecture of byZantine
macedonia and of serbia around 1300
Slobodan ĆurčiĆ
141 ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑρΙΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩρΓΙΟΥ
ΟΜΟρφΟΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΟρΙΑ.
ΑρχΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΗ
ΕΥαγγΕΛια ΧατζητρΥφωνοσ
155 Ο ΝΑoΣ ΤΟΥ ΑΓiΟΥ ΙΩaΝΝΗ ΑρΓeΝΤΗ ΣΤΟΝ ΠΑΛΙo
ΚΑΤΑρρaΚΤΗ ΤΗΣ χiΟΥ
OΛγα Βaσση
165 Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΒΥζΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΣΤΑ ΣΕρΒΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟζΑΝΗΣ
πασΧaΛησ ανδροYδησ – μαρiζα τσιaπαΛη
173 h ΝΑΟΔΟΜiΑ ΣΤa ΜΕΣΑΙΩΝΙΚa χΩρΙa ΤΗΣ χiΟΥ
ΧαρaΛαμποσ μποYρασ
ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
181 ΑρΤΑ. ΤΟ ΒΥζΑΝΤΙΝΟ ΤΕΜΠΛΟ ΤΗΣ ΒΛΑχΕρΝΑΣ 273 Η «ΟΙΚiΑ ΤΟΥ ΜaρΚΟΥ ΑiΛΙΟΥ ΣΑΒ(Ε)ΙΝΙΑΝΟy» ΣΤΗΝ ΚΩ:
ΒαρΒαρα παπαδοποΥΛοΥ ΠρΩΤΗ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΗ
Ερση μπροΥσκαρη

ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ 285 eΝζΩΔΗ ΚΛΗΜΑΤiΔΑ ΜΕ φΟiΝΙΚΑ. ψΗφΙΔΩΤh ΠΑρaΣΤΑΣΗ

ΑΠo ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΤΗρΙΑΚh ΒΑΣΙΛΙΚh ΤΗΣ «ΠΛΑΤΕiΑΣ
193 ΜΕΤΑΛΛΙΚΟΙ ΣΤΑΥρΟΙ ΤΗΣ ΠρΩΙΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗΣ ΣΙΝΤρΙΒΑΝiΟΥ» ΣΤΗ θΕΣΣΑΛΟΝiΚΗ
ΒΥζΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕρΙΟΔΟΥ ΣΕ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ μΕΛiνα παϊσiδοΥ
φΛωρα καραγιαννη
295 an earLy christian compLex with mosaic fLoors
205 ΑΝΑΓΛΥφΑ ΜΕΤΑΛΛΙΚΑ ΕΙΚΟΝΙΔΙΑ ΒΥζΑΝΤΙΝΩΝ χρΟΝΩΝ at aghia KyriaKi, Livanates coast, phthiotis.
ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Π. & Α. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ new evidence of a fLourishing centre
κωνσταντινοσ σκαμπαΒιασ geOrge KaKavaS

213 ΒΥζΑΝΤΙΝΑ ΜΟΛΥΒΔΟΒΟΥΛΛΑ 303 ΤΟ ψΗφΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΤΟΙχΟΥ ΣΤΟn ΝΑΟ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ θρΑΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤρΙΟΥ
νικοσ ζηκοσ αριστοτΕΛησ μΕντζοσ

ΠΟΙΚΙΛΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
223 oi ΚΑΝΤΑΚΟΥζΗΝΟΙ ΣΤΗ ΣΕρΒΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΝΕΣ toΥΣ 311 particuLarities of byZantine art of the 1070s to 1080s
Gojko SuboTiĆ (gospeLs at the nationaL Library in athens, cod. 57)
Olga POPOva
233 Ο ΑΓΙΟΣ ΑχΙΛΛΙΟΣ ΚΑΙ Η ΛΑρΙΣΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕρΗΣ ΑρχΑΙΟΤΗΤΑΣ:
ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑρχΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΑρΤΥρΙΕΣ (ΠρΟΤΑΣΗ ΓΙΑ 321 ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ syn. gr. 225 ΤΟΥ ΙΣΤΟρΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΜΟΣχΑΣ.
ΜΙΑ ΔΙΑφΟρΕΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟyΠΟΛΗ – ΜΥΣΤρaΣ – aΓΙΟΝ oρΟΣ (;) – ΜoΣχΑ
οΛγα καραγιωργοΥ ροδονικη ΕτζΕογΛοΥ – elina DOBrYnina

247 Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤρΙΟΣ ΩΣ ΣΤρΑΤΙΩΤΗΣ ΕΚΤΟΣ θΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ:

ΔΥΟ ΕΜφΑΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΙΚΗ ΟΔΟ ΤΩΝ ΠρΟΣΚΥΝΗΤΩΝ EΠΙΓΡΑΦΙΚΗ
σταΥροσ γ. γοΥΛοΥΛησ
331 ΤΑ ΠρΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤa ΤΟ s(ex) ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚeΣ ΕΠΙΓρΑφeΣ
257 ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΟ: ΤΩΝ χρΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ χρΟΝΩΝ
Η ΑΛΛΗΛΟΕξΑρΤΗΣΗ ΔΥΟ ΙΣΤΟρΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ γΕωργιοσ ΒΕΛΕνησ
μαρια ι. καζαμια-τσΕρνοΥ

267 ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤὴ ΒΥζΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ Τh ΔΥΤΙΚΗ ΠΑρΑΔΟΣΗ:

Τὸ ΕΣΩΤΕρΙΚΟ ΣΠΙΤΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤh ΒΕΝΕΤΙΑ (17ΟΣ ΑΙ.)
ΧρΥσα μαΛτΕζοΥ
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
341 the choir of saints in the middLe byZantine
monumentaL decoration. the evidence of the
9th–11th century waLL-paintings in cappadocia
anna ZaKharOva

347 perception de L’héritage byZantin dans Les peintures

muraLes découvertes sous Le duomo de sienne
lYDie haDermann-miSguich

357 ΟΙ ΤΟΙχΟΓρΑφΙΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩρΓΙΟΥ ΤΟΥ ΣΑΚΚΑ

ΣΤΗ ΓΙΑΛΟΥΣΑ, ΕΠΑρχΙΑΣ ΑΜΜΟχΩΣΤΟΥ, ΣΤΗΝ ΚΥΠρΟ
μαρια παναγιωτιδη-κΕσισογΛοΥ

367 ΛΗΣΤΗΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ (;) 481 aΓΙΟΣ ΓΕΩρΓΙΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΩ ΛΑψΙΣΤΑ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ.
ΒασiΛησ κατσαρOσ ΠΑρΑΤΗρΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΤΟΙχΟΓρΑφΙΕΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1508
μΥρτaΛη αΧΕιμaστοΥ-ποταμιaνοΥ
377 ΤΟ ΑΣΚΗΤΑρΙΟ ΤΩΝ «ΑΓΙΩΝ» ΣΤΗΝ ΠΕρΙΟχΗ ΔΕΛΒΙΝΑΚΙΟΥ
ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ. ΠρΩΤΕΣ ΠΑρΑΤΗρΗΣΕΙΣ ΣΕ ΕΝΑ ΑΓΝΩΣΤΟ 491 La composition absidaLe À Bălineşti et ses
ΒΥζΑΝΤΙΝΟ ΣΥΝΟΛΟ composantes hymnographiques mariaLes
ιωαννησ π. ΧοΥΛιαρ Á σ athanaSSiOS SemOglOu

389 Η θΕΟΤΟΚΟΣ Χωρα τοῦ αΧωρητοῦ
ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΔΗΜΗΤρΙΟ ΣΤΗ ΜΠΟΜΠΟΣΤΙΤΣΑ ΤΗΣ ΚΟρΙΤΣΑΣ
ΚΑΙ ΤΟ φΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΟχΙΤΗ
ιωαννησ ΒιταΛιωτησ
399 the painter Leontios the deacon. a contribution to
the worK of a 14th-century cypriot painter
chara KOnStantiniDi – neKtariOS ZarraS
407 ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓρΑφΙΚo ΠρoΓρΑΜΜΑ ΤΟΥ ΚΑθΟΛΙΚΟy
ΤΗΣ ΜΟΝhΣ ΠΕρΙΒΛeΠΤΟΥ ΣΤΟΝ ΜΥΣΤρa ΚΑΙ
ΤΟ ζhΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΤhΤΟρΑ
μΕΛiτα ΕμμανοΥhΛ
417 Η ΤΟΙχΟΓρΑφΙΚh ΔΙΑΚoΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟy ΤΗΣ ΠΑΝΑΓiΑΣ
ΣΤΟ χΩρΙo ΜeρΩΝΑΣ ΑΜΑρiΟΥ: ΝeΑ ΣΤΟΙχΕiΑ
μαρια μπορμποΥδακη
503 the waLL-paintings in the apse of the church
of st theodosia at oLympoi on chios
nafSiKa PanSelinOu
509 Η ΔΕΥΤΕρΗ φΑΣΗ ΤΩΝ ΤΟΙχΟΓρΑφΙΩΝ (1560) ΤΟΥ ΝΑΟΥ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤρΙΟΥ ΤΗΣ ΑΙΑΝΗΣ ΚΟζΑΝΗΣ
ιωακΕιμ α. παπαγγΕΛοσ
517 ΠΑρΑΤΗρhΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΤΟΙχΟΓρΑφiΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝhΣ ΑΣΤΕρiΟΥ
ιωaννα στοΥφh-ποΥΛημeνοΥ
527 ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕξΑΝΔρΟΣ ΣΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ.
ΙΕρΟ-ΚΟΣΜΙΚΟΣ χΩρΟΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΥζΑΝΤΙΟ
δημητριοσ δ. τριανταφΥΛΛοποΥΛοσ

429 h ΣφΑΓh ΤΩΝ ΝΗΠiΩΝ ΣΤΗ ΛΙΤh ΤΟΥ ΠρΟφhΤΗ ΗΛiΑ

θΕΣΣΑΛΟΝiΚΗΣ
μαρiα καμποYρη-ΒαμΒοYκοΥ

441 ΠΑρΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕρΑΣ ΠΑρΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ρΟΔΟ

(13ΟΣ ΑΙ. – Π. 1500)
ιωαννα μπιΘα

457 angeLs with instruments of the passion around the

virgin in the apse. a LocaL phenomenon in serbian art
BraniSlav tODić

465 Fresques sur la Façade orientale des églises

À Kastoria. une pratique Byzantine inconnue
niKOlaOS SiOmKOS

473 ΜΟΝh ΤΗΣ ΚΟΙΜhΣΕΩΣ ΤΗΣ θΕΟΤoΚΟy ΣΤΗ

ΜΟΛΥΒΔΟΣΚΕΠΑΣΤΟ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙρΟ
ΕΥΘΥμιοσ ν. τσιγαριδασ
ΕΙΚΟΝΕΣ
539 ΑΓΙΟΣ ΓΕΩρΓΙΟΣ ο πολιβαριοτης.
ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ a La «maniera cypria» ΣΤΗΝ ΠΑΤΜΟ
αγγΕΛικη κατσιωτη

547 ΑΜφΙΓρΑΠΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΜΕ ΠΑρΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΟΔΗΓΗΤρΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΠΕΤρΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΥ
αναστασια τοΥρτα

557 ΕΙΚΟΝΑ ΑΠΟΚΑθΗΛΩΣΗΣ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΠρΟΔρΟΜΟΥ ΣΕρρΩΝ

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΠΑΝΑΠΑΤρΙΣΜΟ ΤΗΣ
ΕΥαγγΕΛια παπαΘΕοφανοΥσ-τσοΥρη

567 paLaioLogan icons in tuscany

michele Bacci

577 ΕΝΑΣ ΣΠΑΝΙΟΣ ΑΓΙΟΣ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ: Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ

φΙΛΗΜΩΝ ΕΚ ΤΩΝ ΕΒΔΟΜΗΚΟΝΤΑ
κωνσταντια κΕφαΛα

585 ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΕ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΣΤΟρΙΑ. ΣχΟΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑρΑΤΗρΗΣΕΙΣ
αγγΕΛικη στρατη

593 eiKoneΣ ΜΕ ΣΚΗΝΕΣ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

ΣΤΗΝ ΚΕρΚΥρΑ. ΑΓΝΩΣΤΑ ΕρΓΑ ΤΟΥ ΜΙχΑΗΛ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ
αγγΕΛικη σταΥροποΥΛοΥ

605 h ΕΙΚoΝΑ ΤΗΣ ΒΑϊΟφoρΟΥ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕiΟ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟyΛΟΥ.

ΜΙΑ ΕΠΑΝΕξeΤΑΣΗ
νανω Χατζηδaκη

617 ΜΙΑ (ΣχΕΔΟΝ) ΑΓΝΩΣΤΗ ΚρΗΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ

ΜΑρΤΙΝΟΥ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ petit paLais ΤΟΥ ΠΑρΙΣΙΟΥ
ιωaννα Χριστοφορaκη

629 Η ΕΙΚoΝΑ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥhΛ ΤζaΝΕ ΜΕ ΤΟΝ aΓΙΟ ΙΩaΝΝΗ

ΤΟΝ ΠρoΔρΟΜΟ ΚΑΙ ΣΚΗΝeΣ ΤΟΥ ΒiΟΥ ΤΟΥ
ΣΤΟ ΚρΑΝiΔΙ ΑρΓΟΛiΔΑΣ (1646)
μαρiα αγρeΒη

639 Η ΠρΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΣΤΕφΑΝΟΥ

ΤζΑΝΚΑρΟΛΑ ΚΑΙ ΤΑ φΛΑΜΑΝΔΙΚΑ ΤΗΣ ΠρΟΤΥΠΑ
γιaννησ ρηγοποΥΛοσ

649 ΕΙΚoΝΑ ΤΟΥ ζΩΓρaφΟΥ ΙΕρΟΜΟΝaχΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤiΝΟΥ

(18ΟΣ ΑΙ.) ΜΕ ΠΑρaΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤoΛΩΝ ΠeΤρΟΥ ΚΑΙ
ΠΑyΛΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΟχh ΤΟΥ ΠρΩΙΜΟΥ ΔΙΑφΩΤΙΣΜΟy
ΧρΥσανΘη μαΥροποYΛοΥ-τσιοYμη

655 Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠρΟΣΚΥΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΤΙΜΙΑΣ ΑΛΥΣΕΩΣ

ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΕΤρΟΥ ΔΙΑ χΕΙρoΣ ΙΕρΕΩΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ (1735)
αρΧιμ. σιΛασ κοΥκιαρησ

661 ΕΝΥΠΟΓρΑφΑ ΕρΓΑ ΜΙχΑΗΛ ΤΟΥ θΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΣ

ΣΤΗΝ ΕΝ ΚΥΠρΩ ΜΟΝΗ ΚΥΚΚΟΥ
στΥΛιανOσ πΕρδiκησ

667 Η ΛΙΤΑΝΕΙΑ «ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΣΩΤΗρΟΣ» ΣΤΟ ΚΑΛΛΙΠΑΔΟ

ζΑΚΥΝθΟΥ. ΜΙΑ ΠΕρΙΠΤΩΣΗ ΣΥΝθΕΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
αικατΕρινη π. δΕΛΛαπορτα
 4
1. 1965: Κατασκήνωση στὶς ὄχθες τοῦ Ταυρωποῦ κατὰ τὴν διάρκεια ἐργασιῶν στὴν
Ἐπισκοπὴ Εὐρυτανίας.
2. 2004: Στὴν Ζωοδόχο Πηγὴ Δερβενοσάλεσι.
3. 1981: Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μὲ τὴν ἐπιμελήτρια τῆς ἕδρας τῆς
Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας Ἄννα Τσιτουρίδου.
4. 1969: Συντήρηση τῶν τοιχογραφιῶν τῆς Ἐπισκοπῆς Μάστρου. Ἐπάνω ὁ συντη-
ρητὴς Τάκης Ἀλιφραγκῆς καὶ ὁ ζωγράφος-συντηρητὴς Πέτρος Καράγιαννης. Κάτω
ὁ ἐπιμελητὴς Π. Βοκοτόπουλος.
1

2 3

5 6

5. 2006: Στὸν Ἁϊ-Μιχαήλη στὸ Bουνὸ στὴν Κορακιάνα Κερκύρας.

6. 2014: Στὴν Παναγία τῆς Κοσίνας, κοντὰ στὴν Πρεμετή.
7. Στὸ Παλιὸ Φάληρο τὸ 1932.

12
ΠΑΝΑγΙΩΤΗΣ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ

o Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, γιος του επιχειρηματία λεωνίδα Βοκοτόπουλου από τη σύρο

και της νότας μαντζούνη από την τρίπολη, γεννήθηκε στην αθήνα το 1930. από
τα νεανικά του χρόνια έδειξε αυξημένο ενδιαφέρον για τα μεσαιωνικά μνημεία της
ελληνικής υπαίθρου, τα οποία γνώρισε ως πεζοπόρος στις εκδρομές του «ελ- 7
ληνικού ορειβατικού συνδέσμου» και της «υπαιθρίου ζωής». στη συνέχεια,
αποσπώμενος από την οικογενειακή επιχειρηματική παράδοση, αποφάσισε
να αφιερωθεί στη μελέτη της βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης. απέ-
κτησε το πτυχίο της φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου αθηνών, με
εξέχοντες καθηγητές τους Διονύσιο ζακυθηνό, αναστάσιο ορλάνδο και
νικόλαο κοντολέοντα, και προσερχόμενος τον Δεκέμβριο του 1964 στον
δύσκολο τότε διαγωνισμό της αρχαιολογικής υπηρεσίας, επρώτευσε μεταξύ
των συνυποψηφίων του για τις θέσεις των επιμελητών βυζαντινών αρχαιοτήτων.
Προηγουμένως είχε υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία στο ναυτικό.
o Βοκοτόπουλος ανέπτυξε ωστόσο πολύ ενωρίτερα πολλαπλή και συνεχή δραστηριότητα,
για τον εντοπισμό και τη μελέτη των καταλοίπων του βυζαντινού πολιτισμού με κατ’ επιλογήν
δάσκαλο τον μανόλη Χατζηδάκη. Ήδη το 1961 είχε εντοπίσει άγνωστες βυζαντινές τοιχογρα-
φίες στην ανάφη και δεκάδες μεταβυζαντινές εικόνες στη θήρα, σίκινο, φολέγανδρο και
αμοργό. το 1962 σε αποστολή στην κέρκυρα, κατέγραψε πάνω από 500 εικόνες και επεσήμανε
άγνωστες βυζαντινές τοιχογραφίες στο νησί. το 1963–1964, συμμετείχε ως επιστημονικός συ-
νεργάτης στην προετοιμασία της θʹ εκθέσεως του συμβουλίου της ευρώπης «Βυζαντινή τέχνη –
τέχνη ευρωπαϊκή» (ζάππειον μέγαρον, απρίλιος–ιούνιος 1964) με σημαντική συμβολή στη
σύνταξη λημμάτων του καταλόγου καθώς και στη συγκρότηση του φωτογραφικού αρχείου.
Πρωτοδιορίστηκε το 1965 ως επιμελητής, στην 5η Περιφέρεια Βυζαντινών αρχαιοτήτων,
η οποία τότε περιελάμβανε, εκτός από την Ήπειρο, την αιτωλία, την ακαρνανία και τα νησιά
του ιονίου. τον μάιο του 1973 παραιτήθηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία, όπου επανήλθε
τον φεβρουάριο του 1975 και υπηρέτησε στην ίδια εφορεία έως το 1976. στα γιάννινα συν-
δέθηκε με τη συνάδελφό του ιουλία κουλειμάνη (†1995), τότε επιμελήτρια κλασικών αρχαι-
οτήτων με λαμπρή σταδιοδρομία στη συνέχεια, την οποία παντρεύθηκε το 1968 και
απέκτησαν τρία παιδιά: τον λεωνίδα, την Έλλη και τον φίλιππο.
στη διάρκεια της άσκησης των καθηκόντων του στην εφορεία, ο Βοκοτόπουλος επέβλεψε
την αναστήλωση και ανέδειξε δεκάδες άγνωστα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία, τα
οποία παρουσίασε συστηματικά στις δημοσιεύσεις του στα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου
καθώς και σε εξειδικευμένες μελέτες σε γνωστά επιστημονικά περιοδικά. στη διάρκεια της θη-
τείας του, μελέτησε διεξοδικά την ελάχιστα έως τότε γνωστή ναοδομία της Δυτικής στερεάς
ελλάδος και της ηπείρου από το τέλος του 7ου έως τον 10ο αιώνα, και κατέληξε στην κλασική
πλέον δημοσίευση (θεσσαλονίκη 1975, βʹ έκδοση 1992), η οποία αποτελεί έως σήμερα την
πλέον σημαντική συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής των βυζαντινών ναών όχι μόνον της
περιοχής, αλλά και γενικότερα του ελλαδικού χώρου σε αυτή την περίοδο. οι έρευνές του επε-
κτάθηκαν με ανασκαφές στην παλαιοχριστιανική βασιλική της αγίας σοφίας στον μύτικα
ακαρνανίας και στην Παντάνασσα φιλιππιάδας, ημιερειπωμένο ναό του 13ου αιώνα με πλού-
σιο γλυπτό και τοιχογραφημένο διάκοσμο, ο οποίος αποκαλύφθηκε και αποκαταστάθηκε με
τις εργασίες που συνεχίστηκαν τα επόμενα έτη υπό την αιγίδα της αρχαιολογικής εταιρείας
(Παντάνασσα Φιλιππάδος, σειρά αρχαίοι τόποι και μουσεία της ελλάδος αρ. 30, 2007) ενώ ανα-
μένεται η πλήρης δημοσίευση της ανασκαφής.
στο διάστημα αυτό ο Βοκοτόπουλος ασχολήθηκε επίσης με την επισήμανση, καταγραφή
και επίβλεψη της συντήρησης δεκάδων εικόνων στη ζάκυνθο, στην Άρτα, στα ιωάννινα και

13
 8 9
8. 1971, Ἰωάννινα: Ὁ Π. Βοκοτό-
πουλος μὲ τὸν γιό του Λεωνίδα.
9. 1976, Ἰωάννινα: Ὁ Π. Βοκοτό-
πουλος μὲ τὴν σύζυγό του καὶ τὴν
κόρη του Ἕλλη.

κυρίως στην κέρκυρα, όπου η μελέτη τους κατέληξε στην έκδοση του ογκώδους επιστημονικού
καταλόγου Εικόνες της Κερκύρας (αθήνα 1990). στο σημαντικό αυτό βιβλίο δημοσιεύονται 136
άγνωστα ή λίγο γνωστά έργα, ταξινομημένα χρονολογικά και με εισαγωγικά κεφάλαια, όπου
παρουσιάζονται συνοπτικά και κριτικά τα δεδομένα της έρευνας.
ο Βοκοτόπουλος συνδέθηκε ιδιαίτερα με τη φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου θεσ-
σαλονίκης, όπου το 1975 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή. εξελέγη έκτακτος (1976)
και στη συνέχεια τακτικός καθηγητής Βυζαντινής αρχαιολογίας (1980) και εδίδαξε έως το
1987, όταν δέχθηκε τιμητική μετάκληση στην αντίστοιχη έδρα του Πανεπιστημίου αθηνών,
όπου δίδαξε έως την αποχώρησή του, λόγω συνταξιοδότησης, το 1997. στο διάστημα αυτό ση-
μαντική ήταν η συμβολή του, ως μέλος του Διοικητικού συμβουλίου, στο Ίδρυμα μελετών
Χερσονήσου του αίμου και στο κέντρο Διαφυλάξεως αγιορειτικής κληρονομίας, ενώ γενικό-
τερη αναγνώριση της συμβολής του έγινε με την αναγόρευσή του σε αντεπιστέλλοντα εταίρο
του κέντρου Βυζαντινών ερευνών του Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης το 2009 (Βυζαντινά 30,
2010, σ. 501–514). Έχει επίσης εκλεγεί ξένος εταίρος της σερβικής ακαδημίας επιστημών
και τεχνών (2007) και αναγορευθεί επίτιμος διδάκτωρ του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου θρά-
κης (2010). σημαντική ήταν η συμβολή του στο Πανεπιστήμιο αθηνών, όπου μαζί με τον νίκο
οικονομίδη ανέλαβε την πρωτοβουλία για την ίδρυση και τη λειτουργία του μεταπτυχιακού
Βυζαντινού σεμιναρίου όπου συμμετείχαν και οι καθηγητές αθανάσιος κομίνης και σπύρος
τρωιάνος. το έτος 2000 εξελέγη τακτικό μέλος της ακαδημίας αθηνών και από τότε διευθύνει
το κέντρο Έρευνας της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης, όπου συνεχίζει το έργο της
επεξεργασίας και δημοσίευσης του συντάγματος των Βυζαντινών τοιχογραφιών που είχε ξε-
κινήσει ο μανόλης Χατζηδάκης. Παράλληλα ως υπεύθυνος του γραφείου των δημοσιευμάτων,
προώθησε την έκδοση αξιόλογων μελετών.
τα δημοσιεύματα του Βοκοτόπουλου είναι πολυάριθμα όπως φαίνεται και στον κατάλογο
που ακολουθεί. η ακρίβεια των περιγραφών, οι εύστοχες παρατηρήσεις οι οποίες στηρίζονται
σε ευρύτατη γνώση των έργων και των πηγών, μαζί με την απέριττη διατύπωση και τη λιτότητα
του ύφους, αποτελούν καίριο γνώρισμα των εργασιών του. οι μελέτες του καλύπτουν πλήθος
τομέων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης ενώ επεκτείνονται έως
την ιστορία, την αγιολογία και την επιγραφική. εκτός από τη θεμελιώδη εργασία του για την
αρχιτεκτονική των ναών της Βορειoδυτικής ελλάδος, και πλήθος άλλων δημοσιευμάτων για
τη ναοδομία, μεγάλος αριθμός μελετών του αφορά στη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική, όπου
ξεχωρίζουν τα άρθρα του για αδημοσίευτες τοιχογραφίες του 11ου αιώνα σε ναούς της κέρ-
κυρας. με άλλες δημοσιεύσεις συνέβαλε στη μελέτη άγνωστων ή λίγο γνωστών στην έρευνα

14
βυζαντινών χειρογράφων, από τις οποίες ξεχωρίζει η ωραία έκδοση του καταλόγου των εικο-
νογραφημένων χειρογράφων της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης των ιεροσολύμων (2002).
Περισσότερες είναι οι μελέτες του για βυζαντινές και μεταβυζαντινές φορητές εικόνες στις
οποίες αφιέρωσε δύο βιβλία (Εικόνες της Κερκύρας, αθήνα 1990, και Βυζαντινές Εικόνες, εκδοτική
αθηνών, 1993), τα οποία έχουν γίνει απαραίτητο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο μελετητή.
σε πλήθος άρθρων του παρουσίασε εικόνες της κρητικής σχολής, όπου ξεχωρίζουν οι μελέτες
του για άγνωστα ή παραγνωρισμένα έργα μεγάλων ζωγράφων όπως του μιχαήλ Δαμασκηνού,
του γεωργίου κλόντζα, του μάρκου Βαθά, του ιερεμία Παλλαδά, του Βίκτωρος και του εμ-
μανουήλ τζάνε. μελέτησε επίσης εικόνες άλλων εργαστηρίων της Βορειοδυτικής ελλάδος και
των ιονίων νήσων, ενώ σημαντικές είναι και οι μελέτες του για ζητήματα εικονογραφίας. η
επιστημονική δραστηριότητά του επεκτάθηκε σε ολόκληρη την ηπειρωτική και νησιωτική ελ-
λάδα, καθώς και σε πολλά εκτός ελλάδος κέντρα όπου εντόπισε και στη συνέχεια δημοσίευσε
μεγάλο αριθμό βυζαντινών και μεταβυζαντινών έργων: άγνωστες βυζαντινές τοιχογραφίες και
κρητικές εικόνες στην κέρκυρα και στα ιόνια, βυζαντινές εικόνες στην κύπρο και στα πα-
τριαρχεία της αλεξάνδρειας και των ιεροσολύμων, κρητικές εικόνες στην ιταλία και στην αλ-
βανία, στην πρώην γιουγκοσλαβία, στη ρουμανία και στη ρωσία, αδημοσίευτα χειρόγραφα
στο σινά, στη μυτιλήνη, στη μονή της αγίας λαύρας των καλαβρύτων, στην οξφόρδη, και
στην Πατριαρχική Βιβλιοθήκη των ιεροσολύμων.
αφοσιωμένος ερευνητής ο Βοκοτόπουλος, αναζητώντας ακατάπαυστα βυζαντινά κατά-
λοιπα κάθε είδους και εποχής, ως ανθεκτικός πεζοπόρος, εκτίμησε ταυτόχρονα τις αξίες της
ελληνικής υπαίθρου. φωτογραφίζοντας ανελλιπώς μνημεία και τοπία, αποτύπωνε την εικόνα
μιας ελλάδας που εξαφανίζεται. Πολύτιμα τεκμήρια οι εκδόσεις του με τις φωτογραφίες του
αγίου Όρους (2008) και των απέραντων τοπίων της ορεινής ηπείρου (2011).
ο Παναγιώτης Βοκοτόπουλος κέρδισε από πολύ ενωρίς την εκτίμηση από συναδέλφους
και μαθητές του στην ελληνική και στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, τόσο για το πολύ-
πλευρο έργο του, που προσφέρει σε όλους μας έγκυρη και αξιόπιστη γνώση, όσο και για την
ευθύτητα που χαρακτηρίζει την προσωπικότητά του. οξύνους, ολιγόλογος και αφοπλιστικά
ειλικρινής, ταύτισε τον σχεδόν ασκητικό προσωπικό του βίο με την επιστημονική του δράση,
ιδιαίτερα μετά την απώλεια της αλησμόνητης ιουλίας.
ας του ευχηθούμε να μακροημερεύει και να οδοιπορεί ακαταπόνητος συνεχίζοντας το
έργο του με την ίδια επιμονή και τον ίδιο ενθουσιασμό.
νανω ΧατζηΔακη

10 11

10. 1948, Μονὴ Λογγοβάρδας Πάρου:

Μὲ τὸν ἡγούμενο γέροντα Φιλόθεο
Ζερβάκο καὶ τὸν ἁρχιμανδρίτη
Ἱερόθεο Παραμάνη.
11. 1968, Ἀθήνα: Mὲ τοὺς
ζωγράφους-συντηρητὲς Νίκο
Κάϊλα (ἁριστερά) καὶ Πέτρο
Καράγιαννη (στὸ κέντρο).

15
12 13

12. 2006: Ἀπονομὴ παρασήμου ἁπὸ τὸν Πρέσβυ τῆς Ἰταλίας Gianpaolo Scarante. 13. 1993: Στὸ Βατικανὸ μὲ τὸν πάπα Ἰωάννη Παῦλο τὸν Βʹ.

14 15

14. 1991: Ἐπίδοση τοῦ βραβείου τῆς Ἀκαδημίας γιὰ τὸ βιβλίο Εἰκόνες τῆς Κερκύ- 15. 2007: Μὲ τοὺς Προέδρους τῆς Αὐστρίας Dr. Heinz Fischer καὶ τῆς Ἑλλάδος
ρας ἁπὸ τὸν πρόεδρο ναύαρχο Ἰωάννη Τούμπα. Δίπλα του ὁ Μ. Μανούσακας. Κάρολο Παπούλια.

16 17

16. 2007: Ἀπονομὴ βραβείου τῆς Ἀκαδημίας στὸν Ὁμότιμο Καθηγητὴ τοῦ 17. Ἐπίδοση στὴν Ραχὴλ Καπὸν βραβείου τῆς Ἀκαδημίας ποὺ ἁπενεμήθη στὸν
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γιῶργο Δεσπίνη. καθηγητὴ Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη.

16
 18
18. 2007: Μὲ τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν Χριστόδουλο καὶ τὸν Ἔξαρχο τοῦ
Παναγίου Τάφου Ἀρχιεπίσκοπο Γεράσων Θεοφάνη. Στὸ κέντρο ὁ ἁκαδημαϊκὸς
Μενέλαος Παλλάντιος.
19. 2004: Στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν μὲ τὸν καθηγητὴ Jean-Pierre Sodini.
17
19
20. Τὸ Προεδρεῖο τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, γιὰ τὸ ἔτος 2007: Ὁ ἁντιπρόεδρος
Κωνσταντῖνος Δρακᾶτος, ὁ Γραμματεὺς ἐπὶ τῶν πρακτικῶν Ἀπόστολος Γεωργιά-
δης, ὁ πρόεδρος Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, ὁ Γενικὸς Γραμματεὺς Νικόλαος
Ματσανιώτης καὶ ὁ Γραμματεὺς ἐπὶ τῶν δημοσιευμάτων Βασίλειος Πετράκος.
20
 ΚΑΤΑΛΟγΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ toy ΠΑΝΑγΙΩΤΟΥ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟy
σΥντομογραφιΕσ
ΑΑΑ Ἀρχαιολογικὰ Ἀνάλεκτα ἐξ Ἀθηνῶν
ΑΔ Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον
ΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik
ΠΑΑ Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν
ΠΑΕ Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
α´. αΥτοτΕΛη δημοσιΕΥματα
1. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἀρχιτεκτονικὴ εἰς τὴν Δυτικὴν Στερεὰν Ἑλλάδα καὶ τὴν
Ἤπειρον ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 7ου μέχρι τοῦ τέλους τοῦ 10ου αἰῶνος. θεσσα-
λονίκη, 1975. Δευτέρα ἔκδοσις: θεσσαλονίκη, 1992.
ΒιΒλιΟκΡιΣiΕΣ: H. bardikian, Badma-Panasiragan Hantes, 1975, 4 (71),
230. ch. delvoye, Byzantion, Xlvi, 1976, 526–527. J. gill, s.J., Eastern
Churches Review, viii, 1976, 95–96. a. H. s. megaw, Journal of Hellenic
Studies, 97, 1977, 237–238. a. meksi, Monumentet, 1/1982, 174–177.
κ. μπόνης, Θεολογία, 44, 1978, 412–413. Χ. μπούρας, Ἀρχιτεκτονικὰ
Θέματα, 10, 1976, 30. u. Peschlow, Byzantinische Zeitschrift, 70, 1977,
388–390. P. soustal, JÖB, 26, 1977, 341–342. N. P. Ševčenko, Speculum,
liii, 1978, 200–201. P. yannopoulos, Revue d’Histoire Ecclésiastique,
73, 1978, 365–367. ***, Revue des Études Byzantines, 35, 1977, 318.
2. Εἰκόνες τῆς Κερκύρας. Ἀθήνα, 1990.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΕΣ: k. czerwenka-Papadopoulos, JÖB, 43, 1993, 494–497.
ch. delvoye, Byzantion, lXi, 1991, 550–554.
3. Ἡ κρητικὴ ζωγραφικὴ τὸν 16ο αἰώνα. Ἀθήνα, 1993. Δεύτερη ἔκδοση:
Ἀθήνα, 1998.
4. Βυζαντινὲς εἰκόνες. Ἀθήνα, 1995.
4α. Ἰταλικὴ μετάφραση τῆς εἰσαγωγῆς: l’icona bizantina. Percorsi
del sacro. Icone dai musei albanesi, milano, 2002, 14–25.
5. Μικρογραφίες τῶν βυζαντινῶν χειρογράφων τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύ-
μων. Ἀθῆναι – Ἱεροσόλυμα, 2002.
5α. Byzantine Illuminated Manuscripts of the Patriarchate of Jerusalem.
athens and Jerusalem, 2002.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΕΣ: vasiliki tsamakda, Byzantinische Zeitschrift, 97, 2004, 636–
638. P. yannopoulos, Byzantion, lXXiv, 2004, 306. i. spatharakis, JÖB,
55, 338–339. b. Fonkič, Montfaucon, 1, 2007, 543–544.
6. Τὸ θεῖον πάθος σὲ πίνακα τοῦ Γεωργίου Κλόντζα. Ἀθήνα, 2005.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIA: Δελτίον Διοικήσεως Ἐπιχειρήσεων, 46, τεῦχος 368, Ἰαν.–
φεβ. 2008, 148.
7. Παντάνασσα Φιλιππιάδος. Ἀθῆναι, 2007 (Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις
Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, ἀρ. 251. Ἀρχαῖοι τόποι καὶ μουσεῖα τῆς
Ἑλλάδος, 30).
8. Ἅγιον Ὄρος. Φωτογραφίες 1956–2001. θεσσαλονίκη, 2008.
9. Ἤπειρος. Ἕνα φωτογραφικὸ ὁδοιπορικό. θεσσαλονίκη, 2011.
10. Ἡ Μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στὸ Φανάρι. Συμβολὴ στὴν μελέτη τῆς
ἀρχιτεκτονικῆς τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου. Ἀθήνα, 2012.
Β´. μΕΛΕτΕσ σΕ πΕριοδικα, πρακτικα σΥνΕδριων και
σΥΛΛογικοΥσ τομοΥσ
1. αἱ τοιχογραφίαι τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου Ἀνάφης. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, Β΄,
1960–61, 183–194.
2. sur la date de fondation de la laure du stylos. Byzantion, XXXvi,
1966, 213–216.
3. λάτρος. Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, λε΄, 1966–67, 69–106.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΑ: Β. σταυρίδης, Γρηγόριος Παλαμᾶς, 55, 1972, 183–184.
18
4. συμβολὴ εἰς τὴν μελέτην τῶν μονοχώρων ναῶν μετὰ δύο κογχῶν
ἱεροῦ. Χαριστήριον εἰς Ἀναστάσιον Κ. Ὀρλάνδον, Δ΄, Ἀθῆναι, 1967–68,
66–74.
5. Περὶ τὴν χρονολόγησιν τοῦ ἐν κερκύρᾳ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἰάσωνος
καὶ σωσιπάτρου. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ε΄, 1966–69, 149–174.
6. Ἅγιος Δημήτριος Ἤλιδος. ΑΔ, 24, 1969, α΄, 203–211.
7. Ἡ βυζαντινὴ τέχνη στὰ Ἑπτάνησα. Κερκυραϊκὰ Χρονικά, Xv, 1970,
148–180.
8. Fresques du Xie siècle à corfou. Cahiers Archéologiques, XXi, 1971,
151–180.
9. οἱ τοιχογραφίες τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἰάσωνος καὶ σωσιπάτρου.
Δελτίον Ἀναγνωστικῆς Ἑταιρείας Κερκύρας, 8, 1971, 116–123.
10. κεφάλαιο “arta”, Alte Kirchen und Klöster Griechenlands. κολωνία,
1972, 135–161.
11. Παρατηρήσεις ἐπὶ τῆς Παναγίας τοῦ μπρυώνη. ΑΔ, 28, 1973, α΄,
159–168.
12. Ἕνα ἄγνωστο χειρόγραφο τοῦ κωδικογράφου Ἰωάσαφ καὶ οἱ μι-
κρογραφίες του: τὸ ψαλτήριο christ church arch. W. gr. 61. ΔΧΑΕ,
περ. Δ΄, η΄, 1975–76, 179–195.
13. Ἡ χρονολογία τοῦ ψαλτηρίου γρηγορίου 157. Ἑλληνικά, 29,
1976, 353–356.
14. Παρατηρήσεις στὴν λεγομένη βασιλικὴ τοῦ Ἁγίου νίκωνος. Πρα-
κτικὰ Α΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν, Β΄, ἐν Ἀθήναις,
1976–1978, 273–282.
15. τὰ ἐπίτιτλα ἑνὸς τετραευαγγέλου τῆς “Ὁμάδος τῆς νικαίας”.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, θ΄, 1977–79, 133–139.
16. μιὰ πρώιμη κρητικὴ εἰκόνα τῆς Βαϊοφόρου στὴν λευκάδα.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, θ΄, 1977–79, 309–321.
17. the concealed course technique: Further examples and a few re-
marks. JÖB, 28, 1979, 247–260.
18. Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου μηνᾶ στὸ μονοδένδρι τοῦ ζαγορίου. Ἐκκλη-
σίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση, 1, Ἀθήνα, 1979, 111–120.
19. Διορθωτικὰ στὶς ἐπιγραφὲς μερικῶν εἰκόνων τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ
μουσείου τῆς σόφιας. Ἑλληνικά, 31, 1979, 497–502.
20. the role of constantinopolitan architecture during the middle
and late byzantine period. JÖB, 31/2, 1981 (=XVI. Internationaler
Byzantinistenkongress. Akten, i/2), 551–573.
21. τὸ λάβαρο τοῦ φραγκίσκου μοροζίνι στὸ μουσεῖο correr τῆς
Βενετίας. Θησαυρίσματα, 18, 1981, 268–275.
22. Παρατηρήσεις σὲ εἰκόνες τοῦ Ἐμμανουὴλ τζάνε. Πεπραγμένα τοῦ
Δ΄ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Β΄, Ἀθήνα, 1981, 17–22.
23. Ὁ ναὸς τοῦ Παντοκράτορος στὸ μοναστηράκι Βονίτσης. ΔΧΑΕ,
περ. Δ΄, ι΄, 1980–1981, 357–377.
24. οἱ μεσαιωνικοὶ ναοὶ τῆς θεσσαλονίκης καὶ ἡ θέση τους στὰ πλαί-
σια τῆς βυζαντινῆς ναοδομίας. Ἡ Θεσσαλονίκη μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύ-
σεως, θεσσαλονίκη, 1982, 97–110.
25. icônes de michel damaskinos à corfou. Byzantion, liii, 1983,
36–51.
26. a propos de l’influence de la peinture crétoise sur la gravure
serbe du 16e siècle. Balkan Studies, 24, 1983, 675–680.
27. Ἡ χρονολογία τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ Ξένου Διγενῆ στὰ Ἀπάνω
φλώρια σελίνου. ΑΑΑ, Xvi, 1983, 142–145.
28. τρεῖς σταυρόσχημοι ναοὶ στὴν περιοχὴ τῆς Βόνιτσας. ΑΑΑ,
Xvii, 1984, 100–114.
29. Δύο μεγάλες Δεήσεις στὴν κέρκυρα. Βυζαντινά, 13, 1985 (Δώρημα
στὸν Ἰωάννη Καραγιαννόπουλο), 391–414.
 ΚΑΤΑ ΛΟ ΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙ ΕΥ ΜΑΤΩ Ν
30. μιὰ ἰδιότυπη μορφὴ ὀκτάπλευρου τρούλλου. Πελοποννησιακά, 16,
1985–86 (Φίλιον Δώρημα εἰς τὸν Τάσον Ἀθ. Γριτσόπουλον), 233–236.
31. μιὰ ἄγνωστη κρητικὴ εἰκόνα στὸ σεράγεβο. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ιΒ΄,
1984, 383–397.
32. Ὁ ναὸς τῆς Παναγίας στὴν Πρεβέντζα τῆς Ἀκαρνανίας. Βυζάν-
τιον. Ἀφιέρωμα στὸν Ἀνδρέα Ν. Στράτο, Ἀθῆναι, 1986, ι, 251–275.
33. κρητικὲς ἐπιδράσεις στὴν κυπριακὴ ζωγραφικὴ τοῦ 16ου αἰώνα.
Πρακτικὰ τοῦ Β΄ Διεθνοῦς Κυπριολογικοῦ Συνεδρίου (Λευκωσία, 20–25 Ἀπρι-
λίου 1982), Β΄, λευκωσία, 1986, 587–590.
34. Ἑπτὰ κρητικὲς εἰκόνες τοῦ 17ου αἰ. Ἀμητός. Τιμητικὸς τόμος γιὰ
τὸν καθηγητὴ Μ. Ἀνδρόνικο, θεσσαλονίκη, 1986, 133–144.
35. Ἰδιομορφίες στὴν διακόσμηση τῶν κερκυραϊκῶν τέμπλων. Κε-
φαλληνιακὰ Χρονικά, 5, 1986 ( Ἀφιέρωμα στὸν Ἀκαδημαϊκὸ Διονύσιο Ἀ. Ζα-
κυθηνό), 149–156.
36. Ἡ κέρκυρα σ᾿ ἕνα ὁδοιπορικὸ τοῦ 1470 καὶ ἡ Παναγία ἡ Δημο-
σιάνα. Δελτίον τῆς Ἰονίου Ἀκαδημίας, 2, 1986 ( Ἀφιέρωμα στὴ μνήμη Λίνου
Πολίτη), 351–355.
37. Ἕνα ἄγνωστο τρίπτυχο τοῦ γεωργίου κλόντζα. Πεπραγμένα τοῦ Ε΄
Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Β΄, Ἡράκλειο κρήτης, 1986, 64–74.
38. Δύο εἰκόνες τοῦ ζωγράφου Ἀγγέλου. Φίλια ἔπη εἰς Γεώργιον Μυ-
λωνᾶν, Β΄, Ἀθῆναι, 1987, 410–414.
39. church architecture in thessaloniki in the 14th century. remarks
on the typology. L’art de Thessalonique et des pays balkaniques et les cou-
rants spirituels au XIVe siècle, Recueil des rapports du IVe Colloque serbo-
grec, Belgrade 1985, belgrade, 1987, 107–116.
40. οἱ μικρογραφίες ἑνὸς κρητικοῦ χειρογράφου τοῦ 1600. ΔΧΑΕ,
περ. Δ΄, ιγ΄, 1985–86, 191–207.
41. la scuola iconografica cretese e le iconi dell’eparchia di Piana
degli albanesi. Oriente Cristiano, XXvii. 2–3, 1987, 42–57.
42. οἱ δεσποτικὲς εἰκόνες τοῦ Βίκτωρος στὴν μονὴ φιλοσόφου.
Πρακτικὰ τοῦ Γ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν, Ἀθήνα,
1987–1988, 241–251.
43. l’évangile illustré de mytilène. Studenica et l’art byzantin autour de
l’année 1200, belgrade, 1988, 377–382.
44. Ἁγία Παρασκευὴ τοῦ Δράκου. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ιΔ΄, 1987–1988,
49–59.
45. Ἡ πλίνθινη ἐπιγραφὴ τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στὸ φα-
νάρι τῆς Ἠπείρου. Ἑλληνικά, 39, 1988, 164–167.
46. Ἡ βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ ἀρχιτεκτονικὴ στὴν Χερσόνησο τοῦ
αἵμου τὸν 10ο αἰώνα. Κωνσταντῖνος Ζ΄ ὁ Πορφυρογέννητος καὶ ἡ ἐποχή του,
Β΄ Διεθνὴς Βυζαντινολογικὴ Συνάντηση, Δελφοί, 22–26 Ἰουλίου 1987,
Ἀθήνα, 1989, 185–216.
47. κερκυραϊκὲς ἀναθηματικὲς εἰκόνες. Δελτίον Ἀναγνωστικῆς Ἑται-
ρείας Κερκύρας, 22, 1988, 31–40.
48. Παρατηρήσεις στὶς βυζαντινὲς τοιχογραφίες τῆς μονῆς τοῦ
Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ θεολόγου στὴν Πάτμο. Πρακτικά, Ἱ. Μονὴ Ἁγ.
Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου. 900 χρόνια ἱστορικῆς μαρτυρίας (1088–1988), Πά-
τμος, 22–24 Σεπτεμβρίου 1988, Ἀθήνα, 1989, 193–202.
49. Ὁ τρίκογχος ναὸς τοῦ Ἁγίου νικολάου στὸ Πλατάνι τῆς Ἀχαΐας.
Ἁρμός. Τιμητικὸς τόμος στὸν Καθηγητὴ Ν. Κ. Μουτσόπουλο, 1, θεσσαλο-
νίκη, 1990, 383–405.
50. κρητικὲς εἰκόνες στὴν κεφαλληνία. Κεφαλονιά, ἕνα μεγάλο μουσεῖο.
Ἐκκλησιαστικὴ τέχνη, 1, Περιοχή Κραναίας, Ἀργοστόλι, 1989, 213–218.
51. οἱ μικρογραφίες τοῦ τετραευαγγέλου γ τῆς Ἰακωβατείου Βιβλιο-
θήκης ληξουρίου. Πρακτικὰ τοῦ Ε΄ Διεθνοῦς Πανιονίου Συνεδρίου, 3,
Ἀργοστόλι, 1991, 97–113.
51α. Ἀναδημοσίευση μὲ ἀγγλικὴ μετάφραση στὸν συλλογικὸ τόμο
γ. μοσχοπούλου (ἐκδ.), Κεφαλονιά, ἕνα μεγάλο μουσεῖο. Ἐκκλησιαστικὴ
τέχνη, 2, Ἀργοστόλι, 1994, 209–215.
52. οἱ εἰκόνες μηνολογίου τοῦ μεγάλου μετεώρου. Εὐφρόσυνον. Ἀφιέ-
ρωμα στὸν Μανόλη Χατζηδάκη, 1, Ἀθήνα, 1991, 78–89.
53. encore deux icônes envoyées de russie par arsène d’elassone.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ιϚ΄, 1991–1992, 167–170.
19
54. la peinture byzantine au mont-athos. Mount Athos and the Euro-
pean Community, thessaloniki, 1993, 133–171.
55. Βυζαντινὴ ναοδομία. Ψηφιδωτὰ καὶ βυζαντινὲς τοιχογραφίες.
εἰκόνες. Βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ τέχνη στὴν Κέρκυρα, κέρκυρα, 1994,
28–35, 61–66, 81–156.
56. οἱ εἰκόνες τῆς κερκύρας. Ὁ περίπλους τῶν εἰκόνων. Κέρκυρα, 14ος–
18ος αἰώνας, Ἀθήνα, 1994, 40–49.
56α. the icons of corfu. Icons itinerant. Corfu, 14th–18th century,
athens, 1994, 40–49.
56β. le icone di corfù. Il periplo delle icone. Corfù, XIV–XVIII secolo,
atene, 1994, 40–49.
57. τρεῖς εἰκόνες τοῦ 15ου αἰώνα στὴν ζάκυνθο. Θυμίαμα στὴ μνήμη
τῆς Λασκαρίνας Μπούρα, Ἀθήνα, 1994, 347–352.
58. Ἡ εἰκόνα τοῦ εὐαγγελισμοῦ στὸ Δημοτικὸ μουσεῖο τῆς vicenza.
Ροδωνιά. Τιμὴ στὸν Μ. Ἰ. Μανούσακα, ρέθυμνο, 1994, α΄, 97–105 (Πρβλ.
ἀριθ. 74).
59. le triptyque d’osimo. JÖB, 44, 1994 ( Ἀνδριάς. Herbert Hunger zum
80. Geburtstag), 431–438.
60. Παρατηρήσεις στὸν ναὸ τοῦ σωτῆρος κοντὰ στὸ γαλαξείδι.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ιζ΄, 1993–1994, 199–210 (Πρβλ. ἀριθ. 106).
61. Ἡ εὕρεση καὶ Ὕψωση τοῦ τιμίου σταυροῦ στὴν κρητικὴ ζω-
γραφική. Ἀντίφωνον. Ἀφιέρωμα στὸν Καθηγητὴ Ν. Β. Δρανδάκη, θεσσα-
λονίκη, 1994, 257–265 (Πρβλ. ἀριθ. 70).
62. Ἐπιγραφικὰ σύμμεικτα ἀπὸ τὴν Ἀλβανία. Φηγός. Τιμητικὸς τόμος
γιὰ τὸν Καθηγητὴ Σωτήρη Δάκαρη, Ἰωάννινα, 1994, 391–402.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΑ: Oriente Cristiano, XXXvi.1–2, 71–72.
63. Ὁ βυζαντινὸς ναὸς τῆς Ὀλύνθου. Διεθνὲς Συμπόσιο Βυζαντινὴ Μα-
κεδονία 324–1430 μ.Χ., θεσσαλονίκη, 1995, 45–56.
64. Note sur les fresques de Zacharie dospevskij à la laure de saint-
sabbas. Problemi na Izkustvoto, 28, 1995/2, 27–30.
65. two unpublished illuminated manuscripts in athens. Byzantine
East, Latin West. Art-Historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann,
Princeton, 1995, 465–467.
66. Ἡ εἰκονογράφηση τοῦ κανόνος εἰς Ψυχορραγοῦντα στὸ Ὡρο-
λόγιον 295 τῆς μονῆς λειμῶνος. Σύμμεικτα, 9, 1994 (Μνήμη Δ. Ἀ. Ζα-
κυθηνοῦ, μέρος Πρῶτο), 95–114.
67. Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδος. a. alpago Novello – g.
dimitrokallis, Ἡ βυζαντινὴ τέχνη στὴν Ἑλλάδα, Ἀθήνα, ἄ.ἔ. (1995), 81–91.
67α. l’architettura bizantina nella grecia occidentale di terraferma.
a. alpago Novello – g. dimitrokallis, L’arte bizantina in Grecia, milano,
1995, 79–89.
68. local schools in middle and late byzantine architecture. Byzan-
tium. Identity, Image, Influence, copenhagen, 1996, 500–505.
69. οἱ βυζαντινὲς εἰκόνες καὶ ὁ ρόλος τους στὰ μοναστήρια. Τάσεις
τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ. 9ος–20ὸς αἰῶνες, Ἀθήνα, 1996, 205–219.
70. Ἡ εἰκονογραφία τῆς εὑρέσεως καὶ τῆς Ὑψώσεως τοῦ τιμίου
σταυροῦ στὴν κρητικὴ ζωγραφική. Πεπραγμένα τοῦ Ζ΄ Διεθνοῦς Κρη-
τολογικοῦ Συνεδρίου, ρέθυμνο, 1995, Β1, 133–141 (Πρβλ. ἀριθ. 61).
71. an icon of saint mercurius slaying Julian the apostate. Muzej na
Makedonija. Zbornik, N. s., 2, 1996, Srednovekovna Umetnost, 137–147.
72. museums and collections of byzantine and Post-byzantine art
in greece. Balkan Studies, 37.2, 1996, 207–234.
73. michele greco: Ἕνας ἄγνωστος ζωγράφος τῆς διασπορᾶς. Θη-
σαυρίσματα, 27, 1997, 139–144.
74. une icône de l’annonciation au musée municipal de vicence. Zo-
graf, 23, 1993–94, 89–93 (Πρβλ. ἀριθ. 58).
75. Ἡ τέχνη κατὰ τὴν μεσοβυζαντινὴ περίοδο (8ος–12ος αἰ.). Ἡ
τέχνη στὴν ἐποχὴ τοῦ “Δεσποτάτου”. Ἤπειρος. 4000 χρόνια ἑλληνικῆς
ἱστορίας καὶ πολιτισμοῦ, Ἀθήνα, 1997, 196–197, 224–237.
75α. art in epirus during the middle byzantine Period (eighth–
twelfth centuries). art under the “despotate” of epirus. Epirus. 4000
Years of Greek History and Civilization, athens, 1997, 196–197, 224–237.
76. μνημειακὴ ζωγραφικὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, 11ος–19ος αἰώνας.
Θησαυροὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, θεσσαλονίκη, 1997, 33–38.
 ΚΑΤΑ ΛΟ ΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙ ΕΥ ΜΑΤΩ Ν
76α. monumental Painting on mount athos, 11th–19th c. Treasures
of Mount Athos, Thessaloniki, 1997, 33–38.
77. Note sur l’icône de la vierge Portaïtissa. Zograf, 25, 1996, 27–30
(Πρβλ. ἀριθ. 95).
78. τέσσερις ἰταλοκρητικὲς εἰκόνες. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, ιθ΄, 1996–1997,
81–95.
79. τὸ δωδεκάορτο τοῦ τέμπλου τῆς μονῆς φιλοσόφου στὴν γορτυνία.
Ἡ ἐκστρατεία τοῦ Morosini καὶ τὸ “Regno di Morea”, Ἀθήνα, 1998, 193–199.
80. a propos de l’icône de saint théodose du musée Historique de
moscou. Zograf, 26, 1997, 127–131.
81. Δύο παλαιολόγειες εἰκόνες στὰ Ἱεροσόλυμα. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κ΄,
1998, 291–307.
82. οἱ δεσποτικὲς εἰκόνες τῆς μονῆς Χοζοβιωτίσσης. Φῶς Κυκλαδικόν.
Τιμητικὸς τόμος στὴ μνήμη τοῦ Νίκου Ζαφειρόπουλου, Ἀθήνα, 1999, 360–
366.
83. three thirteenth-century icons at moutoullas. Medieval Cyprus.
Studies in Art, Architecture and History in Memory of Doula Mouriki,
Princeton, 1999, 161–177.
84. οἱ φορητὲς εἰκόνες τῆς κεφαλληνίας. Κεφαλληνιακὰ Χρονικά, 8,
1999, 43–71.
85. Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου γεωργίου στὴν σταμνά. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κα΄,
2000, 17–25.
86. l’icona della vergine odighitria nel duomo di isernia. un’opera
ignota di markos bathàs. Byzantino-Sicula iii. Miscellanea di scritti in
memoria di Bruno Lavagnini, Palermo, 2000, 335–343.
87. church architecture in the despotate of epirus: the Problem of
influences. Zograf, 27, 1998–1999, 79–92.
88. Δύο ἄγνωστα φύλλα τριπτύχου τοῦ γεωργίου κλόντζα ἢ τοῦ
ἐργαστηρίου του. Ἐνθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, Ἡράκλειο,
2000, 91–105.
89. the Heirs of the graeco-roman world, 9. byzantium, 9.3. cul-
tural achievement, m. a. al-bakhit, l. bazin, s. m. cissoko (ἐκδ.), Hi-
story of Humanity. Scientific and Cultural Development, IV. From the Seventh
to the Sixteenth Century, Paris – london – New york, 2000, 186–194.
90. Panagitsa. a byzantine chapel in methana. b. borkopp – th.
steppan (ἐπιμ.), Λιθόστρωτον. Studien zur byzantinischen Kunst und Ge-
schichte. Festschrift für Marcell Restle, stuttgart, 2000, 313–323.
91. church architecture in greece during the middle byzantine Pe-
riod. Perceptions of Byzantium and Its Neighbors (843–1261), New york,
2000 (The Metropolitan Museum of Art Symposia), 154–167.
92. a propos de l’évangéliaire No 105 de chilandar. Huit siècles du
monastère de Chilandar. Histoire, vie spirituelle, littérature, art et architec-
ture, beograd, 2000, 675–679.
93. εἰκονογραφικὲς παρατηρήσεις στὸ στιχηράριον σινᾶ 1234.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κΒ΄, 2001, 87–101.
94. composite icons. e. Haustein-bartsch – N. chatzidakis (ἐπιμ.),
Greek Icons. Proceedings of the Symposium in Memory of Manolis Chatzi-
dakis in Recklinghausen, 1998, athens – recklinghausen, 2000, 5–10,
79–82 (Πρβλ. ἀριθ. 103).
95. Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας Πορταΐτισσας τῆς Ἱερᾶς μονῆς τῶν
Ἰβήρων. Ἅγιον Ὄρος. Φύση-Λατρεία-Τέχνη, θεσσαλονίκη, 2001, Β΄, 81–
87 (Πρβλ. ἀριθ. 77).
96. Ἡ ναοδομία στὴν περιοχὴ τῆς Ἄρτας κατὰ τὸν 13ο αἰ. Σκουφᾶς,
ιΒ΄, 2001, τεῦχος 93, 4–13.
97. Ἄγνωστα ἔργα τοῦ Ἱερεμία Παλλαδᾶ. Πεπραγμένα Η΄ Διεθνοῦς
Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Β1, Ἡράκλειο, 2000, 95–105.
98. remarks on a cretan icon of the sixteenth century. Il contributo
veneziano nella formazione del gusto dei Greci (XV–XVII sec.), Βενετία,
2001, 143–146.
99. Βυζαντινὰ εἰκονογραφημένα χειρόγραφα τοῦ Πατριαρχείου Ἱερο-
σολύμων. ΠΑΑ, 76Β΄, 2001, 241–260.
100. Δύο πιθανὰ ἔργα τοῦ μάρκου μπαθᾶ. Ζητήματα μεταβυζαντινῆς
ζωγραφικῆς στὴ μνήμη τοῦ Μανόλη Χατζηδάκη, Ἀθήνα, 2002, 35–50.
101. remarks on the typology of middle byzantine churches in mace-
20
donia. J. burke – r. scott (ἐπιμ.), Byzantine Macedonia. Art, Architec-
ture, Music and Hagiography, melbourne, 2001, 13–19.
102. Funzioni e tipologia delle icone. t. velmans (ἐπιμ.), Il viaggio
dell’icona. Dalle origini alla caduta di Bisanzio, μιλάνο, 2002 (Jaca
book), 109–149, 230–234.
102α. Fonctions et typologie des icônes. t. velmans (ἐπιμ.), Le grand
livre des icônes. Des origines à la chute de Byzance, μιλάνο, 2002 (Hazan),
109–150, 230–234.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΑ: H. Papastavrou, Byzantion, lXXiv, 2004, 558–559.
102β. ikonen – Funktion und typologie. t. velmans (ἐπιμ.), Ikonen.
Ursprung und Bedeutung, στουτγάρδη, 2002 (belser verlag), 109–149,
229–233.
102γ. l’icona bizantina. Percorsi del sacro. Icone dai Musei Albanesi.
electa, 2002, 14–25.
103. σύνθετες εἰκόνες. μιὰ πρώτη καταγραφή. Σῆμα Μενελάου Παρ-
λαμᾶ, Ἡράκλειο, 2002, 299–319 (Πρβλ. ἀριθ. 94).
104. Ἕνα ἄγνωστο μηνολόγιο μὲ εἰκονογραφημένα ἀρχικά: Ὁ κῶδιξ
56 τῆς μονῆς λειμῶνος. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κΔ΄, 2003, 171–183.
105. εἰσαγωγικὸ κείμενο. Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Διονυσίου. Οἱ τοιχογραφίες
τοῦ Καθολικοῦ, Ἅγιον Ὄρος, 2003, 19–27.
106. Ὁ ναὸς τῆς μεταμορφώσεως τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ στὸ γαλα-
ξείδι. Τὸ Γαλαξείδι ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως σήμερα. Πρακτικὰ Πρώτου Ἐπι-
στημονικοῦ Συνεδρίου. Γαλαξείδι, 29–30 Σεπτεμβρίου 2000, Ἀθήνα, 2003,
61–66 (Πρβλ. ἀριθ. 60).
107. demons, reptiles and the devil in representations of the bap-
tism. v. ruggieri – l. Pieralli (ἐπιμ.), Εὐκοσμία. Studi miscellanei per il
75o di Vincenzo Poggi S.J., soveria mannelli, 2003, 617–624.
108. Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν κατὰ τὸν πόλεμο. ΠΑΑ, 77Β΄, 2002, 381–
402.
109. byzantine art at kythera. Venezia e Cerigo. Atti del Simposio Inter-
nazionale, Venezia, 6–7 dicembre 2002, venezia, 2003, 49–71 (Πρβλ.
ἀριθ. 113).
110. remarks on the iconography of st. cyril of alexandria and of
st. John damascene in cretan Painting. Post-Byzantine Art in Balkans,
Zbornik Matice Srpske za Likovne Umetnosti, 32–33, 2003, 31–33 (Πρβλ.
ἀριθ. 112).
111. σχόλια στὸν πλίνθινο διάκοσμο τῶν ἀετωμάτων μερικῶν βυζαν-
τινῶν ναῶν. Μεσαιωνικὴ Ἤπειρος. Πρακτικὰ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου
( Ἰωάννινα, 17–19 Σεπτεμβρίου 1999), Ἰωάννινα, 2001 [2004], 49–61.
112. remarks on the iconography of st. cyril of alexandria and of
st. John damascene in Paintings of the cretan school. Arte medievale,
n. s., ιι.2, 2003, 2, 113–115 (Πρβλ. ἀριθ. 110).
113. Ἡ Βυζαντινὴ τέχνη στὰ κύθηρα. Νόστος, 2, Ἀθήνα, 2003, 67–
95 (Πρβλ. ἀριθ. 109).
114. i manoscritti bizantini illustrati della moni limonos di lesbo. a.
iacobini (ἐκδ.), Bisanzio, la Grecia e l’Italia. Atti della giornata di studi sulla
civiltà artistica bizantina in onore di Mara Bonfioli, Università di Roma “La
Sapienza”, 22 novembre 2002, roma, 2003, 33–44 (Πρβλ. ἀριθ. 144).
115. remarks on church architecture of the tenth to thirteenth
centuries in southern albania. 2000 Years Church Art and Culture in
Albania. Papers of the International Simposium. Tirana, 16–18 November
2000, tirana, 2005, 149–170.
115α. shënime për arkitekturën kishtare nga shek. X në shek. Xiii
në shqipërinë e Jugut. 2000 Vjet Art dhe kulturë Kishtare në Shqipëri.
tiranë, 2003, 139–158.
116. Ἡ ἀμφίγραπτη εἰκόνα τῆς Παναγίας λαγκαδιώτισσας στὸ Ἄνω
γερακαρίον. ΣΤ΄ Διεθνὲς Πανιόνιο Συνέδριο. Ζάκυνθος, 23–27 Σεπτεμβρίου
1997, Πρακτικά, Ἀθήνα, 2004, 521–533.
117. an iconographical Unicum: saint gregory Palamas trampling
barlaam and akindynos. Kulturno Nasledstvo, 28–29, 2002–2003,
103–106 (Πρβλ. ἀριθ. 135).
118. Ἡ εἰκόνα τοῦ νικολάου ρίτζου στὸ σεράγεβο. εἰκονογραφικὲς
παρατηρήσεις. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κστ΄, 2005, 207–225.
 ΚΑΤΑ ΛΟ ΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙ ΕΥ ΜΑΤΩ Ν
119. before venice: monumental art in corfu in the eleventh and
twelfth century. c. maltezou – g. ortalli (ἐπιμ.), Venezia e le Isole
Ionie, venezia, 2005, 3–19.
120. iconografia e stile nel bacino mediterraneo e nei balcani. t. vel-
mans (ἐπιμ.), Le icone. Il viaggio da Bisanzio al ’900, milano, 2005 (Jaca
book), 35–98.
120α. iconographie et style des icônes dans le bassin méditerranéen
et les balkans. t. velmans (ἐπιμ.), Icônes. Le monde orthodoxe après By-
zance, μιλάνο, 2002 (Hazan), 35–98.
120β. iconografia y estilo en la cuenca mediterránea y en los bal-
canes. t. velmans (ἐπιμ.), El icono. De la caída de Bizancio al siglo XX,
bilbao, 2005 (ediciones mensajero), 35–98.
121. some opus sectile floor panels from Pantanassa near Philippias
(epirus), Travaux et Mémoires, 15, 2005 (Mélanges Jean-Pierre Sodini),
221–227.
122. Ὁ καποδίστριας καὶ τὰ ἀρχαῖα. Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανε-
πιστήμιο Ἀθηνῶν. Ἐπίσημοι Λόγοι, 33Β΄, 2000–2003, Ἀθήνα, 2005,
1147–1153.
123. Ἡ θρησκευτικὴ ζωγραφικὴ στὴν Ἀλβανία ἀπὸ τὸν 10ο ἕως τὸν
19ο αἰώνα. Εἰκόνες ἀπὸ τὶς Ὀρθόδοξες Κοινότητες τῆς Ἀλβανίας, θεσσα-
λονίκη, 2006, 18–25.
ΒΙΒΛΙΟΚρΙΣIΑ: Analecta Bollandiana, 125, 2007, 228 (F.d.v.)
124. Ἕνα τρίπτυχο τέχνης γεωργίου κλόντζα στὸ Βουκουρέστι.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κζ΄, 2006, 335–352.
125. the miniatures of a Palaeologan New testament at the Hagia
lavra monastery near kalavryta. P. armstrong (ἐπιμ.), Ritual and Art:
Byzantine Essays for Christopher Walter, london, 2006, 106–121 (Πρβλ.
ἀριθ. 134).
126. le corpus de la Peinture monumentale byzantine: bilan et Per-
spectives. Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Stu-
dies. London, 21–26 August, 2006. i, 147–151.
127. une rare catégorie d’icônes: les icônes despotiques doubles.
Σοφία. Sbornik statei po iskusstvu Vizantii i Drevnei Rusi v čest’ A. I. Ko-
meča, moskva, 2006, 589–594.
128. Ἡ ἀκτινοβολία τῆς ζωγραφικῆς τῆς θεσσαλονίκης κατὰ τὴν
μέση καὶ Ὕστερη βυζαντινὴ περίοδο. Χριστιανικὴ Θεσσαλονίκη, πόλις
συναντήσεως Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως. Πρακτικὰ ΙΑ΄ Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ
Συμποσίου. Ἱερὰ Μονὴ Βλατάδων, 12–18 Ὀκτωβρίου 1997, θεσσαλονίκη,
2006, 339–368.
129. a Xvi-th century icon of christ with st. John the baptist in
Jerusalem. Κάλαθος. Studies in Honour of Asher Ovadiah (Assaph, 10–
11, 2005–2006), 497–503.
130. Ἡ calcatio στὴν βυζαντινὴ καὶ τὴν μεταβυζαντινὴ τέχνη. ΠΑΑ,
81Β΄, 2006, 127–152.
131. Ἡ τέχνη στὴν Ἤπειρο τὸν 13ο αἰώνα. Ἡ βυζαντινὴ τέχνη μετὰ τὴν
Τετάρτη Σταυροφορία, Ἡ Τετάρτη Σταυροφορία καὶ οἱ ἐπιπτώσεις της. Διεθνὲς
Συνέδριο, Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, 2–12 Μαρτίου 2004, Ἀθήνα, 2007, 47–56.
132. Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν καὶ τὸ Βυζάντιο. ΠΑΑ, 82Β΄, 2007, 1–26.
133. Ἑορτασμὸς τῆς ἐπετείου τῆς 25ης μαρτίου 1821. ΠΑΑ, 82γ΄,
2007, 37–39.
134. οἱ μικρογραφίες μιᾶς καινῆς Διαθήκης τῆς μονῆς Ἁγίας λαύ-
ρας. Πρακτικὰ τοῦ Ζ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν, Δ΄,
Ἀθῆναι, 2007, 5–15 (Πρβλ. ἀριθ. 125).
135. μιὰ ἀσυνήθιστη παράσταση τοῦ ἁγίου γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στὴν
Πάτμο. Δωδεκανησιακὰ Χρονικά, κα΄, 2007, 404–410 (Πρβλ. ἀριθ. 117).
136. la miniatura bizantina tra X e Xi secolo: tipologie librarie e in-
dirizzi stilistici. Medioevo: la Chiesa e il Palazzo. Atti del Convegno inter-
nazionale di studi, Parma, 20–24 settembre 2005 (I convegni di Parma, 8),
milano (electa), 2007, 220–227.
137. Ἡ κτιτορικὴ τοιχογραφία στὸ περίστωο τῆς Παντανάσσης φι-
λιππιάδος. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κθ΄, 2008, 73–79.
138. τὸ καθολικὸ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιάδος. Ἡ βυζαντινὴ
Ἄρτα καὶ ἡ περιοχή της. Πρακτικὰ Β΄ Διεθνοῦς Ἀρχαιολογικοῦ καὶ Ἱστορικοῦ
Συνεδρίου. Ἄρτα, 12–14 Ἀπριλίου 2002, Ἀθήνα, 2007, 269–301.
21
139. οἱ Ἕλληνες καὶ οἱ ἀρχαιότητες κατὰ τὴν περίοδο τῆς Παλιγγε-
νεσίας. ΠΑΑ, 82Β΄, 2007, 297–308.
140. Ὁ μεταλλικὸς διάκοσμος τριῶν βυζαντινῶν κωδίκων. Βιβλιοαμ-
φιάστης, 3, 2008 (Τὸ βιβλίο στὸ Βυζάντιο. Βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ βι-
βλιοδεσία. Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συνεδρίου, Ἀθήνα, 13–16 Ὀκτωβρίου 2005),
201–218 (Πρβλ. ἀριθ. 149).
141. Διαδοχὴ τῆς Προεδρίας. λόγος τοῦ ἀποχωροῦντος προέδρου.
ΠΑΑ, 83Β, 2008, 3–11.
142. κυπριακὲς εἰκόνες στὴν Ἀμοργό. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, λ΄, 2009, 225–231.
143. Ἡ μονὴ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου κυψέλης. Β. Παπαδοπούλου
(ἐπιμ.), Ἡ Βυζαντινὴ μονὴ Ἁγίου Δημητρίου στὴν Κυψέλη Νομοῦ Πρεβέζης,
Πρέβεζα, 2007, 7–19.
144. Βυζαντινὰ εἰκονογραφημένα χειρόγραφα τῆς μονῆς λειμῶνος.
Ἀπ. σπανός – Ἀθ. καλαμάτας (ἐπιμ.), Ἱερὰ Μονὴ Λειμῶνος. Ἱστορία-Πα-
λαιογραφία-Τέχνη, Πρακτικὰ Συνεδρίου. Μονὴ Λειμῶνος, 27–30 Σεπτεμβρίου
2001, Ἀθήνα, 2009, 91–110, 274–278 (Πρβλ. ἀριθ. 114).
145. un panorama de la miniatura bizantina de mediados del siglo
X a mediados del siglo Xi. F. d’aiuto (ed.), El «Menologio de Basilio
II», città del vaticano – atenas – madrid, 2008, 27–44.
146. τὸ εὑρετήριο Βυζαντινῶν τοιχογραφιῶν Ἰονίων νήσων. Ἑται-
ρεία Κυθηραϊκῶν Μελετῶν. Η΄ Διεθνὲς Πανιόνιο Συνέδριο. Κύθηρα, 21–25
Μαΐου 2006, κύθηρα, 2009, 151–162.
147. les manuscrits byzantins enluminés du mont athos. Le Mont-
Athos et l’empire byzantin. Trésors de la Sainte Montagne. Petit Palais –
Musée des Beaux-Arts de la Ville de Paris. 10 avril–5 juillet 2009, 65–74.
148. Δύο ἀκόμη «κονίσματα μικρὰ κεφαλὲς» τοῦ Ἐμμανουὴλ τζάνε.
Ψηφίδες. Μελέτες Ἱστορίας, Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης. Στὴ μνήμη τῆς Στέλ-
λας Παπαδάκη-Oekland, Ἡράκλειο, 2009, 275–281.
149. trois reliures byzantines. Mediaeval book centres: local traditions
and inter-regional connections. Proceedings of the International Symposium.
Moscow, 5–7 September 2005, Chrysograph, 3, 2009, 458–476 (Πρβλ.
ἀριθ. 140).
150. l’influence de la peinture de la renaissance dans l’orient or-
thodoxe. le cas de l’école crétoise. GLAS CDX de l’Académie serbe des
sciences et des arts, Classe des sciences historiques, No 14, 2008, 41–53.
151. Διπλὲς δεσποτικὲς εἰκόνες στὴν κρήτη. Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνοῦς
Κρητολογικοῦ Συνεδρίου (Χανιά, 1–8 Ὀκτωβρίου 2006), Β2, Χανιά, 2011,
317–330.
152. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἀρχιτεκτονικὴ στὶς θρακικὲς ἀκτὲς τοῦ εὐξεί-
νου Πόντου. Εἰκόνες ἀπὸ τὶς θρακικὲς ἀκτὲς τοῦ Εὐξείνου Πόντου, θεσσα-
λονίκη, 2011, 27–39.
152α. ecclesiastical architecture on the thracian shores of the black
sea. Icons from the Thracian Coast of the Black Sea, thessaloniki, 2011,
27–39.
153. οἱ τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου νικολάου στὸ λαγοπόδο τῆς ζακύν-
θου, Πελοποννησιακά, λ΄ 1, 2011, 105–126.
154. la peinture dans le despotat d’Épire. Jean-Pierre caillet – Fa-
bienne Joubert, Orient et Occident méditerranéens au XIIIe siècle. Les pro-
grammes picturaux, Paris, 2012, 123–134.
155. οἱ βυζαντινὲς τοιχογραφίες τοῦ Ἁϊ-μιχαήλη στὸ Βουνὸ στὴν
Ἄνω κορακιάνα κερκύρας. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, λΔ΄, 2013, 91–106.
156. Ὁ Ξένος Διγενὴς στὴν Ἤπειρο. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, λε΄, 2014, 143–181.
157. Ἡ παρουσία τῆς 5ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων Ἰωαν-
νίνων στὴν αἰτωλία καὶ Ἀκαρνανία τὸ 1965–1973. Τὸ ἀρχαιολογικὸ
ἔργο τῆς Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων στὴν Αἰτωλοακαρνανία καὶ τὴν
Λευκάδα. Πρακτικὰ Ἡμερίδας, Ναύπακτος, 2 Νοεμβρίου 2013, ναύπα-
κτος, 2014, 23–30.
158. εἰκόνα τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου στὴν μονὴ Ἀπεζανῶν. Μαργαρίται.
Τόμος στὴ μνήμη τοῦ Μανόλη Μπορμπουδάκη (ὑπὸ ἔκδοσιν).
159. Παρατηρήσεις στὸν ναὸ τῆς Παναγίας στὴν κοσίνα. Ἥρως κτί-
στης. Μελέτες ἀφιερωμένες στὸν Χαράλαμπο Μπούρα. Ἐκδόσεις μέλισσα
(ὑπὸ ἔκδοσιν).
 ΚΑΤΑ ΛΟ ΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙ ΕΥ ΜΑΤΩ Ν
γ´. Χρονικα
1. τὸ σκευοφυλάκιον τῆς μονῆς Προυσοῦ. ΑΔ, 21, 1966, Β΄2, 275–283.
1α. Ἀνατύπωση μὲ τὸν τίτλο οἱ καλλιτεχνικοὶ θησαυροὶ τῆς μονῆς
Προυσοῦ. Ἐπετηρίδα Ἑταιρείας Εὐρυτάνων Ἐπιστημόνων, 1, 1990/91,
195–226.
2. Δυτικὸν ζαγόρι. ΑΔ, 21, 1966, Β΄2, 299–315.
3. μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας. ΑΔ, 22, 1967, Β΄2,
325–336.
4. μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἠπείρου. νομὸς Ἄρτης. ΑΔ, 22, 1967, Β΄2,
354–359.
5. μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἰονίων νήσων. ΑΔ, 22, 1967, Β΄2, 371–376.
6. μεσαιωνικὰ μνημεῖα τοῦ μύτικα Ἀκαρνανίας. ΑΑΑ, ι, 1968, 152–
154.
7. μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας. ΑΔ, 23, 1968, Β΄2,
284–285.
8. μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 23, 1968, Β΄2, 299–301.
9. μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἰονίων νήσων. ΑΔ, 23, 1968, Β΄2, 323–324.
10. Βυζαντινὰ καὶ μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας-Ἀκαρνανίας. ΑΔ,
24, 1969, Β΄2, 241–245.
11. Βυζαντινὰ καὶ μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 24, 1969, Β΄2,
255–257.
12. μεσαιωνικὰ Ἰονίων νήσων. ΑΔ, 24, 1969, Β΄2, 280–290.
13. μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας. ΑΔ, 25, 1970,
Β΄2, 299–302.
14. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 25,
1970, Β΄2, 316–319.
15. Βυζαντινὰ καὶ μεσαιωνικὰ μνημεῖα Ἰονίων νήσων. ΑΔ, 25, 1970,
Β΄2, 334–346.
16. νέα στοιχεῖα περὶ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φι-
λιππιάδος. ΑΑΑ, v.1, 1972, 87–98.
17. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1972, 109–113.
18. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος 1972. ΑΑΑ, vi.3, 1973,
402–414.
19. μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας. ΑΔ, 27, 1972
(1977), Β΄2, 440–441.
20. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 27,
1972 (1977), Β΄2, 460–474.
21. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἰονίων νήσων. ΑΔ,
27, 1972 (1977), Β΄2, 497.
22. μεσαιωνικὰ μνημεῖα αἰτωλίας καὶ Ἀκαρνανίας. ΑΔ, 28, 1973
(1977), Β΄2, 394–395, 398–399.
23. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 28,
1973 (1977), Β΄2, 417–418.
24. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος 1976. ΑΑΑ, Χ.2, 1977,
149–168.
25. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 29,
1973–74 (1979), Β΄2, 614–615.
26. Βυζαντινά, μεσαιωνικὰ καὶ νεώτερα μνημεῖα Ἠπείρου. ΑΔ, 31,
1976, Β΄2, 210–217.
27. μεσαιωνικὰ καὶ νεότερα μνημεῖα Ἰονίων νήσων. ΑΔ, 31, 1976,
Β΄2, 233–235.
28. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1977, 149–153.
29. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1979, 121–126.
30. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1980, 34–36.
31. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1981, 79–81.
32. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1982, 91–94.
33. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1983, 84–86.
34. Ἀνασκαφὴ βασιλικῆς Ἁγίας σοφίας μύτικα. ΠΑΕ 1984, α΄, 129–
130.
22
35. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. ΠΑΕ
1984, α΄, 107–108.
36. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. ΠΑΕ
1985, 216.
37. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. ΠΑΕ
1986, 233.
38. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1987, 123–124.
39. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. ΠΑΕ
1987, 267–268.
40. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1988, 94–98.
41. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1989, 169–175.
42. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1990, 160–164.
43. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1991, 169–177.
44. Ἀνασκαφὴ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Παντανάσσης φιλιππιά-
δος. ΠΑΕ 1992, 150–154.
45. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1993, 111–116.
46. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. ΠΑΕ
1993, 151–153.
47. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1994, 117–122.
48. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1996, 211–214.
49. στερέωση ταξιάρχου μιχαὴλ Ἄνω κορακιάνας κερκύρας. Παε
1996, 273–275.
50. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1997, 167–168.
51. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1998, 141–142.
52. Ἀνασκαφὴ Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 1999, 145–146.
53. Ἐργασίες Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 2000, 139–144.
54. Ἐργασίες Παντανάσσης φιλιππιάδος. ΠΑΕ 2001, 109–112.
55. Παντάνασσα φιλιππιάδος. ΠΑΕ 2004, 61–63.
δ´. Λημματα καταΛογων ΕκΘΕσΕων
1. Ἡ βυζαντινὴ τέχνη τέχνη εὐρωπαϊκή [Ἀθῆναι, ζάππειον μέγαρον, 1964],
Ἀθῆναι, 1964: λήμματα 135–136, 141–158, 162, 167–168, 174, 176–
180, 182–186, 188–189, 193–194, 196–201, 203–206, 209–212, 216–
218, 220–222, 225–226, 228, 230–233, 235–237, 239–240, 242–247,
249–250, 253–257, 260–264, 270–271, 277, 284–285, 289, 301, 306–
307, 313, 315, 317–318, 320–321, 324, 327, 329–330, 332, 338–339,
343, 349–350, 358–359, 371, 705, 713–714, 718–719, 721, 725–727.
2. Ἔκθεση γιὰ τὰ ἑκατὸ χρόνια τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
(1884–1984), Ἀθήνα, ἄ.ἔ.: λήμματα 25, 26.
3. Βυζαντινὴ καὶ μεταβυζαντινὴ τέχνη [Ἀθήνα, Παλιὸ Πανεπιστήμιο,
1985–6], Ἀθήνα 1986: λήμματα 131, 133–135, 137, 143, 159, 174.
4. Affreschi e icone dalla Grecia (X–XVII secolo) [Firenze, Palazzo strozzi,
1986], atene, 1986: λήμματα 89–91, 94, 101–102.
5. From Byzantium to El Greco. Greek Frescoes and Icons [london, royal
academy of arts, 1987], athens, 1987: λήμματα 58, 60, 65.
6. East Christian Art [london, bernheimer Fine arts, 1987], london,
1987: 88–95, λῆμμα 74 (τρίπτυχο spada).
7. Holy Image, Holy Space [baltimore, miami, Fort Worth, san Fran-
cisco, cleveland, detroit, 1988–1990], athens, 1988: λῆμμα 68.
8. Venetiae quasi alterum Byzantium. Ἀπὸ τὸν Χάνδακα στὴ Βενετία. Ἑλλη-
νικὲς εἰκόνες στὴν Ἰταλία. 15ος–16ος αἰώνας [μουσεῖο correr, Βενετία],
Ἀθήνα, 1993: 56–61, λῆμμα 11 (εἰκόνα εὐαγγελισμοῦ, vicenza,
museo civico).
9. Μυστήριον μέγα καὶ παράδοξον, Ἀθήνα, 2001: λήμματα 17, 20, 22,
30, 57, 101, 103, 105, 114, 116, 145, 157, 171, 174, 182.
 ΚΑΤΑ ΛΟ ΓΟΣ ΔΗΜΟΣΙ ΕΥ ΜΑΤΩ Ν
Ε´. Λημματα ΕγκΥκΛοπαιδΕιων
1. athos. mosaici e affreschi. Enciclopedia dell’Arte Medievale, ii, roma,
1991, 694–696.
2. athos. miniatura. Enciclopedia dell’Arte Medievale, ii, roma, 1991,
699–702.
Ϛ´. ΒιΒΛιοκρισιΕσ
1. a. embiricos, L’école crétoise dernière phase de la peinture byzantine.
Paris, 1967: Κρητικὰ Χρονικά, 21, 1969, 521–526.
2. στ. Πελεκανίδη, Μελέτες παλαιοχριστιανικῆς καὶ βυζαντινῆς ἀρχαιολο-
γίας. θεσσαλονίκη, 1977: Ἑλληνικά, 32, 1980, 172–177.
3. Helmut καὶ Heide buschhausen, Die illustrierten armenischen Hand-
schriften der Mechitharisten-Congregation in Wien. Βιέννη, 1976: Ἑλλη-
νικά, 32, 1980, 177–180.
4. ν. νικονάνου, Βυζαντινοὶ ναοὶ τῆς Θεσσαλίας ἀπὸ τὸ 10ο αἰώνα ὣς τὴν
κατάκτηση τῆς περιοχῆς ἀπὸ τοὺς Τούρκους τὸ 1393. Ἀθήνα, 1979: Ἑλλη-
νικά, 32, 1980, 376–381.
5. Helmut καὶ Heide buschhausen, Die Marienkirche von Apollonia in
Albanien. Byzantiner, Normannen und Serben im Kampf um die Via Egna-
tia. Βιέννη, 1976: Ἑλληνικά, 35, 1984, 211–216.
6. g. galavaris, The illustrations of the prefaces in Byzantine Gospels.
Βιέννη, 1979: Ἑλληνικά, 36, 1985, 407–409.
7. φ. Πιομπίνου, Ἕλληνες ἁγιογράφοι μέχρι τὸ 1821. 2η ἔκδοση,
Ἀθήνα, 1984: Κρητικὰ Χρονικά, 26, 1986, 307–314.
8. Neil moran, Singers in Late Byzantine and Slavonic Painting. leiden,
1986: Byzantinische Zeitschrift, 82, 1989, 315–318.
9. μ. Χατζηδάκη, Ἕλληνες ζωγράφοι μετὰ τὴν Ἅλωση (1450–1830). 1,
Ἀθήνα, 1987: Κρητικὰ Χρονικά, 28–29, 1988–1989, 411–417.
10. μ. Χατζηδάκη, Ὁ κρητικὸς ζωγράφος Θεοφάνης. Ἅγιον Ὄρος, 1986:
Balkan Studies, 30, 1989, 353–356.
11. th. steppan, Die Athos-Lavra und der trikonchale Kuppelnaos in der
byzantinischen Architektur. münchen, 1995: JÖB, 48, 1998, 401–406.
12. st. Westphalen, Die Odalar Camii in Istanbul. Architektur und Ma-
lerei einer mittelbyzantinischen Kirche. tübingen, 1998: Μακεδονικά, λα΄,
1997–1998, 429–432.
13. r. ousterhout, Master Builders of Byzantium. Princeton, 1999: By-
zantinische Zeitschrift, 94, 2001, 328–331.
14. Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Διονυσίου. Οἱ τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ. Ἅγιον
Ὄρος, 2003: ΠΑΑ, 78, 2003, 131–134.
15. Παύλου μυλωνᾶ, Μονὴ Βατοπεδίου. Ἀθῆναι, 2003: ΠΑΑ, 79, 2004,
163–166.
16. Χ. μπούρας – λ. μπούρα, Ἡ βυζαντινὴ ναοδομία κατὰ τὸν 12ο αἰώνα.
Ἀθήνα 2002: Μνημεῖο καὶ περιβάλλον, 8, 2004, 168–172.
17. Ἱερὰ μητρόπολις κυρηνείας, Ὁδοιπορικὸ στὰ χριστιανικὰ μνημεῖα
τῆς μητροπολιτικῆς περιφερείας Κυρηνείας. Ἄτλαντας μνημείων. λευκωσία,
2006 καὶ Χαράλαμπος Χοτζάκογλου, Τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα στὴν τουρ-
κοκρατούμενη Κύπρο. λευκωσία, 2008: ΠΑΑ, 84, 2009, 29–34.
18. slobodan ćurčić, Architecture in the Balkans. From Diocletian to
Süleyman the Magnificent. yale university Press, New Haven – lon-
don, 2010: Βυζαντινά, 32, 2012, 328–332.
19. Χαράλαμπος μπούρας, Βυζαντινὴ Ἀθήνα 10ος–12ος αἰ. μουσεῖο
μπενάκη. 6ο Παράρτημα, Ἀθήνα, 2010: Βυζαντινά, 32, 2012, 333–
336.
ζ´. Βιογραφικα
1. Ἀνδρέας Ξυγγόπουλος. Φιλόλογος, 22, Ὀκτώβριος 1980, 237–239.
2. στυλιανὸς Πελεκανίδης. Φιλόλογος, 23, Ἰανουάριος 1981, 309–
310.
3. στυλιανὸς Πελεκανίδης. Φιλολογικὸ μνημόσυνο Στυλιανοῦ Πελεκανίδη,
θεσσαλονίκη, 1982, 9–10.
23
4. Ὁ Πολύκαρπος ἄνθρωπος τῆς προσαρμογῆς. Ἀπολύτρωσις (κερκύ-
ρας), ἔκτακτον τεῦχος Ὁ Κερκύρας καὶ Παξῶν Πολύκαρπος 29.6.1967–
25.3.1984, 42.
5. μανόλης Χατζηδάκης. Εὐφρόσυνον. Ἀφιέρωμα στὸν Μανόλη Χατζη-
δάκη, 1, Ἀθήνα, 1991, 3–7.
6. σωτήριος Δάκαρης. Ὁ Μέντωρ, 9, τεῦχος 40, Δεκ. 1996, 252–253.
7. μανόλης Χατζηδάκης (1909–1998). Ἀντί, τεῦχος 656, 12.3.1998,
46–47.
8. Ἡ προσφορὰ τοῦ μανόλη Χατζηδάκη στὴν μελέτη τῆς βυζαντινῆς
καὶ μεταβυζαντινῆς τέχνης. Μνήμη Μανόλη Χατζηδάκη. Ἀκαδημία
Ἀθηνῶν, 23 Φεβρουαρίου 1999, Ἀθήνα, 1999, 10–13.
9. manolis chatzidakis 1909–1998. Per Manolis Chatzidakis. In memo-
riam, roma, 2000, 5–15.
10. τὸ ἔργο τοῦ μανόλη Χατζηδάκη στὴν Ἀρχαιολογικὴ Ὑπηρεσία.
ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κΒ΄, 2001, 26–29.
11. vojislav djurić. Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν. Ἐπί-
σημοι Λόγοι, 31, 2001 (1.9.91–31.8.92), 313–315.
12. νικόλαος Β. Δρανδάκης. Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανεπιστήμιο
Ἀθηνῶν. Ἐπίσημοι Λόγοι, 32, 2001 (1.9.94–31.8.95), 445–446.
13. Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἰουλίας Βοκοτοπούλου. Ἰουλίας Βοκοτο-
πούλου, Ἠπειρωτικὰ καὶ Μακεδονικὰ Μελετήματα, Ἀθῆναι, 2001 (Βιβλιο-
θήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, ἀρ. 198), ι, xiii–xxi.
14. νίκος οἰκονομίδης. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κΔ΄, 2003, 7–10.
15. Jean-Pierre sodini. ΠΑΑ, 79, 2004, 194–196.
16. gojko subotić. ΠΑΑ, 82, 2007, 187–189.
17. Ἄννα μαραβᾶ-Χατζηνικολάου. ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, κθ΄, 2008, 9–12.
18. Ἄννα μαραβᾶ-Χατζηνικολάου. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικῶν
Σπουδῶν, 15, 2008, 461–464.
19. θεόδωρος Παπαδόπουλλος. ΠΑΑ, 84Β΄, 2009, 12–15.
20. Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἀγγελικῆς λαΐου. Ἐκδήλωσις εἰς μνήμην τῆς
Ἀκαδημαϊκοῦ Ἀγγελικῆς Λαΐου (1941–2008), ΠΑΑ, 84Β΄, 2009, 245–250.
21. Jean-Pierre sodini. Cérémonie en l’honneur de l’élection de Jean-Pierre
Sodini à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Jeudi 18 mars 2010.
sorbonne, grand salon du rectorat.
22. γιάννης τσέβλικος (1921–2010). Ὁ Μέντωρ, 23, τεῦχος 97, Ὀκτ.
2010, 145–146.
η´. ΕκΛαϊκΕΥτικα δημοσιΕΥματα
1. κρητικὲς εἰκόνες στὰ Ἑπτάνησα. Ἰονικὴ καὶ Λαϊκὴ Τράπεζα Ἑλλάδος.
Ἡμερολόγιο 1972.
2. Βυζαντιναὶ μικρογραφίαι Ἱεροσολύμων. Ἐθνικὴ Τράπεζα τῆς Ἑλλά-
δος. Ἡμερολόγιο 1974.
3. Βυζαντινὰ μνημεῖα τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου. Ἀποστολικὴ Δια-
κονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἡμερολόγιο 1982.
4. εἰκόνες τῆς κέρκυρας. Ἐμεῖς. Ὁ Κόσμος τῆς Ἐθνικῆς Τράπεζας,
τεῦχος 23, Ἀπρίλιος–Ἰούνιος 1990, 32–39.
5. Ἡ προστασία τῶν χριστιανικῶν μνημείων. Ὁ Μέντωρ, τεῦχος 32,
Δεκέμβριος 1994, 208–209.
6. κρῆτες ζωγράφοι στὰ Ἰόνια. Ἡ Καθημερινή. Ἑπτὰ Ἡμέρες, 22.12.1996
(Ἡ μεταβυζαντινὴ ζωγραφικὴ στὰ νησιὰ τοῦ Ἰονίου), 9–11.
7. Ἡ μεσαιωνικὴ τέχνη. Ἡ Καθημερινή. Ἑπτὰ Ἡμέρες, 19.1.1997 (τὰ
ὀρθόδοξα μνημεῖα στὴν Ἀλβανία), 12–14.
8. le chiese bizantine di albania dall’viii al Xiv secolo, Magna Grae-
cia, XXXiv.2, Ἀπρ.–Ἰούνιος 1999, 13–15.
9. Βυζαντινὴ Ἀρχαιολογία. Ἡ Καθημερινή. Ἑπτὰ Ἡμέρες, 30.9.2001
(Ἡ ἀρχαιολογία στὴν Ἑλλάδα), 20–23.
10. μέση καὶ Ὕστερη Βυζαντινὴ Περίοδος. Ἐλευθεροτυπία. Ἱστορικά,
27.12.2001 (Ἡ γέννηση τοῦ Χριστοῦ στὴν τέχνη), 12–19.
ιωακειμ α. ΠαΠαγγελοσ
 ΣΥΝΤΟΜΟγΡΑΦΙΕΣ – abbreviations

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών JRA Journal of Roman Archaeology

AASS Acta Sanctorum JSAH Journal of the Society of Architectural Historians
ΑΒΜΕ Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος JWAG The Journal of the Walters Art Gallery
ACIAC Actes du Congrès International d’Archéologie Chrétienne καμ κέντρον αγιολογικών μελετών
ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον κΒε κέντρο Βυζαντινών ερευνών
ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς ΚερκΧρ Κερκυραϊκά Χρονικά
ΑΕΘΣΕ Το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδος ΚρητΧρ Κρητικά Χρονικά
ΑΕΜ Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών ΚυπρΣπ Κυπριακαί Σπουδαί
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΛακΣπ Λακωνικαί Σπουδαί
AJA American Journal of Archaeology LChrI Lexikon der christlichen Ikonographie
AnatSt Anatolian Studies LexMA Lexikon des Mittelalters
AnBoll Analecta Bollandiana MBM Miscellanea Byzantina Monacensia
ArtB The Art Bulletin ΜΕΕ Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία
bar british archaeological reports MEFR Mélanges de l’Ecole Française de Rome
BCH Bulletin de correspondance hellénique ΜΟΧΕ Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια
BdA Bolletino d’Arte MusSect Musiva et sectilia
BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca ΝΕ Νέος Ελληνομνήμων
Βκμ Βυζαντινά κείμενα και μελέτες OCA Orientalia Christiana Analecta
BMC Catalogue of the Greek Coins in the British Museum OCP Orientalia Christiana Periodica
BMGS Byzantine and Modern Greek Studies ODB Oxford Dictionary of Byzantium
ΠAA Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών
BNJb Byzantinische-neugriechische Jahrbücher
ΠΑΕ Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας
ΒΣ Βυζαντινά Σύμμεικτα
PBSR Papers of the British School at Rome
BSA The Annual of the British School at Athens
PG Patrologiae cursus completus, Series Graeca,
ByzF Byzantinische Forschungen
επιμ. J.-P. migne
ByzSl Byzantinoslavica
PL Patrologiae cursus completus, Series Latina,
BZ Byzantinische Zeitschrift
επιμ. J.-P. migne
CahArch Cahiers Archéologiques
PLP Prosopographisches Lexikon der Paläologenzeit
CahBalk Cahiers Balkaniques
RACr Rivista di Archeologia Cristiana
CIEB Congrès International des Etudes Byzantines
RbK Reallexikon zur byzantinischen Kunst
CorsiRav Corsi di Cultura sull’Arte Ravennate e Bizantina
RDAC Report of the Department of Antiquities, Cyprus
cPg clavis Patrum graecorum
RE a. Pauly – g. Wissowa, Realencyclopädie der classischen
CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae
Altertumswissenschaft
ΔΚΜΣ Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών
REB Revue des Etudes Byzantines
DNP Der Neue Pauly
RESEE Revue des Etudes Sud-Est Européennes
DOP Dumbarton Oaks Papers
RIBA Journal The Royal Institute of British Architects Journal
dos dumbarton oaks studies
RSBN Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici
DOSeals Catalogue of the Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg
SBBerlin Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften
Museum of Art SBS Studies in Byzantine Sigillography
ΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Συμπόσιο ΧΑΕ Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης.
ΔωδXρ Δωδεκανησιακά Xρονικά Πρόγραμμα και περιλήψεις ανακοινώσεων, αθήνα 1980 κ.ε.
ΕΕΒΜ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Μελετών TIB Tabula Imperii Byzantini
ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών TM Travaux et Mémoires
ΕΕΘΣΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου VizVrem Vizantijskij Vremennik
Θεσσαλονίκης Χαε Χριστιανική αρχαιολογική εταιρεία
ΕΕΚΜ Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών ZLU Zbornik za Likovne Umetnosti
ΕΕΠΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου ZRVI Zbornik Radova Vizantološkog Instituta
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΕΕΣΜ Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών Απ Αποκάλυψις Ιωάννου
εκΒμμ ευρωπαϊκό κέντρο Βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων Αρ Αριθμοί
ΕΚΕΕ Eπετηρίδα Kέντρου Eπιστημονικών Eρευνών (Kύπρου) 4 Βασ Βασιλειών Δ΄
ΕΜΜΕ Ευρετήριον Μεσαιωνικών Μνημείων της Ελλάδος Γαλ Προς Γαλάτας
EMC Echos du monde classique Γεν Γένεσις
εμσ εταιρεία μακεδονικών σπουδών Εξ Έξοδος
ΗπειρΧρ Ηπειρωτικά Χρονικά Ησ Ησαΐας
IBAI Izvestiia na Bălgarskiia Arkheologicheskiia Institut Ιω Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον
ιΒε ινστιτούτο Βυζαντινών ερευνών Λκ Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον
ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδοτική αθηνών) Μκ Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον
IstMitt Istanbuler Mitteilungen Μτ Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον
JbAC Jahrbuch für Antike und Christentum Πρωτ. Πρωτευαγγέλιον Ιακώβου
JHS The Journal of Hellenic Studies Σολ Σοφία Σολομώντος
JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Σφν Σοφονίας
JÖBG Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistischen Gesellschaft Ψλ Ψαλμοί

24
 MT CARMEL, PYTHAGORAS AND ELIJAH’S CAVE
CONTEXT AND MEANING
ASHER OVADIAH – ROSARIO PIERRI, ofm
Hannelore Kipp Professor (Emeritus) in Archaeology and Art History,
Tel Aviv University, Israel Jerusalem
I n the Bible Mt Carmel is on one occasion referred to as
Carmelus Maris (Kαρμήλῳ κατὰ θάλασσαν ‫)בכרמל הימה‬,1 in
order to distinguish it from another mountain of the same name
situated in the south of the Land of Israel. What has given this
particular mountain everlasting renown is the sojourn there by
the Prophet Elijah and the wonders that he wrought. Mt Carmel
even received, in the local vernacular, the name of Jebel Mar
Elias, namely: the Mountain of St Elijah (fig. 1). By the side of
the altar to the true God built upon the top of Mt Carmel, dur-
ing the reign of King Achab in the 9th century BCE, there also
stood an altar to Ba‘al, whose prophets practiced his rites and
who was venerated by the pagan population. Jezebel, daughter
of the King of Sidon and wife of Achab, had led the populace
astray to idolatry. Consequently, the Prophet Elijah gathered on
37
Professor / Studium Biblicum Franciscanum,
Mt Carmel “all Israel, the four hundred and fifty prophets of
Ba‘al, and the four hundred prophets of Asherah, who eat at
Jezebel’s table.”2 After demonstrating the powerlessness of the
false god, Elijah placed the sacrifice (a bull) upon the altar and
called upon the Lord. Immediately fire rained down from the
heavens and consumed the bull. At the site of this miracle the
people again proclaimed Jehovah as their God, and, at the or-
ders of Elijah, the prophets of Ba‘al were brought down to the
Kishon river and were executed there.3
The confrontation of the Prophet Elijah on Mt Carmel, in
the 9th century BCE, with the prophets of Ba‘al, is additional
1. The northwest ridge of Mt Carmel with Elijah’s Cave and Stella Maris monastery
on the top, facing south-east. (Photo: A. Ovadiah)
 ASHER OVAD I AH – ROSA R IO P IER R I
2 2. The buildings in front of Elijah’s Cave, facing south-east. (Photo: A. Ovadiah)
evidence for the sanctity and religious importance of the
mountain and the existence of pagan cultic places, whether as
altars or temples/shrines, in Antiquity. The execution of the
prophets of Ba‘al also presents the confrontation of monotheism
with paganism in the Land of Israel, and especially on Mt Carmel.
Despite these events, the pagans continued to practice their
rites on Mt Carmel, by erecting altars and temples/shrines ded-
icated to Ba‘al in various places on the mountain until the
Roman period.
In the second half of the 6th century BCE the Greek philoso-
pher Pythagoras (ca 570–490 BCE), on his way to Egypt, visited
the mountain and spent some time there. As we are told by
Iamblichus (ca 250–ca 330 CE), the philosopher’s biographer,
“…, he crossed without delay to Egypt, conveyed by Egyptian
seamen who had made a timely landing on the shore below
Mount Carmel in Phoenicia, where Pythagoras often went to
seek solitude in the temple” (…διεπορθμεύθη ἀμελλητὶ ὑπό
τινων Αἰγυπτίων πορθμέων καιριώτατα προσορμισάντων τοῖς
ὑπὸ Κάρμηλον τὸ Φοινικικὸν ὄρος αἰγιαλοῖς, ἔνθα ἐμόναζε τὰ
πολλὰ ὁ Πυθαγόρας κατὰ τὸ ἱερόν).4 If this story, attributed to
the 6th century BCE, is reliable it indicates the existence of a
temple or perhaps a temenos on Mt Carmel. This suggests not
only a tradition regarding the sanctity of Mt Carmel, but also
echoes the existence of such a temple or temenos on this sacred
mountain till the Late Antiquity. Moreover, based on the de-
scription of Scylax of Caryanda’s voyage, in the book Periplus
attributed to him,5 in the days of the Achaemenid king of Persia
Darius I (521–486 BCE), the mountain seems to have been
sacred to Zeus (…καὶ Κάρμηλος ὄρος, ἱερὸν Διός).6
It should be noted that Iamblichus calls Mt Carmel “a
38
3. The rectangular paved courtyard in front of the Cave, facing east.
(Photo: A. Ovadiah)
4. General view of the interior of the Cave, facing south-southwest.
(Photo: A. Ovadiah)
3
mountain most holy among the others” and “inaccessible to
many” (…τοῦ Καρμήλου λόφου [ἱερῴτατον δὲ τῶν ἄλλων ὀρῶν
ἠπίσταντο αὐτὸ καὶ πολλοῖς ἄβατον, …]).7
Mt Carmel, including Elijah’s Cave, belonged from the geopo-
litical point of view to Phoenicia from the Hellenistic period on-
wards, as mentioned by Josephus:
Δύο δ’ οὔσας τὰς Γαλιλαίας, τήν τε ἄνω καὶ τὴν κάτω
προσαγορευομένην, περιίσχει μὲν ἡ Φοινίκη τε καὶ
Συρία, διορίζει δὲ ἀπὸ μὲν δύσεως ἡλίου Πτολεμαῒς
τοῖς τῆς χώρας τέρμασι καὶ Κάρμηλος, τὸ πάλαι μὲν
Γαλιλαίων, νῦν δὲ Τυρίων ὄρος.
Galilee, with its two divisions known as Upper and
Lower Galilee, is enveloped by Phoenicia and Syria.
Its western frontiers are the outlying territory of
Ptolemais (Acre/Acco. –AO) and Carmel, a mountain
once belonging to Galilee, and now to Tyre.8
According to Eusebius, Mt Carmel was in his time a border
between two geopolitical regions — Eretz Israel and Phoenicia:
<Κάρμηλος. ὄρος> ἐπὶ τὸ Φοινίκιον πέλαγος καὶ διαιροῦν
Παλαιστίνην Φοινίκης. Ἔνθα ἐκαθέζετο Ἠλίας.
Karmelos. A mountain on the Phoenician Sea and which
divides Eretz Israel from Phoenicia. Here Elijah dwelt.9
However, Eusebius does not indicate to which region the
mountain belonged, while Iamblichus claims unequivocally that
Mt Carmel belongs to Phoenicia.10 This geopolitical connection
with Phoenicia and its main cities (Gebal/Byblos, Tyre, Sidon and
Beiruth) also indicates religious links, namely with the cults that
prevailed there. These cults probably served as a source of in-
spiration for those practiced on Mt Carmel and in Elijah’s Cave.11
Curiously, the Pilgrim of Bordeaux (333 CE) does not men-
 M T CA RMEL, PY THAG ORAS A ND ELIJAH ’S C AV E
tion Elijah’s Cave, despite the fact that he visited or passed by
Mt Carmel. Perhaps, he had insufficient information or was too
distant from the Cave itself. He writes briefly:
… ibi est mons Carmelus, ibi Helias sacrificium faciebat …
… there is Mount Carmel, there Elijah sacrificed …12
Elijah’s Cave is frequently mentioned in later literary and his-
torical sources, particularly by pilgrims —both Jewish and Chris-
tian— who visited the Cave and the surrounding area. Most
visited the Cave to experience the site for themselves in view of
its great fame and also to satisfy their curiosity. A profound sense
of the Cave’s religious aura and spiritual experience must cer-
tainly have been a motivation to visit it, to absorb its unique at-
mosphere, and also to seek help, healing and salvation.13
Unfortunately, we have no literary or historical sources
prior to the 12th century. The earliest written testimony,
recording the existence of Elijah’s Cave on Mt Carmel, is the
laconic description of the Russian Abbot Daniel, who made a
pilgrimage to the Holy Land in 1106–1107. Earlier written
material must have been lost over time, since it is unlikely
that the Cave and its surroundings were ignored before the
12th century. All that we know about Elijah’s Cave and its sur-
roundings, therefore, and about the nearby buildings such
as churches and monasteries is from descriptions dating from
the 12th century onwards. It is somewhat surprising and curi-
ous that no earlier historical or literary references have sur-
vived, although the cult of Ba‘al/Zeus/Jupiter was practiced
on Mt Carmel in the 9th century BCE, continuing up to the
Late Antiquity.
The large number of the varied sources exhibit different
historical approaches: some are reliable, accurate and un-
39
equivocal, and others are exaggerated and unreliable. The
different beliefs, especially the popular beliefs or superstitions
that they reflect, with popular traditions and imagination
woven into the different descriptions, provide a general pic-
ture that is vivid, even romantic, but that detracts consider-
ably from the Cave’s objective historical value.
None of the later literary/historical sources mentioning the
Cave are scientifically sound, and the descriptions are based
on personal impressions. Each description expresses the per-
sonality and style of its author. Some are expansive, some
brief, according to the interest of the author in the site, but
none underestimate the importance of the Cave and its
unique properties. Furthermore, local traditions and tales
have added a dimension of sanctity to the Cave over the later
generations. The number of pilgrims has consequently in-
creased over the years, and over the last few centuries the
Cave has become an attractive pilgrimage site for Jews, Chris-
tians, Muslims and Druze.
We cannot tell when the Muslims and Druze adopted the
Cave as a holy and pilgrimage place, but we do know that the
Cave was under the patronage of the Muslim Waqf for about
250 years, at least from the year 1635.14 In that year, according
to the records of several travellers and pilgrims, the Cave was
under the protection of Muslim monks who had turned it into
a mosque and place of study, and called it el-Khader (literally
“the Green One”), after the Muslim name for Elijah. Elijah’s
Cave and the buildings surrounding it belonged to the Elhaj
Ibrahim family, Muslim Arabs. From about 1867, the family
began to build rooms adjacent to the Cave’s entrance to ac-
commodate visitors and pilgrims.
 ASHER OVAD I AH – ROSA R IO P IER R I
5. Ground plan of the Cave. (Drawing: R. Floresheim)
6. The Greek inscription of Elios Megistos. (Photo: A. Ovadiah)
5
0 2
The Cave of Elijah was investigated in 1966 with the inten-
tion of studying the inscriptions engraved on the walls.15 An
attempt was made at the time to elucidate the purpose of this
cave in Antiquity and Late Antiquity. It appears primarily to
have been a natural cave and over the course of time it was
elaborated, enlarged and adapted for religious purposes. The
Cave is situated on the western slope of Mt Carmel, facing the
sea, and is rectangular in shape (figs 2–5).16
Similar caves of pagan character are to be found from the
Hellenistic period on along the Phoenician coast, such as in
Gebal/Byblos17 and in the surroundings of Sidon18 and Tyre.19
Renan mentions the Cave of Elijah on Mt Carmel as the cultic
centre of the god Ba‘al Carmel: “La prétendue grotte d’Elie
sur le Carmel marque peut-être le centre du vieux culte du
dieu Carmel. Les pèlerins juifs du Moyen Age vénéraient à
cet endroit l’autel d’Elie”.20 Kopp21 and Augustinovic22 had al-
ready surmised that Elijah’s Cave had been originally a centre
of pagan worship. Based on the Greek, Latin and Hebrew in-
scriptions found there,23 the Cave was in use from the Roman
period, and perhaps even earlier, through the Early Byzantine
and Crusader periods up to modern times, as a sacred place
to Ba‘al Carmel and later on to Prophet Elijah.
There is no evidence for the purpose and use of the Cave
in the Roman period, but Tacitus mentions that in an open
space on Mt Carmel stood an altar for the cult of Ba‘al
Carmel, who was identified with Zeus/Jupiter. However, he
does not mention any cult statue (idol) of Ba‘al, claiming that
the god had no image or temple, but only an altar:
Est Iudaeam inter Syriamque Carmelus: ita vocant montem
deumque. Nec simulacrum deo aut templum — sic tradidere
maiores —: ara tantum et reverentiae.
Between Judea and Syria lies Carmel: this is the name
given to both the mountain and the divinity. The god has no image
or temple — such is the rule handed down by the fathers; there is only
an altar and the worship of the god.24
Tacitus, who mentions only the altar in an open space, does
not appear to have been acquainted with the Cave and the cult
statue of Ba‘al Carmel, possibly placed within it, or with the
cult and rites practiced there. Presumably, he received the in-
formation on the cult of Ba‘al Carmel and his altar on Mt
Carmel from secondary sources, since he himself had never vis-
ited this part of the Roman Empire.
The existence of the altar on Mt Carmel, without any image
(idol) or temple of the god, may also have been connected with
the epithet Ζεὺς Μάδβαχος, from Madbah, “altar” (Zeus the
Altar), who listened to prayers.25 This is equivalent to βωμὸς
4
ἐπήκοος,26 namely the altar that listens to prayers.
Tacitus, who especially stresses the non-figural (aniconic)
character of the god Ba‘al/Zeus/Jupiter of the Carmel in his
time,27 also mentions the local oracle in connection with the
consultation of Vespasian:
Illic sacrificanti Vespasiano, cum spes occultas versaret
animo Basilides sacerdos inspectis identidem extis
“Quicquid est” inquit, “Vespasiane, quod paras, seu
domum extruere seu prolatare agros sive ampliare servitia,
datur tibi magna sedes, ingentes termini, multum hominum.”
When Vespasian was sacrificing there and thinking over his
secret hopes in his heart, the priest Basilides, after repeated
inspection of the victim’s vitals, said to him “Whatever you
are planning, Vespasian, whether to build a house, or to
enlarge your holdings, or to increase the number of your
slaves, the god grants you a mighty home, limitless bounds,
and a multitude of men.”28
His testimony is confirmed by Suetonius, who also states that
Vespasian consulted the oracle of the god of Carmel in Judaea:
Apud Iudaeam Carmeli dei oraculum
consulentem ita confirmavere sortes, ut
quidquid cogitaret volveretque animo
quamlibet magnum, id esse proventurum
pollicerentur.
When he consulted the oracle of the god of
Carmel inJudaea, the lots were highly
encouraging, promising that whatever he
planned or wished, however great it might be,
would come to pass.29
40
 M T CA RMEL, PY THAG ORAS A ND ELIJAH ’S C AV E
The 5th-century Christian historian Orosius is the last of
the ancient writers to mention the oracle on Mt Carmel:
..., Iudaei post passionem Christi destituti in totum
gratia dei … quibusdam in Carmelo Monte seducti
sortibus … in rebellionem exarserunt.
…, the Jews, after the Passion of Christ, being
completely destitute of the grace of God and,
when they were beset by all evils on all sides,
being led astray by certain oracular responses
on Mount Carmel which predicted that leaders
coming out of Judea would take possession
of things, and applying the prediction to
themselves, broke out in rebellion…30
The fact that Orosius mentions this oracle indicates that the
mountain and most probably the Cave were being used for
pagan worship.
One of the Greek inscriptions, engraved in the south-west
corner of the west wall of the Cave, most probably dated to the
Roman period (1st–3rd cent. CE), indicates unequivocally the
sacred nature of the Cave, as a cultic place or shrine and the
prohibition of its profanation (fig. 6). It reads:
Μνησ[θ]ῇ Ἔλι-
ος Μ[έ]γιστος
δεκου[ρί]ων κολ(ωνίας)
Πτολ<ε>μα(ΐδος) Κυρ[ί]λλῳ
5. υἱῷ. Εἰάσ[θ]<ω> τῷ μὴ
<μ>ι<αί>νοντι ὁ τόπος.
41
Remembered be Eli-
os31 M[e]gistos ([the] Most Mighty),
decu[ri]o32 of the col[ony]
of Ptolema[is], to (my) son Kyr[i]llos.
It is forbidden
to profane the place.33
Another alternative reading of lines 4–6 of the inscription is
as follows:
… Κυρ[ί]λλῳ The place should be favourable
5. υἱῷ, εἵλεως τῷ μὴ to (my) son Kyrillos,
λι<αί>νοντι ὁ τόπος. who will not be affected any more by fever.
In this case, too, the Cave can be regarded as a sacred site
due of its healing qualities.
The inscription in question is unusual among those discov-
ered in Elijah’s Cave, because of its particular linguistic ex-
pressions. In addition, it evinces the strong connections, es-
pecially religious and cultic ones, between Elijah’s Cave and
Phoenicia in general, and Ptolemais (Acre/Acco) in particular.
A careful re-appraisal of most of the Greek inscriptions, as
well a single Latin one, raises the possibility that they can be
attributed to the 1st–3rd centuries CE. Some others can be
dated to the Early Byzantine period, when the Cave has become
a pilgrimage site dedicated to the Prophet Elijah (Elias). The re-
appraisal can be based on the literary sources and historical
evidence when the Cave functioned as a pagan cultic place, pos-
sibly a shrine, to Ba‘al Carmel, with Pan and Eros as secondary
deities,34 in Antiquity and Late Antiquity; the onomasticon; the
 ASHER OVAD I AH – ROSA R IO P IER R I
7 8
content of the inscriptions and their linguistic idioms; the shape
of the letters;35 the decorative motifs carved around the semi-
circular niche (the dentils, vessels and scale motif) (figs 7–9);
the defaced figure of the presumed cult statue of Ba‘al Carmel
within the aedicula.
On the west wall of the Cave, three aediculae, topped with
a pediment, are carved one above the other. A defaced relief
of a human figure (19 cm high), wearing a toga and standing
on a pedestal, is discernible in the middle aedicula. The toga
covers the figure’s legs almost to the ankles and the feet are
clearly visible. The figure stands firmly on both legs and is
flanked by a damaged, obscure form (a priest kneeling before
the cult statue of the god or an altar?) on its left and a libation
vessel with a high stem on its right (fig. 10). The representa-
tion is reminiscent of the standing or seated deities within a
temple or in front of it, depicted on Roman coins.36 The re-
semblance between the numismatic data and the depiction in
question strengthens the possibility that the standing figure
within the aedicula is a cult statue of the god Ba‘al Carmel.
Hence, it may be assumed that the kneeling figure is a priest,
supposedly practicing a libation rite.
The visual representation of the cult statue of Ba‘al Carmel (?),
the libation vessel and the presumed figure of the priest or, al-
42
9
0 0.5 1
7. The semicircular niche in the south wall, facing south. (Photo: A. Ovadiah)
8. Drawing of the semicircular niche and its decorative motifs. (Drawing: R. Ovadiah)
9. Engraved decorative motifs on the east side of the semicircular niche. (Photo:
A. Ovadiah)
10. An aedicula with a relief of two defaced human figures and a libation vessel on
the west wall of the Cave. (Photo: A. Ovadiah)
11. Inscribed votive marble foot of a colossal statue. (Photo: A. Ovadiah)
ternatively, the altar within the aedicula, as well as the above-
mentioned epigraphic evidence, indicate the pagan use of the
Cave in the Roman period, and perhaps even earlier, as a cultic
centre (possibly a shrine) in honour of Ba‘al Carmel.
The marble fragment of a foot of a colossal statue, discovered
accidentally (ca 1933) in the garden of the Stella Maris Carmelite
monastery on Mt Carmel (currently in the collection of the
monastery),37 has been dated to the end of the 2nd century CE
or perhaps to the beginning of the 3rd. According to the Greek
inscription, it was in honour of the Heliopolitan Zeus of the
Carmel. The inscribed votive marble foot of the statue, probably
of an extremely large size (3–3.50 m high), was dedicated by
Gaius Iulius Eutychas, a colonist of Caesarea Maritima (fig. 11).38
It is not inconceivable that the monumental statue may
have been placed in front of the Cave because of its excep-
tional size. Perhaps, a smaller statue of the same god was
placed in the semicircular niche (figs 7–8) inside the Cave for
ritual and oracular purposes, in Tacitus’ time (d. 120 CE), and
continued its existence at the time of the above-mentioned
colossal statue. This is consistent with the dating of a consider-
able number of the Greek inscriptions and the decorative mo-
tifs carved around the semicircular niche (figs 8–9). In any
event, a correlation can be found between the literary sources,
 M T CA RMEL, PY THAG ORAS A ND ELIJAH ’S C AV E

the archaeological/sculptural evidence and the epigraphic 10

material in the Cave.

A. B. Cook, in enumerating the various mountain sanctuaries
of Zeus (Mountainous Zeus), distinguishes three types: (1) those
marked by a simple altar alone; (2) those marked by an altar
with a statue of the god; and (3) those marked by an altar with
a cult statue enclosed in a temple.39 Based on this typological
development, M. Avi-Yonah suggested that in the time of Taci-
tus the Mt Carmel sanctuary clearly belonged to the first type;
while the Greek inscription of Gaius Iulius Eutychas, who dedi-
cated a statue to the Heliopolitan Zeus of the Carmel40 proves its
later development into the second type, i.e. an altar with a statue
of the god; and that it seems never to have reached the third
type.41 Contrary to Avi-Yonah’s suggestions,42 it should be pointed
out that, in accordance with the literary sources, archaeological
data and epigraphic evidence, Elijah’s Cave functioned as a
pagan shrine in Antiquity and Late Antiquity, and thus presents
the third type noted by Cook. In other words, the worship and
rites were practiced within the Cave, perhaps up to the Early
Byzantine period.43 Later on, in common with other mountain
sanctuaries of Zeus, the god Ba‘al Carmel was superseded by period onwards, Jews regarded the Cave as sacred to Elijah and
Saint Elias (Elijah),44 because of the prophet’s connection with visited it to ask for help and salvation. The custom was also
Mt Carmel and its traditional sacred nature. practiced by Christians, as is clearly evident from two crosses
Circumstantial evidence allows us to presume that the Cave — one on the west wall and the other on the north wall. The
had been used as a pagan cultic place, possibly a shrine, to Ba‘al large number of personal names, engraved on the walls of the
Carmel, with the cult statue (the idol) of the god having been Cave, reflects a wide socio-cultural interaction of people, bey-
placed within it, perhaps since the Hellenistic period. The fact ond the national and religious limits, whether pagans, Jews or
that Tacitus does not mention any cult statue of Ba‘al, claiming Christians. The varied and rich onomasticon also attests to the
that the god had no image or temple but only an altar, strength- many visitors/pilgrims to the Cave during the Roman and Early
ens the notion that the idol was placed inside the Cave, and thus Byzantine periods, who engraved their names and other per-
was invisible from the outside. The semicircular niche in the sonal details for commemoration and prophylactic purposes and
south wall of the Cave, decorated on each side by carved motifs in the hope of prosperity and good fortune.
of scales and an amphora, most probably dated to the Roman
period, may have housed the cult statue of the god (figs 7–9).45 11

If correct, we may then understand the correlation between the

Cave, as a shrine to Ba‘al Carmel, and the altar on the moun-
tain.46 Consequently, it seems that Mt Carmel was a site for the
veneration and worship of Ba‘al Carmel and his oracle.
Some scholars have claimed, albeit without any evidence,
that the Cave was originally a shrine of Adonis, the god of fe-
cundity and spring revival.47 When the Cave ceased to be used
for pagan worship of Ba‘al Carmel and as the site of his oracle,
it continued to be regarded as a holy site and was dedicated to
the Prophet Elijah and his commemoration, presumably in the
Early Byzantine period. Following the tradition linking Elijah
(el-Khader) with Mt Carmel, it became sacred to the Prophet
and was used by supplicants to Elijah for aid, healing and sal-
vation, a tradition that still persists to this day. This resulted in
the custom of pilgrimages to the Cave in his honour. Two
seven-branched menorahs engraved on the east wall, as well as
late Hebrew inscriptions, show that, from the Early Byzantine

43
 ASHER OVAD I AH – ROSA R IO P IER R I
ABSTRACT OF PUBLICATIONS
The publications of A. Ovadiah are including a variety of subjects in
archaeology and art history of the Land of Israel, in connection with
the countries in the Mediterranean basin, in Antiquity and Late An-
tiquity. These include books on the Early Byzantine churches in
the Holy Land, Mosaics, Roman architectural decoration, art in the
public and private spheres in Roman Caesarea Maritima, art and
cult in Roman Eretz Israel, and Roman temples, shrines and temene
in Israel. The books appeared in various publishing houses in Eu-
rope and Israel: “L’Erma” di Bretschneider and Giorgio Bretschnei-
der Editore in Italy, Peter Hanstein in Germany, Pindar Press and on
behalf of Levant Journal in England, Alexandros Press in Holland
and Tel Aviv University (Israel).
Except for the books, numerous articles were published, refer-
ring to symbolism, allegory and iconographical interpretations
of visual works of art, such as mosaics, sculpture, etc. In addition,
REFERENCES
Aharoni 1965: Y. Aharoni, The Carmel as the Israel-Tyre Border, in Western
Galilee and the Coast of Galilee (The Nineteenth Archaeological Convention, Octo-
ber 1963), Jerusalem 1965, pp. 56–62 (Hebrew).
Ap-Thomas 1960: D. R. Ap-Thomas, Elijah on Mount Carmel, Palestine Ex-
ploration Quarterly 92 (1960), pp. 146–155.
Augustinovic 1972: A. Augustinovic, “El-Khadr” and the Prophet Elijah (SBF.
Collectio Minor 12), Jerusalem 1972.
Avi-Yonah 1952: M. Avi-Yonah, Mount Carmel and the God of Baalbek, Israel
Exploration Journal 2 (1952), pp. 118–124.
Baudissin II, 1911: W. W. Baudissin, Studien zur semitische Religionsgeschichte,
II, Leipzig 1911.
Clark 1989: G. Clark (trans.), Iamblichus: On the Pythagorean Life, Liverpool
1989.
Cook 1964: A. B. Cook, Zeus. A Study in Ancient Religion, I, New York 1964.
Deferrari 1981: R. J. Deferrari, Paulus Orosius, The Seven Books of History Against
the Pagans (The Fathers of the Church – A New Translation, 50), Washington DC
1981.
Eissfeldt 1954: O. Eissfeldt, Der Gott Karmel (Sitzungsberichte der Deutschen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin: Klasse für Sprachen, Literatur und
Kunst; Jahrgang 1953, Nr. 1), Berlin 1954.
Eusebius, Onom.: Eusebius, Onomastikon (E. Klostermann [ed.], Das Onomas-
tikon der biblischen Ortsnamen, Leipzig 1904 [repr. Hildesheim 1966]).
Friedman 1979: E. Friedman, The Latin Hermits of Mount Carmel: A Study in
Carmelite Origins (Institutum Historicum Teresianum: Studia 1), Rome
1979.
Galling 1953: K. Galling, Der Gott Karmel und die Ächtung der Fremden
Götter, in W. F. Albright (ed.), Geschichte und Altes Testament: Albrecht Alt zum
70. Geburtstag dargebracht (Beiträge zur historischen Theologie 16), Tübingen
1953, pp. 105–125.
Germer – Durand 1898: J. Germer – Durand, Εpigraphie chrétienne. Inscrip-
tions grecques du Mont Carmel, Échos d’Orient 1 (1898), pp. 271–274.
Guérin V (Samarie II), 1875 (1969): V. Guérin, Description géographique, his-
torique et archéologique de la Palestine, V (Samarie II), Paris 1875 (repr. Am-
sterdam 1969).
Heidet II, 1926: L. Heidet, 3. Carmel (Mont), in E. Vigouroux (ed.), Diction-
naire de la Bible II, Paris 1926, cols 291–302.
Iamblichus, De Vita: L. Deubner (ed.), Iamblichus, De Vita Pythagorica Liber,
Stuttgart 1975.
Itinerarium Burdigalense: O. Cuntz (ed.), Itineraria Romana. I: Itineraria An-
tonini Augusti et Burdigalense, Stuttgart 1990.
Jos. War: Josephus, The Jewish War (trans. H. St. J. Thackeray, The Loeb Clas-
sical Library, II, Cambridge [Mass.] and London 1976).
Kaufmann 1917: C. M. Kaufmann, Handbuch der altchristlichen Epigraphik,
Freiburg i. Br. 1917.
44
other topics were dealt with in these articles, as for example ancient
synagogues, Greek cults, Greek epigraphy, Roman wall-paintings,
Early Byzantine reliefs and decoration, artisans and workshops in
ancient mosaics, Roman theatres, scientific archaeological reports
and others. Most of the articles have been published in English in
various scientific periodicals, such as Liber Annuus, Revue Biblique,
Palestine Exploration Quarterly, Deltion tis Christianikis Archaio-
logikis Hetairias, Rivista di Archeologia, BABesch, Levant, Assaph,
Archivo Espanol de Arqueologia, Israel Exploration Journal, ‘Atiqot,
etc. Some were published in Hebrew in Eretz Israel and Qadmoniot.
Contributions were also offered in honour of various scholars in Aus-
tria, France, Germany, Greece, Israel, Italy and Spain.
Editorship includes: the periodical Assaph – Studies in Art History
from 1996 to 2007 and other five books (four in English and one in
Hebrew), the proceedings of international and national congresses.
Kirk Grayson 1996: A. Kirk Grayson, Assyrian Rulers of the Early First Millen-
nium BC, II (858–745 BC), Toronto – Buffalo – London 1996.
Kopp 1929: C. Kopp, Elias und Christentum auf dem Karmel (Collectanea Hie-
rosolymitana 3), Paderborn 1929.
Kraeling 1956: C. H. Kraeling, The Excavations at Dura-Europos. The Syn-
agogue, New Haven 1956.
Leclercq 1925: H. Leclercq, Graffites, in F. Cabrol – H. Leclercq (eds.), DACL
VI/2, Paris 1925, cols 1453–1542.
Meistermann 1923: B. Meistermann, Guide to the Holy Land, London 1923.
OCD: N. G. L. Hammond – H. H. Scullard (eds.), The Oxford Classical Diction-
ary, Second Edition, Oxford 1978.
Orosius: Paulus Orosius, The Seven Books of History Against the Pagans (trans.
R. J. Deferrari, The Fathers of the Church – A New Translation, 50, Washington
DC 1981).
Ovadiah 1966: A. Ovadiah, Elijah’s Cave, Mount Carmel, Israel Exploration
Journal 16 (1966), pp. 284–285 (= Revue Biblique LXXV [1968], pp. 417–418).
Ovadiah 1969: A. Ovadiah, Inscriptions in Elijah’s Cave, Qadmoniot 7 (1969),
pp. 99–101 (Hebrew).
Ovadiah – Mucznik 2009: A. Ovadiah – S. Mucznik, Worshipping the Gods. Art
and Cult in Roman Eretz Israel, Leiden 2009.
Ovadiah – Turnheim 2007: A. Ovadiah – Y. Turnheim, Zeus Hypsistos on Mt.
Gerizim (Tell er-Ras), Assaph 12 (2007), pp. 21–35.
Ovadiah – Turnheim 2011: A. Ovadiah – Y. Turnheim, Roman Temples, Shrines
and Temene in Israel, Roma 2011.
Ovadiah et al. 1986–1987: A. Ovadiah et al., The epigraphic finds from the
Roman Temple at Kedesh in the Upper Galilee, Tel Aviv 13–14 (1986–1987),
pp. 60–66.
Pape – Benseler 1911: W. Pape – G. Benseler, Wörterbuch der griechischen Eigen-
namen, I–II, Braunschweig 1911.
Renan I–II, 1864: E. Renan, Mission de Phénicie, I–II, Paris 1864.
Renan III–IV, 1871: E. Renan, Mission de Phénicie, III–IV, Paris 1871.
Scylax, Periplus: A. Peretti, Il Periplo di Scilace (ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ), Pisa
1979.
Suetonius: Suetonius, De Vita Caesarum (The Lives of the Caesars) (trans. J. C.
Rolfe, The Loeb Classical Library, I–II, London and Cambridge [Mass.] 1970).
Sukenik 1947: E. L. Sukenik, The Synagogue of Dura-Europos and its Frescoes,
Jerusalem 1947 (Hebrew).
SWP I, 1881: C. R. Conder – H. H. Kitchener, The Survey of Western Palestine,
I, London 1881.
Tacitus, Historiae: Tacitus, Historiae (trans. C. H. Moore, The Loeb Classical
Library, II, Cambridge [Mass.] and London 1962).
Weinreich 1912: O. Weinreich, “ΘΕΟΙ ΕΠΗΚΟΟΙ”, AM 37 (1912), pp. 1–68.
Welles 1938: C. B. Welles, The Inscriptions, in C. H. Kraeling (ed.), Gerasa.
City of the Decapolis, New Haven (Conn.) 1938, pp. 355–494.
 M T CA RMEL, PY THAG ORAS A ND ELIJAH ’S C AV E
NOTES
1. Joshua 19:26; see also Septuagint, Joshua 19:26.
2. See I Kings 18:19.
3. See I Kings 18:15–40; Ap-Thomas 1960, pp. 146–155; see also the wall-
paintings of the 3rd century CE in the synagogue at Dura-Europos, based on
Biblical, Midrashic (Jewish legends) and Christian (Fathers of the Church)
sources (Sukenik 1947, pp. 138–142, figs 50–51; Kraeling 1956, pp. 137–143,
pls LXI–LXII).
4. Iamblichus, De Vita, 3.14; see also Clark 1989, pp. 6–7.
5. Scylax of Caryanda, by order of Darius I, is said to have sailed down the
Indus to its mouth, and thence, in a voyage of thirty months, to have reached
the Isthmus of Suez. Though the voyage has been doubted, the book that he
wrote is quoted by various ancient authors. The Periplus that bears his name
was written in the 4th century BCE (see OCD, p. 968, s.v. Scylax).
6. Scylax, Periplus, #87 (p. 529).
7. Iamblichus, De Vita, 3.15.
8. Jos. War, III.35.
9. Eusebius, Onom., 118.8–9.
10. See above, n. 4. In the annals of Shalmaneser III, king of Assyria, referring
to his invasion to Eretz Israel in 841 BCE, the western edge of Mt Carmel,
where Elijah’s Cave is located, is mentioned as Ba‘al-Rosh (Mount Ba‘alira’asi,
which is a cape [jutting out into] the sea before the land of Tyre) (see Aharoni 1965,
pp. 56–62; Kirk Grayson 1996, p. 54). It seems that in the Biblical period Mt
Carmel was the border between Israel and Phoenicia, but it is unclear to
which region the mountain belonged.
11. See below, nn. 17–20.
12. Itinerarium Burdigalense, 585.1.
13. For a general description of Mt Carmel (with historical sources and biblio-
graphy), see Heidet II, 1926 cols 291–302 (esp. cols 298–299 for Elijah’s
Cave); see also Leclercq 1925, col. 1496.
14. The Arabic inscription (In the name of Allah the merciful), engraved in the
northern part of the east wall, is an opening formula of each and every Sura
in the Quran; its date is obscure.
15. Ovadiah 1966, pp. 284–285; Ovadiah 1969, pp. 99–101.
16. The measurements of the cave are: L–14.50 m, W–8 m, H–5 m.
17. Renan (I–II, 1864, p. 204, pl. XXVIII) writes: “Climbing a ravine, one
finds one of the most curious remains of old Byblos. It is a structured grotto,
very fine, forming a hall, surrounded by a kind of a bench cut out of the
rock. The bottom extends like a cavern. This grotto was probably used for
religious reunions. It is called “Ma‘arat Sahen”. The remains of stalls are
seen near the entrance. The external opening was once capped by a crown
of plaster, which has been thrown into the bottom of the ravine. In the middle
of the eastern wall a niche was opened in the form of a shell, analogous to
the niches one sees at Baalbek, at Banias and so forth”. The general resem-
blance between the cave in Gebal/Byblos and Elijah’s Cave (the impressive
size of the hall, the benches along its walls, the niche with the conch atop,
similar to those in Baalbek and Paneas/Banias, for the cult statue of the god,
and the geopolitical connection to the Syro-Phoenician region), strengthens
the pagan character of the latter during the Hellenistic and Roman periods
and its role as a cultic place or shrine.
18. Renan III–IV, 1871, pp. 517–519, pl. LXV: a description of ancient caves
in the vicinity of Sidon, in some of which was practiced the cult of Astarte.
Over the course of time, these caves were converted into Christian chapels or
were used for other purposes.
19. Ibid., pp. 647–648, 653–654, 753–754: a description of ancient caves in
the neighbourhood of Tyre. These caves were dedicated to Astarte and were
most probably in use also from the Hellenistic period onwards. Renan (p.
653) described the ancient caves in the surroundings of Tyre, probably for
sacred prostitution, as follows: “En général, ces cavernes à prostitution (cf.
l’aventure de Quartilla dans Pétrone) (reste d’un primitive état de promis-
cuité, où l’homme, comme l’animal, cherchait les cavernes pour l’accouple-
ment) sont signalées par une fenêtre grossière à côté de l’entrée (prevue que
la porte se fermait), par des sièges ou des échelons à l’intérieur et par les
45
signes V ou O à l’entrée. Dans la caverne de Gébeil et dans celle dont nous
parlons en ce moment, il y a une niche pour la statue de la déesse”.
20. Ibid., pp. 753–754.
21. Kopp 1929, p. 76.
22. Augustinovic 1972, pp. 29–32.
23. Most of the inscriptions (178 in Greek, 1 in Latin, 2 in Arabic and about
44 in Hebrew) in Elijah’s Cave were found and deciphered during the re-
search work at the site in the summer of 1966 by the author (see above, n. 15).
24. Tacitus, Historiae, II.lxxviii.
25. Weinreich 1912, p. 34.
26. Ibid., p. 30.
27 Avi-Yonah 1952 (p. 119) considered that the passage by Tacitus proves that
the colossal statue of Ba‘al/Zeus/Jupiter of the Carmel, of which only a small
fragment still exists, was erected after the time Tacitus wrote the Historiae,
and thus he provides us with a useful terminus a quo.
28. Tacitus, Historiae, II.lxxviii.
29. Suetonius, VIII. v. 6 (Vespasian).
30. Orosius, VII.9, p. 301; see also Baudissin II, 1911, pp. 234–235 and n. 6.
31. The letter A in the name Ἔλιος is missing, probably a distortion of Ἀέλιος,
the Greek transcription of the Latin name Aelius (see Pape – Benseler 1911,
p. 21, s.v. Ἀέλιος; Welles 1938, p. 413 [No. 102], p. 416 [No. 110], p. 448 [Nos.
203–204], p. 464 [No. 263]).
32. This title, in the nominative, is a Greek transliteration of the Latin decurio
and is identical with the Greek title δεκάδαρχος or δεκαδάρχης. This title
may indicate one of three positions known mainly from other Greek inscrip-
tions discovered in the eastern Roman empire: a) a civilian municipal position
– member of a city council or council of some other type of settlement; b) a
position in a collegium, as a council member; and c) a military position, namely
a cavalry officer. Latin inscriptions from the Roman eastern provinces fre-
quently include the title decurio with references to the positions suggested
above (see Ovadiah et al. 1986–1987, pp. 62–63). The first position would ap-
pear to be the most probable for this inscription.
33. For this inscription, see also Germer – Durand 1898, p. 272; Leclercq
1925, col. 1496.
34. A similar syncretistic case occurred in the Roman Temple of Baalshamin
at Kedesh, Upper Galilee, where Apollo was worshipped as a secondary deity
under the auspices of the main deity, Baalshamin, to whom the temple was
dedicated (see Ovadiah – Turnheim 2011, pp. 29, 33 [n. 49], 105).
35. For a careful observation, cf. Kaufmann 1917, pp. 450, 457 (various shapes
of the Greek pagan alphabet attributed to the 2nd and 3rd centuries CE);
Welles 1938, p. 359, 361, 362, 363, 364 (various shapes of Greek letters from
inscriptions found in Gerasa, which have been dated to the 1st–3rd centuries
CE).
36. Ovadiah – Mucznik 2009, passim.
37. See Friedman 1979, p. 147.
38. See Avi-Yonah 1952, p. 118; see also Galling 1953, pp. 110–121; Eissfeldt
1954, pp. 7–25; Ap-Thomas 1960, p. 146.
39. Cook 1964, p. 117.
40. See above, nn. 37–38.
41. Avi-Yonah 1952, p. 120.
42. Ibid., p. 120. It should be noted that Avi-Yonah could not have been aware
of this point, since at the time he wrote and published his article (1952), the
Cave had not yet been investigated systematically.
43. See above, n. 30.
44. Cook 1964, pp. 163–186; see also Avi-Yonah 1952, p. 120.
45. When the cave became a mosque in the 17th century, the niche was prob-
ably modified to a mihrab, since it faces south to Mecca and Medina. See Guérin
V (Samarie II), 1875 (1969), pp. 272–273; SWP I, 1881, pp. 284–285; Meister-
mann 1923, p. 435.
46. Similar to the sacred complex at Tell er-Ras on Mt Gerizim (see Ovadiah –
Turnheim 2007, pp. 21–35; Ovadiah – Turnheim 2011, pp. 75–80).
47. Augustinovic 1972, p. 30.
 SUMMARY

MT CARMEL, PYTHAGORAS AND ELIJAH’S CAVE

CONTEXT AND MEANING

ASHER OVADIAH – Prof. ROSARIO PIERRI, ofm

Hannelore Kipp Professor (Emeritus) in Archaeology and Art History, Studium Biblicum Franciscanum,
Tel Aviv University, Israel Jerusalem

L
iterary sources suggest that Mt Carmel was a sacred site for
the pagans, for the veneration and worship of Ba‘al, as prac-
ticed there since the 9th century BCE through the erection of altars
and temples/shrines in his honour. According to Iamblichus, the
Greek philosopher Pythagoras, on his way to Egypt, visited the
mountain in the second half of the 6th century BCE and sought
solitude in a temple or perhaps a temenos. In the days of the
Achaemenid king of Persia Darius I (521–486 BCE), the mountain
seems to have been sacred to Zeus.
Artistic and epigraphic evidence suggest that Elijah’s Cave,
on the western slope of Mt Carmel, had been used as a pagan
cultic place, possibly a shrine, to Ba‘al Carmel (identified with
Zeus/Jupiter) and Pan and Eros as secondary deities. The
visual representation of the cult statue of Ba‘al Carmel, a liba-
tion vessel and the presumed figure of the priest or, alterna-
tively, the altar within the aedicula, strengthens the pagan use
of the Cave in the Roman period, and perhaps even earlier. In
addition, one of the Greek inscriptions, dated to the Roman period,
indicates the sacred nature of the Cave and the prohibition of
its profanation.
When Elijah’s Cave ceased to be used for pagan worship it
continued to be regarded as a holy site and was dedicated to the
Prophet Elijah, presumably in the Early Byzantine period. Follow-
ing the tradition linking Elijah (el-Khader) with Mt Carmel, it be-
came sacred to the Prophet and was used by supplicants (Jews,
Christians, Muslims and Druze) to Elijah for aid, healing and sal-
vation, a tradition that still persists to this day.
The earliest written testimony, recording the existence of Elijah’s
Cave on Mt Carmel, is the laconic description of the Russian Abbot
Daniel, who made a pilgrimage to the Holy Land in 1106–1107.

46
View publication stats