Ελπίς, αρ. φύλ. 1408, 06.06.

1867: 4

Περὶ Ἑκάλης.
Κύριε Συντάκτα τῆς «Ἐλπίδος».
Ἡ ἀνεύρεσις τῆς θέσεως τῶν παλαιῶν τῆς Ἀττικῆς δήμων πολλὰς παρέσχε καὶ φέρει
ἔτι δυσκολίας εἰς τοπογράφους τῆς Ἀττικῆς, τοῦτο μὲν διότι δὲν σῴζεται οὐδὲν
εἰδικὸν περὶ τούτων σύγγραμμα τῶν ἀρχαίων, τοῦτο δὲ διότι πολλῶν τοποθεσιῶν τὰ
ὀνόματα μετήλλαξαν οἱ εἰς αὐτὰ ἐνοικήσαντες Ἀλβανοί, ἢ παρέφθειραν τόσον ὥστε
δυσκόλως δύναταί τις νὰ ἀνιχνεύσῃ τὸ πρωτοτύπον. Καλλίτερα καὶ ὀλιγώτερον
ἀλύμαντα σῴζονται τὰ ὀνόματα ἀρχαίων δήμων ἐκλελοιπότων καὶ ἐρημωθέντων,
διότι μείναντες ἀκατοίκητοι ἔσωσαν παρὰ τοῖς πέλας τὴν ὀνομασίαν των ὡς
διακριτικὸν σημεῖον. Ἂν δὲ οἱ ἀρχαιολόγοι, ξένοι ἢ ἐντόπιοι, εἶχον τὴν ὑπομονὴν νὰ
ἐξερευνήσωσι τὰς ὀνομασίας τῶν τοιούτων ἐρημικῶν θέσεων, ἃς ἐνδεικνύουσι
σῳζόμενα ἐρείπια, ἢ ἐρημοκκλήσια, ἤθελον ἀνευρεθῆ οὐ μόνον πολλῶν ἀρχαίων
δήμων ἄγνωστοι καὶ παρὰ τῶν τοπογράφων περιζήτητοι θέσεις, ἀλλὰ καὶ ἐπιγραφαὶ
καὶ τεχνουργημάτων λείψανα καὶ εἴτι τοιοῦτο. Διὰ τοιούτων ἐρευνῶν, εἰ καὶ ἐν
παρόδῳ γενομένων, ἀνεῦρον ἐγὼ πρό τινων ἐτῶν τὴν τέως ἄγνωστον ἀκριβῶς θέσιν
τῆς Παλλήνης, τῆς Ἀγγελῆς καὶ ἄλλων δήμων, ὡς καὶ νῦν διὰ τοῦ αὐτοῦ τρόπου
ἐπέτυχον νὰ ἀνεύρω τὸν παρὰ τῶν πάντων ἄχρι τοῦδε τοπογράφων τῆς Ἀττικῆς
μάτην ἐπιζητηθέντα δῆμον Ἑκάλης.
Ὁ Θησεύς, ὁ ἀληθῶς αὐτὸς φιλόπατρις ἀνήρ, ὁ ἑαυτὸν ὑπὲρ τῆς πατρίδος
ἀπαρνησάμενος, ὁ γνήσιος Ἀθηναϊκὸς γόνος, ἀφ’ οὗ ἐκαθάρισε τὴν ἀπὸ Τροιζῆνος εἰς
Ἀθήνας ἄγουσαν ὁδὸν ἀπὸ τῶν τότε Κίτσων, ὧν ἕνεκα «ἦν ὀλέθριος ἡ πορεία τοῖς
Ἀθήναζε πεζῇ (διὰ ξηρᾶς δηλαδὴ) βαδίζουσιν ἐκ Πελοποννήσου» κατὰ Πλούταρχον,
ἀπεφάσισε νὰ ἀπαλλάξῃ καὶ τοὺς ἐν τῇ τετραπόλει (τοῦ Μαραθῶνος) κατοίκους τοῦ
πολλὰ δεινὰ αὐτοῖς παρέχοντος Μαραθωνίου Ταύρου, ὃν εἶχε φέρει ἐκ Κρήτης ὁ
Ἡρακλῆς εἰς Πελοπόννησον καὶ ἐκεῖθεν ἔφυγεν εἰς Μαραθῶνα· ὅθεν μετέβη πρὸς
τοῦτο εἰς Μαραθῶνα ὁ Θησεὺς καὶ καταλαβὼν τὸν Ταῦρον αὐτὸν τὸν ἐπέδειξε ζῶντα
«διὰ τοῦ ἄστεως ἐλάσας» εἶτα τὸν ἐθυσίασεν Ἀπόλλωνι τῷ Δελφινίῳ.
Ἀπὸ Ἀθηνῶν εἰς Μαραθῶνα ἔφερον τρεῖς ὁδοί, ὧν βραχυτέρα ἦτο ἡ καὶ νῦν τοιαύτη
οὖσα, δηλαδὴ ἡ ἀπὸ Ἀθηνῶν εἰς Γαργηττὸν φέρουσα καὶ ἐκεῖθεν διὰ τοῦ Πεντελικοῦ
ὄρους εἰς Μαραθῶνα. Ἡ ἄλλη διήρχετο πρὸς ἀνατολὰς τοῦ Πεντελικοῦ διὰ τῆς
πεδιάδος καὶ ἦτο ἁμαξιτή, ἡ δὲ τρίτη διήρχετο πρὸς δυσμὰς τοῦ Πεντελικοῦ, ἥτις
εἶναι καὶ νῦν ἡ συνήθης τοῖς χωρικοῖς ὁδός.
Ὁ Θησεὺς μεταβαίνων εἰς Μαραθῶνα ἐφιλοξενήθη μεταξὺ πορευόμενος διὰ μιᾶς τῶν
εἰρημένων ὁδῶν ὑπό τινος γραίας ὀνόματι Ἑκάλης φιλοφρόνως. Ἡ Ἑκάλη αὕτη
ἰδοῦσα τὸν 17 περίπου ἐτῶν τότε Θησέα, νέον, ζωηρόν, φιλότιμον καὶ ῥιψοκίνδυνον
ἐκ φιλοπατρίας περιεποιήθη καὶ ἐθώπευσεν αὐτὸν ἀσπασαμένη αὐτὸν πρεσβυτικῶς,
ἔταξεν δὲ καὶ εἰς τὸν Δία θυσίαν, ἂν ἤθελεν ἐπιστρέψῃ ὁ ἱπποτικὸς νέος σῶος καὶ
ἀβλαβής· ἕως νὰ ἐπανέλθῃ ὅμως ὁ νικητὴς τοῦ Μαραθωνίου Ταύρου, ἡ Ἑκάλη
ἀπέθανεν. Ὁ Θησεὺς ἐλθὼν εἰς τὴν οἰκίαν της, καὶ εὑρὼν αὐτὴν θανοῦσαν,
συνέστησεν ἑορτὴν τὰ Ἑκαλήσια καὶ προσέταξε τοὺς πέριξ δήμους νὰ θυσιάσωσι τῷ
Ἑκάλῳ Διΐ, θυσιάζοντες δὲ ἔλεγον καὶ ὑπὲρ τῆς καλῆς καὶ φιλοξένου ἐκείνης γραὸς
περιποιητικὰ λόγια καὶ Ἑκαλίνην ὑποκοριστικῶς αὐτὴν ὠνόμαζον, ὅπως καὶ αὕτη
φιλοφρόνως καὶ εὐγενῶς περιεποιήθη τὸν νεανίαν Θησέα. Τὰ περὶ τούτου μνημονεύει
ὁ Πλούταρχος οὑτωσί.
«Ἡ Ἑκάλη καὶ τὸ περὶ αὐτὴν μυθολόγημα τοῦ ξενισμοῦ καὶ τῆς ὑποδοχῆς ἔοικε μὴ
πάσης ἀμοιρεῖν ἀληθείας. Ἔθυον γὰρ Ἑκαλήσιον οἱ πέριξ δῆμοι συνιόντες Ἑκάλῳ Διΐ
καὶ τὴν Ἑκάλην ἐτίμων Ἑκαλίνην ὑποκοριζόμενοι, διὰ τὸ κἀκείνην νέον ὄντα κομιδῇ
τὸν Θησέα ξενίζουσαν ἀσπάσασθαι πρεσβυτικῶς καὶ φιλοφρονεῖσθαι τοιούτοις
ὑποκορισμοῖς. Ἐπεὶ δὲ ηὔξατο μὲν ὑπὲρ αὐτοῦ τῷ Διΐ βαδίζοντος ἐπὶ τὴν μάχην, εἰ
σῶς παραγένοιτο θύσειν, ἀπέθανεν δὲ πρὶν ἐκεῖνον ἐπανελθεῖν, ἔσχε τὰς εἰρημένας
ἀμοιβὰς τῆς φιλοξενίας, τοῦ Θησέως κελεύσαντος, ὡς Φιλόχορος ἱστόρηκε» (Πλουτ.
Θησ. 14).
Ὁ Ἀλεξανδρινὸς γραμματικὸς Καλλίμαχος ἐποίησεν ἐπικὸν ποίημα, τὴν Ἑκάλην,
ὑπόθεσιν ἔχον τὴν φιλοξενίαν αὐτῆς· τοῦ ποιήματος τούτου σῴζονται ἀποσπάσματα
μόνον· παρέφρασε δὲ αὐτὸ εἰς πεζὸν λόγον ὁ Μαριανός, κατὰ τὸ λέγειν τοῦ Σουΐδα.
Ἀπὸ τῆς Ἑκάλης ταύτης εὑρίσκομεν ἐν τῇ Ἀττικῇ ὑπάρχοντα δῆμον Ἑκάλης, τῆς
Λεοντίδος μὲν πρότερον, εἶτα δὲ τῆς Πτολεμαΐδος φυλῆς, ὅταν τιμῶντες ἢ
κολακεύοντες τοὺς ἰσχύοντας ηὔξανον τὸν ἀριθμὸν τῶν φυλῶν ἢ μετωνόμαζον ἐξ
αὐτῶν τὰς φυλάς των οἱ ἀνεξίκακοι Ἀθηναῖοι. Τοῦ δήμου τούτου γίνεται μνεία καὶ
παρὰ Δημοσθένει καὶ ἄλλοις. Τὸ δημοτικὸν κατὰ Στέφανον Βυζάντιον, ἦτο Ἑκάλιος,
τὰ τοπικὰ δέ, Ἑκαλῆθεν (ἢ ὅπως φέρεται παρὰ Δημοσθένει, κατὰ Νεαὶρ. 64,
Ἑκάληθεν,) Ἑκαλῆνδε, Ἑκαλῆσι.
Κατὰ τὴν μαρτυρίαν λοιπὸν τοῦ Πλουτάρχου καὶ τὸ ἱστόρημα, ὁ δῆμος οὗτος ἔκειτο
ἐπὶ μιᾶς τῶν ἐξ Ἀθηνῶν εἰς Μαραθῶνα ἀγουσῶν ὁδῶν. Τοῦτο παριδόντες τολμηρῶς
τῶν ἐρευνητῶν τῆς θέσεως τῶν ἀρχαίων δήμων τινὲς καὶ οὐδ’ ὅλως ὑπ’ ὄψιν
λαβόντες τὸ τοῦ κειμένου τοῦ Πλουτάρχου «βαδίζοντος ἐπὶ τὴν μάχην» καὶ «πρὶν
ἐκεῖνον ἐπανελθεῖν», ἐτοποθέτησαν πάνυ ἀφελῶς καὶ ἀκάκως τὴν Ἑκάλην εἰς χωρία
ἐπ’ οὐδεμιᾶς τῶν ἐξ Ἀθηνῶν εἰς Μαραθῶνα ὁδῶν κείμενα, οὔτε κἂν πλησίον που
αὐτῶν ὄντα, ἀλλὰ μίαν καὶ μίαν καὶ ἡμίσειαν ὥραν πέραν αὐτοῦ καὶ πρὸς ἄλλην
διεύθυνσιν. Οὕτω ὁ μὲν Λὴκ θέτει τὴν Ἑκάλην εἰς τὸ χωρίον Γραμματικό, ὁ
Σουρμελῆς εἰς τὸ χωρίον Καλέντζι, ἄλλοι δὲ ἀφῆκαν ἐκκρεμῆ αὐτὴν μὴ εὑρόντες, ποῦ
νὰ τὴν ἀποθέσωσι, οἷον ὁ Ῥόςς, ὁ Ἰάκωβος Ῥαγκαβῆς κλ. ὁ Γάλλος δὲ Hanriot
ὑποθέτει δογματικῶς ὅτι ἔκειτο ἡ Ἑκάλη ὅπου εἶναι νῦν τὸ χωρίον Σταμάταις, ἐπὶ
μόνῳ τῷ λόγῳ ὅτι κεῖται τοῦτο ἐπὶ μιᾶς τῶν ἐξ Ἀθηνῶν εἰς Μαραθῶνα ἀγουσῶν
ὁδῶν, ὅπερ δὲν δύναται νὰ ἦναι (sic) ἰσχυρὸν ἐπιχείρημα εἰς τοιαύτης φύσεως
θέματα· εἰσὶ δὲ καὶ οἱ οὐδὲν περὶ τοῦ προκειμένου δήμου εἰπόντες,
Ποῦ λοιπὸν ἦτο ἡ Ἑκάλη;
Ἔρχου καὶ ἴδε, Ἀναγνῶστα
Ἐκ τῶν τριῶν ἀπὸ Ἀθηνῶν εἰς Μαραθῶνα ἀγουσῶν ὁδῶν ἡ βραχυτάτη ἦτο, ὡς
εἴρηται, ἡ διὰ τοῦ Πεντελικοῦ ὄρους · διέρχεται δὲ αὕτη διὰ τοῦ Γαργηττοῦ (τανῦν
Καρηττοῦ) καὶ διὰ τοῦ ὡσεὶ ὥρας ὁδὸν ἀνατολικῶς τῆς Μονῆς Πεντέλης κειμένου
ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου ὅπου καὶ πολλὰ παλαιὰ ἐρείπια εἶναι. Ἡ θέσις αὕτη τοῦ
Ἁγίου Νικολάου καὶ τῶν λοιπῶν ἐρειπίων λέγεται νῦν Κηλήσια (ὅπως βέβαια καὶ τὸ
πάλαι), εἶναι δὲ τοιαύτη ὥστε πείθεταί τις ἀνενδοιάστως ὅτι ἦτο θέσις ἀρχαίου δήμου.
Τὰ Καλήσια λοιπὸν ταῦτα, κείμενα ἐπὶ μιᾶς τῶν εἰς Μαραθῶνα φερουσῶν τριῶν
ὁδῶν, τῆς βραχυτάτης μάλιστα, εἶναι προφανῶς ἡ θέσις τοῦ παλαιοῦ δήμου Ἑκάλης.
Ὠνομάσθησαν δὲ Καλήσια, δηλαδὴ Ἑκαλήσια, ἀπὸ τοῦ ὀνόματος τῆς τελουμένης
ἐνταῦθα θυσίας τῷ Διΐ, κατὰ προσταγὴν τοῦ Θησέως, εἰς ἀνάμνησιν τῆς φιλοξενίας
τῆς Ἑκάλης καὶ τῆς εὐχῆς αὐτῆς. Δὲν εἶναι σπάνιον ἐν τῇ Ἀττικῇ, τὸ νὰ ἐκνικῶσι τὰ
ὀνόματα τῶν ἑορτῶν καὶ τῶν ἱερῶν καὶ ἀπὸ τούτων νὰ μετονομάζωνται νεωτερικῶς
οἱ ἀρχαῖοι δῆμοι. Οὕτω τὸ Ἄθμονον ὠνομάσθη Ἀμαρύσιον ἀπὸ τῆς ἐκεῖ ἱερὸν ἐχούσης
Ἀμαρυσίας Ἀρτέμιδος, καὶ οἱ Ἡφαιστιάδαι μετωνομάσθησαν Ἡράκλι [Ἡράκλειον] ἀπὸ
τοῦ ἐκεῖ ἱεροῦ τοῦ Ἡρακλέους. Περίεργον δὲ καὶ συντελεστικὸν ἅμα εἰς τὸ
προκείμενον εἶναι ὅτι καὶ οἱ γέροντες καλόγηροι τῆς Πεντέλης, καὶ οἱ πρεσβύτεροι
τῶν πέριξ χωρικῶν φέρουσι παράδοσιν ὅτι ἐν τοῖς Καλησίοις εἶχε τὴν οἰκίαν της γραῖα
τις ἀγαθὴ ὀνόματι Καλήση, ὡς μὲ ἐπληροφόρησεν ὁ Σεβάσμιος ἡγούμενος τῆς
Πεντέλης Κύριος Κύριλλος.
Δ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ.