Literatura:

1. Denis Smit – Uspon historijske sociologije (270. Str.)

2. Slobodan Antonić – Izazovi historijske sociologije – Teorisko
metodološki problemi proučavanja evolucije predgrađanskih
društava (325. Str)
3. Čarls Tili - Suočavanje sa društvenom promjenom (202. Str)

SARAJEVO 2019

ZAVRŠNI
ISPIT
HISTORIJSKA SOCIOLOGIJA

0
Denis Smit – Uspon historijske sociologije (270. Str.)

1.POSLERATNO USKRSNUĆE ISTORIJSKE

SOCIOLOGIJE
Prje pedeset godina historijska sociologija bila je na ivici gašenja. Fašizam i
staljinizam su gajili duboko neprijateljstvo prema njenoj kritičkoj perspektivi.
Tokom četrdesetih i početkom pedesetih godina ovog stoljeća još uvek je bila
nejaka. Autori kao što su Simon Šama (Simon Schama) i Pol Kenedi (Paul
Kennedy) naišli su na širok prijem. Ovamješavina intelektualne dinamike i
pažnje javnosti pruža historijskoj sociologiji veliku priliku da ostavi pečat na
građanskoj kulturi. Historijski sociolozi imaju priliku da kroz svoj rad svojim
sugrađanima pruže znanja i veštine koje im mogu pomoći u procjeni
suparničkih gledišta o onome šta je “moguće” ili “nemoguće”. Ukratko, za
demokratsko građanstvo istorijska sociologija može biti pozitivna snaga.

Historijska sociologija je racionalna, kritička i imaginativna. Ona traga za

mehanizmima pomoću kojih se društva mjenjaju ili reprodukuju. Ona traži
skrivene strukture koje neke ljudske težnje osjujećuju dok druge čine
ostvarivim, bez obzira na to da li ih cenimo ili ne. Ovo znanje je u potpunosti
vrjedno istraživanja.

2. ŠTA JE HISTORIJSA SOCIOLOGIJA?

Historijska sociologija je proučavanje prošlosti da bi se otkrilo kako društva
funkcionišu i kako se menjaju.

Neki sociolozi su nehistorični:

1) Empirijski, oni zanemaruju prošlost;

2) Pojmovno, oni ne razmatraju ni vremensku dimenziju društvenog života,
ni istoričnost društvene strukture.

1
Slično tome neki historičari su nesociologični:

1) Empirijski, oni zanemaruju način na koji procesi i strukture variraju od

društva do društva;
2) Pojmovno, oni ne razmatraju ni opšta svojstva procesa i struktura, ni
njihove odnose prema djelima i događajima.

Historijsku sociologiju stvaraju historičari i sociolozi koji ispituju uzajamno

prožimanje prošlosti i sadašnjosti, događaja i procesa, delovanja i
strukturacije. Oni žele da povežu pojmovno razjašnjenje, komparativnu
generalizaciju i empirijsko istraživanje.

3. TRI FAZE POSLJERATNE HISTORIJSKE SOCIOLOGIJE

Preporod Historijske sociologije je dosada prošao kroz tri faze. Svaka je faza
obiljeležena specifičnom političkom “konjunkturom i karakterističnim
raspoloženjem među historijskim sociolozima.

Prvu fazu, do sredine šezdesetih, oblikovala je borba protiv totalitarizma.

Liberalna ortodoksija je insistirala na tome da kapitalistička demokratija može
da reši bilo koje važne ljudske probleme, bez fundamentalnih institucionalnih
promjena.

Ključne figure u ovoj prvoj fazi bili su: Talkot Parsons (Talcott Parsons) i
T. H. Maršal,
mada će argumente izneti i Nil J. Smelser (Neil J. Smelser), S. N. Ajzenštat (S.
N.Eisenstadt), Simor Martin Lipset (Seymour Martin Lipset) i Rajnhart Bendiks.

Mark Bloh i Norbert Elijas (Norbert Elias) postali su šire poznati na engleskom
govornom području tokom ranih šezdesetih. Njihove ideje su doprinele drugoj
fazi, mada je njihov ton bio određen savremenom politikom: naročito
protestnim pokretima za studentska prava, prava crnih i okončanje
Vijetnamskog rata. Marksistički pristupi su postali pomodni, skoro uvaženi.
Historijska sociologija je ponovo otkrila dominaciju, nejednakost i pokrete
otpora.
U ovoj drugoj fazi ključne figure su bili Barington Mur i E. P. Tompson, mada
će se razmatrati i drugi, naročito Čarls Tili i Teda Skokpol. Glavne publikacije
ovih pisaca su se pojavile tokom sedamdesetih i osamdesetih godina.

2
Treća faza se preklapa sa drugom. Ona počinje sredinom sedamdesetih pod
uticajem rasparčavanja stabilnog, bipolarnog svijeta hladnog rata. Godine
1974.
Peri Anderson i Imanuel i Volerstin su objavili ključne radove. Njihovi obimni
prikazi historijskog razvoja, naročito u Evropi,
među historijskim sociolozima su označili nov nivo ambicije i samopouzdanja.
Treća faza je videla američko odstupanje iz Vijetnama, sovjetsko povlačenje iz
Avganistana, rastuću zabrinutost zbog japanske ekonomske moći
revolucionarne ustanke u Istočnoj Evropi. Treća faza je imala jedan
paradoksalan aspekt. S jedne strane, historijska sociologija je postizala sve
veći institucionalni uspeh u akademskom svijetu, naročito u Sjedinjenim
Državama. S druge strane, političke tendencije su išle protiv kritičkog duha
historijske sociologije – posebno marksističkog pristupa koji su usvojili
Volerstin i Anderson.

Tri faze kroz koje je do sada prošla historijska sociologija:

U drugom poglavlju se razmatra prva faza u kojoj se historijska sociologija

izdigla iz pepela tokom pedesetih i ranih šezdesetih.
Treće poglavlje prati proces uzleta sredinom i krajem šezdesetih i tokom
sedamdesetih.
Četvrti odeljak se bavi najnovijim periodom, kada se historijska sociologija
vinula visoko.
Poslednje poglavlje razmatra historijsku sociologiju devedesetih.

4.HISTORIJSKA SOCIOLOGIJA DEVEDESETIH

HISTORIJSKA SOCIOLOGIJA KAOINTELEKTUALNO

POLJE

Historijski sociolozi mogu da se oslone na dugu tradiciju. Tridesetih je gotovo

bila uništena. Njena unutrašnja dinamika je složena i ona napreduje u ekološkoj
sredini koja je bogata, složena i relativno nekontrolisana. Da li historijski
sociolozi rade kao autsajderi ili kao članovi odgovarajučeg društvenog sloja; na
koji način postupaju sa problemom uključenosti i distanciranja; da li du

3
orijentisani na teoriju; empirijsku generalizaciju ili primarno istraživanje
historijskih činjenica i koje strategije objašnjenja usvajaju.

5. ESTABILIRANI AUTSAJDERI
Uloga etabliranih, odnosno autsajderskih grupa je tema koju mora da obuhvati
svaka analiza Historijske sociologije kao intelektualnog polja. Ona je u bliskoj
vezi sa drugom temom koju ukratko treba razmotriti, upražnjavanjem
uključenosti i distanciranja. Značajno je da se marginalnost ili status autsajdera
ne može prosto izjednačiti sa sposobnošću distanciranja. Ono što je važno nije
toliko da li jeste ili ste bili autsajder” ili član odgovarajučeg društvenog sloja,
već je to prije stvar izbora ili sposobnosti kako da tretirate iskustvo koje vam je
dostupno na osnovu bilo kog od ovih povoljnih položaja.

Moguće je napraviti razliku između sljedeći kategorija:

1) Naučnici koji najveći dio svog života žive u pripisanom statusu autsajdera;

2) Naučnici porijeklom iz odgovarajučeg društvenog sloja, koji su stigli do

postignutog statusa autsajdera;

3) Koji zauzimaju politički, intelektualni ili moralni stav kroz sukob sa

ostatkom svoje klase;

4) Propisni status pripadnika koji su se od ranog doba socijalizovali u

odgovarajučem društvenom sloju i koji djeluju unutar njegovih
vrijednosti;

5) Postignuti status pripadnika koji sa ivice društva ili profesije stigli na vrh.

Prvo, postignuti status pripadnika je osvjedočeni završetak klasične američke

priče o uspjehu. To je kategorija u kojoj je najteže održati distancu i zahtjeva
najpromišljenije angažovanje.

Drugo, očigledna je razlika između autsajdera, bilo da im je taj status

propisan, bilo da su ga postigli, koji su pravi usamljenici i onih koji pripadaju
4
gusto ispletenoj intelektualnoj mreži koja obezbjeđuje zajednički javni
identitet.

Treće, naučnici se da pripisanim statusom pripadnika razlikuju se u mjeri u

kojoj položaj koji zauzimaju uzimaju zdravo za gotovo, nasuprot spremnosti
da ga podvrgnu moralnom i političkom preispitivanju.

Postignuti status Pripisani

status

Autsajderi Barington Mur Norbet Elijas

Peri Anderson

Pripadnici Rajnhart Bendiks T. H. Maršal

S. M. Lipset V. G. Ransimen

6. UKLJUČENOST I DISTANCIRANJE
Elijas je bio vrlo prijemčiv za ranjivost i emocionalnost ljudskih bića. U svom
radu je istraživao uključenost u odnose zavisnosti čovjeka od čovjeka i čovjeka
od prirode. Dokazivao je da strah i kratkovidost mogu da se prevaziđu, a da su u
nekim vidovima ljudskih poslova i prevaziđeni ili ublaženi.

Elijas je dokazivao da historijski sociolog može da bude kako uključen u

predmet analize tako i distanciran od njega:

1) Uključen u smislu uživljavanja ili ulaženja u ljudske situacije koje se

ispituju;

2) Distanciran u smislu sposobnosti da umanji vrijednost emocijama

opterećenih odgovora, kako bi se uputio putem jasne percepcije.

Historijski sociolozi sa ovakvim vještinama mogu da ožive udaljena vremena,

mjesta i ljude i učine ih značajnim i razumljivim. Oni takođe mogu da učine

5
da nam vrlo bliske i poznate stvari, na koje smo se udobno navikli, izgledaju
strane i udaljene i da ih manje uzimamo zdravo za gotovo.

I Anderson i Smelser su tragali za svrhama kojima su služile društvene prakse i

obojica su isticala međuzavisnost raznih djelatnosti i institucija.

Smelser je isticao funkciju stabilizacije koju nameće kolektiv pretpostavljajući

da moralni seoski poredak može da funkcioniše u »pograničnim gradovima –
buma pamuka.

Anderson je naglašavao situacionu logiku, implicitnu u proračunatom

ponašanju pojedinca u uslovima nesigurnosti i nepoverenja.

U Političkim sistemima imperija Ajzenštat je u kognitivnu mapu nauke o

društvu unio udaljene teritorije. On je pokazao da su nepoznate političke
strukture bile primjeri mogućih otkrića pravilnosti. Specifične posledice
strukturnog konflikta ili promjene su izvađene iz njihovog historijskog konteksta
i na osnovu sličnosti sa primjerima iz drugih društava, izvađenim iz konteksta,
premještene u pogodne pretince unutar njegovog modela.

Ajzenštatova argumentacija ne uzima mnogo u obzir specifične kulturne

oblike, moralne okvire ili političke jezike unutar različitih historijskih društava.

7. ISTRAŽIVANJE GENERALIZACIJA I TEORIJA

Kada se okrenemo jednom drugom aspektu ovog intelektualnog polja, unutar
njega je moguće razlikovati tri aktivnosti:

1) Primarno istraživanje specifičnih Historijskih situacija koje imaju šire

poslJedice na razumJevanje različitosti i promene;

2) Empirijske generalizacije koje se oslanjaju na istraživanja drugih, a

ukazuju, implicitno ili eksplicitno, na teorijska pitanja; i

3) sistematsko pravljenje teorija o procesima historijske promjene koje se

oslanja na rezultate historijskih istraživanja i u većem ili manjem stepenu,
na empirijske generalizacije.

6
 8. STRATEGIJA OBJAŠNJENJA
Kroz djela koja su ovde ispitivana provlače se četiri strategije objašnjenja. Te
strategije redom ističu:

1) Selekciju putem konkurencije;

2) Sistem protivrječnosti;
3) Infrastrukturalne kapacitete; i
4) Dominantne puteve socijetalne promjene.

Tipična strategija identifikovanja porjekla i osobnih karakteristika društvene

konfiguracije koja redovno dovodi do ishoda za koji smo zainteresovani i
dovođenja u suprotnost sa porjeklom i osobnim karaktristikama drugih
društvenih konfiguracija koje ne uspjevaju da proizvedu isti ishod.

9. HISTORIJSKA SOCIOLOGIJA I KAPITALISTIČKA

DEMOKRATIJA
Treba razviti dva argumenta:

Prvo, da pitanje prihvatljivosti i životnosti kapitalističke demokratije povezuje

rad u sve tri faze poslje ratne historijske sociologije;

Drugo, da su političke ideološke promjene u zapadnim kapitalističkim

demokratijama i u njihovim spoljašnjim odnosima pomogle su oblikovanju
problematike u sukcesivnim fazama historijske sociologije.

Faza 1 moć i sukobi vrjednosti Demokratija

Marginalizovani rastumačena
Faza 2 moć i sukobi vrjednosti Demokratija
Ponovo otkriveni razotkrivena
Faza 3 moć istražena Kapitalizam istražen
i razotkriven
Faza 4 Vrjednosti istražene Demokratija preispitana

7
PRVA FAZA: Demokratija rastumačena

Poslje Drugog svjetskog rata vladao je američki put. Njega su žestoko

promovisali mas – mediji uz dobrovoljnu saradnju intelektualaca. Ideal je bio
snažan konsenzus, zasnovan na emocionalnoj privrženosti i racionalnom
odobravanju samoočigledno pravednog društvenog poretka koji nudi jednakost
prilika. Ovaj ideal je oblikovao sociološku perspektivu koja je pretpostavljala da
u razvijenim društvenim industrijskim društvima, očekuje uzajamno
prilagođavanje između integrativnih nacionalnih vrjednosti, s jedne strane, i
potreba i zahtjeva izraslih unutar institucija i grupa koje se sve više
diferenciraju, s druge. Ovi društveni sistemi su obično rešavali probleme koji su
se pred njih postavljali. Kapitalistička demokratija je funkcionisala. Ove
pretpostavke su nadahnjivale rad Parsonsa, Smelsera i Lipseta.

Šta se dešavalo onda kada je proces diferencijacije proizvodio nesklad između

legitimnih vrjednosti i opaženih interesa određenih grupa?

Odgovori su bili:

Ponovno prilagođavanje društvenih sistema kao pitanje kursa; (Smelser)

Stabilan sukob ojačao bi konsenzus; (Lipster)
To uglavnom zavisi od resursa koje kontrolišu grupe u strateškim strukturnim
Lokacijama; (Ajzenštat)

Ajzenštatov glavni rad iz ovog perioda je bio o preindustrijskim imperijama, a

ne o kapitalističkoj demokratiji. Strukturalno–funkcionalističke analize
kapitalističke demokratije su malo pažnje poklanjale sadržaju fundamentalnih
rasprava između grupa koje se tiču vrednosti, ili ulozi koju je u njihovom
uspostavljanju igrala moć.

Društva koja su pretrpjela industrijalizaciju ili političku modernizaciju nisu uvjek

postupala sa ovim sukobima na način koji je vodio stabilnoj kapitalističkoj
demokratiji. U prvoj fazi, Bendiks je bio jedan od nekoličine koji su artikulisali
maticu ove kritike strukturalno - funkcionalističkog pristupa, preovlađujućeg u
američkoj historijskoj sociologiji. U ovom pristupu se malo pažnje posvećivalo
sukobima između grupa, vrjednosnim razlikama i sistematskoj upotrebi
preimućstva moći da se nametne dominacija.

8
DRUGA FAZA: demokratija razotkrivena

Rad četri historijska sociologa je pomogao u preorijentaciji akademske kulture.

Ni jedan nije bio predudan, ali je njihov komulativni uticaj olakšao prelaz sa
prve na drugu fazu. Dvije knjige G. E. Lenskog, odnosno B. G. Ransimena, koje
su se pojavile 1966 godine, bavile su se društvenom slojevitošću kao glavnim
izvorom nejednakosti u društvima. U knjizi moć i privilegija Lenski je
naglašavao ulogu koju je igrala moć, nasuprot potrebi za regulisanjem
društvene slojevitosti. Njegov pristup je bio izazov Parsonsu tvrdnjom da su
društva nesavršeni sistemi sa velikom količinom prisiole i sukoba.
U relativnoj ličnosti i društvenoj pravdi Ransimen je obratio pažnju na način na
koji nejednakost shvataju članovi društva.

On je istekao dvije stvari:

Prvo, ova shvatanja su bila u sukobu sa stvarnošću;

Drugo, postojeći pbrasci nejednakosti su, po kriteriju društvene pravde, u

mnogim pogledima su bili manjkavi.

Kroz rad Lenskog i Ransimena dovedena je u pitanje pretpostavka po kojoj je

društveni poredak a naročito kapitalistička demokratija bio izgrađen na
spontanom prihvatanju normi koje su opravdavane svojom očiglednošću.
Njihove knjige su pomogle da moć i vrednosti postanu dostupni kao termini
kritičke analize, osjetljive na prisilu i nepravdu.

TREĆA FAZA: kapitalizam rastumačen i razotkriven

U središtu pažnje marksističkih historičara, kao što su Tompson i Đenoveze,

bilo je osvjetljavanje iskustava i shvatanja podređenih grupa čiju egzistenciju je
zanemarivala ili ignorisala etablirana ideologija. Oni su vrjednosti obuhvaćene
demokratskim statusom građanina naročito pravo na slobodu i
samoostvarenje koristili kao probni kamen odlučne kritike aktualne prakse. Do
sredine sedamdesetih istakli su se neki praktičari marksističke historijske
sociologije. Oni su, razvijajući alternativni svjetski–obuhvatan sistem, željeli da
popune vakuum koji je ostao posle raspada strukturalnog funkcionalizma.

9
Imanuel Volerstin je svoj poduhvat započeo skiciranjem toka kapitalističke
svjetske ekonomije.
Peri Anderson je napravio mapu evolucije feudalnog načina proizvodnje kroz
nekoliko zemalja i epoha. U implicitnoj raspravi u okviru historijske sociologije
o prirodi kapitalističke demokratije promenio se naglasak. Centar pažnje se
pomjerio od demokratije ka kapitalizmu, od nacionalnog ka
internacionalnom.

Marksistički pristupi su morali da se pomire sa dvije tendencije i da sve više

odstupaju pred njima:

Prvo, istraživanje aktivnog doprinosa relativno autonomnih državnih aparata

u
njihovim civilnim i vojnim pojavama, oblikovanju kapitalističkog društva;

drugo, veće spremnosti da se ekonomski, politički i drugi oblici prisile

tretiraju kao alternativni izrazi moći, a da se u teorijama i objašnjenjima
prednost ne daje nijednom posebnom obliku moći.

Doprinosi Tede Skokpol, Čarlsa Tilija, Fernana Brodela, Majkla Mana i Entoni
Gidensa pomjeraju težište u ovom pravcu.

Man je pozdravljao Volerstinovo naglašavanje internacionalne povezanosti, ali

je umanjivao vrjednost njegovog ekonomskog redukcionizma. Ovaj aspekt
marksizma, insistiranje na prioritetu ekonomije, ima u sebi element
mistifikacije. neprekidni napad na mistifikacije raznih vrsta bio je u toku još od
kraja sedamdesetih. Pod udar su došle marksističke teorije klase i revolucije,
tehnokratski mitovi o obrazovanju, programi američke urbanističke reforme
šezdesetih i ranih sedamdesetih, romantički mitovi o naciji, ruski imperijalizam i
tržišna teorija vrjednosti.

ČETVRTA FAZA: demokratija preispitana

Izvjesno je da su protestni pokreti u Istočnoj Evropi i Sovjetskom Savezu krajem

osamdesetih dali perspektivu zapadnoevropskim i američkim pokretima koji su
se dogodili dvije decenije ranije. Raniji pokreti su uzdigli svjest i podstakli
izvjesne zakonodavne promjene, naročito za crnce i žene. Ali, ovi drugi su srušili
vlade.
Između šezdesetih i osamdesetih značajno je naglasiti jednu sličnost i jednu
razliku. S jedne strane, ovaj drugi pokret je u mnogim pogledima bio

10
produžetak ranijeg. Glavni akteri su u oba slučaja pripadali sloju bjelih i plavih
kragni. Ove grupe su, sa promenljivim uspjehom, zastupali nteligencija i
sindikalni lideri. Između šezdesetih i osamdesetih slogani su se promjenili od
studentske moći, crnačke moći i pokreta za oslobođenje žena, do perestrojke,
glasnosti i Gorbija ali ne i pitanja koja stoje u njihovoj osnovi. U oba perioda,
glavna meta je bila zloupotreba vlasti, a glavni zahtev ostvarenje prava na
status građanina.
Moralna snaga marksizma skršena je progresivnim oslobađanjem sovjetske
Rusije i uspešnim ustancima protiv komunizma u Istočnoj Evropi. Ovo se
dešavalo baš u trenutku kada je osamdesetih retorika slobodnog tržišta Tačer
Regan entente (savez) izgubila svoje samopouzdanje.
Uobičajena ideološka objašnjenja problema moći, morala i ljudskog iskustva
dovedena su u pitanje.

Kritičko preispitivanje demokratije kao političkog modela je već u toku. Izgleda

da je ona još uvek ono što želi većina ljudi, pogotovo ako je moguće da se
oslobodi svakog fanatičnog suviška. To može da objasni zašto su Parsons i
Maršal, pošto su godinama bili zanemareni, krajem osamdesetih opet ušli u
modu. Od pedesetih, reputacija Parsonsa i Maršala je pretrpjela dramatična
kolebanja. Obojica su bili gurnuti u zapećak tokom drugog talasa historijske
sociologije, započetog velikim uspehom radova E. P. Tompsona i Baringtona
Mura. U poređenju sa njima, Parsons i Maršal su izgledali nerazumno blagi i
optimistični. Objekt napada je bio naročito Parsons, od strane Danijela Fosa i
Alvina Guldnera.
Tokom osamdesetih, Parsons i Maršal su ponovo privukli pažnju koja je bila
pozitivna. Ne odstupaju i od formule slobodnog tržišta, Parsons i Maršal su vrlo
ozbiljno uzimali i težnje i teškoće kapitalističke demokratske ideologije. Njihov
povratak osamdesetih potiće iz potrebe da se za postojeće verzije ove
ideologije nađe ubjedljiva zamjena. One su postale vrlo zastarjele, bilo da se
vraćamo Džonu Majnardu Kejnzu, bilo Adamu Smitu.

10. BUDUĆNOST PROŠLOSTI

Najveći doprinos Historijske sociologije bi mogao biti otkriće i širenje znanja
relevantnog za razvoj kapitalističke demokratije, čak i ako bi to značilo
odvraćanje pažnje od diskusije o filozofiji hstorije. Ovo poslednje je važno istaći,
jer je danas veoma jaka uzajamna privlačnost između sociologije i filozofije,
posebno u najskorijim slučajevima sociologije visokog stila.

11
Gidens je zapazio da postoji područje pitanja koja se bave djelovanjem,
intencionalnošću, strukturom i značenjem za koja bi se teško moglo reći da li ih
je ispravno nazvati filozofskim ili sociološkim. Ako historijska sociologija treba
da doprinese raspravi o kapitalističkoj demokratiji, mora se obratiti pažnja na
specifične oblike ljudskog djelovanja, specifične namere, posebne strukture i
posebna značenja.

Džon Hal je tvrdio da postoji potreba za više filozofske historije koja se bavi
razlikama između različitih tipova društva i objašnjava prelaz s jednog tipa na
drugi, da bi se na osnovu toga sistematski razmišljalo o prirodi moći i šansama
ljudskog života. On je u pravu. Ipak, historija je isto toliko značajna koliko i
filozofija. Sposobnost historijskih sociologa da daju doprinos tekućoj debati o
kapitalističkoj demokratiji će se povećavati ukoliko oni stvaraju relevantno
saznanje.

Glavni doprinos historijske sociologije devedesetim može da bude građanska

kultura veće obavještenosti i otvorenijeg duha. Ona ima mogućnost da pomoću
svojih dostignuća pokaže praktičnu vrednost istraživanja prošlosti i pravljenja
sistematskih poređenja kroz prostor i vrjeme, ocrtavanja sličnosti i razlika,
praćenja dugoročnih procesa, traganja za uzrocima i praćenja posledica,
pokazujući način na koji ljudi oblikuju i bivaju oblikovani od insititucija koje ih
povezuju i razdvajaju.

Historijska sociologija može građanima pomoći da razumeju kako su

oblikovane strukture prilika i načina života i kako se one mogu preoblikovati.
Praktična funkcija historijske sociologije je u tome da nam pomogne da
napravimo razliku između kucanja na otvorena vrata i udaranja glavom kroz zid.
Ona nam takođe može pokazati da su neki zidovi privremeni - kao onaj u
Berlinu. Historijska sociologija može pomoći i da se u popularno razumjevanje
odnosa među državama unese više racionalnosti koja bi zamjenila, sada
preovlađujuću, fantaziju i strah.

12
13
Slobodan Antonić – Izazovi historijske sociologije – Teorisko metodološki
problemi proučavanja evolucije predgrađanskih društava

UVOD:

Domen (oblast) ovog istraživanja jesu tipovi društva koja sociolozi obično
nazivaju: pretkapitalističkim, predindustriskim, agrarnim ili historijskim.
Autor je počeo rad na ovom istraživačkom predmetu sa željom da pokaže
nepravednost uobičajne tipologizacije I načina evlutivnog rangiranja
pretkapitalističkih društava u oficijelnom marksizmu. Posebno mu se činilo
nepravedno što je feudalni tip društva u evolutivnom smislu stavljen iznad
antičkog tipa – imajući u vidu ne samo nivo tehnološkog privrednog razvoja ova
dva društva, već I njihove najbitnije civilizacijske karakteristike. Svakome ko se
bio ikada suočio sa nekim teorijskim problemom poznato je da svaki odgovor
odmah otvara nova pitanja, ne sumnjamo da postoje pitanja koja su gotovo
jednako značajna za naš osnovni predmet istraživanja kao I ona koja su ovdje
razmotrena.

14
 I GLAVA
HISTORIJSKA SOCIOLOGIJA

1. DOBA IZAZOVA (1820 – 1880): SOCIOLOGIJA

KAO TEORIJSKA HISTORIJA;
2. DOBA KRIZE (1880 – 1960): OD SOCIOLOGIJE
BEZ HISTORIJE;
3. DOBA OBNOVE (1960…): SOCIOLOGIJA I
HISTORIJA – VIŠE NEGO DOBRI PRIJATELJI
4. HISTORISKA EKONOMIJA I HISTORIJSKA
SOCIOLOGIJA.
Ovaj rad pripada sociološkoj disciplini, čiji je naziv, tokom poslednje dvije
decenije, ustaljen kao historijska sociologija. Sa obzirom da se historijska
sociologija danas smatra jednom od mlađih disciplina, sociologija se od samog
svog nastanka zanimala za historiju. To zanimanje prošlo je kroz tri faze, pa se
može reći da ono što danas podrazumijevaom pod historijskom sociologijom
jeste samo jedna od faza sociološkog bavljenja historijom.

1.DOBA IZAZOVA (1820 – 1880):

SOCIOLOGIJA KAO TEORIJSKA HISTORIJA
Utemeljivači sociologije zamislili su ovu nauku kao pravu, naučnu ili teorijsku
historiju. Za razliku od obične historije, koja je samo opisivala ono što se
dogodilo, sociologija je kao teorijska historija trebalo da istovremeno pruži
objašnjenja događaja u prošlosti I predviđanja događaja u budučnosti
otkrivanjem društvenih ili historijskih zakona.

15
Orijentacija rane sociologije na historiju nikako nije bila slučajna. Promjene u
društvu koje su se dešavale krajem 18 stoljeća I početkom 21 stoljeća, dospjele
su u središte zanimanja naučne javnosti, pa su osnivači sociologije željeli da
iznalaženjem zakona društvenog razvoja uobliče nauku koja bih mogla poslužiti
kao vodič za buduću reorganizaciju društva. Sama ideja o otkrivanju pravilnosti
u historiji nije bila novost, nalazimo je još u srednjovjekovnoj pa I antičkoj
histografiji kao I filozofiji historije sa kraja 18 I početkom 21 stoljeća.

Istinska novena bili su metodi koji su utemeljivači sociologije namjenili

‘’teorijskoj historiji’’

U odnosu na dotadašnje metode filozofije historije najvažnija razlika bila je

ravna gotovo kopernikanskom obratu I značila je napuštanje da se pojmovnom
analizom utvrDi struktura historijskog razvoja. Nova nauka je željela das vu
svoju pažnju usmjeri na analizu historijskih zbivanja.

Ne smijemo zaboraviti da su najveći mislioci smatrali da je tok historijskog

razvoja izmorfan pojmovnom razvoju, te stoga ne treba gledati na historiju već
anilizirati razvoj pojma.
Kada se filozof bavi historijom pisao je Fihte, koji mu je jasan bez ikakve
historije; a njegova upotreba historije nije da bi se preko nje nešto dokazako,
jer su njegovi stavovi već prije od svake historije dokazani. Filozof je u stanju da
opiše cijelokupno vrijeme I sve moguće njegove epohe, pa zbog toga, po Fihteu
filozof ne koristi historijsku građu da bi dokazao svoje shvatanje historije,
historijska građa mu služi samo kao ilustracija onoga što razumije bez historije.

ISTO JE MISLIO I HEGEL

Hegel jedan od najutijecajnijih mislilaca svoga doba, koji je čitavu filozofiju

pretvorio u filozofiju historije. Pošto je sva historija samorazvitak duha,
historijske promjene nisu ništa drugo do logičke promjene izražene na
vremenskom planu. Historija je zato logika, a naše saznanje historije nije
empirijsko (iskustveno) već logičko. Filozofska svjetska povjest po Hegelu
neije opća refleksija o historiji već svjetska povjest sama, I ona za razliku od
izvorne povjesti ili reflektivne povjesti spekulaciju proizvodi iz sebe bez
obzira na ono što jeste.

Zato filozofska historija ne samo da nema potrebe da analizira ono što se u

historji događalo već, ona pristupa povjesti kao materijalu, I ne ostavlja je
kakva jeste, nego je udešava prema misli, pa je stoga konstruira.

16
Kontova socijalna fizika to jeste sociologija imala je sasvim drugačiji pristup.
Umjesto da društvenim I historijskim pojavama prilazi analizom apsolutnih
pojava, umjesto da snagom imaginacije nastoji da iznađe nekakve tajanstvene
unutrašnje sile entiteta, sociologija je na prvom mjestu istakla posmatranje I
iskustvenu analizu društvenih I historijskih pojava

Umijesto spekulativne filozofije historije koja je po Kontu oslikavala

metafizički stupanj razvoja ljudskog duha, na scenu je stupila sociologija,
predstavnik istinske pozitivne nauke koja je, poput ostalih uspješnih
naučnih disciplina, o stvarnosti zaključivala nakon pažljivog I sistematskog
pretresanja same te stvarnosti, a ne samo pojmova o njoj.

Naučna javnost je bila uvjerena da će ova nova nauka postići uspjehe jednak
vredne onima koje je zabilježila fizika nakon Galileja.

Ideja historijskih zakona rane socilogije bila je nešto sasvim drugo u odnosu na
dotadašnje koncepte zakonitosti u društvenim naukama. Ona se nije razlikovala
samo po tome što je odbacivala dotadašnje metafizičko shvatanje zakona kao
esencijalne povezanosti koje otkrivamo na osnovu razmišljanja, kao I prema
tome što je preuzimala savremeno prirodno – naučni koncept zakona kao
induktivnog uopštavanja na osnovu posmatranja I ekspermenta.

Sociologija je željela da prevaziđe I ono shvatanje zakona koje je bilo

izraženo u političkoj ekonomiji – prije svega fiziokrata – a po kome je
zakonitost ravnotežna pravilnost unutar jednog datog sistema.

Zakonitsot vlada ne samo unutar sistema, već se I sam sistem neprekidno

transformiše tako što na osnovu jedne pravilnosti prolazi kroz različita stanja –
a ta pravilnost je dinamički zakon društvenog razvoja.

Različita stanja kroz koja prolazi jedan sistem, kada je reć o ljudskim
zajednicama, manifestuju se kao različita društvena stanja:

Prvi opći duh dinamičke sociologije, pisao je Kont, sastoji se u shvatanju svakog
od onih uzastopnih društvenih stanja kao nužnog rezultata prethodnog I kao
neophodnog pokretača sljedećeg.

Nauka ima od sada za cilj da otkrije stalne zakone koji upravljaju tim
kontinutetom čija cjelina određuje glavni put ljudskog razvitka.

17
Društveno stanje, objašnjava Mil, jeste simulativno stanje svih većih socijalnih
činjenica ili fenomena, a način na koji društvena stanja slijede jedno za drugim
određuje glavne sastave društvenog skupa.

Uzajamna korelacija različitih elimenata svakog stanja društva jeste izvedeni

zakon koji proizlazi iz zakona koji reguliše sukcesiju jednog stanja društva
drugim.

Najbliži uzorak svakog stanja društva jeste stanje društva koje mu neposredno
prethodi.

Osnovni problem društvene nauke jeste nalaženje zakona prema kojima svako
stanje društva proizvodi stanje koje sledi iz njega I koje zauzima njegovo
mjesto.

Tako dolazimo do treće ključne ideje sociologije shvaćene kao teorijske

historije, do ideje das u historiski posmatrano različita društvena stanja
poredana po jednoj seriji ili nizu, da je zadatak nauke da otkrije pravilnost tog
niza, to jeste osnovni zakon kome je on podvrgnut.

Za razliku od histografije čija je osnovna jedinica analize bila neka historijska

ličnost, grad ili zemlja, sociologija je, kao teorijska historija, za svoj analitički
okvir uzimala društvo shvačeno kao čovječanstvo, ili kao tipični reprezent
opštehistorijskog razvoja.

Naučna historija je njima tražila I otkrivala pravilnosti I zakone pomoću kojih je

trebalo da pruži stvarna, naučna objašnjenja prošlih događaja.

Tako je sociologija sa titulom naučne historije – pojavila u Panteonu (hramu)

nauka. Mlada I polenta poznajući historijske zakone posjedovala moć da
razumije budućnost.

18
 2.DOBA KRIZE (1880 – 1960): OD SOCIOLOGIJE
VS HISTORIJE DO SOCIOLOGIJE BEZ HISTORIJE
Ambicije sociologije pokazale su se već nakon pola stoljeća neostvarivim ili
pretjeranim. Sociologija kao teorijska historija nije morala doći u krizu da je
uspjela da realizuje dio iz svog problema otkrivanja historijskih zakona koji
vladaju u fizici. Ali kada su sociolozi pokušali da formulišu historijske zakone,
pokazalo se da njhivo epistomološki karakter nije bio ni približno sličan
osobinama prirodnonaučnih zakona.

Sociološke formulacije historijskih zakona bile su problematične za najveći dio

same sociločke naučne zajednice, ili u mjeri u kojoj su bile prihvatljive bez
samog informativnog sadržaja.

2.1. PRIGOVORI HISTORIČARA I HISTORIZMA

U početku sociologija je u krugovima akademskh historičara doživljavana samo
kao jedna od filozofija historije. Pa su protiv nje iznošeni protivargumenti Conta
historijskih zbivanja zapravo su samo metafore, ali kada je postala očita
ambicija sociologada rezultate histografije ozbiljno koriste za svoja
uopštavanja.

Na jednom naučnom simpoziju održanom 1903, historičari su odbacili ideju o

pdjeli posla.

Historičare ne treba da uzbuđuju primjedbe sociologa da istografija zapravo

nije nauka, jer prava nauka podrazumjeva potragu za pravilnostima I zakonima.

Drugi, Metodološki znatno važna vrsta primjedbi odnosila se na nastojanje

sociloga da u serijama događaja i društvenih stanja nađu neku pravilnost koja bi
omogučivala postavljanje zakona.

Treći, metodološki protivargument sociologiji kao teorijskoj historiji također su

nagovjestili historičari,a filozofi poput Diltaja dali su mu teorijsko dostojanstvo.

19
 riječ je o poznatoj tvrdnji da su historijska zbivanja singulirana i
individualna, da se ne mogu podvesti ni pod kakve zakone te da ih stoga i
ne možemo objasniti već samo razumjeti.
Diltaj dolazi do jednostavnog zaključka da niti socilogija ni filozofija historije ne
mogu biti nauke, jer teže da objasne ljudsku historiju nečim čega zapravo u
historiji nema – opštim uzrocima i zakonima razvitka. Sociologija O. Conta, Dž.
Š. Mila, i H. Spensera (koja je za Diltaja samo naturalistički oblik filozofije
historije) baš kao i sama filozofija historije, zbog odsustva smisla za izvornu
historisku konkretnost ne samo da podjednako osiromašuju i sistemantiziraju
historiju već oni nemaju opravdanja ni kao pokušaj da se već izvedenim, užim
historijskim sintezama iumeđu neki opšti teorijski zaključci jer je, po Diltaju,
svaki takav pokušaj zbog svojevrsnog umjetničkog oblika koji su intuicija i trud
historičara dali građi – besplodna metafizika.

Na ovakvu snažnu antipozitivističku reakciju sociologija je odgovorila

povlačenjem ili redefinisanjem svojih osnovnih ciljeva.

Do kraja 19 stoljeća socilogije se već bila dovoljno duboko usadila pa i započela

individualizaciju u tri velike kulturno – jezičke sredine - Njemačkoj, Francuskoj i
Anglosaksonskoj, u svakoj od njih je zabillježila posebne načine prilagođavanja,
odnosno odgovora na izazov.

2.2. HISTORIJA U NJEMAČKOJ SOCIOLOGIJI

Sociologija je u Njemačkoj imala ne samo najviše protivnika kao nauka već je i
sama preživjela najizražajnije unutrašnje borbe. Na jednoj strani nalazila se
snažna akademska tradicija velke njemačke histografije koja je potpomognuta
Diltajem – sve društvene nauke vukla u pravcu historizma, metodološke
predstavnike po kojoj su svi društveni fenomeni zapravo historijski tj
individualni i neponovljivi, te se manifestiraju neočekivano i sa neprevidljivom
orginalnošću, zbog čega ne mogu biti izvedeni iz bilo kojeg višeg principa. Na
drugoj strani, nalazila se snažna sklonost Njemaca ka filozofiji historije, koja je
prema Baueru 19 početkom 20 stoljeća istraživana više i od same historije.
Jedan od načina da se sociologija zaštiti od prigovora historizma bio je Bartov
pokušaj da se iskoristi ugled koji je filozofija historije uživala u Njemačkoj tako
što će se sociologija predstaviti kao vrsta moderne filozofije historije koja

20
primjenjuje metode i standarde prirodnih nauka na oblasti historije. Drugačijim
putem krenuo je Veber pokušavajući da socilogiju izbavi iz smrtonosnih relja
razlikovanja. U svojim metodološkim redovima sa početka 20 stoljeća Viber
isitće da se društvenim naukama ne smije odbaciti svaka ambicija u pružanju
objašnjenja društvenih ili historijskih pojava. Kako je tipološka metoda
karakteristična za socilogiju, na sredini između metode generalizcije, svojstvene
prirodnim naukama, i metode singularizacije, kojem se služi historija, njenom
primjenom sociologija izbjegava opasnosti da zapadne u prvu ili drugu krajnost
– naturalizam ili historizam. Veber je svojim posljednjim djelima demonstrirao
način na koji sociologija treba da se bavi historijom, da je već u njemu
historijska sociologija dobila jednog od svojih predstavnika. Bilo je nekoliko
razloga zbog kojih Veberovo djelo nije znantnije doprinjelo da se historijska
sociologija potvrdi kao akademska disciplina.

Prvi razlog bila je metodološka slabost njegovog rešenja spora historizma i

historiskog pozitivizma. Ono nije bilo niti dovoljno jasno niti dovoljno
slobodno.
Veberovo metodološko rešenje nije bilo do kraja razvijeno, jer je i Veber na
presudnim mjestima imao utisak da postiže izvjesna rješenja, dok je svaka
ozbiljna analiza pokazivala da je samo rječ o prividu.

I zbog drugi razloga Veber nije imao sreće ni sa učenicima ni sa

sljedbenicima od kojih se moglo očekivati da okupljeni oko njegovog velikog
djela formiraju posebnu školu.

Treba napomenuti da je i treći pokušaj zaštite prava sociologije na

historijsku analizu, u Njemačkoj tog doba završen neuspjehom. Rječ je o
nastojanju Afreda Vebera da izgradi disciplinu koju je nazvao sociologijom
kulture, a koja je bila bliska načinu na koji jedna od struja u modernoj
historijskoj sociologiji razumjeva ovu disciplinu.

2.3. HISTORIJA U FRANCUSKOJ SOCIOLOGIJI

21
Sociologija u Francuskoj bila je pod manjim pritiskom i historičara i historizma,
nego u Njemačkoj. A sa druge strane, kontovska tradicija je ovdje bila monogo
snažnija, tako u Dirkemovom djelu, koji će obilježiti francusku sociologiju sa
prelaska 19 u 20 stoljeće, možemo naći unapređene elemente historijskog
pozitivizma koji je odlikovao sociologiju od Konta do Marksa.

Dirkem je preuzimanjem osnovnog nasljeđa historijskog pozitivizma učinio i

nekoliko dubokih i za sociologiju značajnih zahvata. Jano je da je razdvojio
sociologiju od histografije i predmetno i metodološki, a ne dovodeći u pitanje
naučnost ili akademski značaj ijedne od njih.

Dirkem izjednačava sociologiju sa naučnom historijom, osnovnih predmet

sociološkog zanimanja za Dirkema jeste aktuelna društvena stvarnost.

Sociologija ne treba da traga za historijskim zakonima već za uzročnim

objapnjenjem pojedinih društvenih činjenica, a osnovnih referentni okvir u
kojem sociologija traži i nalazi objašnjenja i odnose uzročnosti jeste aktuelni
sklop društvenih odnosa i funkcija, to jeste vrsta ili tip društva o kome je
rječ.
Dirkem, sociologija predstavlja ono načelo, ne kao racionalnu nužnost već
samo kao empirejsi postulat, proizvod osnovne indukcije. Dirkem izračito
upotrebljava naučna historija ili sociologija.

Dirkem od nasljeđa historijskog pozitivizma neposredno odbacuje i metodu

historijskih serija, a time svaku kauzalnost iz historijske sukcesije.

Etape kroz koje čovječanstvo redom prolazi ne rađaju se jedna iz druge.

Prvi razlog je u tome što se uzorak nekog razvoja ne može sagledati iz niza
njegovih sukcesivnih faza, jer je on uvjek iznad niza, kao što je uzorak
napredovanja čovječanstva izvan njegovih historijskih stadijuma i smješten po
Dirkemu u prirodnoj čovjekovoj težnji ka postizanju određenih vrijednosti.

Drugi razlog je u tome što svaku fazu razvitka može odrešivati više korelativnih
uslova koji se mogu praktično mjenjati iz faze u fazu, a ne samo jedan opšti
uslov kako to pogrešno pretpostavljaju ne samo sve filozofije historije nego i
sociologija Konta i Spensera.

PO DIRKEMU PROIZLAZE NAJMANJE DVIJE POSLJEDICE:

22
 1) Prva je ozbiljno ograničenje mogućnosti predviđanja u sociologijijer ne
možemo znati koji će korelativni uslovi vladati u narednoj fazi nekog
razvijenog procesa;

2) Druja je da se društva ne mogu klasifikovati po historijskim serijama,

kako je do tada u sociologiji činjeno, već samo sredstvom ne – historijskih
tipologija, a Dirkem predlaže da se to čini na osnovu nivoa složenosti.

Komperativno – historijska metoda, koju Dirkem naziva genetikom,

omogučava sagledavanje svake pojave istovremenom analitički i sintetički, jer
pokazuje njene sastavne elimente, sa jedne strane kao red kojim se oni
nadovezuju jedan na drugi i uslove od kojih zavisi njihovo obrazovanje i
udruživanje, a sa druge strane složenija društvena činjenica može da se objasni
samo pod uslovom da se prati njen cjelokupni razvoj kroz sve društvene etape.

Postoji samo jedan metod objašnjenja koji je istovremenom sociološki i

historijski, Dirkem će ići i do krajnjih konsekvenci, zaključivši da komporativno
historijska sociologija nije posebna grana sociologije, već je to sama sociologija,
ukoliko ona prestaje da bude čisto opisana i teži da shvati činjenice.

Kod Dirkema susrećemo sociologiju kao historijsku teoriju u smislu historijske

geologije: umjesto da fenomene objašnjavamo ih pod zakone koje nastojimo
otkriti, mi pravimo njihov historijski presjek, analizirajući, različite historijske
segmente i upoređujući ih. Historija i sociologija tako postaju bliske, gotovo
sestrinske discipline koje su slične, ali ostaju posebne i odvojene.

Dok je historija usmjerena na pojedinačno, sociologija istražuje tipove i

komporativne struktur, ona je analitička teorija. Historija i sociologija su
dvije tačke gledišta na istu stvar – one se ne isključiju, ali se ne bih smjele ni
pomješati. Nema suprotnosti među njima već samo razlike u stepenu.
Naučna historija ili sociologija ne mogu izbjeći posmatranja i konkretne
činjenice, a sa druge strane, nacionalna historija, historija kao vještina,
može samo dobiti ako je prožeta opštim principima do kojih je sociologija
dospjela. Nije rječ o dvije različite discipline, već o dvije tačke gledišta, do
kojih svaka ni najmanje ne isključuje drugu već je pretpostavlja.

Historija insistira na neponovljivosti i nenaknadivosti u zaokretima u kretanju

društva čime čini do kraja osobnim globalne strukture i prilike. Ona naglašava

23
kontinuitet prelaza između struktura, kontinuitet njihovih premještaja,
kontinuitet u samim njihovim raskidima, kontinuitet neponovljivih veza.

Nasuprot tome, tipološki metod, svojstven sociologiji, stvara diskontinuirane

tipove, ali tipove koji se mogu ponavljati na različitim stupnjevima. Ovaj metod
individualizma do određene granice pronašao okvire koji se mogu ponoviti.
Specifična vrsta pravilnosti ili zakonitosti koja vlada u konkretnom društvu za
svaki tip društva je različita. Stoga je tipologija globalnih društava najznačajnija
tipologija u sociologiji. Kritikujući Dirkemovu tipologiju po složenosti kao
neprimjerenu, Gurvič istice da društva iste složenosti mogu pripadati različitim
tipovima., on istiće da se tipologija globalnih društava može izvršiti samo na
osnovu njihove strukture. Strukturu nekog društva otkrivamo tzv dubinskim
metodama ili metodom dubinskih slojeva, kojom otkrivamo različite spratove
analize društvene stvarnosti. Za to nam je, naručito za analizu ranijih društava
potrebna historija, koja prati kako spoljašnje okolnosti u kojima su se našle
globalne strukture, tako i prilike unutar nje.

Po Gurviču, historija i sociologija su najbliže saradnice, koje, čim se

oslobode svog zajedničkog neprijatelja filozofije historije, odmah među
sobom uspostavljaju čvrstu prirodnu vezu koja ih vodi nad svim drugim
društvenim naukama. One jedine proučavaju cjeline, totalne društvene
fenomene i njihove strukture, a ne javne slojeve društvene stvarnosti, koja
je zajednički predmet njihovog istraživanja, predstavlja privilegovan sektor
društvene stvarnosti jer nju karakteriše kolektivna individualna svijest o
ljudskoj slobodi. Ne samo da je opšta sociologija najtješnje povezana sa
historijom već je od socioloških disciplina, druga po rangu odmah iza opšte
sociologije upravo historijska sociologija, ili kako je Gurvič naziva genetska
sociologija čiji je osnovni zadatak da prati razvoj ili raspadanje pojedinih
društvenih struktura.

Gurvič je uveo tzv dijalektičku metodu koja je za njega imala jedan

metodološko destruktivan karakter, jer je njan zadatak bio da razara
kategorijalni aparat – onaj nasljeđen kao i onaj novostvoren – do krajnosti
relativizujući sve pojomove i predstave, i omogučavajući odbacivanje svakog
logičkog pravila. Posljedice toga su bile ne samo da dosljedno dijalektički
razriješava neke od najvažnijih socioloških problema pa i filozofskih

24
jednostavno ih proglašavajući lažnim, već i njegova metodička navika da
sopstvene kategorije neprestajno relativizuje i razara.

Kod Gurviča sasvim mutno definisana i bilo koje konkretno društvo ipak nisu ni
u kakvom čvršćem odnosu, dubinski spratovi nemaju stvarni supstancijalni već
samo metodološki i gotovo fiktivni karakter, pluralizam uzroka je nemogućnost
utvrđivanja determinističkog značaja bilo kojeg elementa društvene stvarnosti.
Ovakvim pristupom historijska sociologija našla se u okolnostima da bude
gotovo u potpunosti iskorjenjena. Historijska sociologija počiva na dosljednjoj
primjeni sociološke teorijsko kategorijalne aparature na historijske procese i
historijska društva. Ali u trenutku kad treba da je primjeni i provjeri, sociolog
ne samo da relativizije već i odbaci aopstvenu aparaturu, razoriće time ne
samo svoje osnovno oruđe već i samu ideju historijske sociologije. Upravo je
to Gurvič uradio na svim onim mjestima u svom djelu koja su predmetno
domen historijske sociologije.

Tri najjednostavnija primjera:

1) Kada je trebalo da načini tipologiju historijski globalnih društava – iako

je upozoravao da se to može sprovesti samo na osnovu njihove strukture
– Gavrič je mirno prešao preko sopstvenih upozorenja i ponovio svoju
klasifikaciju društva iz Sociologije prava zasnivanu ne na društvenoj
strukturi, već na racionalnosti i razvijenosti pravnog sistema.

2) Kada je trebao da pruži sociološku analizu pojedinih tipova historijskih

društava, Gurvič zaboravlja dubinsku sociologiju i svoje insistiranje na
dubinskim nivoima, i objašnjenju pristupa tako što jednostavno
konstruiše jednu analitičku teoriju bez jasnih kriterija i povezanosti sa
ranijim teorijskim određenjima.

3) Kada je trebao razrješiti najelimentarnije probleme pred kojim se našla

sociološka teorija u susretu sa historijom, Gurvič je ispoljavao jedan
pironizam, teorijski jednako destruktivan kao njegova dijalektika, tvrdeći
da se nikakvi sociološki odgovori na ovakva pitanja ne mogu dati.

Društvena struktura je labilna ravnoteža između specifičnih hijerarhija

25
 dubinskih nivoa, manifestacija društvenosti, društvenih regulativa,
temporalitet, nijansi mentalnog, načina podjele rada i akumulacije i
funkcionalnih grupacija, klasa i njihovih organizacija. (Gurvič, savremeni
poziv sociologije).
Gurvič klasifikuje golobalna društva na osnovu sedam sistema prava:

1) Magijsko – religiozna polisegmentarna društva;

2) Teokratsko – karizmatska društva;
3) Društva sa preddominacijom – porodično političkih grupa;
4) Feudalno društvo;
5) Društvo koje predstavlja grad – imperija;
6) Društvo koje predstavlja teritorijalna država i autonomija individualne
volje;
7) Savremeno prolazno društvo koje se karakteriše rivalstvom između
ekonomske i teritorijalne državne strukture.

Tipologija globalnih društava po Gurviču izgleda ovako:

1) Harizmatske teokratije;
2) Patrijalna društva;
3) Feudalna društva;
4) Globalna društva u kojima prevlađuju gradovi – države koji se pretvaraju
u carstva;
5) Globalno društvo iz kojeg nastaju počeci kapitalizma i prosvijećeni
apsolutizam;
6) Demokratsko – liberalno globalno društvo koje odgovara razvijenom
konkurencijskom kapitalizmu.

Globalna historijska društva Gurvič razmatra po analitičloj šemi:

1) Hijerahija grupacija;
2) Kombinacija manifestacija društvenosti;
3) Naglašenost dubinskih slojeva;
4) Skala načina podjela rada i akumulacije;
5) Hijerarhija društvenih reglementacija;
6) Skala temporaliteta;
7) Formula globalnog sociološkog detrmenizma.

26
Analisti su se slagali s uvjerenjem historijskog pozitivizma da se historija više ne
bi smjela zadovoljavati samo rađanjem i opisivanjem događaja, ali su odbijali
potragu za historijskim zakonima, kao i drugu krajnost oličenu u historizmu
historiskih historičara.

Doprinost analista historijskoj sociologiji bio je sadržanski posmatrano, oni su

izgradili mnoge elimente bez kojih se današnja historijska sociologija ne bi
mogla ni zamisliti, njihov rad u mnogome otežavao samoprepoznavanje i
samoidentitet ove sociološke discipline.

Totalni društveni fenomen Gurvič određuje kao totalitet u kretanju.

Braudel, historija i sociologija

Obje discipline, uzete u cjelini, imaju iste granice, isti opseg. Nije važno da li
je na jednom djelu tog područja bolje obrađen historijski sektora ne drugi
sociološki: uz malo dobre volje ili nastojanja, te bi se dvije discipline mogle
bolje uskladiti i tada bi lako postizali jednake uspjehe.

2.4. HISTORIJA U AMERIČKOJ I BRITANSKOJ

SOCIOLOGIJI

Dva su osnovna razloga što su sociolozi sa engleskog govornog područja sve

do početka šezdesetih godina ovoga stoljeća osjećali odbojnoat prema
siszematskom bavljenju historijom:

Prvi je neuspjeh historijskog pozitivizma da dođe do historijskih zakona

podjednako očevidnih kao što su oni koji vladaju u fizici, a

Drugi, nastojanje sociologa da izgradnjom specifičnih istraživačkih metoda i

izdiferenciranog predmeta istraživanja omoguće jasniju individualizaciju ove, u
to vrjeme još uvijek dosta mlade nauke.

Neuspjeh pozitivne filozofije historije imao je nepovoljne posljedice i po

sociologiju u smislu teorijske historije, zato što se tokom 20 –ih i 30 – ih godina
20 stoljeća u osnovi izgubila razlika među njima, pa je neuspjeh jedne morao
značiti istovremenom i poraz druge.

27
Historijski pozitivizam rane sociologije imao je snažan uticaj i na filozofiju
historije, i tako je ona početkom 20 stoljeća, preuzela ideju iznalaženja
historijskih zakonitosti.

Sociologija je od početka svog razvoja u SAD krenula svojim putem, kojeg će

nakon slabosti historijskog pozitivizma još više držati. Ona je željela da se u
skladu sa pozitivističkim idealom nauke konsoliduje kao nauka koja:

1) Uviđa probleme;
2) Postavlja hipoteze;
3) Sprovodi empirijska istraživanja da bi ih potvrdila i opovrgla; i
4) Uobličava zaključke u teoriju.

Kontinentalna predstava sociologije tog doba, koja je pored odrcanja od

početnih ambicija historijskog pozitivizma zadržala interesovanje za historiju i
analizu društveno – historijskih procesa.

Parsons je u najvažnijim svojim radovima nastojao da sociologiju izgradi kao

jednu vrstu pojmovno deduktivne nauke, u kojoj se kroz definicije, pojmovnu
analizu i uspostavljanje značenjskih relacija stvara pojmovni sistem koji je
izmorfan sa stvarnošću.

Parsonsov historijski opis društvene evolucije i njena sociološka objašnjenja

predstavljaju samo sumu površnih zapažanja ili opštih mjesta iz historije i
sociologije.
Parsonsova historijsko analitička šema više liči na jednaku klasifikaciju nego
na historijsku dinamiku.

3.DOBA OBNOVE (1960) SOCIOLOGIJA I

HISTORIJA VIŠE NEGO DOBRI PRIJATELJI
Obnova sociološkog zanimanja za historiju, koja je rezultirala konačnim
utemeljenjem historijske sociologije kao prestižne akademske discipline da
prethodno nije načelno raščišćen najveći dio metodoloških problema koji su se
pojavili ne samo sa historizmom već i tokom perioda ozbiljne krize u kojoj se
historijska sociologija našla u razdoblju između 1980 i 1960 godine. Za
raspetljavanje glavnih metodoloških kontroverzi nisu zaslužni sociolozi već
filozofi.

28
3.1. METODOLOŠKA PRIPREMA OBNOVE HISTORIJSKE
SOCIOLOGIJE
Brzi uzlet historijske sociologije učinila je analitička filozofija.

Analitička filozofija, karakteristični predstavnik racionalnog i pozitivnog duha

preuzela je istraživanje epistemoloških i metodoloških problema nauka koje za
svoj predmet imaju historiju i historijska zbivanja je istraživala je istraživala
epistemološke i metodološke svih drugih nauka, pri čemu je demonstrirala i sve
one vreline koje su joj omogućile da na različitim poljima teorijske djelatnosti
dođe do plodnih i upotrebljivih rješenja:

1) Maksimalno jasan tok misli,

2) Težnju da se tačno razluči srž problema;
3) Nastojanje da se sa potpunim intelektualnim poštenjem prezentiraju svi
argumenti;
4) Preglednost i preciznost u iznošenju sopstvene argumentacije ili
protivargumentacije;
5) Odstupanje od konfuzne rječitosti;
6) Filozofstvujuče raspjevanosti i sterilne skribomanije u korist razloženosti;
i
7) Razgovornosti i maksimalne preciznosti.

Analitičari su svoje bavljenje epistemološkim i metodološkim problemima

historijskih disciplina najčešće nazivali analitičkom filozofijom historije. Možda
bi najbolji naziv ono što su radili bio filozofija nauka o historiji. Smatrali su da
je posao filozofije da se bavi filozofskim problemima stvorenim postojanjem
organizovanog i sistematskog historijskog istraživanja, sa namjerom da ga
smjesti na mapi saznanja.

Filozofija u skladu sa svojim određenjem više nije trebalo da se zanima za

historijska pitanja već isključivo za pitanja o historiji, a to su najčešće bile četri
vrste problema:

1) Priroda historije kao forme saznanja;

2) Pitanje šta je historijska činjenica;
3) Status tzv historijske objektivnosti; i
4) Problem objašnjenja u historiji.
29
Razmatrajući probleme historijskog saznanja, analitičari su se podjelili u dvije
grupe:

Prva, znatno veća, činili su je Hempel, Frankl, Poper, M.Vajt, Rešer, Kar, itd
smatrala je temeljne metodološke postavke historijskog pozitivizma u osnovi
ispravnim, te ih možemo nazvati analitičkim pozitivistima;

Druga, manja grupa Drej, sljedbenici Kolingvuda, H. Vajt, itd više je naginjala
opreznom usvajanju nekih teza klasičnog historizma, pa ih obično nazivaju
analitičkim hermeneutičarima.

Analitički pozitivisti su ukazivali da su deplasirani osnovni prigovori historičara

i historizma na račun pozitivističkih nastojanja da se preko zakona objasni
historija. Analitički pozitivisti su ukazivali da argument, po kom su historijski
događaji prošli i nepovratni, nema vrjednostj, jer svi pojedinačni događaji su
zapravo prošli i nepovratni. Nauku ne zanimaju pojedinačni događaji, već
njihove vrste ili tipovi, tako da sociologiju u bavljanju historijom ne zanima
Francuska revolucija iz 1789 godine, već opšta pravila po kojima se zbivaju takvi
događaji kao što su velike društvene i političke revolucije.

Historija i sociologija nalaze se na istoj osi historijskog saznanja i između

njih nema strogi granica. One su dva segmenta jedinstvenog historijskog
saznanja i njihovo razgraničenje više je stvar akademske potrebe
razlikovanja i posmatranja istog predmeta istraživanja.

3.2. OBNOVA I UZLET

HISTORIJSKE SOCIOLOGIJE
Milsovim programskim djelom sa kraja 50 – ih i njegovom krilaticom da je
svaka sociologija dostojna svog imena ujedno i historijska sociologija.
Istinski uspon historijske sociologije započinje knjigom Beringotona Mura.
Poslednje dvije decenije predstavljaju zlatno doba historijske sociologije. Veber
je u svojoj generaciji sociologa bio usamljen i izolovan, dok je sadašnja
historijska sociologija čitav naučni pokret koji obuhvata niz generacija.
Historijska sociologija danas kao sastavni dio svoga naučnog korpusa smatra i
francusku školu analista.

30
Predmetni raspon i odnos sociološke teorije i historijske evidencije u
savremenoj historijskoj sociologiji, najbolje ćemo sagledati ako djela koja
pripadaju ovoj disciplinirazvrstamo na sljedeće tipove istraživanja:

1. Ispitivanje sociološke teorije u svjetlu historijskih činjenica. Osnovnih

cilj je ovakvih djela da se ispita ovakva teorija tako što će suošiti sa
kontekstom historiski drugačijom od onog iz koga je prvobitno izvedena.
Kao tipičan predstavnik ovakvog pristupa najčešće se navodi Eriksonova
knjiga o devijatnom ponašanju u puritanskoj zajednici Massachussets
Bay iz 18 stoljeća. Erikson je pošao od Dirkemove teorije, želeći da
provjeri dvije hipoteze:
1) Da je određena mjera devijatnosti funkcionalna za zajednicu, jer
joj pomaže da definiše moralne i društvene granice i tako očuva
svoju stabilnost;

2) Da upravo zbog ove funkcionalnosti, devijacija unutar neke

zajednice ima tedenciju da održava konstantni nivo tokom
vremena;

Erikson za predmet istraživanja uzima američku puritansku zajednicu iz 18

stoljeća, nastojeći da ispita koliko historijska svjedočanstva o ponašanju ljudi u
ovoj zajednici potvrđuju ili opovrgnuju Dirkemovu teoriju. Erikson napominje
da njegov cilj nije iznalaženje novog ugla za osvjetljenje prošlosti puratinske
zajednice, već pronalaženje objašnjenja za neke univerzalne pojave u ljudskom
društvu – po čemu je njegova knjiga sociološka a ne historijska.

2. Ispitivanje historijskog fenomena u svjetlu sociološke teorije. U

ovakvom pristupu cilj nije ispitivanje neke teorije već neko korištenje kao
eksplanantnog okvira za objašnjenje ili tumačenje određenih historijskih
činjenica. Najbolji je primjer za ovakav pristup Senkroaova knjiga o
klasnim sukobima u antičkoj Grčkoj. Njegov cilj bio da izloži da ilustruje
vrjednost Marksove opšte analize društva u odnosu na antičko grčko
društvo, pošto je u prvom djelu izložio Marksovu teoriju. Hopkins u
svojim sociološkim studijima o rimskoj historiji kao eksplanatorne
modele koristi

1. Model strukturalne diferencijacije;

2. Model veberovskog statusa;
3. Model funkcionalističkog sistema;
4. Kao i metode statističkog sortiranja;
31
 5. Fenomenološkog impresionizma;
6. Društvenog simbolizma; i
7. Ostale metode tzv nove antropološke historijske sociologije.

Koliko sociološke teorije primjenjene na historiju mogu biti plodnosne – prije

svega za samu histografiju – svjedoči i činjenica da je Hopkins poslje
objavljivanja svojih studija, bio pozvan da pređe sa odsjeka sa sociologiju
jednog manje poznatog univerziteta na kadru za antičku historiju u Kembridžu.

3. Ispitivanje nekog sociološkog fenomena istraživanjem njegove historije.

Ovaj pristup je ostvarivanje Dirkemove klasične ideje o analizi neke
sociološke pojave neke sociološke pojave ispitivanje njenih historijskih
sedimenata ili pračenje njenih metamorfoza kroz historiju. danas je ovaj
pristup široko rasprostranjen i njime je obuhvaćen raspon od apstraknih
fenomena kakva je društvena moć do konkretnih pojava kao što je
prenošenje vjesti ili nuklearno naoružanje. U ovom pristupu, kontakt
između teorije i historije posredovan je labavom interpretativnom
matricom koja je karakteristična i za socijalnu historiju, disciplinu od koje
se historijska sociologija nastoji razlikovati svojom većom
impregniranošću sociološkom teorijom. Granica je čak i predmetno
jasna: dok socialna historija izlaže povjest nekog društvenog ili
povjesnog fenomena, historijska sociologija upotrebljava njegovu
povjest da bi ga potpunije objasnila.

4. Komparativno – historijsko istraživanje nekog sociološkog fenomena.

Dok je na prehodnom pristupu naglasak bio na historiji ovdje je akcenat
na komporaciji, koja je zbog prirode društvenih nauka najčešće
historijska. Jedan društveni fenomen može u različitim vremenima i na
različitim mjestima, imati više povavnih oblika, uzvrđuju se tzv kauzalne
pravilnosti.

5. Studije o globalnim društvenim strukturama u vremenskoj dimenziji.

Većina najznačajnijih historijskih sociologa određuje historijsku
sociologiju kao teorijsku analizu uzajamnih odnosa elimenata društvene
strukture i njihovih historijski izmjena. Til ocrtava četri glavna nivoa na
kome se analiza obavlja:
1) Svjetsko – istorijski, ovdje se nastoji iznaći logički ili hronološki
redosljedi tipova historijskih ili globalnih društvenih sistema;

32
 2) Svjetsko – sistematski, na ovom nivou se nastoje opisati suštinske
veze i varijacije unutar najvećih sklopova snažno međuzavisnih
društvenih struktura;
3) Makrohistorijski, unutar datog svijetskog sistema pronalaze se i
opisuju velike strukture - kao što su države, regionalni načini
proizvodnje, asocijacije, kompanije, armije itd ili procesi
polatarizacija, urbanizacija, akomulacija kapitala, državotvorstvo,
birokratizacja itd.
4) Mikrohistorijski; pojedinci i grupe se sagledavaju kao dio
navedenih struktura i procesa, analitički, a ne hermeneuzički.

Obnova savremene historijske sociologije išla je usporedo sa nastojanjem da

se istovremeno pruže odgovori na četri vrste metodoloških nedumica koje su
se redovno javljale tokom istraživačke prakse:
1. Problem razgraničenja sa histografijom i prije svega, sa socijalnom historijom;
2. Problem odnosa pojedinca i društvene strukture, odnosno Problem društvenog
determinizma;
3. Problem društveno – historijskih zakona, odnosno tipa kauzalnosti;
4. Problem korištenja historijske građe.

Kako je moderna historijska sociologija izlazila sa njim na kraj:

1. Odnos prema histografiji

U vezi sa ovim pitanjem bilo je dosta lutanja, sa obzirom da je sama obnova
historijske sociologije bila rezultat reakcije na superteorijske sisteme poput
Parsonovog ili na dogmatsko – deduktivno korištenje teorije kao u marksizmu,
što je historijsku sociologiju guralo na historičarovu stranu kontunuuma
historija – sociologija. Po Ebramsu, historija i sociologija su oduvjek bile iste
stvari, jer su obje discipline jedno neprekidno i raznovrsno nastojanje da se radi
na onome što se naziva problematikom strukturiranja.

2. Odnos pojedinac – struktura

Drugi metodološki problem – odnos čovjeka i društvene strukture,
savremena historijska sociologija uspijela je da rješi efikasnije od pitanja
razgraničenja sa historijom.
U društveno historijskim teorijama u doba obnove historijske sociologije
dominirala su dva pristupa – oba nezadovoljavajuća.

Prvi pristup bio je metodološki individualizam, čiji osnov nalazio u shvatanju da

su samo inidividualni događaji, i njihovo djelanje, stvarni, a da je izraz društvo

33
instrumentalnog karaktera. Ovakav pristup njegovali su najprije svi oblici
klasične histografije, ako i histografske discipline poput političke historije,
ekonomske historije, društvene historije itd, ali i sve one discipline u kojima su
prevladavali empirizam, deskripcija pojedinačnih događaja ili pojava, njihovo
hronološko ređanje, zanimanje za pojedinačne aktere, njihove motive i
postupke i sl.

Drugi pristup, metodološki holizam, počivao je na shvatanju da je društvo

zatvoren nadindividualni sistem koji posjeduje moć samoregulacije i koji
određuje temeljne obrasce vjerovanja, svetonazora i prenošenja individuuma
to je osnovni metodološki cilj sociologije otkrivanje tih totalnih struktura i
obrazaca mišljenja i djelovanja koji iz njih proizlaze.

Prvi i drugi pristup omogučavali su efikasan kontakt teorije i historije.

3. Problem kauzalnosti
4. Problem korištenja empirijskog materijala
Ovo je bio i ostao jedan od metodoloških problema sa kojima se historijska
sociologija susreće. Historičari najčešće zamjeraju historijskim sociolozima što
primarna historijska istraživanja ne preduzimaju sami već se oslanjaju
prvenstveno na sekundarne izvore, zbog čega njihove studije nose pečat
nepouzdanosti ili površnosti. Historijski sociolozi su odlučno odbacivali ovakve
zamjerke ukazujući da one, dosledno uzete, zapravo diskvalifikuju same
historičare – pošto svaki put sociolog mora ispočetka da obavi i njihov posao – i
objašnjavajući da se odgovarajućim metodskim postupkom mogu izbjeći zamke
koje postavlja korišćenje tuđih primarnih istraživanja.

5.APENDIX
4.1. HISTORIJSKA EKONOMIJA I HISTORIJSKA
SOCIOLOGIJA
U ekonomiji je tokom čitavog 19 stoljeća trajao snažan metodološki spor oko
odnosa teorije i historije, kojem su otvoreni mnogi problemi od suštinskog
značaj i za sociologiju; drugo, tzv historijska škola političke ekonomije nije
samo ispoljavala težnju ka sociologiji već se ona i danas smatra sastavnim
djelom naslijeđa historijske sociologije; treće, ekonomija je i sama, baš kao i
sociologija, doživjela u ovome stoljeću najprije potpuno odricanje od historije,
da bi zatim bila zapljusnuta snažnom obnovom zanimanja za historijske

34
probleme, tako da danas, nakon konačnog discipliniranog konstituisanja
historijske ekonomije i historijske sociologije, postoji značajno metodološko i
epistemološko slaganje između ove dvije discipline. Valja reći da se ekonomija
od samog početka svog naučnog utemeljenja bavila problemom sa kojim se
sociologija susrela – problem načina na koji treba konstituisati nauku da bi se
došlo do relevantnih rezultata. Još u prvoj polovini 19 stoljeća iskristalisala su
se dva pristupa:

Prvi pristup, koji možemo nazvati tenjsko analitičkim šire su ga počeli

upotrebljavati fiziokrati , Adam Smit ga je usavršio. Osnovna ideja ovog
pristupa bila je u tome da se u ekonomskoj teoriji najbolji rezultati mogu postići
ako se najprije konstruiše jedan apstrakcijom iščišćeni model nekog
ekonomskog odnosa ili stanja, koji se povezuje sa drugim takvim modelima u
sistem, a onda iz njega dedikuju određene teorijske posljedice koje nisu bile
vidljive u prvom momentu.

Drugi pristup, koji možemo nazvati historijsko analitički, formulisali su

pripadnici tzv historijske škole političke ekonomije u tri generacijska talasa.
Prvi je predstavljala tzv starija škola koju su činili Rošer, Knis i Hildebrand,
druga tzv mlada škola u kojoj su se nalazili Šmoler, Knap, Biher i ostali, a treći
talas predstavljala je tzv najmlađa škola koju se najčešće svrstavaju Zombart,
Špithof, Veber i ostali.

Stari historijski ekonomisti su iz sledeća četri teorijsko metodološka razloga

odrcali upotrebljivost modelsko – deduktivnog pristupa u analizi ekonomske
stvarnosti:

Prvo, pretjerane apstrakcije ostavljaju teoriju bez dovoljnog informativnog

sadržaja:
Drugo, procesi koji dedukcijom slijede iz tako dobijenih modela po pravilu se ne
poklapaju sa stvarnim historijskim procesima;
Treće, istraživaći koji upotrebljavaju deduktivno modelski pristup skloni su da
vjeruju da su njihovi modeli zapravo istinske slike stvarnosti , a ne samo
metodološko sredstvo za jednu vrstu misaonog ekspermenta kojem se
utvrđuje značaj pojedinih činilaca; i
Četvrto, u ekonomiji do upotrebljivih rezultata nemože doći dedukcijom, već
analizom historijsko – ekonomskog iskustva.

Komparativno – historijski pristup svoj naučiti smisao dobivao je prilikom

formulisanja stupnjeva ekonomskog razvoja.

35
Kod historijskih ekonomista historija i historijsko istraživanje na dvostruki
način postali neodoljivi dio ekonomske teorije. Ekonomska historija može biti
za ekonomiju upotrebljiva samo ako se pristupi izgradnji čitavog niza teorija
srednjeg obima koja će prateći smanjivanje pojedinih ekonomskih sistema da
objasne sadašnji ekonomski sistem.

Historijska ekonomija je zauzela svoje mjesto među naučnim disciplinama, i to

odmah pored historijske sociologije. I upravo sa stanovišta historijske
sociologije, historijska ekonomija je pored historijske demografije i historijske
geografije, možda najbliža i najkorisnija susjedna disciplina. Kao što se bez
moderne ekonomije ne može zamisliti sociologija modernih društava , bez
historijske ekonomije - pogotovo u sociološkim paradigmama koje insistiraju
na značaju ekonomskog činioca za razvoj i oblikovanje društvene strukture –
ne može se zamisliti ozbiljna temeljna historijska sociologija.

6. MARKISTIČKA PARADIGMA I HISTORIJSKA

SOCIOLOGIJA
Baš kao i ostale društvene nauke i sociologija je višeparadigmaska nauka. Iako
neke sociologe uznemirava pitanje kako sociologija istovremenom može biti
višeparadigmatska i istinska naučna, večina njih smatra da je
višeparadigmatičnost činjenica sa kojom sociolog mora računati i biti svijestan
u koju je od svojih savremenih suparničkih paradigmi sjestio svoje istraživanje.
Markistička paradigma je izbor koji pet godina nakon pada Berlinskog zida tj
sloma istočnoevropskog socjalizma i institucionalnog marksizma traži dodatno
objašnjenje. Privlačnost markističke paradigme za historijsku sociologiju, nije
slučajna. Bez obzira na promjene odnosa sociologije prema historiji, markisti su
historiju uvijek stavljali na ono izuzetno mjesto u teoriji koje joj je davao i
Marks. Marksov pristup historiji omogučavao je uspješno uzajamno
nadopunjavanje sa drugih historijsko – sociološkim pravcima koji su posjedovali
elimente teorijsko – analitičkog pozitivizma. Može se reći da je marksizam za
historijsku sociologiju od takvog značaja da opšta evokulacija sociologa iz
markističke paradigme, pokrenuta rušenjem njenih ideoloških temelja,ne može
imati dobre posljedice ni za marksizam ni za historijsku sociologiju.
Sociološke paradigme su opšte teorije koje podležu stalnom testiranju i
upotpunjavanju, njihove granice su mnogo elastičnije i lakše se prelaze od
čvrstih okvira. Marksizam je teorijski izuzetno podesena paradigma ne samo za

36
ispitivanje metodoloških problema, historijsko – socioloških istraživanja, već je i
izuzetno pogodna.
7.OTVARANJE PROBLEMA EVOLUCIJE
HISTORIJSKIH DRUŠTAVA U RUSKOM
MARKSIZMU RANOG 20 STOLJEĆA
Razdoblja prije svijetskog rata predstavlja u Rusiji vrijeme najvažnijih kulturnih i
duhovnih događaja. Otvaranjem pitanja linije evolucije historijskih, odnosno
pred kapitalističkih društava, početkom 20 stoljeća u ruskom marksizmu
formirale su se tri različite hipoteze, nihovi autori su ih nazivali teorijama,
mada one nikada nisu bile izložene ili potkrepljene kao što teorije, po osnovnim
naučnim standardima moraju biti, hipoteze iza kojih su stajala imena trojce
vodećih marksista tog doba, Lenjina, Plehanova i bogdanova.

Tri različite hipoteze:

1. Lenjinova hipoteza: niz bez alternativa;
2. Plehanovljena hipoteza: azijska alternativa;
3. Bogdanovijeva hipoteza: atnička alternativa.

1. Lenjinova hipoteza: niz bez alternativa

Lenjin je na izrazit način formulisao jednolinijsku koncepciju historijskog

razvoja.
Razvoj svih ljudskih društava tokom nekoliko hiljada godina, u svim zemljama
otkriva opštu sklonost zakonu, redosljedu i konzistenciji u tom razvoju:

1) Društvo bez klasa, prvobitno, patrijahlno, primitivno društvo, u kom nije

bilo povlaštenih;
2) Društvo zasnivano na ropstvu, robovlasničko društvo; ovaj oblik je
smanio
3) Drugi – feudalizam. U velkom broju zemalja ropstvo tokom svog razvoja
pretvorio u kmetstvo;
4) Sa razvitkom trgovine, sa pojavom svetskog tržišta i razvitkom novčanog
opticaja, pojavila se nova klasa unutar feudalnog društva – kapitalistička
klasa.

37
 Lenjinova šema historijskog društva

Posmatrano iz današnje teorijske perspektive, ova Lenjinova eksplikacija

Marksove teorije predstavlja tipičan primjer teorije endogene evolucije –
društvo se razvija tako što po određenim pravilima prolazi kroz niz tipskih formi
(društveno ekonomskih formacija); kako je rječ o dominaciji endogenih faktora
u odnosu na sistem ( sa stanovišta sistem uticaj spoljašnjih činilaca je
zanemarljiv) sistem se razvija ostvarivanjem svojih unutrašnjih mogućnosti
zapretenih u genetskom kodu strukture, zbog toga u njegovoj evoluciji nema
mutacija ni raznovrsnosti, pa svi oblici njegovog razvoja prirodno nadovezuju
jedan na drugi.

Lenjinova šema historijskog razvoja

Lenjin je ostao veran ovom konceptu najprije zbog čvrstog uporišta koje je ta
njega mogao naći u tada poznatim Marksovim redovima. Lenjin je lako mogao
da formuliše teoriju po kojoj je globalna historija jedinstveni jednolinijski niz
nužnih, sukcesivnih društava (društvo ekonomskih formacija) od kojih je svako

38
nužna posledica prethodnog, i istovremenom, svako razvijeniji oblik društveno
– ekonomskog organizovanja ljudskog života.

Lenjinova koncepcija strukturalno – historijskog razvoja poprimila je oblik

starog logičkog niza od pet kauzalno povezanih elimenata, od kojih svaki
predstavlja logičku posljedicu razvoja onog prethodnog. Prvobitna zajednica se
sistematski nužno razvija u antičko društvo.

2. Plehanovljena hipoteza: azijska alternativa

Plehanov je prema opštem mišljenju od svih ruskih marksista sa početka 20

stoljeća bio najbolji poznavalac ne samo Marksove teorije već i cjelokupnog
evropskog filozofskog i sociološkog nasljeđa.

Po Plehanovljevom shvatanju, predstavljenom u javnosti 1908 god,

evolutivna historija društva nema jednolinijski već dvolinijski oblik:
prvobitno društvo, pod uticajem različitih geografskih činilaca razvija se u
dva paralelna pravca – dok na zapadu jedan za drugim nastaju antički,
feudalni i kapitalistički način proizvodnje, na istoku se formira specifični tip
društava koji Plehanov naziva prijentalnim ili Azijskim društvom.

Plehanovljeva šema historijskog razvoja

Osnovni razlog evolucionog razdoblja na evropski i azijski pravac u globalno –

historijskom razvoju, bio je različiti uticaj geografske sredine, koja je u prvom
slučaju nalagaladruštvu jedan kompleks produkcionih odnosa, a u drugom
slučaju drugi, veoma različiti od prvog.

Plehanov je došao do modela društveno historijske evolucije koji je po svim

strukturalnim karakteristikama bio nešto sasvim različito u odnosu na Lenjinov
model: umjesto endogene revolucije, kod Plehanova nalazimo na egzogenu
39
evoluciju , slično prirodnoj. Uspjeo je zadržati izvornu Marksovu koncepciju o
značaju ekonomskih činilaca u uobličavanju društvene strukture. Marksisti koji
su podržavali Plehanovu teoriju dobili su ono što im je nedostajalo – direktnu
potvrdu o djelu učitelja – osnivača.

3. Bogdanovijeva hipoteza: atnička alternativa

Bogdanov je u odnosu na Lenjina i na Plehanova bio više nadaren i orginalan

mislilac. Njegova teoriska kreativnost i orginalnost potiče iz dva izvora:

Prva, pridonjak po obrazovanju doživljavaoo je Marksovu misao više kao

klasičnu teoriju koju treba dopunjavati i razvijati, nego kao doktorinu koju valja
samo slijediti i primjenjivati;

Druga, želja za kreativnošću bila je zapravo jedna od konsekvenci njegovog

viđenja revolucije, smatrao je da svaka klasa prije nego što izvede društvenu ili
političku revoluciju, mora da dokaže svoju historijsku zrelost u jednoj naučnoj
ili kulturnoj revoluciji.
Bogdanov koji je bio tvorac osnovne ideje i arhitetonike djela prikazao
ekonomsko – historijsku evoluciju pretkapitalističkih društava. Najprije je
napravio tipologiju svih društveno ekonomskih sistema tako šro ih je podijelio
u tri velike grupe:

- Ukmećenja seljaka.

40
Bogdanijeva šema historijskog razvoja

41
 GLAVA III
8. HISTORIJSKO SOCIOLOŠKI MODEL
FEUDALNOG DRUŠTVA
1. STRUKTURA I MODEL U HISTORIJSKOJ
SOCIOLOGIJI;
2. FEUDALIZAM I NATURALNA PRIVREDA;
3. HISTORIJSKO SOCIOLOŠKA DIMENZIJA
FEUDALIZMA;
4. HISTORIJSKO SOCIOLOŠKE GRANICE FEUDALIZMA;
5. SPOR OKO PIREN – VEREROVOG MODELA

8.1. STRUKTURA I MODEL U HISTORIJSKOJ

SOVIOLOGIJI
I u ostalim granama sociologije, sve češće u poslednje vrijeme surečemo
mišljenje da je izgradnja modela jedina prava orijentacija u sociološkoj teoriji.
Historijska sociologija ipak, metodu modelovanja koristi na drugačiji i dosta
specifičan način. U historijskoj sociologiji mnogo rjeđe kvantativni, i strogo
matematički formalizovani, nego što je to slučaj u nekim drugim djelovima
sociologije, stoga što se suma kvantativnih podataka smanjuje u daljim
odlaženjem u pršplost, kao i zbog širine zahvata većine komporativno –
historijskih studija koji ispituju velke prostrano vremenske cjeline. U historijskoj
sociologiji modeli su najčešće u vezi sa objašnjenjom neke strukture, pri čemu
se pojam strukture upotrebljava znatno šire od značenja koja ova kategorija
ima u klasičnom strukturalizmu. Kako istraživaćka strategija u historijskoj
sociologiji većim svojim dijelom počiva na uvjerenju da se objašnjenje
kauzalnog mehanizma temeljnih društvenih fenomena može dati samo iz
strukture, odnosno pomoću teorijske šeme čitavog niza kauzalnih relacija, tome
najbolje mogu da posluže modeliodnosno njihove grupe. U historijskoj

42
sociologiji modeli zavise od shvačene sociološke imanigicije znatno više nego
što je to drugdje slučaj. Imaginacija je vezivno tkivo historijsko – sociološkog
modela čiji su elimenti historijske činjenice.
8.2. FEUDALIZAM I NATURALNA PRIVREDA
Kako je kod ekonomske strukture feudalnog društva stepen slaganja veći, nego
kada je riječ o ekonomskoj strukturi antike,razmatranje implikacije.

Odnos elimenata naturalne tržišne privrede u evropskom feudalnom društvu

koje po Bloku obuhvata ono razdoblje naše povjesti, što seže odprilike ode
sredine 9 do prvih desetljeća 13 stoljeća.? Naturalna i opciona plaćanja
nedvosmisleno su prevladavala ne samo u kmetskim davanjima vlastelinstvu
već i kod ugovorenih obaveza svih drugih vrsta transakcija. Feudalno
gazdinstvo moralo je predstavljati samoj sebi dovoljnu zatvorenu celinu, koja je
bila u vrlo slaboj vezi sa ostalim svijetom. Izuzetnu važnu ekonomsku
pretpostavku ukmećivanju seljaštva i razvitku feudalizma predstavljala je
naturalnost privrede. Naturalno – ketskih sistem senioralne proizvodnje bila
je njena suštinska odluka. To je bio način proizvodenje kojem vladaju zemlja i
naturalna privreda.
Feudalna privreda je naturalna; uvjek kada je u oviru feudalne formacije u
pitanju značajan razvoj odnosa robne razmjene, to je već manifestacija
njenog odmaklog raspoda.

8.3. HSTORIJSKO – SOCIOLOŠKA DIMENZIJA

FEUDALIZMA

Feudalnu privredu odlikuju snažne crte naturalne privrede i na nivou razmjene

i na nivou osnovne ekomomske jedinice. Posmatrano historijsko – sociološki
feudalni sistem valja razlikovati od kmetskih na pojedinim veleposjedima čak i
ako bi takvi posjedi sačinjavali apsolutnu većinu. Feudalni sistem je mnogo više
od prostog zbira autarkičnih vlastelinstava i predstavlja osobnu društveno –
ekonomsku strukturu izgrađeno od različitih elimenata. Da bismo razumjeli
feudalnu sruštveno – ekonomsku strukturu i odnose naturalnih tržišnih
elimenata u njoj moramo ispitati kako je i pod kojim uslovima nastala, odnosno
koji su historijski činioci uslovili društveno ekonomsko strukturiranje
srednjovjekovne Evrope.

Razmatramo tri glavne hipoteze o nastanku feudalizma:

1. Pirenova hipoteza;

43
 2. Hince – Kolbornova hipoteza;
3. Veber - Nort – Tomasova hipoteza.

1. Po Pirenovoj hipotezi feudalizam nastaje u trenutku opšteg sloma

međunarodne a tako i međumjesne trgovine. Trgovinska razmjena
nastavljena je bez obzira na propast Zapadno rimskog carstva i tokom 5,
6 i 7 stoljeća.

2. Drugu hipotezu o nastanku feudalizma daju Hince i Kolborn.

Uporednom analizom pojavljivanja feudalizma kao cjelovitog društvenog
sistema, kao i pojedinih elimenata feudalizma.

3. Treću hipotezu formulišu Veber, uz konkretnija objašnjenja koja dodaju

Nort i Tomas., evropski tip feudalizma zasniva se na zemljišnom
posjedukoji vladar daje vazalu na korištenje.

Feudalna formacija nastaje u uslovima učestalih i dugotrajnih ratnih razaranja

tokom kojih dolazi do tektonskih lomova u dotadašnjem socijalnom ustorjstvu.
Te se u borbi za opstanak društveno – ekonomska struktura politički, vojno i
ekonomski fragmentira na autonomne i samodovoljne privrede i vojno upravne
jedinice zemljišne posjede. Kaoo što se i privredni sklop feudalnog ustroja
počivati na naturalnoj proizvodnji vlatelinstva za sopstvene potrebe, tako što će
se i njegovo cjelokupno pravno – političko zdanje temeljiti na zemljišnom
posjedu.

44
45
 Čarls Tili - Suočavanje sa društvenom promjenom (202. Str)

UVOD:
Životno stoljeće Čarlsa Tilija (1929 – 2008) mu je omogućio da bude jedan od
najvećih društvenih teoretičara 20. stoljeća, ali i da postavi temelje sociologiji
21. stoljeća. U toku svoje akademske karijere bavio se sociologijom, historijom i
političkim naukama te je u prosjeku ove tri discipline Tili pronašao polje u kom
je ostavio najveći trag historijska sociologija. Jedno od njegovih najznačajnijih
djela.

Suočavanje sa društvenom promenom pripada upravo ovoj grani sociologije i

u okviru nje se on između ostalog obračunava sa nekolicinom ideja i
koncepata za koje smatra da ostavljaju negativne posledice (prije svega u
metodologiji) te objašnjavajući ih on zapravo pokušava da ih jednom za
svagda odbaci.

Na samom početku, Tili se bavi porijeklom štetnih postulata te se osvrće na

nauku 19. stoljeća za koju kaže da je iza sebe ostavila teorije koje vredi sačuvati
i dalje koristiti, ali i određene ideje koje treba razotkriti kao pogubne. Generalni
principi, njih osam štetnih kojima ćemo se detaljnije baviti, za njega su samo
posljedica buržoaske reakcije na dramatične promjene koje 19. stoljeće nosi sa
sobom. Tili je vrlo dobro svestan da teorijska uporišta ovih principa slabe u
20.stoljeću i to objašnjava susretom europocentrične akademske zajednice sa
akademskom zajednicom zemalja Trećeg svjeta i kritičarima vjekovnog
uplitanja država Zapada u sisteme država Trećeg svijeta. Međutim, iako
poprilično oslabljeni, teorijski koncepti 19. stoljeća i dalje opstaju ugrožavajući
napredak nauke 20. pa i 21. stoljeća. Kao što je već spomenuto, Tili izdvaja
osam štetnih principa, koji su, kao „najžilaviji“, u nekom obliku preživeli od
19.stoljeća pa do danas, objašnjava ih i u tom procesu dokazuje njihovu
pogubnost.

46
 GLAVA I

1.1. INTELEKTUALNI INSTRUMENTARIJ

Zabrinutost zbog društvene promjene.Devetnaesti vjek je za nas neka vrsta

bremena. Razgledajte mapu bilo kog većeg američkog grada i obratite pažnju
na oznake:

1. železničke pruge odvajaju jedno područje od drugog;

2. mreža ulica i avenija obeleženih brojevima koja se proteže do kraja
vidokruga;
3. načičkane stambene oblasti koje su nekada bile predgradsko utočište
srednjoj klasi izbegloj iz grada, asada ih je progutala urbana aglomeracija.

Prošetajte i pogledajte izbliza karakteristične tvorevine– robnu kuću, poslovnu

zgradu, skladišta, fabriku, dimnjak, parni kotao, električni stub, ulicu ukojoj su
smešani ljudi i mašine. Uprkos novoj tehnologiji i stilističkim eksperimentinia,
mehanizams vakodnevnog života još nosi duboka obiljeležja devetnaestog
stoljeća.

Isto to važi za mnoge naše ideje i institucionalna rešenja.

U oblasti obrazovanja još se ponašamo tako kao da ćemo mlade umove

efikasno pripremiti za predstojeću bitku time što ćemo svu mladež određenog
uzrasta podjeliti u grupe od po dvadeset ili trideset, uvesti svaku od tih grupa u
zatvorenu prostoriju zajedno sa jednom nešto starijom osobom, smjestiti
mlade u redove malih školskih klupa, organizovati da im ova starija osoba
svakoga dana govori čitave sate, tražiti od njih da pišu razne vježbe koje će ta

47
starija osoba ocenjivati, i zahtevati da povremeno u razredu govore o vežbama
koje su napisali, o materijalu koji su pročitali i o opštim pitanjima koja je starija
osoba postavila.

(Mladi koji prežive dva naestak godina ovakvog tretmana često idu dalje,
podvrgavajući se jednom još čudnijem sistemu školovanja – tamo im neka
starija osoba govori popedeset minuta bez prekida. Pravi pravcati devetnaesti
vek!)

Tri su teme imale odjeka u prijavama na konkurs kralja Maksimilijana:

1) Prenaseljenost,
2) Mehanizacije proizvodnje i
3) Nemoral

Pisci eseja iz redova srednje klase smatrali su da nekontrolisano povećanje

proletarijata, migracija suvišnog seoskog stanovništva, a stoga i nagli rast
gradova, donose nove opasnosti za politički i moralni poredak. Mnogi od njih
su smatrali da mašine ugrožavaju humanost. Tvrdili su i to da kombinacija
prenaseljenosti i mehanizacije proizvodnje razbija raniju društvenu kontrolu,
podstičući razuzdanost, pobunu, kriminal i nasilje. Tradicionalni običaji su se
raspadali – tako su bar oni mislili.

Čestite građane devetnaestog stoljeća zbunjivale su i mučile mnoge stvari koje su se oko
njih događale:
1. Nagli rast gradova;
2. Mehanizacija industrije;
3. Nemiri među siromašnima.

Formirajući svoj sud na bazi takvih činjenica, oni su stvorili jednu

zdravorazumsku analizu društvenog preobražaja i njegovih posljedica. Ta
buržoaska analiza pretpostavljala je da postoji beskonačno međusobno
nadmetanje sila diferencijacije i sila integracije. Ukoliko je do diferencijacije
dolazilo brže nego do društvene integracije, ili ukoliko je integracija slabila,
nastajalo je stanje bez poretka.

48
 Šta se u toj formulaciji podrazumjevalo pod diferencijacijom?
1) Urbanizacija,
2) Industrijalizacija,
3) Profesionalna specijalizacija,
4) Širenje tržišta potrošnih dobara,
5) Razvoj obrazovanja – sve što je, dakle, izgledalo da povećava razlike među ljudima,
koji su sve više stupali u međusobne kontakte kao različita bića.

A šta se podrazujmevalo pod integracijom?

1) Osećanje sličnosti,
2) Zajedničko poverenje,
3) Poštovanje vlasti,
4) Zadovoljavanje skromnim nagradama,
5) Strah od moralne devijacije – jedan, u suštini, sistem navika i stavova koji je
podsticao ljude da reprodukuju postojeću strukturu nagrađivanja i vlasti.

Šta je značilo stanje besporedak?

U uskim razmjerama to je bilo nasilje mase, kriminal, nemoral, razuzdanost.

Ukoliko urbanizacija, industrijalizacija i druge diferencirajuće promene nisu
bile praćene odgovarajućim jačanjem osjećanja sličnosti, zajedničkog uvjerenja
i dr,ova društvena zla su pritiskala pojedince i porodice. U širokim razmjerama
to je bila narodna pobuna, nepokornost, klasni sukob. Porast obrazovanja,
širenje tržišta, profesionalna specijalizacija i drugi oblici diferencijacije takođe
su prouzrokovali takve opasnosti, osim ako se nisu istovremeno razvijali, ili bar
održali, poštovanje vlasti, strah od moralne devijacije i drugi srodni oblici
integracije. I uže i šire gledano, preovladavanje diferencijacije nad integracijom
vodilo je ugrožavanju buržoaske sigurnosti.

1.2. MISLIOCI SE SUOČAVAJU SA DRUŠTVENOM

PROMJENOM?
Razmjere besporetka određene su odnosom snaga diferencijacije i integracije.
Reformistički konzervativac Štajn i anarhistički socijalist Prudon držali su se
49
sličnih zdravorazumnih analiza društvene promjene i njenih konsekvenci. Kroz
te analize oni su se pridružili mnogim svojim istomišljenicima iz 19 stoljeća.
Pogledajmo kako je 1850/51 godine Aleksis Tokvil u svom čuvenom rezimeu
izložio faktore francuske revolucije 1848:

Industriska revolucija koja je tokom tridesetgodišnjeg perioda bila pretvorila

Pariz u glavni proizvođački grad Francuske i u njega dovela čitavu jednu novu
masu radnika kojima se priključila masa nezaposlenih poljoprivrednih
radnika.

Sklonost ka materijalnim zadovoljstvima koja je uz podršku države sve više

obuzimala ovo mnoštvo i raspalila u njemu demokratsku boljku zavisti.

Novo nastale ekonomske i političke teorije, koje su težile da navedu na ideju

da je ljudska bjeda rezultat zakona, a ne proviđenja, da se siromaštvo može
eliminisati promjenom poreskog sistema.

Prezir kome je bila izložena vladajuća klasa, posebno njeno vođstvo tako
opšti i dubok da je paralisao otpor čak i onih koji su imali najviše razloga da
održe vlast koja je bila u procesu svrgavanja.

Centralizacija, zbog koje se čitava revolucionarna akcija svela na preuzimanje

kontrole nad Parizom i zaposjedanje centralizovanog aparata vlasti.

Opšta mobilnost – institucija ideja, običaja, ljudi – u jednom dinamičnom

društvu koje je potreslo sedam velikih revolucija tokom manje od 60 godina.

Akcentirajući državu, Tokvil je unio neke elimente koje je Štajn 1831.godine

zanemario. Ali kada se radilo o pitanju mobilnosti i integracije, Tokvil se držao
zdravorazumnih tumačenja društvene promjene i njenih posljedica. 1848,
industriska ekspanzija i mobilnost stanovništva ugrozili su državnu integraciju
moć. Smatrao je da tadašnja država nije izdržala to iskušenje.

50
 Iz takvih razmišljanja o kapitalizmu, nacionalnim državama i posljedicama njihovog
uspona nastale su u 19 stoljeću onakve društvene nauke kakve ih mi imamo.
1) Ekonomisti su izgradili teorije kapitalizma;
2) Politolozi teorije država;
3) Sociolozi teorije društva sa nacionalnim državama;
4) Antropolozi teorije društva bez država;

Sve te nauke nose pečat vremena u kome su nastale.

Ekonomisti su bili opsjednuti tržištima;

Politolozi su se bavili međudjelovanjem građanin – država;

Sociologe je brinulo održanje društvenog poretka; a

Antropologe je zakupljala kulturna evolucija ka potpuno razvijenom društvu 19

stoljeća.

Ipak su sve nauke posegle za evolutivnim načinom mišljenja karakterističnim

za njihovo stoljeće.

Za sve njih,

Sve jača diferencijacija u vidu socijalizacije proizvodnje, individualizma,

interesnih grupa ili nečeg drugog, poprimila je izraz jednog opšteg historijskog
zakona.

Takođe je za sve njih jačanje diferencijacije otvorilo težak problem društvene

integracije.

Taj smisao za evoluciju jasno je pokazao kroz velike sociološke dihotomije:

1) Status i ugovor zajednica; i
2) Društvo primarne i sekundarne grupe;
3) Mehanicistička i organska solidarnost

51
 1.3. ŠTA SE DOGAĐALO?
Evropski posmatrači iz 19 stoljeća bili su u pravu kada su smatrali da se odvijaju
krupne promjene.

Nekoliko stoljeća unazad;

Industrijska ekspanzija se javlja u manjim gradovima i u seoskim područjima.

Kapitalisti, čiji se broj naglo povečavao, bili su pretežno trgovci a ne direktni

nadzornici procesa proizvodnje.stoga je više dolazilo do akomulacije nego do
koncentracije kapitala, a veliki porast proizvodnje je najvećim djelom bio
rezultat povećanja broja polu – nezavisnih proizvođača po domaćinstvima i
sitnih radnica.

U toj eri merkatilnog kapitalizma evropsko stanovništvo je bilo vrlo mobilno,

ali se uglavnom kretalo u granicama regionalnih tržišta radne snage ili unutar
velikih migracijskih sistema.

Mada su regionalna tržišta radne snage i velike migracijske mreže koncentrisali

višak radne snage po velikim gradovima, zajedničko djelovanje stope
mortaliteta, stope fertaliteta, stope nataliteta i migracije doveli su do skromnog
urbanog rata. U mnogim većim gradovima smanjilo se stanovništvo kada je
opala aktivnost u njihovoj zaleđini.

Sa fundamentalnim promjenama kapitalizma evropske države ulazile su u

novu eru. Do druge polovine 19 stoljeća nacionalne države su se pretvorile u
dominantne organizacije u većem djelu evrope. One su počele da vrše skupe
pripreme za rat da su vojni rashodi i plaćanja ratnih dugova u većini državnih
budžeta imali najveći udio. Najjače države izgradile su moćnu mašineriju koja
je od stanovništva izvlačila sredstva za rat:

Hranu, radnu snagu, novac, novac i opet novac

Paradoksno je da je uspostavljanje velikih vojnih organizacija smanjilo

autonomiju vojnih krugova i stvorilo brojnu civilnu birokratiju.

52
 1.4. MAKRO DRUŠTVENE STRUKTURE, PROCESI I
KOMPORACIJE
Velike promjene u organizovanju unutar Evrope 19 stoljeća odradile su okvir
ove knjige na dva komplementarna načina:

Prvo, one su formirale kontekst u kome su se kristalizirale naše aktuelne

standardne ideje za analizu velikih društvenih struktura, procesa i
komporacija različitih društvenih iskustava.

Drugo, one su označile kritične momente u promjenama koje se na

svjetskom planu odvijaju i danas.

Potreba da se razumiju promjene i njihove posljedice najjači je razlog da se

poduhvatimo sistematskog proučavanja velikih struktura i procesa.

Te strukture i procese moramo sagledati komparativno, po većim vremenskim

prostornim blokovima, da bi smo shvatili od kud potičemo, kuda idemo i koje
su stvarne alternative za naš sadađnji položaj. Sistematsko poređenje
struktura i procesa neće nam samo pomoći da sagledamo u perspektivi
sopstvenu situaciju, već će i doprinjeti identifikovanju posledica.

Sa naglim preobraženjem kapitalizma i države građani, intelektualci i vlastodršci

u Evropi 19 stoljeća imali su razloga da budu zabrinuti zbog društvene
promjene. Činili su ozbiljne napore, da shvate šta se sa njima dešava.

Iz pogrešnog shvatanja društvenih promjena nastalih u 19 stoljeću poteklo je

8 štetnih postulata društvene misli ovog stoljeća.

53
Ovi postulati uključuju sledeće principe:

1) Društvo je zasebna pojava, svijet je cjelina podjeljena na različita društva, od kojih

svako ima manje – više autonomnu kulturu, državnu vlast, privredu i solidarnost.
2) Društveno ponašanje proističe iz individualnih svijesti, koje su uslovljene životom
u društvu. Stoga je za objašnjenje društvenog ponašanja važn uticaj društva na
individualne svijesti.
3) Društvena promjena je koherentna opšta pojava, koja se može objasniti.
4) Glavni procesi makro društvene promjene vode različita društva kroz niz
standardnih stupnjeva razvoja, od kojih je svakih napredniji u odnosu na
prethodni.
5) Diferencijacija je dominantna, neizbježna logika velike društvene promjene;
diferencijacija vodi napretku.
6) Stanje društvenog poretka zavisi od odnosa snaga procesa diferencijacije snaga i
procesa integracije ili kontrole; nagla ili pretjerana diferencija vodi u besporedak.
7) Široka lepeza nepoželjnog društvenog ponašanja, uključujući divljanje, ubistva,
alkoholizam, kriminal, samoubistva i pobune, proizlazi iz naprtosti koju stvara
suviše brza društvena promjena.
8) Nelegitimne i legitimne forme konflikata, prisile i potiču iz suštinski različitih
procesa:
1) Iz procesa promjena i besporetka na jednoj strani; i
2) Procesa integracije i kontrole na drugoj streni.

Svi ovi postupci su pogrešni.

Nacionalne države nesumnjivo postoje, ne postoji nikakvo društvo koje na neki

način vrši društvenu kontrolu i utelovljuje zajedničke koncepcije stvarnosti.

Društveno ponašanje ne proističe iz uticaja društva na individualnu svijest,

nego iz međunarodnih odnosa pojedinca i društvenih grupa.

Društvena promjena nije neki generalni proces, već je to zajednički naziv za

procese koji se jako razlikuju po svojim međusobnim odnosima.

Teorije stupnjeva razvoja pretpostavljaju unutrašnju koherenciju i

standardizaciju iskustva, koje iščezavaju već pri prvom opažanju stvarnog
društvenog života.

Problemi se ne završavaju. Iako je Diferencijacija jedan od značajnijih procesa

društvene promjene, mnoge fundamentalne promjene našeg vremena imaju

54
za posledicu dediferencijaciju, a kod nekih od njih pitanje Diferencijacije je
drugorazredno ili čak nevažno.

Nije tačno da nagla društvena promjena stvara opštu napetost, koja sa svoje
strane donosi alternativne forme besporetka kao funkciju raspoloživi izlaza. Što
pažljivije posmatramo ta nam prisila koju vrše državni službenici sve više liči na
prisilu koju vrše kriminalci, državno nasilje sve više podsjeća na privatno, a
ovlašćeno eksproprisanje na krađu.

Navedenih osam zabluda jasno su međusobno povezane. One proizlaze iz oštre

podijele na snage poretka i snage besporetka:

POREDAK BESPOREDAK

Društvo Individualna svijest

Integracija Dezintegracija
Zadovoljstvo Napetost
Legitimna kontrola Nasilje
Napredak Raspadanje
normalnost Abnormalnost

Ove kritike dihotomije počivaju na shvatanju da je društveni poredak krhak, da

Diferencijacija ugrožava taj poredak, da je promijena opasana, da nesputana
promjena stvara napetost, nasilje, propadanje, dezintegraciju, i da jedino
usmena i nekontrolisana promjena vodi integraciji, zadovoljstvu i progresu.

Te dihotomije su izraz htenja postojećih ili budućih vlastodržaca da pomoću

prinude i ubjeđivanja, uz najmanju cjenu poboljšavaju ljude oko sebe.

1.5. ŠTA VALJA ČINITI?

Treba napraviti konkretne historijske analize velikih struktura i procesa koji
formiraju našu epohu. Te analize treba da budu konkretne u tom smislu što će
se odnositi na realna vremena, mjesta i ljude, i što će koheretnost postuliranih
struktura i procesa testirati kroz praksu tih realnih vremena, mjesta i ljudi.

Historijske treba da budu u tom smislu što će se ograničiti na jedno razdoblje,

odvijanjem jasno definisanih procesa, što će od početka uzeti u obzir da je

55
vrijeme važno, da vrijeme daogađanja unutar jedne sekvencije utiče na način
događanja, da svaka struktura ili proces čini jednu seriju izabranih odrednica.
Ishodi u nekoj datoj vremenskoj odrednici postavljaju granice mogućih ishoda u
kasnim vremenskim odrednicama.

To što analiza ima historijski karakter ne znači da mora da bude impozantna.

Historijska analiza ne mora ni da se bavi dalekom prošlošću. Na primjer, način
na koji Artur Stinčkomb tretira trajni uticaj društvene tehnologije
preovlađujuće u vrijeme kada se neka organizacija osniva na svojoj bezičnoj
strukturi.

Stinčkomb primjenjuje analizu na:

1) Strukture udruženja industrijalaca,

2) Studenskih udruženja u muškim koledžima,
3) Strukture štedionica;
4) Sindikata i drugih organizacija.
On pokazuje da organizacije određenog tipa imaju tedenciju da se osnivaju u
grupama i da strukture koje one u početku prihvataju dugo opstaju. Iako je ova
rasprava izrazito historijska, ona nas vodi pravo u sadašnjost. Jedan historijski
projekat istraživanja mora da uključi rad na takvoj užoj osnovi, a može i da
obuhvati i našu epohu.

Tokom proteklih nekoliko stotina godina taj projekat počine uočavanjem da su

razvoj kapitalizma i formiranje jakih, povezanih nacionalnih država dominirali
svim drugim društvenim procesima i uobličili sve društvene strukture. Taj
projekat mora da obuhvati lociranje vremena, mjesta i ljudi. On prati kako
kapitalizam i formiranje država dovode do nastanka i razaranja različitih vrsta
struktura, kao i odnos koji prema kapitalizmu i nastanku država imaju drugi
procesi migracija, urbanizacija, promjene fertiliteta i formiranje domačinstva.

To je projekat koji postavlja velike zahtijeve, ali i vrijedi.

U vezi sa zapadnim zemljama tokom poslijednih stoljeća ona postavlja sljedeća pitanja:
1. Koje fundamentalne velike društvene procese treba izdvojiti da bi se razumilo kako
se taj svijet mijenjao i kako se mijenja?
2. Kakav je međusobni odnos tih procesa?
3. Koje društvene strukture su podvrgnute tim procesima?
4. Kako sistematska i široka komparacija može da nam pomogne da shvatimo te
strukture i procese?
5. Kada prilazimo tim pitanjima, koliko treba da se oslanjamo na intelektualne okvire

56
 koje smo naslijedili iz 19 stoljeća?

Većina primjera koje autor koristi potiče iz sociologije i politologije. Te dvije

nauke pružaju najveći obim komporativnog, široko zasnovanog istraživanja
društvenih struktura i procesa. Žao mu je što zapostavlja antropologiju,
ekonomiju, geografiju i posebno historiju. Svaka od tih nauka postavlja
specifične probleme koji traže posebnu raspravu.

GLAVA II
2. ČETRI ŠTETNA POSTULATA
2.1. POGREŠNI PRINCIPI

Tokom poslijednih godina navedenih osam štetnih postulata izgubili su ponešt

od svog uporišta. Kontakti evropskih i američkih teoretičara društva sa Trećim
svijetom, sa naučnicima iz tog dijela svijeta i sa kritičarima i uplitanja njihovih
vlada u Treći svijet, do izvesne mjere su poljuljali sve te postulate.

U sažetom izvještaju sa međunarodnog seminara održanog u Čileu u Santijagu

1959.godine klasifikovani su problemi koji u savremenim zemljama nastaju kao
posledica formiranja industrijskog društva:
1. Raspadanje tradicionalnih struktura, bez njihove zamjene nečim drugim;
2. Pojava protivrječnih društvenih struktura, koje pojedincima postavljaju
kontradiktorne zahtijeve;
3. Suviše nagle promjene, uključujući tu i masovnu migraciju sa sela;

Neprilagođenost se ispoljava kod te tri grupe problema, prema zaključku

izvještača, kao nedostatak normi, ili anomija kod pojedinca.

Ponašanje ljudi uvijek je uslovljeno izvjesnim brojem referentnih okvira koji

usmjeravaju njihove akcije, način na koji osječaju i misle. To mogu da budu
čvršće norme tradicionalnog društva ili elastičniji kriterijumi izbora koji su
tipični za industrijsko društvo.

57
Pojedincu je potrebna odgovarajuća unutrašnja elastičnost, tj primjerivanje
propisnih rješenja ili manevrisanje različitim selektivnim kriterijima. U periodu
promjene pojedinac može da bude lišen nekog od njih.

2.2. DRUŠTVO KAO ZASEBNA POJAVA

Prvi štetni postulat kojim se Tili bavi po njemu nastaje na samom početku
konstituisanja sociologije kao nauke. U isto vreme je taj postulat i sam njen
predmet. Društvo je po njemu najveća pobeda ali i najveći poraz sociologa tog
doba jer su, stvarajući sebi polje dJelovanja, stvorili i jednu od najpogubnijih
zabluda društvene nauke. Ona se odnosi na postojanje društva kao
zasebne pojave, sa svojim zakonitostima, nezavisne od ljudi koji su je
stvorili.
Društvo je kako kaže fiktivan fenomen čiju definiciju ne znaju ni oni koji su ga
stvorili jer su ga upravo njegovi tvorci gledali i definisali u odnosu na nacionalne
države. Za društvene teoretičare koji se oslanjaju na ideju društva kao zasebne
pojave, društvo je sve ono što nije nacionalna država.

Poteškoće koje ovaj koncept proizvodi najjasnije se vide u metodologiji i

pokušajima društvene analize.

Teoretičari koji se oslanjaju na statistiku suočili su se sa Galtonovim problemom

koji ukazuje na posledice difuzije kulturnih obeležja.

Za statističku analizu kulturne kovarijacije, koja će proizvesti tačne i pouzdane

rezultate neophodni su:

Nezavisni slučajevi koje ćemo podvrgnuti upravo toj analizi, međutim, usled
difuzije kulturnih obeležja, ni jedno društvo ne može da bude u potpunosti
nezavisno od bilo kakvih uticaja te samim tim ne može da bude predmet
statističke analize.

Sa druge strane, koncept granica je gotovo nemoguće primeniti na društvo u

smislu njihovog jasnog definisanja i opisivanja procesa koji se odvijaju unutar
njih a koji su karakteristični za posmatrano društvo.

Stabilnost granica određenog društva se uvek dovodi u pitanje, a ne možemo

ni da tvrdimo da su granice jedne aktivnosti ili populacije podudarne sa

58
granicama neke druge. Sve opisano navodi teoretičare da se pomJere od ideje
društva te da se okrenu konceptu mnogostrukih društvenih odnosa. Ne
analizira se više društvo kao zaseban entitet već jedinstveni svetski sistem,
tačnije, svijet postaje jedna jedinica analize. Primjenu ove ideje u praksi
otežava razbijeno shavatnje interkacija između društva i pojedinca. Ovo je
zapravo suština Tilijevog drugog štetnog postulata.

2.3. SVIJEST PROUZROKUJE DRUŠTVENO PONAŠANJE

Lakoća kojom se globalna svIJest posmatrala kao skup individualnih svIJesti
proizilazi iz tri stava:

1. Individualna svest je proizvod društvenog života

2. Individualne svesti su determinante društvenog ponašanja
3. Individualne svesti su veza između pojedinca i društva

Ovi stavovi su ujedno doprinJeli i shvatanju individualne svjesti kao bazične

društvene jedinice od strane naučnika 19. stoljeća. Iako spominje oštro
kritikovanje potrage za bilo kojom bazičnom društvenom jedinicom od strane
Sorokina, Tili ne odbacuje sasvim ideju postojanja iste.

Okreće se ideji odnosa te kao argumentaciju uvodi Vajtovu ideju (inače samo
rarađenu skicu Georga Zimela) o:

1. Kategorijama
2. Mrežama
3. Kat-mrežama

Za Vajta, kategorija je populacija koja sadrži neku zajedničku karakteristiku

koja ih razlikuje od drugih (bilo da su je uočili pripadnici populacije ili spoljni
posmatrači).

Mreža je populacija čiji su članovi povezani istom društvenom vezom, a kat-

veza jeste upravo kombinacija kategorije i mreže. Populacija sa zajedničkim
karakteristikima i istim društvenim vezama.

59
Značaj ova tri koncepta leži u tome što njihov temelj ne čine individualne
svjesti već društveni odnosi koji se stvaraju kroz zajedničke karakteristike, iste
društvene veze ili oba. Samim tim, za Tilija i mnoge druge naučnike društveni
odnosi postaju bazične društvene jedinice koje omogućavaju lakšu klasifikaciju
društvenih sistema, lociranje ljudskog ponašanja unutar tih klasifikacija te na
kraju transformaciju različitosti u emiprijski razlučve kontinuume, a sve u
svrhu lakšeg i pouzdanijeg opisivanja društvenih pojava.

Pomoć pri prelasku sa individualnih svjesti na društvene odnose čini i teorija

igara koja, ukoliko postoji strateška interakcija u okviru procesa, pruža metod
društvenoj analizi oslonjenoj na društvene odnose.

2.4. DRUŠTVENA PROMJENA JE KOHERENTNA

POJAVA
Ne negirajući postojanje koherentnih procesa promjene (poput
industraijalizacije, urbanizacije (de)sekularizacije i sl.) Tili već na samom
početku odbacuje ideju o postojanju društvene promjene kao pojave. Trudeći
se da i čitaoce ubjedi da odbace ovu ideju, Tili govori o tri metodološke
implikacije koje sama ideja nosi sa sobom.

Prva, Vodivši se idejom o promjeni kao koherentnoj pojavi, vjerovatno bismo

pokušali da poredimo veliki broj jedinica u istoj vremenskoj odredinici sa ciljem
utvrđivanja sekvenci. Problematično kod ovakvog pristupa je to što ne postoji
logičko opravdanje za skalu na kojoj bismo posmatrali jedinice analize niti
bismo mogli sa sigurnošću da tvrdimo da postoji logička veza između sekvenci.

Druga implikacija ukazuje na problem faktorske analize. Ona podrazumjeva

svođenje popriličnog broja karakteristika različitih društava na nekoliko
dimenzija varijacije te se upravo zbog svođenja tolikog broja karateristika,
odnosi koji se razotkriju u procesu ne smatraju pouzdanim.

Poslednji metodološki problem na koji bismo naišli zbog teorije o promeni kao
pojavi jeste pokušaj utvrđivanja odnosa među različitim varijablama, gdje
suština problema leži u podizanju tih odnosa na nacionalni nivo. Tačnije,
pokušavamo da, na nivou čitave države, povežemo veliki broj različitih jedinica

60
u jednu uzročnu analizu. Ovakvim metodom, pouzdane rezultate bismo mogli
da dobijemo jedino uz uslov postojanja nacionalne države kao kohernetne
pojave (što je dovedeno u pitanje već kod prvog štetnog postulata) ili uz
pretpostavku da je društvena promjena koherentna pojava.

2.5. TEORIJA STUPNJEVA RAZVOJA

Komplikovanost kontinuiranih multivarijantnih modela prouzrokovala je
masovnu upotrebu teorije stupnjeva razvoja u mnogim sferama državnog
funkcionisanja, od ekonosmkog rasta do političke modernizacije. Ideje o
fazama kroz koje svaka država u razvoju mora da prođe bile su lakše za
konstruisanje i razumevanje, a kada bi faze bile ilustrovane primjerima
savremenih država čitava teorija postajala bi opipljivija, konkretnija i samim tim
privlačnija od drugih apstraktnih modela promene. Međutim, upravo su realne
nacionalne države prve poljuljale ideju o stupnjevima jer nejednak razvoj svih
djelova jedne države nije dozvoljavao teoretičarima jasnu i preciznu
klasifikaciju. Problem je pokušao da se rješi povećanjem elastičnosti šeme, ali ni
to nije mnogo doprinjelo održavanju teorije stupnjeva razvoja. Na kraju,
historija i historičari su bili ti koji su dali krajnji argument protiv ove teorije.
Pozvani da klasifikuju historijska iskustva evropskh zemalja, tačnije da ih uklope
u model o pet kriza, ukazali su na nemogućnost uklapanja složenih događa u
apstraktne kategorije poput stupnjeva.

Tili dodaje još četiri štetna postulata koji su našli svoje mesto u
sociološkoj misli dvadesetog veka.
Prihvatanje diferencijacije kao glavnog principa društvene promene direktna je
posledica uspjeha različitih evolucionih modela u prirodnim naukama koji su
podstakli društvene teoretičare devetnaestog veka da počnu da razmišljaju o
društvu na sličan način.

Specijalizacija rada, podjela vlasti, širenje tržišta samo su dalje ilustrovali

postojanje procesa diferencijacije, a otkrića primitivnih i naizgled
nediferenciranih društava samo su potkrepili početnu pretpostavku o
diferencijaciji kao glavnom pokretaču makro društvene promjene.

61
Naravno, uvjek je postojalo opredjeljivanje za druge procese pored same
diferencijacije, poput napretka znanja kod Ogista Konta, ali su ipak dvije
devetnaestostoljetne hipoteze zauzele centralno mjesto u makrosociološkim
teorijama dvadesetog veka.

Prva postulira diferencijaciju kao vladajuću, skoro neumoljivu logiku društvene

promjene, dok druga tvrdi da diferencijacija na dugi rok neupitno vodi ka
napretku.

Posle Drugog svjetskog rata, dolazi do potvrđivanja diferencijacije kao

predmeta društvenih nauka i bavljenja diferencijacijom kao fundamentalnim
makro procesom kroz različite teorije modernizacije i razvoja. Prema takvim
teorijama, sve države su raspoređene na jednom kontinuumu, gde su bogate i
moćne države ujedno i najdiferenciranije, države koje su moderne i razvijene.

Glavno sredstvo pomoću kojeg siromašnije zemlje mogu poboljšati položaj na

ovom kontinuumu jeste stvaranje novih, specijalizovanih struktura, naravno
po uzoru na razvijenije zemlje.

Evidentno je da je prema ovim teorijama diferencijacija inherentno i

progresivan proces, to jest u načelu i na dugi rok sve veća diferencijacija znači i
društveni napredak. Međutim, ukoliko identifikujemo progres sa
diferencijacijom, progresivni efekat diferencijacije po definiciji postaje tačan.

Veliki dio problematike ovakvog načina razmišljanja jeste što je to suštinski

devetnaestostoljetno evolucionističko mišljenje u novom ruhu, koje se
pokazalo kao pogrešno.

Diferencijacija nije beznačajno obilježije društvenih procesa, ali takođe nije ni

jedino. Mnogi procesi uključuju i dediferencijaciju, dok diferencijacija ne igra
nikakvu ulogu u veoma važnim društvenim procesima poput širenja svjetskih
religija. Shvatanje da je diferencijacija jedan opšti, zakonit i koherentan
društveni proces, nema opravdanje u stvarnosti. Svođenje krupnih društvenih
promjena samo na jedan konkretan proces iskrivljuje njihovu suštinu i ne
predstavlja ih vjerodostojno.

Shvatanje srodno postulatu o diferencijaciji kao glavnom pokretaču društvene

promjene jeste shvatanje da stanje društvenog poretka direktno zavisi od
odnosa snaga integracije i diferencijacije.
62
Diferencijacija se definiše kao bilo koja promjena koja povećava raznolikost
društvenih formi koje su međusobno trajno povezane, dok integracija
predstavlja društvenu kontrolu, hegemoniju, konsenzus i može da se javi u
obliku socijalizacije, uzajamne obaveze, ili represije.

U ovakvim formulacijama besporedak se javlja kao pobuna, otuđenje, rat,

kriminal, emocionalni poremećaj, nestabilnost, a poredak se jednostavno svodi
na odsustvo besporetka.

Ovakva šema diferencijacija-integracija-besporedak će biti široko prihvaćena

još neko vreme, jer se dobro slaže i sa zdravorazumskim rezonovanjem i sa
političkom frazeologijom.

Još jedan problem ovakve oštre distinkcije između poretka i besporetka jeste
izjednačavanje različitih vrsta besporetka kao što su kriminal, porodično nasilje,
pobune, pokreti otpora itd.

Različita devijantna ponašanja tada bivaju izjednačena na nekoliko nivoa.

Prvo, postaju neposredni dokaz defektnosti pojedinaca i društava, skoro uvek se javljaju
kao posledice nagle, korenite promjene,
Zatim kao alternativni izlazi istih suprotnosti, i na kraju,
kao društveni problemi koje treba rješavati kroz saradnju vlasti i društvenih naučnika.

Prema ovakvoj argumentaciji, nagla ili pretjerana strukturalna promjena jača

raznovrsne napetosti koje se ispoljavaju kao niz različitih oblika besporetka.

Analitičari koji su se bavili empirijskim istraživanjima, često su svoje radove

započinjali u oblastima za koja se verovalo da su izrazito dezorganizovana,
poput zemalja Trećeg sveta. U ovakvim okolnostima, evidentno je bilo da se iza
pretpostavljenog besporetka kriju nizovi različitih formi poretka, koji, prema
prethodno navedenoj argumentaciji, nisu trebali da postoje.

Proučavanje afričkih i latinoameričkih imigranata, kao i izveštaji o urbanizaciji

Trećeg svjeta, potvrđivali su opšte stanje organizacije tamo gde je trebalo da se
pojavi dezorganizacija, i osporili brojne pretpostavke poput teorije o
rušilačkim migrantima. Na kraju se ispostavlja da sekvenca koja prati tok nagla
promena-neregularnost-besporedak, loše prognozira stvarni tok događaja.

63
Još jedan postulat koji direktno proizilazi iz jasnog razgraničenja poretka i
besporetka, jeste distinkcija između legitimne i nelegitimne upotrebe sile,
odnosno razlikovanje legitimnog i nelegitimnog konflikta. Jasno je da je ova
distinkcija izuzetno politički relevantna, jer se jedan te isti akt različito tumači u
zavisnosti da li ga je počinila legitimna vlast ili ne. Međutim, ova razlika nije
nikada smjela da uđe u sferu sistematskog objašnjenja jer je prije svega
neprimenljiva, a zatim i konfuzna.

Neprimjenljiva je jer se gotovo identične akcije javljaju i sa jedne i sa druge

strane granice legitimne i nelegitimne vlasti i razdvaja ih jedino politička
procena, a unosi konfuziju jer podržava ideju o sukobu integracije i
diferencijacije, svrstavajući razne pojave na različite strane, koje ipak imaju
mnogo toga zajedničkog.

U objašnjenjima različitih analitičara postoji pretpostavka da je upotreba

nelegitimnog nasilja neka zasebna pojava koja proističe iz karaktera
počinilaca i okolnostima u kojima se de desila.

Tili insistira da je ovakvo objašnjenje pogrešno, i uzima za primer sukob policije

i građana u getoima Sjedinjenih Država šezdesetih godina dvadesetog stoljeća,
gdje je nasilje uglavnom inicirala policija.

Možda najbolji primjer za ilustrovanje ovog postulata jeste sličnost između

normalne i gangsterske vlasti, pri čemu se obe oslanjaju na skoro monopolsku
silu na datom području i polažu pravo na upotrebu sile prilikom nametanja roba
i usluga koje nude snabdjevači u savezu sa predstavnicima vlasti.

Osam pogrešnih postulata koje je društvenim naukama ostavio devetnaesto

stoljeće zaista skreću pažnju na značajne društvene procese koji su i danas
veoma značajni. Ipak, Čarls Tili naglašava da je potrebno promišljanje
devetnaestostoljetnog naslijeđa sociologije, i odbacivanje dogmatskih
shvatanja koja su se pokazala kao pogrešna.

64
 GLAVA III
3. JOŠ ČETRI ŠTETNA POSTULATA
3.1. DIFERENCIJACIJA JE GLAVNI PROGRESIVNI
PROCES
Specijalizacija rada, dalja podela vlasti, širenje tržišta roba i porast broja
udruženja, sve to je služilo za ilustraciju neobuzdane diferencijacije.
Diferencijacija je vodila društva ka sve većoj kompleksnosti, a ova je stvarala
snagu, bogastvo i elastičnost. Bilo je opredjeljenja za neke druge procese
umjesto diferencijacije.

Ogist Kont je u temelj dugoročne društvene promjene stavio napredak znanja;

čovječanstvo se razvija od Teološkog preko Metafizičkog do Pozitivnog
društva kroz akomuliranje pouzdanog, sistematskog i obuhvatnog naučnog
saznanja.

Karl Marks smatrao je da ispod ljudske politike i kulture leže promjene u

organizovanju proizvodnje. U okviru društvenih disciplina dvije hipoteze iz
devetnog stoljeća okoštale u dogme 20 stoljeća:

Prvo, da je sve veća diferencijacija Drugo, da na drugi rok diferencijacija vodi

vladajuća, gotovo neumoljiva logika makro napretku.
društvene promjene.

Kroz teorije modernizacije i razvoja rezimirano je bavljenje društvenih nauka

diferencijacijom kao fundamentalnim makroprocesom.

Prema svim takvim teorijama, bogate i moćne zemlje svijeta diferinciranije su

od drugih zemalja.

Ove teorije su bile tjesno povezane sa programom napretka, kojim se smišljeno

postiče razvoj. I one i program počivali su na optimističkoj ideologiji.

65
Ta ideologija podsjeća uključivala tri glavne postavke: (F. Satn)

1. Sposobnost država 2. Efikasnost 3. Mogućnost uzajamno

da pokreću i obrazovanja i korisne saradne
usmjeravaju razvoj; obučavanja; bogatih i siromašnih
zemalja u jednom
pravednom
međunarodnom
poredku.

Kao kriterijum razvoja nacionalnih dohodak je imao izvanredne vreline:

1. Valjano izmjeren, on je ružio 2. One zemlje koje su ekonomisti

princip na osnovu koga su zemlje
prilično precizno mogle da se
rangiraju.
3. Zemlje iz svih delova svijeta
napredovale su na skali, uz mali
broj važnijih suprotnih slučajeva.
generalno smatrali za
najnaprednije bespogovorno su
se našle na vrhu skale.
4. Pozicija na skali bila je na jasnoj
korelaciji sa međunarodnom
moći, materijalnim blagostanjem
i mnogim drugim obilježima.

Takozvane teorije modernizacije mobično su kombinovale:

1) Tvrdnju da društva podležu jednoj kontinuiranoj skali napredovanja;

2) Predlog za opis i mjerenje dva ili više aspekata tog napredovanja;
3) Raspravu o prirodi veza među tim aspektima napredovanja.

Danijel Lerner, jedan od utemeljivača teorije modernizacije definisao je

modernizaciju kao ''društveni proces čija je ekonomska komponenta razvoj,on
dalje kaže

Postoji jedan jedini proces modernizacije koji djeluje u svim društvima u

razvoju, netavisno od rase, vjere ili klime i bez obzira na njihovu historiju,
geografiju ili kulturu. To je proces ekonomskog razvoja, a kako razvoj ne može
da opstane bez modernizacije, treba onda istaći taj zajedničkih mehanizam
koji leži u temelju različitih spoljašnjih izazova modernizacije.

3.2. DIFERENCIJACIJA NASUPROT INTEGRACIJI

66
Diferencijacija je dominantan proces društvene promjene jasnoje povezano sa
srodnim postulatom da stanje društvenog poretka zavisi od odnosa snaga
procesa diferencijacije i procesa integracije ili kontrole, pri čemu nagla
pretjerana diferencijacija stvara besporedak. Diferencijacija može da ima oblik
industrijalizacije, urbanizacije, imigracije ljudi koji pripadaju drugim
kulturama, ili forumu niza drugih promjena. Bilo koja promjena koja pomjena
koja povečava raznolikost društvenih formi koje su međusobno trajno
povezane jeste diferencijacija.

Integracija drugačije nazivana društvena kontrola, hegemonija, solidarnost

može da se javi u vidu represije, socijalizacije, uzajamne pobaveze, ili
konsenzusa. Besporedak se u toj formulaciji ponekad javlja kao kriminal, rat,
emocijalni poremećaj, pobuna, otuđenje, porodična nestabilnost, nasilje.
Poredak se jednostavno svodi na odsustvo besporedka.

U svojoj klasičnoj verziji, to zaključivanje ovako izgleda:

Ukoliko diferencijacija nadjača integraciju nastaje besporedak. Iz ovakvog

reznovanja proizlaze tri različita objašnjenja besporedka:

AB predstavlja prvi slučaj: integracija slabi, javlja se besporedak.

CD pokazuje slučaj kada se diferencijacija odvija bez odgovarajućeg jačanja integracije,
opet nastaje besporedak.
EF predstavlja anarhiju, u kojoj besporedak stalno preovlađuje zato što se nikada ne
ostvaruje dovoljan stupanj integracije.

Da bismo napravili tautološku argumentaciju dovoljno je da besporedak

definišemo kao određenu vrstu diferencijacije a da poredak definišemo kao
odsustvo besporedka.

Ako je razvoj klasičnog sukoba oblik diferencijacije i varijanta besporedka,

onda se klasni sukob javlja zato što diferencijacija nadmašuje integraciju.
Klasni sukob se shodno toj tatološkoj definiciji, javlja stoga što klasni sukob
postaje veliki za integrativne snage nekog društva.

Stožer teorija kontegencije kolektivne akcije je ideja o sistematskom kalapsu, pri tome
homestatička rješenja daju negativnu entropiju. Sa pravom se ističe da podrazumjeva
oštar diskontinitet rutinske i nerutinske političke aktivnosti; da uzrok akcije nasilja mora
biti diskontinuitana promjena u političkom kontekstu, da kolektivna i individualna
patalogija ponašanja značajno kovariraju pri čemu je prva verzija druga.

67
 3.3. PROMJENA, NAPETOST, BESPOREDAK
Oberšolov inventar skreće pažnju na još jedan pogrešan postulat, tj na
stanovište ekvivalentnosti različitih formi besporetka. Generacije teoretičara
društava čvrsto su se držale izjednačavanja kriminala, nasilja, porodične
nestabilnosti, pobune, društvenih pokreta i drugih oblika nepoželjnog
društvenog ponašanja. Taj postupak potiće iz 19 stoljeća.

On sve te forme tretira kao besporedak, dezorganizaciju, neprilagođenost.

Različita devijantna ponašanja postaju jednaka sa nekoliko stanovišta:

1. Kao neposredan dokaz defektnosti 2. Kao posledice nagle ili pretjerane

pojedinaca i društva; društvene promjene.
3. Kao alternativni izraz istih 4. Kao društveni problemi koje treba
suprotnosti. rješavati kroz saradnju vlastodržaca i
naučnika.

Analitičari razvoja često su započinjali empirijska istraživanja na područijima

za koja se prepostavljalo da su dezorganizovana. Ponekad su obuhvatali
stanovništvo analiziranog područja. Sa vremena na vrijeme su se u političkom i
moralnom smislu identifikovali sa ljudima čije su ponašanje objašnjavali. U
takvim okolnostima počeli su da stižu dokazi o raznolikim formama poretka
skrivenog iza čitavog tog pretpostavljenog besporetka.

Ostatak ovi teorijateži ruševinama, pokazalo se da sekvenca koja ide od

1. Nagle ili pretjerane društvene promjene raspadanja društvene kontrole ili potpore;
preko
2. Opšteg potresa, napetosti i neregularnosti; do
3. Dezorganizacije ili besporetka uopšte, koji se ispoljava kroz raznovrsna nepoželjna
ponašanja, loše prognozira stvarni tok društvene promjene u Trećem svijetu.

3.4. NELEGITIMNA NASUPROT LEGITIMNOJ SILI

Svi navedeni pogrešni postulati pretpostavljaju oštru podvojenost svijeta
poretka i svijeta besporetka. Najeksplicitnija politička primjena te

68
pretpostavke odvaja nelegitimnu od legitimne napredne sile. Prema toj
manifestaciji nelegitimni konflikt, prisila i eksproprijacija obuhvataju nered,
pobunu, napad, gangstersku ucjenu, pljačku i pronevjeru. Svi ovi oblici
proizlaze iz procesa promjene i besporetka. Sa druge strane legitimni konflikt,
prisila i eksproprijacija obuhvataju rat, kontrolu mase, smrtnu kaznu,
oporezivanje i zaplenu imovine zbog duga. Prepostavka da svi ovi oblici
proizlaze iz integracije i kontrole. Isti akti od nelegitimnih postaju egitimni ako
ih vrši nadležna vlast. Ubijanje se javlja na obje liste, ali mia sasvim različitu
vrijednost zavisno od toga da li je ubica vojnik, policajac, dželat ili privatno lice.
U političkoj sferi razlikovanje legitimne od nelegitimne upotrebe sile ima
apsolutno presudan značaj. Neprimjenjiva je što se identične akcije javljaju sa
obje strane linije razgraničenja i razdvaja ih jedino politička procjena.

Svako ko je pažljivo sagledao proces formiranja nacionalnih država u Evropi

stalno je nailazio na ove elimente:

1) Početna nesigurnost takve države zbog njenog položaja usljed krupnih velemoža i
privatnih vojski;
2) Intezivne kampanje kraljeva i ministara za rušenje zidina zamkova, za razoruženje
plemstva, za sumnjanje privatne upotrebe oružanih snaga u dvobojima i
odmetništvu;
3) Stvaranje posebnih policijskih snaga pod kontrolom države;
4) Upotreba tog rastućeg monopola nasilja za prikupljanje poreza;

Ovi procesi stvorili su razlike između legitimnog i nelegitimnog, zakonitog i

nezakonitog, koje danas postoje. Te razlike i njihovo porijeklo jesu važan
predme proučavanja.

69
 GLAVA IV
4.KOMPORACIJA
4.1. ISKORJENJIVANJE ŠTETNIH POSTULATA
Kako se mogu iskorjeniti štetni postulati? To bi se moglo učiniti kroz dva
pristupa, jedan direktni, a drugi indirektni.

Direktni pristup treba kritički da analiziramo logičke činjenice osnove za generalizacije o

društvenoj promjeni, o upotrebi nelegitimnog nasilja i o diferenciji kaoglavnom
društvenom procesu. Njih treba suočiti sa realnim historijskim primjerima i alternativnim
prikazima tih događaja.
Indirektni pristup olakšava nalaženje odgovarajućih historijskih primjera i formulisanje
alternativnih objašnjenja. On se sastoji od čvrstog vezivanja objašnjenja društvene
promjene i historijski zasnivane generalizacije.

Analize društvenih struktura i procesa funkcionišu na četri historijska nivoa

koji svi uključuju komporaciju:

Na svjetsko – historiskom nivou nastojimo da utvrdimo posebna obilježija

nekog razdoblja i da ga smjestimo u tokove historije ljudskog društva. Na
svjetsko – historijskom nivou glavne strukture jesu svjetski sistemi. Na ovom
nivou generalizacije o urbanizaciji, industrijalizaciji, akomulaciji kapitala,
stvaranju država ili razvlašćivanju crkve vjerovatno će se raspasti na prelazu iz
jednogg svjetskog sistema na drugi.

Na svjetsko – sistematskom nivou pokušavamo da otkrijemo bitne veze i

varijacije unutar najvećih skupova izrazito međuzavisnih društvenih struktura.
Ovde spadaju analize jedinstvenog svjetskog sistema, ali i studije civilizacije. Na
svjetsko – sistematskom nivou kao značajna jedinica i dalje funkcioniše svijetski
sistem, ali tu ulogu imaju njegove glavne komponente, odnosno velike mreže i
kat – mreže definisane odnosima prisile ili razmjene. Mreže prisile se ponekad
grupišu u države relativno centralizovane, diferencirane i autonomne
organizacije koje kontrolišu glavna koncentrisana sredstva prisile na
razgraničenim prostorima. Mreže razmjene ponekad se grupišu u regionalne

70
načine proizvodnje geografski odjeljene i međuzavisne skupve odnosa među
pojedincima ili grupama koje raspolažu različitim faktorima proizvodnje.

Na makrohistorijskom nivou nastojimo da objasnimo određene velike

društvene strukture i procese, i da naznačimo njihove sukcesivne forme.kroz
makrohistorijske analize dolazimo na tren historije shvaćen na način uobičajan
za historičara. Na tom nivu veliki procesi, kao što je ploretarizacija,
urbanizacija, akomulacija kapitala, stvaranje država i birokratizacija, mogu
dolotvorno analizirati. U svijetu historijskih i i svjetsko – sistematskih analiza,
ove makrohistorijske strukture, procesi i komporacije djeluju sićušno.

Na mikrohistorijskom nivou tragamo za kontaktima pojedinaca i društvenih

grupa sa tim strukturama i procesima da bismo objasnili kako su ih ljudi stvarno
doživljeli.

4.2. DA LI JE IZLAZ U SVEOBUHVATNOJ HISTORIJI?

Historičari ponekad sanjare o Sveobuhvatnoj Historiji , koja će čitav društveni
život i njegove determinate uvući pod svoje moćno okrilje. U svojim najvišim
dometima pokušaj da se napiše cjelovita historija. Pokušaj stvaranja
sveobuhvatne historije neće dpnjeti neku održivu alternativu onom shvatanju
makro struktura i procesa koje utjelovljuje oam štetni postulata. Da bi smo
shvatili zašto nag sveobuhvatna historija neće izbaviti, jedan od njenih
vrhonskih ostvarenja, djelo Materijalna kultura , ekonomija i kapitalizam
Fernanda Brodela.

Brodelova tema ima tri dijela:

1. Materijalna kultura i struktura svakodnevnog života;

2. Ekonomija i funkcionisanje razmjene;
3. Kapitalizam i svjetska situacija.

Brodel nam postepeno otkriva jednu verziju kapitalizma kao poretka u kome
dvije ili više velikih , kohorentnih, tržišno povezanih ekonomskih svjetova
postaju spojeni i međuzavisni posredstvom velikih upravljača kapitalom.

4.3. RAZLIĆITA VIĐENJA

71
Razlika između nekoliko načina kompariranja makrostruktura i procesa.
Klasifikujemo različite vrste pretpostavki na koje bi mogla da se usmijeri
komporativna analiza. Koristeći uobičajnu socioločku simplifikaciju, definišemo
a onda kombinujemo dvije dimenzije kompoaracije:

1) Obuhvaćenost slučajeva; i
2) Broj formi

1. Obuhvačenost slučajeva iskaz koji proizlazi iz komporacije, može da se

kreće od samo jednog slučaja, do svih slučajeva date pojave.
2. Broj formi iskaz koji proizlazi iz komporacije može da se kreće od jedne
do mnoštva.

Ukrštena klasifikacija dvije dimenzije varijacije:

BROJ FORMI

JEDNA - MNOŠTVO

OBUHVAČĆENOST SLUČAJEVA JEDN: individualiziranje – sistematiziranje

SVI: univerzaliziranje - otkrivanje varijacija

Individualizirajuća komporacija svaki slučaj tretira kao jedinstven, uzimajući

jedan po jedan slučaj i svodeći na minimum obilježija zajednička sa drugim
slučajevima. Individualizirajuća komporacija za koju je bitno kontrastiranje
specifičnih slučajeva date pojave kao način saznanja osobnosti svakog
pojedinačnog slučaja.

Univerzalizirajuća komporacija identifikuje svojstva zajednička svim

slučajevima neke pojave. Univerzalizirajuća komporacija čiji je cilj da ustanovi
da svaki slučaj neke pojave u suštini podleže istom pravilu.

Imamo mogućnost izbora između komporacija makro struktura i procesa koje

individuliziraju, univerziraju, sistematiziraju i otkrivaju varijaciju.

Nasuprot komporaciji – individualizaciji i komporaciji – univerzalizaciji nalazi se

komporacija koja otkriva varijaciju. Ona treba da ustanovi princip varijacije u
karakteru i intenzitetu neke pojave, kroz ispitivanje sistematskih razlika među
slučajevima te pojave.

72
Posledanja upotreba komporacije je sistemizacija. Komporacija – sistemizacija
stavlja različite slučajeve u drugačije lokacije unutar jednoj istog sistema, da bi
se njihove karakteristike objasnile kao funkcija njihovog različitog odnosa
prema tom sistemu kao cjelini.

Vaka od navedene četri komporacije služe nekoj svrhi.

4.4. KOMPORACIJE BARINGTONA MURA

Barington Mur dao je jedan avangardni primjer okretanja važnim historijskim
komporacijama koje obuhvataju mali boroj ključnih iskustava.

1. Kapitalistička demokratija je proizašla iz buržoazijskih revolucija koje su

transformisale ili likvidirale fudalne agrarne klase;
2. Fašizam je nastao iz kapitalizma koji je imao relativno slabu buržoaziju i nije
likvidirao feudalne agrarne klase;
3. Socijalizam je rezultirao iz gušenja trgovačkog i industrijskog rasta od strane
agrarne birokratije koja je na kraju podlegla seljačkim pobunama; a
4. Formalna demokratija je proistekla iz neuspjeha ozbiljne transformacije sela.

73
74