ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA

NR 11 (4) LISTOPAD 2009

DZIEŃ NIEPODLEGŁOŚCI 2009

SZCZEBRZESZYN
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Kłopoty z wolnością
Dzień 11 listopada w 1989r. powrócił do kalendarza
świąt państwowych jako Święto Niepodległości, choć
przez cały okres PRL władze starały się, by o nim
zapomniano. Dzień ten jest symbolem odrodzenia –
odzyskanie niepodległości w r. 1918 nie było
wydarzeniem jednodniowym : Polska wywalczyła
wolność w wyniku długotrwałych działań zbrojnych, a
także dzięki uporczywym zabiegom dyplomatycznym.
Zawdzięczamy ją wielu ludziom; Józef Piłsudski,
Roman Dmowski, Wincenty Witos, Ignacy Paderewski
– to najczęściej wymieniani bohaterowie, choć
szczególną legendą obrósł ten pierwszy. Bez względu
na to, komu i w jakim stopniu zawdzięczamy
niepodległość, jest to fakt, który musimy pamiętać i
czcić.
Na ogół nie wiemy, że w dwudziestoleciu
międzywojennym nie od razu uznano ten dzień za
święto narodowe. Wybór daty 11 listopada
zawdzięczamy obozowi J. Piłsudskiego – wskazywała
ona na decydującą rolę Marszałka w procesie
wyzwolenia. Dopiero pod koniec międzywojnia, po
trwających lata sporach, uchwalono dzień 11 listopada
Świętem Niepodległości. Brak zgody odnośnie daty
święta spowodowany był podziałem Polaków wg
różnych orientacji politycznych, odmiennymi
interpretacjami wydarzeń 1918r. , wreszcie odmiennym
czasem wyzwalania polskich ziem znajdujących się pod
władzą trzech zaborców.
Mimo sporów i walki politycznej
dwudziestolecie międzywojenne może się pochwalić
wieloma osiągnięciami, np. reforma monetarna, rozwój
gospodarki, budowa przemysłu, wychowanie
społeczeństwa, szczególnie młodego pokolenia, w duchu
patriotyzmu. Efekty tej edukacji widoczne były podczas
kampanii wrześniowej, na różnych frontach II wojny
światowej, w powstaniu warszawskim.
Rocznica wydarzeń sprzed 91 lat przywodzi na
myśl kolejne wyzwolenie – to sprzed 20 lat, kiedy po
czerwcowych wyborach do parlamentu p. Joanna
Szczepkowska w bardzo spontanicznym wystąpieniu
telewizyjnym ogłosiła całej Polsce, że w czerwcu 1989
r. zakończył się komunizm. To skojarzenie dwu
wydarzeń wynika też z faktu, że w dn. 9 listopada
przypada rocznica zburzenia muru berlińskiego, o czym
często przypominają media, podkreślając : „zaczęło się
w Polsce”. Pojawia się nawet myśl o spełnieniu
mesjanistycznych haseł A. Mickiewicza, jakoby naród
polski przynosił wolność innym narodom. To już
megalomania…
Tymczasem rzeczywistość jest mniej
optymistyczna. Na polskiej scenie obserwujemy
skłóconych polityków, których celem nie jest
2
powszechnie deklarowane dobro kraju, lecz żądza
władzy i wyniszczenia przeciwników. Interesy
partyjne w widoczny sposób przedkładane są ponad
dobro ogólne, przeraża obłuda wypowiedzi.
Podobnie było w 1918r. , lecz wówczas znaleźli się
eksperci wielu specjalności, wykształceni w różnych
krajach Europy i oni stanowili prawdziwą elitę II
RP, kierującą odbudową i przebudową państwa. Czy
okres komunizmu sprawił, że dzisiaj nie mamy
takiej elity? Ależ nie – mamy wielu ludzi mądrych,
wybitnych.
Wydaje się, paradoksalnie, że po r. 1918 to brak
demokracji umożliwił podjęcie działań, które
zaowocowały wieloma osiągnięciami w ciągu
zaledwie 20 lat.
Odległa już przeszłość (w. XVII, XVIII) oraz
współczesność sugerują, że Polacy cieszący się
pełną wolnością nie potrafią współpracować dla
wspólnego dobra, demokracja jest przeszkodą.
Czy tylko katastrofa, klęska mogą zmobilizować nas
– Polaków do zgodnego wspólnego działania,
wyzwolić nasze najlepsze siły? Niestety, obserwacja
historii Polski zdaje się na to wskazywać…
J.D.
Poeta legionowy Józef Mączka -
„ Zmartwychwstanie ”
Pioruny biły na dziejów zegarze
godzinę Twoją o Polsko szczęśliwa -
pioruny kuły w Twych kajdan ogniwa,
że się rozpękły w płomiennym ich żarze…
Taką nam Ciebie wróżyli pieśniarze,
których duch ogniem w wyżyny porywa,
że przyjdziesz ze krwi zrodzona
- krwią żywa -
w szczęku oręża i w armat rozgwarze!
Taką nam byłaś w ojców obietnicy
kleconej w długie zimowe wieczory
z ciemnych objawień dziada Wernyhory
i w snach męczeńskich katorżnej ciemnicy
i w snach poległych – w smolnym kurhanie -
w snach, którym jedno imię :
zmartwychwstanie!
 CHRZĄSZCZ NR 11 (4)

Regina Smoter Grzeszkiewicz Zwolakiewicz Henryk

Mały słownik historii Szczebrzeszyna – ciąg dalszy (29.03.1903 – 23.07.1984), absolwent Seminarium
Nauczycielskiego Męskiego w Szczebrzeszynie. Uzyskał
Zienkowski Jan specjalizację z zakresu nauczania przedmiotów
(1798 – 1832), dr medycyny, agronom. artystycznych, w roku 1932 ukończył Państwowy Instytut
Wykształcenie zdobył dzięki pomocy finansowej Robót Ręcznych; uczył rysunku, oraz prac ręcznych. Od
Stanisława hr. Zamoyskiego – studiował za granica 1936 roku pracował w Kuratorium Okręgu Szkolnego
medycynę, agronomię i technologię rolnictwa. W Lubelskiego jako instruktor zajęć praktycznych. Był
roku 1822 doktoryzował się w Krakowie, później znanym bibliofilem; zachował się jego list adresowany do
przejął obowiązki nauczyciela przyrody w dr Zygmunta Klukowskiego w sprawie wymiany cennych
Szczebrzeszynie, a od roku 1828 pełnił obowiązki druków bibliofilskich.
rektora w Szkole Wojewódzkiej. Znany był ze
swej ofiarności i chęci niesienia pomocy Ż
potrzebującym. Jak wspomina jego uczeń –
Wincenty Dawid, pacjentami dr Zienkowskiego "Żaczek Szczebrzeszaczek"
byli mieszkańcy okolicznych wsi. W Popisach ... z Zespół kukiełkowy, powstał w 1952 roku z inicjatywy
roku 1826 roku odnotowano, że Jan Zienkowski " Ireny Kilarskiej. Rekwizyty dla jego potrzeb wykonywali:
chętnie niósł pomoc uczniom w przypadkach ich Irena Kilarska, Bronisław Pietruszyński i Stefan Kilarski.
słabości..." W repertuarze zespołu znajdowały się sztuki pisane przez
W roku 1828 założył na terenie szkolnym wymienione powyżej osoby, oraz teksty pisarzy polskich,
ogród botaniczny; jest również autorem prac: "De jak Jana Brzechwy "Pietruszka na wagarach". W roku
origine monstrorum in genere de hermophroditis in szkolnym 1954/1955 teatrzyk dał dziesięć przedstawień, w
specie" (Kraków 1823), "O wełnie i owcach dla tym cztery na wyjeździe: w Klemensowie, Michalowie,
użytku gospodarzy wiejskich i fabrykantów" Zamościu, Zwierzyńcu. 29 lipca 1954 roku w ramach
(Warszawa 1825). Festiwalu Teatrzyków Kukiełkowych "Żaczek
Szczebrzeszaczek "miał swój występ w Lublinie. Jego
Zjazdy Absolwentów Szkół Szczebrzeszyńskich działalność kontynuuje obecnie teatrzyk funkcjonujący
Odbywają się od roku 1883 – wtedy po pod tą samą nazwą przy Miejskim Domu Kultury.
pięćdziesięciu latach spotkali się nauczyciele i
uczniowie Szkoły Wojewódzkiej w liczbie Żochowski Józef
siedemdziesięciu. Zjazd swoją obecnością Nauczyciel szkół szczebrzeszyńskich, zesłany na Sybir za
zaszczycili: żona prof. Kiewlicza, profesorowie – działalność konspiracyjną. W 1848 roku w Tobolsku
Zabawski, Stanisław Przystański. Spotkanie spotkał się ze swoim wychowankiem – Szymonem
rozpoczęto mszą św. celebrowaną przez ks. Tokarzewskim, który w pamiętnikach (Siedem lat katorgi.
Wincentego Skrobańskiego. Absolwenci Pamiętnik Szymona Tokarzewskiego 1846 –
zorganizowali zbiórkę pieniędzy na rzecz 1857.Warszawa 1918 s. 74) napisał – "był to mój profesor
profesorów Nielepca i Olendzkiego "złożonych ze szczebrzeskiej szkoły, jeden z tych, których kochałem i
wiekiem i niemocą...". szanowałem.". 11 sierpnia 1848 roku prof. Żochowski wraz
z Tokarzewskim wyruszyli w dalszą podróż, po miesiącu
Zjazdy "Podkowiaków" przybyli do miasta Tara w tobolskiej guberni; 12 listopada
Odbywają się corocznie w Topólczy 1849 roku - do Omska , tutaj spędzili 2.555 dni.
k/Szczebrzeszyna, gdzie w miejscowym kościele O profesorze Józefie Żochowskim pisał także
pod wezwaniem św. Izydora celebrowana jest Fiodor Dostojewski we "Wspomnieniach z domu
msza w intencji "Podkowy" i poległych towarzyszy umarłych" – "kiedy zesłańcy przybyli do U - gorska
broni. nieogoleni , przyjmujący ich major ryknął: "Jak oni
O uczestnikach zjazdów była łączniczka w wyglądają! - to zbóje". Wówczas prof. Żochowski z
oddziale "Podkowy" – Katarzyna Książek mówi: " właściwą sobie powagą odpowiedział: "nie jesteśmy
jak przyjeżdżają na 30 maja, to sobie wynajmują włóczędzy tylko przestępcy polityczni...". Za taką odzywkę
domki w Zwierzyńcu, po tygodniu, do dwóch wymierzono mu 100 razów za "pyskowanie
tygodni wakacje takie sobie robią. To są emeryci.... przełożonemu".
Najstarszy z nich (stan na 2003 rok) – brat Mariana
Książka – Stanisław , ps. "Wyrwa" ma 93 lata,
najmłodszy może nie mieć mniej jak 80 lat.." Cdn.

3
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Dr Zygmunt Klukowski
Dn. 23 listopada 1959 roku przestało bić serce
największego kronikarza Zamojszczyzny, a w
szczególności naszego miasta . 50 lat temu grono
przyjaciół doktora oddało mu ostatnią posługę i
złożyło jego doczesne szczątki w grobie na
miejscowym cmentarzu. Odszedł człowiek wielce
zasłużony dla Szczebrzeszyna i jego mieszkańców.
Tak wspomina pierwsze spotkanie z naszym
miastem: […] 20 października 1919 roku wieczorem
przyjechałem do Szczebrzeszyna. Nie przypuszczałem
wówczas, że tyle lat wypadnie mi w nim przeżyć.
Szpital pod wezwaniem św. Katarzyny istniał tu
od 1812 roku[…] Mieścił się w starym zapuszczonym
budynku po klasztorze franciszkanek.[…] w chwili
mojego przybycia miał się ku końcowi poważniejszy
remont szpitala, lecz pomimo tego braki wszędzie były
jeszcze ogromne. Chorych zastałem około
pięćdziesięciu. Stałą opiekę nad nimi sprawowała
jedna pielęgniarka, siostra Zofia Klimczuk, mająca do
pomocy tylko trochę więcej od innych wyszkoloną
posługaczkę.[…]
[…] W krótkim czasie poznałem miejscowe
towarzystwo i panujące stosunki. Pierwszą osoba – jak
to zwykle bywa w małych miasteczkach – był
proboszcz ks. kanonik Andrzej Wadowski.[…] Drugie
miejsce zajmował rejent Aleksander Krzywdziński,
bardzo popularny, ponieważ już przeszło trzydzieści
lat mieszkał w Szczebrzeszynie.
Wszystkie wolne chwile poświęcałem w
dalszym ciągu studiom humanistycznym. Towarzysko
udzielałem się bardzo mało, zwłaszcza że w tym czasie
nie miałem jeszcze żadnego pojęcia o brydżu, przez co
ogromnie traciłem w oczach miejscowej elity.[…] Tak
pisał w swojej kronice Zamojszczyzna 1918 -1943, W-
wa 2007.
Spędził w naszym mieście 40 lat , lecząc
mieszkańców miasta i okolicy, pisząc swoją kronikę,
gromadząc księgozbiór, pisząc artykuły do różnych
czasopism i wydawnictw, pracując z zapałem
społecznie, szczególnie przy organizacji szkolnictwa.
Działalność dr Zygmunta Klukowskiego
powodowała prześladowania przez niemieckie władze
okupacyjne, a po zakończeniu wojny - przez Urząd
Bezpieczeństwa. W roku 1956 został zrehabilitowany.
Rok później otrzymał za całokształt swej działalności
nagrodę wojewódzką. W 1958 roku odznaczono go
Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. 28
czerwca 1959 roku otrzymał bardzo ważną dla niego
nagrodę –Mistrz Zakonu Bibliofilskiego prof.
Kazimierz Witkiewicz wręczył mu najwyższe
odznaczenie bibliofilskie: Białego Kruka ze Wstęgą
Białej Myszy.
4
W lipcu 1959 roku odebrał kolejną nagrodę: tygodnik
,,Polityka” uznał jego Dziennik z lat okupacji
Zamojszczyzny (1839 – 1944) za najlepszy ówczesny
zapis w dziedzinie najnowszej historii Polski.
Szczebrzeszyn uczcił dr Zygmunta
Klukowskiego, nadając w 1996 roku jego imię
Zespołowi Szkół Nr 2; przed szkołą stoi popiersie
doktora. Jego nazwiskiem nazwano także ulicę
(dawniej Klasztorna), przy której stoją budynki
szpitalne. Ostatnie lata spędził Zygmunt Klukowski
w budynku znajdującym się naprzeciwko szpitala,
należącym do państwa Guzowskich. Staraniem
Stowarzyszenia Przyjaciół Szczebrzeszyna na tym
właśnie budynku w 50 rocznicę śmierci doktora
zostanie odsłonięta tablica pamiątkowa.
R.
Ksiądz Jan Drabik
Ślady życia wzorowego kapłana
Ks. Jan Drabik urodził się 4 października 1900 roku
w Szczebrzeszynie…
Ks. Drabik – z prawej
Po ukończeniu szkoły powszechnej i średniej wstąpił
do wojska celem odbycia służby. Już w szkole
średniej rodzi się myśl wstąpienia do seminarium
duchownego, by w kapłaństwie służyć Bogu.
Myśl ta dojrzała w pełni w wojsku. Wniosek
młodego podoficera o zwolnienie władze wojskowe
załatwiają pozytywnie. Wystąpił z szeregów
wojskowych, a wstąpił w szeregi sług Bożych – do
Seminarium Duchownego w Łucku, po ukończeniu
którego otrzymał w roku 1928 święcenia kapłańskie.
Pierwszą jego placówką była parafia w Zdołbunowie,
gdzie pracował jako prefekt do 1939 roku. Ksiądz
Drabik znalazł się w swoim żywiole – otoczony
młodzieżą darzącą go miłością i przywiązaniem Z
niej to niezłomny szerzyciel pieśni zakłada
Stowarzyszenie Śpiewacze - ,,Lutnię” – celem
pielęgnowania śpiewu religijnego i narodowego.
Swoim talentem muzycznym służył Bogu i
Ojczyźnie przez szerzenie pieśni już od
najmłodszych lat: w szkole średniej- dyrygent chóru
gimnazjalnego. Później prowadził chór wojskowy, a
 CHRZĄSZCZ NR 11 (4)

w seminarium dyrygował chórem kleryckim. Redakcja ,,Chrząszcza”

,,Lutnia” przetrwała pod jego dyrekcją 10,
ciesząc się uznaniem całej ziemi wołyńskiej. Nagrodą W Szczebrzeszynie
za poniesione trudy dla niej była wdzięczność i
przywiązanie do osoby księdza Jana Drabika. Losy
Pochodzę ze Szperówki. Z wielkim
wojenne przenoszą księdza do rodzinnego
zainteresowaniem podchodzę do tego, co pisze się o
Szczebrzeszyna, stąd przeniósł się do Uchań,
mojej wsi i o Szczebrzeszynie, które zawsze traktuję
Dzierzkowic, Urzędowa a później do Zakrzówka.
jako moje miasto. Ostatnio zupełnie przypadkowo
Zakrzówka już nigdy nie opuścił. Tu do końca
wpadł w moje ręce ,,Chrząszcz” nr 7(4). Przeczytałem
swojego życia był księdzem bardzo aktywnym i
go z dużym sentymentem i zainteresowaniem. Będę
cenionym. Obok wykonywania podstawowych
wdzięczny za Wasze pisemko – jeśli tylko istnieje
czynności kapłańskich opiekował się biednymi,
taka możliwość
urządzał przedstawienia i akademie, prowadził dwa
( za pobraniem poszczególnych numerów bądź
chóry: kościelny i szkolny…
dokonam opłaty za cały rok).
(…) Wiele przyjaźni nawiązał nasz Prefekt z
Zachęcam wszakże do większej staranności
całymi rodzinami w okresie wizyty duszpasterskiej.
przy jego wydawaniu. Zdaję sobie sprawę z wielu
Moja mama na tę okazję piekła gryczany pieróg, bo
trudności ( zazwyczaj brak środków i ograniczonych
wiedziała, że ksiądz lubi ten rodzaj ciasta. Mieli więc
możliwości technicznych). Zawsze można wszakże
przy czym rozmawiać o moim zachowaniu i
coś poprawić. Przyczyni się to do lepszego wizerunku
postępach w nauce. Ksiądz uczył mnie religii w
pisma i zwiększy zainteresowanie.
szkole podstawowej i w liceum. Ze szkoły
Zachęcam gorąco do kontynuowania podjętej
podstawowej utkwiła mi w pamięci uroczystość
działalności. Z czasem stanie się to samym w sobie
sakramentu bierzmowania, do którego przygotowywał
historią. Z całą pewnością przysłuży się lokalnej
nas ks. J. Drabik, a udzielił ówczesny biskup lubelski
społeczności. Życzę dalszych sukcesów.
ks. Stanisław Wyszyński. Nasz Prefekt podkreślał, że
Z wyrazami szacunku
bierzmowanie jest dopełnieniem chrztu św. przez
otrzymanie szczególnej mocy Ducha Św…
Prof. dr hab. Jerzy Doroszewski
(…) Pamiętam, jak mój chory ojciec prosił
mnie, bym go zawiózł furmanką do spowiedzi, do ks.
Drabika. Kościół był zamknięty, więc udaliśmy się na
plebanię. Po odbytej spowiedzi ksiądz namaścił ojca
olejem św. I powiedział do mnie: ,,Sakrament ten Rejonowa Gimnazjada
umocnił twojego chorego ojca, ale lekarz może go
podleczyć. Jedź teraz do doktora Kołtuna”. Nie 21 października 2009 r. w naszej szkole
powiedziałem księdzu, że ojciec leżał pół roku w odbyła się „Rejonowa Gimnazjada w tenisie
szpitalu w Lublinie, tylko podziękowałem i stołowym”. W zawodach startowało 49 uczniów z 48
pojechałem jeszcze do lekarza. Było to pod koniec gimnazjów, w tym 3 osoby z naszej szkoły. Najlepiej
sierpnia. Piszę o tym dlatego, że w marcu roku wypadł Paweł Rozwadowski, który „ocierając pot z
następnego (1957) ojciec zmarł, a ksiądz, który czoła” wywalczył w turnieju 1. miejsce. Świetnie
podczas naszego spotkania wyglądał zdrowo, zmarł wypadła też Patrycja Banach, której udało się zająć 5.
jesienią tego samego roku w szpitalu w Lublinie. miejsce. Tym samym oboje wywalczyli również
Pogrzeb ks. Jana Drabika odbył się 23 awans do Wojewódzkiego Finału Gimnazjady.
października 1958 roku. Liczni kapłani i wierni oddali Zawodnicy chwalą zawody w naszym mieście,
ostatnią posługę pracowitemu kapłanowi i gdyż są dobrze zorganizowane. Poza tym do walki
wychowawcy młodzieży, dziękując Mu za trudy i uczestników zagrzewają uczniowie oraz nauczyciele
otrzymane dobro. Spoczywa na cmentarzu w w-f z naszej szkoły. Czekamy na kolejne sukcesy
Zakrzówku w jednej mogile z ks. Kanonikiem naszych tenisistów.
Wojciechem Bojarczukiem, który zmarł w 1961
roku.
Stanisław Kasperski Magda
Od redakcji: są to fragmenty artykułu
zamieszczonego w Wieściach Zakrzowieckich
25/31/2009.
5
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Dzieje gminy Szczebrzeszyn
praca zbiorowa pod redakcją Reginy Smoter
Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacika
Stosunki wyznaniowe - ciąg dalszy
Szczebrzeszyńska cerkiew pełniła funkcje
parafialnej; Szczebrzeszyn jako dekanat diecezji
prawosławnej chełmskiej dzielił się na 13 parafii:
Biłgoraj, Branew, Kosobudy, Lipsko, Otrocz z
cerkwią filialną w Tarnowie, Potoczek z filią w
Szewni, Siedliska z filią w Bortatyczach, Sól z filią
w Majdanie Księżpolskim, Suchowola z filią w
Krasnobrodzie, Szczebrzeszyn, Tereszpol,
Topólcza i Złojec. W 1912 roku w obrębie diecezji
znajdowało się 282 parafii prawosławnych; średnia
liczba wiernych w obrębie parafii wynosiła 1029
osób. Prawosławna cerkiew w Szczebrzeszynie
zlokalizowana w obecnym kościele pw. św.
Katarzyny funkcjonowała do roku 1917, wtedy po
zakończeniu działań pierwszej wojny światowej
rekoncyliowano kościół. Jak układały się
stosunki pomiędzy katolicką i prawosławną
ludnością Szczebrzeszyna w okresie
międzywojennym i podczas okupacji wspomina
Maria z Lepionków Niezgodowa: ...podczas
święta Jordan udawali się nad Wieprz... w okolice
dzisiejszej ulicy Zwierzynieckiej, by uroczyście
obchodzić te uroczystość, w szkole prawosławni
specjalnie się od nas nie różnili, nie wiedziałam
którzy to są.... Sprzed wojny pamiętam dwie
rodziny Ukraińców, dopiero w czasie wojny ich się
namnożyło. Z chwilą zajęcia miasta przez Niemców
poczuli się pewnie, a nasza sąsiadka Bezuchowa
nawet mówiła: "oj Polaczki, już niedługo
pójdziecie na flaczki...".
Poza Szczebrzeszynem na terenie gminy
prawosławni znajdowali się w Bodaczowie – w
1921 roku odnotowano we wsi obecność dwóch
Ukraińców, w Brodach – były trzy osoby, w
Kawęczynie – pięć, Wielączy – siedem, w Kolonii
Wielączy – trzydzieści trzy. Dane te wskazują
raczej na niewielką liczbę prawosławnych w
okresie międzywojennym na terenie gminy
Szczebrzeszyn.
W Szczebrzeszynie byli także kalwini - w okresie
przynależności miasta do Górków istniał zbór
kalwiński, na potrzeby którego zaadoptowano
miejscowy kościół parafialny, przy zborze
funkcjonowała szkoła. Rozwój tej placówki
przyćmiła szkoła kalwińska założona przez
Stanisława Górkę w pobliskim Turobinie.
6
W pobliskich Brodach w początkach XIX wieku
zamieszkali koloniści niemieccy, możemy
domniemywać, iż byli to protestanci. W tym momencie
należy sobie postawić pytanie: gdzie znajdował się ich
Dom Modlitwy? Póki co, nic na ten temat nie wiadomo,
być może ich życie duchowe rozwijało się w obrębie
własnych rodzin – jest to ciekawy temat do zbadania,
stanowiący biała plamę w dotychczasowej historii wsi
Brody.
Z początku XVI wieku datuje się w
Szczebrzeszynie obecność ludności żydowskiej, z
czasem Żydzi zamieszkali również w obrębie
miejscowości przynależących administracyjnie do
gminy Szczebrzeszyn – w okresie międzywojennym i
wcześniej obecność Żydów odnotowano w Bodaczowie,
Niedzieliskach.
Do dziś znajduje się w Szczebrzeszynie
odremontowana po wojennych zniszczeniach kosztem
miejscowego społeczeństwa synagoga - obiekt
zbudowany został w XVI w. Podczas wojen z
Chmielnickim w latach 1648 -1649 uległ znacznemu
zniszczeniu. Nową synagogę zbudowano po roku 1659
w stylu renesansowym, z pięknym fryzem arkadowym,
nakryta została łamanym dachem polskim. Pogrom
Chmielnickiego w Szczebrzeszynie opisał mieszkający
tu Meir ben Samuel (który ratował się ucieczką z
zagrożonego miasta) w pracy Cok Haitim (Ucisk
Czasów) wydanej w Krakowie 1650 roku
Budynek synagogi wzniesiono w stylu
późnorenesansowym. Całość jest przykryta
zrekonstruowanym wysokim dachem łamanym, tzw.
dachem polskim. Od strony południowej i północnej do
budynku przylegają parterowe babińce. Natomiast po
stronie zachodniej znajduje się przedsionek, z
umieszczonym na piętrze dodatkowym babińcem.
Wejście z przedsionka do głównej sali modlitewnej
prowadzi przez prosty, kamienny portal
późnorenesansowy. Sala modlitewna posiada sklepienie
klasztorne z lunetami. Zachowała się kamienna
późnorenesansowa oprawa Aron ha - Kadesz. Nad nim
znajduje się wykuty napis w języku hebrajskim:
"Stawiam Pana przed sobą zawsze". Ściany były
pierwotnie bogato zdobione. Zachował się szeroki
ozdobny pas z pilastrowymi wnękami arkadowymi,
zwieńczony profilowanym gzymsem. Na zachodniej
ścianie zachowały się symbole lewitów (dzban i misa).
Podobny symbol widnieje na ścianie północnej.
Natomiast ścianę południową zdobią wizerunek menory
i owoc granatu. Napisy hebrajskie nie są już czytelne.
Cdn.

Obiecali, że będą pamiętać i pamiętają!
Jednym z wielu zadań stawianych nauczycielom jest
wskazywanie uczniom właściwych autorytetów i
ideałów. W czasach, gdy narzekamy na ich brak, ma
to szczególne znaczenie.
Dzień Papieski to znakomita okazja do
przypomnienia uczniom sylwetki naszego Wielkiego
Rodaka Jana Pawła II. Dlatego jest on obchodzony w
Szkole Podstawowej nr 1 im. H. Sienkiewicza w
Szczebrzeszynie bardzo uroczyście. Stanowi również
okazję do oddania szacunku i wyrażenia uczuć dla
największego autorytetu moralnego
i intelektualnego naszych czasów. Jego
charyzmatyczna postawa budzi wciąż uznanie
i podziw nie tylko katolików.
11 października uczniowie naszej szkoły
zaprezentowali program artystyczny
w kościele p.w. św. Mikołaja.
W uroczystościach szkolnych uczestniczyli nasi
goście: kapłani- ks. Dziekan Jerzy Kołtun, ks.
Proboszcz Andrzej Pikula, władze miasta – burmistrz
Jerzy Banaszkiewicz, przewodniczący Rady Miejskiej
Mariusz Drożdżyk..
Uczniowie pod kierunkiem Małgorzaty
Muszalskiej i Bożeny Korkosz, przygotowali część
artystyczną „W drodze do świętości”, na którą złożyły
się wiersze napisane przez Papieża, wiersze o Janie
Pawle II i Jego pontyfikacie, oraz pieśni, które lubił i
tak chętnie śpiewał z młodzieżą. Wszystko to
odbywało się na tle prezentacji multimedialnej.
Po części artystycznej zabrał głos Jerzy
Banaszkiewicz, który podziękował uczniom i
nauczycielom za przygotowanie uroczystości.
Podkreślił, że pontyfikat Jana Pawła II wywarł
ogromny wpływ na życie milionów ludzi, także tych
najmłodszych, dlatego warto i należy o tym pamiętać.
Następnie zaprezentował wiersz „Pochodnia”
napisany specjalnie na tę okazję.
Na zakończenie ks. Dziekan poprowadził
modlitwę w intencji rychłej beatyfikacji Jana Pawła II.
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Pochodnia
Byłeś wśród nas przez tyle lat
nie szczędząc zdrowia, sił i miłości,
bo chciałeś by lepszym stał się nasz świat,
bez krzywd, łez, płaczu i nikczemności.
Słowem wybiłeś wyłom w betonie,
co murem rozcinał narodu ciało
i uścisnąłeś Kaina dłonie,
którymi zło zabić Cię chciało.
Zdrowie straciłeś – Pan życie zachował
i choć Cię doświadczył niemocą starości,
wciąż zaczynałeś mosty budować
przez morza strachu, gniewu, wrogości.
Gdy oczy zamknąłeś – nie zadrżał świat
a życie nasze jak dawniej się toczy,
i pełno w nim wojen, krwi oraz zdrad
a zło przez świat butnie wciąż kroczy.
Wciąż cześć oddajemy cielcom ze złota,
co kuszą nas złudą blasku zimnego,
i otwierają usłużnie wrota
skąd nie ma już dla nas wyjścia żadnego.
Ucichły dzwonów żałobne bicia
i czas Twój przeminął szybko, jak młodość,
lecz popiół ze stosu Twojego życia
użyźnia gleby dusz naszych jałowość.
I nasz czas przeminie. Kiedy? Nie wiemy,
lecz wyjdźmy do innych z sercem na
dłoniach,
bo szlak wśród przepaści, którym idziemy,
oświetla Twych myśli Boża pochodnia.
Październik 2009 r.
Jerzy Banaszkiewicz
7
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Szczebrzeszyn w powstaniu listopadowym.
Polityka prześladowań stosowana przez zaborców
wobec Polaków; szerząca się w Królestwie
Kongresowym akcja ograniczania swobód narodowych
i wolności w okresie poprzedzającym powstanie
listopadowe 1830 roku, były powodem narastającego
niezadowolenia całego społeczeństwa. Najmocniej
jednak przeciwko polityce władz zaborczych
protestowała młodzież, a zwłaszcza uczniowie szkół
średnich i studenci.
Działające od 1811 roku Szkoły im. Zamoyskich w
Szczebrzeszynie były kuźnią patriotycznych postaw
młodzieży. Uczniowie utrzymywali bardzo bliskie
kontakty z przywódcami i organizatorami spisków i
powstań narodowych: Walerianem Łukasińskim.
Piotrem Wysockim, ks. Piotrem Ściegiennym,
Romualdem Trauguttem i wieloma innymi.
Wiadomość o wybuchu 29 listopada 1830 roku
powstania, a następnie o przystąpieniu do niego
mieszkańców Lublina, dotarła szybko do
Szczebrzeszyna, wywołując wielkie poruszenie
społeczności miasta, a zwłaszcza uczniów i profesorów
Szkół im. Zamoyskich. Rozpoczęta na
Zamojszczyźnie, w pierwszych dniach grudnia 1830
roku rekrutacja ochotników do oddziałów
powstańczych dotarła do Szczebrzeszyna, który stał się
miejscem werbunku chętnych do powstania.
9 grudnia 1830 roku przybył do Szczebrzeszyna mjr
Antoni Łukowski, oficer wojsk Królestwa Polskiego,
niegdyś uczestnik kampanii napoleońskiej,
doświadczony żołnierz i dowódca. Uznał nasze miasto
siedzibą swojego sztabu, ogłosił 14 grudnia 1830 roku
odezwę skierowaną do Polaków, również z zaboru
austriackiego. Wzywał w niej społeczeństwo do
poparcia rządu narodowego, na którego czele stanął
książę Adam Czartoryski i władze wojskowe, którymi
kierował Józef Chłopicki.
…,,Rodacy! Ojczyzna nasza czeka na pomoc… Teraz
jest pora Rodacy, aby wsiąść na koń i wziąć się do
oręża, aby despotyzm ani kajdany nie miały już miejsca
na naszej ziemi. Rozgłaszajcie to wszystko, że hasło
naszego połączenia jest Ojczyzna i Konstytucja a znak
połączenia narodowego kokarda biała na lewym
ramieniu i na czapce noszona. Przybywajcie jak
najśpieszniej do Szczebrzeszyna na koniach, uzbrojeni
w proporce, pałasze, pistolety, gdyż przybyłem tu
dlatego z rozkazów wyższych, aby sformować pułk
jazdy lekkiej imienia Obrońce Ojczyzny i Konstytucji.
Rodacy, którzy mogą nieść w ofierze dla Ojczyzny
8
konie, pałasze pistolety, siodła, frenzle, sukna
granatowe, karmazynowe, płótna, niech
przysyłaja do Szczebrzeszyna, na to wszystko
rewers ode mnie dostaną”.
Akcja werbunkowa przebiegała wolno i nie
dała spodziewanych rezultatów. Zgłosiło się
kilkudziesięciu ochotników, ale było to
stanowczo za mało, aby uformować cały pułk
jazdy. Dlatego mjr Antoni Łukomski opuścił
miasto, przenosząc akcję werbunkową do
Sandomierza. Powodem małego napływu
ochotników mogło być to, że wielu mieszkańców
Ordynacji Zamoyskiej wstąpiło do 5 pułku
ułanów formowanego w Warszawie. Pułk ten
tworzył Konstanty Zamoyski w porozumieniu i
przy finansowym wsparciu ordynata Kostki
Stanisława Zamoyskiego. Ważnym i ciekawym
źródłem informacji o powstaniu listopadowym w
Szczebrzeszynie i okolicy są pamiętniki znanego
pedagoga, wówczas ucznia Szkół im.
Zamoyskich Wincentego Dawida –mieszkańca
naszego miasta. Wspomnienia te pod tytułem
,,Notatki z życia” napisane zostały w 1887 roku i
dotychczas nie były drukowane.
,,Nareszcie zbliżał się rok 1830, który
pomieszał nam na czas cichy i pracowity żywot,
zakłócił ten ład wzorowy szkół
szczebrzeszyńskich. Na pierwszą wieść o
powstaniu w Warszawie, wycofywaniu się Rosjan
naprzód ze stolicy a następnie z granic
Królestwa, zapał nieopisany zawładnął
wszystkimi. (…) od razu uczuła się powolnym do
wystąpienia na obszerniejszą widownię wraz z
całym krajem. W jedną godzinę pozrywano i
potłuczono orły czarne na magistracie, na
aptekach i in. Wyciągnięto stare szable, pistolety,
fuzje, czyszczono je i naprawiano. W kuźniach
kowale nieustannie pracowali nawet w dni
świąteczne a nawet w święta Niepokalanego
Poczęcia. Przekuwano narzędzia rolnicze na piki.
Obsadzano kosy na wzdłuż. Inteligencja,
profesorowie i sam rektor od razu występują w
innym charakterze, zachęcając młodzież miejską i
uczniów do zaciągania się w zbrojne szeregi
.Nastąpiło poświęcenie chorągwi przy
odprawieniu solidnego nabożeństwa na placu
szkolnym. Rektor Zienkowski miał mowę do
uszykowanych w szereg mieszczan i uczniów z
kokardami u czapek, uzbrojonych w rozmaitą
broń, jaką kto mógł naprędce zdobyć. Na
zakończenie zaśpiewano ogólnym chórem

„Jeszcze Polska nie zginęła.”
Wtedy to wraz z Zienkowskim zaciągnęli się do
polskiego wojska Fr. Kowalski, Skirmut i wielu innych
uczniów.
,,Po świętach Bożego Narodzenia rozpoczęły się ruchy
wojsk rosyjskich. Do Szczebrzeszyna pierwsi wtedy weszli
dragoni, których dzikie brodate fizjonomie odstraszające
nas robiły wrażenie.
(…) Niedługo zaczęły dolatywać do nas wieści o
walnych bitwach stoczonych przez wojska polskie i
dzielnych wodzów na polach Grochowa pod Wawrem. (…)
A cóż dopiero wiosną ,gdy nasze wojska wtargnęły do
Litwy z Dębińskim, Giełgudem, gdy Chrzanowski i
Dwernicki wstąpili w Lubelskie, ciągnąc na Wołyń za Bug,
stoczywszy po drodze walne bitwy pod Stoczkiem i pod
Starym Zamościem. Na tym samym placu szkolnym w
Wielki Czwartek rozłożyli się ułani Dwernickiego i
Krakusy obstawiwszy plac kilku armatami, zdaje się
zdobytymi, zdaje się pod Stoczkiem przez ułanów
Dwernickiego. Z całą śmiałością przystąpiliśmy do
naszych rycerzy, bawiliśmy się ich bronią, pałaszami i
lancami. A z miasta nieustannie przez kilka dni niesiono
różne potrawy i napoje, fetowano po bratersku.
Młody wikary przy farze ks. Nowakowski ognisty zawsze,
po każdym nabożeństwie ogłaszał zawsze o czynach
naszych wodzów, o strasznej walce pod Ostrołęką, o
Dębińskim i na Litwie, dodawał nadziei, gdy coś
dochodziło niepomyślnego. A głównie karcił z ambony i
wytykał po imieniu z nazwiska tych z młodzieży, co
zwlekali z zaciągnięciem się do wojska.
Zamość, bliska forteca również jak inne punkty, została
zagrożona oblężeniem. Szczebrzeszyn był teatrem różnych
utarczek To wpadli Kozacy rabując i batożąc Żydów, i
mieszczan, wybierając furaż, to w tej chwili znów wpadali
ułani lub Krakusi od strony Zamościa. Jednego razu tak
napadnięci Kozacy – ponieważ młodzież miejska brała
zawsze udział w takich utarczkach – postanowili się
zemścić. Jakoś nocą podstąpili pod nasze miasto w celu
podpalenia i rzezi. Niemały był popłoch, pół miasta
wyludniło się kryjąc w okolicznych zaroślach i lasach. Już
dano pierwsze strzały przy wjeździe od strony Janowa.
Lecz czego rozpacz nie dokaże, śmielsi uzbroili się a
miejski policjant Zawadzki – stary wojskowy wraz z
dziadem kościelnym zarządzili alarm, bijąc w kościelny
bęben i komenderując głośno niby całym oddziałem
wojska. Stojący już pod miastem Kozacy i dragoni sądząc,
że w mieście znajduje się znaczna siła, cofnęli się, a ważne
późniejsze rozporządzenia odwiodły ich od strasznego
kroku zemsty.”
Część profesorów i uczniów klas starszych Szkół im.
Zamoyskich aktywnie uczestniczyła w powstaniu: w
walkach lub pracach organizacyjnych związanych z
tworzeniem sił zbrojnych. W Zwierzyńcu szkolono w
szybkim tempie oddziały Gwardii Ruchomej składającej
się z włościan, która miała zasilać szeregi wojsk
regularnych.
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Nad jej organizacją czuwał delegowany przez generała
Dwernickiego płk. Terlecki, zajmujący się też dostawami
zaopatrzenia gromadzonego w Zwierzyńcu i
Szczebrzeszynie dla twierdzy Zamość. Wśród
organizatorów Gwardii Ruchomej w Zwierzyńcu byli, w
roli instruktorów, profesorowie Szkół im.
Zamoyskich:Adam Skirmut i Fraciszek Kowalski, który
później uczestniczył w obronie twierdzy zamojskiej.
F. Kowalski znany jest w literaturze polskiej jako
pierwszy tłumacz dzieł Moliera, Wergiliusza, i Scotta. Był
on również autorem zbioru Piosenki żołnierskie i
powstańcze. Znana jest też piosenka jego autorstwa pt.
Tam na błoniu błyszczy kwiecie. Podanie głosi, że pewnego
razu w czasie obrony twierdzy stojąc na warcie przy
bramie szczebrzeskiej, zauważył idącą od strony wsi
dziewczyną z koszykiem. Zgodnie z instrukcją zatrzymał
ją i odprowadził do Komendy Placu. Dziewczyna po
wylegitymowaniu została puszczona wolno. Kowalski
wrócił na swój posterunek pełnić wartę. Podczas tej warty
ułożył piosenkę znaną i śpiewaną wówczas przez
większość Polaków.
Tam na błoniu błyszczy kwiecie,
Stoi ułan na widecie
A dziewczyna jak malina
Niesie koszyk róż.
Stąd Moskale o pół mili,
Może ciebie namówili
Ja nieboga nie znam wrog
Nie widziałam nie!
Po powrocie do Królestwa Polskiego Kowalski
został rozpoznany przez służby carskie i aresztowany. Za
ucieczkę z wojska i udział w powstaniu listopadowym sąd
wojskowy skazał go na karę śmierci. Wyroku nie
wykonano. Kara śmierci została zamieniona na dożywotnie
ciężkie roboty w nerczyńskich kopalniach na Syberii,
gdzie skuty łańcuchami, jako niebezpieczny przestępca,
przepracował 17 lat.
Szczebrzeska szkoła jako niebezpieczna kuźnia
patriotyzmu została czasowo zamknięta. Na próżno władze
carskie domagały się od dyrekcji szkoły listy uczestników
powstania listopadowego. Dzięki temu, że takiej listy ani
żadnej informacji Rosjanie nie otrzymali, wielu
uczestników powstania przeżyło, uniknęło zesłania na
Syberię. Niektórzy z nich doczekali powstania
styczniowego, w którym znowu walczyli o niepodległość
Polski.
Aleksander Przysada
9
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)

Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A.

zaprasza do Agencji Ubezpieczeniowej
w Szczebrzeszynie przy ul. Zamojskiej 5
od poniedziałku do piątku
w godz. 8.00 – 16.00
tel. 084 682 10 22

10

Nowości w bibliotece
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
w Szczebrzeszynie proponuje państwu w listopadzie
trzy nowości książkowe. Pierwszą z nich jest
powieść Dennisa Lehane „Miasto niepokoju". Autor
opisuje w niej polityczne i społeczne niepokoje
w krajach, stojących na rozdrożu między
przeszłością a przyszłością. Przedstawia losy dwóch
bostońskich rodzin, białej i czarnej, w pełnych
dramatyzmu latach pierwszej wojny światowej.
W powieści pojawiają się najsławniejsi ludzie
owych czasów.
Drugą pozycją prezentowaną państwu jest klasyczna
powieść kryminalna C. S. Harris, - „Kiedy bogowie
umierają". Pisarka umiejętnie odtwarza przed
oczami naszej wyobraźni XIX - wieczny Londyn,
miasto silnych kontrastów. W tym to mieście ma
miejsce wyjątkowo okrutna zbrodnia.
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)
Ostatnią pozycją jest powieść P. Coelho - „Zwycięzca
jest sam", jest to wierny portret współczesnego świata,
w którym blichtr, próżność, i zakłamanie wyparły
prawdziwe wartości. Człowiek w pogoni za złudnym
szczęściem w świetle jupiterów zatraca poczucie dobra
i zła. Coelho przypomina, że czasem warto wybrać
drogę mniej uczęszczaną.
SERDECZNE ZAPRASZAMY
MGBP w Szczebrzeszynie
Gmina Przyjazna Oświacie i jej Pracownikom"
W dniu 23 października 2009 r. Zarząd Okręgu
Lubelskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego
przyznał gminie Szczebrzeszyn tytuł „Gminy
Przyjaznej Oświacie i jej Pracownikom". Wyróżnienie
to odebrał Marian Mazur, Burmistrz Szczebrzeszyna.
11
CHRZĄSZCZ NR 11 (4)

Pieszo po Roztoczu 1. miejsce -Szkoła Podstawowa w Wielączy

2. miejsce- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Róży
Dnia 5 października 2009 roku o godzinie 8:30 z placu Zamoyskiej w Szczebrzeszynie
przed Urzędem Miejskim w Szczebrzeszynie ruszył 3. miejsce -Szkoła Podstawowa w Niedzieliskach.
rajd pieszy pod hasłem „Poznajemy nasze Roztocze".
Przedsięwzięcie zorganizowane zostało po raz drugi Wyniki biegu na orientację:
przez Urząd Miejski w Szczebrzeszynie oraz Szkołę
Podstawową Nr 3 im. Róży Zamoyskiej
1. miejsce -Szkoła Podstawowa nr 3 im. Róży
w Szczebrzeszynie przy współudziale Wojewódzkiego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zamoyskiej w Szczebrzeszynie
W rajdzie wzięli udział uczniowie 6 szkół z terenu 2. miejsce- Szkoła Podstawowa im. Juliana
Gminy Szczebrzeszyn: Tuwima w Wielączy Kolonii
3. miejsce- Szkoła Podstawowa im. Marii
 Szkoła Podstawowa nr 1 im. Henryka Konopnickiej w Bodaczowie.
Sienkiewicza w Szczebrzeszynie,
 Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej W podsumowaniu rajdu uczestniczyli Beata Trochimiuk
w Bodaczowie, - kierownik Referatu Oświaty Jolanta Szpunar dyrektor
 Szkoła Podstawowa im. Juliana Tuwima Szkoły Podstawowej nr 3 im. Róży Zamoyskiej
w Wielączy Kolonii, w Szczebrzeszynie -współorganizator imprezy,
 Szkoła Podstawowa w Wielączy,
przewodnicy państwo Janusz i Zofia Kapeccy oraz
 Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica
w Niedzieliskach,
nauczyciele opiekunowie grup: Edyta Kaznowska,
 Szkoła Podstawowa nr 3 im. Róży Zamoyskiej Izabela Czyżewska, Ewa Mazur, Małgorzata Leśniak,
Szczebrzeszynie . Iwona Berdak, Ewa Dudek, Anna Trusz, Adam
Pańczyk, Rafał Sudołowicz.
Uczestnicy rajdu powitani przez burmistrza Jerzego Dyrektor, nauczyciele, uczniowie oraz rodzice Szkoły
Banaszkiewicza ruszyli w trasę, zaczynając od Podstawowej nr 3 dziękują sponsorom, którzy
zwiedzania najważniejszych zabytków (kościół p.w. przyczynili się do zorganizowania pieszego rajdu
św. Mikołaja, kościół p.w. św. Katarzyny, przedproża, „Poznajemy nasze Roztocze". Byli to:
synagogę, cerkiew prawosławną, kościół p.w. św. - Robert Swacha „Artykuły Spożywczo- Przemysłowe",
Leonarda, cmentarze: żydowski i katolicki). - Jacek Poznański Sklep „Spożywczo - Przemysłowy",
Kolejnym punktem programu był bieg na orientację - Marian Kitowski „Bar" w Klemensowie.
przeprowadzony w pobliskich wąwozach lessowych.
Dziękują też dyrektor Elżbiecie Szyduczyńskiej oraz
Następnie uczestnicy rajdu mieli za zadanie zebrać
pracownikom kuchni ze Szkoły Podstawowej nr 1
rośliny zielne oraz liście z drzew i krzewów
w określonym czasie. Konkurencja polegała na w Szczebrzeszynie za przygotowanie bigosu.
zebraniu jak największej ilości roślin i określeniu ich
nazw gatunkowych.
Po zakończeniu konkurencji uczniowie z opiekunami
przeszli wąwozem lessowym do ulicy Błonie, gdzie
przed budynkiem Straży Pożarnej odbyło się
podsumowanie konkursów, rozdanie nagród oraz
wspólny posiłek - pyszny bigos.
Wszyscy uczestnicy otrzymali upominki w postaci
monet z wizerunkiem chrząszcza oraz przewodniki po
Szczebrzeszynie.
Konkurencję na rozpoznawanie gatunków roślin
wygrali:

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny

Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna
Redakcja –Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Leszek Kaszyca, Zbigniew Paprocha
Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1
E-mail: sps@onet.eu
Projekt rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

12