AVIGDOR ARI KHA

U t Lingua Pictura

Het Proust-citaat: ' ... andere ogen hebben, de wereld met de ogen van een
ander bezien, de honderden werelden zien die elk van hen ziet, die elk van
hen is .. .' gaat over de blik, niet over de hand. Het heeft vooral betrekking
op de schrijver, rnisschien ook op de kijker, maar niet op de schilder. Een
schilder is niet:alleen oog, zonder hand zou er geen schilderij zijn geweest.
Schilderen is hot met oog en hand afgrenzen van een visuele waarheid.
'Met andermans ogen' zien is niet meer dan een wens, hoogstens een
. nostalgie en een vertrekpunt voor de verbeelding. Het zien kan alleen
plaatsvinden per volmacht, door de ogen van een ander zien is geen zaak
van waarnemen maar van dromen. Ontwaren en zien is herkennen. Maar
visuele impulsen zouden zonder kenvermogen niet meer zijn dan prikkels
van het netvlies. De verwerking, door de neuronen, van de prikkel en de
belichting van het netvlies maakt van deze elektrochemische stroom een
cognitief zien. Verder is het cognitieve zien ook gebaseerd op een gene­
tische en een culturele erfenis. Zo is de waarneming van een kleur, bijvoor­
beeld alle nuances van grijs, gevarieerder bij herders dan bij wijnboeren­
herders onderscheiden nuances van grijs (door de verscheidenheid daarvan
bij schapen) die voor een wijnboer onzichtbaar zijn. Zowel de culturele als
de genetische erfenis hebben geleid tot een cognitief automatisme waarbij
ogenblikkelijk een nuance herkend wordt, doordat de visuele prikkel wordt
vertaald in herkenning. D
ie herkenning wordt op haar beurt weer beleefd
als een zekerhei . wordt
d Maar het zien van een te schilderen voorerp w

v? _de schilder bepaald door het bevattingsvermogen van zijn hand, die
or
z1ch I zeke e
n r zm van het onderwerp meester maakt.
bi· De ee�s t� stappen in de opleiding van een schilder bestaan erin, net als
� een pianist d ..
de ls . . hand moet leren beheersen, z1Jn geb aren vanm·t
, at hlJ'. ZlJn
detP ? ontwikkelen. De kwast of het potlood zo hanteren dat hij het kleinste
ail zond ·
er s a f het allereer ste
begin an d m p nmng uitvoert. Zo is het gegaan vana
v e kunst. Kunst is altijd in praktijk gebracht door mensen met

93
 ..
e d rang, gekoppeld. aan
een uitvoerend vermogen z
· ond
liJk
een natuur h ndcoordinatie zou de beeldende kunst niet b er
.
een P erfecte oog-k a dus niets begtnnen zond er een hand met t le estaan
an a nt. D
heh b en. Het oog f t het og g 1 o ez . en heeft. n liine bl'. e
hand bakent a wa . Hoe la g deze n
. d e o g e n va n de toek o mst1g e b eschouwers hangt af ljven
:.i

voortbestaan in . . van de
. 1. t van de visuele waarh.e1d al.s. remanentte van een eerdere
intens1te .. bele-
. h d h ft dez e onrm dde lhJk e daad m o g ehJk gemaakt d "
vmg. D e an ee . . ankzlJ
grepen potentiele werking, die verbonden is aan de r .
een nog onbe P 1kkel
e e n w aars c h ..
tJ nl i.k
J ge liJ " k t ..
tJ d. 1 g op t re edt me t h coon;t·
van h e t netvli s . . . et t>�L.l 1eve
automatisme.Vandaar dat een u1terst onc _�t t1e tljd e c e ra e
. ens d arbeid van h
et
waar e e n m n zo belan g r ijk is. Als e r d a n b tJ v oo rb eeld een bo om na r
a d
natuur getekend wordt, is de inspann i ng van de n euronen niet meer gerich
:
op herinneren, maar op de s cherpe waarn e min g zelf. Er volgt dan een
langdurige potentiele werking, die een stortvloed van sensaties losmaakt.
Deze stortvloed van sensaties leidt tot een gevoelstoestand waar in de boom
in al zijn ruisende waarheid op het vlak, papier of doek, gezet wordt.
Een van de eerste schilders die niet (zoals Ingres zei) 'de natuur uit het
hoofd' leerden, Fra Bartolomeo, heeft gedurende een winter v66r 1509 tot
in de kleinste details pentekeningen gemaakt van kale bomen, niets dan de
in krachtige ujne n vervatte waarheid.Tijdens zijn reis naar de Nederlanden
in 1520 heeft Diirer de mensen nagetekend die hij toevallig in herbergen
en op andere plaatsen tegenkw am. N och hij, noch Fra Bartolomeo, noch
Leonardo da Vinci of Rafael probeerden 'andere ogen te hebben' zoals Proust
gewild had, maar probeerden zuiver te zien.
De concentratie die voor tekenen of schilderen nodig is, ve reist dat elke
andere gedachte wordt uitgebannen. Dat kan door elke kennis op te schor­
ten, een opschorting die de Griekse sceptici epoche noemden en Hu�serl
Ausschaltung. Het mechanisme dat deze uitschakeling in werking stelt, 15 �e
onderbreking van de geheugenstroom: bij het tekenen van een gezicht biy
voorbeeld moet de schilder de herinnering aan alle andere gezi· chten af-
d
b re ken o f opschorten, de kennis over hoe een neus, een oog Of een rnon
zi. ch aftekent, opschor ten, om de neus, het oog of de mond van bet .bestules
. .
deerde gez1cht te pakken te kunnen kriJ. gen. Een schi. lder die rnet. [orrnu:z;al
werkt zal dez e waarhe1. d m. et kunnen bere1ken .
en t e pakken kriJgen. d
en.
:ziy1.
. ..
uit 21Jn geheugen alleen fictieve gezichten schilderen d.ie van n1ernan 0f
tische
e z en
Afg i van zeldzame uitzonderingen zoals de Griek , de EgyP de pre, se
' ··den van '
de Romei· nse portretkunst, is de 'officiele' kunst van alle tlJ_ ' hoofden'
h1" stone · . .. 'id a 1e chort1· 110a
tot het Assynsch e tiidperk de ByzanttJnen en de e
met meer dan een galerij van fictieve portretten. Ornd at dehetopsdt1iiet1de11
• ;.i ,

geen de el uitmaakte van de opleiding van de schilders, duutde

94
 ordat de notie van de twijfel haar int d d
·aren vO re e eed bi
J d kunst, als voorwaarde voor visueel onderz k nnen de beel-
den e . .. . oe .
blik hecht zich dankz1J de opschorting aan h t d
De e on erwerp k h
voor punt aan, schok voor schok, van de natuur t ' pa t et
punt .. k ot aan de waarh ·d
ultaat is te vergehJ en met het digitaal verzende ei ·
I-fet reS . . n van een afbeeldin
de rmmte. Voor een schilder gaat het er dus niet , d g
door . . .. om an ere ogen' te
.. n , maar eerder om het zichtbare
knJge . . 1n z11n
:1
waarheid tetreuen.
er

Pro ust heeft de wereld wel degelijk

.. .
beschreven via de vele z· ..
1ensw1Jzen
van zijn personage~. Maar de ?eschr1Jv1ng van deze zienswijzen valt onder
het gebied_van de litera~uur, met v~n de bee~dende kunst, die niet beschrijft
maar afschildert, of schildert. Lessing heeft 1n lAokoön al afstand genomen
van de Horatiaanse notie ut pictura poesis, die ten grondslag ligt aan veel
verwrongen denkbeelden. De schilderkunst begint daar waar de woorden
ophouden, en zij spreekt een voelbare, maar niet zegbare taal-ut lingua
pictura zou een geschiktere formulering zijn. Het onderzoek van het zicht-
bare via een beeldtaal is dus een tweeledige waarheid: die van het onderwerp
door de waarheid van de schilder. De verscheidenheid van die beide waar-
heden opent zowel voor de kunstliefhebber als voor de lezer de 'andere
werelden' waarvoor Proust zo geporteerd is. 'Andere ogen' die leiden tot
visuele openbaringen en emoties bij het beschouwen van een Piero of een
Vermeer. Deze openbaringen, deze emoties vereisen dat de kijker zich ook
laat leiden door zijn sensaties, net als de schilder. Dat wil zeggen, zich laat
meevoeren door de synaptische reactie die de niet ontcijferende blik heeft
ontketend. De gewaarwordingen van koud naar warm in de waarneming
van de kleuren, van de overgang van hoek naar curve, van vlak naar ruimte,
licht naar donker, van afmeting tot afmeting en van ritme naar syncope
zijn voelbaar zonder benoemd te worden. Zelfs zonder dat je het weet, op
voorwaarde dat er geen ongepaste kennis op het schilderij geprojecteerd
wo rdt. De beste kijker is dus de visueel bescheiden kijker, die niet inter-
pr~t~ert, maar meevibreert met het kleinste visuele gegeven. Met literaire
duidmg versper je de weg naar een schilderij, want zien wordt verdrongen
door projectie.
Een gevoelige blik verruimt de beleving door onzekerheid. Piero,Vermeer
0f
,Degas worden erdoor ontsloten. De hele schilderkunst. Die · functioneer
· t
zon beetie 1 d 1 d
. ~ as e taalkunde: zoals een rij woorden in een zekere vo gor e
~~~ f
vor t een bepaalde betekenis oplevert, zo heeft een kleur O een
ordrn .een hetekems · 1n
· de ene ordening en weer een andere 1n · een ande re
ening z '
oran· k · 0 zal een rood oker naast een blauw warm zijn, maar naaS t een
logi
~e oud D · · rfc
· e visuele syntaxis wordt dus bepaald door een interne mo o-
e, net al ·
s een geschreven zin, minus de betekenis. Want de beeldsyntaxis

95
 aar een effect. Dit effect wordt voor alles d
boodschap, m ·1 oor het
heeft geen . nd ervaren, dat w1 zeggen als een hoeda . h .
. ig proeve n1g eid
visuele zintu d rwerp wordt waargenomen. Deze hoedanigh .d '
l t als on e e1 d.
voordat 1e hilderde onderwerp eventueel de openbarin ' 1t
, b zorgt het gesc . . g van een
'hoe e d beeldsyntaxis de effector 1s. De inhoud, het ond
.111houd waarvan e . erwerp
hild .. wordt dus verruimd door de beeldtaal, die zoals ik .
van het se enJ' . ' a1ze1
. .. n vormen vlakken, ntmes, nuances, waarden mater· '
bestaat uit 1iJne , , . . , ie, toet-
in een toestand van spanning. Die spanning e h
sen- allemaal . . n aar
c. ti·es klinken door in het begrip, en leiden tot een gevoel dat .
~~n . '~
. d li.k de wereld verruimt. Niet alleen het onderwerp-de afbeeld·
em e J , . . . ing.
De afbeelding 1s slechts de oppervlakkige kant van een schilderij. Het is
niet meer dan een 'titel' die correspondeert met de passieve, automatische
waarneming. Wie alleen de afbeelding van een schilderij gezien heeft
heeft niets gevoeld, en zal misschien niet meer dan een documentaire vol~
doening beleven. Zo kijken en keken de meeste mensen naar meesterwerken.
Maar de mensen die de fresco's van Giotto hebben bekeken om de bijbelse
geschiedenis, waren geraakt. Ze beseften vast niet dat dit eerder door de
intensiteit van de schilderkunst kwam, door de zeggingskracht van de beeld-
taal dan door het heilige van de afbeeldingen. Onder de miljoenen toeristen
die het Rijksmuseum of het Louvre binnenstromen om beroemde plaatjes
te zien, zijn er nog een paar die door de schilderkunst zelf geraakt worden.
Bij de overigen staan de beroemde plaatjes in het geheugen gegrift net als
andere, te herkennen gegevens, want zien is herkennen, bij passief zien.
Maar zodra een waargenomen gegeven veranderlijk is, zoals de kubus of
de treden van Kepler, die onwillekeurig nu eens van bovenaf, dan weer van
onderen worden waargenomen, wordt de automatische herkenning ver-
broken, doordat de ambivalentie haar intrede doet. Ambivalentie van vorm
en van kleur is een sleutel tot vele meesterwerken in de schilderkunst' die
onze maruer · van zien· verstoren en ons naar het stuk.Je ge1e m~w~
dat Proust zo raakte.
. f onderie
Vertaling Josine