GEVEN EN WÉLDOEN.

BIJDRAGE TOT DE GESCHIEDENIS DER ARMENVERZORGING

BIJ DE CHRISTENVOLKEN
GEDURENDE

--
DE :i\'IIDDELEEUWEN.

Naar cene vrij algemeen verspreide meening, staan de

begrippen, aangeduid door de twee woorden: geven en wél-
doen, in ,mik een onafscheidelijk verband tot elkander, dat
zij de uitdrukking schijnen van schier dezelfde daad. Hij
toch, die aan een ander geeft, wordt verondersteld hem
wél te doen. En weldadigheid heeft wederkeerig behoefte
aun giften, ten einde van haar bestaan te doen blijken.
Er is intusschen weinig scherpzinnigheid noodig, om een
aanmerkelijk verschil tusschen de twee handelingen in te
zien. Zij staan tot elkander gelijk hooren en verstaan, zien
en aanschouwen, zich be\vegen en llandelen. Terwijl geven
eene daad, soms van het verstand, soms van het hart, en
soms het toegeven aan eene bloote neiging is, waaraan geen
van beide veel deel hebben, zoo veronderstelt wéldoen eene
verstandelijke en zedelijke handeling. Geene ware liefda-
digheid zonder voorafgaand overleg. Hij, die milde giften
uitstort, mag soms een verkwister, een hoovaardige, een
zelfzuchtige heeten. Op den waren weldoener kleeft die
smet nimmer. Het getal der eersten kan der maatschappij
tot schade zijn, dat der laatsten zal men telkens met vreugde
zien vermeerderen.
Hoe verschillend de twee begrippen zijn mogen, het is
opmerll:elijk, hoe dikwerf zij met elkander verwisseld en
door elkander verward zijn; en hoe menigmaal vooroordee-
458 GEVEN EN WÉLDOEN.
len van allerlei aard, ook uit eerbiedwaárdige bron ont-
sproten, de menschheid in den waan bragten, dat men
wéldeed mits men gaf, en dat giften een onvoorwaardelijk
teek en van weldadigheid zijn. Vele zijn de nadeelen voor de
welvaart der maatschappijen uit dit misverstand geboren.
Nog werken hunne gevolgen voort, en nog heeft vaak de
staathuishoudkundige wetenschap tegen die dwaling te strij-
den. Zonder mij op het breede veld der daartoe betrek-
kelijke bespiegelingen te wagen, acht ik het niet onvrucht-
baar, om uit de geschiedenis der Christenvolken den gang
dier verwarring na te gaan, haar in enkele bijzonderheden
tot aan het einde der middeleeuwen te schetsen, en op
sommige van hare meest in het óog loopende gevolgen in-
dachtig te maken.
Ik noem mijn geschrijf slechts eene bijdrage. Meer is zij
niet. Thans, bij zoo levendige belangstelling in Armen en
Armenwetgeving , kan zij meer bevoegden tot breeder en
grondiger behandeling opwekken.
De liefdadigheid jegens behoeftigen mag bij uitnemend-
heid eene Oostersche deugd genoemd worden. Dat zij dit
in d'e vroegste tijden bij de .Joden was, is buiten twijfel.
Menigvuldig zÜn in het O. V. de aansporingen tot me&-
warigheid jegens behoeftigen. Men hoore, om enkelen te
noemen, de vermaningen 1: "Indien onder u een arme is,
"één uit uwe broederen, in ééne uwer poorten, in het land,
"dat de Heer, uw God, u geven zal; zoo zult gij niet on-
"gevoelig van hart zijn, noch uwe hand toesluiten voor
"uwen broeder, die arm is; maar gij zult uwe hand hem
"mildelijk openen, en hem overvloediglijk leenen genoeg
"voor het ontbrekende, 't welk hij behoeft. Wacht u, -
"dat uw oog kwaad zou zijn tegen uwen broeder, die arm
"is, en gij hem niet geven zoudt; en hij tegen u tot den
"Heere zou roepen, en het u tot zonde ware. Gij zult
"hem zekerlijk geven, en uw hart zal niet bekrompen zijn,
"als gij hem geeft."
Doch, wie waren de armen, en jegens welke onder hen
werd liefdadigheid ten pligt gesteld? Het antwoord ligt in
de omschrijving, vervat Deuter. XV: 11: "Gij zult uwe
"hand mildelijk openen voor uwen broeder voor die in drllk
1 Levit. XXV: :\.5-37. Deuteronom, XV: 7,8,10, lL
XXII: 21 v,v,
GEVEN EN WJ:<~LDOJ~N. 45H
"en a1'moede zijn in uw land." Naar hunne grondbeteeke-
nis doelen die woorden op hetgeen wij gewoon zijn te noe-
men: eerlijke armoede I. Voorts op verlatene vreemdelingen,
en vooral op weduwen en weezen. "vVanneer gij uwen oogst
"op uwen akker hebt afgeoogst en gij hebt eene garve op
"den akker vergeten, zoo zult gij niet wederkeeren, om die
"op te nemen; voor den vreemdeling, voor den wees en
"voor de weduwe is zij. Wanneer gij uwen olijfboom hebt
"afgeslagen, zult gij dien daarna niet gaan afplukken; voor
"den wees en voor de weduw is het. Wanneer gij uwen
"wijngaard hebt afgelezen, zult gij daarna de druiven niet
"nogmaals plukken; voor den vreemdeling, voor den wees,
"voor de weeluw is het. Gij zult gedenken, dat gij dienst-
"knechten geweest zijtin Egyptenland; daarom gebiede ik u
"aldus .te doen."
Dergelijke roerend eenvoudige voorschriften ademen een
geest van ware liefdadigheid. De daad van geven staat op
den achtergrond: de toeleg is, om te verzachten, te helpen,
te ondersteunen. "Wanneer uw llaaste een arm man is,
"en gij van uw' naasten eenige schuld te vorderen hebt,
"zoo zult gij tI op zijn pand niet nederleggen" (dat is, zijn
opperkleed, datgene waarmede hij zich over dag kleedt en
bij nacht dekt). "Gij zult hem zijn pand zekerlijk terug-
"brengen, als de zon ondergaat, opdat hij zich in zijn kleed
"nederIegge en u zegene. Wa11l1eeruw broeder tot armoede
"vervalt en zijne hand (zijn vermogen) bij u wankelt, zoo
"zult gij hem daarbij vasthouden; vreemdeling en bijwoner,
"dat hij bij u leven kunne. Gij zult geen woeker van hem
"nemen noch overmaat; maar gij zult vreezen voor nwen
"God, dat nw broeder bij u leven kunne" 2.
Het waren dus de eigenlÜk gezegde ware hulpbehoeven-
den, de weduwen en weezen , de verlatenen, degenen, die
tot arbeid onvermogend, een onvermijdelijk gebrek ten prooije,
zich buiten staat bevonden, om voor eigen onderhoud te
I De twee woorden, vertaald door in druk en in armoede ("~:llen i~":::l~),
beteekenen, volgens Winer, "Hebr. Lexie." ad v., het eerste: aJflictus, miser,
mansuetus, modestus; het tweede: mise,', inp,'irnis sine ipsius culpil, unde pie-
tafia q"aeclam uotio acceclit.
" Deuter. XXIV: 12, 13. Levit, XXV: 35, 36. Zie over andere middelen
om de armoede voor 1e komen of te verzachten, hij de Joden in gebrnik,
Vergelijli: Exod.
Michaëlis, "Mosaisch Regt," § 143,
460 GEVEN EN WÉLDOEN.
zorgen. Bijaldien zij validen waren, dan stond voor hen
het vooruitzigt open, om zich vrijwillig als slaaf aan te mel-
den, wanneer zij, des verkiezende, slechts zeven jaren zich
dien staat hadden te getroosten 1.
Eigenlijk gezegde bedelaars, inwoners, die, zonder door na-
tuurlijke gebreken gedrongen, hun onderhoud ten koste van
arbeidende menschen afvorderen, waren bij de Israëliten
weinig bekend; wanneer er van de zoodanige sprake is, dan
is het met verachting en als van diep ontaarden (gelijk
Ps. eIX: 10).
Na de Babylonische gevangenis en het slechts gedeeltelijk
herstel van den Joodschen staat, is er noodwendig verande.
ring in dien toestand ontstaan. Allen, die zich als slaven
aanmeldden, konden wel onmogelijk huisvesting, of meesters
verkrijgen. Er zullen vele ongeschikten, of ongezinden tot den
arbeid, zijn overgebleven, welke, noch onder de gebrekkigen,
noch onder de vreemdelingen behoorende , liefdegaven zul":
len hebben afgevorderd. Dat dit in de daad plaats greep,
blijkt uit de meer dan vroeger, thans in de apokryfe boe~
ken, uitgesproken vermaningen om aalmoezen te geven: zoo
als Tobias IV: 17, XII: 9. Dergelijke algemeene aanprij-
zing van het doen van liefdegaven toont, dat het bedelen
door valide armen toenam. Desniettemin wordt bedelarij
tot schande aangerekend (B. der Wijsh. XL: 28,31): "Mijn
"kind, leid geen bedelaarsleven ; het is beter te sterven dan
"te bedelen. In den mond des onbeschaamden is bedelarij
"zoet, maar in zijn buik zal een vuur branden."
Weldra ontmoet men voorschriften van bedachtzaamheid
bij het geven (Jez. Sir. XII: 1): "Indien gij wel doet, zoo
"weet aan wien gij het doet, en gij zult dank voor uwe wel-
"daden hebben. Doet wel aan den godvreezenden en gij zult
"vergelding vinden; en is het niet bij hem, immers bij den
"Allerhoogste (vs. 4). Geeft dengene, die GoJ vreest, en
"neemt u de zondaars niet aan (vs. 5). Doet den nederigen goed
"en geeft den goddeloozen niet (vs. 6). Onthoudt hem uw
"brood en geeft het hem niet, opdat hij u door hetzelve niet
"ovel,'weldige: want dubbel kwaaJ zal u overkomen voor al
"het goed, dat gij hem zult gedaan hebben (XX: 13). De
"gave eens onwijzen zal u, die ze ontvangen hebt, niet voor-
"derlijk zijn." (Tob. IV: 18): "Giet uw brood overvloedig
I Michaëlis, t. a. p., § 12:1.
GEVEN EN WI~LDOEN. 461
"uit tot voeding der regtvaardigen en geeft lIet den zonela-
"ren niet."
Hierbij voegen zich menschkundige zedelessen , om meer
te doen dan te geven, om bedroefden te hulp te komen, hon-
gerigen te spijzigen, het weldoen niet uit te stellen (J ez. Bil'.
IV: 1 V.v., XXIX: 11).
Intusschen, in de genoemde schriften ziet men reeds de
meening veld winnen, dat aalmoezen als voorzigtigheidsmaat-
regelen voor den gever zeIven zijn aan te prijzen. "Zij toch
"verwekken een' goeden naam, zij redden als de kwade dag
"komt. De aalmoeze verlost van den dood, en laat in de
"duisternis niet leven" (Jez. Sir. XXIX: 15 v.v., Tob.
IV: 11,12).
De voordeelen, bij God uit de gave te hopen, komen
meer in aanmerking, dan de troost, den armen te bewijzen.
Daarbij ontstaat de gewoonte, om de uiting van liefdebetoon,
bloot, of hoofdzakelijk, in de uitdeeling van aalmoezen te vin-
den; zoodat alle vermaning tot liefdadigheid ontaardt in
de aanprijzing van ruime gaven, en wel te meer, wijl naar
het nu heerschend wordend gevoelen der J oodsche wetge-
I€erden, aalmoezen den mensch van zonden verlossen. "Door
"aalmoezen, zeggen zij, zal het volk gered en weder gekocht
"worden van de slavernij. De verdiensten der aalmoezen
"zullen hun tot redding zijn; zij zijn het teek en van Abra-
"hams zaad" 1. Geen wonder dus, dat de veronachtzaming
eener op dien grond steunende zedewet als een vergrijp
tegen de veiligheid van den Staat wordt aangemerkt en,
om die reden, in het oog van .T oodsche schriftgeleerden
ligchaamsstraffen verdient. "Wanneer iemand," dus gaan
zij voort, "geene aalmoezen geeft, of wel minder dan be-
"taamt, zoo heeft het synedrium regt, hem door geesse-
"ling (en wel door de strengste, aan geen bepaald getal
"slagen gebonden) te straffen, totdat hij zoo veel geve, als
"hij, naar de meening van het synedrium, geven moet, des
"noods, door daarb\i in zijne tegenwoordigheid inzage te ne-
'men van z\ine bezittingen, en daarvan tot gave af te zon-
'deren, wat billijk is, of daarvan te verpanden, zelfs al ware
'het op een sabbathavond ". De Jood moest overigens be-
" Zie de plaatsen uit de Joodsche schriftgeleerden, aangeh. hij J. B. CUl'p-
wviw, Diss. "de eleemosynis Jilliaeorum" (Lipsiae, 1728), § 29.
2 Mairirouides, aangeh. hij Carpzovius, 1.1.
1853. 1. 31
462 GEVEN EN WÉLDOEN.
denken, dat rzj'kdommen, met aalmoezen gezouten, bekl0'ven, even
als vleesch, dat door zmtt besprengd tegen bedMf w01,dt bewaard 1.
In de keuze der voorwerpen zijner liefdadigheid had de Jood
te letten, of de arme een bloed verwant, een stam- of stad-
genoot, of een vreemdeling waS. De giften mogten naar
zulke rangschikking in hoeveelheid verminderen. Anderen
dreven die onderscheiding verder. De armen hadden eene
afdalende waarde, en wel in dezer voege. Allereerst moes-
ten bedeeld worden de dienstdoende Priesters; 2. de Leviten;
3. de gewone Israëliet; 4. de Profaan, dat is tot de priester.
schap onbekwaam; 5. de proseliet uit een ander volk; 6. de
vrijgelaten slaaf; 7. de Nethinei (uit een onwettig huwe-
lijk gesproten); 9. de natuurlijke kinderen (van eene bekende
moeder maar onbekenden vader); 10. en allerlaatst ... de
vondelingen 2.
Dergelijke spitsvindigheden schijnen echter eerst in lateren
tijd door de Rabbijnen uitgedacht: immers opmerkelijk is het,
dat de bekende J oodsche wijsgeer Philo daarvan niets 'weet.
In zijne verhandeling over de menschenliefde C7rEpL rplÀav-
()pW7rLar.:) treft men, in plaats van soortgelijke wanbegrippen
over aalmoezen, integendeelregt oordeelkundige vermanin-
gen aan over verstandig gebruik van overvloed, en van den
toeleg des wijzen vermogenden , om ontmoediging, wanhoop
en gebrek van zijn' naasten af te wenden.
Dan lessen en voorschriften waren genoeg voorhanden:
veel, van hetgeen wij hierboven herinnerden, had, als voor-
bereiding tot betel' licht, eene betrekkelijke waarde. De ver-
wezenlijking van het ideaal der ware liefdadigheid ontbrak.
Zij werd in den stichter des Christendoms aan het mensch-
dom geschonken. W éldoen, in den ruimsten zin des woords,
was hoofddoel zijner verschijning. Daartoe strekte zijne zorg
zich uit tot de geestelijke, zoowel als tot de stoffelijke, be-
hoeften van verarmden en ellendigen. Ofschoon giften in
geldswaarde van zijn liefdebetoonniet worden uitgesloten (ver-
gelijk Matth. XIX: 21, XXVI: 9; Marc. XIV: 5; Johan.
XII: 5), zoo bestaat zijne hulp meel' bepaaldelijk in het ge-
schenk van datgene, dat armoede voorkomen, of verdrijven
kan. Genezing van ligchaams- en zielsgebreken, herstel van
het zintuig des gezigts vooral, - en dat alles aan den niet
1 zie deze spreuk bij Buxtorf, "Lexicon. Rabb.," voce Mi'''~,
2 Cal'pzovius, 1.1. ~ 33,
GEVEN EN W1~LDOEN. 463
onwaardigen, met den naam van geloovigen bestempeld. De
jongeren deelen weldra in des Meesters denkwijze omtrent de
meest heilzame liefdehulp. Over gemis aan vermogen, om
die te verleenen, klagen zij niet: goud of zilver verla.ngen zij
niet uit: tedeelen, maar verheugen zich over weldaden van
hooger waarde te beschikken (Handel. IU: 6).
'Weldra echter roepen de omstandigheden hen op om ver-
al)ncle, beroofde medebroeders te hulp te komen. Van hun-
nen liefdeijver , om daarin te voorzien, is het overtollig in
het breede te gewagen. Ik mag, als algemeen bekend, voor-
bijgaan wat daaromtrent in alle Kerkgeschiedenissen uitvoe-
rig te lezen staat 1. Het zij genoeg op het aanmerkelijk ver-
schil te wijzen tusschen het apostolisch hulpbetoon, beschre-
ven 2 Cor. IX, en den aard der mededeelzaamheid naar de
leer van Jezus Sirach; de Joodsche schriftgeleerden nog daar-
gelaten! Geene opwekking bij den Apostel om te geven, hoe
en waartoe dan ook, maar om wél te doen, en w~l te doen
aan des verdienenden. De daad wordt, als uitvloeisel van
Christenpligt, maar niet als op zich zelf van waarde, be-
schreven, wanneer zij door den toestand van anderen niet
noodzakelijk, en tot beveiliging van dezen tegen wanhoop
en onverdiend gebrek onmisbaar is. Voorts in zulk hulpbe-
toon ziet de Apostel geen waarborg van veiligheid voor
den gever zelven. Zij is geen voorzigtigheidsmaatregel: in-
tegendeel, wel kunnen de milde schenkers door hunnen lief-
dadigen ijver in kommervollen toestand geraken (vs. 10);
doch dan vertrouwt de Apostel, dat hoogere hulp uitredding
zal schenken.
Van den toeleg der eerste Christenen, om de liefdegaven
goed te besteden, getuigt deinstelling van Dialcenen (Hand.
VI: 5). De bediening der tafelen, dat is de uitdeeling van
voedsel aan behoeftigen, en wel voornamelijk aan wednwen,
behoort met orde te geschieden. In die noodige zaak, ge-
lijk zij genoemcl wordt, vs. 3, willende voorzien, stellen zij
daartoe mannen aan, voorzien van goede getuigenis, vol des
H. Gcestes en der wijsheid. Zij geven hun den naam van
Diaconi 2, Oeconomi, helpers. Het is geene voorbiïgaande,
1 Verg. J. W. F. HÖfling (Prof. te E1'iang~n), "Ge(lanken und Bemerkun-
gen übèr die altkirchliche Armenpflege. Anhang hinter die Lehre der ältes-
ten Kirche vom Opfer im Leben und Cultus der Christen" (Erlangen, '185]),
p. m. Jsgl. p. 227-236.
2 Bij tie oude Grieken was het woord DiakOl108 niet onbekend. Dnt het
31 "
464 GEVEN EN WÉLDOEN. GEVEN EN WÉLDOEN. 465

maar blijvende bediel).ing. Immers de vermelding hunner maning, om slechts aan de eigenlijk gezegde armen en hulp-
betrekking komt daarna meermalen in de apostolische brie- behoevenden, welke zijn: weezen, weduwen, zieken, grijsaards,
ven voor, als van een bekend kerkelijk ambt. Men vergelijke noodlijdende schipbreukelingen, de vrijwillig bijeengezamelde
b. v. Philipp. I, V: 1; 1 Tim. lIl:
8. Ook werden hun gelden met oordeel te besteden. "Hij," vervolgen zij, "die
Diakonessen toegevoegd (Rom. XVI: 1; 1 Tim. V: 4), en "de zorg voor weezen , den last des ouderdoms , de ver-
deze zeer bepaaldelijk met het doel van armenverzorging 1. "drietelijkheden aan zieken eigen, de moeitevolle oppassing
W éldoen en verstandig wéldoen was het streven. Daartoe "van jonge kinderen geduldig op zich laadt, zal niet bespot,
strekte mede onder de Christen belijders het beginsel, dat zij, "maar veeleer geprezen worden" 1. Voorts verbieden zij het
als broeders en zusters, leden van een gezin, elkander in nood aannemen van gaven uit de hand van zondaars. "Der boo-
hadden bij te staan. Opofferingen van geld zonder dat doel "zen offer toch is een gruwel. Mogt men onwetend derge-
schenen toen nog zonder waarde. "lijke offers hebben ontvangen, men heeft ze tot brandstof, tot
Denzelfden geest ademen de voorschriften van enkele zoo- "aankoop van hout en kolen aan te wenden: want billijk is
genaamde Apostolische vaders. In den Pastor beschrijft Her- "het, dat de opbrengst op die wijze warde verteerd en niet
mas ~ in het breede de zorg aan ongelukkigen te besteden. Hij "tot voedsel der Geloovigen strekke."
is geen voorstander van eene vrijgevigheid zonder liefdadig Zoo weinig wordt nog het geven zonder meer aangemoe-
doel, ofschoon hij, met oogmerk om te groote angstvallig- digd, dat bij dezelfde apo stol. inzettingen het bédelend rond-
heid in het wegschenken te voorkomen, dit laat volgen: gaan der armen bij de gemeente verboden, en de behoefti-
"Geef aan alle ongelukkigen eenvoudig en zonder schroom. gen tot de opzieners zelve verwezen worden. "Evenwel" (hier
"Want God wil toch dat alle aan het zijne deel hebben. Zij, ontwaart men reeds de kiem eener gevaarlijke verheffing van
"die ontvangen, zullen bij God rekening moeten afleggen, den stand der armen in de Kerk), "de armen hebben zich
"waarom en tot welk doel zij ontvangen hebben. Hij, die "des niet te schamen. Zij zijn toch niet meer en niet min-
"geeft, blijft onschuldig: want al gevende, heeft hij het ambt "der dan het offeraltaar van de gemeente" 2. Denzelfden eer-
"vervuld, waartoe God hem geroepen heeft door hem mid- naam kennen Polycarpus en Irenaeus aan de weduwen toe 8.
"delen tot weldoen in handen te stellen" 8. Clemens Ro- . Zoo ver gaan de apostol. inzettingen in hun ijver voor
manus (1 Corinth. XXI) vermaant zijne vrienden, dat zij rigtige armenbedeeling, dat zij de gemeente-leden verbieden om
aan allen, die God heiliglijk vreezen , zonder aanzien des die naar eigen goeddunken in te rigten. De uitdeeling moet
persoons, onpartijdige liefde bewijzen. door den Presbyter (ouderling) gesehieden, als aan welken de
In de apostolische inzettingen (constitutiones apostolicae), zorg voor de huishouding der gemeente toekomt. De diakenen
die, al zijn zij niet door den zoo evengenoemden Clemens zijn onder-aalmoezeniers van den Bisschop: zonder des laat-
opgest!3ld, toch den geest der vroegste Christenkerk aan- sten bevel mag geene gift geschieden. "Zoo gij, 0 Diaken,"
duiden, lezen wij (Const. II, c. 25) bepaaldelijk eene ver- dus spreken de apostol. inzettingen, "eenen ongelukkigen
"ontdekt, waarschuw den Bisschop, opdat hij geve. Door zon-
bepaaldelijk bij hen beteekende , wat de Eerw. P. Nieuwland beweert ("Uit- "der zijn mecleweten te geven, doet men hem smaad aan "."
legkundige vermakelijkheden," Dl. IV, bi. 706), Koks, aides de cuisine. fa;- Alzoo heet en de Diakenen weldra het oor, de mond, de
seurs de ragouts, komt mij wat overdreven voor. Dat echter het woord Hy-
regterhand en het hart van den Bisschop ö; henamingen,
pod;akonos Opperkok, en D;akonion eene soort van koek soms beteekenile, is
bekend. De Kerkvergadering van Trullc (692) meent tegen de dwaling te die evenwel niet zoo zeer, of hoofdzakelijk, uit hunne zorg
moeten waarschuwen, dat Diakenen de mysterië'l bedienen; zij hebben alleen
een ministerium, quod in usum menSQ1'um adkibetur. Zie de plaats bij Bing-
ham, "Origin. Ecc]es,," T. I, p. 297. 1 L. IV, c. 3.
I Bingham, 1. c. p. 354. Zij verdwijnen in de Xde of XIde eeuw. Ib. 2 L. II, 14, 16, 27.
p, 358. 3 Polycarpus ad Philipp., ~. 4. Grabe ad Irenaei, "Fragm. Anccd.," p. 266.
• Visio, 111, c. 9, Lib. I. • Constitut. II. 31.
sLib. 1I, Mand. 11. 5 Bingham, 1. c., 1, 321.
466 GEVEN EN W~LDOEN.
voor de verarmde leden der Gemeenten voortvloeijen , dan
wel uit de hun opgelegde verpligting om het gedrag van al
de leden gade te slaan, hen te vermanen, te berispen en de
boetvaardigen tot den vrede der Ke1'k terug te brengen. Lang-
zamethand raakt de zorg voor de armen als pligt der Dia-
kenen geheel op den achtergrond. ZU hebben in dertien
ambtsverrigtingen te voorzien. Op één na, de laatste, wordt
de armenverzorging genoemd 1. In lateren tijd verdween zij
in de R. C. Kerk nagenoeg geheel uit de rij hunner
pligten 2.
DuidelUk leerden de uitspraken van het N. T., dat giften,
afgescheiden van hun doel, van alle zedelijke waarde zijn ont-
bloot; en toch leiden enkele nieuw-testamentische gezegden
den grond tot een misverstand, of tot een misbruik, dat soms
inderdaad bijna vernuftig uitgedacht mag heeten. Aan de
Pharizeën, die het buitenste van drinkbekers en schotels naar
de Wet reinigen, ZE)gtde Zaligmaker (Luc. XI: 41): "geeft
"tot aalmoeshetgene daarin is, en ziet, alles isu rein" (dat
is: gij 1l100gtdan alles, bekers en drank, schotels en spijs
voor rein houden, verg. Matth. XXIII: 25, 26). Hieruit
wisten de kerkelUke uitleggers te leeren : "Deel aalmoezen
"uit, en alles inu wordt rein 3. Elke gift is eene offerande,
"en offeranden reinigen;" dit laatste toch meende men te .
moeten opmaken uit Philipp. IV: 8, alwaar eene gift wordt
genoemd: "een liefelijk ;reukwerk, eene aangename offerande,
"Gode welgevallig," namelijk (volgens de mijns inziens
juiste omschrijving van van der Palm) een offer der dank-
baarheid, Gode voor de weldaad des Evangeliums opge-
dragen. Desgelijks Hebr. XIII: 16 : "Vergeet der welda-
"digheid en mededeelzaamheid niet, want aan zulke offers"
(d. i. niet aan offers, die gU te Jeruzalem in den tempel
offert) "heeft God welgevallen." Op grond van een en an-
der hooren wij den ouden Kerkvader Polycarpus aan de
Philippensel's toevoegen: eene aalmoes 'verlost van den dood I,.
I Ibid. Lib. 1I, c. 20.
2 "Het Concilie van Treute heeft den wenseh geuit om heu in hunne al-
oude werkelijke betrekking te herstellen; maar dit kan thans geene plaats
bebben," zegt de Hoogleeraar Walter, "Lehrb. des Kirchenreehts," § 205.
3 Op grond van het gezegde Luc. XI: 41 wordt uog in lateren tijd begre-
pen, dat Koning Sigebertus, nl was hij een groot zondaar, door z\jne vele
aalmoezen het stof zijner zouden heeft afg~reeg(l. "Acta Sane. Belg. ,"
'f. 3, p. 66.
,I Ad Philipp. e. 10.
GEVEN EN W~LDOEN. 467
Een latere Kerkvader, Tertullianus (einde van de tweede
eeuw), weet echter nog duidelijk het onderscheid tusschen
geven en wéldoen te onderkennen. Men hoore b. v. zijne
merkwaardige beschrijving van het gebruik der geldkas bij
de Christengemeenten in zijn tijd. "Is er bij eene gemeente
"eene geldkas aanwezig, dan is zij niet aangevuld meet af-
"geperste gelden als van eene te koop staande godsdienst 1.
"Ieder stort daarin eene matige som ,eens in de maand,
"wanneer hij wil, of wanneer hij wil, ook kan. Immers
"niemand wordt gedwongen, maar elk draagt uit eigen be-
"weging bij. Het zijn alle gaven tot liefdebetoon ; want tot
"maaltijden, tot drinkgelagen, tot smulgenot (in gratiis vo-
"ratrinis ?) wordt daarvan niets besteed: alles strekt tot
"voeding en uitvaartkosten van behoeftigen, tot ondersteu-
"ning van jongelingen en meisjes zonder middelen en zonder
"ouders, alsmede tot lafenis van zwakke en afgeleefde sla-
"ven: ook voor schipbreukelingen, en voor hen, die op
"eilanden verbannen of in de gevangenis hongerende zijn,
"mits zU allen ter liefde van God kweeke1ingen van onze
"leer worden."
Nog spreekt Tertulliaans verlichte mijddadigheid in zijne
veroordeeling van de bedelende godvruchtigheid, die zich
ter inzameling van giften bij de cauponae, d. i. herbergen
of gaarkeukens, aanmeldden 2.
Het geven blijft in zwang, of liever verkrijgt meer en
meer grooten lof in de naastvolgende eeu\ven, en nu met
verachting allengs van een verstandig en dus in waarheid
Evangelisch hulpbetoon. Men hoore het antwoord van den
heiligen Athanasius (einde van de derde eeuw) op enkele
conscientie-vragen, hem door zekeren vorst ten aanzien van
liefdegaven voorgelegd 3, b. v. op de vraag: "wat te denkeli
"van dezulken, welke beweten, dat het niet goed is aal-
"moezen te geven zonder onderzoek, maar dat men naauw-
"keurig heeft na te gaan, of hij, die vraagt, behoeftig is,
"naar aanleiding van de les van Salomo" (lees Jezus Sirach,
de vrager vergist zich!): "als gij weldoet, zie toe, aan wien
"gij het doet?" antwoordt de vrome Kerkvader: "Gij be-
"grijpt die vermaning niet. Als gij geeft, dan geeft gij
1 Zoo vertaal ik op het voetspoor van Heraldus de woorden one1'al'ia sum-
ma, quasi 1'edemptae 1'eligionis •• A polag. e. 39.
" Ibid. c. 13.
3 Oper. T. 2, p. 3Gö (Ed. Colon, },EiSEi),Quaest. 8-L

468 GEVEN EN \rf;LDOl~I'.
"aan God: dat is de zin van de woorden: aan wielt g0· geift
~f
"Gij doet dan wel aan God door uw gift. - "Vat gaan de
"armen u dus aan!"
Bij de meening, dat aalmoezen de zonde uitwisschen en
dus niet genoeg kunnen vermenigvuldigd worden ,·paart
zich weldra een ander begrip, desgelijks de bron van mil-
de giften, maar daarom niet van wezenlijke weldaden voor
de lijdende menschheid: het begrip, namelijk, dat armoede
een Gode welgevallige toestand is, en dat het toppunt van
Christelijke volkomenheid berèikt wordt, wanneer men zich
vrijwillig, vooral door onbeperkte milddadigheid, van alles
berooft. Op grond van dit denkbeeld stijgen weldra de
kerkelijke vermaningen, als zij tot liefdegaven aansporen,
tot het ongerijmde. Merkwaardig is in dit opzigt het ge-
schrift van Salvianus , Bisschop van Marseille, geboortig
omstreeks de derde eeuw uit Keulen of Trier. In zijn wei-
nig grondig gekend, ofschoon dikwijls aangehaald vertoog
tegen de geldgierigheid (adversus avaritiam), wijdt hij in
den lof van mildheid in het geven op eene wijze uit, die
door het overdrevene allezins zonderling mag heet en. Vol-
gens hem behoort ieder , om zalig te worden, alles wat hij
bezit weg te geven, zoo niet bij zijn leven, ,althans bij
uitersten wil, wanneer het pligt wordt alles aan de armen
en niets aan zijne natuurlijke erfgenamen te beschikken~
"Een vader bedrijft zonqe, wanneer hij een deel zijner be-
"zittillgen aan zijne kinderen laat: hij moet het zijne aan
"God teruggeven, en alzoo zijne zonden afkoopen. Beter
"is het zijne kinderen vroomheid en godsvrucht dan eene
"erfenis na te laten. Al is het - luidt het verder -
"dat iemand niet zoo veel zonden heeft bedreven, dat hij
"die met al zijne goederen moet afkoopen, toch zijn er daar-
"boven in de andere wereld goederen te koop, welke hij
"alsdan verkrijgt, en die heerlijker zijn dan dat weinige
"geld. Beter is het te zorgen, dat wij goed sterven, dan
"dat anderen goed leven: beter deze laatsten in armoede,
"dan wij zelven in het eeuwig ongeluk. God moet men
"boven alles liefhebben, en dus Hem (dat is aan de mon-
"11ike11) behoort men alles weg te geven, want hoe kan
"men iemand zijne liefde bewijzen, zoo men hem zijne ga-
"ven onthoudt" I.
I Eelle naauwkeurige analyse van dit werk, met aanvoering dezer gezegden,
leest men in de "Opuscu!. Theolog." van J. A. Erllcsti, p. 405-510.
GEVEN EN WÉLDOEN. 469
De geleerde Benediktijners, schrijvers van de "Histoire lit-
téraire de France," van onzen Salvianus in het breede ge-
wagen de, laten zich voorzigtig op deze wijze uit: "On re-
"marque qu'il peut avoir quelquefois porté les choses un
"peu trop loin" 1. Ernesti gaat verder, en meent, dat het
betoog van Salvianus niet moest heet en tegen (adversusava-
ritiam) maar pro, ten voordeele der geldgierigheid, wijl der-
gelijke vermaningen de strekking hebben, om de geldzucht
aan te moedigen, en de zoogenaamde armen tot bovenmatige
hebzucht uit te lokken.
\Vij zeggen zoogenaamde armen, want er ontstaat nu eene
vr0'willige armoede, die men hoogelijk verheft. Bezitting
wordt zonde, gebrek eene deugd. Men hoort de grondstel-
ling verspreiden: Non potest esse sanctitas ubi non est vera pau-
pertas (Geene ware heiligheid, waar geene ware armoede is).
De behoeftigen ontvangen den eernaam van pauperes Christi
vel Dei (Christus of Gods armen). Hoe zou eene liefdadig-
heid, welke dien eertitel van de wereld wegnam, ooit loffelijk
heeten, of aanprijzing verdienen? 2.
De vroegste verordeningen in de Christenkerk, ook de
zoogenaamde apostolische inzettingen, ademen nog een' geest
van bedachtZaamheid: desgelijks enkele onder kerkelijken in-
vloed uitgevaardigde burgerlijke wetten 3. Zoo lang men
het wéldoen tot hoofdzaak stelde, was het noodig te zor-
gen, dat men de weldaden aan geene onwaardigen verkwistte.
N u verandert de rigting. V oorzigtigheidsmaatregelen schij-
nen laakbaar: zij worden, als bewijs van schroom in het ge-
ven en dus van een wankelrnoedigen zin in het volbrengen
der heiligste wet, voor zonde uitgekreten.
In de 5de en 6de eeuw treft men schier geene enkele ver-
ordening aan tegen onwaardige armoede. De leerredenen
van dien tijd luiden veeleer in een' tegenovergestelden zin.
Men 1100re b. v. de Homiliën de misericol'dia., uitgesproken
I T. II, p. 524.
2 Ambrosius spreekt van zekeren Archidiaconus, die op de armen wees,
toen men hem naar de schatten der kerk vroeg. Bingham, 1.1. I, 332.
" Verg. Tit. Cod. 25, L. 11, "de validis mendicantibus expell." C. W. de
Rhoer, Diss. IV, inter "Dissertt. de effectu religionis Christianae in Jurispru-
dentialll Romanam" (Gron. 1776), een werk, dat men met vrucht zal raad-
plegen, ook na het meer bekende prijsschrift van J. Naudet, "des change-
ments de l'adrninistration romaine sous Diocletien, Constantin et Ieurs suc-
cesseurs" (Paris, 1817).
I Te vinden onder de Opera Sirmondi, T. I, p. 346 (ed. Vcnet. 1728).
 I
DI·' 470 GEVEN EN WÉLDOEN.
door Valerianus, Bisschop uit het zuiden van Frankrijk
(jr. 460). Zijne leerredenen worden door de reeds genoemde
geleerde Fransche Benediktijners genoemd als: pièces d'tme
éloqltenCe grave et lumineuse, pleine d' onction et de majesté '.
"Waarom," dus spreekt hij, "is het nooclig dat gij in het uit-
"reiken van aalmoezen niemand uitsluit en u geene keuze
"moogt aanmatigen? Omdat eene zaak, die noodig is, geene
"beoordeeling veroorlooft. 'IV at behoeft gij te vragen, of het
"een Christen of een Jood, of het een ketter of een Heiden,
"of het een Romein of een Barbaar, of hij een vrij man of
"een slaaf is, die hulp verlangt? - Het is niet noodig, dat;
"gij naar den persoon onderzoekt; door den onwaardigen uw
"medelijden te ontzeggen, zoudt gij wel1igt een kind Gods
"te gelijk terugzetten. - Geen onderscheid is er tusschen de
"vragenden : onnoodig is het om naar de behoefte van den
"arme onderzoek te doen: de vrucht van de gift is voor den
"gever; niet voor den ontvanger. Het is van geen belang,
"aan wien dervragenden gij geeft: want de Heer onderzoekt
"niet, of hij die vraagt, verdient, maar of hij die geeft, ge-
"noegzaam geeft. Voorzeker, zoo dikwerf wij de armen te
"hulp komen, bewijzen wij ons zelven eene weldaad: de winst
"is voor ons: de gave verrijkt ons: dat is het ware doel der
"liefdadigheid." Zoo hoort men nog veel later Bernard de
Clairvaux uitroepen: "Aan allen ,moet men 'weldoen; wie het
"verdient, gaat ons niet aan. God weet het" 2.
Nog eene andere meening wint veld, en doet de aalmoe-
zen aangroeijen met minachting van eigenlijk wéldoen. Aan
de aalmoezen kent men eene zoenkracht toe in tijden van
algemeenen rampspoed. Groote volksonheilen worden door
groote giften afgewend. "Gelijk toch het water het vuur uit-
"dooft, zoo delgt de aalmoes de zonde uit, en met de zonde
"de oorzaak der rampen" 3. Hierop grondde zich het bevel
der overheid tot de geestelijken, om het volk tot ruime lief-
degaven aan te manen, ten einde opheffing van pestziekten
of hongersnood te verwerven '.
Uit dergelijke begrippen ontstond eene vrijgevigheid zon-
I Hist. littér. de France, T. 2, p. 330.
2 In de uitlegging Van de parabel moer den onregtvaarcligen
(Oper. ed. Feuardent, p. m. 275).
3 Zoo spreekt Marculfus uit de 7de eeuW iu zijne "Formulae"
"CapituJ." T. 2, p. 399.
4 "CapituJ.", gegeven te Aken iu 810, Cl1p. '1, lJij Pertz, "lVIoulIln. Germ."
T, 3 (Leg. T. 1) p. 161.
GEVEN EN Wl<;LDOEN. 471
der paal of perk, en daarmede een telkensaangroeijend aan-
tal behoeftigen of vragenden. Reeds in 250 wordt de ge-
meente te Rome, die toen voorzeker nog niet zeer talrijk in
leden zijn kon, gezegd 154 geestelijken en meer dan 1500
armen te voeden '. Ten tijde van Chrysostomlls (IVdeeeuw)
bedroeg het getal der bedeelde vrouwen en weduwen te An-
tiochië over de 3000, en dat der gewone armen, die te
,Alexandrië dagelijks van hem onderstand genoten, 7700 2.
In onze gewesten wordt van zekeren Piaton, zendeling en
priester te Doornik uit de lIlde eeuw, door een schrijver (van
de VUde eeuw) verzekerd, dat hij dagelijks aan elk, die hij
tegenkwam, alles weggaf wat hij bekomen kon: voor zich
zelf hield hij niets dan zijn indumentum (hemd?) over 3.
Van de kloosterlingen te Clugny (Xde eeuw) wordt ver-
haald, dat, behalve hunne dagelijksche uitdeelingen van
vleesch en spek, zij tegen het begin van het groot vasten
omtrent 17000 armen tot hunnen last namen '. Zoo wordt
mede van den geleerden Rabanus Maurus (VlIIste eeuw)
getuigd, dat hij dagelijks 300 armen onderhield ö. ·Wereld-
lijke en geestelijke aanzienlijken wedijverden in vrijgevigheid
jegens behoeftigen, of liever jegens elk, die behoefte voor-
wendde. Als merkwaardige proeve eener milddadigheid, die
tevens wéldoen beoogde, mag wel de gewone levenswijze
gelden van den Franschen koning Lodewijk VII, zoo als zij
ons dooT zijnen vriend Joinville wordt beschreven. Ik kan
mij niet weerhouden, die beschrijving hier over te nemen.
Zij is merkwaardig, als bijdrage tot de kennis van den ge-
moedsaard des vromen konings, en tevens als spiegel van
het toenmalig ideaal eener vorstelijke milddadigheid. Om
het naïve moet ik het oorspronkelijke onvertaald laten.
"Dès le temps de s'enfance (son enfance) fut le roi piteux
"des pauvres et des sOllffreteux; et acoutumé étoit que le
"roi partout ou illitlloit, qlle 120 pou vres feussent tout adès
"(toujours) repeus (rassasiés) en sa maison de pain, de vin,
1 Eusebius, "Hist. EecL" VI, 43.
2 Bingham, l. c. Ir, 292.
3 "Acta S. S. Belgii", T. 1, p. 127. Onze Eligius handelde in Vlaanderen
rentmeester
en Zecland met meer bedachtzaamheid. Zie daarvan de bewijzen "Acta S. S.',
'1'. 3, p. 224.
bij Baluzius,
4 Naar de verzekering van Moreau Christophe, "Du problême de la misère
"et de sa solution chez les penpies anciens ct modernes" (Paris 1851), T. 2,
p,450.
• "Bist. littcr. de FrallCr, pUl' Jcs Bellcdictins, T. 5, 1" ] [,4,.
 GEVEN EN WÉLDOEN. 473
472 GEVEN EN WÉLDOEN.
Carthago (398) wier bevel herhaald wordt in die van Trente 1,
"de chair ou de poisson chascun jour. En quaresmc ct ès avent schrijft den bisschoppen een zeer sober (vil is) huisraad en
"croissoit le nombre des pouvres: et plusieurs fois avint que tafel en een bekrompen levenswijze voor (victus pauper).
"le roi les servoit et leur mettoit la viande devant eux, et Geen uiterlijk aanzien moet eerbied voor hen inboezemen;
"leur tranchoit la viande devant eux; et leur donnoit de maar elk zorge voor een Armengesticht niet ver van de
"sa propre main au départir des deniers. Mesmement aux Kerk 2.
"hautes vigiles des fétes solennelIes il servoit ces pouvres de Dat echter de kerkelijke inkomsten niet aan dat doel be-
"toutes ces choses de susdites avant que il ne mangeat ni antwoordden, maar dat zij, integendeel, in ons vaderland
"ne bût. Avec toutes ces choses avoit il chascun jour au althans, tot verkwistingen van allerlei aard, tot het aanrig-
"disner et au souper près de lui anciens hommes et des bri- ten van gastmalen, ook tot jagtfeesten werden misbruikt,
"siés (des estropiés) et leur fesoit donnel' telle viande com- wordt met scherpe woorden aangeduid in de "Apocalypsis
"me il mangeoit, et quand ils avoient mangé, ils emportoient "super miserabili statu ecclesiae" (of klagt over den ellendi-
"certaine somme d'argent. Par dessus toutes ces choses le gen staat der Kerk), door den Goudaschen regulieren kanun-
"roi dOl1noit chascun jour si gral1s et si larges aumOl1es aux nik Cornelius aan Paus Adriaan VI aangeboden 3.
"pouvres de religion (moines mendial1ts), aux pouvres ho spi- . Bij de heerschende d(:lnkwijze konden, gelijk wij zagen,
"taux (étrangers), aux pouvres malades, et aux pouvres gen- de voorzigtigheidsmaatregelen tegen misbruik der gaven slechts
"tilshommes et femmes et demoiselles, à femmes déchues, weinige zijn. Men had van zulke maatregelen een 8telsel-
"à pouvres femmes veuves et à celles qui gisaiel1t d'enfans matigen afkeer. Alleen blijkt te dien aanzien het volgende.
"(accouchées) età pouvres qui par vieillesse ou par maladie Behalve aan geëxcommuniceerden was' het bepaaldelijk
"ne povroient ltibourer ni maintenir le11r mestier , que à verboden aalmoezen uit te deelen aan hen, die ... een tweede
"peine pourroit l'en raconter le nombre." 1 huwelijk aangingen 4.
Giften aan de geestelijken werden van dezelfde zedelijke Eene wet van Karel den Groote, gegeven in 802 (te Aken,
waarde beschouwd, als giften aan de armen: van daar, dat bij Pertz, T. J. p. 94) beveelt, c. 27, dat "door het gehee1e rijk
de goederen der kerk den algemeenen naam van Eleemo- "elk, arm of rijk, huis en haard openstelle , en een dronk
synae, Aalmoezen, beginnen te voeren, en als zoodanig in "waters aan biede aan iederen vreemdeling, wie hij zij, en
de middeleeuwsche wetgeving onderscheidene voorregten te "zoo mogelijk nog meer schenke, indachtig aan het woord:
genieten 2. Het is het patrimonium pauperttm: hun komt een ""Die een dezer kleinen om mijnentwil aanneemt, hij neemt
bevoorregt beheer toe. 1\-len ontwaart intusschen tevens, dat ""Mij aan ;" - en: "Ik· ben vreemdeling geweest en gij hebt u
die armengoederen , uit ware eleemosynae voortgesproten, ""Mijner aangetrokken."" - Doch alreeds in 806 spreekt
van lieverlede geheel van bestemming veranderen. Allengs dezelfde wetgever dit uit : "Aangaande de bedelaars, die de
ontstaat de gewoonte, om die inkomsten in 4 deelen af te "landen doorkruisen, bevelen wij, dat elk van onze getrou-
parten 3, namelijk één deel voor de eigenlijk gezegde armen; "wen zijne eigen armen uit kerkelijk goed (de beneficia)
één voor het onderhoud van de geestelijken, diakenen en "of uit eigen goed onderhoude, en hem niet toesta, elders
andere kerkelijke personen; één voor den opbouw of het on- "te gaan bedelen. vVaar dezulken gevonden worden, laten
derhoud van de kerk zelve, en één voor den Bisschop, ten
einde dien laatsten ook in de gelegenheid te stellen goede
werken te verrigten ten behoeve van vreemdelingen, gevan- 1 "S. Cons. Trident. canones et decreta" (ed. G. Smets, Bielfeld, 185J), cap. 1
decret. de Reform., p. 100.
genen en andere ongelukkigen. De kerkvergadering van • Een hospitium zeggen de Trentsche kerkvaders. Dit vertaalt de kanunnik
Smets, I. c. p. 230, dus: auch befinde sick eine Herberge nicht .rem von der
1 "Mémoires du sire de Joinvillc dans la nouv. coll. des historiens de France, Kirche.
3 "In de Ana!. van Burman ad vit. Had,'. VI," p. 299 vvo
"par Michand "t Poujoulat" (paris 1850), lste Serie, T. 1, p. 321-
2 Zie Du Cange, "01088ar. adv. Eleemosyna", N° 2 (edit. Didot.) 4 Volgens eene verordening van den H. Hieronymus, aangehaald bij l\f ar-
3 Eene uitvoerige aanwijzing omtrent de g;eschiedenis (lier verdecling !JU tene, "de ant. ecclesiae ritib." T. 2, p. 599.
C. Burnian, "Ana!. ad vit. lladrian. VI", p. 300.
D

GEVEN EN WÉLDOEN. 475

474 GEVEN EN WÉLDOEN.
eene lijst op te maken van degenen, die delii algemeene wel-
"zij met eigen httbden arbeiden, en niemancl verstoute zich dadigheid werden aanbevolen, of daaraan deelnamen. Naar
"hun iets te geven." 1 de meening van sommigen, werd die lijst bij feestelijke ge-
Gelijk verbod troflater de zoogenaamde Trttwni (Truands), legenheden opzettelijk in de kerken voorgelezen, ten einde
zwervende vreemdelingen, die onder een' gewaanden naam, de gemeente daaruit zou kunnen opmaken, wie onder de
of voorwendsel, liefdegaven afvorderden; terwijl zelfs eene armen (dat is onder de heiligen, sancti) behoorde 1. Aan de
wet uit de XIV eeuw 2 bevel geeft, om in het uitdee- naar elders vertrekkenden werden ,"ten bewijze van hunne
len van alnlOezen, niet alleen op de hoeveelheid, maar christelijke gezindheid epistolae pacijicae of commnnicatoriae,
op de hoedanigheid der hulpbehoevenden te letten, opdat eigenlijk gezegde kerkelijke attestatiën, verleend 2.
altijd de meest gebreklijdenden en geenszins de Trntanii en B~j verdere uitbreiding van het Christendom werd het wel
Ba1'aterii (dat zijn bedriegers, ook wel gezonde bedelaars) onmogelijk, die lijst in al zijn omvang, overal, b~i te hou-
tot het ontvangen van aalmoezen worden toegelaten. den. De zoogenaamde heiligen vermenigvuldigden te veel.
In gansch IJ sland duldde men (naar gezegd wordt) de De getuigschriften raakten of in onbruik, of tot den geestelij-
bedelarij niet. Zij was in de middeleeuwen aldaar nagè- ken stand beperkt, gaven alleen getuigenis van tot dien laatst-
noeg onbekend. 3 genoemden stand te hehooreÎl, en werden toen meer alge-
Eene wet van den Franschen koning Jean (zoon van Fi-
meenbij/çlekerkelijke schrijvers bekend onder clennaam van
lips de Valois) in 1350 ging verder. Zij veroordeelde de epistolae f01'matae 3.
vagebonden en bedelaars tot geese1Ïl1g en tot de, schandpaal; In vervolg van tijd herleefde toch de gewoonte, om de na-
bij recidive ten derdenmaal werden' zij met een brandijzer men van degenen, die kerkelijke of kloosterbedeelingen
op het voorhoofd geteekend en het land uitgebannen. 4 ontvingen, op eene lijst te brengen, mat1'icttla geheeten. De
'Wijl men echter uit den mond van kerkelijken den lof bewaarders dier lijst ontvingen den naam van matricularii;
der armoede, gelijk wij zagen, vrij onbepaald hoorde ver- vancIaar nog het Fransche woord ma1'gnille1's 4. :Men wane
kondigen, zoo valt het ligt te begrijpen, dat de uitvoering echter niet, dat zij alle, welke als mat1'icnla1'es, of ingeschre-
der wetten ter beteugeling der bedelarij nimmer zeer ernstig venen op de matricula, bij de geschiedschrijvers voorkomen,
plaats greep. Dergelijke verordeningen waren v~$lal bloot altijd tot de beboeftigen behooren. Neen, spoedig reeds blijkt
comminatoir. Van zeer onbeschaamde bedelarij (in de XIIlde het, dat onder dien titel al de regthebbenden op kerkelijke
eeuw) getuigt onder anderen het gebeurde met den beruch- inkomsten of tienden, en dus zelfs booge kerkelijke ambte-
ten Italiaanschen vorst Eccelinus da Romano, die eens, in naars werden gestelel. Zij allen voerden toch den naam van
eene vlaag van bij hem zeer ongewone menschlievendheicl, pauperes Christi: De kerk zelf heette eleëmosyna. Aan die
al de bedelaars uit de omstreken van Milaan liet bijeenko- matriculawerden bezittingen verbonden, waarop nu en dan
men, en met nieuwe kleedingstukken voorzien. Toen men door vorsten of andere magthebbenden giften, ook voor niet-
uit zorg voor zindelijkheid hunne oude lompen wilde ver- behoeftigen, werden toegewezen ö.
branden, zochten zij dit, doch te vergeefs, te beletten. En Al bleef men bloote uitdeeling of beheer bedoelen, zoo
zie! uit de overgeblevene asch, verzamelde men zoo veel werd het onvermijdelijk noodig daartoe meerdere kerkelijke
goud en zilver, dat Eccelinus meer dan de kosten aan nieu-
we kleederen besteed terugerlangde ö. 1 Dns Dodwellin zijne Diss. over den oorsprong der "Diptychen" in Diss.
Intusschen, om wanorde voor te komen en ongelegenhe- v. Cyprianicà, p. m. 24. Het eerste vindt men van zoodanigelijst gewag
den aan de gevers te besparen, werd men al vroeg gewoon gemaakt 1 Tim. V: 9.
o Vermeld bij Baronills,"Anna1.Ece. ad an. 142, N°. 7.
3 Hun vorm en inhoudwordendoor den priester Mareulfllsuit de 7de eeuw

, Capitul. van Muart 806 te Nijmegen (bij Pcrtz, "Leg." T. 1, p. 144). opgegeveninter farmilIas bij Baluzii, "Capitu1." T. 2, p. 586.
4 Du Cange in voce.
2 Bij Du Cange 1. I. T. VI, p. 690 in v. "Trutanii.
3 Wachsmllth; "Culttirgesch.(das Mittelalter),2 Th, p. 305. S Matthaei, "Analecta", '1'. 1, p. 236. VergelijkPertz, "Mollum.Hist. Germ."

4 Moreau-Christophe,1. 1. T. 2, p. 437. T. IV, p. 389, 392.

5 V. Raumer, "Gesch. der Hohenstaufen"(1825, 4to AllSg.),Th. VI, 4G4.
47H GEVEN EN WÉLDOEN. GEVEN EN WÉLDOEN. 477

ambten te verordenen. Aanzienlijk is het aantal van deze. Met de huizen. Met het geven ziet men het wéldoen gepaard'
Alom, in ons vaderland vooral, ziet men de zieken- en zoo-
optelling hunner namen, zoo als zij in de verordeningen der
middeleeuwen bekend staan, mag ik mijne lezers niet ver- genaamde leprozenhuizen, hospitalen en andere gestichten
moeijen 1. Ik moet alleen daarbij opmerken, dat de verme- oprijzen. Uit den heiligen krijg kwamen zoo vele vermink-
nigvuldiging dier ambten niet altijd tot beter beheer strekte, ten en ellendigen terug! Hun toestand wekte algemeene
maar soms verlangd werd, wijl. de nieuwe oprigting van belangstelling op, de bron van soms zeel' wijs uitgedachte
kerkelijke ambten tot nieuwe gelegenheid tot gunstbewijs hulp. Hare eigenlijke beschrijving zou mij buiten de mij
voor de Magten der eeuw noodig was. Zoo klaagt in 1289 voorgestelde grenzen voeren. Te minder voel ~k mij daar-
de geestelijkheid van Portugal, dat de Koning de verplig- toe geroepen na. de voortreffelijke verhandeling, waarin
ting oplegt, om niet alleen bij elk klooster en bij eIken de hoogleeraar de Bosch Kemper onlangs reeds deze taak
prelaat een in de armverzorging van die tijden bekendep volbragt I.
ambtenaar, namelijk een portier (portarius pauperum), maar Ten slotte vergenoeg ik mij, met slechts nog de h~'ee vol-
nog daarenboven een portarius major te bezoldigen 2. gende aanmerkingen:
Geenszins valt het niettemin te ontkennen, dat sommige 1. Zöödra men uit het hierboven medegedeelde kennis
dier ambten, nu en dan, van eene wijze zorg voor de armen bekomt van de onbestemde, onmenschkundige, ja dikwerf
zelve getuigen. Enkele kloosters stelden eleemosY1farii aan ongerijmde begrippen, in den loop der middeleeuwen, niet
(aalmoezeniers) , wier hoofd bezigpeid niet alleen tot beveili- bloot theoretisch, maar praktikaal in zwang, nopens de waardij
ging van de kerkelijke inkonist~~j o<?k tot een ver- der armoede en het doel van het geven, dan heeft het pau-
standig en zachtmoedig beheer over de uitdeeling, althans perisme dier tijden niets, dat bevreemdt. Zoo veel zorgeloos-
in het klooster van St. Victor te Parijs, moest strekken 3. heid in het uitreiken van giften moest wel tot krachteloos-
Eene enkele maal zien wij de matricularii (de armen) geroe- heid en ontienuwing der maatschappij leiden. Met schrik
pen, om onder hen zelven eenen opzigter te kiezen (primi- lezen wij de verwoestingen, aangerigt door volksrampen van
cerius geheeten), die gedrag en levenswijze zijner mede-be- allerlei aard, door pestziekten , hongersnood en andere ont-
deelden had gade te slaan. Dan de Primicerius werd ook zettende geesels in de middeleeuwen; maar wat was van de
spoedig een eerambt '. Europesch~ menschheid geworden, zonder dergel\jke geweld-
""Ijsselijk werd van de matricularii nu en dan handen- dadige stuiting eener telkens toenemende ledigloopende be-
arbeid verlangd. In enkele gestichten moesten zij zorg volking? - of liever, vinden die rampen niet gedeeltelijk
dragen voor het klokluiden , voor het schoonhouden der l1are bron in de aangegevene oorzaak?
2. Pauperisme, zegt men, is eene vrucht onzer heden-
kerkgebouwen, en voor andere min aanzienlijke diensten,
vooral wanneer zij hun intrek namen in de paupertas, de do- daagsche overbeschaving. Is zij niet veel meer in menig oord
mus matriculae, het armenhuis, of behoorden onder de nu- van Europa eene erfenis uit de ruwere tijden, toen de armoede
triti, de klooster-opvoedelingen, ter verzorging aan de matri- heiligheid en onvoorwaardelijk weggeven een Christenpligt
cularii l1utricarii opgedragen 5. scheen? Wenschen wij die tijden met hunne dwaalbegrip-
Na het einde der kruistogten vermenigvuldigden zich deze pen niet terug; maar de verlichte ,echt-apostolische geest,-
dien wij in enkele trekken poogden te herinneren, zij en
worde meer en meer de steun onzer tegenwoordige volksmaat-
I Die verordeningen geven op: Rogatarius, Erogatarius, Distdbutores, Pro-
visores, Procurat01'es pauperum, Xenodochiarius, Caritader-ius, Magister cari· schappijen!
tatum, Eleemosynarius, Subeleellwsynariu8, Distributar-ius, Vice·dominus (ap. G. H. J\I. DELPRAT.
Adam Brem. c. 182) etc.
• Raynaldus, "AI111. Ecel." ad a. 1289, N°. 29. "Geschiedkundig onderzoek naar de armoede in ons vaderland, hare 001'-
3 Hunne eigenschappen beschreven !Jij Dn Cange in v. eleemosynarius. ken, en de middelen, die tot hare vermindering zouden kunnen medewer-
, Du Cange in v. Prindcerius. 'n" (Haarlem, 40• 1851).
3 Zie de bewijzen bij al deze woorden in het bl'eede aangevoerd in het meer-
malen aangehaald onschat!Jaar woordenboek van Du Cange.
1853. r. 32