WSTĘP

..śyjemy w świecie symboli, a

świat symboli Ŝyje w nas."
Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczającego pierwotnie niewielki,

rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna, jak np. pierścień
czy tabliczka. Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączył
jakiś interes, wiązała umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki
przymierza, przyjaźni, gościnności czy pomocy. Gdy przybywał z odległych stron ktoś
nieznajomy, syn, przyjaciel, wspólnik czy rządca drugiej osoby, przywoŜąc z sobą
połówkę pierścienia czy tabliczki, wystarczyło przypasować do siebie (gr. symballein)
krawędzie obu części, aby mieć pewność, Ŝe przybysz jest godny zaufania.
Wyrazu ,,symbol" uŜywano w róŜnych znaczeniach. I dziś nie przestał być terminem
wieloznacznym. Całkiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli się zazwyczaj na:
1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe,
matematyczne itd.) oraz
2) przedmioty, pojęcia, wyobraŜenia, przeŜycia związane jakimś wewnętrznym
stosunkiem (współbrzmiące, kojarzące się, mające ,,wspólny rytm") z innym
przedmiotem, pojęciem itd.
Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania.
Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych
pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoływały w umysłach, uczuciach i wyobraźni
naszych przodków inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie
są rzeczywiste związki między tymi rzeczami i pojęciami, ale to, w co wierzono i jak
kojarzono.
Związki te mogą być do dziś Ŝywe i oczywiste w naszej kulturze:
lew symbolizuje królewskość i odwagę; lis — chytrość; dom — schronienie,
bezpieczeństwo; chleb i sól — gościnność. Ale mogą teŜ być dla nas trudne do
zrozumienia, a nawet zgoła niepojęte, gdyŜ gromadzone przed wiekami przez dawne,
często nie istniejące juŜ kultury.
 RównieŜ definiowanie tego zjawiska było zawsze kłopotliwe, utrudniał je bowiem
nieodłączny od symbolu element tajemniczości. TakŜe rozszerzanie się czy zawęŜanie
zakresu związków symbolicznych nie da się przewidzieć. Wydają się one „naturalne"
dopiero po fakcie. „Analizować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę, aby odnaleźć
cebulę" (Pierre Emmanuel).
JuŜ w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawierał tak
charakterystyczną dla siebie do dziś dwoistość, zasadę dzielenia i łączenia, rozstawania
się i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie się
jeszcze wzbogaciły: wszystko, co symboliczne ma skłonność do wielowartościowości,
do stałości i zmienności, do wyraŜania dobra i zła, Ŝycia i śmierci, rozkwitu i
więdnięcia, wznoszenia się i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne,
zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest niedookreśloność, mglistość; jest często
płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz dostępny tylko wtajemniczonym.
Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, językoznawstwo, plastyka, medycyna,
psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesują się Ŝywo
działaniem, wpływami i wykładnią symboli. Czynią to takŜe we własnym, dobrze
zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stały się
równieŜ przedmiotem zainteresowania osób nie trudniących się zawodowo Ŝadną z tych
dziedzin. Spowodowało to pojawienie się w ciągu ostatnich lat licznych dzieł
popularnych z tego zakresu — w Europie i Ameryce.

* * *

Słownik niniejszy nie zamierza być przewodnikiem po labiryncie naukowych i

pseudonaukowych, zwalczających się teorii symboli. SłuŜyć ma tylko jako praktyczna
pomoc dla niespecjalisty szukającego rozeznania w głównych kierunkach symboliki
jakiegoś przedmiotu czy pojęcia. Nie wprowadza teŜ ścisłych podziałów między
(nieostrymi zresztą) pojęciami symbolu, metafory i alegorii, które to rozróŜnienia
niezbyt by obeszły uŜytkownika, choć mogą być istotne dla specjalisty.
Symbole nie pozwoliły się dotychczas w sposób przekonywający usystematyzować i
sklasyfikować, nie dały się uporządkować ani chronologicznie, ani pod względem
waŜności. Stąd konieczność zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej
literackich metod prezentacji niŜ te, jakich normalnie uŜywają leksykony i
encyklopedie.
Spośród wielu moŜliwych układów Słownika wybrano taki, jaki wydawał się
najwłaściwszy dla pierwszej tego rodzaju próby w literaturze
polskiej: zakres dość szczupły (około trzystu haseł), ale wybór dający pierwszeństwo
hasłom przynoszącym bogaty plon odniesień. Aby uniknąć symboliki wielopiętrowej i
tautologii pominięto większość haseł, które same juŜ funkcjonują głównie jako
symbole. Ograniczono teŜ znacznie materiały spoza kręgu kultury bliskowschodniej,
śródziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolikę przejętą
z tradycji folkloru, z baśni i mitu przez literaturę.

Władysław Kopaliński
 SKRÓTY
a. albo indoeurop. indoeuropejski
amer. amerykański irań. irański
ang. angielski irl. irlandzki
Ap. Apostoł, Apostolskie
iron. ironicznie
Apok. Apokalipsa (Objawienie
św.Jana) isl. islandzki
arab. arabski jap. japoński
aram. aramejski jw. jak wyŜej
archit. architektura kat. katolicki
b. bardzo Kor. (List do) Koryntian
babil. babiloński kość. kościelny, kościół
bryt. brytyjski Ks. Księga (Biblii)
celt. celtycki Lev. Leviticus
chin. chiński lit. literacki
chrześc(ij). chrześcijański litew. litewski
cyt. cytowane(y) l.mn. liczba mnoga
cz. część l.pój. liczba pojedyncza
czes. czeski lud. ludowy
dawn. dawniej, dawny łac. łaciński, łacina
Deut. Deuteronomium • Luk. Łukasz
dł. długość M. Morze
dosł. dosłownie Mat. Mateusz
dpn. dopełniacz mat. matematyczny
egip. egipski med. medycyna
europ, europejski m.in. między innymi
Ew. Ewangelia mit. mitologia
Ex. Exodus Mł. Młodszy
fenie, fenicki muz. muzyczny
fiz. fizyczny muzułm. muzułmański
flam. flamandzki n. nowo-, nowy
fr. francuski n.e. naszej ery
Gen. Genesis nm. niemiecki
germ. germański norw. norweski
gł. głównie, główny np. na przykład
gr. grecki Num. Numeri
hebr. hebrajski O. Ocean
hist. historyczny ok. około
hiszp. hiszpański pers. perski
hol. holcniicrski pierw. pierwotnie
i in. i iniK piast, plastyka
ind. indyjski płd. południowy
indiań. indiański płn. północny
p.n.e. przed naszą erą
pocz. początek szer. szeroki
poet. poetycki śrdw. średniowieczny, średniowiecze
poi. polski św, święty
polit. polityczny tj. to jest
pop. popularnie, popularny H. tłumaczenie
por. porównaj tur. turecki
port. portugalski tzn. to znaczy
pot. potocznie ur. urodzony
późn. późno-, późny w. wiek, wiersz
prawdop. prawdopodobnie wewn. wewnętrzny
przen. w przenośni węg. węgierski
przest. przestarzały wg według
przysł. przysłowie wł. włoski
publ. publiczny właśc. właściwie
relig. religijny woj. wojenny
roś. rosyjski wsch. wschodni
rozdz. rozdział zach. zachodni
rz. rzymski zał. załoŜony
rz.-kat. rzymskokatolicki zazw. zazwyczaj
sanskr. sanskryt zdrobn. zdrobniały
skand, skandynawski zewn. zewnętrzny
skr. skrót zm. zmarły
Słowian, słowiański zob. zobacz
społ. społeczny zwt. zwłaszcza
st. (St.) staro-, stary. (Starszy) Ŝart. Ŝartobliwy, Ŝartobliwie
staroŜ. staroŜytny Ŝyd. Ŝydowski
ALOES
Aloes symbolizuje gorycz, troskę, nieszczę-
ście, zmartwienie, rozczarowanie w przyjaźni;
pogardę; przesąd; cięŜkie doświadczenie;
pokutę, umartwienie, wstrzemięźliwość;
perfumę, zapach; miłość, płodność; balsa-
mowanie; dom pielgrzyma.
Aloe, alona — sok z liści aloesu, b. gorzki,
silnie przeczyszczający, odstraszający owady,
zawierający aloiny i Ŝywice alonowe; przej-
rzysty barwnik stosowany w malarstwie mi-
niaturowym.
,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe z
rodziny liliowatych, o grubych mięsistych
liściach z kolczastymi brzegami i barwnych
kwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewo
Aguitaria agillocha przypominające tuję;
w Biblii nie występuje sam, ale wraz z innymi
sokami, Ŝywicami, balsamami, głównie z
mirrą.
Aloes — gorycz. „Plus aloes quam mellis
habet" łac. 'ma (ona) więcej aloesu (w sobie)
niŜ miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), więcej
goryczy niŜ słodyczy charakteru.
Aloes — zapach, perfuma. Mówi kobieta
lekkich obyczajów: „Pokropiłam pościel swą
mirrą i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypo-
wieści 7,17). „Wszystkie twoje szaty (królu)
pachną mirrą, aloesem i strączyńcem" (Psalm
44 9). Oblubienica to: „nard i szafran, trzcina i
cynamon, z (...) mirrą i aloesem, ze wszystkimi
wybornymi balsamami" (Pieśń nad pieśniami
4,14).
Aloes — płodność. „JakŜe piękne są (...)
twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, które
zasadził Pan (...) Potomstwo jego wzbierze w
wody wielkie" (Num. 24,5—7).
Aloes — balsamowanie. Aloesem i mirrą
utartymi na proszek wypełniano całun i
obwiązywano z wierzchu. „Przybył teŜ i
Nikodem (...) niosąc mieszaninę mirry i aloesu
około stu funtów. Wzięli więc ciało Jezusa i
obwiązywali je z wonnościami w
prześcieradła" (Ew. wg Jana 19,39—40). „Tak
Egipcjanin w liście z aloesu obwija zwiędłe
umarłego serce, na liściu pisze
zmartwychwstania słowa; chociaŜ w tym liściu
serce nie oŜyje, lecz od zepsucia wiecznie się
zachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro
4,126—131 Słowackiego). „Niech przyjaciele
moi w nocy się zgromadzą i biedne serce moje
spalą w aloesie" (Testament mój 17—18
Słowackiego).
Gałązka aloesu — dom hadŜiego. Mu-
zułmanin, który odbył przepisową piel-
grzymkę do Mekki, zawiesza nad drzwiami
swego domu gałązkę aloesu.
ARKA
Arka symbolizuje ochronę, mieszkanie,
schron(ienie), twierdzę, azyl, przetrwanie;
Synagogę, Kościół, Matkę Boską, zbawienie,
„święte świętych"; pielgrzymkę, wygnanie,
cierpienie; burzę, potop; nadzieję, odrodzenie;
przymierze, świętą świadomość; duszę, myśl,
umysł; nasienie; zasadę Ŝeńską, macicę, tajne
miejsce; serce; puchar.
Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka
MojŜesza, skrzynia Boga izraelskiego,
skrzynia moŜności, skrzynia Pańska, skrzynia
Przymierza BoŜego, skrzynia świadectwa,
skrzynia święta — ozdobna, złocona skrzynia
drewniana czczona przez śydów jako
przybytek Boga, najwaŜniejszy z przedmio-
tów kultu, które Jahwe nakazał sporządzić {Ex.
25—28), będący „wizerunkiem rzeczy
niebieskich" (List do śydów 9.23), dany
Izraelitom jako symbol przymierza z Bogiem
oraz znak pomocnej i przywódczej obecności
Pana. Nie był to jednak, w przeciwieństwie do
egipskich przedmiotów kultu, które lud Izraela
obserwował przez trzysta lat niewoli, wizerunek
bóstwa, ale tylko „podnóŜek" tronu Pańskiego
(Psalm 98 5). Na arce klęczały, twarzami do
siebie, dwa złote posągi modlących się
cherubinów z rozpostartymi skrzydłami;
zawierała tablice praw, laskę Aarona i złote
naczynie z manną. śydzi w okresie
koczowniczym wędrowali z arką i zabierali ją
na pola bitewne, aŜ na koniec znalazła
schronienie w pierwszej świątyni
jerozolimskiej.
Święta arka (hebr. aron ha-kodesz) — arka
Prawa, w synagogach i bóŜnicach Ŝyd. ozdobna
szafa wykonana na wzór Arki Przymierza,
zawierająca święte zwoje Tory słuŜące do
publicznego kultu.
Arka Noego — korab zbudowany przez
Noego na rozkaz Boga, który postanowił
spuścić potop na ziemię, „aby wytracić
wszelkie ciało, w którym jest duch Ŝywota"
(Gen. 6,17), oszczędzając tylko Noego z ro-
dziną (razem osiem osób) i po parze zwierząt.
Jest to takŜe Arka Przymierza, symbol potopu
zakończonego pierwszym biblijnym
przymierzem — Boga z Noem, jego rodziną i
potomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty Ŝycia
zawartej w nasieniu umieszczonym w macicy,
Ŝeński symbol schronienia dla zaląŜka Ŝycia;
schronienie, azyl, sanktuarium; wiąŜe się ściśle
z barkami a. koszami, w których słoneczne
niemowlęta, puszczane na wodę, aby umarły z
głodu, ratowane były przez bogów lub obcych
ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez
Rybę-Wisznu, król Sargon I, MojŜesz, Per-
seusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus i
Pelias, półmityczny poeta walijski Taliesin z
VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobraŜane jako
jajo świata — łuk łodzi-arki na dolnym oceanie
i łuk tęczy na górnym niebie.
Arka przymierza między dawnymi a no-
wymi laty — wieść gminna, pieśń gminna,
pieśń ludowa (Konrad Wattenrod, Pieśń
Wajdeloty 177—186 Mickiewicza).
Arka ludu — Polska. „O, święta ziemio
polska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525
Słowackiego).
„Arka, w której mieszczą się zdobycze
kilkunastu, jeŜeli nie kilkudziesięciu wieków
cywilizacji" — ParyŜ (Lalka 2,1 Bolesława
Prusa).
Arka w powodzi — ,,chałupa rozświecona.
grająca muzyka w noc ciemną, (...) jako arka,
na kształt czarów łodzi" (Wesele 1,18, 529—
532 S. Wyspiańskiego), słowa Racheli.
Arka polskiego słowa — Słownik Lindego
(Słowa cienkie i grube T. Boya-Zeleń-skiego).
W wolnomularstwie: arka i kotwica —
uzasadniona nadzieja; przykładny Ŝywot.
BARWA (Kolor, Maść)
RóŜne barwy miały i mają w rozmaitych
kulturach odmienne, niekiedy przeciwne
znaczenia symboliczne, poczynając od barw
fresków na ścianach jaskiń paleolitycznych, od
kolorowych pigmentów wcieranych w skórę
ciała przez prymitywne plemiona aŜ do barw
heraldycznych i ubiorów sakralnych oraz do
kolorów znaków drogowych. Np. kolor biały
moŜe oznaczać radość i wesołość lub śmierć i
smutek. Czerwień moŜe być barwą kapłańską,
liturgiczną, reprezentującą Ŝycie i śmierć. W
chrześcijaństwie symbolika barw wiąŜe się z
Rokiem Kościelnym, w buddyzmie z obrazem
świata, u przed-kolumbijskich Majów ze
stronami świata:
wschód — czerwień, zachód — czerń, północ
— biel, południe — Ŝółcień. RównieŜ
symbolika metali i drogich kamieni wiąŜe się z
ich barwą. Barwy symbolizować mogą
nadzieję, otuchę, optymizm, entuzjazm, obja-
wienie; bladość i rumieniec; upór i poddanie
się; prawdę i fałsz; honor, godność, emblemat,
godło; bezstronność, zmienność, niepewność.
Barwy proste, których rozróŜnia się tra-
dycyjnie siedem, a niekiedy sześć lub pięć,
symbolizują prostotę, uczucia podstawowe,
wraŜliwość dziecka. Przeciętny człowiek
współczesny operuje schematem kolorów
opartym na barwach tęczy (zob.), jednak dla
malarzy i chemików barwy proste to:
Ŝółta, czerwona i niebieska, a dla fizyków:
czerwona, zielona i fioletowobłękitna. Zob. teŜ:
Biały, Błękit, Brązowy, Czarny, Czerwień,
Fiolet, Niebieski, Szary, Tęcza, Zieleń, Złoto,
śółcień.
Mieszanina barw, róŜnobarwność, oznaczać
moŜe wyŜszy stopień kultury, kom
plikację, złoŜoność albo pstrą błazeńskość,
cyrkowość, jarmąrczność, widowisko comme-
dia delfarte, Pierrota itd.
Symbolika barw w staroŜ. sztuce egipskiej:
czarna — nieśmiertelność duszy i przetrwanie
ciała; zielona — zdrowie, młodość, roślinność;
błękit — powietrze; Ŝółta — złoto, ciało
bogów; biała — pomyślność, wesele;
czerwona — gwałtowność, zło, zły omen.
W staroŜ. Babilonii siedem barw stało się,
prawdop. po raz pierwszy, emblematami
siedmiu „planet" (ciał niebieskich oznaczo-
nych imionami bogów; ciała te poruszają się
na tle gwiazd stałych): Szamasz (Słońce) —
złota (Ŝółta), Sin (KsięŜyc) — srebrna (biała),
Nebo (Merkury) — błękitna (zielona), Isztar
(Wenus) — Ŝółta (turkusowa, modra), Nergal
(Mars) — czerwona, Marduk (Jowisz) —
pomarańczowa (purpurową, modra), Ninip
(Saturn) — czarna. KaŜde piętro świątyń
babilońskich (zikkuratów) reprezentowało inną
„planetę" i kryte było odpowiednim dla niej
kolorem.
Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i
przykrycia świętego przybytku i szaty
kapłańskie uŜywano złota, białego bisioru,
błękitu, purpury, karmązynu i skór farbo-
wanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8;
36,19; 39,1—5). Według Józefa Flawiusza
barwy te reprezentowały: biały bisior —
ziemię (na której uprawiano len), purpura —
morze (z gruczołów morskich mięczaków--
brzuchonogów otrzymywano słynną purpurę
tyryjską), błękit — powietrze, karma-zyn —
ogień. Barwy dwunastu plemion izraelskich:
Aszer, Zebulon — purpura, Beniamin, Dań,
Efraim — zieleń. Gad — biel, Issachar, Naftali
— błękit. Juda — szkarłat, Manas-se — barwa
cielista, Reuben — czerwień, Symeon —
Ŝółcień.
W staroŜ. Grecji i Rzymie trzy barwy miały
szczególnie waŜne znaczenie sakralne — biała,
czarna i czerwona (wraz z purpurą, szkarłatem,
a nawet fioletem). Biały był kolorem
świątecznym, radosnym, związanym z dobrą
wróŜbą, z ofiarami (białej barwy) składanymi
bogom olimpijskim; był to kolor odzieŜy na
radosne okazje; maść koni uŜywanych w
czasie wielkich świąt i obchodów albo
zaprzęganych do rydwanu rzymskiego trium-
fatora. Czarna barwa, przeciwnie, wiązała się z
bogami chtonicznymi i Ŝałobą, ze zmarłymi
(strój erynii), choć np. w Argos barwą Ŝałoby
była biel. Czerwień kojarzy
ła się z krwią, śmiercią, światem pozagro-
bowym, ale teŜ, jako Ŝe krew jest źródłem
Ŝycia, ze zdrowiem (rumieńcem na twarzy), z
płodnością, z opieką, kanikułą. W teatrze gr.
purpurą przetykana złotem oznaczała króla,
czerwień — bohatera, czerń lub brąz —
ubóstwo; w teatrze rzymskim matowa,
„przełamana" czerwień — ubóstwo, szkarłat —
wojsko, Ŝółcień — prostytucję, barwy pstre —
rajfurów i stręczycielki, biała — starość lub
młodość.
Wczesne chrześcijaństwo dodało do tego
systemu symboli nowe wykładnie: biel —
czystość, dziewiczość, anielskość; purpura —
męczeństwo (krew i ogień); karmazyn — mi-
łość; błękit — sklepienie niebieskie. Maści koni
czterech jeźdźców Apokalipsy (Apok. 6,1—8),
biała, czerwona, wrona i płowa, reprezentują
nieszczęścia wojny: Zabór, Mord, Głód i
Śmierć. Późniejsze chrześcijaństwo łączyło
równieŜ kolor biały z Ojcem, błękit z Synem, a
czerwień z Duchem Sw.; zieleń wyraŜała
nadzieję, biel — wiarę i czystość, czerń —
skruchę i pokutę, czerwień — miłość i
miłosierdzie.
Kanon barw Kościoła katolickiego zarysował
dopiero traktat De sacra altaris mysterio 1,65 (l
198) Lotaria hrabiego Segni, późniejszego
Innocentego III; kanon ten, który zresztą ulegał
przemianom, oparty na śrdw. symbolice
mistycznej, wiązał wraŜenia wywołane przez
barwy z treścią i nastrojem świąt i Roku
Kościelnego. Są to kolory: biały, czerwony,
zielony i czarny, a później doszedł jeszcze
fiolet; biały reprezentował czystość, czerwony
— krew i płomienie, czarny — Ŝałobę, post,
pokutę, mszę za zmarłych, fioletu uŜywano
jako złagodzenia czerni, zieleń — kolor
kompromisowy. Późniejsze średniowiecze
uŜywało teŜ innych barw: niebieskiej (w pewne
święta Najświętszej Marii Panny) i róŜowej
(jako złagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono
na złote ornaty zamiast białych, czerwonych i
zielonych. W XX w. porzucono symbolikę
śrdw. i dopuszczono do większej swobody.
Barwy w sztuce europejskiej (A — barwy
czyste, pomyślne, B — nieczyste, niepomyśl-
ne): czarna — A nieugięte postanowienie, B
śmierć, rozpacz, zło, noc, grzech; niebieska —
A stałość, bóstwo, niebo, prawda,
sprawiedliwość, B zniechęcenie, zwątpienie;
zielona — A Ŝycie, powodzenie, roślinność,
płodność, nieśmiertelność, nadzieja, B za-
zdrość, zawiść; pomarańczowa (a. złota) — A
małŜeństwo, gościnność, Ŝyczliwość, ogień,
Duch Sw., wiedza doczesna, B diabeł, zło,
niechęć; purpurowa — A królewskość, lojal-
ność, miłość prawdy, męczeństwo, B Ŝałoba,
Ŝal; czerwona — A patriotyzm, odwaga, krew,
miłość, B wojna, pasja; srebrna (biała) — A
dzień, czystość, niewinność, doskonałość, B
noc, księŜyc, białość, duch, obłuda; Ŝółta
(złota) — A słońce, bóstwo, najwyŜsze
wartości, wiedza; brązowa — B zima, pokuta,
bezpłodność, wyrzeczenie się; szary — B
zima, śmierć, pokuta, rezygnacja, bezpłodność,
rozpacz.
Zimne i ciepłe barwy w plastyce. Zimne, o
najmniejszej długości fal: fioletowa, indy-go,
błękitna, niebieska, przez rozszerzenie —
czarna, to barwy bierne, pomagają w kon-
centracji, powściągają pasje, uspokajają, zwal-
niają tętno, działają nasennie i znieczulająco.
Ciepłe, o największej długości fal: czerwona,
pomarańczowa, Ŝółta, przez rozszerzenie —
biała, to barwy aktywne, podniecające,
poprawiające samopoczucie, przyśpieszają
tętno. Bywają jednak takŜe ciepłe błękity i
chłodne czerwienie. Zieleń jest kolorem
przejściowym, relaksującym. Nazwy są aluzją
do kolorów wody (zimne) i ognia (ciepłe),
Kolor — barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.)
rumieńce; dawn. wstąŜka, szarfa damy serca
noszona przez rycerza; mundur formacji
wojskowej; znak kaŜdego z czterech zespołów
kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn.
dzwonek, czerwień, wino, Ŝołądź. Tycja-
nowski kolor włosów — złotorudy, ulubiony
przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio
(1488—1576), kolor włosów kobiet na
obrazach Tycjana.
Synestezja: odczucie towarzyszące; subiek-
tywne odczucie wraŜenia (np. barwy) po-
chodzącego od innego zmysłu (np. słuchu) niŜ
ten, który otrzymał bodziec zewnętrzny. „A
czerń, E biel. I czerwień, U zieleń, O błękity"
(fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu.
początek wiersza Yoyelles 'Samogłoski'
Arthura Rimbauda, tłum. A. Wa-Ŝyka).
„Powinowactwo barwy i uczucia, światła i
duszy (...). Krzepiąca zieleni, siostro nadziei!
Zuchwała czerwieni, draŜniąca Ŝądze, gniew i
bunt wspaniały! śółci, bliźnia-czko zawiści i
chwały! I ty, błękicie, namiocie spokoju,
wyrazie marzeń i snu (...). O barwy smutku i
barwy wesela! Nie jestŜe kaŜda
barwa zadumana, rozumna tajną myślą, w
brzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronie
łodygi świeŜej i zwiędłej?" (Hymn do barw
136—152 L. Staffa). „Niebiańskich lśnień
roztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofiolety
ciepłe w przeźroczym szkleniu wklęć i
alkohole sine, przez które widać śmierć, i
płomień w ciemnym płynie, i promień w
czarcim winie, i cięŜka blaska rtęć" (W
Barwistanie 17—25 Juliana Tuwima).
Czarny i biały kolor, tj. brak barw i suma
wszystkich barw, symbol przeciwieństwa,
dualizmu bytu, złego i dobrego charakteru,
Ziemi i Słońca, czarnego kruka i białej
gołębicy Noego (Gen. 8, 7—8), związany z
liczbą dwa, z Bliźniętami, z walką między
czarnym i białym rycerzem, z kolejnym
następstwem zjawisk w przyrodzie, z
początkiem (podziemnym stadium kiełkowania
w ciemnościach, zimowym zejściem Kory do
Hadesu) i końcem (dojrzewaniem w blasku
dnia), z czasem i ponadczasowo-ścią
(wiecznością). Czarność jest emblematem
Nocy (wiąŜącej się z niebieskością morza), a
biel — Słońca, zwłaszcza wschodzącego
(wiąŜącego się z barwą Ŝółtą); w pozytywnym,
duchowym aspekcie wyraŜa ona intuicję i
transcendencję (dlatego święte rumaki
staroŜytnych kultów były zwykle białe); w
tradycyjnej kosmologii chińskiej czerń i biel to
współdziałające ze sobą przeciwieństwa jin i
jang: zasada Ŝeńska, negatywna, i męska,
pozytywna. Ubiór o tych dwóch barwach, para
zwierząt oparta o siebie grzbietami lub
zwrócona do siebie wzajem albo dwaj rycerze,
tancerze, dwa rumaki, czarny i biały, wyraŜają
przeciwstawienie dwóch sił: nocnej, ujemnej,
regre-sywnej z dzienną, dodatnią, rozwojową.
U średniowiecznych muzułmanów wschodnich
kolorem Ŝałoby był czarny, u zachodnich
(Maurów w Hiszpanii) — biały. „W czynieniu
sprawiedliwości potrzeba, iŜby białe białym
zwano, a czarne czarnym" (Dzieje w Koronie
Polskiej Łukasza Górnickie-go). Przysłowia:
Białe przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno,
ani biało — ani tak, ani owak. Czarne (czarno)
na białym — na piśmie, dowód oczywisty.
Widzieć, co czarne, a co białe — odróŜniać
fałsz od prawdy, zło od dobra. „Oni robią z
czarnego białe" (tac. „Nigrum in candida
vertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni
(wł. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwa
gwelfów
utworzone we Florencji po wygnaniu gibe-
linów w XIII w.
Biały i czerwony, zestawienie o charakterze
Ŝeńskim: w staroŜytności boginią Górnego
Egiptu była biała Nechebet o głowie sępa,
wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata straŜ-
niczka faraonów, a boginią Dolnego Egiptu —
czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo,
Buto), Królowa Bogów. W alchemii zderzenie
przeciwieństw, koniunkcja Słońca i KsięŜyca,
biała i czerwona róŜa, przedstawiające
związek wody i ognia; zob. RóŜa (czerwona i
biała). Orzeł dwugłowy, jako symbol
człowieka o dwóch głowach, przedstawiany
był zwykle w kolorach białym i czerwonym,
co miało być sublimacją przeciwieństwa bieli i
czerni; mistycznym wyobraŜeniem bieli i
czerwieni były: biała lilia i czerwona róŜa.
„Miły mój jest biały i rumiany" mówi
Oblubienica w Pieśni pochwalnej (Pieśń nad
pieśniami 5, 10). Barwy narodowe polskie
nawiązują do barw (tynk-tur) godła (biały
orzeł na czerwonym polu) wg zasad heraldyki.
W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831,
Sejm uchwalił ustawę o barwach narodowych
biało-czerwo-nych, które w 1919, po
odzyskaniu niepodległości, stały się
oficjalnymi barwami państwowymi Polski.
„»Miej czyste myśli!" biały kolor znaczy,
»Nieś krew za wolność!" — czerwony
tłumaczy" (Jeszcze pieśń 3—4 Antoniego
Góreckiego). Czerwoni i Biali — obozy
polityczne działające w Królestwie Polskim w
1861—63, przygotowujące powstanie
styczniowe: demokraci, zwolennicy
bezpośredniej akcji zbrojnej, i stronnictwo
zachowawcze.
Czerwony, biały i zielony wyobraŜają mi-
łość, Ŝycie i śmierć, np. kwiaty mające te trzy
barwy; w chrześcijaństwie: miłosierdzie, wiara
i nadzieja; w mistycznej procesji Czyśćca (29,
121—8) w Boskiej Komedii Dantego: „wiodły
skoczne tany trzy Młód-ki: jednej barwa
purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna
osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem;
trzeciej tak biała jak śnieŜna ponowa" (tł. E.
Porębowicza).
Czarny, biały i czerwony — wstępująca
sekwencja barw. W religiach ludów prymi-
tywnych biel oznacza często światłość, pokój i
Ŝycie (takŜe sok rośliany i spermę), czerń —
niebezpieczeństwo i nieszczęście, a czerwień
— krew i witalność; zasadą tej symboliki jest
zespolenie w dostępnym zmy
słom kształcie doświadczeń materialnego
świata przyrody z zewnętrznym moralnym i
wyobraŜeniowym doświadczeniem człowieka.
Mityczne ptaki w legendach: czerwone
reprezentują natchnienie, białe — miłość
seksualną, czarne — sprawy nadprzyrodzone.
Czarny (niewidzialny) KsięŜyc znaczył wróŜbę
śmierci, biały (na nowiu) — narodziny i
wzrastanie, czerwony (pełnia) — miłość i
walkę.
„Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !e
Noir, tytuł powieści Stendhala), tj. wojsko i
kler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rouge
et noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie et
guarante).
Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujące ze
sobą gangi uliczne w Bizancjum, których
burdy i skandale doszły do szczytu w VI w.
n.e.;
nazwy od barw woźniców rydwanów wy-
ścigowych.
Niebiescy i Szarzy — nazwa Ŝołnierzy Unii
i Konfederacji (od barw mundurów) podczas
wojny secesyjnej Stanów Zjednoczonych
(1861—65).
W alchemii trzy główne fazy Wielkiego
Dzieła symbolizującego rozwój duchowy to:
materia prima (kolor czarny) — stan
fermentacji, gnicia, okultacji (zasłonięcie
mniejszej gwiazdy podwójnej przez większą),
skrucha, samotność pustelni, skryte odro-
dzenie, zmartwienie; rtęć (kolor biały) —
oświecenie, niewinność, szczerość, wznoszenie
się, objawienie, łaska, zadowolenie; siarka
(czerwień) — krew, cierpienie, rany, na-
miętność, miłość, sublimacją, uniesienie pro-
wadzące do otrzymania kamienia filozoficz-
nego (złoto — chwała). Skala przeciwna
(schodząca): Ŝółtość (zaprzeczenie złota),
błękit (nieba), zieleń (przyrody), czarność
(upadek).
W symbolice wolnomularskiej barwa biała
oznacza mądrość, łaskę, zwycięstwo; czarna
— królestwo; niebieska — nieboskłon,
świątynię, koronę, piękno, fundament; czer-
wona — chwałę, inteligencję i surowość.
Barwy heraldyczne — tynktury uŜywane w
herbach, przeniesione (w okresie ich po-
wstawania w XII w.) z chorągwi. Były 4 tynk-
tury podstawowe: czerwona, błękitna, zielona i
czarna; dodatkowo Ŝółta i biała, reprezentujące
złoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy
równieŜ przez szrafowanie (zakreślanie pola
równoległymi albo krzyŜującymi się liniami).
 Barwy narodowe — barwy flagi państwo- pogromcy — ichneumonie, czyli manguście).
wej. Nazwa bazyliszka pochodzić ma według Pli-
Barwy — dawn. mundur, umundurowanie, niusza od białej plamki na łebku.
uniform. Przy barwie — w mundurach, w Według poglądów średniowiecznych nazwa
strojach dworskich. Barwa — liberia, ubiór dla pochodzić ma od złotej korony, jaką bazyliszek
słuŜby. zwykł nosić jako władca smoków i węŜów.
Farba Iow. i pot. — krew, posoka, jucha. Zabić go moŜna było za pomocą lustra, gdyŜ
Puścić farbę — wygadać się, zdradzić się z se- podobnie jak Meduza, sam się wtedy zabijał
kretem. wzrokiem; inny, ryzykowny sposób to
Malować coś ciemnymi, czarnymi, mocnymi zawieszenie szklanej kuli nad łbem potworka
farbami — przedstawiać ujemne, przykre, — wtedy ginie od własnego oddechu; inny —
niepomyślne strony człowieka, rzeczy, sprawy. dzwonienie szklanym dzwonkiem. W
średniowiecznym chrześcijaństwie był
BAZYLISZEK symbolem zła, diabła. Szatana, Antychrysta,
przy czym łasica reprezentowała Chrystusa, a
Bazyliszek symbolizuje zło, grzech, diabła,
szklana kula — Madonnę. Na wizerunkach
Antychrysta, karę boŜą, groźbę; człowieka
owych czasów Chrystus depce bazyliszka
złego, zawistnego, podstępnego, „złe oko",
(podobnie jak na innych — smoka, Ŝmiję lub
złośliwe spojrzenie, straŜnika skarbu; władzę
lwa) przedstawianego często z grzebieniem o
królewską uśmiercającą kaŜdego, kto nie
trzech szpicach albo potrójnym ogonem
oddaje jej czci; cztery pory roku; kobietę
(inwersja Trójcy Świętej); bazyliszek
rozwiązłą niszczącą męŜczyzn (fr. femme
poŜerający sam siebie od ogona (por. Smok,
fatale), ladacznicę.
WąŜ) reprezentował cykliczne nawroty pór
Zwierzę legendarne, wymienione w Biblii
roku. W średniowiecznej Historii Aleksandra
kilkakrotnie, ale w wielu przekładach wy-
Wielkiego (tł. polskie 1510), w rozdziale pt.
stępujące jako jadowity wąŜ lub Ŝmija. ,,Z
Jako Aleksander wszedł w padół ciemny, a tam
korzenia węŜowego wyjdzie bazyliszek, a
nalazi bazyliszka, król zabił gada za pomocą
płodem jego będzie smok latający" (Iza-jasz
lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk
14,29). „Bo oto ja puszczę na was węŜe
wyzwolonych bazyliszek był emblematem
bazyliszki, na które nie ma zaklęcia, i'pokąsają
Dialektyki.
was, mówi Pan" (Jeremiasz 8,17). „Po Ŝmiji i
Od początku XVII w. bazyliszek zaczął juŜ
bazyliszku chodzić będziesz i po-depczesz lwa
występować jako potworek wykluty z gnoju
i smoka" (Psalm 91 13). Zwierzęta te
albo z koguciego jaja wysiedzianego przez
wyobraŜają niebezpieczeństwa czyhające na
węŜa, a kształty jego łączyły tułów koguta lub
człowieka wierzącego. Bazyliszek występuje w
indyka z głową węŜa lub ropuchy i ogonem
podaniach hellenistycznych i rzymskich w
Ŝmii. Ginie jak dawniej, od zapachu łasicy lub
postaci małego węŜa (moŜe egipskiej kobry)
piania koguta.
zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus
Bazyliszek wyobraŜeniem kobiety-wampa.
'król', który zabijał wzrokiem lub oddechem
„Człowiek ujść moŜe stryczka i kulki, niejeden
ludzi i zwierzęta, oprócz łasicy, wydzielającej
przeŜył leków pigułki, lecz ginie kaŜdy, kto się
skuteczny przeciw niemu jad. Według
tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety"
Pliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek to
(Opera Ŝebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya).
wąŜ z Cyrenaj-ki, którego syk zmusza inne
W legendach polskich bazyliszki wykluły się w
węŜe do ucieczki. Oddech jego pali trawę,
XVI w. w piwnicach kilku domów:
niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdy
w Warszawie na Starym Mieście, w Wilnie i w
jeździec ugodzi go włócznią, jad bazyliszka
krakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabite
pobiegnie po włóczni i zabije jeźdźca wraz z
przez śmiałków za pomocą zwierciadła.
koniem. Bazyliszek ginie od oddechu łasicy i
Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u
od piania koguta, a posuwa się naprzód z
bazyliszka — zabójcze, przenikliwe, zło-
uniesionym do połowy ciałem
wieszcze. „i-sa to zadrŜał Asesor, puścił z rąk
(prawdopodobnie mowa tu o kobrze
kieliszek, utopił w Tadeuszu wzrok
królewskiej, zwanej teŜ okularnikiem lub
węŜem Kleopatry, i o jej
jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 724—5
Mickiewicza).
Krew bazyliszka zwana teŜ krwią Saturna
miała przynosić szczęście i była amuletem
przeciw czarom; recepty na nią nie dochowały
się w farmakopei.
W alchemii: ogień dokonujący transmu-tacji
metali.
W heraldyce: groźba.
Nazwę bazyliszka nadano nadrzewnej ja-
szczurce z rodziny legwanów, zwanej teŜ
kapturnikiem.
BERŁO (Sceptr)
Berto symbolizuje potęgę stwórczą. Mesjasza,
konsekrację; przysięgę; panowanie, władzę,
wysoki urząd, królewskość; chwałę, honor,
autorytet, ambicję; dowództwo wojskowe;
zwycięstwo; decyzję, postanowienie;
karanie, nagradzanie; tyranię, despotyzm;
światło; oś świata, Ŝycie, roślinność, urodzaj,
fallusa, płodność; magię; namowę; bogactwo;
prawo, prawość, sprawiedliwość, cnotę;
czystość, oczyszczenie; radość, spełnienie
Ŝyczeń; por. Fallus, Laska, Maczuga, Młot
(Thora), Piorun.
Berło (łac. ferula) — bogato zdobiona laska,
noszona w czasie niektórych ceremonii przez
władców jako godło ich władzy i panowania.
Grecy, Rzymianie i Ger-manowie uŜywali
krótkiego berła; królowie dynastii karolińskiej
wprowadzili berło długie, noszone wraz z
krótkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w.
były więc dwa rodzaje berła w uŜyciu przy
konsekracji monarchów europ. W XX w.
uŜywa się tylko jednego berła, z wyjątkiem
Anglii, gdzie nadal stosuje się dwa berła: jedno
zwieńczone krzyŜem, drugie gołębiem (krzyŜ
— potęga władzy doczesnej, gołąb — spra-
wiedliwość). Berło jest dziś takŜe oznaką
władzy rektorów uniwersytetów.
Berło — przedłuŜenie ręki, oznaka władzy i
potęgi, atrybut bóstw narodzin, wzrostu,
śmierci i zmartwychwstania, Hermesa
przynoszącego dary, wprowadzającego trzy
Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy,
królów, kapłanów, sędziów, wieszczów.
Berło — siły rozrodcze świata roślinnego,
płodność, oś świata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa,
Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry.
Berło magiczne bogiń egip. — radość.
Berło zwieńczone głową boga Seta —
płodność; nieubłagany gniew, niszczący wro-
gów Egiptu; berło faraonów.
Berło z trzema poprzeczkami — atrybut
egip. boga Ptaha; potęga; Ŝycie.
Berło zwieńczone dudkiem (w Egipcie) —
cnotliwa miłość.
Berło — Mesjasz. „(Jakub do synów:) Nie
będzie odjęte berło od Judy, ani laska
spomiędzy nóg jego, póki nie przyjdzie ten,
czyje jest berło i któremu narody będą
posłuszne" (Gen. 49.10). „(Proroctwo Balaa-
ma:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstanie
berło z Izraela i pobije ksiąŜęta Moabu" (Num.
24,18).
Berło — łaska królewska. „Wszyscy słudzy
króla i wszystkie krainy, które są pod jego
mocą, wiedzą, iŜ jeśli by kto, czy to
męŜczyzna, czy niewiasta, nie będąc wezwany,
wszedł do wewnętrznego przedsionka
królewskiego, ma być niezwłocznie zabity,
chyba Ŝeby król wyciągnął ku niemu swe złote
berło na znak łaski, i tak mógłby Ŝywym
zostać" (Ks. Estery 4, 11).
Berło — moc, panowanie, władza króla.
„(Pan rzekł:) Dam ci narody w dziedzictwo
(...). Będziesz nimi rządził laską Ŝelazną (tj.
berłem)" (Psalm 2 8—9). „Berło mocy twojej
ześle Pan z Syjonu: panuj wśród nieprzyjaciół
twoich!" (Psalm 109 2). „Jego (monarchy)
berło ukazuje moc doczesnej potęgi, jest
atrybutem grozy i majestatu, które niosą strach
i lęk przed królami" (Kupiec wenecki 4, l
Szekspira). Przysłowie: Miłość i berło nie chcą
kompanii (towarzystwa).
Berło — władanie światem, atrybut Wielkiej
Matki Bogów Gai.
Berło Boga — prawość, sprawiedliwość.
„Berłem prawości jest berło królestwa Two-
jego" (Psalm 44 7).
Berło — atrybut Melpomeny, Sprawiedli-
wości, Hartu ducha. Dobrego i Złego Rządu,
Filozofii, Europy jako jednej z czterech części
świata.
Berło zwieńczone kukułką — atrybut Hery
(Junony), zdradzanej Ŝony.
Berło — potęga czystości dziewiczej, atry-
but Hestii.
Berło — prawo, sprawiedliwość, przysięga.
Przysięgano na berło, zob. Fallus (organ
rozrodczy); atrybut Temidy, bogini spra-
wiedliwości.
Berło zwieńczone orłem — atrybut Zeusa
(np. na posągu dłuta Fidiasza w Olim-
pii); władza konsula rzymskiego; triumf nami?" (Barbara Radziwiłłówna 3,8 Alojzego
zwycięskiego wodza. Felińskiego).
Berło i pierścień — władza i sprawiedli- Ołowiane berło — Noc (Myśli nocne 1,18
wość. Edwarda Younga; 1745).
Berło trzcinowe — szyderstwo z rzekomego Ołowiane berto — Czas. Przysłowie: Czas
króla. śołnierze namiestnika „uplótłszy koronę swym berłem z ołowiu zarówno dotyka
cierniową, włoŜyli na głowę jego, a berło kmiotka z władcą potęŜnym, z męŜem nik-
trzcinowe dali w prawicę jego. A klękając czemnika.
przed nim, naigrawali się z niego, mówiąc: Berło — talizman przynoszący powtórną
Bądź pozdrowiony, królu Ŝydowski!" (Ew. wg młodość, zapewniający władzę.
Mat. 27,29). Strzaskać swoje berło — dawn. zrezygno-
Berła nauczycielskie — rózgi, pręty. „I niech wać z władzy, tronu.
odpoczną owe berła pedagogów, posępne W heraldyce: sprawiedliwość.
pręty" łac. „faeruleque tristes, scep-tra
BĘBEN
pedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10
Bęben symbolizuje ,,drzewo świata", „pier-
Marcjalisa).
wiastek" ziemię, świat; kult, ołtarz ofiarny,
Berło w lewej ręce — mądrość serca jako
rozpędzanie złych duchów; porozumienie,
siedliska rozsądku.
komunikację; podniecenie, ekstazę, radość,
Berło zwieńczone otwartą dłonią — prawo
wesołość; próŜność; kobietę; serce;
karania i nagradzania.
marsz; błyskawicę, grzmot; kult państwa;
Berło zwieńczone kwiatem lilii (fr. fleur de
ostrzeŜenie, sygnał do walki, wojnę, broń
lis) — światło, oczyszczenie; władza króla
psychologiczną; egzekucję, pogrzeb; licytację.
Francji; atrybut archaniołów Gabriela i
Bębnów uŜywano w wielu stronach świata
Michała.
juŜ w epoce neolitu (na Morawach wykopano
Berło i korona (u stóp Ludwika z Tuluzy,
bęben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000
1274—97, króla Neapolu) — zrzeczenie się
p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000
tronu (na korzyść brata, Roberta).
p.n.e.; spełniały one waŜne funkcje
Berło na martwych naturach — Vanitas (łac.
pozamuzyczne: społeczne, komunikacyjne,
'PróŜność'), obok korony, klejnotów, mieszka,
religijne. Przypisywano im potęŜne własności
monet, reprezentuje potęgę i bogactwa świata
magiczne i dlatego uwaŜano je za święte; ich
tego, które śmierć zabiera.
produkcja związana była ze szczególnymi
Berło — dowództwo wojskowe, oznaka
rytuałami.
władcy, podobnie jak buńczuki, buławy itp.
Bęben — kult, ukryte siły, rytmy, drgania,
Rozszczepione berło herolda a. sędziego —
wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza,
pokój, zgoda; zgodność przeciwieństw.
przywoływanie mocy niebiańskich dla
Berło zwieńczone błyszczącym okiem —
rozstrzygnięcia spraw społecznych, wojny i
atrybut Umiarkowania i Skromności.
pokoju; ogłaszanie chwały bóstwa. „Niech
Berło — zwycięstwo. „Berło albo grób!"
chwalą imię Jego chórem, na bębnie i na cytrze
(Henryk VI ci. 1,4 Szekspira).
niech Mu grają!" (Psalm 149 3). ,,Maria
Berło — bezpłodność, jałowość. „(Cza-
prorokini, siostra Aaronowa, wzięła bęben w
rownice) wsadziły mi w rękę jałowe berło,
rękę i wyszły wszystkie niewiasty za nią z
mające plonować komuś obcemu, nie moim
bębnami i w pląsach" (Ex. 15,20—21), po
potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, tł. J.
przejściu przez Morze Czerwone.
Paszkowskiego).
Bęben — wesołość. „Ustało wesele bębnów,
Berło — tyrania. „Eripuit coelo fulmen, mox
ustało wykrzykiwanie radujących się" (Izajasz
sceptra tyrannis" łac. 'wydarł niebu piorun, a
24,8).
berta tyranom' (napis na popiersiu Benjamina
Tamburyn (bębenek ręczny) — radość,
Franklina w ParyŜu, adaptowany z
lekkość; ruchy i muzyka gwiazd, którą cieszą
Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J.
się boginie i bogowie; towarzysz tańca
Turgota).
bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, fry-
śelazne berło — despotyzm. „CzyŜ myślisz.
gijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo
niszcząc wolność, gardząc ustawami, podbić
kraj i Ŝelazne berło wznieść nad
gów i ludzi, lubuje się w- dźwiękach grze-
chotek i tamburynów.
Bębnienie w kotły — grzmot; pradźwię-ki;
zapowiedź urodzajnego deszczu; rytm
Wszechświata — w tej roli kocioł jest atry-
butem hinduistycznego boga Siwy a. bud-
dyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanej
przez Buddę) jako ..bęben nieśmiertelności".
Bęben w kształcie klepsydry (litery X) —
odwrócenie normalnego układu; stosunek
między światem górnym a światem dolnym.
Bęben w kształcie beczki — grzmot i bły-
skawica.
Bęben okrągły — świat.
Drewniany bęben afrykański — komu-
nikacja, porozumiewanie się, rozpowszech-
niony system porozumiewania się na odległość
za pomocą ..alfabetu" bębnowego, telegraf bez
drutu, „mowa bębnów"; nosiciel Słowa,
Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii,
dźwięczne echo egzystencji ludzkiej;
,,drzewo świata", ołtarz ofiarny, pośrednik
między niebem a Ziemią; mistyka; ,,serce";
,,pierwiastek" ziemia.
Bęben na staroŜ. Bliskim Wschodzie —
instrument kobiecy, chtoniczny, związany 7
symboliką jaskini, pieczary, macicy. W Biblii
bębnią zazwyczaj dziewczęta i kobie-ly. „Gdy
wracał Jefte do (...) domu swego. wybiegła
naprzeciw jego jedyna córka z bębnami i z
tańcem" (Ks. Sędziów 11,34). ,,Na przedzie
szli ksiąŜęta wraz ze śpiewakami i w pośrodku
młodziutkich bębni-czek" (Psalm 67 26).
Bęben — sygnał do walki, bitwy, wojny. W
Indiach związany z Indrą, w Rzymie 7.
Marsem, bogami wojny i plonów. Przysłowie:
Gdzie bębny mówią, prawo milczy
(naśladowanie z Cicerona: inter arma sileni
leges tac. 'prawa milczą w szczęku oręŜa'. tj. w
czasie wojny). „Dziś, wielki Marsie, w twe
szeregi wchodzę (...), pokocham bębny,
odepchnę kochanie" (Wszystko do-hre, co
kończy się dobrze 3,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Wywiadywałem się o ciepłych
tchórzach, którym tak się chce słuchać bębna
jak ryków diabła" (Henryk IV cz. l 4,2
Szekspira, tł. L. Uiricha). „My lanczym, biją w
bębny ogromni sąsiedzi. Tam Mars, u nas
Wenera" (Reduty 2)3—14 Adama
Naruszewicza). Ballada lud.: „W
kotły, w bębny zabębniono, na wojenkę
zatrąbiono".
Bębny — broń psychologiczna budząca
zapał we własnych szeregach, poraŜająca
ducha bojowego nieprzyjaciela. „O, Ŝegnajcie
(...) krzepiące ducha bębny!" (Olello 3,3
Szekspira, tł. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie w
bębny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc,
dla naszych nóg! Za Bug, za Bug!" (Marsz za
Bug 4—6 Seweryna Goszczyń-skiego).
Bęben — bicie skazańców pałkami, stra-
cenie, egzekucja; często wraz z piszczałką a.
trąbką; słuŜyły do zagłuszania okrzyków
skazańca. ,,I stanie się, Ŝe kaŜde uderzenie
karania rózgą (...) nastąpi przy wtórze bębnów
i cytr" (Izajasz 30,32). „Począł wołać co siły w
piersiach (...) "Niech Ŝyje Polska niepodległa!"
(...) Bębny nie mogły zagłuszyć lego krzyku.
Dopiero szybko rzucona pętlica" (RóŜa, Prolog
Stefana śeromskiego).
Bęben — próŜność, pyszałkowatość, sa-
mochwalstwo. Przysłowia: Bęben dlatego
tylko tak groźny, Ŝe próŜny. Głośny (wielki,
sławny, straszny) bęben za górami (a kiedy do
nas przyjdzie alić jak pudełko).
Bęben — licytacja. Iść na bęben — dawn.
na licytację, pójść pod młotek.
Bębnić — rozgłaszać, rozgadywać; po-
wtarzać aŜ do znudzenia, suszyć głowę.
Rozbębniać — rozgadywać przedwcześnie
(swoje zamiary). Przysłowie: Na zające (ptaki,
wróble) z bębnem chodzić.
•Podbijać komuś bębenka — schlebiać mu;
świecić bakę, podlizywać się.
Bęben w święto. Przysłowie arab.: Niech mu
się dostanie to, co bębnowi w święto — tj.
wielkie lanie, bicie.
Stłumione bębny, werble — wojskowy
orszak pogrzebowy. „Wczoraj na jego znak
czekały surmy i trąby, dziś mu pozostały tylko
stłumione bębny" (Don Juan 5,36 By-rona).
Dziurawy bęben — niemota. „Będę niemy
jak przedziurawiony bęben" (Klub Pick-wicka
rozdz. 25 Dickensa, tł. Włodzimierza
Górskiego).
Bęben — kult państwa, władzy; lojalność.
„Taraban w bęben z skór lojalnych bije. co w
wszystkich mowach znaczy -Niechaj Ŝyje!«
(Imagina 16. 47—8 Marii Ko-nopnickiej).
 Historia bębna i trąby — dzieło historyczne
przesadnie uwypuklające rolę wojen i bitw w
dziejach (Krótka historia narodu angielskiego.
Przedmowa J. G. Greena).
Kościelny bęben — ambona, kazalnica.
„Ambona, bęben kościelny, bity pięścią, a nie
pałką" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera).
Pałeczka, pałka do bicia w bęben — symbol
falliczny; wraz z okrągłym bębnem —
dwupłciowość.
BIAŁY (Białość, Biel)
Kolor biały jest symbolem doskonałości,
duchowości, Ŝycia (wiecznego), uświęcenia,
świętości, chwały, zbawienia, objawienia,
odkupienia, odrodzenia, łaski, wieczności,
bogiń dziewiczych, odświętności, uniesienia;
oświecenia, rozumu, świadomości, nie-
świadomości, prawdy, wiedzy, ponadczaso-
wości, mądrości doskonałej, intuicji, siły
ducha; niewinności, dziewictwa, czystości,
uczciwości; umiarkowania; małŜeństwa;
przyjaźni; szczerości, bezinteresowności,
współczucia; radości, wesołości, szczęścia,
nadziei; prostoty; konwencjonalności; strachu,
tchórzostwa; śmierci, Ŝałoby; chłodu;
energii; świata widzialnego, światła, (powrotu)
dnia, świtu, dziennego nieba. KsięŜyca, czasu;
majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji,
rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. teŜ Barwa;
Czarny.
Ulubiony przez bogów kolor ofiar zwie-
rzęcych u Rzymian. StaroŜytni kapłani (rów-
nieŜ druidzi) nosili przewaŜnie białe szaty
liturgiczne. Białe konie ofiarowywano Słońcu,
białe byki wybierali na ofiarę druidzi, białe
słonie były święte w Syjamie. Na Wschodzie
kolor biały jest synonimem starszeństwa,
wyŜszości. Oznacza nieobecność barw lub
sumę barw. Na Wschodzie, w krajach
słowiańskich i na dworze francuskim bywał
kolorem Ŝałoby i śmierci, całunu, duchów
zmarłych, widm. Białość łączy się z absolutem,
z początkiem i końcem, stąd często stosowana
przy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia,
ślubu i śmierci.
Biel — czystość ducha lub duszy, radość
istnienia. „Na kaŜdy czas niech będą białe
szaty twoje" mówi biblijny Eklezjastes (9, 8),
wzywając do uŜywania radości Ŝycia. W chwili
Przemienienia Pańskiego „szaty Jezusa stały
się białe jak śnieg"
{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). „Anioł Pański zstąpił z
nieba (...), odzienie jego było białe jak śnieg"
(Ew. wg Mat. 28,2—3). „Jasnym i czystym
bisiorem są sprawiedliwe uczynki świętych"
(Apok. 19,8). „Ponad śnieg bielszym się stanę"
(tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, i
tytuł sztuki S. śe-romskiego: po skropieniu
hyzopem (tj. prawdop. lebiodką) i oczyszczeniu
z grzechów.
Biały strój i welon — niewinność i dzie-
wictwo, jak strój rzymskich westalek, strój przy
pierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac.
candidus 'biały') jest barwą kandydata, który
ma zmienić swój stan, np. no-wicjuszki
przyjmującej sukienkę zakonną;
kolor wtajemniczenia, ceremoniału przejścia;
noszony przez narzeczone, przez kapłanów
bóstw niebiańskich, przez czarodziejki i upiory;
chrześcijański kolor chrztu, Wniebowstąpienia,
BoŜego Narodzenia, Wielkanocy. „Ale bielsza
mej panny płeć twarzy i szyje niŜ marmur,
mleko, łabędź, perła, śnieg, lilije" (O swej
pannie 7—8 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biała
jako śnieg Twa szata, a z białego-ć łona lilija
Twą czystością rośnie ubielona" (Salve Regina
~1—9 Jana Kasprowicza). ,,Białe są owce jako
śnieg, co w górach leŜy, białe jak piana, która
na falach się śnieŜy; białe jak nieb obłoki, które
powiew przędzie, białe jak nieskalane,
przegibne łabędzie; białe jak lilie polne,
kielichy czystości, białe jako dziewicza szata
niewinności; białe jak mąka, z której chleb
człowiek wypieka, białe jak ciepłe krople
Ŝywiącego mleka. Biała jest bladość męki i jest
biel weselna, i biała jest ostatnia koszula
śmiertelna" (Pochwala pasterstwa 75—84 L.
Staffa). „Słynny (...) z płomiennej miłości dla
białej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobraził
niewierną w białego rumaka!" (Sidi-Numan l—
8 B. Le-śmiana).
Ludzie lubiący kolor biały są rzekomo nudni,
naiwni, z kompleksami donŜuański-mi, kobiety
— wdzięczące się do męŜczyzn.
Biała Dama — w folklorze wielu krajów
europejskich widmo albo czarodziejka,
zwłaszcza w legendach o zjawach w zamkach i
pałacach, np. w Polsce: w Gra-bowie,
Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie,
Jabłonnie itd.
Biała magia — wywoływanie zjawisk nad-
naturalnych bez pomocy złych duchów.
 Biała flaga — znak poddania się lub chęci
wysłania parlamentariusza.
Biała róŜa, biały kruk,'orzeł biały — zob.
RóŜa, Kruk, Orzeł.
Biały kamyk zob. Kamień.
Biali — hist., polit. konserwatyści, reak-
cjoniści, kontrrewolucjoniści; w Polsce w
okresie 1861—63 stronnictwo zachowawcze,
przeciwnicy Czerwonych.
U muzułmanów — barwa blasku, światła,
dobrej wróŜby (co ją łączy z mlekiem, jajami,
lnem, mąką, srebrem), ozdrowie-nia; barwa
dynastii Omajjadów, kalifów panujących w
latach 661—750.
Metal — srebro. „Dokoluśka talar biały"
(Na Kujawach 7 M. Konopnickiej).
Przysłowie: Oszczędzaj białe srebro na czarne
godziny.
Kamień — perła, jadeit, opal, kamień
księŜycowy.
„Planeta" — KsięŜyc (Diana).
„Element" — powietrze.
W alchemii: rtęć.
W heraldyce: barwa srebrna oznaczająca
czystość, prawdę, niewinność, wiarę, pokój,
szczerość; pole czyste, nieszrafowane.
BICZ
Bicz symbolizuje błyskawicę, piorun, burzę,
wiatr; zarazę; obmowę, oszczerstwo, drwinę,
dokuczanie; władzę sądową, karę, chłostę;
dyscyplinę, karność, posłuszeństwo, przymus;
wtajemniczenie, wyrocznię; egzor-cyzm;
pokutę, umartwianie się, torturę, męczeństwo,
mękę Chrystusa, ukrzyŜowanie; oczyszczenie;
wyŜszość, panowanie, tyranię, władzę rycerską;
wojnę, klęskę, katastrofę; łowy; urodzaj,
płodność, energię twórczą.
Bicz — energia twórcza. Według Wed
biczowano pramorze mleczne, aby zmienić je w
masło, pierwszy pokarm istot Ŝyjących, z
którego zrodziły się zarodki Ŝycia oraz apsary
(niebiańskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak
Afrodyta z piany morskiej.
Bicz — błyskawica, piorun, burza, wiatr.
Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobraŜał teŜ
błyskawicę i burzę, a takŜe władzę faraona.
Siec biczem — ciemięŜyć, uciskać; ba-toŜyć
kańczugiem — ciemięŜyć, uciskać w
dwójnasób. „Ojciec mój nałoŜył na was
cięŜkie jarzmo, a ja jeszcze dołoŜę do waszego
jarzma; ojciec mój chłostał was biczami, a ja
chłostać was będę kańczugami" (3. Ks. Król.
12,11).
Bicz języka — obmowa, oszczerstwo,
zniesławienie. „Od bicza języka zakryty bę-
dziesz" (Hiob 5,21); zob. Język (niebezpieczny
oręŜ).
Bicz — klęska, katastrofa. „Gdy przybędzie
bicz gwałtowny, będziecie podeptani przez
niego" (Izajasz 28,18).
Bicz — kara boska. „I Pan Zastępów będzie
wywijał nad nim Assurem-biczem jak
wówczas, gdy pobił Madianitów" (Izajasz
10,26). „Bo kogo Pan miłuje, tego karze, smaga
zaś biczem kaŜdego syna, którego przyjmuje"
(List do śydów 12,6).
Bicz — wyrocznia. W sanktuarium Zeusa w
Dodonie bicz, trzymany przez posąŜek
wyobraŜający dziecko, uderzał pod wpływem
podmuchów wiatru w święty kocioł; wydawany
przy tym dźwięk uwaŜany był za wyrocznię
boga, którą interpretował kapłan.
Bicz Homera, gr. Homeromastiks — filolog
gr. Zoil, zjadliwy, małostkowy krytyk Homera,
Platona, Izokratesa i in.
Bicz — urodzaj, płodność; oczyszczenie,
wtajemniczenie. Egipski symbol płodności;
gr. Nemezis (rz. Fortuna) miała bicz u pasa dla
zapładniającego biczowania rytualnego. W
wielu kulturach biczowanie gleby miało
zapewnić urodzaj. Chłostano teŜ figury bogów
płodności i urodzaju, aby wzmóc ich potencję.
W staroŜytności i u ludów prymitywnych
kultowe biczowanie naleŜało do rytuałów
wtajemniczenia, oczyszczenia i płodności. W
czasie rzymskich luper-kaliów nadzy,
wysmarowani oliwą młodzieńcy z
patrycjuszowskich rodów biegali po ulicach i
batoŜyli przechodzące kobiety (rytuał
płodności). „Pamiętaj biegnąc dotknąć się
Kalpurnii. Starzy bowiem zapewniają ludzie, Ŝe
na niepłodnych niewiastach przestaje ciąŜyć
przekleństwo, gdy się ich kto dotknie świętą
gonitwę odbywając" (Juliusz Cezar 1,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Atrybut
Dioskurów, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie,
Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisały z
rydwanu wodza odbywającego triumf.
Bicz — dług. W staroŜ. Rzymie batoŜo-no
niewypłacalnych dłuŜników.

Bicz — zaraza, katastrofa, wojna; pokuta,
tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony.
Emblemat biczowników-flagelan-tów, członków
śrdw. bractw relig., którzy, odbywając wędrówki
pokutnicze, biczowali się publicznie (XII—XIV
w.).
Bicz w tradycji chrzęść. — pokuta,
umartwianie się, dyscyplina, samobiczowa-nie
się, męka Chrystusa, ukrzyŜowanie. W
pierwotnym chrześcijaństwie karano chłostą
nieposłuszny kler. Od IV w. samobi-czowanie
się — pokuta. Narzędzie egzorcystów do
wypędzania diabłów. Atrybut św. Biblianny,
Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati
(Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius).
W plastyce wyobraŜano św. Wawrzyńca i
Andrzeja Ap. batoŜonych przez oprawców, św.
Hieronima biczowanego przez aniołów, św.
AmbroŜego — przez arian (trójwęźla-stym
biczem).
Bicz boŜy, łac. flagellum Dei — chrzęść.
określenie pogańskich władców i wodzów,
którzy zadawali chrzęść, krajom dotkliwe klęski i
powodowali śmierć i zniszczenie;
tak byli nazywani: Attyla, król Hunów,
niekiedy Genzeryk, król Wandalów, i środk.-
azjatycki władca Timur (Tamerlan).
Bicz w śrdw. Europie — wychowanie dzieci
i młodzieŜy.
Bić/chrześcijan —Nural-Din(1118—74),
muzutm. władca Aleppa i Mosulu.
Bicz ksiąŜąt — pisarz wł. Piętro Aretino
(1492—1556).
Bicz — emblemat myślistwa. Bicz — talizman
przeciw chorobom fizycznym i psychicznym.
Bicz — władza sądowa; prawo karania.
Kańczug — nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie
wysyłał po rozum do obcego świata swych
dzieci, ale (...) bez wielkich kosztów miewał
kańczug pedagogiem" (Do bizwa 9—12 Adama
Naruszewicza).
Bicz z piasku kręcić — wykonywać pracę
bezowocną, usiłować zrobić coś z niczego.
zajmować się głupstwami.
Bat — drwina. „Smagają batem drwiny.
kąsają zelŜywym słowem" (Powieść o Udafym
Walgierzu S. śeromskiego).
Bat — dyscyplina, karność, posłuszeństwo.
Przysłowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batem
głodu nie wygonisz.
Bicz — przymus, sposób przymuszenia.
Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem coś robić.
Bicz kręcić na kogoś (na siebie) — orga-
nizować sposób uciemięŜenia, pognębienia,
zniszczenia kogoś (siebie).
Dostać (obrywać) baty — być bitym. Sypać
baty — wymierzać chłostę, bić.
BLIŹNIĘTA
Bliźnięta symbolizują równowagę, harmonię,
dualizm, sprzeczność wewn., dwuznaczność;
niebo i ziemię; światło i ciemności;
wschód i zachód Słońca; dzień i noc; gwiazdę
zaranną i wieczorną; lato i zimę; góry i doliny;
Ŝycie i śmierć; duszę i ciało; rozkosz i ból;
szczęście i nieszczęście; dobro i zło; oracza (a.
łowcę) i pasterza; zob. Dwa.
Bliźnięta — szczęście; nieszczęście. U nie-
których ludów prymitywnych narodziny bliźniąt
uwaŜa się za wydarzenie szczęśliwe, przypisuje
się im dar proroczy a. inne siły nadnaturalne.
„Szczęście urodziło się bliźniakiem." {Don Juan
2, 172, 1376 Byrona). U innych ludów bliźnięta
uwaŜa się za owoc małŜeńskiej zdrady matki a.
demonicznych cech ojca; wtedy zazw. jedno z
bliźniąt (rzadziej oboje) zostaje pogrzebane
Ŝywcem a. porzucone, a matkę poddaje się
rytuałowi oczyszczenia. Często równieŜ
podwójne, zrośnięte owoce stanowią tabu, gdyŜ
mogą sprowadzić narodzenie się bliźniąt.
Bliźnięta jako powszechny motyw folklo-
rystyczny są symbolem dualizmu w iden-
tyczności, wewn. przeciwieństw w psychice
człowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy
wszechświata (brahman). Jako istoty sy-
metryczne wyraŜają wtrącanie się sił nad-
przyrodzonych (zwykle pochodzą od boskiego
ojca i matki śmiertelniczki), dualizm wewn.
wszystkiego, co Ŝyje, dualizm skłonności,
dyspozycji psych. 'i fiz. (np. związanych z
dniem i z nocą), przeraŜającą dwuznaczność
mitu, przybierając na przemian, w sposób
nieobliczalny, formy groźne a. opiekuńcze,
zawsze jednak pełne napięcia, odzwierciedlające
rozdarcia i sprzeczności natury ludzkiej.
Bliźnięta w wielu mitologiach to bóstwa:
jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi,
jedno z głową byka, drugie skorpiona, wza-
jemni przyjaciele a. wrogowie. MoŜe to być
para bóstw działających harmonijnie, jako
bóstwa światła przyjazne człowiekowi, uczą
ce go sztuki rolnictwa, zaprzęgu z wołów,
wznoszenia miast; lub jako bóstwa przeciw-
stawne sobie, jak bóg światła i dobra, bóg zła i
ciemności, bóg deszczu i bóg suszy, Słońca i
KsięŜyca, zimy i lata. Słońca urodzaju i Słońca
pustyni itp. Bliźnięta-bohaterowie to zwykle
obrońcy ludzi, ratownicy na morzach, lekarze
nieuleczalnych cierpień itp. Np. bliźniacy
wedyjscy odmładzali starca i dawali go za męŜa
młodej dziewczynie!
Izyda i Ozyrys — bliźnięta i małŜonkowie,
stanowiący wraz z synem Horusem naczelną
trójcę bogów egipskich.
Mitra i Waruna — w mit. ind. para bogów,
których wzywa się łącznie. Pierwszy przedsta-
wia prawną stronę ich władzy, związek między
człowiekiem a człowiekiem; drugi — jej
aspekt magiczny i spekulatywny, związek
między bóstwem i człowiekiem.
Rama i Lakszman — bracia przyrodni w mit.
ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy to
najpowszechniej czczone bóstwo hin-
duistyczne, wcielenie rycerskości i cnoty,
awatar boga Wisznu.
Aświnowie — bliźnięta, bóstwa wedyjskich
Indii, prawdop. przedstawiające gwiazdę
zaranną i wieczorną, jadące przed Słońcem po
niebie na złotym rydwanie.
Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman — para
przeciwstawnych, walczących ze sobą bogów
mazdaizmu, dualistycznej religii staroirań-
skiej; pierwszy był bogiem dobra i światła,
drugi — zła i ciemności. Bliźnięta-wrogowie
religii manichejskich, głoszących kosmiczny
konflikt dobra i zła, mają prawdop. wiele
wspólnego z wyrazistym przeciwieństwem
cech pór roku a. nawet dnia i nocy w miej-
scowym klimacie.
Bliźnięta Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z
pochodnią zapaloną skierowaną w górę, drugie
ze zgaszoną, skierowaną w dół, oznaczały
zapewne Ŝycie i śmierć, wschód i zachód
Słońca.
Kain i Abel — bracia z biblijnej księgi Ge-
nezis(4,\—16), synowie Adama i Ewy, pierw-
szy oracz, drugi pasterz owiec.
Jakub i Ezaw — bliźnięta z Genezis (25,
19—34); pierwszy hodowca owiec, drugi —
myśliwy i oracz.
Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i
rz. — bracia bliźniacy, synowie Zeusa (a.
Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj.
'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej
wersji — obaj śmiertelni, wg innej —
Kastor był śmiertelnym synem Tyndareosa, a
Polluks nieśmiertelnym synem Zeusa. Pierwszy
był słynnym ujeŜdŜaczem koni, drugi —
pięściarzem, obaj zaś bohaterskimi wojow-
nikami i opiekunami Ŝeglarzy (zwt. jako
gwiazdy w konstelacji Bliźniąt wskazujące
kierunek Ŝeglugi), przyjaciółmi ludzkości;
obrońcami gościnności, a w Sparcie — opie-
kunami państwa i gimnastyki.
Apollo i Artemida — bliźnięta, dzieci Zeusa
i Leto (Latony), bóg Słońca i bogini KsięŜyca,
bóg urodzaju i bogini płodności, oboje
strzelający niechybnie z łuku, dawcy nagłej
śmierci.
Herakles i Ifikles — bracia przyrodni i bliź-
nięta, synowie Alkmeny; pierwszego miała z
Zeusem, który przybrał postać jej męŜa, a
drugiego z męŜem, Amfitrionem.
Amfion i Zetos — bliźnięta, synowie Zeusa i
Antiopy, królewny tebańskiej, zwani tebań-
skimi Dioskurami. Pierwszy był poetą i mu-
zykiem grającym na lirze, drugi atletą i my-
śliwym; przedstawiciele przeciwnych postaw
Ŝyciowych: kontemplacyjnej i praktycznej (por.
,,drogę Marii" i ,,drogę Marty", sióstr Łazarza
w Betanii, Ew. wg Łuk. 10, 38—42;
Ew. wg Jana 11,1; 12, 2—3).
Kalais i Zetos — synowie boga wiatru płn.,
Boreasza (zwani stąd Boreadami) i Orytii,
skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautów
(Metamorfozy 6, 628 Owidiusza).
Liber i Libera — bliźnięta i (a.) małŜon-
kowie, para dawnych bóstw italskich; Liber
został dość późno utoŜsamiony z Dionizo-sem.
Para opiekowała się rozrodem i rozrostem
zwierząt i ludzi.
Romulus i Remus — bliźnięta z legendy rz.,
synowie boga Marsa i córki Numitora, króla
Alby Longi, porzuceni przez uzurpatora,
wykarmieni mlekiem przez wilczycę.
Bellowezus i Segowezus — ('wojowniczy i
zwycięski') — legendarni bracia galijscy,
siostrzeńcy celtyckiego króla Ambigatusa
(Tytus Liwiusz 5, 34).
Cuchulain i Conall Cernach — bohaterowie
cyklu uisterskiego, irl. wojownicy czasów
pogańskich.
Bliźnięta (Gemini), gwiazdozbiór nieba płn.
— ostatnie słowo wiosny (21 V — 21 VI),
powietrze (jeden z czterech „pierwiastków"),
wpływ planety Merkury, kontakty między
dwojgiem ludzi, porozumienie się. komuni-
kacja, spotkania we własnym środowisku,
przeciwieństwa, niekiedy seksualne (znak
zodiaku wyobraŜany przez parę dzieci-bliź-niąt, a
niekiedy przez parę kochanków, jak w zodiaku
koptyjskim); sprzeczności wewn. i zewn.,
wykluczające się a. uzupełniające, stwarzające
twórcze napięcia. Przedstawiać miały, wg
róŜnych źródeł, Kastora i Polluksa a. Amfiona i
Zetosa, Tezeuszą i Heraklesa, Apollina i
Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona;
u Babilończyków — Nirgala, boga upałów
letnich.
Bliźnięta cherubowie — niebiańska para
światła i ciemności; małŜeństwo.
Dwa (splecione) koła — niebiańskie bliźnięta,
boskość w podwójnym aspekcie, najwyŜsza
miłość i wiedza; symbol Dioskurów, Aświnów;
kochankowie, małŜeństwo; w tradycji chrzęść. —
pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona.
Bliźniacze szczyty gór — sutki Matki Ziemi,
źródło pokarmu; wschód i zachód Słońca;
oznaczone przez gnostyków literą M.
Bliźnięta w kształcie zwierzęcym, np; biały i
czarny koń a. dziki i oswojony lew — dzień i
noc.
Bliźniacze lwy egipskie — dzień i noc, Ŝycie i
śmierć. Ozyrysa nazywano bogiem podwójnego
lwa.
Bliźniacze rumaki zob. Koń (Dwa). Za-
przęŜone do rydwanu bogów Słońca, KsięŜyca,
Świtu; atrybut Kopciuszka (zaprzęŜone do
powozu wróŜki). Dwa łby końskie połączone
szyjami (w śrdw.) — KsięŜyc na nowiu.
Bliźnięta sarnie — piersi kobiece. „Dwie
piersi twoje jak dwoje bliźniątek u sarny, które
się pasą między liliami" (Pieśń nad pieśniami
4,5).
Bliźniacze kolumny zob. Kolumna (dwie).
Bliźniacze wieŜe zob. WieŜa; Kolumna (dwie).
Bliźnięta — dobro i zło. „To ze skórki jednego
ugryzionego jabłka wyskoczyła na świat
świadomość dobra i zła jak nierozłączna para
bliźniąt" (Aeropagitica Johna Miliona).
Woły bliźniaki — szczęście, obrona przed
gradobiciem i zarazą. Według dawnych wierzeń
oborywanie wsi a, majątku ziemskiego
zaprzęgiem wołów-bliźniaków chroniło przed
gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapo-
wiadało uŜycie w tym celu oraczy-bliźnia-ków.
Przysłowie: Kto pole w bliźniaki oborze, nie
dasz mu gradu, BoŜe.
BLUSZCZ
Bluszcz symbolizuje Ŝycie, wegetację; pogrzeb;
zmartwychwstanie; nieśmiertelność;
Dionizosa (Bachusa); ambicję, wytrwałość,
nieustępliwość; pasoŜytnictwo; niewdzięczność;
przymus, skrępowanie; bezradność, ukrycie;
przyjaźń; niepamięć; zapomnienie; smutek;
miłość małŜeńską, wierność; Ŝeń-skość,
subtelność, delikatność; chwiejność,
niesamodzielność, potrzebę opieki, szukanie
oparcia w kimś; tęsknotę, poezję liryczną,
romantyczność, piękną młodość.
Bluszcz wyraŜa nieśmiertelność, trwałość
zmysłowego poŜądania, siły rozrostu w Naturze
jako roślina wiecznie zielona o niezwykłej mocy
wegetatywnej i potęŜnej sile przyczepności.
Wieniec bluszczowy — u Egipcjan atrybut
Ozyrysa, u Greków — Dionizosa (wieńczył
głowę boga i oplatał tyrs), towarzyszących mu
sylenów, satyrów i menad; Dionizos uŜywał
bluszczu — tak jak winorośli — do rozbudzenia
szału bachicznego kobiet opierających się jego
kultowi; starą winorośl i poświęconą
Dionizosowi topolę białą często oplata bluszcz;
atrybut Attisa, bóstwa wegetacji pochodzenia
frygijskiego, w którym kochała się Kybele,
bogini urodzaju i ziemi, wyraŜający mit
wiecznego powrotu, śmierci i odrodzenia
(podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter);
atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian —
Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia
('bluszcz').
Bluszcz (gr. kissós) był atrybutem bogiń i
bogów, których ołtarze sąsiadowały z ołtarzami
Dionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia.
Mitycznym uosobieniem bluszczu był teŜ
młodzieńczy Kissós z orszaku Dionizosa, słynny
skoczek, który zabił się w czasie jednego ze
skoków i został przemieniony w bluszcz.
Bluszcz trzymano z dala od ołtarzy Hery, która
go nienawidziła. Gdy Antioch przeprowadzał
hellenizację Izraela, „przymuszono śydów do
chodzenia w wieńcach bluszczowych na cześć
Bachusa" (2 Ks. Machabejska 6,7).
Bluszcz — afrodyzjak, wzmacniacz trunku.
W staroŜ. Grecji Ŝuty w czasie orgii dio-
nizyjskich; w śrdw. mieszany z napojami
alkoholowymi dla dodania im mocy; do dziś w
Trinity College w Oxfordzie warzy się piwo
bluszczowe; krzewu a. wieńca bluszczowego
uŜywa się w Brytanii zamiast szyldu
gospody, winiarni, składu win, co oznacza, Ŝe
odbywa się tam wyszynk a. sprzedaŜ win;
stąd przysłowie ang.: Dobre wino nie po-
trzebuje krzaka. UwaŜano, Ŝe bluszcz ma
własność rozdzielania wody od wina, zmie-
szanych w naczyniu.
Bluszcz — miłość, przywiązanie, przyjaźń,
płodność; u Greków młodej parze dawano
gałązkę bluszczu symbolizującą wierność w
miłości a. potomstwo. „Śpij, ja cię w moje
ramiona obejmę (...). Tak bluszcz dziewiczy
szorstkie konary więzu opierścienia" (Sen nocy
letniej 4, l Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Bluszcz — zły omen; zabójczy pasoŜyt, za-
bija to, co Ŝywe; niewdzięcznik duszący w
śmiertelnym uścisku roślinę, która mu dała
oparcie. „(Antonio) był bluszczem, który skrył
mój pień ksiąŜęcy, jego zieloność wyssał"
(Burza 1,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
Bluszcz oplata to, co martwe. „Tam, gdzie
Ŝycie juŜ zgasło w popiele, bluszcz pnie się. —
Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy się stary
bluszcz jadłem ruin (...), gdyŜ najdumniejszy
twór ludzki w końcu dla bluszczu jest tylko
strawą" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl.
Wilama Horzycy).
Bluszcz — nieśmiertelność; kwiat pogrze-
bowy, jako emblemat nieśmiertelności często
wieńczył trupią czaszkę w malarskich mar-
twych naturach.
Bluszcz — ambicja, pilność, pracowitość (w
pięciu się w górę); mimo to kwiat najmniej
chętnie odwiedzany przez pszczoły (a prawo-
ślaz lekarski — najchętniej).
Bluszcz — trwała, przyczepna, wierna pa-
mięć, równieŜ o zmarłych, co wyraŜają
ornamenty bluszczowe na nagrobkach.
Bluszcz w chrześcijaństwie — przywiązanie,
dozgonne uczucie, śmierć; w śrdw. — Ŝycie,
radość Ŝycia; wieczność, błogość Raju.
Bluszcz jest emblematem Ŝeńskości, wyra-
Ŝającym potrzebę opieki, oparcia, „wiecznie
kobiecego" przytulania się, przywierania,
skłaniania głowy na pierś, zawisania u szyi. W
staroŜ. Grecji uŜywano bluszczu przeciw
chorobom kobiecym. Przysłowia: Bluszcz
wiązu się czepia; Wije się jak bluszcz wokół
drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang.
'przylgnę do ciebie jak bluszcz' — tytuł pieśni
A. J. Millsa. „Bluszcz" — jedno z najstarszych
pism kobiecych, tygodnik ukazujący się w
latach 1865—1939 w Warszawie.
Bluszczowość — szukanie w kimś oparcia,
chwiejność, niesamodzielność. bezradność.
Gałązka bluszczu — tęsknota. Bluszcz —
godło poezji lirycznej, tak jak wawrzyn —
bohaterskiej, a mirt — buko-licznej.
Bluszcz — piękna młodość, zob. Mirt. W
heraldyce: mocna, niezłomna przyjaźń;
dozgonna miłość.
W astrologii: wiąŜe się z Saturnem. Wjęzyku
kwiatów: Umieram tam,gdzie się uczepię.
Gałązka bluszczu: Chcę się podobać.
BŁĘKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, La-
zurowy, Siny, Granatowy)
Błękit jest symbolem nieba, niebiańskości,
siedziby bogów, (nieziemskiego) spokoju,
uduchowienia; wiary, poboŜności, harmonii
duszy; czarów; nieskończoności, ogromu;
trwałości, wieczności; stałości; czasu i prze-
strzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza;
KsięŜyca; światła wiedzy, prawdy, filozofii
(dawne togi filozofów); rozwagi; złudzenia;
podświadomości (w przeciwieństwie do czer-
wieni — świadomości); kontemplacji; szczęś-
cia, miłości, czułości; niewinności; wierności;
tęsknoty; szczerości; odwagi; młodości; pogody
ducha; chwały; nadziei; sprawiedliwości;
wolności; zachowawczości, arystokracji;
chłodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwości,
okrucieństwa; rozpaczy; zniszczenia; niesta-
łości (jak zmienne niebo lub morze); zob. teŜ
Barwa.
Błękitne niebo uwaŜano w staroŜytności za
twardą, kryształową czaszę, stąd błękit
wyobraŜa trwałość, wierność, niebiańskość,
boskość. „Słowem Pańskim niebiosa są
utwierdzone" (Psalm 32 6). „I ujrzeli Boga
Izraelowego: pod nogami jego jakby twór z płyt
szafirowych, błękitny jak samo niebo" (Ex.
24,10). „Bóg jako wielki widz siedzi w
błękicie" (Beniowski 7,179 Słowackiego). U
staroŜytnych Egipcjan — kolor prawdy,
nieśmiertelności (mumie malowano na nie-
biesko), boskości niebiańskiej (wizerunki
bogów nieba malowano barwą błękitną).
Atrybut bogów nieba — Ammona, Ozyrysa,
Zeusa, Ateny, Odyna; wiąŜe się równieŜ z
bóstwami księŜycowymi, jak Hathor, Izyda,
Demeter; jak Artemida i inne dziewicze bo-
ginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata
kapłanów i królów Izraela wyraŜała związek z
wolą NajwyŜszego. Błękit barwą MojŜesza,
dwu kamiennych tablic dziesięciorga przy-
kazań, Urim i Thummim (wielokrotnie wspo- Błękitna krew zob. Krew.
mniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszone Błękitny kwiat zob. Kwiat.
przez arcykapłanów; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.); Błękitny ptak zob. Ptak.
barwa symbolizująca Trójcę Sw.
Błękitna odzieŜ — kontemplacja, poboŜność,
BOCIAN
szczerość (szata anioła), wierność i wiara.
Bocian symbolizuje wędrówkę; wiosnę: zwia-
Białoniebieska szata Madonny, reprezentująca
stuna szczęścia, dobrą wróŜbę; płodność,
dziewiczość i niepokalanie, zastępuje od XV w.
urodzajność; macierzyństwo; wierność mał-
w plastyce szatę ciemnopurpurową. bizantyjski
Ŝeńską; cudzołóstwo; wdzięczność, posłu-
atrybut godności królewskiej.
szeństwo. uczucia synowskie, szczęście do-
Błękit uwaŜa się na Wschodzie za barwę
mowe; narodziny dziecka; obronę przed po-
chroniącą przed „złym okiem" (w staroŜytności
Ŝarem; spokój; uprzejmość; łaskę; czystość.
rolę tę grała zwykle czerwień). Arabowie
„czyściświata"; mądrość, czujność, spryt;
wieszają naszyjniki / błękitnych paciorków
długowieczność; zmartwychwstanie; zapał
dzieciom i osłom, aby uchronić je od ,,złego
religijny; pychę, wyniosłość, moralizowanie;
oka". W Europie do niedawna niemowlęta płci
por. śuraw.
męskiej odziewano w kolory błękitne (a
Bocian — wędrówka. W staroŜytności
dziewczynki w róŜowe), mające je bronić przed
obserwowano przeloty bocianów nie wiedząc,
nieŜyczliwą wróŜką lub sąsiadką.
skąd przybywają nad Bliski Wschód i basen
Błękit jako barwa pogodnego nieba, oddali,
śródziemnomorski, a często — dokąd zmierzają.
wody, uchodzi za kolor chłodny, niematerialny,
,,Nawet bocian w przestworzach zna swój czas"
nierealny, fantastyczny, wiąŜący się z zimnem i
(Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzu
okrucieństwem stali, a takŜe z marzeniem
obłąkany (...) widziałem lotne w powietrzu
sennym (w dzień: nocnemu odpowiada ciemny
bociany długim szeregiem" {Hymn. [Smutno
granat), z. zadumą. ,.Po niebie i po lesie, po łąk
mi. BoŜe...] 19—22 Słowackiego). ,,Siadł,
zielonych łanie, przejrzyste, zwiewne idzie
zaklekotał, zwiesił dziób duŜy i zamknął
błękitne zadumanie" [W lesie 17—20
powaŜnie oko. Snadź syn litewski marzy
Kazimierza Tetmajera).
głęboko o swej zamorskiej podróŜy" (Gawęda o
Lazur — wieczność boska i nieśmiertelność
bocianie I, 6—9 Ludwika Kondratowicza).
ludzka; stąd jest barwą Ŝałobną, uŜywaną w
Bocian — psychopomp (odprowadzający
wielu krajach na pokrycie trumien młodo
dusze zmarłych), gdyŜ Ŝywi się m. in. stwo-
zmarłych osób.
rzeniami Ŝyjącymi w glebie, a więc naleŜącymi
Niebieska pończocha — przen. tron.
do świata podziemnego, do dziedziny zmarłych.
pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w.
Bocian —spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian
we Francji (fr. bas bieu) klubom pań
lis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mu
zajmujących się nauką i literaturą z udziałem
jedzenie na płaskim talerzu; z kolei bocian
nielicznych panów, którzy zaznaczali swą
zaprasza lisa i, wet za wet, częstuje go z butelki
wzgardę dla konwenansu noszeniem niebieskich
o długiej szyjce.
wełnianych pończoch zamiast czarnych
Bocian — dobra wróŜba. W staroŜ. Tesalii za
jedwabnych.
zabicie bociana groziła taka sama kara jak za
Sinobrody — okrutny zabójca sześciu Ŝon z
zabicie człowieka. Gniazdo bocianie na
bajki Charlesa Perraulta.
słomianym dachu a. na rusztowaniu, na kole od
Ludzie lubiący błękit mają jakoby być
wozu, według opinii ludu przynosi szczęście
konserwatystami, introwertykami, trzeźwi,
domowi. U niego bocian się gnieździ — sprzyja
uparci i umiejący dorabiać się majątku.
mu szczęście.
W heraldyce: lazur oznacza czystość, po-
Bocian — płodność, urodzajność. Okres
korę. lojalność, wierność, dobrą sławę, rze-
gniazdowania — lato, deszcze; ulubione miej-
telność; linie poziome. Metal — cyna.
sce — bagna, błota, stawy; ulubione poŜy-
Kamień — szafir, turkus, topaz. lazuryt,
wienie — owady. „Pora dla winnic sadzenia
diament, turmalin. najlepsza, gdy z wiosny rumieńcem biały
Planeta — Jowisz, Wenus. W przybywa ptak, ów postrach gadów ośli-
muzyce: nuta G naturalna.
złych" (Georgiki 1, 320 i nast. Wergiliusza, tł.
Z. Abramowiczówna). Według bajki
uświadamiającej dzieci o ich przyjściu na świat,
bocian przylatuje z niemowlęciem nad dom i
wrzuca je przez komin do mieszkania. Długi
dziób — fallus, komin — vulva. (Do czasów 2.
wojny świat, wołano w Polsce na pociągi
wiozące z miasta męŜów pod koniec tygodnia
do Ŝon na „letnie mieszkanie" —
„Kominiarze!"). Według folklorystycznej
legendy bociany wrzucają dobrym ludziom
przez kominy klejnoty i złote monety. Inni zaś
twierdzili, Ŝe od samego spojrzenia bociana
moŜna zajść w ciąŜę.
Bocian — przeciwieństwo węŜa i Ŝaby, ptak
antydiabelski, nieprzyjaciel zła, symbol Chry-
stusa; por. wyŜej cytat z Georgik Wergiliusza.
Bocian — spokój i szczęście domowe,
wierność małŜeńska, wdzięczność, czystość (tj.
oczyszczanie gniazda z robactwa i odchodów).
Ptak poświęcony przez Rzymian Junonie,
opiekunce małŜeństwa i macierzyństwa.
Według legend ludowych bociany gromadnie
karzą wiarołomne samice, przed odlotem
egzaminują komisyjnie z umiejętności lotu
młode, niedoświadczone ptaki, wyrzucają jaja i
pisklęta z gniazda, gdy zbliŜa się okres głodu
(w rzeczywistości wyrzucają osobniki chore,
nienormalne a. opadnięte przez pasoŜyty).
Dokoła Wojtek — bocian, zwany pospolicie
Wojtkiem, krąŜy ustawicznie nad swoim
gniazdem; przen. o czymś, co się nieustannie
powtarza, w koło Macieju.
Bocian — posłuszeństwo. Według wierzeń
ludu bocianięta nie opuszczają gniazda bez
pozwolenia matki. „Jak się poderwać chce
bocianek młody z gniazda i nie śmie, i sam sobą
trwoŜy" (Boska Komedia, Czyściec 25, 10
Dantego, tł. E. Po-rębowicza).
Bocian — miłość synowska (tac. pietas).
Według poglądów antycznych i według śrdw.
bestiariuszy bociany karmią swych starych,
zniedołęŜniałych rodziców i dbają o czystość
ich gniazd. Prawo rzymskie zobowiązujące
dzieci do utrzymywania starych rodziców
nazywało się dlatego prawem bocianim, łac. lex
ciconaria. W plastyce Odrodzenia i baroku
bocian występuje jako emblemat uczuć
synowskich.
Bocian — wyniosłość, zarozumiałość, pycha.
Ptak zadziera głowę, po czym dostoj
nie muska sobie pióra. W mit. gr. Anty-gona
córka króla Troi, Laomedona, chwaliła się, Ŝe
jest piękniejsza od Hery a. Ŝe ma od niej
piękniejsze włosy; za karę bogini zmieniła ją w
bociana, poŜeracza węŜów, a. jej włosy w węŜe
(Metamorfozy 6, 93—5 Owidiusza).
Bocian — czujność. Sypia stojąc na jednej
nodze, więc jakby gotów w kaŜdej chwili do
zerwania się do lotu (naprawdę jest to postawa
wypoczynkowa: dzięki specjalnej budowie
stawu piętowego mięśnie nogi nie pracują
wtedy i nie męczą się).
Bocian — mądrość, kontemplacja. Stanie
nieruchomo sprawia wraŜenie medytacji,
filozofowania. „Stoi z dala zamyślony bocian.
(...) duma o robaczku, o węŜu... i o człowieku"
(A Dorio de Phrygium 39— 42 Norwida). W
alegorii ,,Wielka Mądrość" przedstawiono w
plastyce dwa bociany fruwające naprzeciw
siebie wewnątrz koła utworzonego z węŜa.
Bocian — „czyściświat", czyszczący świat (z
owadów, gadów); kaznodzieja, morali-zator.
Albom ja bocian, Ŝebym świat czyścił?
Bocian w tradycji chrzęść. — egzaltacja
religijna. Budowniczy gniazd na szczytach
wieŜ (kościelnych). Mistyczny znak X a. krzyŜ
św. Andrzeja utworzony z otwartego dzioba i
skrzyŜowanych nóg.
Bocian — długowieczność. Lud przypisuje
mu b. długi Ŝywot, a na Dalekim Wschodzie
nawet nieśmiertelność.
Bocian — zmartwychwstanie, bo przylatuje
wiosną, kiedy cała natura budzi się do nowego
Ŝycia.
Bocian — wiosna. „Bo juŜ bocian przyleciał
(...) i rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar
wiosny" (Pan Tadeusz 11, 23—4
Mickiewicza).
Bocian — ochrona przed poŜarami, wg
wierzeń ludu. ,,PowaŜny bocianie, polskich
słomianych strzech święty Florianie" (Ptactwo
w czas wojny 68—9 Leopolda Staffa);
św. Florian zob. Ogień.
,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze"
(Pieśń o ziemi. Wstęp. Na jesieni 49—50
Wincentego Pola).
BRAMA
Symbolika bramy zgodna jest w większości
wypadków z symboliką drzwi (zob. Drzwi):
przejście z jednego stanu w drugi;
Ŝeńskość, genitalia kobiece; narodziny; od-
rodzenie; potęga, fortyfikacja; sprawiedliwość;
chwała; wojna; cierpienie; stan między Ŝyciem a
śmiercią, dobrem a ztem.
Brama miejska, w nocy zamknięta, w dzień w
czasach antycznych pełna Ŝycia, była lokalnym
rynkiem, agorą, forum, miejscem spotkań
(przyciągających takŜe pijaków, nierobów,
włóczęgów i złodziei), handlu, publicznych
obwieszczeń, często posiedzeń sądów:
„PowaŜany jest mąŜ (dzielnej niewiasty) w
bramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju"
(Ks. Przypowieści 31, 25). Bramy Jerozolimy
reprezentują jako pars pro toto (tac. 'część
zamiast całości') całe miasto: ,,Bramy Syjonu
miłuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba"
(Psalm 86 2). Było ich dwanaście: brama
Doliny, Gnojowa, Źródła, Stara, Końska,
Wschodnia, Sądowa, Wodna, Efraima, Rybna,
Trzody i StraŜy. Według Apokalipsy mury
niebieskiego, nowego Jeruzalem będą miały
równieŜ dwanaście bram, kaŜda z jednej perły, a
zawsze otwarte (bo nie będzie juŜ nocy), ,,a na
bramach — dwunastu aniołów i imiona
dwunastu pokoleń izraelskich" (21,12). RównieŜ
niektóre inne miasta charakteryzowano liczbą
bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie
(wg Homera) odróŜniamy od siedmiobramnych
Teb greckich, stolicy Beocji (w dramacie
Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom kaŜdy z
siedmiu bohaterów atakował jedną bramę).
Brama — miejsce obronne, szczególnie
ufortyfikowane (jako punkt najsłabszego oporu
w murze miejskim). Miasto uwaŜano za zdobyte,
gdy bramy miejskie wpadły w ręce wroga, stąd
były takŜe symbolem siły, potęgi: ,,Niech
posiędzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaciół
swoich", mówi Laban na poŜegnanie do siostry
swojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzyk
przeraŜonych Rzymian po zwycięstwie
Kartagińczyków pod Kannami w 216 p.n.e.:
Hannibal ad portas! (łac. 'Hannibal u bram!')
stał się przysłowiowym wyrazem
niebezpieczeństwa zagraŜającego krajowi.
Synonimem takiej groźby stała się trojańska
Brama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomyślna;
zachodnia'), którą uszkodzono, aby wprowadzić
drewnianego konia Greków; przez bramę tę
wpuścili wojska Achajów rycerze, którzy wyszli
z wnętrza konia trojańskiego.
Bramy triumfalne (łuki triumfalne), na
których zwykle wyobraŜano w reliefie sceny
sukcesów wojennych, stawiano dla uczczenia
zwycięstwa. Najbardziej znane to: łuk Tytusa,
Konstantyna i Septymiusza Sewera w Rzymie,
Arc de 1'Etoile w ParyŜu. Powszechny jest teŜ
ludowy obyczaj witania waŜnych i miłych gości
bramami z gałęzi, zieleni, kwiatów i wstąŜek.
Brama — chwała odnowionego Syjonu.
,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje
bramy chwałą" (Izajasz 50, 18).
Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakub
zobaczył we śnie drabinę i aniołów. „O jak
straszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego,
tylko dom boŜy i brama niebieska" (Gen. 28,
17). Alegoria biblijna: „Wchodźcie przez ciasną
bramę, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a
ciasna — do Ŝycia" (Ew. wg Mat. 7, 13—14).
Przez bramę sprawiedliwości dochodzi się do
Boga sprawiedliwego: „Otwórzcie mi bramy
sprawiedliwości! Wszedłszy w nie będę Pana
wysławiał" (Psalm 117 19).
Brama jest dla śydów takŜe emblematem
wygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem
proroka Ezechiela.
Ludy Bliskiego Wschodu wyobraŜały sobie
istnienie, prócz bram do niebios, do widomego,
materialnego nieboskłonu, takŜe bram do świata
podziemnego, ukrytych zazwyczaj w głębokich
pieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, król
judzki, pisze: „Ja rzekłem: w połowie dni moich
pójdę do bram otchłani; szukałem ostatka dni
moich" (Izajasz 38, 9—10). Do słów tych
nawiązują słynne wersety Boskiej Komedii
Dantego: „W połowie drogi ludzkiego Ŝywota
(...) w głębi ciemnego znalazłem się lasu (Piekło
l, l—3) oraz: „»Ty, który wchodzisz, Ŝegnaj się
z nadzieją", na odrzwiach bramy ten napis się
czyta" (3, 9—10, tł. E. Porębowicza). Wrota
Piekieł (fr. La Parte de 1'Enfer) niedokończona
rzeźba (1880—1917, Muzeum Rodina w
Filadelfii) Augusta Rodina. Babilońsko--
asyryjska bogini Isztar zstępuje do świata
podziemi i przechodzi przez siedem bram;
zob. Zasłona.
Zamknięta brama — utrapienie, strach, zakaz,
niegościnność, obrona, wojna; Ŝydowski
symbol końca modlitwy; w symbolice
chrześcijańskiej: dziewictwo, Maria (por. tac.
hortus conclusus 'zamknięty
 ogród'). Niepokalane Poczęcie, co opiera się na
słowach Boga skierowanych do Ezechiela
(44,2): „Ta brama (wschodnia) zamknięta
będzie, i mąŜ nie wejdzie przez nią, bo Pan,
Bóg izraelski, wszedł przez nią, i będzie
zamknięta dla księcia".
Brama otwarta — gościnność. ,,Brama na
wciąŜ otwarta przechodniom ogłasza, Ŝe
gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza" (Pan
Tadeusz l, 39—40, Mickiewicza). Przejezdna
brama to serce kobieciarza:
Kasztelanowa mówi do Amelii o Mazepie:
,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jedna
wjeŜdŜa, a druga wyjeŜdŜa za wrota" (Mazepa
1,3, 89, 90 Słowackiego).
Bramy do snów. W Odysei Homera Pe-
nelopa mówi do Odyssa: „Dwie są bramy
zwiewnych snów: jedna z rogu, druga z kości
słoniowej; te, które przechodzą przez kość
słoniową niosą czcze słowa, drugie wróŜą
prawdę" (19, 562, wg tł. J. Pa-randowskiego).
Brama z kolumnami po obu stronach 7ob.
Kolumna.
Brama Słońca — strefa międzyzwrotni-kowa.
Bramami nazywa się niektóre cieśniny
wodne (np. Brama Łez, arab. Bab el-Man-deb,
między Afryką i Półwyspom Arabskim:
śelazna Brama albo śelazne Wrota — przełom
Dunaju między Karpatami a Bałkanem) i
przełęcze górskie (np. Brama Morawska
między Górami Oderskimi a Beskidem
Śląskim).
BRĄZ
Brąz (barwa brązowa) jest symbolem ziemi,
gleby, gliny; jałowości (brunatna, rdzawa barwa
jałowej pustyni w przeciwieństwie do
urodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwiędłego
liścia; smutku, melancholii, rezygnacji;
skromności; bierności, zachowawczości; troski;
stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubóstwa;
prostoty; spokoju, spokojnego tła; zaufania;
praktyczności; ekskrementów.
Brąz — jesień. „Przyćmiony mosiądz i brąz
października: bezduszne złoto poŜółkłych
jesionów (...), brzozowych liści bursztyn
opłakany (...) ronią wśród liści milczącego
spadu (...) muzykę brązu, mo
siądzu i miedzi" (Elegia konające] jesieni 21—
29 L. Staffa).
Brąz, jako barwa brunatnych koszul hitle-
rowskich bojówek partyjnych Sturm-Abtei-
lungen (SA), łączy się z hitlerowskim fa-
szyzmem (barwa ekskrementów, wybrana, być
moŜe, w związku z kompleksem analnym).
Brąz w róŜnych odcieniach i o róŜnych
nazwach jako maści koni i barwy ubiorów (w
staroŜytności i średniowieczu barwa Ŝałoby).
„Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szabla
okuta po prostu" (Piosenka litewska o koniu
Kiejstuta 5—6 Mickiewicza). „KsiąŜę, tyś się
wczoraj palił do mojego kasztanka i gniadosza
chwalił" (Pan Tadeusz 6, 204—5, Mickiewicza).
„Hrabia siedział na dzielnym koniu, w czarnym
stroju; na sukni orzechowy płaszcz włoskiego
kroju" (Pan Tadeusz 7, 517—518 Mickiewicza).
„Anglik, oryginał, (...) wiecznie w spodniach
nankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany"
(List do matki z 23 VIII 1833 Słowackiego).
BRODA
Broda w wielu kulturach jest symbolem męskiej
siły, odwagi, mądrości, godności, powagi, rangi,
honoru (por. Włosy). MęŜczyzna moŜe się na
nią zaklinać składając przysięgę, dając porękę,
zapewnienie (u nas Ŝartobliwe: Klnę się na
brodę Mahometa!). Broda jest słabym punktem
w walce wręcz: Aleksander Wielki kazał się
wojsku golić, aby brody Ŝołnierza nie po-
chwyciła dłoń nieprzyjaciela. Broda bywa
oznaką Ŝałoby; podeszłego wieku, doświad-
czenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji
(zob. Włosy: Barbudos), mody młodzieŜowej.
Naczelni bogowie wielu kultów wyobraŜani są z
brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeo-
chrześcijański Jahwe-Bóg Ojciec od ok. 1300
n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksją
chrzęść, broda naleŜy do „wyobraŜenia Boga",
dlatego ruscy starowiercy się nie strzygą, a
klerowi Kościoła Wschodniego nie wolno
obcinać włosów na głowie i brody.
Broda — mądrość. W staroŜ. Grecji i Rzymie
była atrybutem godności filozofów i retorów.
Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwał
Sokratesa magister bar-batus. „Zapuścić sobie
brodę mędrca" łac.
sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35
Horacego). „Gdyby broda była gwarancją
mądrości, kozioł byłby wart Platona" (epigram
Lukiana z Samosat). RównieŜ przysłowia nie
szczędzą drwiny: Broda nie czyni filozofa. Broda
mądrości nie doda.
Włosy brody — promienie słoneczne. W
Asyrii, Izraelu, Egipcie władcy i kapłani zdobili,
zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potęŜne
brody, farbowali je na Ŝółto lub pomarańczowo
henną (barwą słoneczną), przetykali złotą nicią
lub przywdziewali brody sztuczne umocowane na
wstąŜce związanej na czubku głowy (moda
istniejąca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.).
Kobiety (i gotowąsych młodzieniaszków) na
tronie, wyróŜniających się męskimi zaletami,
odwagą i mądrością, wyobraŜano w plastyce z
brodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar,
królowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnie
przedstawiani byli
z brodą.
Brodaty — przydomek niektórych władców,
np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV Pogonatus
(668—685; od gr. ptgm 'broda'), ksiąŜę polski
Henryk I (1232—38), Fryderyk I Barbarossa
('rudobrody'), król duński Sven I Gabelbart
('widłobrody', ok. 986—1014).
Broda — starość. Dowcip z brodą — stary
jak świat.
Cienka i gruba broda. Wg Talmudu
babilońskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) mąŜ o
cienkiej brodzie jest chytry, a o grubej —
głupi.
Broda — dzikość, barbarzyństwo, zacofanie.
„Gdy pióro z piórem pójdzie w rozumne
zawody, zniknie dzikość, opadną zabobonne
brody" (Do Kajetana Węgierskiego 25—6
Józefa Wybickiego). Piotr I rzekł: „Rosyję
zeuropejczyć mogę, obetnę suknie i ogolę
brody" (Dziady cz. III, Ustęp, Przegląd wojska
197—8 Mickiewicza). O zbójcach: ,,Brody ich
długie, kręcone wąsiska, wzrok dziki" (Powrót
taty 37 Mickiewicza).
Kolory bród: złoty — promienie Słońca;
niebieski — zło (Sinobrody); rudy — zdrada
(w średniowieczu przedstawiano Kaina i
Judasza z czerwoną brodą i czupryną); siwy —
promienie KsięŜyca, powaga, doświadczenie,
godność, starość. Przysłowia: Kto ma białą
brodę, ten nie chodzi po wodę, tj. starego
trzeba szanować
i oszczędzać. Arabskie: Gdy broda siwa,
rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia bród
wyśmiewany we Śnie nocy letniej Szekspira.
Spodek: „Ale w jakiejŜe brodzie będzie mi
wystąpić najstosowniej? (...) Przywdzieję brodę
albo słomianego koloru, albo
brudnopomarańczową, albo ja-skrawopurpurową,
albo doskonale Ŝółtą jak złoto" (1,2, tł. S.
Koźmiana).
Obcinanie bród — pohańbienie, kara, pokuta,
Ŝałoba; niewola. Dowiedziawszy się o zburzeniu
Jerozolimy przyszło „osiemdziesięciu męŜów
ogoliwszy brody i podarłszy szaty, i brudni", aby
na gruzach świątyni złoŜyć ofiary (Jeremiasz
41,5). Gdy Hanon ogolił połowę brody sługom
Dawida, „męŜowie owi byli zelŜeni sromotnie
bardzo, i rozkazał im Dawid: Mieszkajcie w
Jerychu aŜ odrośnie broda wasza, a wtedy się
wróćcie" (2. Ks. Król. 10,5). Broda brudna i
zaniedbana była oznaką obłędu (l. Ks. Król.
21,13).
Osmalić komuś brodę — uczynić afront,
ubliŜyć, dać się we znaki, zrobić psikusa.
,,Osmaliłem brodę króla hiszpańskiego" —
powiedział Sir Francis Drakę po zniszczeniu
okrętów hiszp. w śmiałym napadzie na port
Kadyks (1587).
Pociągnąć kogoś za brodę — zniewaŜyć.
„Złośliwi chłopcy skubią ci brodę" (Satyry 1,3
133 Horacego).
Pluć sobie w brodę — robić sobie gorzkie
wyrzuty, Ŝałować utraconej okazji. Zadrzeć
brodę — umrzeć.
BROŃ (OręŜ)
Broń symbolizuje władzę, pokój, sprawied-
liwość; stracenie skazańca; potęgę, butę, groźbę,
zemstę; konflikt, wojnę, wroga; zdecydowanie;
atak; obronę; rzeź, wściekłość, brutalność;
przebiegłość; braterstwo; strach;
śmierć; łupy wojenne; zniszczenie, nieszczęście.
Zob. Łuk i strzały,. Maczuga, Miecz, Młot, NóŜ,
Tarcza, Topór, Trójząb, Włócznia.
Broń niechybna bogów i bohaterów, zazw.
wykuta przez boskich kowali — zjawiska
przyrody: błyskawica — strzała, chmura —
tarcza, grzmot — podwójny topór, burza —
wóz wojenny, Ŝar słoneczny — pęk strzał itd.
Broń bohaterów i bogów przeciw smokom i
innym potworom — uwznioślenie
i uduchowienie przeciw niskim instynktom,
nagannym popędom; odpowiednik i prze-
ciwstawienie potwora symbolizującego moce
zagraŜające bohaterowi od wewnątrz (pokusy,
podniety do grzechu, irracjonalne poŜądania),
jak np. hełm-niewidka, skrzydlate sandały,
czarodziejski sierp i tarcza z lustrzanej miedzi
Perseusza, trójząb Po-sejdona, młot Thora,
maczuga Heraklesa. laska MojŜesza, miecz
Zygfryda, włócznia św. Jerzego, olifant Rolanda
itd.
Broń związana z pozycją a. charakterem
bóstwa a. bohatera: bogowie nieba — piorun;
bogowie Słońca — łuk i strzały;
bogowie morza — sieć, trójząb; bogowie
kowale — młot; krolow.e — berło, laska, bicz;
ksiąŜęta — miecz, lanca, sztylet; wojownicy —
lanca, m-ecz, i'uk i strzały; myśliwi — nóŜ.
sztylet, włócznia; złoczyńcy — nóŜ; zbójcy —
maczuga.
Broń związana z czterem.; ,,pierwiastkami":
miecz — ogień; proca, arkan, lasso, bolą —
powietrze; trójząb — woda; włócznia — ziemia.
Walka włóczni z mieczem — ziemi z ogniem;
trójzęba z procą — trąba powietrzna itd.
Broń — obrona; napad, atak. Broń —
antypotwór, który z kolei sam staje się po-
tworem; narzędzie sprawiedliwości narzędziem
ucisku; oręŜ przeciw wrogowi narzędziem
katowskim przeciw rodakom.
Broń — narzędzie magiczne; zwł. broń
wykuta ze szlachetnych metali odznaczać się
miała mocą magiczną, np. pancerz Aga-
memnona (Iliada ii, 23 Homera), tarcza
Achillesa ozdobiona cudownymi płasko-
rzeźbami przez Hefajstosa (Iliada 18, 479).
Wymiana broni między przeciwnikami była
oznaką zawartej przyjaźni: „Teraz zamieńmy
swe zbroje, aby i inni poznali, Ŝe uwaŜamy się
wzajem za druhów dziedzicznych po ojcach"
(Iliada 6, 229—230, tt. Kazimiery JeŜewskiej)
— Glaukos i Diomedes.
„Broń i męŜa opiewam" łac. „Arma virumque
cano" 'oręŜne czyny męŜa' — bohatera, tj.
Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-sza, tł. T.
Karyłowskiego). „Canto 1'armi pietose e'l
Capitano" wł. 'Wojnę poboŜną śpiewam i
Hetmana' (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona
1,1 Tassa, tł. Piotra Kochanowskiego).
„MęŜnego króla wiekopomne dzieła... wspomni
Klio chętna" (Dzieło Boskie, albo Pieśni
Wiednia wybawionego... 1.1 Wespazjana
Kochowskiego).
Broń — przeciwieństwo prawa. „Sileni leges
inter arma" łac. 'w szczęku broni milkną prawa'
(Pro Mi/one 4,10 Cicero-na).
Broń — przeciwieństwo sztuki. Przysłowie
łac.: Inter arma sileni Musae 'w szczęku broni
milkną muzy"; w czasie wojny twórczość
artystyczna schodzi na dalszy plan
Broń — pokój. Przysłowie łac.: Armis pacis
fulcra 'broń podporą pokoju', tj. siła zbrojna
gwarancją pokoju.
Szczęk oręŜa — wojna. „Czy mylę się? Czy
to szczęk oręŜa? Nie mylę się, to dźwięczy b-oń.
Mars nadchodź' i nadchodząc daje znak
rozpoczęcia wojny" (Fasti 5, 549 Owidiusza).
Broń odwrócona ku dołowi, zwrócona ku
ziemi — śmierć, Ŝałoba.
3ror. w symbolice judeo-chrześc.: „Po-rwj Pan
e broń ': tarczę, i powstań mi na pomoc! Dobądź
lancy i włóczni, i zagródź drogę prześladowcom
moim" (Psalm 34 2—3). ,,Przybierze zbroję
zapalczywość Jego i uzbroi stworzenie dla
pomsty ra wrogach. Oblecze jako pancerz
sprawiedliwość, a za przyłbicę weźmie sąd
niezawodny, weźmie prawość jako tarczę
niezwycięŜoną i zaostrzy srog gniew na oszczep
(...). Polecą prosto strzały błyskawic, i jak z do-
brze naciągniętego łuku z obłoków wypuszczone
będą" (Ks. Mądrości 5, '8—22). RównieŜ Szatan
jest uzbrojony (Ew. wg Łuk. 11, 21—22).
Broń w symbolice chrzęść.: tarcza — wiara,
krzyŜ; m-ecz — słowo boŜe; łuk — modlitwa;
hełm — radzie a zbawienia; pas — prawda i
miłosierdzie; obliwe — zapał apostolski,
wytrwałość, pokora; kirys, pancerz —
sprawiedliwość, czyś.ość. „Weź-mijcie na się
zbroję boŜą (...), przepaszcie biodra wasze
prawdą i oblókłszy pancerz sprawiedliwości, (...)
biorąc tarczę wiary (...) weźmijcie przyłbicę
zbawienia i miecz ducha" (List św. Pawia do
Eflzjan 6, 11—17).
,,Najpewniejsze bronie są narzędziami
nieszczęścia" (Księga o Tao i cnocie jego 1,31
Lao Tzu).
Broń jego jest wrogiem swego właściciela —
przysłowie tureckie.
„Broń tchórza — trucizna" (Sicelides 5.3
Phineasa Fletchera).
..Wielka broń dalekosięŜna — atrament, we
wszystkich bitwach ludzi uczonych" (Bitwa
ksiąg, Przedmowa Jonathana Swifta).
 Broń — ostateczny argument królów, łac.
ultima ratio regum. Napis na działach z brązu
umieszczany z rozkazu Ludwika XIV i
Fryderyka II Pruskiego.
Broń niewolników — podstęp. ,.Tyś nie-
wolnik. jedyna broń niewolników — podstępy"
{Konrad Watlenrod, Powieść wajde-toty 343
Mickiewicza).
Broń świętych — chytrość. przebiegłość.
,,Prawda, sama dla siebie, nic była nigdy cnotą
dla papistowskiego kleru. Ojciec New-man mówi
nam, Ŝe byłoby to zbyteczne;
Ŝe tylko chytrość jest bronią daną przez Niebo
świętym, aby się nią mogli bronić przed brutalną
męską siłą zepsutego świata, który się Ŝeni i
wychodzi za mąŜ" (Recenzja z J. A. Froude'a
Historii Anglii od upadku Wolseya do klęski
hiszpańskiej Armady Charlesa Kingsleya, 1864).
Broń — dowcip. ,,Wrogiem jego było
szaleństwo, a bronią — dowcip" (inskrypcja na
tablicy ku czci W. S. Gilberta na Victoria
Embankment w Londynie, tekst Anthony Hope'a,
1915).
Broń — Sztuka. „Kunst isl Waffen" nm.
'Sztuka jest bronią' — dewiza twórczości
pisarskiej (Friedrich Wolf, 1928).
Broń — wola skierowana ku jakiemuś celowi
(C. G. Jung).
Broń biała — sieczna a. kłująca. Broń ognista
— dawn. palna. Zawieszenie broni —
zaprzestanie walki na jakiś czas.
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo;
spisek; (strzała, włócznia, miecz, pistolet,
karabin itd.) fallus.
BRZOZA
Brzoza symbolizuje oś świata; Ŝycie: śmierć;
początek, wiosnę; miłość, zachętę miłosną;
fallusa; małŜeństwo, wesele, rodzinę; sen-
tymentalny wdzięk, łagodność; dziewczęcość.
niewinność, czystość, białość: władzę;
opiekę; karę, chłostę: płacz, smutek: egzor-
cyzm; oczyszczenie: czystość, łaźnię.
Brzoza — początek, rozpoczęcie, kołyska,
Nowy Rok. Rózgami brzozowymi wyganiano
duchy Starego Roku nad kolebką Nowego,
nowo narodzonego. Leśna brzoza najwcześniej
(jeśli nie liczyć krzewu bzu czarnego) pokrywa
się liśćmi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rok
rozpoczynał się u Rzymian l marca, stąd gałązki
brzozowe na
uroczystościach wprowadzania nowych kon-
sulów. W płn. Europie drewnem brzozowym
często rozpalano „nowy ogień" na początku roku.
Brzoza — władza. Rzymskie fasces, pęki
brzozowych rózg liktorskich związanych
rzemieniami, były symbolem władzy naj-
wyŜszych urzędników rz. Z plecionek z łyka
brzozowego sporządzano więzy, pęta i tarcze.
Brzoza — oczyszczenie, egzorcyzm. Rózgom
brzozowym przypisywano własności
wypędzania duchów, a takŜe ducha nie-
posłuszeństwa, samowoli, uporu; bito nimi
obłąkanych, aby wypędzić z nich demony, gdyŜ
Kościół śrdw. wraz. ze św. Grzegorzem
Wielkim, św. Anzelmem, Abelar-dem,
Tomaszem z Akwinu i Wincentym z Beauvais
utrzymywał (wbrew naukom Hipokratesa,
Arteusza, Soranusa i Galc-na), Ŝe obłęd to nie
choroba, ale opętanie przez diabła.
Brzoza — kara. Rózgami brzozowymi bito
niewolników, przestępców, poddanych chłopów
i, aŜ. do XX w., uczniów i dzieci. Przysłowia:
RóŜdŜką Duch Święty dziatecz-ki bić radzi,
róŜdŜka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Daj
jej róŜu, ale brzozowego — zbij ją, wychłostaj
rózgą. Poznasz się z panią Brzozowską —
dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewo
mądrości — rózga uczy rozumu. Rózga
brzozowa Ŝeber nie
łamie.
Brzoza — opieka nad narodzinami, mał-
Ŝeństwem i zgonem, symbol Ŝycia ludzkiego. Z
gałęzi brzoz.y Rzymianie sporządzali
pochodnie weselne, których ogień przynosić
miał szczęście nowoŜeńcom. Atrybut skand,
bogini małŜeństwa i rodziny, Friggi (germ.
Frei).
Brzoza w folklorze — zachęta miłosna:
gdy dziewczyna dawała chłopcu witkę brzo-
zową, ośmielała go do zalotów.
Biała brzoza o łuszczącej się poprzecznie
białej korze — dawne drzewo święte
reprezentujące oś świata. W Azji Środkowej, u
Słowian, zwł. Rosjan — dziewczęcość. wiosna,
niewinność, czystość, oczyszczenie. Zespół
śpiewu i tańca „Bieriozka" (roś. 'brzózka')
składał się z samych dziewcząt. Nimfy
brzozowe wyobraŜano jako smukłe dziewczęta
o falujących włosach. ,,Brzoza, biała
kochanka" (Pan Tadeusz 3. 561 Mickiewicza).
W kraju młodości,
wieś, „gdzie brzozy jasnych są kochanką
źródeł" (Beniowski l, 188 Słowackiego).
„Dziewicze brzozy, srebrne korą (...). Cisza
opieszcza smukłość drzew" (Dziewicze brzozy
l—6 Leopolda Staffa).
Brzoza płacząca — smutek. ,,Płaczące
brzozy, smutne drzewa (...), które liść po to
snadź odziewa, aby płakały z kaŜdą wiosną"
(Polska ziemia w obrazkach cz. I, 19 Teofila
Lenartowicza). ,,Brzoza — naj-bojaźliwsze i
najwytworniejsze z drzew" (Marzenie w czasie
babiego lata Jamesa Russella Lowella).
Miotły z gałązek brzozowych — ulubione
wierzchowce czarownic: złe duchy czepiają się
gałązek i chowają pod listkami.
Brzoza — amulet, obrona przed demonami,
złymi duchami, czarami. Kołyski robiono
najchętniej z drewna brzozowego dla
odwrócenia uroków i ,,złego oka", a takŜe
działań złych wróŜek. Szczęście przynosić
miała gałąź brzozowa w domu, ga-łązeczka
przy nakryciu głowy a. odzieniu. Belka a.
deska brzozowa oparta o dach obory lub stajni
wzmacniała zdrowie i roz-radzała bydło i
konie.
Brzoza — ..oczyszczenie krwi". Biczowanie
się witkami brzozowymi w łaźni tureckiej,
fińskiej, rosyjskiej przyśpiesza krąŜenie krwi.
BRZUCH (śołądek)
Brzuch symbolizuje obŜarstwo, Ŝarłoczność,
smakoszostwo; głód, poŜądliwość, zwierzęcość;
gruby materializm: regres, niedojrzałość
duchową, głupotę, złą radę; lenistwo; morze;
czas: Ŝycie, egzystencję;
matkę; ciało (w przeciwieństwie do ducha),
cielesność, zmysłowość, motor ruchu ciała,
miłość, grzech; wewnętrznego człowieka;
źródło myśli, umysłu, uczoność, laboratorium
alchemiczne, rozum; współczucie, cnotę;
prawdę; sztukę; rodzinę; bogactwo; wierzyciela;
mieszczaństwo, konserwatyzm: okrucieństwo,
dominację; kastrację; biedę; pokorę; por.
Jaskinia.
śołądek — uczoność; prawda. W sta-
roŜytności na Bliskim Wschodzie Ŝołądek
uwaŜano za siedzibę wiedzy, prawdy i mą-
drości.
Goły, trusty, wielki brzuch nagiego męŜ-
czyzny (w plastyce buddyjskiej, zwłaszcza
jap., wyobraŜającej np. bogów szczęścia) —
przyjaźń, spokój, pomyślność, dobrobyt.
Brzuch — zniŜanie się, upokorzenie, pokora.
(Bóg do węŜa:) „Na brzuchu będziesz się
czołgał i proch będziesz jadł" (Gen. 3, 14),
Brzuch wydęty wiatrem — głupota. „Czy
mędrzec odpowie pustym gadaniem i napełni
swój brzuch wschodnim wiatrem?" (Hiob
15,2). tj. srogim, suchym wiatrem pustynnym.
„Jego brzuch — kość słoniowa pokryta
szafirami" (Pieśń nad pieśniami 5, 14).
Miedziany brzuch — Aleksander Wielki z
prorockiej wykładni Danielowej posągu ze snu
Nabuchodonozora (Daniel 2,32).
Brzuch — głód; przyczyna wszelkiego zła.
„Nie masz nic bardziej psiego nad obmierzły
brzuch, który kaŜe o sobie pamiętać, choćbyś
nie wiem jak był zgnębiony, choćbyś miał ból w
sercu" (Odyseja 7, 216 Homera). ,,Przez ten
brzuch przeklęty ludzie mają złe troski, to on
kaŜe się tułać, mozolić i cierpieć" (jw. 15, 344).
„Ale nie oszukasz głodnego brzucha, tej zmory,
która tyle zła ludziom wyrządza:
to dla niego wyruszają na niespokojne morza
spoiste okręty, by w obce ziemie nieść
zbrodnię" (jw. 17, 228, tł. Jana Parandow-
skiego).
Brzuch — głód, bieda, poŜądliwość, zwie-
rzęcość, nienasycenie. Przysłowia: Brzuch
słowami się nie nakarmi. Brzuch głodny uszu
nie ma, tac. venter non habel aures.
Brzuch, Ŝołądek — bóg. ,,śołądek to
największy bóg ze wszystkich" (Cyklop 334
Eurypidesa). „Ich bogiem brzuch, a chwała w
ich sromocie, którzy ziemskie rzeczy miłują"
(List do Filipian, 3,19). Przysłowia: Brzuch za
boga. Pasibrzuch wierzy w brzuch.
Brzuch — bestia. Przysłowie gr.: Najgorszą
bestią jest brzuch.
,,Dobrze uregulowany Ŝołądek — wielka
część wolności", tac. magna pars liber-tatis est
bene moratus venter (Listy moralne do
Lucyliusza 123,3, cytowane w Próbach 3,13
Montaigne'a).
Burczy mi w brzuchu — czuję głód. „Więc
chleb i krzta soli Ŝołądek, kiedy burczy, teŜ ci
zadowoli", tac. cum sale panem latrantem
stomachum bene leniet (Satyry 2,2,17—18
Horacego, tł. Jana Sękow-skiego).
 Mieć strawny Ŝołądek — być nieczułym na Pansa.
przymówki, kpiny, obelgi. „Aby to wytrzymać Brzuch — zadowolone z siebie miesz-
trzeba by odwagi Katona lub Ŝołądka Cicerona" czaństwo; rodzina; bogactwo. ,,Sędzia z
(Kształcenie mówcy 6,3,112 Kwintyliana). okrągłym brzuchem, na kapłonach spasły (...)
śołądek — łagodny wierzyciel. ..śołądek (...) zdań mądrych pełny i nowych przykładów" (Jak
nie jest natrętnym wierzycielem i zadowala się wam się podoba 2,7 Szekspira, tł. L. Uiricha).
małym, póki dajesz mu tylko to, co mu Łono — czas. „Jest jeszcze w łonie czasu
potrzebne, a nie tyle, na ile cię stać" (Listy 2. wiele wydarzeń, które się mają narodzić" (Otello
9,11 Seneki Ml.). 1,2 Szekspira) — Jago.
„Brzuch — mistrz sztuki i szafarz geniuszu", Brzuch — zegar. Przysłowie: Brzuch
łąc. magister artis ingenique lar-gitor venter (głodny) najpewniejsza zegar.
(Satyry. Prolog 10 Persjusza). Przysłowie: śołądek — wisielec; niedbalec. „Wszyt-koć
Brzuch uczy wszystkich kunsztów. Przysłowie pracują na cię. wisielaku Ŝołądku, ręce, a tyś
ang.: Brzuch uczy wszelakiej sztuki. sam niedbały" (Pieśń sześciu panien... 82—3
Rzeki z Ŝywota — Duch. (Jezus mówi:) „Jeśli Zbigniewa Morsztyna).
kto pragnie, niech do mnie przyjdzie a pije. Kto śołądek — źródło myśli. „Myśl zaleŜy
wierzy we mnie, jak mówi Pismo, z Ŝywota jego całkowicie od Ŝołądka, ale mimo to ci, co mają
rzeki wody Ŝywej popłyną. A mówił o Duchu" najlepsze Ŝołądki, nie są najlepszymi
(Ew. wg Jana 7, 37—9), powołując się na myślicielami" (Myśli C.I.C. abbe de Saint--
Izajasza: „\ będziecie czerpać z radością /c Pierre'a).
zdrojów zbawienia" (12,3). śołądek — grób, grobowiec. „Ma piękny grób
SłuŜyć brzuchowi — Ŝyć dostatnio, bogato, we wdzięcznym Ŝołądku Epikura-
dobrze. ..Tacy bowiem nie słuŜą Panu naszemu,
Chrystusowi, ale brzuchowi swemu" (List do
Rzymian 16. 18).
śołądek — wewnętrzny człowiek. ..Umoc-
nieni w wewnętrznym człowieku" (List do
Efezjan 3. 16).
Leniwy brzuch — leniuch. „Kreteńczy-cy
zawsze kłamcy, złe bestie, brzuchy leniwe" (List
do Tytusa 1,12. przypisujący to powiedzenie
Epimenidesowi; inni uwaŜali, Ŝe powiedziała tak
Medea. Ŝona Ja-zona). „Nie powinien przehulać
leniwy brzuch tego, czego się dorobią pracowite
dłonie" (Niemcy. Baśń zimowa l 10, 3—4
Heinricha Heinego).
Pełen brzuch — lenistwo. Plenus venter non
studet libenter łac. 'pełny brzuch niechętnie
studiuje; najedzonemu nauka nie idzie do
głowy'.
Brzuch, Ŝołądek — ciało śmiertelne, pod-
legające rozkładowi, materialne, jako prze-
ciwieństwo ducha, mózgu, ust, mowy. „(Anioł
mówi:) Weź ksiąŜkę (prorocką) i zjedz ją, i
spowoduje zgorzknienie twego Ŝołądka, lecz w
ustach twoich będzie słodka jak miód. (...)
Musisz znowu prorokować narodom" (Apok. 10,
9—11).
Pusty Ŝołądek — cnota. ..Pusty Ŝołą-
dek to jedyny sposób zachowania cnoty" (Listy
22, 11 św. Hieronima).
Brzuch — przez okultystów wiązany z
gwiazdozbiorem Panny (Virgo).
Brzuch, wnętrzności — laboratorium
alchemiczne, gdzie odbywa się transmuta-
cja metali.
Brzuch — kastracja. W Starym i Nowym
Świecie rozpowszechnione były mity o zębatych
pochwach (łąc. vagina denta-ta), rzekomo
odzwierciedlające męskie obawy kastracyjne,
łączące się z wyobraŜeniem brzucha jako
siedliska przeraŜającej Ŝarłoczności, stugłowej
hydry głodowej.
Brzuch — matczyne ciepło, matczyna opieka;
potrzeba ochrony i czułości; dominacja (matki,
która Ŝywi i pieści potomka, ale chce
powstrzymać rozwój jego osobowości na
poziomie dziecka); straszliwe pochłanianie,
poŜeranie.
Brzuch — obŜarstwo. ,,Słaby to rycerz, co
tego paducha nie moŜe zwalczyć, śmierdzącego
brzucha. Dla pana brzucha, pana tak hojnego,
siła nam ginie, co jest przystojnego"
(Apoftegmata. Trzeźwy a pijani-ca 45—8
Mikołaja Reja). Paduch — łotr, nicpoń.
Wątpia, wnętrzności — motor ciała. „To
wątpia nogi wodzą, a nie nogi wątpia" (Don
Kiszot 2,34 Cervantesa, tł. A. L. i Z. Czerny; wg
Talmudu, Genesis Rabbah 70,8) — Sanczo
-znawcy — i dla takiego grobu powinien był
chętnie umrzeć" (Dysertacja na temat
pieczonego prosięcia Charlesą Lamba).
Brzuch — spręŜyna Ŝycia. „SpręŜyno Ŝycia,
wielowładny brzuchu, co ziemię całą
utrzymujesz w ruchu" (Oda do brzucha l—2
Kantorberego Tymowskiego).
śołądek — gruby materializm. „Mój Ŝołądek
nie ma wiele zrozumienia dla nieśmiertelności"
(Obrazy z podróŜy Heinricha Heinego).
,,Zdrowy Ŝołądek to na pewno konser-
watysta. Niewielu radykałów cieszy się do-
brym trawieniem" (Notę Books. Mind and
Matter. Indigestion Samuela Butlera).
Brzuch ParyŜa, fr. le yentre de Paris —
nazwa dzielnicy dawnych Hal paryskich, tytuł
powieści (1873) Emila Zoli.
Brzuch — zły doradca (przysłowie).
Do góry brzuchem leŜeć — próŜnować, bąki
zbijać.
Dziurę w brzuchu wiercić — domagać się
czegoś uporczywie, nalegać, zanudzać.
Ma coś w Ŝołądku — coś go dręczy, coś mu
dolega.
Oszukać Ŝołądek — chwilowo, byle czym
zaspokoić głód.
Przysłowie szkockie: Popędliwe Ŝołądki
skracają modlitwy (zmawiano przed posił-
kiem).
Przez Ŝołądek do serca — (wzbudzać
uczucie) za pomocą dobrej kuchni, dobrego
stołu.
Pusty Ŝołądek — cięŜkie brzemię (przy-
słowie irl.).
Strusi Ŝołądek — zdrowy, silny, wszystko
trawiący.
śołądkować się — złościć się, irytować
się.
Brzuch: jeśli wąski — miłość, smutek;
szeroki — buńczuczność; gruby — zmy-
słowość; wklęsły — zręczność, spryt, smy-
kałka do interesów; włochaty — poszukiwanie
przygód.
W marzeniu sennym: postawa regresyw-na,
chęć powrotu do macicy, do łona matki,
niedojrzałość duchowa, przeszkody w rozwoju
uczuciowym.
BYK (Bydło domowe)
Byk jest symbolem Słońca, ognia; KsięŜyca;
Ziemi; świata podziemnego; deszczu,
grzmotów; sił opiekuńczych, ofiary; śmierci,
milczenia; czystości: cierpliwości; po
koju; zboŜa, obfitości, bogactwa; męskości:
człowieka 30-letniego; Ŝywego bohatera (w
przeciwieństwie do węŜa, wyraŜającego
bohatera zmarłego, chtonicznego);
sił Ŝywotnych, chuci, płodności; siły, potęgi,
energii, odwagi w boju, furii, dzikości.
Byk jest męskim symbolem Słońca; rogi
byka (wołu, krowy) to łuk strzelający pro-
mieniami słonecznymi. Egipski byk Mer-wer
związany był z bogiem Słońca Ra (Re) w
Heliopolis. Na rzeźbach i freskach przed-
stawiano go z tarczą słoneczną między rogami.
Hathor, czczoną w całym Egipcie boginię
nieba, uosobienie Wielkiej Macierzy,
wyobraŜano w postaci krowy, a później kobiety
z głową (lub tylko uszami czy rogami) krowy i
tarczą słoneczną na głowie; zob. Złoto (Złoty
cielec). W swojej pierwotnej, sumeryjskiej
postaci babiloński bóg Marduk (etymologicznie
Amar-utu-k 'młody byk Słońca') był
chtonicznym aspektem boga Słońca.
Fenickiego Baala czczono pod postacią byka
(por. Ex. 32, 4, Psalm 105 19), podobnie
perskiego Mitrę. Liczne są związki z bydłem
greckich bogów i bohaterów słonecznych, np.:
Zeusa z Europą, Heliosa, Apolla i Geryona ze
stadami świętego bydła, Minosa z Pasi-fae,
bykiem Posejdona i Minotaurem, He-raklesa,
poskromiciela byka kreteńskiego, Odyseusza z
bydłem Heliosa (Odyseja 12);
lo zmieniona została dla niepoznaki przez
Zeusa w białą jałowicę. Wół zwierzę ofiarne,
wraz z osłem przedstawiany był przy Ŝłobie w
scenach Narodzenia, w czasie przesilenia
zimowego.
Stada bydła w mit. gr. — obłoki, stada
Słońca, dające ludziom oŜywcze mleko —
deszcz.
Wół — jedna z czterech twarzy biblijnego
cheruba (Ezechiel l, 10). emblemat ewangelisty
Łukasza, gdyŜ ewangelia jego zaczyna się od
złoŜenia ofiary przez kapłana Zachariasza;
równieŜ dawny emblemat św. Leonarda,
Sylwestra* Medarda i Julii.
Byk męskim i Ŝeńskim symbolem KsięŜyca.
Pasterze sumeryjscy z Ur czcili boga KsięŜyca.
Nama-Sm. wyobraŜając go sobie jako młodego,
jurnego byka z błyszczącymi oczami,
biegającego po nocnych pastwiskach
nieboskłonu. Rogi byka to sierp młodego
KsięŜyca (w krajach południowych zwrócony
rogami do góry);
byk księŜycowy związany z morzem (przypływy
i odpływy), Posejdonem, z boginiami (wpływ na
menstruacje kobiet): Herą, Ateną, Demeter,
Afrodytą, Uranią.
Byk — ziemia i świat podziemny. Olbrzymi
byk babiloński ze skrzydłami i brodatą głową
ludzką, przewodnik dusz zmarłych, wyobraŜany
na płaskorzeźbach i posągach, które
umieszczano u wejścia do pałaców, aby ich
strzegł przed innymi potworami. Czarne byki
składano w ofierze podziemnym bogom
płodności i zboŜa.
Byk — burza i wicher. Sumeryjski bóg Iszkur,
uosabiający potęgę zjawisk atmosferycznych i
opiekujący się pasterstwem, zwany był
,,zwierzem niebiańskim, wielkim bykiem".
Byk — siła i płodność. Sumerowie uŜywali
często w stosunku do bogów określeń: .jurny
byk", ,,groźny byk", ,,dziki byk". Wódz
niebiańskich bogów Sumeru, Enhl, przemienia
się w nieokiełznanego byka, rzuca się na dziką
krowę — rzekę Tygrys — i napełnia ją słodką,
Ŝyciodajną wodą. Bóg Nilu Hapi (gr. forma:
Apis) czczony był w Memfis pod postacią byka
juŜ. za czasów l dynastii egip. (XXIX— XXVII
w. p.n.e.). Byk był składany w ofierze (zwł.
biały byk albo wół) Zeusowi Chthoniosowi, a
takŜe skand, bogu płodności i pokoju Freyrowi,
dawcy deszczu i urodzaju. Pozostałościami
dawnych rytuałów płodności są zapewne
wszystkie „zabawy" polegające na szczuciu,
draŜnieniu i zabijaniu byków, począwszy od
walki byków, sportu Celtiberów (staroŜ. miesz-
kańców Półwyspu Pirenejskiego, napływowych
Celtów zmieszanych z miejscową ludnością
iberyjską) z czasów sprzed wojen punickich
(dziś sport widowiskowy Hiszpanów i in.),
skomplikowanych skoków przez byka i
akrobacji znanych z fresków kultury egejskiej na
Krecie, aŜ do szczucia psami uwiązanego byka
(ang. bull-bait-ing) a. pogoni mieszczan z
maczugami za bykiem (ang. bull-running),
sportów popularnych w Europie przez stulecia
(w Brytanii wzbronionych ustawą parlamentu od
1835). Zob. Nagość (ObnaŜenie się przed
bogiem).
Stada bydła w staroŜytności — bogactwo (z
lać. pecus 'bydło , trzoda' pochodzi pecunia
'majątek; pieniądze; monety;
bogactwo'), duma posiadających je bogów.
Byk (Taurus) — gwiazdozbiór równikowy w
Polsce widziany jesienią i zimą, znak zodiaku,
Ŝeński, zimny, suchy, niepomyślny, rządzony
przez planetę Wenus, symbol potęgi pracy,
zmysłowości, potrzeby rozkoszy; kolor
czerwonopomarańczowy, „pierwiastek" ziemia.
WyobraŜany Jako łeb byka, a w uproszczeniu
trójkąt z rogami a. owal z sierpem KsięŜyca.
Dojna krowa — źródło duŜego i stałego
dochodu.
Zabicie tucznego cielca — radość z przybycia
poŜądanego gościa, przyjęcie go wszystkim, co
się ma najlepszego; z biblijnej przypowieści o
synu marnotrawnym i ojcu cieszącym się z jego
powrotu (Ew. wg Łuk. 15, 23).
Święta krowa — indyjskie bydło domowe,
którego wg przepisów hinduizmu nie wolno
zabijać ani spoŜywać (ale wolno uŜywać do orki
i korzystać z jego nawozu) przen. osoba, której
nie wolno krytykować.
Wół — pracowitość; pracowity, cierpliwy jak
wół; haruje, pracuje, orze, tyra
jak wół.
Wół — coś ogromnego, cięŜkiego, oczy-
wistego, dobrze widocznego. Słówko wyleci
wróblem, a wróci wołem. Coś stoi jak byk
(wół) — jest wyraźnie, czytelnie napisane,
wydrukowane.
Wół — milczenie. Wół przemówił (łac. boś
locutus est) — rzymska legenda głosi, Ŝe wół
raz uratował miasto, powiedziawszy ludzkim
głosem, Ŝe nieprzyjaciel się zbliŜa; por. Osioł
(Oślica Balaama). Koledzy studenci fakultetu
Alberta Wielkiego u dominikanów w Kolonii
nazywali Tomasza z Akwinu ,,niemym wołem"
z powodu jego małomówności.
Byk — groźna dzikość. ,,Obiegły mnie byki
Baszanu. Rozwarły na mnie swe paszcze jak
lew, co szarpie i ryczy", (Psalm 21 13—14),
stąd przysłowie: Ryczeć jak byk z Baszanu.
„Słuchajcie tego słowa wy, krowy baszańskie
(występne niewiasty sama-ryjskie), które
uciskacie nędzarzy" (Amos 4,1). Przysłowie tac.
(z ok. r. 1000 n.e.):
Bóg daje rozhukanym bykom krótkie rogi, tzn.
ludzie porywczy, impulsywni, popędli-wi, dają
się szybko okiełznać.
Czarny wół (czarna krowa) — bieda,
niebezpieczeństwo, starość i śmierć. Przy-
słowia: Domyślisz się, gdy czarny wół na
nogę ci nastąpi. Czarna krowa go przydeptała
—jest chory albo konający. W śrdw.
przedstawiano śmierć jadącą na czarnej krowie.
Czarny byk (wół) poświęcany był Plutonowi (a
biały — Jowiszowi).
Byk — błąd. Strzelić, palnąć byka: v-slangu
amer.-ang. to shoot the buli dosl. 'strzelić
byka; gadać głupstwa'.
Bydlę, bydlak (l.mn. bydło) — o człowieku
godnym pogardy, chamie lub o bezmyślnym.
głupim, pijaku. ,.Bydło bezro-zumne,
zrodzone na schwytanie i zagładę" (2. Lisi św.
Piotra 2, 12).
Byk uwiązany do dzikiego figowca —
ujarzmienie chuci; człowiek wyleczony z ro/-
pusty (figowiec oznacza tu małŜeństwo!).
Wół — krótka pamięć, tępota. Przysłowia:
Zapomniał wół jak cielęciem buł. śal krowy
po cielęciu krótko trwa. ..Wnet poszedł za nią,
jak wół gdy go na rzeź wiodą" (Ks.
Przypowieści 7, 22).
Cielę — pokora, sprytna uległość: Pokorne
cielę dwie matki ssie.
Cielę — niedojrzałość, niewinność; tchó-
rzostwo; typowe zwierzę ofiarne; (niekiedy,
zamiast wołu) atrybut ewangelisty Łukasza.
Cielę — gapiostwo, bezmyślność: Patrzy jak
cielę na malowane wrota.
Krowa w marzeniu sennym: (tłusta) obfi-
tość; (chuda) głód (Gen. 41, 25—32).
W heraldyce: odwaga, wspaniałomyślność,
potęga, słuŜba: łeb byka: rozumna siła.
Bóstwa związane z bykiem: Agni. Apis,
Dionizos, Dyaus (Ojciec Niebo w mit. we-
dyjskiej), Herakles. Indra, Zeus, Kali. Mar-
duk. Atena. Minotaur, Merwer (Nemur.
Mnevis), Mitra, Nebo, Posejdon, Ra, Sin
(mczopotamski bóg KsięŜyca, sumeryjski
Nanna), Siwa, Tantal, Telamon, Thor i inni.
Bóstwa związane z krową: Atena. Bri-ghid
(stara bogini celtycka schrystianizowa-na jako
irlandzka św. Brygida), Hathor, Hera, Izyda.
Neftys (siostra Izydy, Ŝona Seta), Nut (egip.
Niebo), Toth i in.
CEDR
Cedr symbolizuje potęgę, siłę, wytrzymałość,
wytrwałość, stałość; ozdrowienie, odporność,
niezniszczalność: wzniosłość, godność, dumę,
królewskość, imperium, majestat. szlachectwo;
piękno, aromat; urodę
męską, płodność; sprawiedliwość, łaskę: do-
brobyt; "zob. Hizop.
Cedr libański, długowieczny, zimozielo-ny.
iglasty potęŜny olbrzym 25—40 m wys., z
charakterystyczną piętrową, płaską koroną o
lekkim, wonnym, trwałym, odpornym na
wilgoć i szkodniki drewnie, tworzył lasy na
wielkich przestrzeniach podgórskich i górskich
Azji Mniejszej i Syrii (góry Libanu); na
Bliskim Wschodzie i w Egipcie uŜywany od III
tysiąclecia p.n.e. do budowy świątyń, pałaców,
mebli i rzeźb kultowych tak szeroko, Ŝe juŜ w
staroŜytności znacznie uszczuplono jego
drzewostany (dziś zostały tylko szczątki). Stąd
radość cedrów i jodeł z upadku króla Babilonu:
..Odkąd ty ległeś, nikt nie przychodzi, aby nas
ścinać" (Izajasz 14, 8).
Cedr na Bliskim Wschodzie — emblemat
królewskości. godności, wzniosłości,
wytrzymałości, aromatu; najpotęŜniejsze
drzewa Biblii: olbrzymie „cedry boŜe" (Psalm
79 11), „chwała Libanu" (Izajasz 35.2; 60.13).
główny budulec domu Dawidowego i świątyni
Salomona (2 Ks. Kronik 2, 3—4). „Dom lasu
Libanu" — sala kolumnowa pałacu Salomona
przypominająca las cedrowy (3. Ks. Król. 7,2).
W Mezopotamii cedr był poświęcony sumeryj-
skiemu Ea. bogu rzemiosł i mądrości, asy-
robabilońskiemu Enki, łączony jako król drzew
z lwem, królem zwierząt, i orłem, królem
ptaków. ..Tak cedr pod ostrzem siekiery upada,
ten, co osłaniał ksiąŜęcego orła. w którego
cieniu dumny lew spoczywał. drzewo Jowisza
swym szczytem przechodził" (Henryk VI, cz. 3
5,2 Szekspira. tł. L. UIricha).
Cedr — człowiek sprawiedliwy. ,,Spra-
wiedliwy (...) rozmnoŜy się jak cedr na
Libanie" (Psalm 91 13).
Cedr — trwałość, niezniszczalność. Jahwe
przykazuje MojŜeszowi uŜywać drewna cedru
(obok karmazynu i hizopu) do oczyszczania
trędowatych (Lev. 14*4) i do przygotowania
wody oczyszczającej (Num. 19,6);
odporność drewna cedru ma przenosić się.
dzięki magii sympatycznej, na ciało trędo-
watych.
Cedr — potęga, siła. stałość, odporność.
..Krzaki z nas tylko, mój Marku, nie cedry ani
olbrzymy z kościami cyklopów" (Tytus
Andronikus 4,3 Szekspira, tł. L. UIricha). ..Jest
człowiek stały by
cedrowe drzewo, nie nakrzywi się w prawo ni wzwierzęta" (Homer), dzikie Ŝycie, dziką
lewo" (Zwierciadło 2,221 Mikołaja Reja). „Stoi
namiętność, zwierzęcą chuć, brutalną siłę,
niewzruszony cedr na twardej ziemi, choć nań okrucieństwo, barbarzyństwo; (dziką) mądrość,
Eol szturmuje wiatry potęŜnemi" (Wiersze 1,25chytrość; tyranię, przemoc, jeźdźca na koniu;
Adama Na-ruszewicza). ciało i ducha; zwierzę w człowieku, sprzeczności
Cedr — uroda męska. ,,Postać jego jako duszy ludzkiej, konflikt między instynktem i
Liban, wyborny jak cedry" (Pieśń nad pieśniami
rozumem, niŜsze instynkty nie dające się do
4,15) — o Oblubieńcu. Arcykapłan Szymon „był końca poskromić.
jak szczep cedru na górze Libanu" (Eklezjastyk Centaury, gr. kentauroi, w mit. gr. plemię
50. 13). dzikich istot, koni z głową i torsem człowieka
Cedr — piękno i płodność. Poświęcany (były teŜ i centaurzyce) zamiast końskiego łba z
bóstwom płodności : wojny, jak Isztar, bogom szyją, zamieszkałych w lasach i górach Tesaiii,
wegetacji, jak Ozyrys. „Jak piękne przybytki Elidy i Arkadii, symbol dwóch natur człowieka,
twoje, Jakubie, i namioty twoje, Izraelu! (...) jak
połączenia sprzecznych sił; mit przejęty ze
cedry przy wodach! Popłynie woda z wiadra Wschodu, powstały prawdop. z opowieści c
jego, a potomstwo jego wzbierze w wody egzotycznych ludach uŜywających koń; pod
wielkie" (Num. 24, 5-7). wierzch, co dla nienawykłych oczu musiało być
Cedr — łycha. Wyniosły cecr libański obyczajem nad wyraz osobliwym i cudacznym.
górujący nad wszystkimi innymi cedram', Centaury — gwałtowność potoków • lawin
jodłami i jaworami, został przez Boga oddany na
górskich. „(Tesalczycy) przed pierwszym
pastwę okrutnym drwalom, którzy go ścięli i szykiem idą, gdzie włóczni las błyska, jak
rozrąbali (Ezechiel 31); alegoria cedru dotyczy
centaury, synowie chmury, gdy z urwiska
Asyrii, niedawno jeszcze potęŜnej, ale juŜ stromego schodzą, Otrys śnieŜną i Homolę
upadłej; to samo czekać ma Egipt. Sąd boŜy nad
rzucając w szybkim pędzie" (Eneida 7, 673—6
pychą: cedr jednym z przykładów wszystkiego, Wergiiiusza, tł. T. Kary-łowskiego).
co pyszne i harde, i co będzie poniŜone (IzajaszIksjon — mord, buta, bezeceństwo; pokuta,
2, 11—19). męki piekielne. W m't. gr. Iksjon zabił teścia,
Cedr w tradycji chrześcijańskiej — atrybutgdy ten upomniał się o wiano naleŜne córce;
Chrystusa, a śrdw. liekiedy teŜ Marii Panny, co
zalecał się do Hery, małŜonki Zeusa; ten zaś
opierano na słowach Mądrości: złudził Iksjona obłokiem Nefele, który przybrał
„Wyniesiona jestem w górę, jak drzewo kształt bogini; ze związku tego zrodzimy się
cedrowe na Libanie" (Eklezjastyk 24, 17). centaury. Gdy Iksjon chwalił się swym sukcesem
Cedr — olbrzym, wieszcz. „Cedr nie ogrody,u Hery, Zeus strącił go do Tartaru. gdzie
lecz pustynie rodzą: próŜnia — kołyską wpleciono pyszałka w wiecznie obracające się
olbrzyma; wielcy-poeci... dopiero przychodzą,
koło ogniste.
kiedy ich nie ma!" (Tyriej III, 107—110 Centaur Chiron (gr. Chairon) — p'a-wość,
Norwida). mądrość, uczoność; zielarstwo; muzyka;
Szyszka cedru — amulet chroniący zdrowie. łucznictwo. Jeden z dwóch centaurów (drugim
Z szyszek wytłaczano olej, którego, wraz ze był Folos) c.eszących się dobrą opinią,
słomą cedrową, uŜywano do balsamowania nauczyciel Asklepiosa. wychowawca Ach-llesa
zwłok i jako środka przeciw bólowi zębów. i Jazona, przyjaciel Peleu-sa (któremu pomógł
Egipcjanie stosowali do balsamowania równieŜ zdobyć nimfę morską Tetydę) i Heraklesa. który
wióry cedrowe. go niechcący zranił zatrutą strzałą. Chiron. nie
Liść cedru (w języku kwiatów): Myśl o mogąc wytrzymać bólu (a. znudzony długim Ŝy-
mnie. śyję tylko dla ciebie. ciem), zrzekł się nieśmiertelność- na rzecz
Prometeusza. Umieszczony na niebie jako
CENTAUR gwiazdozbiór Strzelca.
Centaury symbolizują chmury, obłoki, rumaki Centaur Folos (gr. Phó/os) — gościnność,
niebieskie; gwałtowność lawin i strumieni prawość. Prawdop. inna wersja mitu
górskich; Ŝywotność; śmierć; „dzikie
o Chironie. Zginął od zatrucia się grotem Centaur — gwiazdozbiór nieba płd., w
strzały Heraklesa, gdy wyciągał ją z rany Polsce niewidzialny, zawierający najbliŜszą
innego centaura. Słońca gwiazdę Proxima Centaur! i trzecią
Centaur Eurytion — dzikość, pijaństwo; pod względem jasności gwiazdę na niebie —
w mit. gr. centaur, który na uczcie weselnej alfę Centaura. Zob. teŜ Łuk i strzały (Strzelec).
Pejritoosa i Hippodamei dał sygnał innym W heraldyce: bohaterstwo na polu walki,
centaurom do porwania i zgwałcenia panny
młodej i innych obecnych dam, co dało CHLEB
początek walce spokojnych zazwyczaj Lapitów
Chleb symbolizuje ciało bóstwa; ofiarę skła-
z centaurami, tj. Cen-tauromachii,
daną bóstwu; płodność; światło, mądrość;
symbolizującej zwycięstwo cywilizacji nad
pracę; umiarkowanie; gościnność; samotność;
barbarzyństwem (centaurów pobito i zmuszono
utrzymanie, byt, zarobek, pieniądze, to, co
do opuszczenia Tesaiii).
niezbędne do Ŝycia; poŜywienie ubogich,
Centaur — siła kosmiczna; instynkt, pod-
niewolników, pustelników, więźniów;
świadomość; istota, którą całkowicie owładnęły
zob. ZboŜe.
niskie instynkty, przeciwieństwo rycerza, Ateny
Chleb podstawowym poŜywieniem człowieka
(Minerwy); brutalność, barbarzyństwo,
od czasów przedhistorycznych, produkowany
niegościnność, bezprawie; Nes-sos — centaur
przez niego w młodszej epoce kamiennej,
zabity zatrutą strzałą przez Heraklesa, gdy w
prawdop. od ok. 12000 lat, w postaci placków z
jego obecności, oddzielony od niego tylko
mąki i śruty pieczonych na rozgrzanych płytach
strumieniem, usiłował zgwałcić nowo
kamiennych w popiele; zapewne Egipcjanie
poślubioną Ŝonę bohatera, Dejanirę.
pierwsi nauczyli się świadomie podnosić
Centaury ciągnące wóz Dionizosa — dio-
gąbczastość i pulch-ność chleba przez
nizyjskie pijaństwo i rozpusta.
wzbudzanie fermentacji.
Centaur w chrzęść. — niemoralność, cu-
Chleb powszedni — codzienne, zwykłe,
dzołóstwo; herezja, diabeł.
niezbędne poŜywienie, podstawa utrzymania
Centaury — przemoc, tyrania. W siódmym
człowieka, „zjadacza chleba"; przen. rzecz
kręgu piekła centaury strzegą potępieńców,
codzienna, zwykła, pospolita. „Przed-niejsze
którzy uŜywali przemocy wobec bliźnich:
potrzeby Ŝycia ludzkiego: woda, chleb, odzienie
„Tysiąc ich łuki nad fosą napina i godzi w
i dom" (Eklezjastyk 29,28). „Chleba naszego
duszę, co się z krwi wychynie" (Boska
powszedniego daj nam dzisiaj" (Ew. wg Mat.
Komedia, Piekło 12, 73—4 Dantego. Ił. E.
6,12). Panem et cir-censes łac. 'chleba i igrzysk'
Porębowicza).
— w tym, juŜ dawniej znanym haśle, streszcza
Centaury — nieposkromiona Ŝądza. „Od
Juwe-nal (10,81) Ŝądania ludu rz. (czasów ce-
góry są to kobiety, lecz w dół od pasa —
sarskich). który przecieŜ niegdyś współrządził
chutliwe centaury" (Król Lear 4.6 Szekspira, tł.
państwem. ..Dla chleba, panie, dla chleba!"
J. Paszkowskiego). W mit. gr. Eros. bóg
(Dla chleba 9 Michała Bałuckiego).
miłości, uŜywa centaurów jako wierzchowców.
PoŜywać chleb w pocie oblicza swego —
Moralny centaur — małŜeństwo, męŜczyzna i
zaspokajać swe potrzeby kosztem wielkiego
kobieta. ,,Mieszkaniec Wschodu (...) czemuŜ
trudu, cięŜkiej pracy; wg Gen. (3.19).
nie wiąŜe, jak giaury, dwojga dusz w stadła —
Chleb boleści — w Biblii — poŜywienie
w moralne centaury?" (Don Juan 5.158 Byrona.
zdobyte znojną pracą (Psalm 126 2).
tł. E. Porębowicza).
„Laska chleba" podpiera siły człowieka.
Centaur — dzika mądrość. „Jest serca kraj
„(Mówi Pan:) Wypuszczę na nich złe strzały
(...) gdzie Centaur dzikiej naucza mądrości"
głodu (...) a połamię u was laskę chleba"
(Jest serca kraj... l—2 Tadeusza Micińskiego).
(Ezechiel 5.16).
Centaur — jeździec z. koniem. „Sobieski to
Sytość chleba — jedna z nieprawości
niemal centaur, tak bardzo wyobraŜamy go
Sodomy. „Taka była nieprawość Sodomy (...):
sobie zrośniętego z koniem, Ŝołnierz, rycerz,
pycha, sytość chleba, dostatek i próŜnowanie jej
kawalerzysta" (Marysienka Sobieska T. Boya-
i córek jej, a ręki nędzarzowi i ubogiemu nie
śeleńskiego).
podawały" (Ezechiel 16,49).
 Chleb ofiarny, pokładny, chleb oblicza, chleb
Ŝycia: typowa ofiara składana bóstwu w wielu
religiach staroz. Bliskiego Wschodu i w
Egipcie. U śydów chleb niekwa-szony, przaśny.
w Święto Przaśników (Ex. 12,15). „(I rzekł
Pan:) Upieczesz 12 białych chlebów i połoŜysz
przed Panem na stole szczerozłotym (...) aby był
chleb na pamiątkę obiaty Pańskiej" (Lev. 24,
5—7). Pierwszy bochenek nowego zbioru
ofiarowywano Demeter; na pogrzebach — bo-
gom Śmierci, duszy zmarłego, w Egipcie —
bogu Słońca.
Chleb niebieski, chleb Nieba, chleb aniołów,
mocarzów — manna, którą Izrael-czycy jedli na
pustyni przez czterdzieści lat. ..śądali (...) i
chlebem niebieskim nasycił ich (Pan)" {Psalm
104 40).
SpoŜywanie chleba-ciała bóstwa, np. bóstwa
zboŜa, urodzaju; mityczny pokarm
zapewniający uczestnictwo w potędze bóstwa;
w okresie dorocznej śmierci bóstw wegetacji,
jak babilońsko-asyryjskiego Tam-muza a.
frygijskiego Attisa. nie wolno było mleć zboŜa,
aby nie szarpać ciała boga.
Chleb Pański, (ze) stołu Pańskiego, chleb
aniołów, niebieski, mistyczny, łamanie chleba
— w Kościele rz.-kat. eucharystia, komunia,
sakrament ciała (i krwi) Chrystusa obecnego w
postaci chleba (i wina). Jezus: „Jam jest chleb
Ŝycia" (Ew. wg Jana 6,35).
RozmnoŜenie chleba w Biblii — Ew. wg
Mat. 14,13: 15.32.
Chleb Ŝywota i zrozumienia — w Biblii —
mądrość, ..(Mądrość) jak czcigodna matka (...)
nakarmi go chlebem Ŝywota i zrozumienia"
(Eklezjastyk 15.2—3).
Chleb utrapienia, płaczu — w Biblii —
zgryzota, troska, zmartwienie. ..Wsadźcie tego
męŜa do ciemnicy, a Ŝywcie go chlebem
utrapienia i wodą ucisku" (3. Ks. Król. 22.27).
..DokądŜe (...) będziesz, nas karmić chlebem
płaczu?" (Psalm 79 6).
Chleb kryjemy, pokątny. pokątnie jedzony —
w Biblii — przyjemność zakazana. ..Pani
Głupota rzekła do głupiego:
"Wody kradzione słodsze są. a chleb kry-jomy
smaczniejszy"" (Ks. Przypowieści 9.H).
Chleb bezeceństwa, bezboŜności — w Biblii
— pokarm, przen. sposób Ŝycia, zachowania się
niegodziwców. ..Jedzą chleb bezboŜności i
wino nieprawości piją" (Ks. Przypowieści
4.17).
Chleb lenistwa — w Biblii — poŜywienie nic
zapracowane. „(Dzielna kobieta) czuwa nad
biegiem spraw domowych i nie jada chleba
lenistwa" (Ks. Przypowieści 31,27).
Chleb kłamstwa — w Biblii — kłamstwo.
fałsz. ,,Słodki jest człowiekowi chleb kłamstwa,
a potem napełnią się piaskiem usta jego" (Ks.
Przypowieści 20,17).
Chleb i wino — w Biblii — błogosła-
wieństwo, gościnność, „Melchizedech, król
Salemu, wyniósłszy chleb i wino, bo był
kapłanem Boga, błogosławił Abramowi" (Gen.
14,18—19); ofiara dla duszy zmarłego, stypa,
chleb Ŝałobny; zob. wyŜej Chleb Pański.
Chleb — w Biblii — pieniądze, inwestycje.
„Rzucaj chleb swój na wody płynące, bo po
długim czasie znajdziesz go" (Eklezjastes 11,1);
rzucaj ziarna ryŜu na wody wezbranego Nilu, a
ziarno wzejdzie we właściwym czasie; wkładaj
kapitał w długofalowe. ryzykowne
przedsięwzięcia, a zyskasz. na tym; wspieraj
ubogich, a ofiara zwróci ci się stokrotnie.
Łamanie chleba — staroz. rytuał pogrzebowy:
ofiara składana bogom podziemnym w imieniu
zmarłego; łamanie się chlebem z kimś —
symbol zaŜyłości, przyjaźni, gościnności.
Chleb i sól — w staroŜytności na Wschodzie
jedzono chleb z solą przy ślubowaniu a.
przysiędze. Słowiański emblemat gościnności:
witać chlebem i solą.
Chleb atrybutem Abdiasza (rządcy domu
Achabowego), który ukrył stu proroków w
jaskiniach przed gniewem Jezabel i Ŝywił ich
chlebem i wodą (3. Ks. Król. 18.4). Bochenek
chleba bywa atrybutem św. Dominika: trzy małe
bochenki — św. Marii Egipcjanki; z węŜem
wysuwającym się z bochenka — św.
Benedykta; przynoszony przez psa — atrybut
św. 'Rocha; przynoszony przez dziecko —
atrybut św. Feliksa kapucyna. Bochenek chleba
przynosiły ptaki świętym — Antoniemu, Bene-
dyktowi, Pawłowi pustelnikowi, św. Ka-syldzie.
Bóg zmienił bochenki chleba w róŜe, aby ukryć
przed męŜem św. ElŜbiety z Turyngii jej
kłamstwo, gdy wbrew jego zakazowi niosła w
zawiniątku chleb ubogim.
Gorzki chleb wygnania (jeść w strapieniu)
(Ryszard II 3,1 Szekspira, tł. St. Koź-miana).
 Swi,ęty chleb. Chleba, jako podstawowego
daru bóstwa, w krajach rolniczych nie wyrzuca
się, a upuszczony podnosi się z ziemi i całuje.
Przysłowie: Kto chleb ciska, to go po śmierci
będzie zbierał. ,,Kruszynę chleba podnoszą z
ziemi przez uszanowanie dla darów Nieba"
(Moja piosenka (II) Do kraju tego... l—3
Norwida). Spleśniały chleb przykładano na rany,
co działało gojąco; bochenek przed
przekrojeniem całuje się lub kreśli na nim znak
krzyŜa dla odstraszenia demonów.
Chleb Ŝałobny, Ŝałosny — uczta pogrze-
bowa, stypa, konsolacja.
Chleb zimowy, hiberna — w dawnej Polsce
Ŝywność dla wojska na leŜach zimowych.
Chleb dobrze zasłuŜonych, lać. panis bene
merentium — majątki ziemskie, starostwa itd.
nadawane w dawnej Rzplitej za zasługi
publiczne.
Chleb rycerski, Ŝołnierski, dworski itp. —
dawn. zawód rycerza, Ŝołnierza, dworzanina itd.
Ma chleb w ręku — zdobył zawód. fach.
Chleb łaskawy, gotowy — dawn. utrzymanie
z czyjejś łaski, bez pracy, Ŝycie na czyjś koszt.
Chleb i woda — poŜywienie więźnia (przy
zaostrzonym rygorze).
Chleb biedoty, ubogich — Ŝytni razowiec.
„Co tu tak pachnie? — Gdzie? A, to ten chleb!
to czarny chleb... fen raffolle... juŜ dawno nie
jadłam" (Panna Maliczew-ska 1,5 Gabrieli
Zapolskiej).
Lekki chleb — łatwy sposób zarobkowania
(naiwnie: o prostytucji); Ŝycie na czyjś koszt.
Biały chleb — kobieta. Białym chlebem się
bawić — uprawiać flirty z kobietami.
nawiązywać romanse, wdawać się w miłostki,
amory, być kobieciarzem.
Zjadacz chleba — człowiek przeciętny,
przyziemny, bez ideałów, bez wyŜszych aspi-
racji. „Nie samym chlebem człowiek Ŝyje, ale
słowem z ust Pana" (Deut. 8,3). „Ta siła fatalna,
co mi Ŝywemu na nic ... tylko czoło zdobi; lecz
po śmierci was będzie gniotła niewidzialna, aŜ
was, zjadacze chleba, w aniołów przerobi"
(Testament mój 37—40 Słowackiego).
Chleb — kłopot. Dać sobie (a. komuś) chleba
— narobić sobie (a. komuś) ambarasu, biedy,
kłopotu.
Chleb — wielki mówca (przysłowie).
Kromka chleba — emblemat rzeczy o zni-
komej wartości.
Płynny chleb — piwo (Kar! Julius We-ber,
1767—1832). Piekarnictwo i piwowar-stwo
łączyły się z sobą ściśle we wczesnych
cywilizacjach, tyle, Ŝe surowcem do produkcji
piwa był raczej jęczmień, a chleba — pszenica.
W marzeniu sennym: (razowy, czerstwy)
zmęczenie, kłopoty: (biały, świeŜy) powo-
dzenie, pieniądze.
CHMURA (Obłok)
Chmura symbolizuje Opatrzność, epifanię,
świętość; tajemnicę; niebo; deszcz; prawdę;
piękno; mądrość: niewiedzę, nieświadomość,
ułudę; przemijanie; łagodność, łaskawość;
posępność, zmartwienie; niełaskę, gniew;
zdradę; groźbę; wojnę, armię; marsz; postój;
stado, tłumy.
.,Obłok ciemny i oświetlający noc", po-
stawiony przez anioła, ciemny od strony
Egipcjan, jasny od strony Izraelitów, tarcza
obronna przed pościgiem wojsk egipskich (Ex.
14, 19—20).
Obłok (słup obłoku) przewodnikiem w
marszu i na postoju (Ex. 40,34—6).
Obłok — chwała Pańska. „WielmoŜno-ścią
jego obłoki przebiegają" (Ex. 40, 32—3, Deut.
33, 26).
Obłok — miejsce epifanii i apoteozy. Mówi
Pan do MojŜesza: ..W obłoku ukazywać się będę
nad wyrocznicą" (Lev. 16.2). Mówi Salomon:
„Pan rzekł, Ŝe miał mieszkać we mgle" (3. Ks.
Król. S, 12). „Czynisz obłoki wozem Twoim"
(Psalm 103 3), stąd emblemat Opatrzności,
łaskawości, mądrości, świętości, obrony przed
palącymi promieniami Słońca.
..Dzień obłoku" (Ezechiel 30. 3). ..dzień
obłoku i chmury" (34. 12) — dzień Pański,
dzień sądu.
Obłok — fundament stolicy mądrości. „Ja
(mądrość) mieszkałam na wysokości, a stolica
moja na słupie obłoku" (Eklezja-styk 24, 7).
Burzliwa chmura — Bóg pragnie przerazić i
zmusić do posłuszeństwa niesforny lud. „A oto
poczęły być słyszane gromy i łyskać się
błyskawice, i obłok bardzo gęsty okrywać górę
(...). I zląkł się lud" (Ex. 19, 16). Sceptyczne
przysłowie: Z wielkiej chmury mały deszcz.
 Chmura deszczowa — piękno, mądrość,
owocowanie. „Bóg więzi wody w obłokach
swoich, aby razem nie spadły na dół"
{Hiob 26, 8).
„Obłok i wiatr bez deszczu — mąŜ wy-
chwalający się darem, którego nie dał" (Ks.
Przypowieści 25, 14).
Obłok — łaska królewska. „Łaska króla jest jak
obłok z deszczem wiosennym" (Ks. Przypowieści
16, 15).
Chmura, obłok — przemijanie. „Jak niszczeje
obłok i przemija, tak ten, który zstąpi do otchłani,
nie wyjdzie" (Hiob 7,9). „I cóŜ, Ŝe przemija? Od
tego chwila, by minęła (...) jak chmur znikome
arcydzieła" (Chwila 1—4 Leopolda Staffa).
Chmury — ,,górne wody" Posejdona związane
z płodnością i urodzajem, przynoszące zbawczy
deszcz.
Chmury — wojna. „Okrutna chmura wojny"
(Ody istmijskie 7, 27 Pindara).
Chmura — tłum, mnóstwo. „I my, mając
wokół siebie tak wielką chmurę świadków (...)
biegnijmy" (List do śydów 12, l).
Chmury, podobnie jak mgła, są emblematem
rzeczy nieokreślonych, stapiania się powietrza i
wody, zaciemnionych, zamazanych kształtów i
zarysów, zmiennych zjawisk i pozorów
osłaniających niezmienność prawd wyŜszych,
wspomnieniem Chaosu poprzedzającego istnienie
Ziemi.
Chmury — symbole ekstrawaganckich i
niespoistych spekulacji filozoficznych, jedyne
bóstwa Sokratesa w komedii Arysto-fanesa
Chmury (423 p.n.e.).
Chmurokukułkowo, gr. nephelokokkygia,
powietrzne państwo ptaków w komedii Ary-
stofanesa Ptaki (414 p.n.e.), symbol nie-
realistycznych marzeń politycznych, satyra na
katastrofalną wyprawę wojenną Aten na Sycylię.
Pod chmurą, w chmurze — niewidzialny dla
postronnych. Atena otacza obłokiem Odyseusza,
aby mógł niepostrzeŜony wejść do miasta i do
pałacu Alkinoosa (Odyseja 7, 39 Homera); w
Kartaginie Wenus otacza Eneasza ciemną
chmurą, by nikt z tyryjczyków nie mógł go
dostrzec i zaszkodzić mu (Eneida l. 411
Wergiliu-
sza).
Podobłoczne góry — przyryte chmurami,
typowe siedziby bogów, jak np. w górach Idy w
Troadzie — Gargaron, gdzie Zeus i Hera
spoczywali w miłosnym uści
sku, osłonięci złotą chmurą (Iliada 15,153
Homera).
Obłoki w mitach — bydło niebieskie, stada
owiec, runo, aspekt bóstwa, okręty, rumaki,
dywan latający, wóz duchów, stada koni, mułów,
wielbłądów. ,,Chmurki (...) jako trzody owiec na
murawie śpiące, ówdzie (...) jak stada cyranek"
(Pan Tadeusz 12,846—8 Mickiewicza). „Ale
chmurki oddalone, by jagnięta pogubione" (Oo J.
B. Zaleskiego 4—5 Norwida).
Obłoki — złudne zjawiska, omamy, sceny,
obrazy ruchome. Zob. Centaur (Iksjon). ..Czyś
nie widział nigdy chmury na niebie, która mogła
być centaurem lub lampartem, lub wilkiem, lub
bykiem?" (Chmury 346 Arystofanesa). „Te białe
chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich
gęsi lub łabędzi (...), ściskają się, grubieją, rosną,
nowe dziwy! Dostają krzywych karków,
rozpuszczają grzywy, wysuwają nóg rzędy i po
niebios sklepie przelatują jak tabun rumaków po
stepie" (Pan Tadeusz 3,643—9 Mickiewicza).
Chmury — niebo. ..Nie masz litości w
chmurach, które widzą całą głębokość mojego
cierpienia" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego) — Julia do Matki.
Głową dotykać obłoków — unosić się pychą,
wbijać się w pychę. „Choć wstąpi aŜ do nieba
pycha jego, a głowa jego dotykać będzie
obłoków, jak gnój na końcu zginie" (Hiob 20,
6—7).
Całować chmury — być wyniosłym, wielkim.
potęŜnym. „Cloud-kissing //łon" ang. 'Ilion
całujący chmury" (Lukrecja 1370 Szekspira).
Wynosić pod obłoki — wychwalać, piać
peany na czyjąś cześć, sławić.
Chmura — zdrada, zdrajca. ..Mówię więc,
Ŝeś podłym zdrajcą. By nim być, zbyt jesteś
wysoko zrodzeń, by Ŝyć — zbyt nikczemny,
gdyŜ im piękniejsze, szklistsze niebios łono,
tym brzydsze chmury" (Ryszard [I 1,1
Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Chmura — płaszcz ukrywający Słońce.
„Jako promień słońca się przebija przez
najciemniejsze chmury, tak szlachetność przez,
najciemniejszą przebija się szatę" (Ugłaskanie
sekulnicy 4, 3 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
W obłokach, łac. m nubibus — mgliście,
niepewnie, problematycznie.
 Chmura — córka ziemi i wody; ,,/ am the
daughter of earth and water" ang. 'jestem córką
ziemi i wody' (Chmura 6 P. B. Shelleya).
Obłoki — Ŝeglarze powietrzni. ..Eilende
WotkenI Segler der Lufie!" nm. 'Pędzące
chmury! Ŝeglarze powietrzni!' (Maria
Stuart 3, l Fr. Schillera).
Obłoki — prawda. ..Kłamstwem jest czło-
wiek (...) — prawdą są obłoki czyste"
(Kłamstwem jest człowiek... l—4 Władysława
Orkana).
Obłok w spodniach — człowiek nad wyraz
dyskretny, taktowny, potulny. ..Chcesz— bez
zarzutu cichy będę. jeśli tr/cba! Nie
męŜczyzna, ale obłok w spodniach!" (Obłok w
spodniach; Prolog Włodzimierza Maja-
kowskiego, tł. Juliana Tuwima).
Chmury gromadzące się nad kimś, nad
czymś — groźba, niebezpieczeństwo.
Chmury — kłopoty, zmartwienia. Przy-
słowie ang.: Rzadko mija dzień bez chmury.
Chmurny — zachmurzony; groźny, budzący
niepokój; górny, wzniosły.
Chmura na czole — wyraz' gniewu, za-
sępienia, smutku, przygnębienia. „A smutku
chmura w krąg, na kształt wieńca, na czole
wije się zbladłym" (Chmura na czole 7—8
Romana Zmorskiego),
Bujać w obłokach, galopować po obłokach
— oddawać się marzeniom.
Strącić z obłoków, spaść z. obłoków — ze
sfery marzeń i rojeń.
Biały obłok — powodzenie.
W marzeniu sennym: sprzeczka.
CHRZĄSZCZ
Chrząszcz symbolizuje Słońce, ogień; noc.
mrok; śmierć; zmartwychwstanie, nieśmier-
telność; płodność; dwupłciowość; konflikt
wewnętrzny, związek przeciwstawnych sił:
rycerza; wierność; małość, skromność.
Chrząszcze to najliczniejszy rząd owadów
zawierający ok. 40% znanych gatunków, m.in.
ryjkowce. korniki, chrabąszcze. świetliki,
biedronki, Ŝuki; wśród setek tysięcy gatunków
chrząszczy znajdują się największe i
najokazalsze owady, niektóre z nich o
błyszczących, metalicznych, barwnych
pokrywach, efektownych wzorach i osobliwych
kształtach. Większość ma dwie pary skrzydeł:
przednie, zrogowaciałe pokry
wy ochronne, osłaniają błoniaste skrzydła tylne
(uŜywane do lotu) i odwłok.
Skarabeusz, poświętnik w staroŜ. Egipcie —
nieśmiertelność, zmartwychwstanie, bo nie tonie
w powodzi nilowej, bo karmi się tym, co
przemijające, co znajduje się w rozkładzie,
przyczynia się więc do odrodzenia świata pod
względem fizycznym i moralnym. Poświętnik
czczony (Scarabaeus sacer). święty Ŝuk
Ŝywiący się nawozem, formuje z niego kulę
(spiŜarnię dla osobników dorosłych i larw, bo
samice składają w nią jaja) i toczy ją tyłem ze
wschodu na zachód w miejsce, gdzie chce ją
zakopać; kula stała się symbolem Słońca, a Ŝuk
— wschodu Słońca, samoodrodzającego się
Słońca (gdyŜ uwaŜano, Ŝe Ŝuk rodzi się bez
udziału samicy, sam z siebie, jak Słońce co
dzień), cyklu słonecznego, rodzenia się, dnia i
nocy, zasady wiecznego powrotu. Poświęcony
był bogu wschodzącego Słońca, Chcpri, i
Ptahowi. WyobraŜany na amuletach i
pieczęciach z kamienia a. fajansu, opatrzonych
pod spodem inskrypcjami, lub przedstawiany z
rozpostartymi skrzydłami na sercu mumii (jak w
grobowcu Tutanchamona) jako emblemat
zmartwychwstania, nieśmiertelności. Słońca;
amulet ten miał dobrze usposobić serce (tj.
sumienie), aby na sądzie zmarłych, przy wadze,
nie świadczyło przeciw nieboszczykowi.
Skarabeusz u staroŜ. śydów — ciemność.
cień. mrok. gdyŜ toczy swą kulę na zachód, w
krainę ciemności.
Skarabeusz w tradycji chrześcijańskiej —
śmierć i zmartwychwstanie: kula nawozu to
świat, doczesność, zepsucie, z którego powstaje
chrząszcz-człowiek do nowego Ŝycia. Sw.
AmbroŜy nazywa Chrystusa Dobrym
Skarabeuszem.
Chrząszcz, w folklorze: zabity sprowadza
niepoŜądane ulewy; przelatujący przez pokój
wróŜy niespodziewane nowiny; chrobotanie
kołatka wróŜy śmierć w domu; postawienie na
nóŜki przewróconego chrząszcza ma pomagać
człowiekowi na ból zębów; dusza osoby zmarłej
przybiera na krótko kształt chrząszcza, pszczoły
a. motyla: chrząszcze są wrogami orłów, które
na nie polują, a one, mszcząc się, wyrzucają orle
jaja z gniazd a. wysysają orlątkom krew.
Przysłowie: Biedny chrabąszcz orłowi dokuczy
(wg bajki Ezopa Krówka i orzeł).
 Biedronka — wschód Słońca; ogień. W
folklorze: przynosi szczęście, gdy siada na
człowieku, ale nieszczęście, gdy się ją próbuje
zatrzymać a. zabija: wolno ją co najwyŜej
namawiać do odlotu, np. słowami:
„Biedroneczko. leć do nieba, przynieś mi
kawałek chleba!"
Chrząszcz — małość; człowiek mizerny,
drobny, chudy. ..Biedny chrabąszczyk nogą
rozdeptany cielesną mękę odczuwa tak samo jak
konający olbrzym" (Miarka za miarkę 3. l
Szekspira, tł. L. UIricha).
Chrząszcz — noc. „Na rozkaz bladej Hekate
nocny chrząszcz wybrzęczy chrapliwy nokturn"
{Makbet 3.2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Chrząszcz — Ŝałobna Psyche. ..Nie daj
chrząszczowi (...) stać się twą Ŝałobną Psyche"
(Oda do melancholii Johna Keatsa).
Chrabąszcz — opancerzony wojownik. ..Mój
ty rycerzu wąsaty w pancerzu!" (Do chrabąszcza
l—3 Kazimierza Brodzińskie-
go).
Chrząszcza komuś przez nos puszczać —
dokuczać komuś Ŝartami.
Chrząszcz w heraldyce: doczesne zgryzoty;
skromność.
Skarabeusz, w astrologii rządzi znakiem
zodiaku Rak.
Chrząszcz w marzeniu sennym: osoba
śpiącego.
CIEŃ
Cień symbolizuje (pół)mrok. ciemność, po-
nurość; ukrycie, ustronie, schronienie, azyl;
marę senną, widmo, upiora; duszę, ducha;
nieproszonego towarzysza, szpiegowanie;
powietrznego, negatywnego sobowtóra, drugie
Ja. jin, portret, prymitywną stronę osobowości;
instynkt: fałsz: nierealność (świata). ulotność,
iluzoryczność, fantazję: widowisko, marzenie;
znikomość wiedzy ludzkiej. niewiedzę; nasze
Ŝycie, dobra Ŝyciowe: zwiastuna, prognostyk:
śmierć; obrońcę: oskarŜyciela: opiekę; nadzieję;
miłość.
Cień — opieka, nadzieja, schronienie.
..Synowie człowieczy w cieniu skrzydeł Twoich
nadzieję mieć będą" (Psalm 35 8). ..(Pan) w
cieniu swej ręki mnie ukrył" (Izajasz 49. 2).
..Okryty cieniem królewskiej wielkości"
(Henryk IV cz. 2 4.2 Szekspira. tł. L. UIricha).
Cień na pustyni — ochrona przed Ŝarem
słońca; sprawiedliwa władza. W kraju rzą-
dzonym sprawiedliwie kaŜdy z urzędników
władcy będzie Jak cień skały wysokiej na ziemi
pustynnej" (Izajasz 32, 2).
Cień — ponurość, ciemność; śmierć. ..Pójdę i
nie wrócę się, do ziemi ciemnej i okrytej mgłą
śmierci, ziemi nędzy i ciemności, kędy cień
śmierci jest" (Hiob 10. 21—2). Cień śmierci, łac.
umbra mortis (Psalm 22 4; 43, 20 itd.).
Cień wydłuŜony — zachód Ŝycia, zbliŜająca
się śmierć. „Dni moje są jak cień wydłuŜony, a
ja uschtem jak siano" (Psalm 101 12).
Cień na ziemi — mijająca chwila; dni nasze.
„Dni nasze jak cień na ziemi" (/. Ks. Kronik 29,
15). „Dni moje jako cień mijają" (Kazania na
niedziele... 23 Piotra Skargi).
Cień w tradycyjnej kosmologii chin. — jeden
z. aspektów jin, Ŝeńskiej, negatywnej zasady
(inne jej aspekty to: pasywność, głębiny, zimno,
wilgoć), przeciwieństwoyan^.
Chińskie cienie — rodzaj przedstawienia
kukiełkowego, w którym widzowie dostrzegają
tylko cienie poruszających się lalek na
przejrzystym ekranie.
Cień jako bezkrwisty i pozornie tylko
oŜywiony kształt — nierealność doczesnego
świata (np. w buddyzmie). Przysłowie:
Ci, co w targ ze światem się udają, cień tylko
próŜny chwytają.
Cień (u staroŜ. Greków i Rzymian) — postać,
jaką przybierają zmarli w Hade-sie a. na Polach
Elizejskich zwanych dlatego Krainą Cieni.
Królestwem Cieni.
Chwila bez. cienia — samo południc, pora
dnia, kiedy staroŜ. Grecy składali ofiary
zmarłym.
Cień — przeciwieństwo (istoty) rzeczy, ciała,
łac. umbra pro corpore. W bajce Ezo-pa Pies i
jego cień pies, który nosił w pysku kość,
ujrzawszy jej odbicie w strumieniu, chciał je
pochwycić; wtedy prawdziwa kość wypadła mu
z zębów i utonęła. Stracił więc rzecz dla jej
cienia (odbicia).
Spór o cień osła (łac. de asini umbra), o cień
od gruszy — o głupstwa, o niegodne uwagi
sprawy. W bajce Ezopa Osioł i jego cień,
podróŜny na pustyni kryje się przed Ŝarem
słońca w cieniu osła. co daje powód do sporu z
poganiaczem, który twierdzi, Ŝe wynajął tylko
osła, a nie jego cień. W czasie tej kłótni osioł
ucieka,
 a obaj spierający się muszą dokończyć podróŜy
na własnych nogach. Przysłowie: Procesować
się o cień od gruszy.
Cień cienia — odrobina, źdźbło, najmniejszy
ślad; nicość, marność (Agamem-non 839
Ajschylosa); ambicja. „Gildenstern:
"Istota bowiem ambicji nie jest niczym innym,
tylko snów cieniem"". Hamlei: "Same juŜ sny
nie są czym innym, tylko cieniem*.
Rosenkrantz: "Zapewne, ambicja zaś w moich
oczach jest tak powietrznej i znikomej natury,
Ŝe moŜna ją nazwać cieniem cienia"" (Hamlet
2,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Sen cienia, zob. Człowiek. Cienie — ludzie.
,,Wszyscyśmy tylko widmami, bezcielesnymi
cieniami" (Ajaks 125 Sofoklesa). ..Człowiek
jest cieniem tylko, a jego Ŝycie — snem"
(Liście palmy 1,88 .1. G. Herdera). ,,Jestem
cieniem — i ty teŜ. Ja liczę się z Czasem — a
ty?" (napis na starym zegarze słonecznym).
Cienie w jaskini Platona, zob. Jaskinia
(świat).
Cień — oskarŜycielem, obrońcą. Na Sądzie
boskim cień. który nie opuszczał człowieka
przez całe Ŝycie, występować ma jako świadek
oskarŜenia a. obrony.
Bać się swego cienia, łac. limere umbram
suam (Cicero) — lękać się bez powodu. być
nadmiernie trwoŜliwym. Przed wprowadzeniem
światła gazowego i elektrycznego cień odgrywał
znacznie większą rolę niŜ obecnie: przy świetle
łuczywa, świecy lub lampki oliwnej powstawały
na ścianach izby olbrzymie, ruchliwe cienie,
które frapowały i zapładniały wyobraźnię.
Cień samego siebie, cień dawnej wielkości,
wielkiego imienia — resztki, marne
pozostałości. Stal magni nominis umbra tac.
'(oto) stoi (juŜ tylko jako) cień wielkiego
imienia' (Pharsalia 1.135 Lukana). o pobitym
Pompejuszu.
Cień w folklorze — siedlisko istoty Ŝycia i siły
człowieka, któremu moŜna magicznie szkodzić
naruszając (np. przez przydeptanie) jego cień a.
szkodzić lub pomóc rzucając swój cień na
człowieka. ..Na ulicę wynosili chorych i kładli
na noszach i łoŜach, aby przynajmniej cień
przechodzącego Piotra mógł paść na którego z
nich, hy byli uzdrowieni" (Dzieje Ap. 5, 15).
Cień w tradycji chrzęść. — symbol Ducha Sw.
Iść krok w krok za kimś jak cień —
towarzyszyć komuś nieodstępnie, podąŜać,
postępować w trop za kimś, łac. velut umbra
seyui (Adagia 3.7 Erazma z Rotterdamu).
Być czyimś cieniem — być czyimś nie-
odstępnym towarzyszem; ulegać komuś, pod-
porządkowywać się. zdawać się na czyjąś wolę.
Cień w gł. księdze Kabały (Zohar) — dusza
opuszczająca ciało tuŜ przed śmiercią
człowieka, aby obwieścić ją w świecie duchów.
Cień — niewiedza. ..Nie jest jasnością, co
nie jest strumieniem niezmąconego blasku; jest
ciemnością i grzechem ciała albo jego cieniem"
(Roska Komedia. Raj 19. 64 i nast. Dantego).
Cień męŜczyzny — kobieta; syn. „Syn
kobiety jest cieniem męŜczyzny" (Henryk IV cz.
2 3,2. Szekspira).
Cień — obraz osoby powstały w wyobraźni.
,,Widzący tylko duch przez wyobraźni czary
twój cień postawił mi przed niewidome oczy"
(Sonet 27 9—K) Szekspira, wg tl. Adama
Pługa).
Cień — mara senna. „I jakŜe — mówię —
wzrok mam zaspokoić widzeniem twojej postaci
na jawie, jeśli w noc głuchą twój cień we śnie
stoi tak piękny oczom, Ŝe aŜ obcy prawie!"
(Sonet 439—12 Szekspira, tł. Juliusza
śuławskiego).
Cień — dusza i siły Ŝywotne. W wielu
legendach ludzie, którzy sprzedali duszę diabłu,
tracą swój cień. W opowieści Adal-berta von
Chamisso (1813) Pctcr Schicmihl sprzedaje swój
cień, który moŜe polem odkupić tylko przez
oddanie dusz\ diabłu.
Cień — dusza zmarłego, duch. widmo. upiór.
Makbet do ducha Bańka: „Prec/. okropny cieniu!
Zwodnicza maro. precz'" (Makbet 3,4 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Czemu, Cieniu,
odjeŜdŜasz, ręce złamawszy na pancerz." (Bema
pamięci Ŝałobny rapsod I l Norwida). ..Cień się
chwieje. poróŜniony z mogiłą" (Za grobem 26 B.
I.e-śmiana).
Cień — prymitywna, instynktowna strona
osobowości, do której człowiek niechętnie się
przyznaje a. o której nic chce wiedzieć, „drugie
ja", niekiedy biorące górę, gorsza, mniej
chwalebna, niedojrzała. infantylna strona
osobowości. ..Spić się! Pleść duby! ZŜymać się!
Kląć' .Umączyć!
Szermować gębą z własnym cieniem!" (Otel-lo
2,3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Cień — ustronie. „Idźmy poszukać ustron-
nego cienia" (Makbet 4,3. Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Cienie — widowisko, przedstawienie, teatr.
,,Najlepsze z tego rodzaju przedstawień ;o
tylko cienie, a najgorsze nie są gorsze, jeśli
wyobraźnia je uszlachetni" (Sen nocy letniej
5,1 Szekspira).
Cień — portret (jo.<o przeciwieństwo real-
nej osoby). „Cień twój od dawna w mojej juŜ
był mocy, twój bowiem portret w mej galerii
wisi: los cienia teraz podzieli istota. W kajdany
ujmę nogi twe i ręce" (Henryk VI cz. l 2,3
Szekspira, tł. L. Ulri-cha).
Wędrujący cień — Ŝycic. „śycie jest tylko
wędrującym cieniem" (Makbet 5,5).
„Cieniem są wszelkie dobra Ŝycia, cieniem
jego radości, cieniem słowa, Ŝyczenia, czyny;
tylko myśli są prawdziwe" (Sen Ŝycia Franza
Grillparzera).
Walka z cieniem — walka z pozorowanym
(jak w treningu pięściarskim) a. wy-
imaginowanym przeciwnikiem. ,,Gotów do
szermierk. z własnym cieniem" (Kupiec
wenecki 1,2 Szekspira).
Cień — miłość. ..Miłość jak cień ucieka (...)
gdy ją ścigasz, gdy uciekasz., goni" (Wesołe
kumoszki z Wmdsoru 2,2 Szekspira, tł. L.
UIricha).
Król cieni — Oberon. ..Wierz, królu
cieniów, wier/ mi, Ŝem się zmylił" (Sen nocy
letniej 3,2, Szekspira, tł. S. Koźmia-na).
Cień Nieba — Ziemia. ..CóŜ jeśli Ziemia
jest tylko cieniem Nieba?" (Raj utracony 5,
574 Miliona).
Cień — zapowiedź, zwiastun. ..Nadcho-
dzące wydarzenia rzucają naprzód swe cienie",
ang. And coming events cast their shadows
before (Lochiel's Warning Thoma-sa
Campbella, 1812).
Zbuntowany Cień uczonego w bajce
Andersena Cień opuszcza swego pana. do-
chodzi do majątku i zaszczytów, sprowadza
uczonego do roli swego cienia, a na koniec
kaŜe go zabić, aby nie wyszło na jaw, kto kim
jest naprawdę.
Cień śmierci — Ŝycie. „Noc, cień światła. i
śycie, cień śmierci" (Atalanta w Ka-lidonie,
Chorus A. Ch. Swinburne'a).
„śyjący w cieniu", nm. Die im Schatten
leben — górnicy. (Tytuł tragedii górniczej
Emila Rosenowa, 1871—1904).
Chodzić, wyglądać jak cień — być bladym,
wycieńczonym.
Cienie pod oczami — sińce, ciemne plamy.
Cień rzucać na kogoś, na czyjś charakter, na
coś — rzucać podejrzenie, szkodzić dobremu
imieniu, uwłaczać komuś, czemuś.
Cień — ulotność, nietrwałość, nierealność,
zmienność.
Cień z kogoś pozostał — ktoś zmarniał,
wychudł, zmizerniał.
Łapać (chwytać) cień — czynić rzecz
bezuŜyteczną, daremną.
Nie ma w tym cienia prawdy, nie ma w tym
cienia złości — ani trochę, ani odrobiny.
Przeskoczyć przez swój cień. nm. uber
seinen Schatten springen — dokonać rzeczy
niemoŜliwej.
Światła i cienie — jasne i ciemne, dobre i złe
strony czegoś.
Trzymać się w cieniu — na uboczu, nie na
widoku.
Usuwać się w cień. schodzić w cień — na
dalszy plan.
Walczyć /, własnym cieniem — zwalczać
urojonego wroga: borykać się z przy-
widzeniami; nadaremnie się wysilać a. pod-
CIERŃ (Kolec, Oset, Oścień, śądło)
Cierń symbolizuje Ŝycie, trud, trudność;
surowość, ascetyzm, wstrzemięźliwość:
skromność, pokorę, drogę do zbawienia:
cnotę, dziewictwo; szczerość; wyrzeczenie;
korzyść osobistą, materializm; odrzucenie;
przeszkody; przewinienie, przestępstwo, zło,
chwast, niegodziwców, grzechy, niepokój;
skruchę; karę za grzechy; smutek, utrapienie,
utratę, przykrość; sen, zimę; ból, cierpienie,
mękę. śmierć, potępienie wieczne;
najazd wroga; schronienie zbiega; zob. RóŜa.
Kolec symbolizuje oś Wszechświata, promień
koła zodiaku, promień koła Ŝycia;
niebezpieczeństwo, groźbę, obronę; fallusa;
tworzenie; umartwianie się; trudny charakter,
zgryźliwy dowcip, jadowitą satyrę; zob. JeŜ,
Róg, Skorpion.
Ciernie i osty — przeciwieństwo błogo-
sławionych fig i winogron; ziemski mozół,
męka; kara za grzech pierworodny. „Cier
nie i osty rodzić ci będzie ziemia i Ŝywić się
będziesz zielem polnym" (Gen. 3,18). „Po
owocach ich poznacie je. CzyŜ zbierają
winogrona z cierni albo z ostu figi?" (Ew. wg
Mat. 7, 16; Ew. wg Łuk. 6, 44). Przysłowie:
Bardzo lubi tańczyć, kto tańczy wśród cierni.
Krzew ciernisty — schronienie Wielkiej
Bogini, Matki Bogów, egip. bogini polowania
i miasta Sais, Neith; atrybut asyryjskiego boga
Aszura; u śydów — ciernisty krzak gorejący,
w którym ukryty Jahwe przemówił po raz
pierwszy do MojŜesza (Ex. 3, 2), krzak, który
gorzał, ale nie zgorzał, symbol uzdrawiającej
siły ognia duchowego, w sztuce chrzęść,
symbol nienaruszonej dziewiczości
Najświętszej Marii Panny.
Cierń w oku, w nodze, w boku — rzecz
zbędna, dokuczliwa, bolesna, złe warunki,
gość-pasoŜyt, umartwienie (ciała). ..Jeśli nie
wytracicie mieszkańców tego kraju, będą wam
jak ciernie w oczach i kolce w bokach
waszych" (Num. 33,55).
Ciernie — przestępcy. „A wszyscy prze-
stępcy będą wyrwani jako ciernie, których nie
biorą rękami" (2. Ks. Król. 23,6).
Cierń — przeciwieństwo zboŜa, poŜytku;
chwast polny. „Zamiast pszenicy niech mi się
rodzi oset, a miast jęczmienia ciernie" (Hiob
31,40).
Cierń — mądrość, przypowieść, złota myśl.
,,Cierń w ręku pijanego to tak. jak
przypowieść w ustach głupców" (Ks. Przy-
powieści 25,9); pijany rani się cierniem. ' a
mądre słowa głupcowi tylko szkodzą.
Ciernie — paliwo, opał; trzask płonącego
chrustu — śmiech głupca (Eklezjastes 7,7).
Ciernie — zniszczenie kraju przez najazd
wroga. „(Po najeździe asyryjskim) kaŜde
miejsce, na którym było tysiąc winnych
szczepów (...) obróci się w ciernie i tamie"
(Izajasz 7,23). ,,I wzejdą w domach jego
ciernie i pokrzywy, i oset po murach jego; i
będzie legowiskiem smoków i pastwiskiem
strusiów" (jw. 34, 13).
Cierń — bariera, przeszkoda. ,,Zagrodzę
drogę twoją cierniem i zagrodzę ją murem"
(Ozeasz 2,6).
Ciernie, osty — źli, niegodziwi ludzie.
,,Prawego nie ma między ludźmi, wszyscy na
krew czyhają, mąŜ brata swego na śmierć
łowi. (...) Kto najlepszy między nimi
jest jak oset, a kto prawy jak ciernie z pto-tu"
(Micheasz 7,2—4).
Krzak cierniowy — skromność, pokora.
przeciwieństwo dumnej jodły, którą drwal
zrąbie (Bajka 140 Ezopa).
Ciernie — trudy, cierpienia, wyrzeczenia.
Per aspera ad astra tac. 'przez ciernie do
gwiazd'; przez trudy, cierpienia do sukcesu.
Korona cierniowa zob. Korona.
Trzy kolce — gwoździe UkrzyŜowania.
Cierń — droga do zbawienia. ,,(Abraham,
który miał złoŜyć w ofierze Izaaka, swego
pierworodnego) ujrzał za sobą barana, który
uwiązł za rogi w cierniu" (Gen. 22,13). W
ikonografii chrzęść, baranka boŜego
wyobraŜano sobie często między cierniami i
winogronami.
Cierń — materializm, dławienie duchowych
dąŜeń. „Inne (ziarna) padły między ciernie, a
ciernie wyrosły i zadusiły je" (Ew. wg Mat.,
Przypowieść o siewcy 13,7).
Oścień (widełki do kłucia ryb przy połowie;
dawn. bodziec do pędzenia bydła) —
nieubłagana, nieunikniona konieczność.
„Trudno jest tobie przeciw ościeniowi wierz-
gać" (Dzieje Ap. 9, 5) — bić głową o ścianę.
Bodziec ciała, cierń wbity — przykra,
przewlekła choroba; pokusa cielesna słuŜąca
szatanowi za narzędzie. „Bym się więc z
nadzwyczajności objawień zbytnio nic
wynosił, wbity został cierń w ciało moje. jakby
posłaniec szatana, by mnie policzkował" (2.
Lisi do Kor. 12. 7).
Gałązka cierniowa opleciona wokół czaszki
ludzkiej (w dawn. ikonografii chrzęść.) —
potępienie wieczne.
Kolec — sen, zima. W mitach i bajkach
ukłucie czarodziejskim kolcem powoduje długi
sen — zimowy, wieloletni, np. u Śpiącej
Królewny a. u pięknej walkirii Bryn-hildy,
którą Odyn uśpił ukłuciem ciernia:
królewnę budzi piękny ksiąŜę, a Brynhil-dę —
Sigurd.
Kolce liści agawy — umartwianie się,
ofiara. Kapłani niektórych plemion indiańskich
rozdzierali sobie skórę kolcami liści agawy,
aby krew płynącą z ran ofiarować bogom.
Kwiat i kolce róŜy — teza i antyteza.
egzystencja i esencja, ekstaza i strach, przy-
jemność i ból. Zob. RóŜa (kolce).
Cierń — dziewictwo. „Lecz ziemsko
szczęśniej róŜy. co zerwana, niŜ tej. co
więdnąc na cierniu dziewiczym wzrasta i Ŝyje. i
mrze w samotności" (Sen nocy letniej 1,1
Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Cierń — wyrzuty sumienia, skrucha, Ŝal.
„Pozostaw ją niebu i owym cierniom, które w
głębi łona występnych siedzą: zrobią one
swoje" (Hamlet l, 5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego) — Duch do Hamleta o jego
matce.
Cierniowy, ciernisty — bolesny, trudny,
cięŜki, mozolny, pełen cierpienia, przykrości.
Ciernista droga — trudna, przykra. ,,Ciernista
droga przez trud i wstręt wiodąca do jasnej
siedziby Sławy" (Adonais P. B. Shelleya).
Ciernie — Ŝycie. „O unieś mnie jak fale, jak
obłok, jak liść; spadam na ciernie Ŝycia;
Krwawię!" (Oda do Wiatru Zachodniego 53 P.
B. Shelleya).
Ciernie — schronienie zbiega, uciekiniera.
W ciernie, bracia! (uciekajcie! w nogi! kryć
się').
RóŜa między dwoma cierniami — piękna
kobieta między dwoma męŜczyznami.
Gałąź krzewu ciernistego — zło, utrapienie.
surowość, przykrość.
śądło, kolec — niebezpieczeństwo, groźba.
kąśliwy dowcip, zgryźliwa, jadowita. cięta
satyra. Pozbawić Ŝądła — unieszkodliwić.
W marzenieniu sennym: (cierń, kolec:
wyciągnięty 'i ciała) powodzenie: (kłujący)
wyrzut, przykrość.
CYPRYS
Cyprys symbolizuje smutek, wieczną troskę.
śmierć, Ŝałobę, rozpacz; odporność na zepsucie,
trwałość; nieśmiertelność, Ŝycie pośmiertne,
odrodzenie, zmartwychwstanie;
świętość; Ŝycie; fallusa, płodność; wierność;
nudę: pozory.
Trwałość, lekkość i aromat drewna cy-
prysowego dają się porównać z tymiŜ cechami
cedru, a często je przewyŜszają; dlatego
uŜywano go do rzeźby kultowej, do budowy
statków, drzwi i ołtarzy świątyń. sarkofagów,
instrumentów muzycznych, na drzewca włóczni.
Tradycja twierdzi, Ŝe arka Noego była z drewna
cyprysu.
Cyprys — świętość: drzewo święte w wielu
krajach.
Cyprys — trwałość i wierność. Bóg mówi do
Izraela: ,,Jestem jak cyprys zielony, dzię
ki mnie wyrośnie twój owoc" (Ozeasz 14, 8).
,,WszakŜe i cyprysy mają swe kaprysy" (Z
wysokich parnasów, pieśń, u Kol-berga nr 533).
Cyprys w święta Sukkot zob. Mirt. Cyprys w
mit. mezopotamskich, gr. i rz. łączy symbolikę
płodności z symboliką śmierci; jest atrybutem
Isztar, babilońsko--asyryjskiej bogini płodności
przyrody, obchodzącej Ŝałobę po dorocznej
śmierci jej ukochanego Tammuza; Afrodyty po
ta-kiejŜe śmierci Adonisa; Kyparissosa, pięk-
nego młodzieńca z Keos (ukochanego przez
Apollina a. Zefira, a. Silvanusa), który przez
omyłkę zabił swego ulubionego jelenia i z
rozpaczy zmienił się w cyprys (gr. kypdrissos);
bóstw śmierci: Hadesa i Plutona; Silvanusa,
italskiego boga lasów (łac. silva 'las') i pól;
Parek i Furii; Heraklesa i Artemidy; Hermesa,
który odprowadzał zmarłych do Hadesu; Zeusa:
cyprysy rosły w świętym gaju Rei i przy
kreteńskiej jaskini, w której bóg się urodził;
równieŜ świątynię Zeusa w Nemei otoczono
gajem cyprysowym.
Cyprys — trwałość, niezniszczalność. Jako
drzewo wiecznie zielone, o drewnie nie
ulegającym zepsuciu, poświęcony był bóstwom
przyrody, jak np. Demeter (Ceres). ..Otoczeń
pustkowiem Cerery chram. zaś obok cyprysu,
wśród szarugi wydarzeń pieczą ojców chronień
przez czas długi" (Enei-da 1, 714—15
Wergiliusza, tł. T. Karyłow-skiego).
Cyprys — drzewo Ŝycia, nieśmiertelności. u
wielu ludów, z przyczyny swej długowieczności
(tac. cypressus semperviviens 'nieśmiertelny').
Cyprys — smutek, Ŝałoba, gdyŜ drzewo
zrąbane nie odrasta. W Rzymie sadzone przed
drzwiami na znak Ŝałoby w domu, poświęcone
Disowi. bogu świata podziemnego. Powszechnie
sadzone na cmentarzach. ,.A z drzew, co je dziś
sadzisz w swym ogródku, Ŝadne do grobu ciebie
nie powiodą. chyba cyprysy jedne, drzewa smut-
ku" (Pieśni 2. 14, 22—4 Horacego, tł. J. Bir-
kenmajera). „A ty, cyprysie posępny, przyjacielu
okrzepłych zwłoków nieodstępny! Twa gałąź,
miła czułym sercom i smutkowi" (Ogrody 106
F. Karpińskiego). „Smutek mój wyrósł jak
cyprys Ŝałosny" (Cyprys l L. Staffa).
 Cyprys — rozstanie, poŜegnanie. ,,Poznaj
gałąź cyprysową, to pamiątki rozstania (...). Jej
ręką ułamana gałąź cyprysowa zawsze mi
przypomina ostatnie »bądź zdrowa'.." (Dziady
cz. IV 213—14, 219—20 Mickiewicza).
Cyprys z nagietkiem — smutek i rozpacz (zwł. z
powodu nieszczęśliwej miłości).
Cyprys — siedziba duszy. „W czarnych
cyprysach dusze zamknięte" (śmija 6, Walka 6,
Słowackiego).
Cyprys — aromat. Palono zwłoki zmarłych na
stosach drewna cyprysowego, aby jego woń
łagodziła przykry odór palącego się ciała.
Cyprys — piękne pozory. ,,Drzewo cy-
prysowe rodzi piękne liście, ale nie daje
owoców" (Euphues Johna Lyły; 1579 r.).
Cyprys — sztywna etykieta, nuda. „Czy
zachwalany cyprys, długi, cienki, chudy! Co
zdaje się być drzewem nie smutku, lecz nudy?
Mówią, Ŝe bardzo smutnie wygląda na grobie:
jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej Ŝałobie,
nie śmiejący rąk podnieść ani głowy skrzywić,
aby się w etykiecie niczym nie sprzeciwić" (Pan
Tadeusz 3, 588—593 Mickiewicza).
Cyprys jest emblematem fallusa z powodu
wydłuŜonego, stoŜkowatego kształtu; podobnie
jak obelisk.
Cyprys we wsch. i płd. Azji — radość,
wdzięk; w Chinach — zdrowie.
Trumna cyprysowa — zmartwychwstanie.
Skrzynia cyprysowa — ochrona przed
zepsuciem.
Cyprys Syjonu — emblemat Matki Boskiej.
CYRKIEL
Cyrkiel symbolizuje mądrość boską, potęgę
tworzenia; Wszechświat, ducha i materię, Ŝycie
i kształt; początek, koło, cyklicz-ność; nauki
ścisłe, pomiar, geometrię, astronomię.
architekturę, budownictwo; rozum, wiedzę,
pomysłowość, kalkulację, planowanie.
perspektywę, przezorność, porządek;
kierowanie, przewodzenie, właściwe prowa-
dzenie się, umiar, powściągliwość; spra-
wiedliwość, prawdę.
Cyrkiel w tradycji judeo-chrześc. — mądrość
boska; Bóg, który ..stworzył niebo i ziemię",
,,przedzielił światło od ciemności" i „wody,
które były pod sklepieniem
od tych, które Dyty nad sklepieniem (uen. 1,1—
8). W plastyce wyobraŜano Boga z cyrklem w
ręku, mierzącego Ziemię. „On, co przyłoŜył
cyrkiel swój w granice świata (...) i na jego
scenie rozmieścił wszystkie jawy i tajnice"
(Boska Komedia, Raj 19, 40—42 Dantego, tł. E.
Porębowicza).
Cyrkiel — atrybut wielu abstrakcyjnych
uosobień, np. Uranii (muzy astronomii,
wyobraŜanej w koronie z gwiazd, z globusem w
ręce); Geometrii; Sprawiedliwości (z wagą i
mieczem); Dojrzałości (jednego z „wieków"
człowieka); Melancholii (jednego z czterech
„humorów") przedstawianej z czaszką ludzką,
księgami i przyborami geometrycznymi;
Przezorności (z węŜem i zwierciadłem).
Dwa ostrza cyrkla — Ŝycie i kształt;
duch i materia.
Cyrkiel — początek wszystkich rzeczy, przez
podobieństwo do początkowej litery alfabetu —
A.
Cyrkiel — koło kreślone przez ten przyrząd, z
całą właściwą sobie symboliką (zob. Koło);
cykliczność zjawisk we Wszechświecie;
Kosmos.
Cyrkiel, narzędzie inteligencji układającej
twórcze plany i projekty — potęga tworzenia;
mądrość, sprawiedliwość, umiar-(kowanie),
prawda; dynamizm konstrukcyjny.
Cyrkiel — pomiar, poczucie miary, prze-
zorność, prawdomówność. Atrybut Saturna:
cyrkiel, podobnie jak Saturn, mierzy czas, jest
kulawy, smutny i milczący, zatopiony w
rozmyślanich, poszukujący tego, co nie znane,
kamienia filozoficznego, Ary-stotelesowskiej
kwintesencji itd.
Cyrkiel — architektura, Ŝeglarstwo. Sym-
boliczna postać wyobraŜona z cyrklem w ręce
przedstawiała zwykle Architekta lub śeglarza,
w epokach Odrodzenia i baroku ponadto
Malarza (posługującego się w swej sztuce
geometrią i perspektywą), a w epoce
Oświecenia równieŜ Wolnomularza (zob. niŜej
Cyrkiel w wolnomularstwie).
Cyrkiel — nauki ścisłe, ścisłość mate-
matyczna. „Cyrkla, wagi i miary do martwych
uŜyj brył; mierz siły na zamiary, nie zamiar
podług sił" (Pieśń Filaretów 41—4
Mickiewicza).
Cyrkiel i węgielnica w tradycji europ. —
Niebo i Ziemia, męska i Ŝeńska połówka
ezoterycznego Obojnaka, odpowiadające
Słońcu i KsięŜycowi; czas i przestrzeń; zręczny
rzemieślnik; Bóg Stwórca. W symbolice
hermetycznej połączenie koła (Niebios) z
kwadratem (Ziemia) = doskonałość.
Cyrkiel w wolnomularstwie — umiar,
ograniczenie poŜądań; jedno z trzech Wielkich
Świateł; pozostałe to: Biblia jako prze-
wodniczka wiary i węgielnica (kątownik,
ekierka) rządząca działaniem. Rozwarty pod
kątem 90° (jak węgielnica) — równowaga sił
duchowych i fizycznych. Węgielnica na cyrklu
— opanowanie ducha przez materię.
Węgielnica i cyrkiel ułoŜone na krzyŜ —
równowaga ducha i materii. Cyrkiel na
węgielnicy — opanowanie materii przez ducha.
Cyrkiel — kalkulacja, zamiary, planowanie,
perspektywa. „Teraz, kiedy widzę, Ŝe mi moŜe
długo na tej ziemi bazgrać wypadnie, to muszę
szerszym cyrklem roz-mierzyć, aby kiedyś
innej i nie piersiowej doznać konsumpcji..."
{List do matki z 7X1 1S34 Słowackiego).
CZAPLA
Czapla symbolizuje poranek; zapowiedź burzy;
płodność, narodziny, opiekę nad dziećmi;
długowieczność; dobry omen; odrodzenie;
dwoistość; czujność; ciekawość;
ostroŜność; milczenie, skrytość; mądrość,
smutek, ból; pamięć, brak pamięci; chytrość.
spryt; wybredzanie; przymilanie się; tchó-
rzostwo; lenistwo, próŜniactwo.
Czapla — poranek, narodziny, dobry omen.
Ptak, stojąc w wodzie a. na brzegu wody,
pierwszy pozdrawia Jutrzenkę;
stąd w staroŜ. Egipcie symbol świtu, narodzin i
(wraz z bocianem i ibisem) pomyślnej wróŜby.
Czapla bąk — lenistwo, nieróbstwo. StaroŜ.
Grecy sądzili, Ŝe przez cały dzień ukrywające
się w trzcinach bąki są niewolnikami
przemienionymi w ptaki i uwaŜali je za symbol
gnuśności i lenistwa.
Czapla — przepowiednia pogody, zwł.
deszczu i burzy (moŜna jakoby odczytać tę
prognozę ze sposobu zachowania się ptaka);
dlatego powaŜana przez staroŜ. Ŝeglarzy
śródziemnomorskich i przyporządkowana
Afrodycie jako opiekunce Ŝeglugi morskiej.
Czapla — odrodzenie. Gdy Eneasz zniszczył
stolicę Rutulów, Ardeę, z jej popiołów powstały
ptaki zwane po łac. ardeae
'rodzaj czapli' (Metamorfozy 14, 567—580
Owidiusza).
Czapla — ból, smutek. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,79) ptaki te cierpią
zarówno przy parzeniu się, jak i przy składaniu
jaj.
Głos czapli — pomyślna wróŜba. „Zjawiła
się czapla, zesłana z prawej ich strony przez
Pallas Atenę. Nie mogli tej czapli dojrzeć, bo
noc była ciemna, ale jej krzyk usłyszeli. Znak
ten ucieszył Odyssa" (Iliada 10, 275—8
Homera, tl. Kazimiery Je-Ŝewskiej). Zwłaszcza
biała czapla była uwaŜana za pomyślny
prognostyk.
Czapla — pamięć i milczenie. W mit. skand.
Frigga, matka bogów, bogini małŜeństwa i
rodziny, ozdobiona była na głowie czaplimi
piórami na znak, Ŝe wszystko pamięta i
wszystko przemilcza. W plastyce czaplę
przedstawiano nieraz z kamykiem w dziobie na
znak milczenia.
Czapla w chrzęść, śrdw. — Chrystus.
Podobnie jak inne ptaki brodzące tępi węŜe,
które były symbolem grzechu i Szatana.
Czaplę, która wg Pliniusza St. miała ronić łzy z
bólu, uwaŜano za atrybut Chrystusa na Górze
Oliwnej.
Czapla siwa (popielata) — pokuta; z powodu
popielatej barwy upierzenia. Por. Popiół (w
chrzęść.).
Czapla — przymilanie się, prośba o zmi-
łowanie. Przysłowie: Umizga się (wdzięczy się)
jak czapla w kobieli. Kobiel — sta-ropol.
'kobiałka, koszyk wiklinowy'.
Czapla — dwoistość; rozdwojenie oso-
bowości; ptak ziemnowodny.
Czapla — długowieczność; uwaŜano ją, jak
większość ptaków brodzących, za długo Ŝyjącą.
Czapla — opiekun potomstwa, czuły rodzic,
przynoszący (w bajędach rodzicielskich)
ludzkie niemowlęta do domu, podobnie jak
bocian.
Czapla — spryt, chytrość. Ptak umie łowić
ryby w mętnej wodzie.
Czapla — skrytość. Ptak chodzi powoli,
wysuwając nogi daleko naprzód, tak jakby się
skradał.
Czapla — mądrość, czujność, ciekawość.
Długi dziób czapli, który wszędzie wtyka,
uczynił ją emblematem ciekawości, poszu-
kiwania ukrytych mądrości. ,,Siadał przy
ruczaju, nieruchomy, schyliwszy głowę nad
potokiem, jak czapla wszystkie ryby chcą
ca pozrzeć okiem" (Pan Tadeusz 1, 136—8
Mickiewicza).
Czapla — ostroŜność. Przysłowie: OstroŜny
jak czapla.
Czapla — wybredzanie. Przysłowie: Nie
chciała czapla płotek, a teraz je Ŝaby.
Czapla — człowiek o długich i chudych
nogach.
Rzygać jak czapla — gwałtownie, obficie.
Czapla wypluwa z gardła rybki dla piskląt w
gnieździe z przedziwną celnością, nawet
przelatując o kilkanaście metrów nad gniazdem.
W heraldyce: ostroŜność w niebezpie-
czeństwie; właściciel rybnych wód.
W marzeniu sennym: (po lewej stronie)
niepowodzenie, błąd w obliczeniach; (po
prawej) powodzenie.
CZARNY
Czarna barwa jest symbolem zła, niemo-
rainości, przesądów, strachu, ponurości, uporu,
zmartwienia, nienawiści, niebezpieczeństwa,
ohydy, oszustwu, tragedii, katastrofy,
zniszczenia, smutku; Ŝyznego czar-noziemu (w
przeciwieństwie do brunatnej, rdzawej pustyni),
ziemi, bóstw ziemi i podziemia, nocy,
(czarnoskórych) erynii, ciemności. śmierci,
Zachodu (tj. śmierci), królestwa zmarłych,
potępienia. Pieklą, diabła. rozpaczy. Czarnej
Śmierci (dŜumy), Ŝałoby; zjawy, czarów.
Północy, deszczu; grzechu. błędu, zemsty;
adwentu, pokuty, Wielkiego Postu, Wielkiego
Piątku; nieznanego; niŜszości; stałości, absolutu,
nicości, niezmienności; mądrości; niewiedzy:
wieczności, tajemnicy; macicy, miłości: snu.
milczenia, bierności całkowitej; zob. leŜ Barwa;
Biały; Nić (czarna).
Czarność jako przcciwbarwa kaŜdej innej
barwy łączy się z ,,ciemnościami, które były
nad głębokością" (Gen. 1,2), ł. pojęciem
substancji uniwersalnej, prachaoseni, nocą,
północą. ..Bóg ciemność nazwał Nocą" (Gen.
1,5). Grecy zwali noc euphróne 'poet. czas
odpoczynku i radości'. Rzymianie powiadali:
i'n nocie consiiium — noc przynosi radę.
Czarność nocy kończącej się świtaniem daje
nadzieję odrodzenia, poranku, wyjścia z jaskini
wtajemniczenia na światło dzienne.
Czarność — urodzajny czarnoziem. z któ-
rego wychodzi ziarno i z którego, według
Ewangelii, zmartwychwstać mają zmarli po-
chowani w grobach. Bogom chtonicznym,
podziemnym, składano ofiary z czarnych
zwierząt, równieŜ bogom głębin morskich
(czarne byki — Posejdonowi).
Czarny ubiór — strój diabła, czarnoksięŜnika
(a później, dla tradycji, magika. prestidigitatora).
Czarna magia wywołuje zjawiska nadnaturalne
przy pomocy złych duchów (w przeciwieństwie
do białej). Szatan jest Księciem Ciemności.
Czarne msze odprawiane dawniej przez
satanistów, były to msze świętokradcze,
szydercze. Kot o czarnej sierści był towarzyszem
czarownicy (dziś, dla tradycji, stwarza nastrój w
pokoju wróŜki). W Izraelu czarny strój wyraŜał
pokutę i Ŝałobę: oskarŜeni musieli stawać przed
sądem w czarnym odzieniu, podobnie jak
błagalnicy i dłuŜnicy; barwy te) nie uŜywano w
kulcie. W staroŜytnym Egipcie cz.arność była
barwą Zachodu, Ŝółci, wątroby. Ozyrysa, Totha.
Czarność łączy się powszechnie ze zjawiskami
i cechami ujemnymi: czarna choroba —
melancholia, czarna bandera — piracka, czarna
giełda — nielegalny rynek, czarna owca —
osoba hańbiąca rodzinę lub społeczność, czarną
polewkę dawano dawniej na znak odmowy ręki
panny; czarne zamiary — złe, czarna dusza —
podła, czarny humor — makabryczny, fr. bele
noire 'dosl. czarne zwierzę' — osoba nie
cierpiana przez kogoś, czarne myśli — ponure
itd.
Czarność — śmierć, „l wywiódł ich z
ciemności i z cienia śmierci" (Psalm 106 14).
..Nieprzyjaciel (...) wtrąca mnie w ciemności, jak
tych, którzy dawno umarli" (Psalm 142 3).
Czarność — Ŝałoba. Scmicki zwyczaj czasów
antycznych, zaczernianie twarzy przez
krewnych zmarłego na znak rozpaczy, biorący
się pierwotnie z chęci ukrycia swej toŜsamości
przed zawistną duszą nieboszczyka.
W paramentyce chrześcijańskiej czarny kolor
strojów, jako emblemat skruchy i pokuty,
ustąpił w końcu ,XII w. fioletowi. W
średniowiecznym chrześcijaństwie czar-ność.
symbol pokory i skromności, pogardy dla
doczesnego świata, utrzymała się m.in. w
ubiorach niektórych zakonów. u księŜy i
kleryków.
 Czarność — (niekiedy) miłość. „Czarna
jestem, ale piękna, córki jerozolimskie, jak
namioty Kedaru, jak skóry Salomona" (mówi
Oblubienica w Pieśni nad pieśniami 1,4);
reprezentuje równieŜ kobiecość instynktowną i
macierzyńską. Liczne Boginie Matki, liczne
boginie-dziewice występują, jako przedmiot
kultu, w kolorze czarnym:
Artemiciit efeska, indyjska Kali, Izyda, liczne
europejskie Czarne Madonny, będące nieraz
celem pielgrzymek (np. Matka Boska
Częstochowska). Atrybutem Wielkiej Matki był
czarny kamień z najstarszym napisem
rzymskim po łacinie (z ok. 500 p.n.e.),
znaleziony w 1899 na Forum Romanum w
Rzymie; Czarny Kamień w Kaabie (największa
świętość muzułmańska; juŜ w III w. uwaŜany
przez Arabów za święty), który miał przynieść
do Mekki archanioł Gabriel. Barwa Wielkiego
Piątku.
Czarny (albo purpurowy) Ŝagiel — śmierć,
np. w micie o Tezeuszu i Egeuszu, w poemacie
o Tristanie i Izoldzie.
Czarny wiatr — kara piekielna dla roz-
pustników w Boskiej Komedii Dantego (Piekło
5,40 i nast.).
Czarny pudel — diabeł: aspekt Mefisto-
fele.sa w Fauście (Pracownia Fausta) Goethe-
go.
Czarne koszule nosili faszyści Mussoli-niego
(1919—1945).
W sztuce — wiąŜe się z Ŝałobą, pokutą,
złem, fałszem, błędem, nicością.
Okres Ŝycia człowieka — ostatni.
Kamień — diament, granat, agat. kwarc,
turmalin.
Planeta — Saturn.
Metal — ołów.
W alchemii: materia prima', fermentacja,
gnicie.
W heraldyce: rozwaga, mądrość, męstwo,
stałość; potęŜna, skryta siła; pokora, słuŜ-
bistość; sława, uroda; smutek, zmartwienie:
niebezpieczeństwo, pokuta; kratka z linii
poziomych i pionowych.
CZASZKA
Czaszka symbolizuje sklepienie niebieskie,
czaszę; śmierć, przypomnienie o śmierci,
śmiertelność, krótkotrwałość Ŝycia; marność,
melancholię; poboŜność, pokutę: Adama,
Golgotę; nieśmiertelność, niezniszczal-ność;
wróŜbę, niebezpieczeństwo.
Kult czaszek, zazwyczaj czaszek przodków, u
róŜnych ludów przedhistorycznych, rozpoczął
się prawdop. juŜ we wczesnym paleolicie;
równieŜ u prymitywnych plemion
współczesnych. Przechowywanie
oczyszczonych i wygładzonych czaszek niemal
z pewnością wiąŜe się z oddawaniem czci
zmarłym przodkom. Przechowywano równieŜ
czaszki zwierząt łownych; czaszki te miały
zapewne jakieś znaczenie w magicznych
obrzędach myśliwskich.
Czaszka — niezniszczalność, nieśmiertelność,
najtrwalszy ślad człowieka pozostały po jego
śmierci jak skorupa po śmierci małŜa. Dlatego
prawdop. słuŜyła utrwaleniu pamięci o zmarłych
i odgrywała rolę w ceremoniach pobudzających
płodność.
Czaszka — czasza. Z czaszek pokonanych
nieprzyjaciół chętnie pijano, aby przejąć w ten
sposób zalety wroga, jego odwagę, rozum i
sławę.
Kapała, sanskr. 'czaszka' (tybet. thod pa)
naczynie zrobione z. czaszki ludzkiej, częsty
atrybut srogich bóstw indyjskiego hinduizmu i
tybetańskiego buddyzmu. W Tybecie naczynie
stawia się na ołtarzach i uŜywa się do ofiar
rytualnych groźnemu dhar-mapala 'obrońcy
wiary', złoŜonych z wina symbolizującego krew
i ciasteczek w kształcie oczu, uszu i języków.
Wg ind. Rigwedy sklepienie niebieskie
utworzono z czaszki jakiejś praistoty.
Świątynia z czaszek. Gigant libijski, An-
teusz, syn Posejdona i Gai (Ziemi), był nie do
pokonania dopóki dotykał stopami ziemi.
Zajmował się zabijaniem podróŜnych, gdyŜ
ślubował wznieść ojcu świątynię (a.
przynajmniej jej sklepienie) z ludzkich czaszek.
Zabity przez Heraklesa, który go udusił,
dźwignąwszy uprzednio w górę.
Czaszka w chrześcijaństwie — atrybut św.
Franciszka z AsyŜu, św. Nazariusza, św.
eremitów: Marii Magdaleny jako pokutnicy,
Hieronima i Romualda, załoŜyciela klasztoru
kamedułów.
Czaszka u stóp krzyŜa (w plastyce) —
czaszka praojca Adama; emblemat Golgoty
(aram. gulgota 'miejsce czaszek; biblijne
miejsce Trupiej Głowy' z hebr. gulgolet
'czaszka'), wzgórze pod Jerozolimą, na którym
wg Biblii ukrzyŜowano Chrystusa (Ew. wg Mat.
27, 33; Ew. wg Luk. 23,33).
Czaszka — wróŜba. Czaszek uŜywano do wróŜb
i przepowiedni, co mogło mieć
związek z legendami o gadających czaszkach i
głowach, jak w legendach arturiań-skich, w
śegludze Brana, w mitach orfickich; puste
naczynie Ŝycia i myśli jako mieszkanie duszy.
Zob. Głowa (mówiąca, odcięta), siedziba duszy.
Czaszka Mimira w mit. skand. — sklepienie
niebieskie wsparte na czterech karłach, wyraz
symbolicznego połączenia ludzkiego
mikrokosmosu z wszechświatowym
makrokosmosem.
Czaszka w śrdw. i później — typowe
memento mori, przypomnienie o krótko-
trwalości Ŝycia ludzkiego na ziemi, emblemat
prawdop. nieznany staroŜytności, niekiedy
występujący wraz z ropuchą i węŜem. Jezuici
propagowali medytacje na temat śmierci jako
ćwiczenie J Jiowe wspierane wpatrywaniem się
w liupią czaszkę. W rzymskim kościele
kapucynów (S. Maria delia Concezione) cztery
podziemne kaplice udekorowano szkieletami,
czaszkami i kośćmi przeszło czterech tysięcy
kapucynów. W. plastyce, zwl. od końca XVI w..
przedstawiano modlących się świętych ze
wzrokiem utkwionym w czaszkę, niekiedy
trzymaną w ręku. Od 2. pół. XVI w. czaszka,
czasami uskrzydlona, występuje na (pła-
skorzeźbach nagrobnych.
Czaszka — śmierć. W plastyce temat Et in
Arcadia ego wyraŜał od XVII w., Ŝe 'nawet w
Arkadii mnie (tj. Śmierć) znajdziecie',
najwcześniej w obrazie Guercina (Galeria
Corsini w Rzymie), na którym dwaj pasterze
znajdują niespodziewanie trupią czaszkę na
zwalonej kamiennej tablicy z napisem „El in
Arcadia ego". W późniejszych ujęciach lego
tematu, zwł. od czasu dwu wersji Nicolasa
Poussina, czaszka schodzi na dalszy plan lub
znika.
Czaszka i skrzyŜowane pod nią piszczele —
śmierć; piractwo: tajne stowarzyszenia;
śmiertelne niebezpieczeństwo (zwł. na urządzL-
mach pod wysokim napięciem); trucizna (znak
na pojemnikach). Na czarnych banderach
pirackich (ang. Jolly Roger 'wesoły Roger')
oznaczały, Ŝe kto się broni, temu się nie daje
pardonu. Znak hitlerowskich oddziałów
Trupich Główek (SS-Totenkopfyerbande).
Czaszka — marność, próŜność (łac. va-nilas),
często na obrazach typu Yanitas, na martwych
naturach. Starzec wpatrujący się w czaszkę
symbolizował w plasty
ce Starość, czwarty wiek człowieka. W lit.:
Hamlet z czaszką błazna Jorika w ręku:
„Biedny Joriku!" (Hamlet 5,1 Szekspira).
Czaszka — krótkotrwałość Ŝycia. W plastyce:
śpiące dziecko wsparte na czaszce.
Czaszka — poboŜność. Na portretach ręka
modela spoczywająca na czaszce oznaczała
jego poboŜność.
Czaszka w wieńcu wawrzynowym (w pla-
styce) — cnota i sława osoby portretowanej.
Czaszka końska a. bydlęca uwieńczona
kwiatami — przypomnienie o nieuniknionej
śmierci (tac. memento mori).
Czaszka i ksiąŜka — emblemat anatomii a.
medycyny,
Pusta czaszka — leniwy, bezczynny łeb,
leniwiec, leń. ,,Pusta czaszka to warsztat diabła"
(Poloniiis: Jdleness Edwarda Fitz-geralda,
1852). Przysłowie arab.: Leniuch z diabłem się
zabawia.
Spokojna czaszka! — Spokojna (twoja)
głowa! Nie masz się czym przejmować.
wszystko się załatwi.
W alchemii: naczynie transmutacji.
CZERWIEŃ (Purpura, Szkarłat, Karmazyn;
Krasny, Rumiany)
Czerwień jest symbolem ciała ludzkiego;
energii, zapału: odwagi; gniewu, wigoru,
męskości, krzepkości, radości, podniecenia,
nieposkromionej chuci, namiętności; serca,
uczucia, miłości, szczęścia; rumieńca; zdrowia:
choroby: róŜy: złota: łowów; ziemi;
ruchu; światła; ciepła: błyskawicy; poŜerającej
potęgi; oświecenia duchowego, intuicji.
wieszczby, losu, natchnienia, świadomości;
działania, twórczości: przywództwa;
grzechu, ogni piekielnych, oczyszczenia.
uwznioślenia: oddania, poświęcenia, cierpienia.
ofiary; współczucia, miłosierdzia;
męczeństwa, męki Chrystusa, zmartwych-
wstania, miłości Boga. Ducha Sw.; anarchii.
bezprawia, dzikości; egoizmu; udawania;
nienawiści; ryzykanctwa; niebezpieczeństwa;
zbrodni (niezmywalne ślady przelanej krwi),
walki, bitwy, rzezi, pomsty; powstania, buntu,
rewolucji, socjalizmu, komunizmu; wolności;
patriotyzmu; internacjonalizmu.
Czerwień była dla umysłowości niezbyt
wyrafinowanych barwą najwaŜniejszą; zwią-
zana jest z zasadą Ŝycia, z krwią, ogniem,
płodnością, potęgą, królewskością, dostoj-
nością, ofiarą (w staroŜytności była jedną z
trzech barw rytualnych wraz z czernią i bielą),
wojną i śmiercią (często jako purpura i fiolet).
Barwę czerwoną, uŜytą do malowania ciała
lub farbowania stroju itp., uwaŜano niegdyś za
znak krąŜenia soków Ŝywotnych; miała
pozbawiać nieprzyjaciela krwi albo przez
wyciąganie na wierzch własnej „zepsutej krwi"
leczyć choroby ciała. Ludy prymitywne
uŜywały czerwonej farby głównie ze względu
na obfitość czerwonych barwników
naturalnych. W średniowieczu czerwoną
odzieŜ uwaŜano za skuteczną ochronę przeciw
ospie i odrze.
Dwie czerwienie: pierwsza męska, dzienna,
odśrodkowa, wirująca, rzucająca, jak słońce,
na cały świat potęgę swego blasku; druga
Ŝeńska, nocna, dośrodkowa, wciągająca do
wnętrza (arab. at-tannur 'retorta, piec
alchemików, w którym odbywa się
ekstrakcja'), skryta, głębinowa, związana z
sercem, duszą, popędem płciowym, wiedzą dla
wtajemniczonych, czerwień krwi byków
ofiarnych wylewana na głowy nowicjuszy
kultu Kybele i Mitry, czerwień pogrzebowa.
Pierwsza czerwień natomiast (męska,
słoneczna), związana ze złotem i bielą, to
czerwień potęgi miłości, siły Ŝyciowej, zapału,
piękna cielesnego, cnót wojennych, zdrowia,
młodości, bogactwa, ognia, ognia namiętności
miłosnej jako barwa krwi: „Dusza bowiem
kaŜdego ciała we krwi jest" (Lev. 17, 14), kolor
wschodzącego i zachodzącego słońca.
Homerowej „róŜanopalcej Jutrzenki". W
czerwieni ukazuje się w legendach duch ognia,
a co najmniej w czerwonym nakryciu głowy,
Płomienista czerwień jest barwą francuskiego
królewskiego proporca wojennego, gorącej
miłości, podbojów miłosnych. Barwa
rzymskich i bizantyjskich dowódców,
patrycjuszy, cesarzy, władzy najwyŜszej,
ksiąŜąt, ksiąŜąt Kościoła (kardynałów), ksiąŜąt
Piekła (Mefistofeles).
Czerwień prezentowana jest obficie w cza-
sie obchodów wiosennych, podczas świąt
ludowych. Przysłowie polskie: Co czerwone,
to ładne, a co słodkie, to dobre. „Krasa" to
'barwa czerwona; piękno, uroda' (stąd kraska,
okrasa, krasomówca, kraszanka). Rosyjskie
krasnyj to 'czerwony', ale krasna/a diewica to
'piękna dziewczyna, hoŜa dziewoja',
Barwa męskich, słonecznych bóstw i bo-
haterów. Biblijny Adam — imię to znaczy
'człowiek; ziemia czerwona; męŜczyzna z
ziemi (utworzony)'. Brat-bliźniak Jakuba,
Ezaw, przyszedł na świat czerwony i włochaty;
sprzedał bratu pierworództwo za miskę
soczewicy (Gen. 25, 25—30). Księga Mądrości
(15,7—17), opisując nierozum
bałwochwalstwa, głupotę i bezboŜność kultu
posągów, przedstawia rzeźbiarza czyniącego
drewnianą figurę, pokrywającego ją czerwoną
farbą, a potem modlącego się do niej. Prorok
Naum przedstawia Asyryj-czyków, którzy
zdobędą i zniszczą Nini-wę, jako wojowników
w szkarłacie, z ognistymi tarczami i lejcami
wozów wojennych (2,3), co symbolizuje
przelew krwi, płomienną odwagę i naraŜanie
Ŝycia, ma teŜ wrogowi napędzić strachu. W
Biblii czerwień oznacza często grzech, pokutę,
krwawą ofiarę.
Czerwień wiąŜe się z grecko-rzymskimi
bogami słonecznymi, jak Ares, Dionizos,
Hefajstos. Pyrra (gr. 'czerwona jak ogień') była
Ŝoną Deukaliona, greckiego Noego, po potopie
stała się matką wszystkich kobiet: czerwień jest
tu emblematem zmartwychwstania (ludzkości).
Na cześć Marsa barwiono na czerwono twarze
wodzów rzymskich odbywających triumf i
okrywano ich togą purpurową (łac. toga picia).
Czarwona flaga była u Rzymian sygnałem
rozpoczęcia bitwy. ,,Goniec: Baczność, wo-
dzowie, nieprzyjaciel się zbliŜa (...), wywiesił
juŜ krwawy sygnał bitwy" (Juliusz Cezar 5, l
Szekspira).
Farbowane na czerwono jajka wielkanocne
(kraszanki) — zwyczaj przedchrześcijański
oznaczający odrodzenie wiosny i Ŝycia.
Czerwień jest barwą magii, upiorów,
duszków, karzełków, skrzatów w folklorze
europejskim. „Upiór nadlatywał, strzały sobie z
ran wyrywał i mgły krwią czerwienił się jasną
(...), kurz podnosił purpurowy" (Odpowiedź na
Psalmy przyszłości 114—118 Słowackiego).
Duszki, karzełki nazywają się krasnalami,
krasnoludkami, bo ubierają się krasno,
czerwono, i noszą czerwone spiczaste czapki.
Czerwień jako wyzwanie, prowokacja,
agresja: czerwona płachta na byka, która ma go
prowokować do walki (barwa płachty. a ściślej
mówiąc mulety matadora, nie
gra roli, bo bydło, jak większość ssaków, nie
rozróŜnia kolorów).
Czerwień — ochrona. Czerwieni przy-
pisywano moc chronienia przed demonami i
innymi niebezpieczeństwami. Egipcjanie
smarowali co rok zabudowania czerwoną
kreską, aby je ochronić od poŜaru, a zwierzęta
domowe — aby im zapewnić płodność; por.
Krew (znakiem przymierza). Czerwony
powrózek wywieszony z okna był znakiem
ochrony dla nierządnicy Rahaby przy szturmie
Izraelczyków na Jerycho (Ks. Jozuego 2, 18; 6,
25). Rzymska panna młoda przywdziewała
ogniście czerwony (Ŝółtoczerwony, Ŝółty)
welon (tac. flam-meum), który miał jej
zapewnić miłość małŜeńską i potomstwo.
RównieŜ zwłoki zmarłych przystrajano
czerwienią, aby im ułatwić drogę do świata
cieniów.
Czerwony kolor (zob. Barwa: Biały i czer-
wony) — godło lewicowości politycznej,
rewolucji, barwa sztandarów socjalizmu i ko-
munizmu. postępu społecznego, „Wprzód
czerwono pisałeś, teraz jakoś pobielałeś"
(Ten... tego... 6—7 Rodocia — M. Bier-
nackiego). „Nasz sztandar płynie ponad trony
(...) A kolor jego jest czerwony, bo na nim
robotnicza krew!" (Czerwony sztandar 1—11
Bolesława Czerwieńskiego). „Czerwone
koszule" (wł. camicie rosse) w 2. połowie XIX
w. we Włoszech — stronnicy Garibaldiego,
ochotnicy „wyprawy tysiąca" na Sycylię.
Czerwony kolor międzynarodową oznaką
szpitali, ambulansów, statków szpitalnych itp.
w postaci: Czerwonego KrzyŜa, PółksięŜyca,
Lwa lub Słońca, zgodnie z konwencją
genewską z 1864 r.
Purpura — sprawiedliwość, władza kró-
lewska. W sztuce — królewskość. Metal —
rtęć. Kamień — ametyst. Planeta — Merkury.
W staroŜytności b. kosztowny barwnik, stąd
symbol świętości, boskości, Ŝycia (zwłaszcza
przez podobieństwo do barwy krwi). Purpurat
— człowiek noszący purpurowe szaty,
czerwony kapelusz kardynalski. Przywdziać
purpurę — zostać królem lub kardynałem.
Karmazyn — królewskość, magnateria;
miłość, grzech, wargi. „Jak wstęga karma-
zynowa wargi twoje" mówi Oblubieniec w
Pieśni nad pieśniami (4,3).
Szkarłat — interwencja Boga: „Przez po:e
przeleciała szkarłatna błyskawica i pad
łem zemdlony" (Boska Komedia, Piekło
3,134—6 Dantego); grzech: „Choćby grzechy
wasze byty jak szkarłat, jak śnieg wybieleją, i
choćby były czerwone jak karma-zyn, będą
białe jak wełna" (Izajasz l, 18);
ogień, zapał; światowość, bogactwo, strój,
prawodawstwo, pierwszeństwo: Tamar przy
porodzie bliźniąt uwiązała nić szkarłatną na
rączce śary, ale pierwszy wyszedł na świat
Fares, protoplasta Króla Dawida (Gen. 38,
27—30); znak cnoty i zasługi;
oczyszczenia; krwi; wzajemnej miłości; nie-
rządu, cudzołóstwa: nierządnica Babilonu
siedziała na bestii szkarłatnej (Apok. 17, 3).
Szkarłatna kobieta to obelŜywa nazwa uŜy-
wana przez zwalczające się religie. Szkarłatną
literę A (ang. Adultery 'cudzołóstwo') nosiła
Hester Prynne, zmuszona do tego przez
purytańskich bostończyków jako matka
nieślubnego dziecka, w powieści Szkarłatna
litera (1850) Nathaniela Hawthorne'a.
„śołnierze namiestnika, wziąwszy Jezusa do
pretorium (...) włoŜyli nań płaszcz szkarłatny"
(Ew. wg Mat. 27, 28), mający przypomnieć
purpurę cezarów, dla kpiny z „króla
Ŝydowskiego". Symbol pierwszeństwa,
władzy: „Wtenczas zagrzmi bohater, pnie się
do szkarłatu przez wielkie cnoty i przez
większe zbrodnie" (Dziady cz. IV 5\3—514,
Mickiewicza).
Czerwień — znak święta w kalendarzu.
Czerwona nić zob. Nić.
Czerwony kur — poŜar zob. Kogut.
Figura geometryczna — trójkąt.
Amulet zdrowia. Dawniej zawieszano
czerwony sznurek na szyi dzieci przeciw
szkarlatynie. Barwa magii, noszona wg wie-
rzeń ludowych przez wróŜki.
W muzyce nuta C naturalna.
Ludzie lubiący czerwień są impulsywni,
optymistyczni, mają teŜ jakoby być ludźmi bez
ogłady, flirciarzami.
W heraldyce: wspaniałomyślność (jeśli
czerwień krwista — hart ducha); kreski
pionowe. Główny kolor heraldyczny, wiąŜący
się z rubinem — zwycięska moc, triumf,
władza; odwaga. Szkarłat — umiarkowanie.
Czerwień w sztuce: świt; miłość; burza;
wojna; diabeł; królewskość.
Metal — Ŝelazo (bo rdzewieje); złoto (w
Polsce — czerwony złoty, tj. złoty ze złota, w
odróŜnieniu od złotego ze srebra).
Kamień — rubin, koral, krwawnik.
 Planeta — Mars (czerwona).
W alchemii: barwa kamienia filozoficznego
noszącego znak światła słonecznego;
kamień ten alchemicy zwali czerwoną na-
lewką. bo miał zmieniać pospolite metale w
złoto.
CZŁOWIEK (zob. MęŜczyzna;-Kobieta)
Człowiek — wcielenie najlepszych cech ludz-
kich, jednostka etyczna, szlachetna, warto-
ściowa. „Ecce homo!" tac. 'oto człowiek!' (Ew.
wg Jana 19,5) — Piłat o Jezusie. ,,To był
człowiek!" (Juliusz Cezar 5,5 Szekspira) —
Antoniusz przy zwłokach Brutusa pod Filippi.
Zachowuj się, postępuj jak człowiek, bądź
człowiekiem. Wykierować na człowieka.
Prawdziwy człowiek.
Organy, części ciała i substancje organizmu
ludzkiego przez wiele stuleci przy-
porządkowywano „pierwiastkom" (pierwot-
nym Ŝywiołom) Natury, np.: krew — wodzie,
płuca — powietrzu, kości (jako rusztowanie
ciała) — ziemi, głowę (jako siedzibę duszy) —
ogniowi; albo: nerwy — ogniowi, przewód
pokarmowy — ziemi:
albo: głowę — niebu, oddech — powietrzu,
brzuch — morzu, nogi — ziemi. Co gorsza,
praktyka lekarska opierała w znacznej mierze
swoje terapie na takich właśnie banalnych
analogiach.
Człowiek — Mikrokosmosem, syntezą.
niebem i ziemią w zmniejszeniu, zmniej-
szonym modelem Wszechświata (Makroko-
smosu).
Człowiek stworzony na zasadzie liczby pięć:
złoŜony z pięciu równych części w wysokości,
ma pięć kończyn (wraz z głową!), pięć
zmysłów, po pięć palców u rąk i nóg; moŜe
być (z rozstawionymi rękami i nogami)
wpisany w koło i pentagram, który dlatego jest
takŜe symbolem Mikro-kosmosu.
Człowiek stworzony na zasadzie liczby
dziewięć (wg Kabały), potrójna trójka: ciało,
dusza i duch, a kaŜde z nich w trzech
postaciach — czynnej, biernej i neutralnej.
Człowiek — obrazem Boga. „Uczyńmy
człowieka na obraz i podobieństwo nasze" —
mówi Jahwe (Gen. l—26). Człowiek
człowiekowi bogiem — przysl. gr.
,,Człowiek szlachetny jest jak woda"
{Księga Tao 1,8 Lao-Tse, VI w. p.n.e.). Woda
jest niezbędna dla wszystkich.
Człowiek miarą wszechrzeczy, gr.
dnthropos metron ponton, maksyma
Protagorasa (ok. 450 p.n.e.).
„Jesteśmy nie ziemską, ale niebiańską ro-
śliną" (Timajos 90A Platona).
,,Człowiek jest istotą państwową", gr. zóon
polilikón (Polityka 1,1. 9 Arystotelesa). tj.
stworzoną do Ŝycia w państwie.
„Jak doskonałym tworem jesi człowiek! (...)
Ozdobą i zaszczytem świata! Arcyty-pem
wszechjestestw!" (Hamlet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
„(Człowiek jest) chwałą, pośmiewiskiem i
zagadką świata!" (Esej o człowieku 2, 18
Alexandra Pope'a).
,,Człowiek jest wielkim cudem w chao-
tycznej ciemności niezbadanej Natury" (Roz-
wój ludzkości ]. H. Pestalozziego).
..Człowiek to właściwe stadium ludzkości"
(Pokrewieństwa z wyboru 1. 1 Goethego).
„Człowiek jest słońcem, a jego zmysły to
planety" (Fragmenty Novalisa).
..Człowiek jest upadłym bogiem pamię-
tającym niebo" (Pierwsze medytacje poetyckie
2,70 A. M. L. P. Lamartine'a).
„Człowiek jest ziarno (...) — a słońce jest w
kaŜdym człowieku" (Bośmy, o bracia, przed
wiekami 21,2 Słowackiego).
„Człowiek?... jest to kapłan bezwiedny i
niedojrzały" (Sfinks II, 5—6 Norwida).
,,Człowiek to dantejska strofa, mająca w
sobie początek spowicia dalszych strof
(Mifość-Grzęch 66. 3—5 Jana Kasprowicza).
Człowiek — dziwowiskiem. ,,Staliśmy się
dziwowiskiem światu i aniołom", tac. spec-
taculum facti sumus mundo et ungelis (l. List
do Koryntian 4. 9).
Człowiek — „duszyczka owinięta w ciało"
(Fragment 26 Epikteta. cyt. w Rozmyślaniach
4,41 Marka Aureliusza).
..JakąŜ chimerą jest człowiek! (Myśli 434
Pascala).
,,KaŜdy człek głową, kaŜda głowa ma swe
zdanie" (Co głowa, to rozum l Wacława
Potockiego).
„Człowiek to Narcyz prawdziwy, chętnie się
we wszystkim przegląda" (Pokrewieństwa z
wyboru 1,4 Goethego).
Człowiek — ślepcem. „Ludzie są przez całe
Ŝycie ślepi" (Faust cz. II 5. Północ Goethego)
— Troska do Fausta.
 ,,Człowiek! — Wahadło między uśmiechem
a łzą" (Childe Harold 4,109 Byrona).
..Człowiek — inteligencja obsługiwana
przez organy" (Dzieła i dni R. W. Emer-sona).
,,Człowiek — zgnilizna, syn człowieczy —
robak" (Hiob 25, 6).
Człowiek — glina; zob. Waza (Naczynie
gliniane).
„Ludzie — to marne liście, co na drzewie
rośnie" (Iliada 6, 146 Homera, tł. J. Czubka).
..Człowiek jest snem cienia" (Ody py-tyjskie
8, 95 Pindara, cyt. w Moraliach 104B
Plutarcha).
„Człowiek to wiatr" (Fragment 78 Eupo-
lisa. ok. 425 p.n.e.).
„Człowiek jest całkowicie igraszką przy-
padku" (Herodot 1,32, tł. S. Hammera) —
Solon do Krezusa.
„My, ludzie Ŝyjący, to tylko widziadła i
bezcielesne cienie" (Ajaks 126 Sofoklesa).
„Człowiek to bańka na wodzie, jak mówi
stare przysłowie, a zwłaszcza juŜ człowiek
stary" (O rolnictwie 1,1 M. T. Warron'a, 116—
27 p.n.e.).
„JakimiŜ karłami są ludzie!", łac. ho-
munculi ouanti sunt (Jeńcy, Prolog 51 Plau-ta).
,,Człowiek — okręt od burzy niesiony"
(Impreza l Daniela Naborowskiego).
„Człowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina
myśląca", fr. un roseau pensant (Myśli 6, 347
Pascala).
„Człowiek — igrzysko boŜe, powiadają"
(Epitalamium Janowi Mierzeńskiemu 191
Zbigniewa Morsztyna).
„Człowiek to — z pewnością — kij do
miotły!" (Rozmyślanie nad kijem do miotły
Jonathana Swifta).
,,Ludzie to unoszące się na wodzie, trącające
się wzajem garnki" (Rozmowy z Goethem 16
VII 1824 Eckermanna).
,,Człowiek jest roślina bagnista, Ŝycie —
moczar cuchnący" (Kniaź Patiomkin I Ta-
deusza Micińskiego).
,,Człowiek jest raną Ŝycia, śmierć — zgo-
joną blizną" (Ziemia dziewicza 61 L. Staffa).
Człowiek krwi — pasjonat, gwałtownik,
raptus, impetyk, „Wynidź, męŜu krwi i męŜu
Beliala" (2. Ks. Król. 16, 7).
Człowiek człowiekowi wilkiem, łac. homo
homini lupus (parafraza z Asinaria 495 Plau-
ta).
Człowiek Platona — zwierzę bezpióre.
dwunogie, łac. animal implume, bipes; Platon
(Polityk 266E) dzieli klasę dwunogich na
pierzaste i pozbawione pierza.
„Człowiek jest albo zwierzęciem, albo bór
giem" (Polityka 1,1, 1253a Arystotelesa).
„Człowiek jest zwierzęciem rozumnym" —
łac. rationale animal esl homo (Ad Lucii-lum
12,8 Seneki). „Nie ma na świecie tak
zdradzieckiego zwierza, jakim jest człowiek"
(Próby 1, 12 Montaigne'a, tł. T. Boya-śe-
leńskiego). „CzymŜe jest człowiek (...)? By-
dlęciem, szczerym bydlęciem" (Hamlet 4, 4
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Człowiek
(...) jest nikczemne zwierzę" (Tanuffe 5,6
Moliera, tł. T. Boya-śeleńskiego). „Człowiek
jest zwierzęciem wytwarzającym narzędzia"
(Beniamin Franklin, cyt. w śyciu Johnsona
Jamesa Boswella). Człowiek — „dusza ukryta
w zwierzęciu" (Znak czterech 10 Conan
Doyle'a). ,,Człowiek wie, Ŝe jest małpą Boga, a
zwierzę nie. Jedyna róŜnica" (W Maelstromie
IV Stanisława Przybyszewskiego). „Człowiek,
z biologicznego punktu widzenia, jest
najgroźniejszym drapieŜnikiem, jedynym,
który systematycznie poŜera własny gatunek"
(Pamiętniki i studia Williama Jamesa).
Człowiek Grzechu — Antychryst (2 List do
Tesaloniczan 2,3); dla dawnych pury-tanów —
papieŜ, dla ang. monarchistów — Cromwell.
Stary Człowiek — duch twórczy, duch
minionego roku. Starowieczny — Bóg Ojciec
w białej szacie na ognistym tronie (Daniel
7,9).
Stary człowiek z gór — błędne tłumaczenie
przez krzyŜowców przydomka syryjskiego
wielkiego mistrza sekty asasynów Raszida ad-
Din as-Sinan z XIII w., zwanego Szajch al-
dŜabal, arab. 'wódz górski'.
Stary człowiek z morza — Starzec Morski;
zob. Morze.
Złoty człowiek zob. Człowiek (śądza złota):
wg Platona — straŜnik; El Dorado (hiszp.
'Pozłacany') — legendarny władca krainy
(zwanej teŜ Eldorado) w Ameryce Płd. w XVI
w., posypywany co dzień złotym pyłem.
śelazny człowiek zob. śelazo.
 Srebrny człowiek — wg Platona: Ŝołnierz.
Biały człowiek — niebo. Słońce, ojciec
bogów.
Szary człowiek — przeciętny człowiek,
człowiek z ulicy. / cóŜ dalej, szary człowieku?,
nm. Kleiner Mann, was nun? — tytuł
polskiego przekładu powieści Hansa Pallady
(1932).
Człowiek jednej ksiąŜki zob. KsiąŜka.
Człowiek trzech drewien — dawn. szu-
bienicznik, wisielec.
Człowiek trzech liter, tac. homo trium
iiterarum, złodziej (łac. fur).
Człowiek na KsięŜycu zob. KsięŜyc.
Człowiek-góra, Quinbus Flestrin — tak
nazywali Lilipuci Guliwera (PodróŜe
Guliwera 2 Jonathana Swifta).
Wielki człowiek do małych interesów —
udaje, Ŝe zajmuje się powaŜnymi sprawami,
ale naprawdę nie ma o nich pojęcia. Tytuł
komedii Aleksandra Fredry.
Człowiek przeznaczenia — Napoleon I (we
własnym mniemaniu). Tytuł komedii (1896)
G. B. Shawa o generale Bonaparte.
Człowiek grudnia — Napoleon III, który
został prezydentem Francji 11 XII 1848,
dokonał zamachu stanu 2X11 1851 i został
cesarzem 2X11 1852.
Człowiek z głową — zaradny, obrotny,
zdolny.
Człowiek z krwi i kości — prawdziwy,
autentyczny, z zaletami i wadami.
W wolnomularstwic: człowiek kulturalny,
wykształcony, powściągliwy — wygładzony
kamień ciosowy; człowiek zły, brutalny. nieuk
— chropowaty kamień ciosowy.
W alchemii: męŜczyzna — siarka, kobieta
— rtęć.
CZTERDZIEŚCI
Czterdzieści jest liczbą często wymienianą w
Biblii i dlatego dawniej uwaŜano ją za
magiczną, za symbol czasu pokuty, za okres
potrzebny do oczyszczenia, odrodzenia się do
nowego Ŝycia, okres kary, modlitwy, symbol
Ŝycia doczesnego, wypełnienia czasów, okres
oczekiwania, przygotowania. Liczba
charakteryzująca w Biblii interwencję Boga.
oznaczająca zakończenie cyklu, po którym
następuje gruntowna zmiana.
Deszcz potopu biblijnego padał przez
czterdzieści dni (Gen. 7, 12). a po upływie
następnych czterdziestu Noe otworzył
iluminator arki (8. 6). MojŜesz spędził
czterdzieści dni i nocy na górze Synaj bez
jedzenia i picia, aby otrzymać tablice praw
(Ex. 24, 18). Gdy szpiedzy po czterdziestu
dniach pobytu na ziemi Chanaan przedstawili
trudności zdobycia kraju (Num. 13), a synowie
Izraela podnieśli bunt, Jahwe rzeki: ..Synowie
wasi będą tułaczami na pustyni przez
czterdzieści lat (...) według liczby czterdziestu
dni, kiedyście oglądali Ziemię Obiecaną"
(Num. 14,33—4). Gdy znów czynili zło. Pan
wydał ich w ręce Filistynów na czterdzieści lat
(A'.(. Sędziów 13.1). Przez czterdzieści lat
królowali Dawid (2. Ks. Król. 5,4), Salomon
(3. Ks. Król. 11.42) i -loas (2. Ks. Kronik
24,1). Goliat wyzywał wojska izraelskie przez
czterdzieści dni (/. Ks. Król. 17,16). Gdy Eliasz
ucieka na pustynię, anioł daje mu posiłek,
który mu wystarcza na czterdzieści dni
wędrówki (J. Ks. Kroi. 19,8). Niniwa, prze-
raŜona proroctwami Jonasza, czyniła pokutę
przez czterdzieści dni (Janusz 3.5—9).
U wielu ludów zmarły uwaŜany jest za
definitywnie martwego i pozbawionego duszy
w czterdzieści dni po śmierci; wówczas więc
dopiero ustają zakazy związane z. Ŝałobą i
rozpoczynają się ceremonie oczyszczenia
rodziny (zwolnienia od zobowiązań względem
nieboszczyka); niekiedy następuje wówczas
drugi pogrzeb, przeniesienie na właściwe
miejsce spoczynku i poŜegnanie ze zmarłym.
Czterdzieści dni trwało balsamowanie Jakuba i
Ŝałoba po nim (Gen. 50,2—4).
Czterdzieści dni trwało oczyszczenie ko-
biety po urodzeniu syna. a dwa razy dłuŜej po
urodzeniu córki.
W karze chłosty nie wolno było wg prawa
MojŜeszowego przekroczyć czterdziestu
uderzeń (dla pewności nie przekraczano
trzydziestu dziewięciu), a trzynastu, gdy dy-
scyplina miała trzy rzemienie (Deut. 25,3;
2. List do Kor. 11,24).
Chrystus po zmartwychwstaniu ukazywał
się apostołom przez czterdzieści dni (Dzieje
Ap. 1,3). Przywilej azylu w sanktuariach trwał
czterdzieści dni; tyleŜ czasu trwała
kwarantanna (wł. yuarantena '40 dni'). Wdo-
wie wolno było pozostawać'w domu męŜa
przez czterdzieści dni po jego śmierci.
Czterdzieści dni trwa Wielki Post od środy
popielcowej do Wielkanocy, na pamiątkę
czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni
(Ew. wg Mat. 4,2). Jezus nauczał
przez czterdzieści miesięcy, a zmartwychwstał
po czterdziestu godzinach pobytu w grobie.
Budda i Mahomet rozpoczynają działalność w
czterdziestym roku Ŝycia.
Liczba 40 w Koranie, podobnie jak w Biblii,
jako długość okresu pokuty, cierpienia.
przygotowań i wytrwania, gra analogiczną rolę
w islamie, gdy wiąŜe się np. z czterdziestu
dniami medytacji, przygotowań, postu lub
nowicjatu w bractwach mistycznych.
Czterdzieści lat jest wiekiem dojrzałym,
stanowiącym apogeum lat ludzkich. W tym
wieku Izaak pojął za Ŝonę Rebekę, a Ezaw —
Judytę i Basemat. „Po czterdziestce człowiek
jest albo głupcem, albo własnym lekarzem" —
powiedzenie przypisane przez Plutarcha
cesarzowi rz. Tyberiuszowi (O zachowaniu
zdrowia). „Człowiek jest głupi aŜ do
czterdziestego roku Ŝycia; gdy wtedy zaczyna
pojmować swoją głupotę, jest juŜ za późno"
(Apoftegmaty Lutra). ,,Kwiat Ŝycia kobiet to lat
czterdzieści, czytaj Balzaka. czytaj Bernarda"
(Pierwsza zmarszczka 253—4 Wacława
Szymanowskiego).
Czterdziestu męczenników — dzień 10 mar-
ca.
Ali Baba i czterdziestu rozbójników —
opowieść z Baśni z 1001 nocy; brama do
pieczary ze skarbami otwiera się magicznym
zaklęciem: ,,Sezamie, otwórz się!", prawdop.
symbol bogactw ziarna ukrytego zimą pod
ziemią, uwolnionego zaklęciem wiosny.
Czterdziestu nieśmiertelnych — Akademia
Francuska, która ma od 1634 czterdziestu
akademików.
„śołnierze, pamiętajcie, Ŝe z wierzchołka
tych piramid czterdzieści wieków na was
patrzy!" generał Bonaparte w rozkazie
dziennym do fr. Armii Egiptu, 21 VII 1798, w
przeddzień bitwy pod piramidami.
W alchemii — po czterdziestu dniach
oczyszczenia pojawić się powinien (ale się nie
pojawia) eliksir Ŝycia a. kamień filozoficzny.
„Obrońca! Wskrzesiciel narodu, — z matki
obcej; krew jego dawne bohatery, a imię jego
będzie czterdzieści i cztery" (Dziady cz. III,
Widzenie ks. Piotra 5,21—24, Mickiewicza);
poeta, pisząc ten ustęp, miał zapewne na myśli
sam siebie albo Konrada; liczba zastępuje tu
nazwisko tajemniczej postaci wskrzesiciela
narodu.
CZTERY
Liczba cztery jest symbolem Wszechświata
materialnego, czterech kolumn wspierających
świat (Niebo a. Ziemię), czterech stron świata,
czterech pór roku, czterech kwadr KsięŜyca,
czterech głównych wiatrów; tetragramu JHWH
(hebr. imienia Boga); czterech wieków
dziejów: złotego, srebrnego, brązowego i
Ŝelaznego (Metamorfozy Owidiusza; 4. ektoga
Wergiliu-sza); zniszczenia świata (przez głód,
potop, zarazę i dzikie zwierzęta); czterech rzek
Hadesu; czterech rumaków Apollina; rze-
czywistości, konkretu, rzeczy solidnej, do-
tykalnej, porządku przestrzennego, równowagi,
uporządkowanej struktury, solidnego
fundamentu, racjonalnej organizacji, uni-
wersalności, kompletności, stałości, pełni;
treści, rzeczywistych osiągnięć, logiki, ro-
zumu, woli i mądrości, sprawiedliwości,
sprawiedliwego prawa bez łaski; współczucia i
tolerancji, zrozumienia; człowieka powstałego
z prochu ziemi, czterech okresów Ŝycia
ludzkiego (dzieciństwo, młodość, wiek
dojrzały, starość), czterech ,,humorów"
(sangwiniczny, choleryczny, flegma-tyczny i
melancholijny); męŜczyzny i kobiety, fallusa i
vaginy; cięŜkiej pracy; swastyki; kwadrygi.
Czwórka związana jest z krzyŜem (4 ra-
miona), kwadratem i sześcianem; symbolizuje
Ziemię (świat) w przeciwieństwie do trójki,
liczby Nieba (Stwórcy), staroŜytne universum
rozciągające się w cztery strony świata,
których gr. inicjały (anatoił, dysis, drktos,
mesembria gr, 'wsch., zach., płn. płd.') tworzą
imię ADAM, co wiąŜe czwórkę z kondycją
ludzką.
Cztery — liczba świętych stworzeń: lew
między zwierzętami, orzeł wśród ptaków, wół
pośród bydła i człowiek wśród wszystkich istot
Ŝywych; są one kwintesencją stworzenia w
mitologiach Bliskiego Wschodu i w
chrześcijaństwie. Cztery rzeki wypływające z
Edenu, zestawione ze zmysłami: Eufrat —
usta; Tygrys — nos, Gihon — ucho, Pizon —
oko (Gen. 2,10—15). Czterej wielcy prorocy
biblijni — Izajasz, Je-remiasz, Ezechiel,
Daniel. Prorocka wizja Ezechiela pełna jest
symbolicznych czwórek (1,1—17); cztery
cherubiny o czterech obliczach (człowieka,
lwa, wołu i orła), czterech skrzydłach i
czterech rękach,
prawdop. na wzór płaskorzeźb strzegących
bram świątyń i pałaców babilońskich i asy-
ryjskich (babil. karibu — cherubin); obok
cherubinów cztery koła wozu, mające cztery
twarze i poruszające się na cztery strony.
Czwórka była świętą liczbą Zeusa, pana
nieba, Hermesa, pana wiatrów; pitagorej-
czyków (tetraktys, cztery pierwsze liczby
pierwsze tworzą 10 = 1+ 2+3+4); często jed-
nak była liczbą niepomyślną jako zdwojenie
niefortunnej dwójki.
Cztery elementy, podstawowe pierwiastki,
Ŝywioły, wg Arystotelesa: ogień (suchy i cie-
pły), woda (mokra i zimna), powietrze (ciepłe i
wilgotne) i ziemia (zimna i sucha). Cztery
podstawowe aspekty świadomości:
myślenie, czucie, doznania zmysłów, intuicja.
Podwójne widzenie (2+2).
Czterej Ojcowie Kościoła wsch. i czterej
Kościoła tac. Czterej jeźdźcy Apokalipsy (6)
przynoszą cztery plagi wojny: Zabór, Mord,
Głód i Śmierć; barwy ich koni odpowiadają
czterem stronom świata i porom dnia, co
dowodzić ma powszechności zdarzeń w czasie
i przestrzeni: biały to wschód i świt, czerwony
— południe, płowy — zachód i zmierzch, kary
— północ. Cztery postacie przed tronem Boga
(4,6—9), „pełne oczu z przodu i z tyłu"
podobne były (jak u Ezechiela) do: lwa, cielca,
człowieka i orła w locie; reprezentowały one
cały świat oŜywiony i czterech ewangelistów:
Marek — lew. Mateusz — człowiek, Łukasz
— wół i Jan — orzeł (razem tetramorf). Cztery
anioły zniszczenia na czterech krańcach Ziemi
(7,1).
• Cztery grzechy wołające o pomstę do nieba
(w chrześcijaństwie): umyślne zabójstwo,
grzech sodomski „przeciw czystości",
krzywdzenie ubogich, wdów i sierot, za-
trzymanie zapłaty za pracę.
Lokapala w mit. buddyjskiej i hindui-
stycznej — straŜnicy czterech stron świata
jadący na słoniach: Indra rządzący wschodem,
Jama — południem, Waruna — zachodem i
Kubera — północą. Cztery szlachetne prawdy
buddyjskie: Ŝycie jest cierpieniem; pragnienie i
chęć Ŝycia jako przyczyny wędrówki dusz są
przyczyną cierpień; pokonanie pragnień jest
kresem cierpień; jest teŜ końcem cyklu
reinkarnacji.
Przysłowie perskie: Czterech rzeczy kaŜdy
ma więcej niŜ mu się zdaje: grzechów, długów,
lat i wrogów.
„Cztery rzeczy są, z których człowiek się
wydaje: kompanija, zabawy, mowa, obyczaje"
(Czwartek 9—10 Daniela Naborow-skiego).
Cztery wolności: od głodu i biedy, wolność
wyznania i mowy (prezydent USA F. D.
Roosevelt w 1941).
Na cztery wiatry wygonić — wygnać
gwałtownie, bezwzględnie.
Cztery części ciała ludzkiego: głowa, pierś,
jelita, kończyny; cztery kończyny.
Kuty na cztery nogi — przebiegły, zmyślny,
ma głowę do interesów.
Cztery deski — trumna; cztery ściany —
pokój, izba. W cztery oczy — sam na sam. Na
cztery spusty zamknąć (się) — szczelnie,
starannie. Cztery litery — dupa (dawniej kiep),
przen. niedołęga, gamoń. Spadać na cztery łapy
— wychodzić bezpiecznie z kaŜdej trudnej
sytuacji.
Czwórka jako symbol charakteru odnosi się
do dobroczynności, chłodu uczuć, powolności,
zapobiegliwości, chęci posiadania, zdrowego
rozsądku.
Cztery cnoty kardynalne i ich symbole:
męstwo — miecz i tarcza; sprawiedliwość —
ołowianka i trójkąt; roztropność — wąŜ;
wstrzemięźliwość — ognisko.
Cztery królestwa przyrody u kabalistów:
ludzkie, zwierzęce, roślinne i mineralne.
U gnostyków liczba święta przedstawiająca
Istotę najwyŜszą, jej dobroć, potęgę, jedyność i
mądrość.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
— Rak, planeta Saturn, nadzorca, nauczyciel;
ukróca aspiracje, przywołuje do
rzeczywistości. Cztery wieki utoŜsamione z
czterema porami roku: l) Złoty wiek trzech
mojr, ognia, wilgoci, dobra, wiosny, Chaosu,
praczasu; bramą wieku jest znak Barana, jajo
atrybutem Ŝycia ludzkiego. 2) Srebrny wiek
trzech harpii, powietrza, gorąca, dobra, lata,
konfliktu, jednoroŜca (wiedzy); bramą jest
znak Raka. 3) Brązowy wiek trzech furii,
ziemi, suchości, zła, jesieni, zabójstwa,
chimery (strach); bramą jest znak Wagi. 4)
śelazny wiek trzech gracji, wody, zimna zimy,
dobra, zmartwychwstania, Bellerofonta zabi-
jającego chimerę; bramą jest znak KozioroŜca.
Kolor — zielony (uspokajający).
Liczba duszków białej magii: gnomy, sa-
lamandry, sylfy i ondyny.
 Czterolistna koniczyna ma przynosić szczę-
ście.
Czwórka trefl — karta uwaŜana za nie-
szczęśliwą: w dawnych taliach zwana Dia-
belskim ŁoŜem.
DĄB
Dąb symbolizuje ogień, oś świata, punkt
zwrotny; drzwi do nieba, świętość, wyrocznię,
wiarę; człowieka; wytrzymałość, trwałość,
długowieczność, nieśmiertelność;
zasadę męską, płodność, siłę fizyczną i mo-
ralną, cnotę, odwagę, gościnność; królew-
skość. majestat, potęgę, wyniosłość, wznio-
słość. triumf, chwałę, honor, niepodległość;
nagrodę.
Dąb — wyrocznia. W szeleście jego liści
wieszczkowie i kapłani dosłuchiwali się głosu
bóstwa. W Dodonie w Epirze, najstarszej
wyroczni gr., kapłani odczytywali wolę Zeusa
z szumu liści świętego dębu, siedziby boga, a
takŜe z lotu gołębi i szmeru cudownego źródła.
„Odys sam pono udał się do Dodony, by z
boskich liści wysokiego dębu posłyszeć wolę
Zeusa, jak ma wrócić do Ŝyznej Itaki: czy po
kryjomu, czy jawnie" (Odyseja 14,327; 19,296
Homera, tt. J. Parandowskiego).
Dąb — wróŜbita i doradca. W tradycji gr.
dębowy maszt okrętu „Argo" ostrzegał Jazona
i jego towarzyszy przed groŜącymi im
niebezpieczeństwami.
Dąb — świątynia. Złote runo, cel wyprawy
Argonautów w Kolchidzie, na Kaukazie,
wisiało na dębie, strzeŜone przez smoka.
Dąb u wielu ludów indoeuropejskich —
święte drzewo burzy i grzmotu, siły, dłu-
gowieczności i nieśmiertelności, drzewo
chmur i nieba, nie dające się wichrom wyrwać
z ziemi, ściągające na siebie pioruny
Gromowładnego, drzewo poświęcone bogom
burzy i niebios, ognia i płodności, jak biblijny
Jahwe, Zeus (Jowisz), Wielka Macierz Bogów
(wsch.-gr.-rz. Kybele), Rhea, Artemida;
słonecznemu bohaterowi Hera-klesowi,
fenickiemu bogu podziemi Mel-kartowi,
germańskiemu Donarowi-Thorowi,
słowiańskiemu Perkunowi, irlandzkiemu
Dagdzie, skandynawskiemu Balderowi; święte
drzewo erynii (płodność i świat podziemny),
przedmiot kultu staroŜ. druidów.
Dąb jest w najwyŜszym stopniu aspektem
drzewa, osi świata, narzędziem komu
nikacji między niebem i ziemią, uwaŜanym
za najstarsze z drzew. „Dąb, co wierzchołkiem
w niebiosach się górnych kołysze, długi zaś
korzeń w głębie Tartaru samego wysyła"
(Georgiki 2,291—2 Wergiliusza, tł. Z.
Abramowiczówny), stał się symbolem
świadectwa, występował jako upowaŜniony
przez bóstwa świadek najwaŜniejszych wy-
darzeń wymagających współudziału mocy
niebieskich, jak koronacja albo sądy, składanie
ofiar a. zawieranie transakcji handlowych,
wytyczanie granic a. głośne czytanie
Ewangelii. Wszystkie te czynności, i wiele
innych, wykonywano najchętniej w cieniu
dębu. Skandynawowie odbywali zgromadzenia
wolnych męŜczyzn (thing, ting} pod dębami, w
których mieszkać miały dusze przodków,
udzielające zebranym swego doświadczenia i
dobrych rad. Było to takŜe ulubione miejsce
spotkań czarodziejów i wróŜek.
Dąb (jak i inne wysokie, długowieczne,
samotne drzewa będące punktem orienta-
cyjnym krajobrazu) to miejsce grzebania zwłok
pasterskich ludów koczowniczych (jak u
Beduinów jeszcze w XX w.); w Biblii —
nieraz jako Ŝywy pomnik związany z jakimś
wydarzeniem. Deborę, mamkę Rebeki,
pochowano poniŜej Betelu pod dębem i
nazwano go dębem płaczu (Gen. 35,8). Króla
Saula pochowano wraz z synami pod dębem w
Jabes Galaad (/. Ks. Kronik 10,12).
Dąb — drzewo święte. Dopiero w księgach
prorockich występuje dąb jako symbol potęgi i
religii ludów pogańskich otaczających Izrael,
przejęty takŜe przez śydów jako własny
symbol łączności z Bogiem. Pod dębem przy
świątyni w Sychem Jozue postawił wielki
kamień na pamiątkę odrzucenia obcych bogów
przez jego lud i powrotu do „Boga świętego.
Boga zazdrosnego" (Jozue 24,19—26).
„Bałwochwalcy będą pobici (...) pod wszelkim
dębem ga-łęzistym, gdzie palili kadzidła wonne
wszystkim bałwanom swoim" (Ezechiel 6,13).
Anioł, który się ukazał Gedeonowi, siadł pod
dębem, który był w Ofra (Ks. Sędziów 6,11). W
folklorze ścięcie dębu to zły omen; dąb jęczy i
krzyczy padając.
Dąb — mieszkaniem nimf: driad i ha-
madriad. Erisychton, syn Triopasa w Te-salii,
kazał ściąć olbrzymi święty dąb w gaju Cerery,
w którym mieszkała ulubiona przez boginię
nimfa; Ceres ukarała świę-
tokradcę wieczystym głodem (Metamorfozy
8,728—885 Owidiusza).
Dąb — drzewo królewskie, król drzew i
lasów. „Królewskie drzewa! Wy pomniki Ŝywe
uoiegłych czasów, dęby miłościwe"
(Królewskie dęby l—2 Wincentego Pola).
Dąb — silą, moc. stałość, potęga. Lać. robur
'dąb; twardość, moc, krzepkość; elita, najlepsza
część'; znaczenie przenośne z uwagi na
twardość, cięŜkość, trwałość i odporność .ia
wodę drewna uwaŜanego w staroŜ. ; śrdw za
nie podlegające gniciu ani butwieniu. Lać.
druides, druidae, nazwa kapłana celi.. z
galijskiego druides, pokrewna st.irl. drui (l. mn.
druid) 'czarownik' i daur 'dąb', walij. derwen
'dąb' i ang. tree 'drzewo'.
Dąb się powalił, a trzcina została, przysłowie
wg bajki O trzcinie z dębem Ezopa;
dąb opiera się wiatrowi, trzcina mu się kłania.
Dąb ojcem człowieka. Arkadyjczyków na-
zywano Potomkami Dębu (gr. engenoi dryós).
...laki twój ród, skąd jesteś, bo chyba nie
wyrosłeś z dębu, jak w starej bajce" (Odyseja
19,163 Homera, tł. J. Parandowskie-go) —
tymi słowy zwraca się Penelopa do Odyssa,
którego nie poznała.
Dąb alegorią człowieka, zob. Drzewo
(Filemon i Baukis). Kobiety trackie, mor-
derczynie Orfeusza. Bachus zmienił w dęby
(Metamorfozy 11,3 i nast. Owidiusza). Ene-asz.
zabiwszy Mezenta, zawiesza jego miecz,
pancerz, tarczę, hełm i włócznię, jako trofea
(pcnopiia) na wbitym w ziemię pniu
olbrzymiego dębu o ściętych gałęziach (Enei-
da 11.5 i nast. Wergiliusza).
Maczuga dębowa — broń bohaterów sło-
necznych. ;ak Herakles i Tezeusz, emblemat
promieni Słońca, gromów i błyskawic. symbol
dzikości, okrucieństwa.
Król dębowy, święty król, u schyłku swojej
kadencji wykastrowany i zabity, zazw. jesienią,
aby na wiosnę jego następca mógł zapewnić
odrodzenie się wegetacji i dobre plony; magia
sympatyczna pomagająca naturze przebyć
kolejne, niezbędne etapy zimowej śmierci i
wiosennego zmartwychwstania.
Złota gałąź dębu z rosnącą na niej jemiołą —
atrybut Sybilli Kumańskiej. Gałąź taka.
poświęcona Prozerpinie. pozwala Eneaszowi
wstąpić we wrota Awernu (pod
ziemnego świata zmarłych) i powrócić po-
tem bezkarnie między Ŝyjących (Eneida 6
Wergiliusza).
Kłoda dębowa, święty kloc, opał świętego
ognia westalek i ognisk domowych i
państwowych staroŜ. Rzymu. Popiołu z niego
uŜywano do uŜyźniania pól. Kłoda zapalana
dawniej, z wesołym ceremoniałem, w kominku
na BoŜe Narodzenie.
Liście dębowe. W staroŜ. Rzymie wieniec z
liści dębowych (łac. corona civicd) dawano
Ŝołnierzom, którzy w czasie bitwy uratowali
Ŝycie współobywatelowi (civis), emblemat
wolności, siły, potęgi, odwagi. Stąd nm.
Eichenlaub, w XVIII w. w Niemczech symbol
bohaterstwa, a od pocz. XIX w. odznaczenie
wojenne. Trzcina, lilia i liść dębowy, zob. Lilia.
Dąb trumną. Wcześni chrześcijanie często
grzebali zmarłych w trumnie z wydrąŜonego
pnia dębowego.
Dębowa wić uczy robić (a brzozowa rozum
dawa) — śrdw. przysłowie o „toczonych
maczugach" dębowych, których uderzeniami
naganiano do pilniejszej pracy na roli i w
rzemiośle (i o rózgach brzozowych, którymi
cięto Ŝaków w szkole). Zagrać komuś dębową
wić — obić kijem. Dębowymi słowy łajać
leniwemu potrzeba (Knapius).
śołądź emblematem Ŝycia, siły, zdrowia i
rześkości, męskości (przez podobieństwo do
Ŝołędzia fallusa), poświęcony germ. bogu
płodności i ognia Thorowi. Zastępuje trefle (fr.
trefle 'koniczyna, trefl') w nm. talii kart.
PoŜywienie ludzi w dawnych czasach, w Grecji
uwaŜane za przysmak prymitywnych
Arkadyjczyków, mające się do kłosów pszenicy
jak woda do wina. Ulubione poŜywienie świń:
,,Nawet najpotęŜniejszy dąb był kiedyś
Ŝołędziem, który lada świnia mogła poŜreć"
(Brief an Frauen-stadl A. Schopenhauera).
Noszony przy sobie jako amulet przeciw
starzeniu się i pijaństwu.
Popiół ze spalonej dębiny zob. Popiół (w
chrzęść.).
Dąb Baublis w powiecie rosieńskim na
śmudzi. „Czy Ŝyje wielki Baublis, w którego
ogromie wiekami wydrąŜonym, jakby w
dobrym domie, dwunastu ludzi mogło
wieczerzać za stołem?" (Pan Tadeusz 4,27—9
Mickiewicza).
 Dąb gaduła zob. Drzewo (natchnieniem
poetów).
Stawać dęba — (o koniu) wspiąć się na tylne
nogi, (o włosach) najeŜyć się (zazw. z
przeraŜenia), (o człowieku) zbuntować si$,
stawić opór, stanąć sztorcem, stawić się
okoniem; stanąć na rękach; (o przedmiotach)
przyjąć pozycję pionową.
W heraldyce: siła, potęga, piękno; zob.
wyŜej Liście dębowe.
Dąb (niekiedy Ŝołądź) — impresa (godło)
papieŜa Sykstusa IV oraz Juliusza II (Giuliana
delia Rovere), patrona Leonarda da Vinci,
który malując freski w stan-ząch
watykańskich, umieszczał na nich to godło.
W astrologii wiąŜe się z planetą Jowisz.
DELFIN
Delfin jest symbolem morza, gwałtowności
morza; miłości, przyjemności, łagodności,
szczodrości; wolności; zmartwychwstania,
zbawienia; pilności, szybkości; przepo-
wiadania pogody.
Delfiny, małe, opływowe, morskie wie-
loryby uzębione, zwykle ze szczękami w
kształcie butelki albo lekko zadartego dzioba,
znane były juŜ w głębokiej staroŜytności z
wdzięku, inteligencji, ochoty do igraszek i
przyjaźni do człowieka; opisywane w dziełach
Ezopa, Herodota, Arystotelesa, Pliniusza i
innych. Podgięty spiczasty pysk z wyrazem
jakby uśmiechu był powodem nadania
delfinowi przy-domka Simon, od tac. simare
'podginać (o nosie)'. Najczęściej wyobraŜany
w plastyce antycznej wśród fauny morskiej,
niekiedy jako jej król, stał się w tematyce
morskiej ulubionym elementem dekoracyjnym
i emblematem morza.
Jako najszybsze, zdaniem staroŜytnych,
zwierzę mórz, stał się symbolem szybkości;
w tym charakterze wyobraŜano go na szczycie
„met" (łac. metae) wyścigów rydwanów,
stoŜkowatych słupów na obu końcach muru
(łac. spina) dzielącego wzdłuŜ na dwie części
cały tor wyścigowy. Wokół „met" konie
zawracały w pełnym biegu (konie i delfiny
łączyła z sobą słuŜba u Po-sejdona, władcy
mórz, którego zaprzęg wspólnie ciągnęły), pod
tymi „metami" z wizerunkami delfinów ubogie
kobiety z ludu dawały sobie wróŜyć z dłoni i z
czaszki, gdyŜ delfin był zwierzęciem
wróŜebnym
Delfin owinięty wokół kotwicy wyobraŜa
szybkość powstrzymywaną, czyli przezorność.
Przyjaźń delfina z człowiekiem nie jest
bezinteresowna. Rybacy od dawna widzieli jej
powód w Ŝarłoczności delfina (znane są spółki
połowowe ludzi z delfinami) i traktują tę
przyjaźń jako rodzaj zaleŜności. I dziś
przysłowie kaszubskie twierdzi: Ciejby delfin
nie był obodny (tj. Ŝarłoczny), to byłby
swobodny.
Połączenie takich cech jak szybkość ruchu,
przewidywanie pogody, mądrość i ostroŜność
uczyniły z delfina emblemat nawigacji, często
przedstawiany, podobnie jak Posejdon, z
trójzębem albo z kotwicą. W wyobraŜeniach
czterech Ŝywiołów reprezentował wodę. Był
uwaŜany za opiekuna Ŝeglugi morskiej,
przewoźnika i ratownika bogów i ludzi. Delfin
zawiózł zrodzoną z piany morskiej Afrodytę na
ląd, został więc symbolem miłości i płodności
(zob. Kolumna). Młody Dionizos, jako opiekun
Ŝeglugi, zmienił w delfiny rozbójników tyr-
reńskich, którzy chcieli go porwać; prze-
obraŜeni w delfiny Ŝałują swych postępków i
niosą pomoc rozbitkom. Stąd delfin znaczy
takŜe odkupienie win. RównieŜ u Ezopa delfiny
ratują Ŝycie ludzkie, ale... topią małpę udającą
człowieka.
W heraldyce: waleczność. Przyczyniły się do
tego jego groźne szczęki o ostrych zębach i
niebezpieczna płetwa grzbietowa. Występuje w
herbach miast portowych i herbach Ŝeglarzy
(równieŜ na tarczy Ody-seuszą), głosząc
wolność handlu albo władzę nad szlakami
morskimi. Był zwierzęciem herbowym, a od
1150 przydomkiem ksiąŜąt Dolnej Burgundii,
nazywanej odtąd Delfinatem (fr. Dauphine); po
śmierci ostatniego, bezpotomnego księcia,
kraina przeszła na własność króla; od 1349 do
1830 pierworodny syn króla nosił dlatego tytuł
Delfina. Właśnie na uŜytek następcy tronu (tac.
in usum Delphini) wydano w 1674 okrojoną,
uprzyzwoiconą serię klasyków łacińskich.
Zachowanie się zwierzęcia, zmienne w za-
leŜności od pogody, dało mu u antycznych
Ŝeglarzy renomę wieszczka przepowiadającego
burzę i deszcz, a z czasem wszelkie inne
niebezpieczeństwa i wydarzenia. Dante w
Boskiej Komedii (Piekło tł. E. Porębowicza)
pisze: ,,Delfiny (...) grzbiet wygięty z
podmorskiej fali jawią maryna-
rzom na znak, aby się chronili z okręty";
Mickiewicz w Dziadach cz. III 1,1, mówi o
delfinie jako o „wieszczu nawałnicy".
Obserwacjom pogody słuŜył takŜe równikowy
gwiazdozbiór Delfina.
Prócz umiejętności wieszczenia przypisy-
wano delfinowi takŜe inną cechę Apolli-na —
muzykalność. Apollo jako bóg muzyki
otrzymał przydomek Delphinios i sam nieraz
występował w postaci tego zwierzęcia,
podobnie zresztą jak Afrodyta. Gdy korsarze
wyrzucili boskiego śpiewaka Ario-na z okrętu
do morza, po odśpiewaniu przez niego
poŜegnalnej arii, zwabiony tym śpiewem delfin
zawiózł artystę bezpiecznie do Koryntu. Skutki
tej muzykalnej przygody były dalekosięŜne.
Delfin, przenosząc Ariona z tego świata gwałtu
i przemocy w świat chwały i zbawienia
(podobnie jak „wielka ryba" proroka Jonasza,
którą często wyobraŜano jako wielkiego
delfina), widziany był przez wczesne
chrześcijaństwo jako siła sprawcza prefiguracji
śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, a z
czasem jako Jego wyobraŜenie. W mag deszczowy to w prymitywnych kulturach
starochrześcijańskiej sztuce nagrobnej delfin z
trójzębem i kotwicą symbolizował śmierć
Chrystusa (krzyŜa nie przedstawiano, gdyŜ jako
narzędzie kary hańbiącej budził jeszcze niechęć
nowo nawróconych). WyobraŜenie delfina z
kotwicą i łodzią symbolizowało ducha Kościoła
chrześcijańskiego.
Według pitagorejskiej teorii wędrówki dusz,
dusza ludzka przechodzi po śmierci w ciało
delfina, nim odrodzi się w wyŜszych rejonach
bytu. Legendy ludowe mó-•wią tak raczej o
duszach marynarzy, którzy utonęli.
W mitologii greckiej delfin odwoził na
grzbiecie dusze zmarłych na Wyspy Bło-
gosławionych. W tym aspekcie słuŜył sztuce
wczesnochrześcijańskiej jako atrybut
Chrystusa-Zbawiciela i Stwórcy (łac. Delphi-
nus Salvator).
Kochanowski w Proporcu (174—175) pisze
o Bałtyku: „Tam okręty, a przy nich delfinowie
gęści po wierzchu wody grają połyskując
złotem". Delfin towarzyszył Ŝaglowcom na
morzu, figlując i koziołkując na falach
kilwateru (smugi za statkiem);
dlatego w symbolice chrześcijańskiej był
towarzyszem albo nosicielem okrętu rozu-
mianego jako Kościół albo jako łódź du
szy osoby zmarłej, wiedzionej przez Zba-
wiciela ku wieczności.
Delfin wiązał się wreszcie ze światłem. Od
IV wieku do wczesnego średniowiecza
sporządzano często lampy oliwne w kształcie
delfina; kształt ten był zresztą tylko
estetycznym rozwinięciem najpraktyczniej-szej
formy takiej lampy: staroŜytne lampy chińskie
i egipskie miały obły kształt sosjerki z
wydłuŜonym dziobem, w którym osadzało się
knot.
DESZCZ
Deszcz symbolizuje błogosławieństwo, opiekę
boską, wpływ nieba na ziemię, wpływ
duchowy bóstwa na ludzi, łaskę, miłosierdzie;
Ŝycie, wodę, płodność, spermę; zniszczenie,
chorobę, smutek; prawdę, mądrość,
oczyszczenie.
Magia deszczowa. W róŜnych kulturach
niezliczone ceremonie sprowadzające deszcz:
tańce, śpiew, okrzyki, kucie młotem (dla
wywołania piorunów i burzy). Czarownik--
potęŜna postać, której magiczne moce mają
wielkie znaczenie dla plemienia; jeŜeli
kilkakrotnie sprawi zawód, los jego moŜe być
nie do pozazdroszczenia. Inaczej w kulturach
wyŜszych, gdzie suszę moŜna wytłumaczyć
gniewem bóstwa. W religii rzymskiej
deszczowa postać najwyŜszego boga —
Juppiter Pluyius. Resfa leŜała na szacie
Ŝałobnej na skale tak długo, póki nie spadł
deszcz (2 Ks. Król. 21,10). RównieŜ płacz, w
charakterze magii sympatycznej, miał
wywoływać deszcz. Po długiej suszy i
pokonaniu proroków Baala, prorok Eliasz
wkłada głowę między kolana i sprowadza
deszcz (3. Ks. Król. 18,41—6). Święci
specjalizujący się w sprowadzaniu opadów w
okresach suszy to m.in.: św. Gerwazy, św.
Godolewa, św. Swithun, biskup Winchesteru,
św. Medard.
Magia przeciwdeszczowa. StaroŜ. Rzy-
mianie utrzymywali, Ŝe gdy deszcz długo nie
pada, winni są chrześcijanie i ich magia (por.
Państwo BoŜe 2,3 św. Augustyna).
Obfitość a. brak opadów skutkiem łaski
boskiej. „Łaska rosi tutaj obficiej, a tam mniej
obficie" (Boska Komedia, Raj 89—90 Dantego,
tł. E. Porębowicza).
„Deszcz nie pada, gdy niebo jest zamknięte"
(2 Ks. Kronik 6,26), jako kara za grzechy ludzi.
 Deszcz — oczyszczenie; gdyŜ wodę uwa-
Ŝano za ,,substancję uniwersalną", za stan
skupienia pośredni między gazowym a stałym,
jak równieŜ dlatego, Ŝe woda deszczowa spada
z nieba jako rodzaj „wpływu duchowego" nieba
na ziemię.
Deszcz — czyste Górne Wody.
Deszcz — odkupiciel. Mesjasz. „(Mesjasz)
zstąpi jak deszcz na runo i jak krople na ziemię
kapiące" (Psalm 71 6).
Deszcz — miłosierdzie. „(Miłosierdzie) jak
deszcz majowy spada z nieba, dwa-kroć
błogosławiąc dawcę i obdarowanego" (Kupiec
wenecki 4,1 Szekspira).
Deszcz uŜyźnia ziemię, a takŜe, przez
rozszerzenie, zapładnia zwierzęta, kobiety,
umysły, ducha ludzkiego. „Deszcz zstępuje z
nieba (,..), napaja ziemię i zwilŜa ją, i czyni, Ŝe
rodzi, i daje nasienie siejącemu i chleb
jedzącemu" (Izajasz 55, 10). Deszcz jako
sperma boga w micie o Danae zapłodnionej
przez Zeusa pojawia się w postaci złotego
deszczu, który przez szparę w dachu przenika
do Danae uwięzionej w spiŜowej wieŜy.
„Deszcz jest małŜonkiem ziemi" (Talmud
babiloński: Taanith, fol. 6b).
Deszcz na sprawiedliwych (i niesprawie-
dliwych). ,,Spuśćcie rosę, niebiosa, z wierzchu,
a obłoki niech zleją deszczem sprawiedliwego"
(Izajasz 45,8). Allach chętnie spuszcza deszcz
na błogosławionych i świętych; gdy przykrywa
się grób świętego dachem, Allach zlewa
deszczem całą cierpiącą od suszy okolicę.
„(Bóg) który jest w niebiosach (...) spuszcza
deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych"
(Ew. wg Mat. 5,45).
Deszcz do grobu. Przysłowie nm.: Szczę-
ściarzowi deszcz do grobu pada. WiąŜe się to z
wyobraŜeniami o spragnionych duszach,
których pragnienie moŜna zaspokoić wylewając
wodę; deszcz padający do grobu a. na grób ma
jakoby moc oczyszczania zmarłych z
grzechów. Dlatego Arabowie Ŝyczą zmarłym
ulewy (darowania win) — na grób. W wielu
miejscowościach nm. małe sarkofagi dla dzieci
zmarłych bez chrztu umieszczano pod
kościelną rynną.
,,Słońce świeci, deszczyk pada, czarownica
się podkrada" (Deszcz majowy l—2 Marii
Konopnickiej). Przysłowie fr.: Gdy pada deszcz
i świeci słońce, diabeł bije swą Ŝonę.
Z deszczu pod rynnę (dostać się) — chcąc'
uniknąć zła, popaść w jeszcze gorszą biedę.
Incidis in Scyllom cupiens vitare Charybdim
łac. 'wpadasz na Scyllę chcąc ominąć
Charybdę' (por. Odyseja 12,85—110 Homera).
Spaść z deszczem — zjawić się nagle i
niespodziewanie.
Deszcz padający z ziemi do nieba —
emblemat rzeczy niezwykłej, zjawiska nie-
bywałego (por. Pieśń o wrogu klasowym
Bertolta Brechta).
Potop — ekspiacja za grzech i bezboŜność,
pomsta bóstwa, koniec cyklu dziejów; zob.
Arka (Noego). W mitach wielu ludów, jak w
starobabilońskim Poemacie o Gilgameszu z III
tysiąclecia p.n.e., jak w mit. gr. spuszczony na
ludzkość przez Zeusa potop, z którego
uratowali się tylko Deukalion i Pyrra.
Smrodliwa, gęsta, ciągła ulewa jest karą dla
dusz pokutujących za obŜarstwo (Boska
Komedia, Piekło 7,7—36 Dantego). „Niebo (...)
spuści gorący deszcz zemsty na winnych" (Ry-
szard II 1,2 Szekspira).
Sturm und Drang nm. 'burza i napór' —
preromantyczny nurt w literaturze nm. (1767—
85), przeciwstawiający się racjonalnemu
klasycyzmowi.
Sturm und Drangperiode nm. 'okres burzy i
naporu' — okres wrzenia, wyzwolonych
namiętności, gwałtownego rozwoju.
Burza — rewolucja. Buriewiestnik roś.
'zwiastun burzy', tj. zbliŜającej się rewolucji.
Burza — swoboda. „Burzo — symbolu dni
swobody, przetocz się nad niewol-ną falą"
(Fale, kto wstrzymał pęd wasz... 11—12
Aleksandra Puszkina, tł. Leopolda Lewina).
Burza — wojna, okropności wojny (por.
Pomyłki S. śeromskiego).
Burza w szklance wody — wiele hałasu o nic
(Montesquieu nazwał tak zamieszki w
Republice San Marino).
W alchemii: skupienie, zgęszczenie, skrop-
lenie a. wybielanie (pokrewieństwo symboliki
wody i światła).
Emblematy deszczu — łzy. klejnoty.
W marzeniu sennym: tyrania, despotyzm;
(kapuśniaczek) trudności, zmartwienia; (ulewa)
wypadek; obfitość.
DOLINA (Nizina, Równina)
Dolina symbolizuje zstąpienie, pogłębienie,
głębię, ciemność; medytację; upokorzenie,
poniŜenie, niski stan, utratę, cierpienie, łzy,
płacz, śmierć. Sąd BoŜy; Ŝycie, szczęście,
dobro(byt), obfitość; łono kobiety, Ŝyzność,
bogacenie się, postęp materialny; rozwój
duchowy, skupienie ducha, otwarcie na wpływy
niebios; zamieszanie; neutralność; por. Góra,
Pustynia.
Dolina w przeciwieństwie do góry —
zstąpienie; głębia; sytuacja utraty wzniosłości,
wywyŜszenia, dostojności, wielkości duchowej;
pogłębienie przeŜyć i wiedzy; łono kobiety jako
przeciwieństwo ityfallicz-nej stromizny gór.
Dolina — dobro, przeciwieństwo zła, dzi-
kości gór. Przysłowie: Nie ma góry bez. doliny.
Dolina — szczęście. W płn.-zach. Indiach, w
Kotlinie Kaszmirskiej słynna z piękności
Dolina Szczęścia a. Szczęśliwa Dolina, zwana
tak prawdop. dlatego, Ŝe budzi uczucie
oddzielenia od reszty świata.
Dolina — skupienie ducha; wpływy, zejście i
epifania bogów zamieszkujących góry (na obraz
zlewania się górskich strumieni do nizinnych
rzek), droga duchowa, (u taoi-stów, sufistów)
przejście. „KaŜda dolina będzie podniesiona, a
kaŜda góra i pagórek będzie poniŜony" (Izajasz
40,4); zob. Góra (Okrutny Babilon).
Dolina widzenia — Jeruzalem (Izajasz 22,1).
Mieszkanka doliny twardej i polnej; miesz-
.kanka doliny, skała równiny — Syjon,
Jerozolima, otoczone zewsząd górami (Je-
remiasz 21,13).
Dolina zamieszania, dolina Achor — zwy-
cięstwo; nadzieja; — miejsce, gdzie Jozue z.
Izraelczykami wytracił Achana i potomstwo
jego (Jozue 7,24—6). „Dam jej (Matce —
Izraelowi) dolinę Achor jako furtę nadziei"
{Ozeasz 2,15).
Dolina Hordy Goga, dolina Abarim, dolina
podróŜnych — na wschód od Morza
(Martwego), miejsce wsławione grobami wojsk
Goga (Ezechiel 39,11—16).
Dolina Sukkot, Dolina Namiotów — dolina
na zachód i wschód od Jordanu (Psalm 59 8).
Dolina łez, padół płaczu — ten świat, ziemia
jako miejsce cierpień człowieka. W
Wulgacie vallis lacrymarum 'dolina łez' w
pobliŜu Jerozolimy (Psalm 83 1).
Dolina mordu — Tofet, dolina syna Enno-
ma, w dolinie Gehinnon, gdzie palono dzieci w
ofierze Molochowi (Jeremiasz 7.30—32).
Dolina Gehinnon, Gehenna 'dolina (synów)
Hinnona' — piekło; cierpienia piekielne;
męczarnie psych. i fiz. Dolina na płd. od
Jerozolimy, gdzie oddawano się kultowi
Molocha. „Obacz drogi twoje w dolinie, wiedz,
coś czyniła, wielbłądzico prędka" (Jeremiasz
2,23).
Dolina — śmierć, cień śmierci, cięŜka
choroba. „Choćbym chodził w dolinie cienia
śmierci, zła się nie ulęknę, boś Ty jest ze mną"
(Psalm 22 4). Skandynawska Dolina Krzewów
Ciernistych — śmierć. Puszcza pełna mroku,
pustyń, przepaści, w której zabłąkał się
grzesznik (Wędrówka pielgrzyma Johna
Bunyana).
Dolina Rozstrzygnięcia, dolina Posiecze-nia.
Dolina Sądu — dolina Jozafata, miejsce, w
którym ma się odbyć Sąd Ostateczny (Joel
3,2—6), utoŜsamiane tradycyjnie z doliną
Cedronu na płn.wsch. od Jerozolimy; od
imienia króla Jozafata (hebr. •[Jahwe] osądził'),
zob. 2. Ks. Kronik 20.20.
Dolina — dobrobyt, którym jednak nie
wolno się pysznić w obawie przed karą niebios;
postęp materialny, płodność, obfitość,
bogactwo (wynikające z Ŝyzności gruntu i z
pracy na roli) w przeciwieństwie do ubóstwa i
jałowości gór, do pustyni (miejsca
oczyszczenia) i do morza (wprawdzie źródła
Ŝycia, ale Ŝywiołu obcego dla człowieka);
miejsce płodnych przemian, gdzie wpływają
wzajem na siebie siły sprzeczne (Ziemia,
deszcz, gorąco Słońca) dając syntezę —
urodzaj i harmonijną, bogatą osobowość
człowieka. „Czemu się przechwalasz dolinami?
Spłynęła dolina twoja, córko pieszczona"
(Jeremiasz 49,4). „Biada koronie pychy,
koronie Efraima (...), którzy rządzili doliną
bardzo tłustą zataczając się od wina!" (Izajasz
28,1).
Dolina Wiecznej Wiosny — wspaniała,
niegdyś Ŝyzna, pszeniczna, sycylijska dolina
Enny, gdzie znajdowało się główne
sanktuarium Demeter i gdzie, wg mitu, jej
córka Kora miała zbierać kwiaty, gdy porwał ją
Pluton.
Dolina — mistyczne siedlisko pasterza i
kapłana (łac. munus pastorale 'urząd pa
sterski', nakaz rządzenia wiernymi dany
apostołom i ich następcom).
Dolina PoniŜenia, ang. valley of Humilia-tion
(Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana), w
której Chrześcijanin pokonuje w śmiertelnej
walce potwornego demona Apol-lyona.
Dolina w islamie — pole rozwoju du-
chowego, medytacji relig., przeciwieństwo
pustyni; zob. Pustynia (samotność bezpłodna
bez Boga).
Dolina lat — wiek człowieka starszego. „JuŜ
zeszedłem nieco w dolinę lat" (Oleiło 3,3,265
Szekspira).
Dolina — Ŝycie. „Po chłodnej, pustelniczej
dolinie Ŝycia odbywają swą cichą wędrówkę"
(Elegia napisana w wiejskim kościele 19
Thomasa Graya).
,,Dolina Płodzenia Dusz", ang. The yale of
Soulmaking — świat (List 123. To' George and
Georgiana Keats Johna Keatsa).
Dolina — skromność, niski stan, poniŜenie,
bieda, cierpienie. „Ty pójdziesz górą (bis), a ja
doliną, ty zakwitniesz róŜą (bis), a ja kaliną",
jedna z najpopularniejszych poi. lud. pieśni
miłosnych: ukochana będzie ,,panią w jasnym
dworze", a on „księdzem w ciemnym
klasztorze". „Dolina często spłakana" (Sobótka
499 Seweryna Gosz-czyńskiego). Przysłowie
fr.: Qui reste dans la vallee ne passera jamais
la montagne 'kto zostaje w dolinie, nigdy nie
przekroczy góry'. „Pójdźcie do nas, wy, którzy
w dolinach cierpicie (mówią góry) — wy
wszyscy nędzni, słabi, cisi" (W Tatrach.
Pójdźcie do nas... 1—2 Kazimierza Tetma-
jera).
DOM
Dom symbolizuje bezpieczeństwo, trwałość,
schronienie, twierdzę, mieszkanie, własny kąt;
gospodarstwo domowe, domowników, rodzinę,
gniazdo rodzinne; ród, dynastię;
ojczyznę; Wszechświat; ciało ludzkie; skarbnicę
mądrości; gościnność.
Dom emblematem rodu, dynastii. Dom
Izraela (Ex. 16,31), dom Jakuba (Gen. 46,27),
dom Józefa (Jozue 17,17), dom Judy (2. Ks.
Król. 2,4). ,,KsiąŜę! jasnego domu szczepie
znamienity" (Gość w Heilsbergu l Stanisława
Trembeckiego).
Dom ojca — ród, pochodzenie. ,,Zapomnij
narodu twego i domu ojca twego" (Psalm 44
11).
Dom jako miejsce zorganizowane, upo-
rządkowane, ogrodzone, jest symbolem po-
rządku, ładu kosmicznego, pępka świata,
Wszechświata: dach — niebiosa, ściany —
Ziemia, okna — bóstwa. W tradycji mistyków
dom uwaŜano za Ŝeński aspekt Wszechświata
(podobnie jak mur, skrzynię, ogród) lub za
skarbnicę mądrości.
Dom światem. „KaŜdy stary przestań na tem:
świat był domem, dziś dom światem" (Do
starych Kazimierza Brodzińskiego).
Dom — niebiańska siedziba błogosławio-
nych. Jezus pociesza uczniów: „W domu Ojca
mego jest mieszkań wiele" (Ew. wg Jana 14,2).
Dom boŜy — świątynia (2. Ks. Kronik 5,14),
rozszerz, kaŜde miejsce uświęcone obecnością
bóstwa. Biblijny Jakub w Luzie, w drodze z
Bersabee do Haranu, usnął wsparłszy głowę na
kamieniu; We śnie ujrzał drabinę sięgającą
nieba, aniołów i Boga, który doń przemówił;
po przebudzeniu się Jakub mówi: „Jest to dom
boŜy i brama niebieska" i nazwał to miejsce
Betel, hebr. Bethel, 'dom Boga' (Gen. 28,17).
Dom modlitwy — świątynia (Izajasz 56,7).
Dom duchowy — zrzeszenie wiernych,
ecciesia (l. List sw. Piotra 2,5).
Dom Mądrości wsparty na siedmiu filarach
(Ks. Przypowieści 9,1), zob. Kolumna.
Dom występuje często jako emblemat ciała
ludzkiego (siedliska duszy), zwł. kobiecego.
Jego otwory wyobraŜać mają otwory ciała,
dach i strych — głowę, świadomość i rozum,
kuchnia — przemiany psychiczne lub
alchemiczne, piwnice — popędy, instynkty,
podświadomość. „Nasz dom ziemski" —
powłoka cielesna (2 List do Kor. 5,1).
Dom wieczności — grób (Eklezjastes 12,5;
Psalm 48 12), równieŜ u Rzymian: łac. domus
aeterna(lis). Groby budowano jak domy —
ostatnie siedziby człowieka: grobowce,
piramidy, sarkofagi, mauzolea, ka-takumby,
dolmeny, mastaby; w gorącym klimacie Egiptu
domy wznoszono w staroŜ. zwykle z lekkich i
nietrwałych materiałów, nazywano je
„schroniskiem", „przytułkiem", „zajazdem", za
to grobowce budowano solidnie i mówiono o
nich „domy wieczności" (Bibliotheke 1,51
Diodora Sycylijczyka).
Dom z gliny — grób; przemijanie, nie-
trwałość (Ŝycia).
 Dom Ŝałoby i dom wesela. „Serce mądrych
jest w domu Ŝałoby, lecz serce głupich — w
domu wesela" (Eklezjastes 7,4). „Nie wchodź do
domu Ŝałoby ani nie bierz udziału w narzekaniu
(...), gdyŜ mojemu ludowi odjąłem (...) — mówi
Pan — łaskę i zmiłowanie!" (Jeremiasz 16,5).
Dom niewoli — Egipt. „Wywiódł nas Pan z
ziemi egipskiej, z domu niewoli" {Ex. 13,14);
„A cóŜ to jest dom niewoli? (...) — Kiedy palce
z butów wyłaŜą i łokcie z koszuli, kiedy się jeść
bardzo chce, a nie ma za co kupić obarzanka"
(Krewni 2 Józefa Korzeniowskiego).
Dom Chleba, Bethlehem, Betlejem, hebr. Bayl
Lahm, na płd. od Jerozolimy — wg tradycji
miejsce urodzenia króla Dawida i Jezusa; por.
Chleb.
Dom Łaski i Miłosierdzia, Betsaida (Be-
tesda) w Jerozolimie przy Owczej Bramie —
sadzawka przywracająca zdrowie temu, kto w
nią wstąpił bezpośrednio po tym, jak anioł
Pański poruszył wody sadzawki (Ew. wg Jana
5,2—4).
Dom z cedrów libańskich — dom trwały,
niezniszczalny; świątynia Salomona w (Czarusiem) w drodze do ojczyzny, w powieści
Jerozolimie (3. Ks. Król. 5).
Dom zbudowany na piasku — bez fun-
damentów — rzecz nietrwała (Ew. wg Mat.
7,26).
Domek z kart — piramidka ustawio-a z kart
do gry — rzecz nietrwała.
Głosić z dachów domów — rozgłaszać jak
najszerzej, rozpowszechniać jakąś nowinę.
Domy w staroŜ. Izraelu miały płaskie dachy, na
których o zmierzchu zbierano • się na rozmowy,
zabawy, skąd rozgłaszano wiadomości
sąsiadom, gdzie nocą sypiano. „Co w komorach
na ucho szeptaliście. będzie rozgłaszane z
dachów" (Ew. wg Łuk. 12,3).
..Gospodarz domu" — Belzebub, 'władca
much', bóg filistyńskiego Akkaronu od-
pędzający muchy, komary i wszelkie choroby;
diabeł (Ew. wg Mai. 10,25; 4. Ks. Król. 1.2).
Domownicy wiary — wyznawcy (List do
Gniotów 6,10).
Bóstwa domowe w staroŜ. Rzymie — lary,
penaty.
Głowa domu, pan domu — mąŜ, ojciec,
gospodarz.
Pani domu — gospodyni.
Dom — korzyść, sprawa. Pro domo sua
tac. dosl. 'dla własnego domu', dla własnej
korzyści, we własnej sprawie (tytuł mowy
Cicerona De domo sua 'o swoim domu', 57 r.
p.n.e.).
Dom publiczny — dom nierządu; przest.
zamtuz, lupanar; wulg. burdel.
Dom otwarty — w którym się przyjmuje
wielu gości, urządza przyjęcia, zabawy; tytuł
komedii (1883) Michała Ba-łuckiego.
Dom dziecka, starców, akademicki, wcza-
sowy, kultury, ludowy, poprawczy, towarowy,
zdrojowy itd. — instytucja społ., państwowa,
handl. itd.; budynek, w którym się ona mieści.
Dom symbolem ojczyzny, Polski. „Budujmy
miłej ojczyźnie dom. wolności dom i siły"
(Budujmy miłej... 1—2 Marii Ko-nopnickiej).
„A cała Polska — jego dom!" (Manifest ludu 8
Or-Ota). „O polski kraju święty! warowny
domie nasz!" (Hymn Polski 1—2 Władysława
Bełzy).
Szklane domy — wizje nowej cywilizacji i
cudownego Ŝycia w Polsce, jakie roztacza
Seweryn Baryka przed synem Cezarym
Przedwiośnie (1925) S. śeromskie-go.
Przysłowie ang.: Kto mieszka w szklanych
domach, niech nie ciska kamieniami.
,,Świat suknia — a dom koszula" (OŜenić się
nie mogę 1,2 Aleksandra Fredry).
Dom Anglika jest jego twierdzą. „Naj-
uboŜszy człowiek w swej chałupie stawia czoło
całej potędze Korony. MoŜe to być waląca się
lepianka, do której przecieka deszcz i wdziera
się wiatr; ale król Anglii wejść nie moŜe!" (z
przemówienia Willia-ma Pitta, lorda Chatham.
na temat ustawy akcyzowej, w Izbie Lordów w
1766).
W astrologii: przy stawianiu horoskopów
niebo wyobraŜa się zwykle jako koło
podzielone na dwanaście części zwanych
Domami; kaŜdemu z tych Domów przypisano
pewne dziedziny Ŝycia ludzkiego, takie jak np.
małŜeństwo, przyjaźń, dzieci, wrogowie,
śmierć, bogactwo czy pozycja społeczna.
Planety przechodzące przez poszczególne
Domy mają wpływać na te dziedziny dodatnio
a. ujemnie.
DRABINA
Drabina symbolizuje wysokość, dąŜenia,
ambicje, aspiracje; sny; akt płciowy; po
myślność, bogactwo, wiedzę; harfę; cnoty,
sfery niebiańskie, ścieŜkę do Raju, drogę do
doskonałości; świętość; zdjęcie z KrzyŜa;
pokorę; niebezpieczeństwo, drogę do otchłani i
poniŜenia, świat podziemny.
Drabina Jakubowa. Patriarcha biblijny Jakub
„ujrzał we śnie drabinę stojącą na ziemi, a
wierzch jej sięgający nieba, i aniołów boŜych
wstępujących i zstępujących po niej, i Pana
wspierającego się na niej" (Gen. 28,12—13).
Drabina ma wyobraŜać wszech-obecność
opatrzności boskiej i zapewnienie, Ŝe droga
między Ziemią a niebem jest zawsze otwarta.
Aniołowie wstępującyozna-czać mają
modlitwy i pragnienia ludzi, a zstępujący łaskę
Pana. Było to zapewne senne wyobraŜenie
schodkowych świątyń babilońskich
(zikkuratów), których schody wiodły wprost z
ziemi do „górnej świątyni". Zob. Kamień
(pierwszym ołtarzem).
Drabina — świat, gdzie jedni pną się w górę,
a inni zsuwają się w dół. Na grobowcach rz.
wyobraŜano drabinę jako emblemat
zmienności losu człowieka.
Drabina społeczna — gradacja, hierarchia
społ.
Drabina — pokora i ambicja. ,,Często
pokora młodej ambicji słuŜy za drabinę"
(Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego) — słowa Brutusa; udawana
skromność pomaga piąć się w górę ludziom
poŜądającym wyŜszej pozycji i prestiŜu
społecznego.
Drabina emblematem odwagi wojennej,
gdyŜ słuŜyła do wdrapywania się na mury
oblęŜonych miast.
Drabina — szczeble do zdobycia wiedzy,
stopniowe pokonywanie trudności studiów.
Drabina — amulet chroniący przed złymi
mocami, znajdowany takŜe w grobowcach
egip., w piramidach (równieŜ w postaci
schodków).
Drabina — zejście do świata podziemnego.
Drabina wyobraŜa stosunki między niebem a
ziemią, wznoszenie się duchowe;
wiąŜe się z symboliką tęczy (zob.). Liczba
szczebli odpowiada zwykle którejś ze świętych
liczb (np. siedem, dziesięć), a poszczególne
szczeble bywają róŜnych kolorów (np. w
buddyzmie) a. są zrobione z róŜnych metali
(jak w misteriach Mitry), często teŜ
odpowiadają stopniom wtajemni
czenia. W Boskiej Komedii (Raj 21,25—30)
Dantego z wnętrza planety Saturn (tj. siódmego
nieba) biegnie ku górze świetlista, mistyczna
Drabina, po której wstępują duchy
kontemplacyjne, będące symbolem wznoszenia
się po kolejnych stopniach do Boga.
Atrybut świętych: Aleksego z Edessy, Ro-
mualda, załoŜyciela zakonu kamedułów,
Perpetui, apostoła Andrzeja, Klary, zało-
Ŝycielki zakonu klarysek.
Drabina cnót, po której, jak to wyobraŜa
plastyka śrdw., ludzie cnotliwi, zagroŜeni
zewsząd przez demony (a. przez smoka, jak
męczennica, św. Perpetua) wstępują w górę,
szczebel po szczeblu.
Drabina Boga, łac. Scala Dei, nazwa wielu
klasztorów cystersów i kartuzów jako miejsc,
w których zakonnicy wznoszą się stopniowo
do nieba.
Przesąd, Ŝe niebezpiecznie jest przechodzić
pod drabiną wynika albo z wyobraŜeń o
drabinie jako drodze do doskonałości a. nieba,
której nie naleŜy unikać czy wymijać, albo z
mądrości ludowej (drabina moŜe się zsunąć z
muru i spaść przechodniowi na głowę).
W marzeniu sennym: (upadek z drabiny)
niepowodzenie; (schodzenie) wątpliwe
osiągnięcie, pechowa sprawa; (wchodzenie)
cierpliwość; powodzenie.
DRZEWO
Drzewo jest symbolem wzrostu, drabiny do
nieba, osi świata, kolumny niebiańskiej, Ŝycia
kosmicznego; stworzenia; boskiej gwarancji
odnowy, prawa lub ducha boskiego, jedności
organicznej; sprawiedliwości;
wielkości, królewskości; piękna, poezji; wie-
dzy; kary, szubienicy, krzyŜa; schronienia,
azylu; odkupienia; miłości, ofiary; wróŜby;
stałości; nadziei; szlachetności; pokoju; bo-
gactwa; energii, radości; mądrości; czci;
człowieka; Ŝycia psychicznego; zdrowia; fal-
lusa, płodności, genealogii rodu, długo-
wieczności, odrodzenia, odmłodzenia; Ŝycia i
śmierci, zwycięstwa Ŝycia nad śmiercią,
zmartwychwstania, nieśmiertelności; wśród
roślin odpowiednik lwa między zwierzętami;
siedziba elfów, duchów, chochlików,
krasnoludków.
Jako najpotęŜniejsza roślina symbolizuje w
wielu kultach istoty boskie albo miej-
sce przebywania bogów i dlatego bywa
przedmiotem czci, zwłaszcza jako połączenie
podziemnych sił chtonicznych (przez korzenie)
i niebiańskich sfer kosmicznych (korona) z
Ŝyciem na ziemi (pień); rozumiane często jako
wyobraŜenie osi świata, na której się on
wspiera, jak np. w mitologii skandynawskiej
drzewo Wszechświata Igdrasil (Yggdrasilt,
Mimameidr}, wiecznie zielony olbrzymi jesion
podtrzymujący Wszechświat. Drzewa
Wszechświata mają często w gałęziach
mityczne zwierzęta, dusze zmarłych lub nie
narodzonych, niekiedy w postaci ptaków, lub
gwiazdy. KsięŜyc i Stonce; w Indiach i Chinach
12 ptaków słonecznych zamieszkuje koronę
Drzewa Świata.
Drzewo Świata, Drzewo Kosmiczne —
płodność, siła Ŝyciowa, cykl roczny; miejsce
sądu bogów dostarczające pokarmu bogom i
wybrańcom spośród ludzi; przedstawiane
często z ptakami na gałęziach, atakującymi
smoka albo węŜa wijącego się wśród korzeni.
Jego owoce albo liście (gwiazdy) oznaczają los,
zawierają przeszłość i przyszłość. Z niego
powstały drzewa Wiadomości i śycia.
Symbole: kolumna, krzyŜ, tors człowieka.
Drzewo odwrócone korzeniami do góry to w
tradycji indyjskiej Kosmos, Ŝywotna siła
Słońca i światła duchowego wysysanego przez
drzewo korzeniami z nieba i rozsypywanego
deszczem liści po ziemi, w islamie — drzewo
szczęścia, w Ŝydowskiej księdze Zohar —
drzewo Ŝycia skąpane w świetle słońca.
Według Upaniszad gałęziami tego drzewa są:
powietrze, ogień, woda i ziemia. Święta figa
Aswatha (Ficus religiosd) określa całość
Wszechświata, a przy tym sytuację człowieka
na świecie.
Pliniusz (Historia naturalna 12,2) uwaŜa, Ŝe
drzewa były pierwszymi świątyniami czło-
wieka. Święte drzewa były czczone jako
bogowie, jako mieszkania dobrych i złych
duchów, równieŜ w postaci świętych gajów,
czczonych zresztą do dziś w róŜnych stronach
świata. Granatowieć był długo szanowany
przez Izraelitów i Persów jako drzewo
wiadomości dobrego i złego; nazwa druidów
pochodzi od dębów, które czcili wraz z jemiołą,
ostrokrzewem zaś zdobili ołtarze. Aśoka, czyli
drzewo radosne albo saraka indyjska, pod którą
narodził się Budda, i drzewo bo, figowiec
indyjski, pod którym Budda doznał oświecenia
i pod którym urodził się Wisznu, są
przedmiotem kultu. Brahma miał, według
wierzeń hinduizmu, zmienić się w banian, czyli
figowiec bengalski, który takŜe uwaŜany jest za
drzewo święte. Jesion był czczony przez
Skandynawów (Igdrasil), lipa i dąb przez
Germanów, bambus w Japonii, modrzew i
brzoza przez plemiona syberyjskie, wierzba w
Chinach.
W Biblii pozostały liczne ślady dawnego
kultu drzew. Abraham zasadził tamary-szek
albo gaj tamaryszkowy w Bersabee i wzywał
tam imienia Pana (Gen. 21,33);
Jakub zakopał figury wszystkich obcych bogów
pod dębem koło Sychem (Gen. 35,4);
tamŜe postawił Jozue wielki kamień na pa-
miątkę nadanych ludowi praw (Jozue 24,26);
pod tymŜe dębem obwołano Abimelecha kró-
lem (Ks. Sędziów 9,6); prorokini Debora
odbywała sądy pod ,,palmą Debory" (Ks. Sę-
dziów 4,5).
W miejscu poświęconym, u stóp drzewa,
grzebano zmarłych: Deborę, mamkę Rebeki,
pochowano pod ,,dębem płaczu" (Gen. 35,8);
kości Saula i synów jego pogrzebano pod
tamaryszkiem (lub dębem) w gaju Jabes (l. Ks.
Król. 31,13); pod gra-natowcem lub
tamaryszkiem, na skraju Gabaa, Sauł
przygotowywał się do bitwy (7. Ks. Król. 14,2;
22,6).
Z czasem kultu drzew zaniechano, a nawet
został on potępiony jako obyczaj bał-
wochwalców; zabroniono takŜe sadzenia gajów
w pobliŜu ołtarzy, gdyŜ przypominało to kult
Baala, Bałwochwalca Achaz, król judzki,
składał ofiary „pod kaŜdym drzewem
gałęzistym" (4. Ks. Król. 16,4). Pod drzewami
uprawiano „rozwiązły kult" bogów
kananejskich: „Wy, którzy czynicie nierząd
między drzewami terpentynowymi, pod
kaŜdym zielonym drzewem" — woła Izajasz
(57,5).
Grecy uwaŜali drzewa w świętych gajach za
siedzibę albo własność bóstw, driad (nimf
leśnych), hamadriad (nimf drzewa), Artemidy.
Dęby łączono zazwyczaj z Zeusem, cedry i
orzechy z Artemidą i Ozy-rysem, oliwki z
Ateną, wawrzyn z Apolli-nem, platany często z
Dionizosem, topole z Heraklesem, sosny z
Attisem, Korą-Per-sefoną i Penteuszem.
Drzewo — niekiedy ofiara, zbawienie albo
kara, np. jako szubienica, na której
wieszano boga płodności po wykastrowaniu;
na wiosnę bóg zostawał przywrócony do Ŝycia
dzięki pojawieniu się świeŜych liści. W sztuce
śrdw. krzyŜ przedstawiano często jako Ŝywe
drzewo wypuszczające gałązki i liście.
Drzewo — idea wiecznego odradzania się:
gdy zrzuca liście — umiera (częściowo), aby
przeŜyć jako całość, a gdy je zatrzymuje —
wyobraŜa wiecznego ducha i nieśmiertelność.
„Drzewo moŜe mieć nadzieję: choć jest ścięte,
znowu się odradza, a jego pędy rosną dalej"
(Hiob 14,7).
Drzewo — Ŝywotność; czerpie ze wszyst-
kich czterech „elementów": korzenie w ziemi i
wodzie, korona w promieniach słońca i w
powietrzu; drzewa wrastają z czasem coraz
głębiej w ziemię i wyrastają coraz wyŜej ku
niebu.
Drzewo śycia i Drzewo Prawdy rosły u
wschodniej bramy babilońskiego nieba, a w
epopei Gilgamesza — w Ogrodzie Słońca. W
środku biblijnego raju rosły:
drzewo wiadomości dobrego i złego oraz
drzewo Ŝycia, którego owoce udzielały nie-
śmiertelności — Bóg nie wskazał go Ada-
mowi. WąŜ oszukał Adama, nakłaniając go do
spoŜycia owocu drzewa wiadomości. Według
niektórych teologów chrześcijańskich drzewo
Ŝycia w raju było przeciwstawieniem drzewa
wiadomości, które łączy się z drzewem KrzyŜa
Świętego jako symbolem zbawienia. Drzewo
Ŝycia wyobraŜano sobie często z Ŝyciodajnym
źródłem i z owocami strzeŜonymi przez
potwora, smoka, węŜa. lwa. jednoroŜca, jelenia
itp., niekiedy z ptakiem na szczycie, gołębiem
(Duch Sw.), u Skandynawów — z orłem.
Drzewa i ich gałęzie miały chronić Ŝycie
ludzkie przed złymi mocami, groźnymi
zwłaszcza w najciemniejszych dniach roku,
przekazując ludziom swoją moc kwitnienia i
owocowania. Zimozielone drzewa. wieńce i
girlandy słuŜyły staroŜytnym Egipcjanom i
śydom jako symbole wiecznego Ŝycia. Jako
pozostałość po pogańskim kulcie Drzew śycia
przetrwał u schrystiani-zowanych
Skandynawów obyczaj ozdabiania domu i
stodoły na Nowy Rok zimo-zielonymi
gałęziami dla odstraszenia złych duchów oraz
obyczaj stawiania przed domem drzewka dla
ptaków na czas świąt BoŜego Narodzenia albo,
jak to się przy
jęło najpierw w Niemczech, stawiania wów-
czas u progu lub wewnątrz domu — choinki.
Drzewo śycia — Ŝycie duchowe. „(W No-
wym Jeruzalem) na środku ulicy jego i na obu
brzegach rzeki drzewo Ŝycia, rodzące 12 razy,
wydające co miesiąc swój owoc, a liście
drzewa słuŜą do uzdrowienia narodów" (Apok.
22,2). ,,(Mądrość) jest drzewem Ŝycia dla tych,
którzy się jej uchwycili" (Ks. Przypowieści
3,18). „śyczenie spełnione jest drzewem Ŝycia"
(Ks. Przypowieści 13,12); „Łagodny język jest
drzewem Ŝycia" (Ks. Przypowieści 15,4).
Drzewo — płodność; sam Jahwe porównuje
się pod względem siły i płodności do drzewa:
„Jestem jak cyprys zielony, dzięki mnie
wyrośnie twój owoc" (Ozeasz 14,8). Płodność
jako miara wartości drzewa: „Z owocu poznaje
się dr^-wo" (Ew. wg Mat. 12,33). W wielu
okolicach Indii narzeczona przed wyjściem za
mąŜ „poślubia" drzewo owocowe, aby jej
udzieliło swej płodności. Zabiegiem
magicznym mającym pobudzić Ŝywotne siły
natury był ludowy obyczaj tańców wokół
drzewa majowego, drzewa wiosny (najczęściej
brzozy) obwieszonego wstęgami, kiełbaskami i
ciastkami, zwykle pierwszego dnia maja. W
Polsce gaik, maj, maik, nowe łatko, turzyce,
ludowy obchód witania wiosny, kiedy
dziewczęta obnosiły po wsiach drzewko
przystrojone we wstąŜki, kwiaty, świecidełka i
dzwonki, czasem z przywiązaną do
wierzchołka laleczką — ..królową wiosny"
albo zieloną gałąź — dawny zwyczaj
słowiański związany z obchodem topienia
Marzanny.
Drzewo wiadomości — śmierć, utrata łaski
boskiej, zabroniona albo nadmierna wiedza,
zawiedzione nadzieje, wina, grzech. W tradycji
Ŝydowskiej zwykle jabłoń albo figa, w Edenie,
z zabronionym owocem. którego zjedzenie
zniszczyło pierwotną niewinność Adama i
Ewy.
Mityczne drzewo wiedzy dostarczało jej
temu, kto skosztował owocu lub napił się ze
źródła wytryskującego spod drzewa;
u śydów — winorośl lub oliwka, u Greków —
figa, u chrześcijan — jabłko, u Celtów —
leszczyna. Jednym z dowodów mądrości
Salomona była jego znajomość drzew,
znajdująca wyraz w jego pieśniach i przy-
powieściach: „Mówił on w nich o drzewach,
począwszy od cedru, który rośnie
w Libanie, aŜ do hizopu, który wyrasta z muru"
(3. Ks. Król. 4,33).
Drzewo — człowiek. „(MąŜ poboŜny) będzie
jako drzewo zasadzone nad strumieniem,
wydające swój owoc we właściwym czasie,
którego liść nie więdnie" (Psalm l 3).
„Sprawiedliwy jako palma rozkwitnie,
rozrośnie się jak cedr Libanu" (Psalm 91 13).
Filemon i Baukis z mit. gr., którzy gościnnie
przyjęli Zeusa i Hermesa, zmienieni zostali po
śmierci w dąb i lipę splecione konarami
(Metamorfozy 8,620—724 Owidiusza). W
mitologii skandynawskiej bogowie Odyn,
Hoenir i Lodur wędrowali brzegiem morza i
zobaczyli dwa drzewa. Z jednego zrobili
męŜczyznę, Askra ('jesion'), z drugiego kobietę,
Emblę (prawdopodobnie 'wiąz'); Odyn tchnął w
nich ducha, Hoenir dał im rozum, Lodur — cia-
ło i zmysły. Odyna co rok przebijano mieczem i
wieszano na gałęzi Igdrasilu, gdzie wisiał przez
9 dni, ofiarowany sobie samemu; po czym go
zdejmowano. W Boskiej Komedii (Piekło 13)
Dantego wędrowcy napotykają dusze
samobójców zmienione w drzewa, których
liście i kora słuŜą za poŜywienie harpiom. W
Panu Tadeuszu Mickiewicz pisze: „Drzewa i
krzewy liśćmi wzięły się za ręce jak do tańca
stojące panny i młodzieńce wkoło pary kochan-
ków. Stoi pośród grona (...) brzoza biała,
kochanka, z małŜonkiem swym, grabem"
(3,556—561; por. teŜ 580—594). „Drzewa Ŝyją
wraz z człowiekiem (...) Wzruszenia nasze są w
ich kształcie, zmianach i szumie" (Dzieje
grzechu 2 S. śeromskiego).
Drzewa bywają symbolem męskim lub
Ŝeńskim: pień ma z reguły znaczenie fal-liczne,
natomiast rozłoŜyste, cieniste, owocowe
drzewo było często rozumiane jako kobiece
albo matczyne.
Drzewo — długowieczność. Sekwoje ka-
lifornijskie liczące 4—5 tysięcy lat, eukaliptusy
australijskie, baobaby afrykańskie, w Polsce
stare dęby, jak tysiącletni „Bar-tek" koło
Zagnańska w Kieleckiem. „Jaki jest wiek
drzewa, taki będzie wiek mego ludu, i co
zapracowały ich ręce, to będą spoŜywać moi
wybrani" (Izajasz 65,22).
„Drzewa wolności" sadzono w wielu krajach
(USA, Francja, Włochy i in.) w XVIII— XX
w., w okresach walk o niepodległość lub
wyzwolenie społeczne, i obwieszano flagami i
innymi emblematami. „Leci liście
z drzewa, co wyrosło wolne" (Śpiew z mogiły
l—2, Wincentego Pola).
Drzewo — pyszny władca, tyran (Daniel
4,17—19; Ezechiel 31, 8—11). „Nastanie dzień
sądu nad wszystkim, co pyszne, wysokie i
wyniosłe, aby było poniŜone. Nad wszystkimi
wysokimi i sterczącymi cedrami Libanu i
dębami Baszanu" (Izajasz 2,12—13).
Drzewo — sprawiedliwość. Bogowie, wład-
cy, feudałowie odbywali sądy pod potęŜnymi
drzewami.
Drzewo — natchnienie poetów. „Wszak lipa
Czarnolaska, na głos Jana czuła, tyle rymów
natchnęła! wszak ów dąb gaduła kozackiemu
wieszczowi tyle cudów śpiewa! (Pan Tadeusz
4,39—41 A. Mickiewicza; mowa o Janie
Kochanowskim i Sewerynie Goszczyńskim).
„Jakiś związek być musi między poetami a (...)
starymi polskimi drzewami" (Pamiętniki... B.
Winnic-kiego, Senatorska zgoda, Tradycja
szlachecka, 598—599 W. Pola). „Sztuka jest
jako drzewo słodkim okryte owocem, pod któ-
rym stoją tłumy" (Sztuka jest jako drzewo... l—
2 Kazimierza Tetmajera).
Drzewo genealogiczne: rodowód przedsta-
wiony w kształcie rozgałęzionego drzewa z wi-
zerunkami lub imionami protoplastów, np.
drzewo Jessego przedstawiające rodowód
Chrystusa: ze spoczywającego na ziemi Jesse-
go, syna Booza i Ruth, ojca króla Dawida,
wyrasta pień drzewa z wizerunkami królów
Ŝydowskich na gałęziach i obrazem Matki
Boskiej z Dzieciątkiem na szczycie:
„I wyrośnie róŜdŜka z pnia Jessego, a pęd z
korzeni jego wyda owoc" (Izajasz 11,1).
Drzewo — siedziba dusz zmarłych ludzi w
wielu mitach i baśniach. W bajce Grimmów
Kopciuszek zasadza gałązkę leszczyny na
grobie matki, gałązka rozrasta się w drzewo,
które spełnia Ŝyczenia Kopciuszka; w bajce
Krzak jałowca matka pochowana pod jałowcem
przywraca — za jego pośrednictwem — do
Ŝycia zabitego przez macochę synka.
Drzewo owinięte zwojami węŜa — (w Bi-
blii) pokusa; śmierć.
Drzewo w pojęciach wielu ludów miało
związek z ogniem: przez pilne pocieranie
dwóch kawałków drzewa otrzymywano ogień,
uwaŜano więc, Ŝe czynność ta wyzwala utajony
w drzewie element ognia.
 Krzywe drzewo — człowiek chory, wiecz-
nie niezadowolony albo wszędzie zawadza-
jący.
W marzeniu sennym: (aleja drzew) dłu-
gotrwałe szczęście; (wdrapywać się na drze-
wo) wielkość, bogactwo; (spadać z drzewa)
zbliŜa się nieszczęście; (owocujące) zamoŜ-
ność; (kwitnące) niespodziana radość; (ude-
rzone przez piorun) nieszczęście.
W alchemii: ze znakami planet (metali) —
pramateria; drzewo Diany albo drzewo
filozofów — amalgamat krystalicznego srebra.
Drzewo z księŜycami — mniejsze dzieło, ze
słońcami — większe.
W heraldyce: sprawiedliwość; posiadłości
ziemskie, zwłaszcza lasy.
DRZWI
Drzwi są symbolem przejścia między jednym
światem albo stanem a drugim, między
światłem i ciemnością, między znanym i
nieznanym, codziennością i krainą tajemnic,
światem świeckim i sakralnym, biedą i
bogactwem, a zarazem stanowią zaproszenie
lub wyzwanie do przejścia przez ich próg;
wyobraŜają początek, koniec, śmierć, zmianę,
ochronę przed niebezpieczeństwem
zewnętrznym, obronę tajemnicy przed
intruzami; vulvę; gościnność; duszę ludzką;
Chrystusa, Marię; są przeciwieństwem ściany,
muru, bariery, podziału;
por. Brama, Klucz.
Staroitalskim bogiem drzwi od domu (łac.
ianua), przejścia (łac. ianus), wyjścia i wejścia,
a w przenośni początku i końca, zmian, epok,
śmierci i zmartwychwstania był Ianus
przedstawiany na posągach z dwiema głowami
patrzącymi w przeciwne strony, z kluczami i
laską odźwiernego. „Podwójne Drzwi lanusa",
prastara budowla na Forum Romanum w
Rzymie, zachowana w całości jeszcze w VI w.
n.e., była otwarta w czasie wojny, a zamknięta
w czasie pokoju. Od chwili ich postawienia aŜ
do panowania Augusta drzwi miały jakoby być
zamknięte tylko dwa razy (w tym w roku 235
P.n.e.), a za jego panowania — trzykrotnie.
Schlebiając cesarzowi Wergiliusz pisze w
Eneidzie (1,294): „śelazne łańcuchy spętają
srogie Wrota Wojny" (proroctwo Jowisza o
Rzymie).
Drzwi — wyjście, wyjście na świat, vul-va,
poród, narodziny. Panna młoda prze
kraczając próg domu męŜowskiego nacierała
odrzwia tłuszczem, co miało zapewnić
szczęście seksualne i ułatwić wyjście dziecka
na świat. Hiob (3,10) przeklina matkę poniewaŜ
„nie zawarła drzwi swego Ŝywota" i urodziła
go.
Drzwi — wejście ze świata, vulva. Przysłowie
o dziewczynie lekkich obyczajów:
Drzwiczki z byliczki, słomką się podpierają.
Złe drzwi, które lada klucz odmyka. W
Metamorfozach (12,39) Owidiusza fama
(rozgłos, plotka) to „dom z otworami
(wejściami) bez odrzwi, wychodzącymi na
wszystkie strony, na ziemię, morze i niebo,
skąd wszystko widać i słychać".
Drzwi — schronienie, zapora przeciw
przenikaniu czy wdzieraniu się do wnętrza
domu wrogich wpływów, czarów i potęg
nadnaturalnych. Mezuza (hebr. dosł.
'odrzwia'), zwitek pergaminu z wypisanymi
wersetami z Biblii (Deut. 6,4—9,13—21),
zamknięty w rurce (tak, aby słowo Szad-daj,
'Wszechmocny', było widoczne) i przy-
twierdzony w domach religijnych śydów na
prawym (od osoby wchodzącej) odrzwiu drzwi
wejściowych, ma przypominać o wierze w
Boga, ale teŜ stanowi amulet chroniący dom
przed demonami. Drzwi świątyni
jerozolimskiej smarowano w tymŜe celu krwią
ofiar pokutnych ze zwierząt, a drzwi domów
Ŝydowskich w Egipcie po to, aby je ominęli
aniołowie zniszczenia wysłani przez Jahwe w
celu wymordowania pierworodnych synów
Egipcjan. Dusz-ki, skrzaty, chochliki,
krasnoludki, szkodliwe w kuchni przy biciu
masła z mleka, rośnięciu ciasta, pieczeniu
chleba, powodujące przypalenie lub
wykipienie, nie wejdą (według wierzeń
ludowych) przez drzwi kuchenne, jeśli zawiesi
się na nich mocno pachnące wianuszki cebuli,
czosnku, papryki, majeranku itp. Drzwi do
domu to punctum minoris resistentiae łac.
'miejsce najmniej odporne', w razie ataku z ze-
wnątrz, miejsce, któremu trzeba zapewnić
ochronę bóstw: na Bliskim Wschodzie za-
kopywano pod progiem domu trupka dziecka
złoŜonego bogom w ofierze. Rzymianie
otaczali próg domu szczególną czcią (np.
ceremonie u progu drzwi w uroczystościach
ślubnych).
Drzwi w chrześcijaństwie — dusza ludzka,
zbawienie, Maria jako orędowniczka
pośrednicząca między wyznawcą a Bogiem;
Chrystus. „Ja jestem drzwiami; jeśli kto przeze
mnie wejdzie, zbawiony będzie" (Ew. wg Jana
10,9), oraz męczeństwo, przez które trzeba
przejść, aby wnijść do Królestwa Niebieskiego.
Drzwi — miejsce mądrości. „Kto do
mądrości rano wstanie (...), znajdzie ją siedzącą
u drzwi swoich" (Ks. Mądrości 6,15).
„Mądrość w samych drzwiach odzywa się.
mówiąc: O ludzie, do was wołam!" (Ks. Przy-
powieści 8,1—4).
Drzwi — miejsce grzechu i natręctwa. „U
drzwi czyha grzech" (Gen. 4,7). „Przyszli
synowie Beliala, a obstąpiwszy dom, poczęli
łomotać we drzwi" (Ks. Sędziów 19,22).
..(Sodomici) napierali na Lota i podeszli. aby
wyłamać drzwi. Ale aniołowie drzwi zamknęli"
(Gen. 19,9—11). U drzwi domu warują
Ŝebracy i śpiewający serenady zalotnicy.
Chodzić od drzwi do drzwi — Ŝebrać albo
uprawiać sprzedaŜ domokrąŜną.
Otwarte drzwi — gotowość do dalszych
układów, rozmów. Przy drzwiach otwartych
znaczy jawnie, publicznie. WywaŜać otwarte
drzwi — dowodzić rzeczy juŜ dowiedzionych,
przekonywać przekonanych. Polityka
„otwartych drzwi". Samo określenie wzięto z
Biblii (Apok. 3,8): „Oto zostawiłem przed tobą
drzwi otwarte, których nikt nie moŜe
zamknąć". Ale „polityka otwartych drzwi" dla
mocarstw zachodnich w Chinach, ogłoszona
przez amerykańskiego sekretarza stanu Johna
Haya 211900, wzbraniała Chinom wprowadza-
nia ceł lub innych ograniczeń przywozowych.
„Drzwi muszą być albo otwarte, albo
zamknięte" z komedii Zrzęda (Le Gron-deur,
1891) de Brueysa i de Palaprata — uwaga
słuŜącego, łajanego przez pana zarówno za
zamykanie drzwi, jak i za pozostawianie ich
otwartymi (równieŜ tytuł komedii Musseta z
1845). Drzwi symbolizują teŜ pośmiertne losy
jednostki: otwarte — dostęp do szczęśliwości
wiecznej, zamknięte — brak dostępu. „Przy
drzwiach zamkniętych" znaczy tajnie,
niejawnie.
„Drzwiami Raju" nazwał Michał Anioł
słynne wschodnie drzwi brązowe do bap-
tysterium św. Jana Chrzciciela na placu
Katedralnym we Florencji, z reliefami (1425—
52) Lorenza Ghibertiego.
DWA
Liczba dwa, pierwsza liczba parzysta, po-
dzielna, a przeto niedoskonała, symbolizuje
początek, pierwsze jądro materii, tworzenie,
przejście w czasie, ruch rozpoczynający
rozwój, prapodział; bezruch przeciwstawnych
sił, zasadę czynną i bierną, dodatnią i ujemną,
antytezę, światło i cień. czerń i biel, lato i zimę,
dzień i noc. KsięŜyc i Słońce w opozycji, oczy
nieba, niebo i Ziemię, wodę i ląd; Twórcę i
stworzenie, Naturę przeciwstawną Twórcy, Ŝy-
cie i śmierć, ducha i materię, więź między
śmiertelnością i nieśmiertelnością, nie-
zmiennością i zmiennością, sympatię i anty-
patię, Ormuzda i Arymana, jin i jang'.
równość, równowagę, rozdwojenie, rozdzie-
lenie. dwuznaczność; echo; przyciąganie, dwu-
płciowość wszelkiej rzeczy, puuyg seksualny,
porozumienie, ugodę, (nie)zgodę, prze-
ciwleglość, odbicie, spór, konflikt, wojnę;
ziarno twórczego rozwoju a. katastrofalnego
regresu; zasadę Ŝeńską. Wielką Macierz;
podwójne organy ciała (oczy, uszy, ręce itd.);
intelekt; rozpad osobowości, walkę z samym
sobą, chwiejność; ukryte groźby; namysły;
dwa punkty, dwie proste, kąt.
Liczba dwa wyraŜała wg pitagorejczy-ków,
jako pierwsza „prawdziwa" liczba (gdyŜ
pierwsza oznaczała mnogość, inność), zasadę
przeciwieństw (zob. Liczba); w naturze istnieją
dwa czynniki, gdyŜ forma istnieje tylko razem
z czymś, co jest formowane, a ograniczenie z
tym, co jest ograniczane. Koncepcja dualizmu
lub biegunowości znajdowała u nich równieŜ
wyraz w idei duszy i ciała; u gnostyków —
syzygia (para eonów a. emanacji, męska i
Ŝeńska); dualizm Boga i Szatana, zasad dobra i
zła; zob. Bliźnięta.
Niezliczone pary znajdujemy w Biblii, w
pismach i źródłach chrzęść., jak np. Kain i
Abel, MojŜesz i Aaron (prorok i kapłan), Stary
i Nowy Testament, dusza i ciało, Chrystus i
Kościół, Maria i Marta (Ŝycie kontemplacyjne i
czynne; Ew. wg Łuk. 10,38—42), królestwa
Izraela i Judy; w plastyce podwójne lwy,
dwugłowe smoki, orły, węŜe, podwójna natura
syren, centaurów itd.
Liczba dwa była zwykle liczbą szpiegów,
wysłanników, policjantów, świadków, zwierząt
ofiarnych a. oczyszczalnych, mieczy. „l
przyszli dwaj aniołowie do Sodomy" (Gen.
19,1). W Księdze Kapłańskiej
mamy dwa wróble, dwa baranki, dwa kozły, w
Księdze Liczb dwa woły, dwa cielce, dwa
chleby pierwocin. ,,Posłał tedy Jozue (do
Jerycha) dwu męŜów szpiegów potajemnie"
(Jozue 2,1). Dwaj starcy, fałszywi świadkowie
przeciw cnotliwej Zuzannie (Daniel 13). „Na
koniec zaś przyszli dwaj fałszywi świadkowie"
(Ew. wg Mat. 26,60). „Oni rzekli: Panie, oto tu
dwa miecze. On zaś im rzekł: Dosyć jest."
(Ew. wg Łuk. 22,28). Zob. Miecz (KrzyŜacy
pod Grunwaldem). „(Jezus) wezwał dwunastu
apostołów i począł ich po dwóch rozsyłać"
(Ew. wg Marka 6,7). Rosenkrantz i
Guildenstern szpiegujący Hamleta na zlecenie
króla Klaudiusza; Woltymand i Korneliusz,
dwaj posłowie wysłani przez niego do
Norwegii. Wg legendy przekazanej przez Galia
Anonima, dwaj aniołowie odwiedzili Piasta,
aby dokonać postrzyŜyn jego syna Siemowita.
Dwa to mało. „Prosim gorczycy dwa ziarna"
(Dziady cz. II 106 Mickiewicza). „Ach,
gdybyście mi podali choćby dwa pszenicy
ziarka!" (jw. 234—5).
Dwa to duŜo. ,,Lepiej dwom być społem niŜ
jednemu, bo mają poŜytek ze swego
towarzystwa" (Eklezjastes 4,9). „Nos duo
lurba sumus" łac. 'my oboje tworzymy tłum'
(Metamorfozy 1,355 Owidiusza). Deukalion i
Pyrra po potopie. ,,Nawet Herakles dwóm nic
poradzi" (Fedon 89c Platona).
Dwa liczbą złowieszczą, zawierającą pojęcie
cienia, emblemat ujawniającego
antagonizmu, rywalizacji, wzajemnej nie-
nawiści, przeciwstawności sprzecznej i nie do
pogodzenia lub płodnej i uzupełniającej się. W
Rzymie staroŜ. liczba poświęcona Plutonowi,
bogu świata podziemnego, niepomyślna
(święto 2. dnia 2. miesiąca). „Dwa na słońcach
swych przeciwnych — Bogi" (Beniowski 5,572
Słowackiego). ,,Dwoistość istnienia, co świat
cały targa (...): pęd ducha lecącego w świat
lepszy. daleki, i cięŜar ziemi, skrzydła co łamie
w tym pędzie" (Faun śpiący 30,34—5 M. Ko-
nopnickiej). „Z tym największy jest ambaras,
Ŝeby dwoje chciało naraz" (Stefania 69—70 T.
Boya-śeleńskiego).
W heraldyce: dwa lwy. dwa orlv. dwie
Pogonie, dwie strzały itp. wzmacniają lub,
przeciwnie, osłabiają wymowę symboliczną
godła, ukazując jej wewnętrzne podziały.
W okultyzmie: Duada (Para, związek
dwóch).
Kolor — pomarańczowy.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku Byk,
„planeta" KsięŜyc (rogi sierpa):
charakter dyplomatyzujący, uprzejmy, po-
kojowy, giętki, skryty, nieśmiały, podstępny.
Obosieczny miecz zob. Miecz.
Para oczu — boska dwoistość, rodzice,.
inteligencja i miłość, północ i południe,
ósemka; w Egipcie staroŜ. Horus (światło) i Set
(ciemność); (od wewnątrz:) harmonia, jedność,
wizja.
Dwie twarze na jednej głowie — oszustwo,
skryte zło; atrybut Janusa, rz. boga bram, miast
i początku.
Dwie ryby zob. Ryba.
Dwie kolumny zob. Kolumna.
Dwa węŜe zob. WąŜ.
DWANAŚCIE
Dwanaście symbolizuje porządek kosmiczny;
Słońce; KsięŜyc; czas; świętość, zbawienie;
harmonię, miłość, łaskę, łagodność,
umiarkowanie, niewinność, skromność, dzie-
wictwo; potęgę, pokój, piękno; osąd, spra-
wiedliwość; doskonałość; radość; cierpliwość;
cierpienie.
Dwanaście jest liczbą szczęśliwą i świętą,
symbolem spełnienia, prawdopodobnie dlatego,
Ŝe jest podzielna przez l, 2, 3. 4, 6 i 12; odgrywa
waŜną rolę w sumeryj-skim systemie numeracji
się
dziesiątkowo-szóst-kowym z III tysiąclecia
p.n.c. (o układzie jednostek: l, 10,60, 600, 3600.
36 000, 216 000...) i u Babilończyków, którzy w
II tysiącleciu p.n.e. podzielili koło na 360
stopni. stopień na 60 minut, minutę na 60
sekund, dzień na 24 godziny, a godzinę na
minuty i sekundy. Natomiast liczbę miesięcy w
roku ustalano umownie, aby uzgodnić rok
księŜycowy z rokiem zwrotnikowym. czego
dalszą konsekwencją był podział zodiaku na 12
znaków, których nazwy odpowiadają nazwom
konstelacji połoŜonych w ich obrębie ok. 2000
lat temu.
Epos Dwunastu Tablic, historia Gilgame-sza.
jeden z najwaŜniejszych utworów w jeŜ.
akkadyjskim z III tysiąclecia p.n.e.. znaleziony
w 1853 w gruzach biblioteki króla
Assurbanipala (668—627 p.n.e.) w Niniwie.
W wielu panteonach jest dwunastu głównych
bogów (np. w greckim, rzymskim). Romulus wg
tradycji wprowadzić miał dwu-
nastu liktorów na wzór Etrurii, gdzie dwa-
naście miast dawało po jednym liktorze,
Herakles musiał wykonać dwanaście prac dla
króla Myken, Eurysteusza, aby oczyścić się ze
zbrodni.
Prawo dwunastu tablic — pierwszy kodeks
prawa rzymskiego opracowany w 451— 449
p.n.e., wyryty na dwunastu tablicach
wystawionych na Forum Romanum w Rzymie.
Sześć podwójnych częśai ciała stanowi (wg
tradycji) o moŜliwościach człowieka:
oczy, uszy, nozdrza, wargi, ręce i nogi.
Dwunastka jest liczbą podziałów czaso-
przestrzennych, iloczynem czterech stron
świata przez trzy wymiary (!). Rok księŜycowy
pozostawiał dwanaście dni między BoŜym
Narodzeniem a świętem Trzech Króli: kaŜdy z
tych dni miał być wróŜbą na odpowiedni
miesiąc Nowego Roku.
W symbolice biblijnej — doskonałość i
kompletność. Ismael i Jakub mają po dwunastu
synów; było dwanaście pokoleń izraelskich,
dwanaście bram niebieskiej Jeruzalem;
Apokalipsa ukazuje niewiastę z koroną z
dwunastu gwiazd na głowie (12,1) i po 12 000
pieczętowanych wybranych z kaŜdego z
dwunastu pokoleń Izraela (7,4—8). Było
dwanaście bochenków chleba pokład-nego
[Lev. 24,5—7), dwunastu mniejszych
proroków, dwunastu apostołów, dwanaście
źródeł Elimu {Num. 33,9) itd. Ogółem w
Apokalipsie dwunastka powtarza się 22 razy.
Niewiasta ma krwotok przez dwanaście lat
(Ew. wg Marka 5,25), córka Jaira miała 12 lat
(5,42). Z wnętrza, z serca człowieka wychodzi
wszystko, co złe, w liczbie dwunastu:
cudzołóstwo, porubstwo, zabójstwo, kradzieŜ,
łakomstwo, złość, zdrada, bezwstyd, złe
spojrzenie, bluźnierstwo, pycha, głupota (Ew.
wg Marka 7,21—2).
Było dwunastu rycerzy Okrągłego Stołu
króla Artura i dwunastu paladynów Karola
Wielkiego.
Dwanaście anatematyzmów 'rozstrzygnięć',
potępiających naukę patriarchy Konstanty-
nopola Nestoriusza o dwóch osobach w
Chrystusie; postanowienia te, ułoŜone przez
Cyryla z Aleksandrii, przyjął sobór efeski w
431 r.
Dwunastu starych mistrzów śrdw. sztuk
wyzwolonych i teorii muzyki, legendarnych
załoŜycieli bractwa meistersingerów (XIV—
XVI w.), muzyków i poetów, gł. ze środowiska
rzemieślniczego i kupieckiego.
„A zbójców było dwunastu" (Powrót taty 40
Mickiewicza). „Dwanaście król Popiel miał
córek" (Król-Duch 3,3,98 Słowackiego).
Dwunastu poemat (1918) Aleksandra Błoka:
dwunastu czerwonogwardzi-stów patroluje
zaśnieŜone ulice Piotrogro-du. ,,Dwunastu
braci, wierząc w sny, zbadało mur od marzeń
strony" (Dziewczyna l Bolesława Leśmiana).
Dwunasta — południe a. północ (na ze-
garze).
Tuzin — dwanaście. Tuziny, tuzinami, na
tuziny — w wielkiej liczbie, duŜo, licznie.
Tuzinkowy — taki, jakich jest wielu, pospolity,
przeciętny, mierny.
Wielki tuzin — 12X12= 144.
Piekarski tuzin — trzynaście bochenków,
bułek; piekarze średniowieczni dodawali
trzynastą sztukę pieczywa do kaŜdego tuzina,
aby nie pomówiono ich o niedowa-gę, co
grozić mogło pręgierzem a. torturami.
Dodekafonia — muzyczna technika dwu-
nastodźwiękowa, dwunastotonowa, metoda
porządkowania materiału dźwiękowego
oparta na skali 12-dźwiękowej równomiernie
temperowanej.
Dwunastka — najwyŜsza liczba oczek w
grze w kości (dwiema kostkami).
Horoskop buddyjski: zwierzęta na dwunastu
płatkach kwiatu lotosu: mysz, byk, tygrys,
zając, smok, wąŜ, koń, owca, małpa, ptak, pies,
świnia.
Według mistyków dwunastka rządzi
gardłem.
Według kabalistów cechami dwunastki są:
uduchowienie, słodycz obyczaju albo pociąg
płciowy.
W alchemii: liczba podstawowa jako iloczyn
liczby czterech ,,pierwiastków" — ognia,
wody, powietrza i ziemi — oraz liczby trzech
zasad: soli, siarki i rtęci.
DYM
Dym symbolizuje oś świata; gniew (bóstwa);
osłonę bóstwa; ofiarę; bezcielesną duszę;
marność, krótkotrwałość Ŝycia; okadzenie,
zasłonę, ciemność, pomrokę; zniszczenie,
ogień, wojnę, karę, zjadliwość, chorobę,
zmęczenie umysłu; głupstwo; przeszkodę,
domowe utrapienie; chałupę; próŜność, po-
chlebstwo, pychę, zawiść; obiecanki; ulot
ność, efemeryczność, przemijanie; nostalgię,
wspomnienia, marzenia; poezję; por. Kadzidło.
Dym w wielu mitach unosi dusze zmarłych
do nieba; wskazuje drogę do zbawienia przez
ogień.
Dym — osłona bóstwa. „A wszystka góra
Synaj dymiła się przeto, iŜ Pan był zstąpił na
nią w ogniu, i występował z niej dym jak z
pieca" (Ex. 19,18).
Dym — gniew boŜy, kara boŜa, zło, wojna;
przeciwieństwo prawdy. „Nieprzyjaciele Pana
zniszczeją jako dym" (Psalm 36 20),
Dym — domowe utrapienie. „Trzy rzeczy
wyganiają człowieka z domu: dym (tj.
dymiący piec), woda (tj. cieknący dach) i zła
Ŝona" (przypisywane królowi Salomonowi).
Dym ziemi ojczystej — nostalgia, tęsknota
za krajem rodzinnym. „On (Odys) płacze a ona
(Kalipso) (...) czaruje, iŜby zapomniał Itaki.
Lecz on śmierci raczej wygląda i chciałby
zobaczyć bodaj dym wznoszący się z jego
ziemi" (Odyseja 1,58 i nast. Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Dym — marność, krótkotrwałość Ŝycia;
głupstwo, nic. Dym to szczery — marność.
Spierać się o dym, łac. de fumo disceptare, tj.
spierać się o nic. W dym się obrócić —
wniwecz; rozwiać się, przepaść. „Niszczeją
jako dym dni moje" (Psalm 101 4). „Dymem
są ziemskie stworzenia" {Das Sieges-fest F.
Schillera).
Dym — zawiść, zazdrość. „Dym idzie za
najładniejszą" (Fragment 4 Arystofane-sa).
Gdy plotkarze obsiada dymiący piec, dym
spływa ku najpiękniejszej; zazdrość jest
nieodstępnym towarzyszem urody.
Sprzedawać dym — zwodzić kogoś obie-
cankami bez zamiaru ich spełnienia, czynić
obietnice bez pokrycia. „Yendere vams fumos"
łac. 'sprzedawać próŜny dym' (Epigramy 4,5,7
Marcjalisa).
Dym — przeciwieństwo mułu (szlamu, iłu),
bo muł łączy „pierwiastki" ziemię i wodę, a
dym — ogień i powietrze.
Dym — zmącenie umysłu. Gdy gwiazda
„otworzyła studnię przepaści, wzniósł "ę dym
ze studni jak z pieca wielkiego (•••). I z dymu
studni wyszły szarańcze (...). I dozwolono im,
aby męczyły ludzi przez pięć miesięcy, a męka
ich jak po skorpionie, gdy ukąsi" (Apok. 9,1—
5).
Słup dymu — oś świata łącząca ziemię z
niebem, ducha z materią. Dym kalu-metu,
indiańskiej fajki pokoju, łączy ludzi z naturą i z
niebem.
Dym w tradycji chrześcijańskiej — próŜ-
ność, pycha; sposób na wypędzanie diabła,
demonów: wykurzanie dymem.
Dym — miłość. ,,Miłość, przyjacielu, to
dym, co z parą westchnień się unosi" (Romeo i
Julia 1,1 Szekspira, tł. J. Paszkow-skiego).
Dymna chata, kurna chata — z ogniskiem a.
piecem, ale bez komina; dym wylatuje przez
okno, drzwi a. otwór w dachu.
Dymowe, podymne — dawn. podatek od
kaŜdego dymu, tj. od chaty, domu miesz-
kalnego; podatek podymny.
Dym — dom wiejski, zagroda wiejska,
chałupa, gospodarstwo chłopskie. „Dawał mu
folwark pięciu dymów w doŜywocie" {Pan
Tadeusz 6,531 Mickiewicza).
Dym — pochlebstwo. Przysłowie: Kto w
pochlebnym kocha się dymie, ten w mgle
grubej osiędzie. „Marny pochwał dymie!"
(PoŜegnanie, Do D.D. 10 Mickiewicza).
Kłęby dymu — wspomnienia, marzenia.
„Kłębami dymu niechaj się otoczę, niech o
młodości pomarzę półsenny" (Beniowski
4,473—4 Słowackiego).
Dym ojczystej wioski — mały światek
zabity deskami. „Myśl moja cicha, jak moja
chata, nad dym ojczystej wioski nie wzlata"
(Mafy swatek l—4 Teofila Lenar-towicza).
Dym — poezja, poetyczność. „Mieć równo
Muzę i Prawdę na pieczy, ni jej przy-kopcić
poetyckim dymem, ani się o to nie poróŜnić z
Rzymem" (Eklezjastes, Przedmowa 6—8 S. H.
Lubomirskiego). „Poezjami palić trzeba,
drzewo bowiem podroŜało, a te duŜo dają
dymu, ale za to ciepła mało" (Karnawałowy
lament poety 7—10 Adama Asnyka). „To
ciekawe, Ŝe co my rozumiemy przez prozę,
przetapia się na dźwięk, rymy i Ŝe potem z tego
idą dymy po całej literaturze" (Wesele 24,
707—11 S. Wyspiańskiego).
Dym kolejowy — daleka podróŜ (jako lek
na zawód miłosny). „JeŜeli chcesz coś sobie
zrobić, to kup sobie bilet okręŜny i jedź w
świat daleki. Nic tak nie łagodzi rany
psychicznej jak zapach kolejowego dymu" (O
człowieku, który się uczył kłamać Tadeusza
Rittnera).
 Dymna zasłona — dym wytwarzany sztucz-
nie dla osłony obiektów wojskowych (a. ru-
chów wojsk) przed nieprzyjacielem; słowa a.
czyny mające przesłonić prawdziwe intencje,
zamiary, posunięcia.
Nie ma dymu bez ognia — nie ma skutku
bez przyczyny. Przysłowie: Pospołu te rzeczy
chodzą: dym za płomieniem, grzech za
lubieŜnym spojrzeniem (dotknieniem).
Jak w dym — bez wahania, bez namysłu (bo
po chwili moŜe to juŜ być ogień).
Ani dymu, ani popiołu — ani znaku, ani
śladu.
Pójść (ulecieć) z dymem — spalić się,
spłonąć; zostać roztrwonionym, zmarnowa-
nym, zmarnotrawionym. ,,Wszystko z nik-
czemnym dymem na wiatr leci" (Fajerwerk z
ludzi 32 Adama Naruszewicza).
Puścić z dymem — spalić; zniszczyć;
zmarnotrawić, roztrwonić.
Dym — zawada, przeszkoda. Być komuś
dymem w oczach — wadzić, bruździć,
wchodzić w paradę.
W marzeniu sennym: niepowodzenie w in-
teresach; (ciemny) troski; (szary) utrapienie;
(słup dymu) dobry omen; (biały) drobne
kłopoty.
DZIECKO
Dziecko jest symbolem początku, Nowego
Roku, poranka, wiosny; związku z naturą;
płodności; czystości, nieskaŜonego stosunku
do Ŝycia, niewinności; niewiedzy, głupoty;
spontaniczności, irracjonalizmu; zapomnienia i
wybaczenia; pełni moŜliwości, przyszłości,
obietnicy; skarbu; niewdzięczności;
zmartwień.
Dziecko — niewinność, stan przedgrzesz-
ny, rajski (sprzed pokosztowania zakazanego
owocu). „Jeśli (...) nie staniecie się jako
dziatki, nie wejdziecie do królestwa
niebieskiego (Ew. wg Mat. 18,3). „Kto nie
przyjmie królestwa boŜego jak dziecko, nie
wejdzie do niego" (Ew. wg Łuk. 18,17). W
ikonografii chrześcijańskiej, zwł. barokowej,
dzieci wyobraŜano często jako aniołki (wł.
putti) albo, wg innej tradycji, jako karzełki,
krasnale, niekiedy w spiczastych kapturkach-
niewidkach (gr. kabiroi, kabei-roi, chtoniczne
bóstwa pochodzenia frygij-skiego; miały
słynne misteria w Samotra-ce).
Dziecko — głupota, niewiedza, naiwność i
poczciwość. „Biada tobie, ziemio, któ
rej król jest dziecięciem" (Eklezjastes 10,
16). „Gdy bytem dzieckiem, myślałem jak
dziecko, rozumowałem jak dziecko; ale gdy na
męŜa wyrosłem, zaniechałem tych dziecinad"
(l. List do Kor. 13,11); łac. parafraza z tego
zdania: „Sunt pueri pueri, pueri puerilia
traciant" 'Dzieci są dziećmi i postępują
dziecinnie'. „Bracia, nie bądźcie dziećmi w
rozumieniu, ale bądźcie dziećmi w złości" (jw.
14,20). „Dopóki dziedzic jest dziecięciem,
niczym się nie róŜni od niewolnika, choć jest
panem wszystkiego" (List do Galatów 4,1).
Przysłowie łac.: Ne puero gladium 'nie dawaj
dziecku miecza'.
Dziecko — irracjonalny stosunek do spraw
Ŝycia. „Cudowny umysł dziecka, co we
wszystkim widzi straszność i tajemnicę, i
otchłań" (Homo sapiens, W Malstro-mie 4
Stanisława Przybyszewskiego).
Mistyczne dziecię poucza mędrców, wy-
zwala świat, sprawuje rządy. ,,Dziecię na-
rodziło się nam (...) i spocznie władza na jego
ramieniu i nazwą go: Cudowny Doradca, Bóg
Mocny, Ojciec Odwieczny, KsiąŜę Pokoju.
PotęŜna będzie władza i pokój bez końca na
tronie Dawida i w jego królestwie" (Izajasz
9,5—6). „Gdy Jezus miał dwanaście lat
znaleźli go w świątyni siedzącego wśród
nauczycieli (...) A zdumiewali się wszyscy
jego rozumem i odpowiedziami" (Ew. wg Łuk.
2,42—47).
Dziecko-bohater, dziecko-bóstwo w mitach i
folklorze, urodzone w sposób nienormalny (np.
Atena z głowy Zeusa, Dio-nizos urodzony
dwukrotnie: wycięty z zabitej Semele i z uda
Zeusa; bogowie narodzeni z dziewicy, jak
walijski Lieu Liaw Gyffes zrodzony przez
dziewiczą boginię Aranrhod, zob. Dziewica:
Narodziny). Dzieci zagroŜone w
niemowlęctwie, niekiedy bronione przez
zwierzęta lub stwory bajeczne: np. Herakles
atakowany w kolebce przez węŜe; Zeus jako
niemowlę karmiony przez kozę, Romulus i
Remus pod opieką wilczycy, Hefajstos kulawy
i słaby zrzucony jako dziecko z Olimpu do
morza.
Dziecko obrazem przyszłości, ojcem czło-
wieka (ang. „The Child is the father of the
Mań" z My Heart Leaps Vp 7 Willia-ma
Wordswortha). „Gdy lampa gaśnie (...), kiedy
się małe dziecko z kołyski uśmiecha, ma sen
całego Ŝycia" (Godzina myśli 41—43
Słowackiego). „Człowiek jest jak
owa rzeka dzieciństwa" (Dzieje grzechu l
śeromskiego). „KaŜdy ma swoje miejsce
ulubione w dzieciństwie. To jest ojczyzna
duszy" (Przedwiośnie 1 Nawfoć śeromskie-
go). „Niech blade uczuć dziecko o przyszłości
marzy (...), niechaj przeczuciem szuka
zakrytego świata" (Godzina myśli 32—34
Słowackiego). ,,Dzieckiem w kolebce kto łeb
urwał Hydrze, ten młody zdusi Centaury"
(Oda do młodości 44—45 Mickiewicza).
Dziecko przeciwstawiane człowiekowi
staremu, oznaczającemu przeszłość, który
ulega niekiedy jednak na nowo zdziecinnieniu.
Dziecko — Nowy Rok.
Dziecko w męŜczyźnie (pochłoniętym za-
bawkami synka) — powiedzenie oparte na
cytacie z pracy F. Nietzschego Tako rzecze
Zaralustra: „W prawdziwym męŜczyźnie jest
dziecko ukryte".
Dziecko — skarb. „To są moje skarby!" —
rzekła Kornelia, matka Grakchów, ukazując
swe dzieci odwiedzającej ją damie, która
pyszniła się swymi klejnotami. Dziecko
bogactwem biedaka, koroną człowieka.
„Niech kto kaŜe na skarby, na sługi, na mury;
kaŜ ty na swe dzieci: to skarby, to ludzie, to
baszty!" (Wojna cho-cimska 9,591—2
Wacława Potockiego).
Ofiary z dzieci. Przysłowie: Pierwsze dzie-
cko Bogu, pierwsze cielę księdzu, ij. pier-
worodny syn na księdza lub zakonnika, daleki
pogłos ofiar z dzieci składanych bóstwom w
czasach przedhistorycznych, w staroŜytności
na Bliskim Wschodzie i w basenie
śródziemnomorskim, w Indiach i Chinach (aŜ
do czasów nowoŜytnych), w przed-
kolumbijskim Meksyku i Peru, u Celtów.
Jahwe rozkazuje MojŜeszowi: „Pierworodnego
z synów twoich oddasz mnie" (Ex. 22,29). Syn
pierworodny był ofiarą szczególnie miłą
bóstwu, czego subtelnie zacierane ślady
znajdujemy w mitach i legendach (ofiara
pierworodnego Izaaka nakazana Abrahamowi
przez Boga; dziesiąta plaga spuszczona na
Egipcjan: śmierć pierworodnych — ofiara
wzięta gwałtem od niewiernych). W innych
mitach ofiary z dzieci usprawiedliwiane są
przez późniejsze przekazy przepowiednią
wyroczni (a więc idącą od zainteresowanego
bóstwa), Ŝe dziecko, gdy dorośnie, zabije ojca,
aby przejąć władzę. Dziecku-bohaterowi na
ogół udaje się ujść zagładzie, gdy król
nakazuje słudze porzucić je na pastwę dzikich
zwierząt w le
sie lub w górach (Edyp, Parys, Miletos,
Neleus i Pelias), a pasterz je ratuje; albo
noworodki porzucane są w koszyku lub
skrzyni na wodzie (Perseusz, Romulus i Re-
mus, Vainamóinen z fińskiej Kalewali, mao-
ryjski bohater Massi). Inni władcy zagroŜeni
przez nieznane dziecko kaŜą zabić wszystkie
noworodki urodzone w określonym czasie, np.
Ŝydowskie: matka porzuca MojŜesza w
koszyku na Nilu, rodzice uciekają z Jezusem
do Egiptu.
Dziecko powodem zmartwień i trosk.
Przysłowie: Małe dzieci — mały kłopot, duŜe
dzieci — duŜy kłopot. Małe dzieci nie dają
spać, duŜe nie dają Ŝyć. Małe dzieci piszczą —
duŜe niszczą. Małe dzieci — ból głowy, duŜe
dzieci — ból serca. Enfant terrible fr. dosi.
'okropne dziecko', wprawiające w kłopot
rodziców przez zdradzanie domowych
tajemnic.
Dziecko symbolizujące niewdzięczność,
częste w folklorze europejskim. Przysłowia:
Dziatki podrosły, chatkę rozniosły. Kto pieści
dzieci za młodu, ten w starości będzie na nie
płakał. Lepiej dzieciom dać niŜ od dzieci brać.
Miłość dziecka — woda w koszyku (hiszp.).
W marzeniu sennym: waŜna i korzystna
przemiana duchowa; (piękne) zadowolenie;
(chore) kłopoty sercowe; (karane) niespra-
wiedliwość; (brzydkie) przekora.
W alchemii: dziecko, zwłaszcza w koronie i
stroju królewskim, symbolizuje kamień
filozoficzny, mistyczne utoŜsamienie
wieczności i bóstwa wewnętrznego.
Wylewać dziecko z kąpielą, tj. wylewać z
balijki wodę wyrzucając zarazem kąpiące się
dziecko, przen. odrzucić złe wraz z dobrym,
zbyt pochopnie potępiać w czambuł,
ryczałtem, hurtem; zaświadczone juŜ u Lutra (l
541): „Mań soi das kindt nicht mit dem Bad
ausgiessen" (nm. 'nie naleŜy...').
Dzieci Wdowy. „Do mnie, dzieci Wdowy!
(Popioły 3, Sandomierz śeromskiego) hasło
wolnomularskie, którym ksiąŜę Gin-tułt
wzywa Rafała Olbromskiego do pomocy w
obronie kościoła św. Jakuba przed działami
generała Sokolnickiego. Wdowa ma
prawdopodobnie oznaczać Izydę lub matkę
Hirama, fenickiego króla Tyru (969—936
p.n.e., który pomagał królowi
Salomonowi przy budowie świątyni jero-
zolimskiej), wdowę z plemienia Naftali (3. Ks.
Król. 7,14).
DZIESIĘĆ
Dziesięć jest symbolem nieskończoności; do-
skonałości; początku; boskości; proroctwa,
przyszłości; fortuny; woli, siły, energii; pa-
nowania, bogactwa, przywództwa; orygi-
nalności, pionierstwa; pewności siebie; wznie-
sienia i upadku; męskości, honoru męskiego;
połączenia obu płci; dłoni, stóp.
Dziesięć — święta liczba i symbol cał-
kowitości, dualizmu Ŝycia i śmierci, prawdop.
dlatego, Ŝe jest sumą palców obu rąk, obu nóg
i sumą czterech pierwszych liczb (1+2+3+4,
pitagorejski tetraktys), a w systemie
dziesiętnym nawrót do jedności na wyŜszym
szczeblu, rozpoczynający nową serię. Dla
pitagorejczyków liczba najświętsza, liczba
tworzenia uniwersalnego, na którą przysięgali,
w której doszukiwali się źródła i korzenia
przedwiecznej Natury, przedstawiana jako 10
kropek ustawionych w kształt trójkąta,
wyobraŜającego początek i koniec; narodzenie,
rozwój i śmierć;
cuda świata; nieograniczoną ekspansję.
W ciele ludzkim emblemat duszy, mózgu,
serca, nerek, woreczka Ŝółciowego, śledziony,
wątroby, fallusa, macicy.
W Babilonii dziesięć dni uroczystości wio-
sennych.
Dziesięć pokoleń północnych Izraela, które
ok. 929 p.n.e. oderwały się od Judy pod wodzą
Jeroboama I, wytępione a. uprowadzone w 721
p.n.e. przez króla asyryjskiego Sargona II.
Dziesiątka w Biblii oznacza często liczbę
zamkniętej całości, np. dziesięcioro przykazań,
dziesięć plag egipskich; jeśli by się w Sodomie
znalazło dziesięciu sprawiedliwych, Pan nie
zatraciłby miasta (Gen. 18,32).
Dziesięciu patriarchów biblijnych przed
Potopem: Adam, Set, Enos; Kajnan, Ma-laleel,
Jared; Henoch, Matuzalem, Lamech;
Noe(/. Ks. Kronik 1,1—4).
,,A dziesięć rogów, które widziałeś, to
dziesięciu królów" (Apok. 17,12). Dziesięć
panien — pięć mądrych i pięć głupich (Ew. wg
Mat. 25,1,13). Przypowieść o dziesięciu
minach i dziesięciu sługach (Ew. wg Łuk. 19,
11—27). Oczyszczenie dziesięciu trędowatych
(Ew. wg Łuk. 17,11—19). Bestia o 10 rogach
w widzeniu Daniela (7,7) i w
Apokalipsie (12,3; 13,1; 17,4). Dziesięć dni
ucisku w ciemnicy (dokąd wrzuci smyrneń-
czyków diabeł) w Apokalipsie (2,10).
Cyfra 10 — (niekiedy) małŜeństwo a. oboj-
nactwo: męska, falliczna jedynka świata
widzialnego i Ŝeńskie zero nieskończoności.
Dziesięć sefirot hebr. 'liczba' (l.pój. se-fira)
w kabalistycznych rozwaŜaniach ezo-
terycznego mistycyzmu Ŝyd., 10 emanacji a.
sił, przez które miał się Stwórca objawić z En
Sof (Nieskończoności, Nieznanego Boga),
przez które stał się poznawalny. Sefirot
niekiedy wyobraŜano sobie jako gałęzie
drzewa kosmicznego, niekiedy zaś jako części
ciała ontologicznego człowieka Adama
(Kadmona), mikrokosmo-su. Sefirot, zwane
teŜ koronami, atrybutami, zasadami i krokami,
są to: Keter'elion 'najwyŜsza korona', Gewura
'potęga', Tifferet 'piękno', Bina 'inteligencja',
Hesed 'miłość', Hochma 'mądrość', Netzah
'wieczność', Hod 'majestat', Jesod 'podwalina' i
Malchut 'królewskość'. Malchut symbolizować
miał lud Izraela.
Dziesięć dni pokuty u śydów: początek roku
religijnego; trzy święte dni: Rosz Haszana (l i
2 tiszri) i Jom Kippur (10 tiszri) oraz dni
między tymi świętami.
Kanon dziesięciu mówców attyckich:
Antyfon, Andokides, Lizjasz, Izajos, Ajschi-
nes, Hyperreides, Izokrates, Likurg z Aten,
Demostenes i Deinarchos.
Dziesięć cnót buddyjskich: miłosierdzie,
roztropność, energia, równowaga ducha, dobre
sprawowanie, inteligencja, stanowczość, siła,
koncentracja w medytacji, uŜywanie
właściwych środków.
Rada dziesięciu — tajny trybunał dawnej
republiki weneckiej, o nieograniczonych
kompetencjach, zał. w 1310, później roz-
szerzony do 17 osób, zlikwidowany w 1797.
Dziesięcina — dawny podatek na rzecz
Kościoła (rzadziej państwa a. szlachty) wy-
noszący dziesiątą część zbiorów. „Dziesięcin
twoich (...) oddać nie omieszkasz" mówi Pan
(Ex. 22,29). „Co on nam w kazanie powie: iŜ
gdy wydam dziesięcinę, bych był nagorszy, nie
zginę" (Krótka rozprawa... 52—4 Mikołaja
Reja).
Dziesiąta muza — kinematografia; od
czasów antycznych przydomek utalentowa-
nych pań, np. poetki gr. Safony.
 Dziesięć — to niewiele. Dziesięć dni, które
wstrząsnęły światem — Wielka Rewolucja
Październikowa, tytuł reportaŜu Johna Reeda
(1887—1920), pisarza amer., współ-
załoŜyciela Partii Komunistycznej USA.
Dziesięcioma palcami coś zdobyć — bez
kapitału, własną pracą, samodzielnie, za-
czynając od zera.
Dziesięć to wiele. „Oto juŜ 10 razy znie-
waŜacie mnie" (Hiob 19,3). Za dziesięciu
pracować (jeść) — duŜo. Dziesięć razy (lepiej,
więcej, gorzej itd.) — o wiele.
,,»Dziesięć mil niczego", jak mówią Niemcy
(...), jakieś pierwociny krajobrazu z całym
ubóstwem pomysłów i linii", o krajobrazie
polskim (Bez dogmatu 1 H. Sienkiewicza).
Liczba dziesięć przez mistyków zwana Ręką
Boga, o naturze słonecznej, nieskończonej,
duchowej.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
KozioroŜec, wpływa na inteligencję, Ŝycie,
potęgę, tworzy charakter refleksyjny.
DZIEWICA (Panna)
Dziewica symbolizuje niewinność, czystość,
panieństwo; łagodność, wdzięk; strach, sa-
molubstwo, nie urzeczywistnione moŜliwości;
ideał, mądrość, sprawiedliwość; męczeństwo;
obietnicę, przyrzeczenie; początek, jutrzenkę,
wiosnę; pole (orne); krajobraz.
Dziewica-matka — ideał, boska mądrość,
czystość, dobrobyt, szczęśliwy początek, mi-
łość; Ŝeńska zasada w przyrodzie. Jutrzenka,
której dziewictwo odnawia się kaŜdego ranka;
bogini KsięŜyca, która staje się dziewicą na
kaŜdym nowiu; bogini Słońca i Ziemi, której
dziewictwo powraca na wiosnę. Bogini
niepokalanie poczęta a. samozro-dzona,
egipska Izyda, babilońska Isztar, Atena, która
wyskoczyła z głowy Zeusa;
ich zwykłe określenia to królowa niebios,
królowa świata, matka bogów, niebiańska
dziewica; bywają przedmiotem czci jako
opiekunki dziewic, matek, małŜeństwa, po-
rodu, sprawczynie płodności. Ich częste
atrybuty to sierp KsięŜyca, otwarta dłoń,
przedmioty owalne i wklęsłe, jak miski, kubki,
łodzie, statki. Poświęcane im zwierzęta to
zwykle krowa (Indie, Egipt), maciora (Grecja),
wilczyca (Rzym).
Narodziny z dziewicy (partenogeneza).
Bogowie, bóstwa, bohaterowie narodzeni z
dziewicy występują w wielu rozpowszech-
nionych mitach. Są to przewaŜnie bohaterowie
słoneczni i bóstwa płodności i urodzaju. Zob.
Dziecko (Bohater, bóstwo).
Panna (Virgd) — gwiazdozbiór równikowy,
w Polsce widzialny wiosną i latem, znak
zodiaku; emblemat — dziewczyna z dzbanem
a. z liściem palmy; niebiański aspekt bogini
płodności, dziewicy-matki, np. Demeter-
Persefony, Erigony, córki łka-riosa i wielu
innych. ,,Pierwiastek" — ziemia, „planeta" —
Merkury, symbol — tarcza Dawida. Liczba —
sześć; ogień i woda, hermafrodytyzm,
narodziny boga a. półboga, Ŝniwa, praca,
zręczność rąk, dro-biazgowość. Panna jest
patronką krytyków i rzemieślników (zwł.
zegarmistrzów szwajcarskich).
Dziewica — Sprawiedliwość (łac. lusti-tia),
która porzuciła Ziemię zraŜona zbrodniami
ludzi, Astrea. „lam redit et virgo, redeunt
Satwnia regna" tac. 'JuŜ Dziewica powraca,
powraca królestwo Saturna' (Bukoliki, ekloga
4,6 Wergiliusza, tł. Z. Abra-mowiczówny),
Dziewictwo Matki Boskiej — atrybuty:
salamandra, jednoroŜec, ciasny pas; nie-
winność — słoń, pantera; czystość — biała
lilia, baranek, gołębica, gwiazda.
Panny mądre i panny głupie — przypowieść
ewangeliczna: z orszaku dziesięciu dziewcząt,
które towarzyszyć miały młodej parze do
domu, pięć zapomniało wziąć oliwy do swoich
lamp, a gdy poszły ją kupić, spóźniły się na
wesele i zastały drzwi zamknięte. Wołały
więc: „Panie! Panie! otwórz nam. On zaś,
odpowiadając, rzekł:
Zaprawdę, powiadam wam, nie znam was"
(Ew. wg Mat. 25, l—12). Dziewczęta oznaczać
mogą rok złoŜony z dziesięciu miesięcy,
pięciu letnich i pięciu zimowych;
pan młody (Słońce) nie chce wpuścić ciem-
nych, zimowych miesięcy. Przypowieść moŜe
teŜ oznaczać paruzję: Chrystus jest narze-
czonym, a panny — zbiorowo — symboliczną
narzeczoną, przedstawiającą ogół wiernych,
dla których wejście do Królestwa
Niebieskiego jest juŜ to otwarte, juŜ to
zamknięte.
„Dziewictwo czeka specjalna nagroda na
tamtym świecie" (O świętym dziewictwie św.
Augustyna). Przysłowie łac.: Connu-
bium mundum. sed virginilas paradisum Dziewiczy las — puszcza pierwotna, nie-
complet 'małŜeństwo zapełnia świat, ale dzie- tknięta ręką lud/ką.
wictwo — Raj'. ,,śelazna dziewica" zob. śelazo. W
Próba dziewictwa niewiast (ale takŜe i męŜ- marzeniu sennym: szczęście.
czyzn) polegać miała, wg legend, na za-
mykaniu z jadowitymi węŜami, wrzucaniu do DZIEWIĘĆ
jaskini smoków, lwów, na przywiązywaniu do
Dziewiątka symbolizuje całkowitość; prawdę;
drzewa w lesie, gdzie przebywają jednoroŜce
czarnoksięstwo; morze; KsięŜyc; męskość;
lub słonie. Przebycie tych prób zdrowo
macierzyństwo; sztukę; doskonałość — jako
dowodzić miało, Ŝe dziewictwo jest
potrójna trójka, symbol sumy trzech światów:
nienaruszone.
nieba, ziemi i piekła.
Jedenaście tysięcy dziewic — męczeństwo
Liczba zwana przez mistyków metafizyczną,
zwielokrotnione, urastające do bajecznych
szczęśliwa liczba rządząca sztukami pięknymi,
rozmiarów; towarzyszki dziewicy i męczen-
równowaŜąca elementy duchowe i materialne,
nicy, legendarnej św. Urszuli, która miała
synteza wszystkich barw, obiecująca
wraz z nimi ponieść śmierć za wiarę.
osiągnięcie celu istnienia.
Dziewicze miasto — nigdy jeszcze nie
Cytra 9, jako ostatnia z szeregu, reprezentuje
zdobyte przez nieprzyjaciela. Edynburg, od
koniec i początek, ideę rodzenia się na nowo,
legendy, która głosi, Ŝe król Piktów wysłał tam
przeobraŜenia i rozwoju, a zarazem śmierci,
swoje córki, aby bezpiecznie przetrwały wojnę
końca cyklu.
domową.
Hebrajskie amen, wyraŜające w religijnych
Dziewica Orleańska, fr. La Pucetle 'dzie-
tekstach potwierdzenie, zgodę, uŜywane w
wica' — Joanna d'Arc, (ok. 1412—1431), fr.
modlitwach przez śydów prawdop. od IV w.
święta i bohaterka narodowa.
p.n.e., przejęte przez chrześcijan w II w.
Dziewiczy wianek — dziewictwo (symbo-
(później przez islam); wyraz ten po gr. ma
li/owałje dawn. wianek ruciany).
wartość liczbową 99 (a — l, m — 40, e — 8, n
,,Piękna wieŜa bez dzwonów" (Dwie zło-
— 50). Dla staroŜ. śydów dziewiątka była
śnice z Abinglonu 3 Henry'ego Portera) — o
liczbą przeczucia, odrodzenia, duchowości,
dziewicy.
podróŜy; reprezentowała niezmienną prawdę,
,,Utrata dziewictwa jest bogactwem na-
gdyŜ pomnoŜona odtwarza się stale: 9X2=18,
rodowym, bo nie urodzi się dziewica bez
1+8=9;
straconego uprzednio dziewictwa" (Wszystko
9X3 = 27, 2+7 = 9 itd. Abraham miał 99 lat,
dobre, co kończy się dobrze 1,1 Szekspira. tł.
gdy ukazał mu się Bóg (Gen. 17,1).
L. UIricha).
Dziewięć liczbą rytualną w mit. gr.: miara
Dziewica — strach. „Mniej dzielny niŜ
czasu ciąŜy (9 miesięcy), stąd misteria
dziewica w nocy" (Troilus i Kresyda .1,1
eleuzyńskie na cześć Demeter trwały 9 dni;
Szekspira).
okres spełnienia trudnego dzieła, poszukiwań
Maiden speech ang. 'pierwsze (dosf. dzie-
uwieńczonych powodzeniem itd.. np. Demeter
wicze) przemówienie' członka Izby Gmin a.
przez 9 dni przebiega świat w poszukiwaniu
Izby Lordów.
porwanej córki Kory; Leto odbywa bolesny
Dziewiczy wieczór — przyjęcie urządzone
poród Apollina i Artemidy na Ortygii przez 9
dla koleŜanek przez pannę młodą w
dni i nocy; arka Deuka-liona pływała w czasie
przeddzień ślubu, gdy zwłaszcza dawniej na
Potopu przez 9 dni, aŜ osiadła na szczycie
wsi. splatały jej wianek i stroiły rózgę
Parnasu; Hydra miała 9 głów; 60
weselną.
dziewięcioletnich nimf-okea-nid, córek
Morowa dziewica — dawn. legendarne
Okeanosa, poszło na słuŜbę do Artemidy-
uosobienie moru. zarazy. „Kiedy zaraza Litwę
Diany.
ma uderzyć (...) nieraz na pustych smętarzach i
Dziewięć muz staroŜ. Grecji (ich liczba i-
błoniach staje widomie morowa dziewica"
nazwy są dziełem Hezjoda), córek Zeusa i
(Konrad Wallenrod 4,151.154—5
Mnemosyne (bogini pamięci), poczętych w
Mickiewicza).
dziewięć nocy miłosnych, boginek poezji,
Panna i dziewica — to nie to samo (przy-
literatury, muzyki, a później teŜ astronomii,
słowie).
filozofii i wszelkich intelektualnych i arty
stycznych aspiracji. Wg Teogonii Hezjoda 9
dni i nocy drogi oddziela niebo od ziemi: tyle
czasu spadało brązowe kowadło z nieba na
ziemię i tyleŜ czasu spadać by musiało z ziemi
do Tartaru. Karą bogów olimpijskich za
wiarołomstwo była banicja z Olimpu na
dziewięć lat. Sabinowie i Etruskowie mieli po
dziewięciu gł. bogów. Styks opływał Hades
dziewięcioma zakrętami.
Platon zmarł w wieku 81 lat, osiągnąwszy,
wg przybyłych do Aten magów, nąjdosko-
nals/y wiek: 9x9; złoŜyli więc zmarłemu ofiarę
(List 58 par. 31 Seneki).
W okresie rzymskich Lemuriów (9,11,13
maja), świąt poświęconych duchom zmarłych,
ojciec rodziny wychodził nocą boso z domu i,
nie odwracając głowy, rzucał za siebie ziarna
grochu a. bobu, mówiąc 9 razy: „Przez ten
groch (bób) wykupuję siebie i swoich" (od
obecności i zawiści błąkających się widm
zmarłych).
„Nonumaue premalur in annum" łac. 'za-
trzymaj (swój utwór) aŜ do dziewiątego roku
(w biurku)' (Sztuka poetycka 388 Horacego).
Dziewięć chórów anielskich — zob. Trzy
(hierarchie anielskie).
„Większa radość w niebie z jednego
grzesznika, który się opamięta, niŜ z dzie-
więćdziesięciu dziewięciu sprawiedliwych"
(Ew. wg Łuk. 15,7).
Dziewięć grzechów cudzych (w chrześci-
jaństwie): radzić do grzechu, kazać grzeszyć,
zezwalać na grzech, pobudzać do grzechu,
pochwalać grzech, milczeć na grzech, nie
karać grzechu, pomagać w grzechu, unie-
winniać grzech cudzy.
Nowenna (od łac. novem 'dziewięć') —
naboŜeństwo trwające dziewięć dni przed
uroczystością a. świętem Kościoła kat.
Piekło chrześcijańskie ma dziewięć bram
(Raj utracony 2,645 Miltona): trzy spiŜowe,
trzy Ŝelazne, trzy kamienne. Hierarchia
piekielna liczy dziewięć stopni na wzór
dziewięciu chórów anielskich. W Boskiej
Komedii Dantego piekło ma dziewięć kręgów.
Jest teŜ dziewięć koncentrycznych nieb
siedmiu „planet", gwiazd stałych i pri-mum
mobile, a poza nimi świetliste Empi-reum.
Dziewięć jest liczbą Beatrycze, ona zaś —
symbolem miłości.
Dziewięć dziewic — kapłanek wyroczni
galijskiej.
Według muzułmanów dziewięć, jako liczba
otworów ciała ludzkiego, jest symbolem
kontaktu człowieka ze światem zewnętrznym.
RóŜaniec islamski ma 99 pereł, a Allach — 99
nazw.
Dziewiątka, czyli Bohaterowie świata (wg
przedmowy Caxtona do Morte Darthur):
trzej poganie, trzej Ŝydzi, trzej chrześcijanie:
Hektor, Aleksander Wielki i Juliusz Cezar;
Jozue, Dawid i Juda Machabeusz;
król Artur, Karol Wielki i Godfryd-z Bouil-
lon.
Według mitu skand, straŜnik bogów u wrót
Asgardu, Heimdall, który widział na odległość
stu mil, słyszał jak rośnie trawa i wełna,
potrzebował mniej snu niŜ mysi-królik, był
zrodzony przez dziewięć matek.
W Chinach dziewięciopiętrowa pagoda jest
emblematem nieba.
Trzy po trzy mówić — byle co, bez sensu;
od niezrozumiałych formuł magicznych
powtarzanych po trzykroć: „Trzykroć tak i
trzykroć wspak, trzykroć jeszcze do dzie-
więciu: pst! — juŜ po zaklęciu!" (Czarownice
w Makbecie 1,3 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). „(Circe) czarodziejskimi usty
trzykroć dziewięć razy szepcząc, niezrozu-
miałe wymawia wyrazy" (Metamorfozy 14,58
Owidiusza, tł. B. Kicińskiego).
W folklorze kot ma dziesięć Ŝywotów;
ale kot o dziewięciu ogonach to dyscyplina o
dziewięciu rzemieniach.
IX Symfonia. Napisanie dziewiątej symfonii
ma jakoby grozić kompozytorowi śmiercią;
przykłady: Beethoven, Schubert, Dvorak,
Bruckner (który wprawdzie skomponował 11
symfonii, ale pierwszej nie numerował, drugiej
dał numer zero, a „dziewiątej" nie mógł
dokończyć).
Dziewięć punktów prawnych — dziewięć
pomyślnych okoliczności, z których moŜna
skorzystać w sprawie sądowej z braku
autentycznej racji: l) duŜo pieniędzy, 2) duŜo
cierpliwości, 3) dobra sprawa, 4) dobry
prokurator, 5) dobry adwokat, 6) dobry
świadek, 7) dobrzy przysięgli, 8) dobry sędzia,
9) łut szczęścia.
DzierŜawa wieczysta — na 99 lat.
Dziewiąta fala (morska) — wg tradycji
największa i najsilniejsza.
Dziewiąta woda po kisielu — daleki krewny
a. krewna.
Stara dziewiątka — starucha; podstarzała
jejmość.
 W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku głód, suszę, zimno itd. Dziki były zwierzętami
Strzelec; planeta Neptun, tajemne siły ukryte w ofiarnymi Artemidy (Diany).
człowieku; równowaga między duchem i Dzik w staroŜ. — siła pierwotna. Wypadłszy
materią. ze swego barłogu w kniei dzik rwie naprzód i
W charakterologii: prawość, dobrotliwość, orze ziemię jak dziób okrętu morze;
solidność, skłonności artystyczne. najdawniejsze dzioby okrętowe zdobiono
Dziewiątka trefl — karta pechowa, zwłasz- wyobraŜeniam łba a. ryja dzika.
cza w Szkocji. Dzik — siła, odwaga. Osaczony dzik
groźniejszy od niedźwiedzia. Przysłowie:
DZIK
Gdy idziesz na niedźwiedzia — gotuj łoŜe, gdy
Dzik symbolizuje Słońce, ogień; zimę; noc;
na dzika — gotuj mary (niedźwiedź moŜe cię
KsięŜyc; Arktykę; październik; polowanie;
poranić, dzik — zabić). W mitach dzik jako
zmysłowość, rozwiązłość, fallusa, płodność,
nasłana przez bogów siła pustosząca kraj,
rośniecie; uwiąd; zniszczenie, zabójstwo, sa-
przyczyna śmierci (bądź teŜ eufemiczne
mozniszczenie, śmierć; siłę pierwotną, potęgę,
określenie zgonu) Ozyrysa, Adonisa, Zeusa
odwagę; porywczość, gniew, gwałtowność,
kreteńskiego, Ankajosa, Karmanora z Lidii,
nieumiarkowanie, brutalność, wulgarność;
bohatera irl. Diarmuida. Locha o szablach w
Ŝarłoczność; grzech; diabła; autorytet
kształcie półksięŜyców, zabijająca bohatera
duchowy, czystość, uczciwość, wolność.
słonecznego, reprezentować moŜe boginię
Nazwy dzika: w l. roku Ŝycia — warchlak,
świata podziemnego starszą od Persefony.
pasiak; w 2. roku — przelatek; w 3. — wy-
Według dawnych wierzeń myśliwskich
cinek; od 4. roku — (samiec) odyniec,
spoŜycie mięsa dzika moŜe udzielać jego siły i
(samica) locha, samura.
nieustra-szoności. Polegli w boju bohaterowie
Kły dolne — szable, górne — fajki.
skand. raczyli się na ucztach w Walhalli
Dzik — babilońsko-akkadyjski posłaniec
mięsem dzika Andhrimnira, „rycerza lasów".
bogów; jego mięso było w pewne dni objęte
Dzik — czystość, uczciwość. Przysięgano
zakazem spoŜycia; stąd, być moŜe, Ŝydowskie
nad cielskiem ofiarnego dzika. „"Jeśli
tabu w stosunku do wieprzowiny. Dzik,
przysięgam kłamliwie, niech nie poskąpią mi
pustoszycie! winnic, symbolem wrogów
bogi wszelkich dopustów zsyłanych za grzech
Izraela. Prośba o odnowienie winnicy boŜej:
fałszywego świadectwa!" rzekł Aga-memnon i
„Zrył ją dzik z lasu, a odyniec spasł ją" (Psalm
gardziel odyńca okrutnie ciął spiŜem" (Iliada
79 14).
19,266—8 Homera, tł. Ignacego
Dzik — indoeurop. symbol autorytetu
Wieniewskiego).
duchowego: samotnik w puszczy, a przeto
Dzik w chrześcijaństwie — grzech, nie-
rodzaj bramina, pustelnika, druida; Ŝywi się
umiarkowanie, Ŝarłoczność, gniew; diabeł.
Ŝołędziami świętego drzewa dębu i truflami, o
Dzik — rozrost. Ryjący ziemię dzik wio-
których sądzono, Ŝe rodzą się od uderzenia
senny, niszczący chwasty.
pioruna; przeciwieństwo niedźwiedzia jako
Dzik — więdnięcie. Niszczący plony dzik
wcielenia doczesności.
jesienny.
Dzik — Słońce, ogień. Ostra, najeŜona,
Dzik — październik (sezon polowania na
stercząca szczecina wyobraŜa płomienie a.
dziki); jesień; śmierć.
promienie słoneczne. Bogowie Słońca
Dzik — płodność; mit. skand. Freyr jako
pojawiają się w postaci dzika, np. Apollo. W
bóg płodności i obfitości, związany był z
hierarchii zwierząt dzik znajduje się między
dzikiem i koniem, pradawnymi symbolami
lwem i smokiem.
płodności. Karły zrobiły mu złotego dzika
Dzik atrybutem Aresa, Artemidy, Her-mesa,
nazwanego Gullinbursti ('złotoszcze-ciniasty'),
Posejdona; jedno z wcieleń hinduskiego boga
który świecił w ciemnościach (zob. wyŜej Dzik
Wisznu.
— Słońce) i mógł prześcignąć
Dzik — KsięŜyc, zwierzę księŜycowe.
najbystrzejszego rumaka. Zwierzę falliczne
KsięŜycowa Artemida zesłała potwornego
(jakoby z uwagi na kształt).
dzika na Etolię, krainę króla Kalidonu,
Dzik — zima, śmierć. Niszczyciel plonów i
Ojneusa, który nie złoŜył bogini naleŜnych
zabójca bohaterów słonecznych. Zimowe
ofiar; ów kalidoński dzik wyobraŜać mógł
zwierzę ofiarne dla bogów płodno
ści. Zimowy znak zodiaku: Ryby. W okresie
przesilenia zimowego Skandynawowie
składali Freyrowi ofiarę z łba dzika; stąd ang.
obyczaj podawania łba dzika z jabłkiem w
pysku, przyozdobionego rozmarynem i liśćmi
bobkowymi na stół w czasie BoŜego
Narodzenia. Nad łbem dzika składano
przysięgę wierności i hołd księciu a. królowi.
Dzik — atrybut uosobienia Rozpusty (łac.
Luxuria, Libido, Yoluplas). „Dzik niemiecki,
Ŝołędzia syty, tylko 'Och!' zakrzyknął i
wskoczył zaraz, nie znalazł oporu" (Cymbelin
2,5 Szekspira, tł. L. UIricha). W plastyce
przedstawiany jako przeciwnik dziewicy
Czystości jadącej na jednoroŜcu.
Dzik — Arktyka. Hyperboreje; bór, knieja.
Czarny dzik — zgnilizna; zima; noc; egip.
bóg Set.
Biały dzik — godło Ryszarda III, ostatniego
króla dynastii York. Znak obecnego cyklu
(kalpa) w kosmologii indyjskiej.
Łeb dzika — gościnność; uŜywany jako
znak oberŜy; w śrdw. naleŜał się władcy
(królowi, seniorowi).
Kły dzika (szable) — nieśmiertelność;
śmierć; półksięŜyc.
W heraldyce: rycerz walczący do upadłego;
rycerz w pełnej zbroi; wolność; potęga;
brutalność.
W marzeniu sennym: potęŜni wrogowie.
DZWON
Dzwon symbolizuje dźwięk, muzykę, har-
monię; alarm, trwogę; czas; głos Boga,
wezwanie, ostrzeŜenie, kazanie; modlitwę;
chrzest; odstraszanie, egzorcyzm; Ŝałobę,
pogrzeb, klątwę, posłuszeństwo; wolność;
radość; raj; zdrowie; dwupłciowość; dzie-
wictwo; morze, wodę; pustkę wewnętrzną;
koniec.
Dzwony kute, nitowane, są starsze od
odlewanych, które pojawiły się w epoce brązu.
W Chinach były w powszechnym uŜyciu juŜ w
II tysiącleciu p.n.e. StaroŜ. cywilizacje
Japonii, Indii i Środkowego Wschodu uŜywały
dzwonów najróŜniejszych rodzajów. Od VII
w. p.n.e. Grecy i Etruskowie uŜywali małych
dzwonków, które przejęli od irańskich ludów
jeździeckich, którym dzwonki z brązu o
sercach z Ŝelaza słuŜyły jako talizmany
obronne, zwy
kle zawieszane na ogłowiu końskim, ale
takŜe spotykane często w grobach.
Dzwon — zasada męska i Ŝeńska, dwu-
płciowość, płodność; męskość od strony zewn.,
Ŝeńskość od wewn. (podobnie jak róg). Rączka
i serce dzwonu to symbole męskie.
Dzwonkami zdobiono wyobraŜenia fallusa w
czasie falloforiów, w ceremonialnych
procesjach urodzaju i płodności.
Dzwonek — dziewictwo. U staroŜ. śydów
atrybut dziewictwa noszony przez panny.
Dzwon w chrześcijaństwie — raj, głos Boga;
zaznaczanie określonych punktów rytuału,
wezwanie do modlitwy, wybijanie godzin,
wzywanie do posłuszeństwa przykazaniom
boskim, ostrzeŜenie, radość, Ŝałoba,
obwieszczanie świąt, waŜnych wydarzeń, jak
urodziny następcy tronu, zawarcie pokoju.
Dzwony do wieŜ kościelnych wprowadzić miał
św. Paulin z Noli (Włochy) od 409;
rozpowszechniły się od ok. 800, od XIII w.
zaczęły otrzymywać imiona, napisy i
ornamenty. „Vivos voco, mortuos plango,
fulgura frango" łac. 'Ŝywych zwołuję, zmarłych
opłakuję, gromy kruszę' — napis na wielkim
dzwonie katedry w Szafu-zie (płn. Szwajcaria),
wzięty przez Friedri-cha Schillera jako motto
Pieśni o dzwonie (1800).
Dzwon — głośne i natarczywe kazanie,
wezwanie do modłów.
Dzwon — odstraszanie demonów, złych
duchów, czarów, uroków, zarazy; emblemat
św. Antoniego Wielkiego, który dzwonieniem
wyganiał diabły ukrywające się w ruinach
świątyń pogańskich.
Dzwonki — amulety, umieszczane na po-
jazdach, zwierzętach, budynkach, miały od-
pędzać demony, uniewaŜniać klątwy, likwi-
dować skutki czarów. Magią obronną dzwon-
ków posługiwało się chrześcijaństwo we
wczesnym śrdw., zwłaszcza w związku z cho-
robą i śmiercią.
Dzwonek magiczny słuŜył do wywoływania
dusz zmarłych; odlewano go ze stopu ołowiu,
cyny, Ŝelaza, złota, miedzi i rtęci; umieszczano
na nim nazwy siedmiu duchów planetarnych.
JHWH (tetragram) i imię Jezus.
Dzwon — chrzest. Dzwony chrzcielne
wspomniano juŜ w kapitularzach Karola
Wielkiego w 789 r.
 Dzwon — meteorologia. Dzwony miały
sprowadzać deszcz, rozpędzać chmury bu-
rzowe, odganiać pioruny, huragany, gasić
poŜary powstałe od pioruna. Poświęconym
dzwonkiem loretańskim dzwoniono w czasie
burzy, aby skierować pioruny w inne strony.
Dzwon — rozmowa z bóstwem w sposób
bezpośredni, w cesarskich Chinach i w Rosji.
Dlatego starano się tam odlewać dzwony
najdonośniejsze, a więc największe (np.
największy na świecie Car Kołokoł na Kremlu).
Dzwon — sklepienie niebieskie (które dzwon
naśladuje swoim kształtem).
Dzwonek — egzorcyzm. Egzorcyści dzwo-
nili dzwonkami trzymanymi w ręku a. przy-
mocowanymi do ubioru. Na brzegach szaty
arcykapłana Aarona wisiały na przemian
dzwonki i jabłuszka granatu — odstraszanie
demonów i płodność (Ex. 28,34). Na kapie
Lanfranka, arcybiskupa Canterbury w XI w.,
wisiało 51 dzwonków.
Dzwon, księga i świeca — anatema, wielka
klątwa kość. wprowadzona w VIII w.:
po przeczytaniu wyroku ksiądz dzwoni w
dzwon, zamyka księgę i gasi świecę, co wy-
łącza ukaranego ze społeczności kościelnej.
Dzwon — Ŝałoba, pogrzeb, śmierć. Głos
dzwonów pogrzebowych miał odpędzać złe
duchy od dusz wychodzących z ciała, a w
Kościele kat. do dziś ma wskazywać drogę
duszom zmarłych. „Nie dowiaduj się nigdy
komu bije dzwon, (bo zawsze) tobie bije"
(Modlitwy w nagłych potrzebach 17 Johna
Donnę; 1624). ,,A grają im dzwony Ŝałobne"
(Kazimierz Wielki 83,700—1 S.
Wyspiańskiego).
Dzwon — czas. Dawniej dzwoniono w czasie
pogrzebu tylekroć, ile lat Ŝył nieboszczyk.
Dzwon okrętowy wyznacza początek nowej
wachty i koniec starej.
Dzwon — koniec. „Tak to na świecie
wszystko los zwykł kończyć dzwonem" (Pan
Tadeusz 3,663 Mickiewicza). Przysłowie:
Wszystko z dźwiękiem dzwonowym przemija.
Dzwonić na kazanie — zachęcać do zro-
bienia czegoś, nawoływać do czegoś. Przy-
słowie: I jam dzwonił na to kazanie.
Dzwon — woda, morze. Wg legend od-
zywają się niekiedy dzwony kościołów za-
topionych miast.
Dzwon kościelny — obłuda. Przysłowie:
Dzwon do kościoła ludzi zwoływa, a sam w
kościele nigdy nie bywa.
Kościół, gdzie w szklane dzwony dzwonią
— karczma.
Dzwon w folklorze dzwoni sam z siebie, gdy
pojawi się święty a. gdy popełniono zbrodnię;
niekiedy uruchamiany przez rusałki. Dźwięk
dzwonu zapewnia pogodne Ŝniwa i łatwy
poród.
Dzwon — dźwięk, prawibracja bytu;
u muzułmanów egzystencjalne odbicie potęgi
Allacha. Głos dzwonu wznosi dusze
śmiertelnych ponad granice doczesności.
Dzwonek — ostrzeŜenie, sygnał alarmowy,
wezwanie ratunku, pomocy, do boju. Gdy wiara
była w niebezpieczeństwie, dzwon kościoła św.
Graala sam dzwonił, a wtedy pojawiał się
rycerz. „Kto zawiesi kotu dzwonek?" (Kot i
myszy, bajka poety fr. Eustachego Dechamps,
ok. 1346—1406), aby ostrzegał myszy przed
zbliŜaniem się kota.
Dzwon — wolność. Dzwon Wolności, ang.
Liberty Beli, w filadelfijskiej Indepen-dence
Hali, który, wg tradycji, miał dzwonić. gdy
Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację
Niepodległości St. Zjedn. (4 VII 1776).
„Wolności bije dzwon" (Hymn 5 Słowackiego).
Dzwon — naród. „I cały naród stał się
wielkim dzwonem, gdzie jedno serce uderza"
(Dzwon pogrzebowy 3—4 Jadwigi Łusz-
czewskiej).
Dzwon — zdrowie. Serce jak dzwon —
serce zdrowe, bijące mocno, regularnie.
Dzwon — znaczenie mistyczne, właściwe
przedmiotom zawieszonym między niebem i
ziemią.
Dzwon — siła twórcza (dźwięków).
Dzwon — muzyka. Atrybut uosobienia
jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych. Muzyki,
uderzającej młotkiem w szereg dzwonów;
podobnie przedstawiano w psałterzach śrdw.
króla Dawida.
Dzwon — śmiech Muzyki. „Bo dzwony są
śmiechem Muzyki" (Jej małŜeństwo Tho-masa
Hooda).
Dzwony — harmonia. „Oto oglądam ten
szlachetny umysł jak zespół dzwonków roz-
strojony, głośny, ja, która piłam miód mu-
zycznych zaklęć" (Hamlet 3,1 Szekspira, tł. J.
S. Sity) — Ofelia o Hamlecie.
 Wielki dzwon — waŜna sprawa, wielkie
wydarzenie. W przysłowiach: Bić w wielki
dzwon — alarmować, bić na trwogę w jakiejś
sprawie społecznej. Od wielkiego dzwonu —
od wielkiego święta, na wielkie uroczystości,
rzadko.
Dzwon — posłuszeństwo. Przysłowie ang.:
On jest jak dzwon, zadzwoni kaŜdemu, kto
pociągnie za sznur. „Dzwonisz wtedy — rzekł
dzwonnik — kiedy ja pozwolę" (Dzwon 3—4
Jana Lemańskiego).
Dzwon — pustka wewnętrzna. „Wiesz
dlaczego dzwon głośny! Bo wewnątrz jest
próŜny" (Mądry i głupi 6 Ignacego Kra-
sickiego).
Głośne dzwony za górami — z daleka
wszystko sprawia większe wraŜenie, wydaje
się groźniejsze.
Dzwon okrętowy — dusza okrętu wg tra-
dycji Ŝeglarskich; opowiadano, Ŝe dzwoni sam
przez się, gdy statkowi grozi niebez-
pieczeństwo.
Ruszyć dzwonka — draŜnić, dokuczać;
robić intrygi.
Ostatni dzwonek —najwyŜszy czas, ostatni
moment (w XIX w. na stacjach kolejowych
dzwoniono trzykrotnie przed odejściem
pociągu).
Szklany dzwonek zob. Bazyliszek.
W heraldyce: wezwanie świętych i anioła
stróŜa.
W marzeniu sennym: dobra nowina; (na
trwogę) sprawdzenie się złych przeczuć.
FALLUS
Fallus (gr. phdltos, łac. phallus) symbolizuje oś
świata, światło, promień światła;
płodne siły Natury, utrwalenie Ŝycia, energię
twórczą, unieśmiertelnienie rasy; kult falliczny,
męskość, popęd seksualny; zapłodnienie,
płodzenie, płodność, urodzaj, potomstwo;
wdzieranie się, przenikanie; komedię; własne
Ja; lupanar.
Fallus — atrybut róŜnych bóstw Słońca,
płodności, urodzaju, mądrości i sprawiedli-
wości, jak Ozyrysa, Demeter, Hermesa,
Dionizosa, Priapa, Fascinusa (rzymskiego
riemona fallicznego, którego kultem opie-
kowały się westalki; maskotki z jego wize-
runkiem zawieszano niemowlętom na szyi).
Symbole falliczne: jest ich bez liku; są to
zazwyczaj przedmioty długie i słuŜące do
przebijania a. uderzania, proste i ster
czące, albo ognistosłoneczne, jak np. strzała,
laska, tyrs, kaduceusz, miecz, pług, maczuga,
berło, kamień, kolumna, róg, wieŜa; palec
wskazujący; czerwień, błyskawica, nieboskłon,
środek koła; krzyŜ, drzewo; silne a. płodne
zwierzęta, jak byk, koń, baran, kozioł, zając,
ryba, wąŜ; kwiaty i owoce, jak np. brzoskwinia,
figa, granat, jabłko, winne grono, bluszcz, man-
dragora, szyszki roślin iglastych itd.
Fallus w hinduizmie — Linga (sanskr. 'znak;
symbol wyróŜniający'), symbol boga Siwy,
główny przedmiot kultu w świątyniach
siwaickich i na ołtarzach domowych. Joni —
symbol genitaliów Ŝeńskich i bogini Siakti,
małŜonki Siwy, często tworzy podstawę słupa
linga: połączenie tych symboli przypomina
wiernym, Ŝe zasada męska i Ŝeńska są
wieczyście nierozłączne i stanowią treść bytu.
Kulty falliczne — szeroko rozpowszech-
nione ceremonie i praktyki religijne połączone
z odbywaniem stosunków seksualnych a. z
ukazywaniem symboli lub wizerunków
męskich i Ŝeńskich organów płciowych.
Obrzędy te mają zapewnić urodzaje i płodność
ludzi i zwierząt (hodowlanych i łownych) i
wyzwolić energie twórcze przez
przełamywanie obowiązujących ograniczeń i
zakazów, i powrót na czas krótki do stanu
pierwotnego Chaosu (jak w róŜnych
uroczystościach orgiastycznych). WyobraŜenia
fallusów noszone na procesjach dio-nizyjskich i
w czasie misteriów eleuzyń-skich były nie tyle
same przedmiotem kultu, ile reprezentowana
przez nie potęga popędu seksualnego.
Fallus — organ rozrodczy, reprezentant nie
narodzonego jeszcze potomstwa, na które
Izraelczycy przysięgali, kładąc swoją a. cudzą
dłoń na udo, w pobliŜe pachwiny. Abraham
rzekł do sługi: „PołóŜ rękę pod biodro moje,
abym cię zaprzysiągł" (Gen. 24,3). MoŜliwe, Ŝe
ta forma przysięgi nawiązywała równieŜ do
przymierza z Bogiem, którego znakiem było
obrzezanie (Gen. 17,9—14).
Fallus — oś świata; światło słoneczne;
zapładniająca moc promienia słonecznego
czczona jako źródło popędu seksualnego i
męskiej energii Ŝyciowej; utrwalenie, unie-
śmiertelnienie Ŝycia.
Ityfallus — fallus w stanie erekcji; uka-
zywany na greckich herbach, na wizerun-
kach bóstw płodności (np. Priapa), popędu
płciowego, urodzaju.
Fallus — wdzieranie się, przenikanie, aby
wzbogacić, uaktywnić, uzdrowić to, co prze-
niknięte. Uzdrawiający, falliczny kaduceusz
Hermesa (laska posła i herolda uśmierzająca
spory i przynosząca waŜne wieści), przenika
takŜe do sfery chtonicznej, do świata
podziemnego, dokąd Hermes prowadzi dusze
zmarłych.
Fallus — komedia, farsa, groteska. Wg
Arystotelesa falloforie (procesje z wizerunkami
fallusa) wraz z towarzyszącymi im śpiewami
dały początek komedii. Greccy aktorzy
komediowi i farsowi nosili kostiumy
karykaturalnie uwydatniające barki, brzuchy,
pośladki, a przede wszystkim olbrzymie
ityfallusy.
Maskotki i amulety falliczne noszono w celu
przeciwdziałania chorobom, troskom i zawiści
ludzkiej.
Fallus — lupatiar. Na ulicach Pompei
wizerunek fallusa nad drzwiami oznaczał
wejście do lupanaru (domu publicznego).
W marzeniu sennym: symbol osoby śniącej
mogący świadczyć o przytłumieniu lub
niedowartościowaniu jej sfery seksualnej.
FENIKS
Feniks jest symbolem kultu Słońca; symbolem
ognia; powietrza; burzy; zmartwychwstania,
długowieczności, wiecznej młodości,
nieśmiertelności; epok; eonów; poświęcenia
się; dziewictwa, czystości; umiarkowania;
sprawiedliwości; nadziei; wytrwałości;
męskości; samowystarczalności; Ŝycia z chwili
na chwilę; zmiany; snu; czerwonego kamienia;
jest przeciwieństwem orła. UwaŜany był za
ptaka tylko płci męskiej a. obojnaka.
Feniks miał być ptakiem wielkości orła, o
błyszczącym, złocistoszkarłatnym upierzeniu i
melodyjnym głosie, ptakiem istniejącym tylko
w jednym egzemplarzu, długowiecznym,
Ŝyjącym co najmniej pięćset lat, a według
niektórych 1461 lat lub znacznie dłuŜej. Czując
zbliŜającą się śmierć, budował na wysokiej
palmie gniazdo z aromatycznych gałęzi,
korzeni i kadzidła, zapalał je i dawał się strawić
płomieniom. Z tego stosu rodził się cudownym
sposobem nowy feniks, który składał prochy
ojca na ołtarzu boga Słońca Ra (Re) w
egipskim Heliopolis ('mieście Słońca'). Ten
ptak ba
jeczny, związany z kultem Słońca, przejęty
został przez kapłanów Heliopolis z mitów
indyjskich a. arabskich. Adaptacja mitu do
środowiska egipskiego związała feniksa z
dwupienną palmą feniks (gr. phoiniks pochodzi
od nazwy Fenicji i oznacza, prócz ptaka
feniksa, sprowadzane przez Greków z Fenicji:
'palmę', 'czerwony barwnik' i 'instrument
strunowy'). Kalendarzem egipskim rządziło
Słońce; ptak słoneczny był więc emblematem
codziennego obiegu Słońca po niebie,
dorocznego wylewu Nilu, płomiennych
wschodów i zachodów Słońca, skrzydlatej
tarczy słonecznej, epok, eonów, roku
platońskiego, nieśmiertelności; uwaŜano fe-
niksa za herolda jubileuszów, przewodnika dusz
udających się na tamten świat.
W sztuce egipskiej przedstawiano feniksa
jako czaplę (bennu) wyobraŜaną na mo-
numentach jako atrybut wschodzącego Słońca i
Ŝycia po śmierci; miewał teŜ postać innych
ptaków, jak złotego sokoła z głową czapli,
pawia czy baŜanta.
Feniks — nieśmiertelność. Symbolika ta
rozprzestrzeniła się szeroko w późnej sta-
roŜytności; przedstawiano go jako atrybut
Wiecznego Miasta, nieśmiertelnego Rzymu,
odnawiania się i wiecznotrwałości cesarstwa.
Stał się teŜ alegorią zmartwychwstania i Ŝycia
po śmierci, przejętą przez wczesne
chrześcijaństwo.
Feniks atrybutem Ozyrysa, Oriona, a takŜe
Dionizosa uratowanego jako płód przez ojca,
Zeusa, z łona Semele, która spłonęła od
piorunów objawionego na jej Ŝądanie, w
boskim majestacie, kochanka. Wielu autorów
klasycznych dawało opisy feniksa, m.in.
Herodot (2,73), Pliniusz St. (10,2,3), Tacyt
{Roczniki 6,28), Owidiusz, Plutarch.
Laktancjusz (III—IV w.), „chrześcijański
Cicero", napisał dziwaczny poemat De me
Phoenice 'O ptaku Feniksie', mieszaninę
składników pogańskich i chrześcijańskich;
według niego ten cudowny ptak wiedzie rajski
Ŝywot w szczęśliwym kraju na Dalekim
Wschodzie. Wizerunek feniksa wybijano na
monetach rz. z napisem Aeternitas lub AION, a
za Konstan-tyna Wielkiego: Felix reparatio
temporum 'Pomyślne odnowienie się czasów'.
Ojcowie Kościoła uczynili go symbolem
Chrystusa jako wyobraŜenie ofiary Ŝycia,
wiąŜące się z ukrzyŜowaniem i
zmartwychwstaniem, uosobienie czystości,
dziewictwa (zwłaszcza
Matki Boskiej), natury boskiej Chrystusa
(pelikan miał wyraŜać Jego naturę ludzką),
triumfu Ŝycia nad śmiercią, niezłomnej woli
przeŜycia; później był atrybutem pokutników
oczyszczających się z grzechów w płomieniach
czyśćcowych. W sztuce starochrześcijańskiej
pojawia się z promienistym nimbem wokół
głowy.
W mitologii muzułmańskiej feniksa utoŜ-
samiano z duŜym, tajemniczym ptakiem 'anka'
(pers. smorgh), prawdop. czaplą. W mitach
chińskich feniks (feng-huang) jest ptakiem
pojawiającym się b. rzadko, aby zapowiedzieć
doniosłe wydarzenia a. ogłosić wielkość
rządzącego monarchy, np. legendarnego
śółtego Cesarza Huang-Ti, który władał
Chinami w XXVII w. p.n.e.
Jak feniks z popiołów odradza się — po
pozornym całkowitym zniszczeniu, po
bankructwie, po ruinie dźwiga się na nowo.
„Francja powstaje z popiołów jak nowo
odmłodzony Feniks" (Dziewica orleańska 3,3
F. Schillera).
Feniks — przen. człowiek o niezwykłych,
nadzwyczajnych zaletach. WyobraŜenie fe-
niksa wybijano na medalach królowej ang.
ElŜbiety I z mottem: „Solą phoenix omnis
mundi" łac. 'jedyny feniks całego świata'.
Feniks — wielka osobliwość. Przysł.:
Rzadki jest ptak feniks na świecie. „Teraz
feniksem prawie zgodne stadło: zysk
małŜeństwa kojarzy, Ŝartem jest przysięga"
(Świat zepsuty 46—7 Ignacego Krasickiego).
,,Jeśli jej dusza ciału dorównuje. to feniks
nowy!" (Cymbelin 1,7 Szekspira, wg tł. L.
UIricha).
Feniks i lurkawka — 67-wersowy poemat
(1601) Szekspira, b. niejasny, zarówno ze
względu na styl, jak i na aluzje do osób i
sytuacji trudnych dziś do odgadnięcia. oparty
na legendzie o miłości i śmierci feniksa i
turkawki.
DoŜyć wieku feniksa — (przysł. gr.) doŜyć
sędziwej starości.
Śmiertelność feniksa. „Popiół człowiek, choćby
rozciągnął jak Feniks kto wiek:
bo i z słonecznych ten ptak promieni z popiołu
wstaje, w popiół się mieni" (Na skle-
nicę malowany 15—18 Kaspra Miaskowskie-
go).
Feniks — chwała. „Chwała, jak feniks wśród
ognia, roztacza aromaty, płonie i umie-ra"
(English Birds and Scotch Reyiewers G. G.
Byrona).
Feniks — zmartwychwstanie ludu polskiego.
„Z popiołów Feniks nowy powstał lud —
błogosław. Panie!" (Hymn [Boga-rodzico.
Dziewico!] 39—40 Słowackiego).
Feniks — wolność. „Bo nie z marmurów,
lecz z krwi, z kości Feniks powstaje, ptak
wolności" (Toast dnia 15 VIII 1871 31—2
Aurelego Urbańskiego).
Phoenix Park — park publiczny w Dublinie
(Irlandia), symbolizujący raj ziemski, ogród
Edenu, w powieści Finnegans Wake (1939)
Jamesa Joyce'a. Nazwa z gaelic-kiego Fionn-
uisge 'czysta woda', od zdroju Ŝelazistej wody,
uwaŜanego niegdyś za leczniczy.
Feniks — sprowadzona przez Greków z
Fenicji dwupienną palma daktylowa. Wg
staroŜytnej legendy, gdy palma ta uschnie a. się
spali, powraca w cudowny sposób do Ŝycia i
młodości. Na takiej palmie feniks miał zakładać
swe gniazdo. „Uwierzę teraz (...), Ŝe jest w
Arabii drzewo — tron Feniksa, Ŝe tej godziny
Feniks tam króluje" (Burza 3,3 Szekspira, tł. L.
UIricha).
W ikonografii alchemików feniks przed-
stawiał kamień filozoficzny, który powstaje z
całkowitego spalenia i dokonanej transmutacji
surowca Wielkiego Dzieła w tajnym ogniu
zesłanym z nieba. Stąd emblemat farmaceutów
i aptekarzy.
Feniks — gwiazdozbiór nieba południowego,
w Polsce niewidzialny.
Strona świata — południe.
Pora roku — lato.
Kolor — czerwony.
śywioł (,,pierwiastek") — ogień.
Planeta — Merkury; moŜe wiązało się to z
obserwacjami przejścia Merkurego przez tarczę
Słońca.
Metal — rtęć (merkuriusz).
FIGA (drzewo figowe i owoc)
Figa jest symbolem płodności, obfitości, Ŝeń-
skości, płci, chuci, pocałunku; wiosny, od-
młodzenia; oczyszczenia; luksusu; długo-
wieczności, nieśmiertelności; śmierci; wyba-
wienia, nieba; inteligencji; prawdy, poznania,
wiedzy religijnej.
Według dawnych tradycji — pierwszy owoc
uŜywany jako poŜywienie przez człowieka.
Jedno z pierwszych hodowanych drzew
owocowych. Sprowadzona przez staroŜ.
Greków z Karii (w płd.-zach. czę-
ści Azji Mniejszej) figa karyjska (łac. ficus
caricd) znana była ze smacznych owoców na
całym Wschodzie. W Grecji była głównie
poŜywieniem niewolników, ale teŜ uŜywano jej
w celach kultowych, do ofiar bogom; dlatego
ograniczano eksport fig, a przemyt karano.
Donosicieli, naprzód w tej dziedzinie, a później
w ogóle oszczerców i plotkarzy, nazywano
sykolantami od gr. sykon 'figa (owoc)'. Nazwą
sykon określano zresztą takŜe figi kozie
(kapryfigi) i sykomory (ośle figi, karwie, figi
morwowe).
Figa — wiosna, uzdrowienie i odmłodzenie.
W Ewangelii wg Mateusza (24,32) mówi się o
figowcu: „Gdy gałąź jego juŜ mięknie,
poznajecie, Ŝe blisko jest lato" (lato symbolizuje
tu powrót Syna Człowieczego i koniec świata).
W staroŜ. Grecji puszczanie pędów przez
figowce oznaczało początek sezonu
Ŝeglarskiego. Potrawa z mięsa i fig miała
usuwać zmarszczki starzejącym się paniom.
Izraelici leczyli wrzody i rany przykładając do
nich wiązki fig lub ugniecione figi, b czym
wspomina Biblia (4. Ks. Król. 20,7; bajasz
38.21).
Figa — wybawienie. Uczepiony masztu,
ciskany przez fale, rozbitek Odyseusz (Ody-'
seja 12,235 Homera) ratuje się przed po-
łknięciem przez straszliwą Charybdę chwy-
ciwszy się pnia figi, pod którą ona siedzi.
Odpoczynek w cieniu figi — Ŝycie spokojne i
bezpieczne (/. Ks. Król. 4,25; Mi-cheasz 4,4).
Figa — płodność i obfitość, gdyŜ owocuje
cztery razy do roku. W staroŜ. Grecji
poświęcona była bogu płodności Dio-nizosowi,
który otrzymał w związku z tym przydomek
Sykites. W pędach figowców występuje sok
mleczny, związany w tradycjach indo-
śródziemnomorskich z obrzędami płodności
jako nosiciel uniwersalnych sił natury. Fallus
obnoszony w procesjach świąt falloforiów
zrobiony był z drzewa figowego.
Przepowiedziano Rzymowi dobrobyt, bo cień
figi (łac. ficus ruminalis) przesłonił Jamę, w
której wilczyca karmiła Romulusa i Remusa.
Malując urodę Ziemi Obiecanej Biblia (Numeri
8,7-—8) mówi: „Pan wprowadza cię do ziemi
pięknej (...), ziemi pszenicy, jęczmienia, winnej
latorośli, drzewa figowego, granatowca i
oliwki".
Figa i winorośl, często występując w parze,
reprezentują dwie płcie: figa męską, a
oplatające się wokół niej wino — Ŝeńską.
W słynnej przypowieści o fidze w Ewangelii
wg Łukasza (13,6) właściciel winnicy kazał
wyrwać rosnący w niej figowiec, bezpłodny od
trzech lat. ale ogrodnik poprosił o
pozostawienie drzewa na jeszcze jeden rok
próby. W Ewangelii wg Mateusza (21,18—21)
Jezus przeklina nieurodzajny figowiec. W
wyobraŜeniach chrześcijańskich uschnięta, nie
dająca owoców figa jest emblematem Zła,
reprezentuje Kościół od-szczepieńczy albo
Synagogę.
Szczególnie bliskie są związki figi z płcią.
Adam i Ewa, gdy poznali, Ŝe są nadzy, uszyli
sobie zasłony z liści figowych (Gen. 3,7); stąd
liść figowy stał się symbolem grzechu, nie
tylko pierworodnego. Trzy-klapowy liść figi
uznany został, dzięki swemu kształtowi, za
idealne przykrycie genitaliów posągów płci
męskiej; dlatego stał się emblematem tej płci.
Podobną rolę w sztuce grecko-rzymskiej
spełniał równieŜ liść winorośli.
W świeŜym owocu figi, otwartym do
spoŜycia, upatrywano podobieństwo do ge-
nitaliów kobiecych, dlatego jedzenie fig
symbolizowało ekstazę erotyczną. Hetery
greckie często przybierały imię Syko. Hodowla
fig, podobnie jak fasoli, miała być początkowo
wyłącznie domeną kobiet. W Egipcie sykomora
jako Drzewo śycia poświęcona była bogini
nieba, kobiet i miłości, Hathor, i symbolizowała
odrodzenie i płodność. Owoc figi wyobraŜał
takŜe pierś kobiecą; Artemida zmieniona w
drzewo figowe stawała się Drzewem o wielu
piersiach; jej słynny, prastary, niegrecki posąg
w Artemizjonie efeskim przedstawiał ją z
licznymi piersiami. Rzymianki składały ofiary
Junonie Kaprotyńskiej ('figowej') w dzień Non
Dzikiej Figi (łac. nonae caprotinae), 7 lipca;
pod tą figą słuŜące niewolnice prowadziły ze
sobą pozorowane bójki, obrzucając się
kamieniami i wyzwiskami. Prawdopodobnie
była to pozostałość dawnego obrządku
płodności.
Wielkie znaczenie figi, na równi z winoroślą
i oliwką, uwidacznia bajka Joatama w biblijnej
Księdze Sędziów (9,7—15), w której drzewa,
pragnąc mieć nad sobą króla, zwracały się
kolejno do oliwki, figi i szczepu winnego, ale
Ŝadne z nich nie przyjęło
tej godności. Figa odpowiedziała: „CzyŜ mogę
opuścić słodkość moją i owoce prze-wdzięczne,
aby panować nad drzewami?" Dla jej słodyczy
Ojcowie Kościoła uwaŜali owoc figi za symbol
Ducha Sw. Był to takŜe święty owoc
muzułmanów, na który klął się Mahomet.
Figa — wiedza religijna, nieśmiertelność. W
staroŜ. Egipcie odgrywała pewną rolę w
obrzędach wtajemniczenia; jej azjatycka
odmiana, potęŜny figowiec bengalski (ba-nian)
o olbrzymich korzeniach kolumnowych to
ulubione drzewo Buddy (drzewo Bo), według
legendy drzewo mądrości, pod którym
Gautama doznał oświecenia i stał się Buddą;
potomek tego figowca jest celem pielgrzymek;
rośnie we wsi na południe od świętego miasta
Gaja w stanie Bihar w płn.-wsch. Indiach. Dla
hinduistów jest drzewem poświęconym
Wisznu i Śiwie.
Figa — oczyszczenie. W staroŜ. Azji
Mniejszej, gdy składano ofiary z ludzi dla
odwrócenia suszy albo powodzi, obwieszano
ich uprzednio figami, a potem bito po
częściach rodnych gałązkami figowca, które
miały siłę oczyszczającą. Podobnie bito nimi
posąŜki boga Pana, gdy zawodziło polowanie
albo nie dopisały plony, aby go ukarać, ale
takŜe, aby oddalić od niego s/kodliwe wpływy.
Figa — śmierć: Dionizos zasadził figę u
zejścia do Hadesu.
W języku kwiatów figa znaczy: nie zdradzę
sekretu.
W marzeniu sennym: prawdziwa miłość.
Pojedynczy owoc figi — rzecz tania, mało
warta,' godna lekcewaŜenia. W komedii
Arystofanesa Pokój (421 r. p.n.e.) mówi się:
„Nie dałbym figi za tę parę" (w. 1223) ..Będzie
z tego figa" znaczy 'nic me będzie'; „figę
dostać" znaczy 'nic nie dostać'.
..Pokazywać figę" — 'szyderczo, wyzy-
wająco odmówić czegoś, szorstko, grubiań-sko
zadrwić z kogoś'. Przez figę rozumie się tu
demonstracyjnie wystawioną, zaciśniętą pięść
z kciukiem wystającym spomiędzy
wskazującego i środkowego palca; pierwotnie
symbol spółkowania, w dzisiejszym znaczeniu
wyraŜenie uŜywane juŜ w cesar-''kim Rzymie.
Pokazywano figę we Włoszech XIII w. (wł. far
la fica), wielekroć o geście tym wspominają
Dante, Rabelais, La Fontaine; jest to zwrot
przysłowiowy
w Hiszpanii (dar figas), Portugalii (dar huma
figa), Francji (faire la figue), Holandii (de vijg
geven), w Niemczech (die Feige weisen), w
Anglii (give the fig) często juŜ u Szekspira, u
ludów słowiańskich (równieŜ u nas), w
północnej Afryce, w Azji Mniejszej itd. Znany
rysunek piórkiem (1494) Diirera w wiedeńskiej
Albertinie ukazuje wiernie ten gest; istnieją teŜ
liczne inne wyobraŜenia plastyczne z późnego
średnio-. wiecza, zwłaszcza w scenie szydzenia
z Jezusa cierniem koronowanego. W Boskiej
Komedii (Piekło 25,1—3) Dantego figa oznacza
bluźnierstwo: „(Vanni Fucci) pięści obie w dwie
figi złoŜył i w butnej zajuszc krzyknął: „Hej,
BoŜe, weź to, daję tobie!" (tł. E. Porębowicza).
Figę pokazać potajemnie, w kieszeni albo
pod fartuchem, to gest obronny przeciw złemu
spojrzeniu albo złośliwym demonom, znany juŜ
od późnej staroŜytności. takŜe w babilońskim
Talmudzie i w pismach kabalistycznych, jeszcze
dziś częsty we Włoszech, Hiszpanii, Jugosławii,
Anglii, Szkocji i in. Figę pokazuje się takŜe,
podobnie jak zwykłą zaciśniętą pięść, jako skry-
ty znak przeciwstawienia się osobie moŜnej,
której nie moŜna się sprzeciwić jawnie.
Stanisław Trembecki w Sądzie Apolli-na (100)
pisze: „Wolno figę na króla pokazać w
kieszeni".
RównieŜ wizerunek „figi" słuŜy jako amulet
ochronny, zwłaszcza kobiet zamęŜlycli, przeciw
oczarowaniu; ale takŜe umieszcza się go na
łyŜkach, tabakierkach, flakonikach z
perfumami, krzesłach, nawet lufach działowych
i płozach sań.
FIOLET
Fiolet jest symbolem stałości, autorytetu,
godności, wyniosłości; umiarkowania, skruchy,
skromności (nazwa od łac. viola 'fiołek',
emblematu skromności), pokory, Ŝałoby; barwa
Ŝeńska.
Fiolet w chrześcijaństwie — męczeństwo.
posłuszeństwo, poddanie się, miłość, prawda,
cierpienie. Fiolet szat liturgicznych wiąŜe się ze
skruchą, pokutą, postem, jest symbolem
adwentu. Wielkiego Postu. Środy Popielcowej,
Wielkiego Tygodnia. Strój biskupa jako
pasterza wiernych. W średniowiecznych
wizerunkach barwa płaszcza Chrystusa w
przedstawieniach pasyjnych. „Kościelna sława
— fiolety" (Zawisza Czarny 5,560
Słowackiego). „Wkrótce zmienisz w fiolet
czarną rewerendę, porzucisz dla biskupstwa
ubogą prebendę" (Do księdza Tomasza Wę-
gierskiego 45—46 Kajetana Węgierskiego).
„Planeta" — KsięŜyc.
W muzyce — nuta B.
FIOŁEK
Fiolek symbolizuje niewinność, cnotę, pokorę,
skromność; prawdę, tajemnicę; stałość w
uczuciach, wierność, miłość, szczęście;
namiętność; szczerość; zadumę; cierpienie;
przebudzenie się wiosny; aromat; piękno;
przemijanie, krótkotrwałość, Ŝałobę.
Fiołek w mit. gr. powstać miał z oddechu lo
albo z krwi wykastrowanego Atti-sa (dlatego
wieszano girlandy z fiołków na ,,drzewach
Attisa") a. Ajaksa Wielkiego;
fiołek był świętym kwiatem gr. jako zwiastun
wiosny.
Fiołek atrybutem Ateny, muz, nimf Plejad
(córek Atlasa), nimfy Eurydyki (Ŝony
Orfeusza); poświęcony boginiom miłości, np.
Afrodycie łon; w Indiach — emblemat lingamu
(męskich narządów płciowych).
Fiołek — subtelne uczucie; w wielu krajach
europ, delikatny wyraz miłości dziecka do
matki, narzeczonego do narzeczonej.
Fiołek zob. Lilia (kuszenie, brama Piekieł);
fiołki były znienawidzone przez Per-sefonę.
Fiołek — Ateny. Arystofanes w komediach
Acharniacy (637) i Rycerze (1323 i 1328) oraz
Pindar w jednym z dytyrambów nazywają
Ateny iostephanos '(miastem) wieńczonym
fiołkami'; moŜe to gra słów:
gr. ton 'fiołek' i łon, legendarny eponicz-ny
protoplasta Jonów i król Aten; wg innej
etymologii lud. nazwa ion pochodzić ma od lo,
która, przemieniona przez Herę w jałowicę,
miała się Ŝywić fiołkami.
Fiołek — uczta, biesiada. Grecy wkładali na
głowy wieńce z fiołków, gdy zasiadali do
biesiady i przystrajali nimi tyrsy (laski
Dionizosa); sądzono, Ŝe fiołki chronią od
upicia się, od migreny i kociokwiku.
Fiołek w chrześcijaństwie — w śrdw.
symbol wyznawcy, wdowy, ascety, skromnej
cnoty i pokory. Matki Boskiej oraz Chrystusa
(z uwagi na fioletową barwę, kolor Męki
Pańskiej). Atrybut św. Finy z San Gimigna-no,
z której łoŜa, gdy zmarła w 1253 w wieku lat
piętnastu, miały wyrosnąć białe fiołki.
Fiołek — nietrwałość, przemijanie. „Fiołek
młodocianej wiosny, wczesny, lecz wątły,
luby, lecz nietrwały, woń, tylko kilka chwil
upajająca, nic więcej" (Hamlet 1,3 Szekspira,
tł. J. Paszkowskiego).
Fiołek — kwiat Ŝałobny, nagrobny.
„Spuśćcie ją (tj. Ofelię) do grobu, niechaj z
tych pięknych, nieskalanych szczątków fiołki
wykwitną!" (Hamlet 5,1 Szekspira, tł. jw.).
„Fiołek na grobie tyrana" (Aylmer's Fieid
Tennysona), tj. Nerona, gdzie nieznana ręka
kładła co noc fiołki.
Fiołek — aromat. W tradycji gr. piękne
piersi kobiece to iokolpos 'piersi fiołkami
(pachnące)'. „Napawać wonią pachnący fiołek
(...) śmiesznym jest zbytkiem i czczym
marnotrawstwem" (Król Jan 4,2 Szekspira, tł.
St. Koźmian). „Gdyby fiołki i konwalie
zamiast pachnąć grać umiały, byłaby to
muzyka Szopena" — (Nonsens 3—5 Leopolda
Staffa).
Fiołek — skromność. Przysłowie: Skromny
jak fiołek. „Fiołki skromne, lecz czystsze, lecz
słodsze nad wzrok Junony i oddech Cytery"
(Zimowa powieść 4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Piosenka lud.: „HejŜe ino, fiołecku leśny, cemu
Ŝeś się nie rozwinął wcześniej! Inoś cekoł, jaze
rosa zyńdzie, jaz dziewcyna za insego
wyńdzie".
Fiołek — zwiastun wiosny, wiosna. Przy-
słowie: Miły jak fiołek na wiosnę. „JakieŜ dziś
fiołki zdobią zielone łono nowej wiosny?"
(Ryszard H 5,2 Szekspira, tł. St. Koźmiana).
Fiołek — piękno. „Wy, śliczne dzieci Ziemi
i Słońca" (The Shepherd to the Flowers Sir
Waltera Raieigha), o fiołkach. ,,Omszałym
kamieniem na poły ukryty od oka, fiołek
piękny jak gwiazda samotnie świecąca z
wysoka". (She Dwelt Among the Untrodden
Ways Williama Wordswortha). „Ze wszystkich
ziemi najcudniejszy płodów, ty oczko wiosny,
ty zorzo ogrodu, modry fiołku" (Zabawy
przyjemne i poŜyteczne 3/1, 1779 r). „Wolę
polskie gówno w polu niŜ fiołki w Neapolu"
(„Patriota" Kazimierza Tetmajera) — iron. o
szowiniście.
Fiołek — zaduma. „Zadumo fiołków po-
boŜna!" (Hymn do barw 97 L. Staffa).
W języku kwiatów: (fiołek biały) szczerość,
skromność, niewinność; (szkarłatny) — myślę
o tobie; (Ŝółty) — prostacze szczęście;
cnota; (niebieski) — miłość, wierność.
 Kapral Fiołek, fr. caporal Yiolette —
Napoleon I w czasie pobytu na wyspie Elbie
(1814—15); obiecywał on tam przyjaciołom,
Ŝe zjawi się we Francji wraz z fiołkami. Jego
zwolennicy w kraju wznosili toasty ze
słowami: „Za kaprala Fiołka!"
Fioł(ek) — mania, hyś, bzik, dziwactwo.
Fiołek i kółko (na czole) — ktoś niespełna
rozumu. Mieć fioła (a. fiołki w głowie).
W astrologii: znak i gwiazdozbiór Barana.
Fiołek w godłach stanów USA: Illinois,
New Jersey, Wisconsin, Rhode Island.
GĘŚ
Gęś symbolizuje Słońce; wiatr; śnieg; zimę;
Ŝycie, odrodzenie; wyobraźnię; duszę, duszę
władcy; czystość duchową, wtajemniczenie;
oddech; mowę, wymowę, perswazję;
gadatliwość; pismo; czujność, przezorność;
ostrzeŜenie, wróŜbę; miłość; tworzenie;
macierzyństwo, płodność; płeć Ŝeńską;
miłość Ŝoniną, małŜeństwo, dobrą gospodynię;
wierność, poświęcenie się; zboŜe, doŜynki;
zarozumiałość, głupotę, ograniczoność, tępotę,
bezmyślność; tchórzostwo; nierząd; zazdrość,
zawiść.
Grecy, Rzymianie, Germanie i Słowianie
zabrali z sobą do Europy ze swojej
indoeuropejskiej azjatyckiej ojczyzny zarówno
ptaka, jak i jego nazwę: gr. chen, lać. anser,
nm. Gans (ze st. germ. gonta), poi. gęś, czes.
hus, lit. iansis są tym samym słowem w
róŜnych przebraniach. Gans-ganta to jedno z
najstarszych zaświadczonych słów w Gęsi — zima. Większość europ, dzikich gęsi
niemczyźnie (Historia naturalna 10,53 Pli-
niusza St.).
Gęś — wtajemniczenie: symbolika przy-
pisywana gęsi juŜ przez człowieka przed-
historycznego. Echem tego wyobraŜenia jest
być moŜe popularna gra w gęsi (fr. jeu de
1'oie), przedstawiająca drogę w labiryncie
odbywaną wg rzutu kości.
Gęś — ptak Chaosu. ZłoŜyła Złote Jajo
(Słońce), wygęgawszy je wprzód u pra-gąsiora
Chaosu.
Gęś w staroŜ. Egipcie — pośrednik między
niebem a ziemią, ptak słoneczny: dzikie gęsi
pojawiały się w okresie zimowego zrównania
dnia z nocą, słonecznego nowonarodzenia.
Gęś — dusza króla. Przy kaŜdym wstąpieniu
faraona na tron wypuszczano czte-0' dzikie gęsi
na cztery strony świata.
Gęś atrybutem wielu bogów: Gęba, boga
Ziemi podpierającego świat, Totha, Ozy-rysa,
Izydy; hinduistycznego Brahmy; gr. Apollina,
Dionizosa, Hery (ptak tchu-du-cha), Aresa jako
boga gwałtownej miłości i płodności,
staroitalskiej bogini Ops, rzymskiej Junony.
Gęś w hinduizmie — czystość duchowa
zapewniająca wolność.
Gęś atrybutem Afrodyty cypryjskiej i
emblematem miłości (gęsinę uwaŜano za
afrodyzjak), wierzchowcem Erosa, ulubionym
ptakiem Priapa, małoazjatyckiego boga
płodności, ukochanym ptakiem męŜatek.
Atrybutem Hermesa jako boga wymowy i jego
towarzyszki Peitho, uosobienia perswazji.
Sokrates przysięgał na gęś.
Gęś i złote jaja, zob. Jajo.
Gęś w mit. gr. — psychopomp odpro-
wadzający dusze na tamten świat.
Gęsi kapitolińskie — święte rzymskie ptaki
Marsa (ojca Romulusa i Remusa), których
gęganie ostrzegło (wg tradycji) obrońców
Kapitelu przed szturmem Gal-łów, którzy w
390 p.n.e. zdobyli Rzym pod wodzą Brennusa.
Na wróŜebnej tarczy Eneasza, darze Wenery,
„tuŜ srebrna gęś w kruŜgankach wyzłoconych
lata głosząc, Ŝe Gallów wojska czyhają za pro-
giem" (Eneida 8, 655—6 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego).
Gęsi kapitolińskie — wróŜby, proroctwa.
Trzymano je na Kapitelu jako ptaki prorocze,
wróŜebne, poświęcone Junonie Moneta;
wróŜono z ich apetytu a. z jego braku.
migruje na przezimowanie na wybrzeŜa M.
Śródziemnego, Czarnego i Kaspijskiego. Dla
Greków i Rzymian ich przylot był zwiastunem
zimy.
Gęś Filemona i Baucis — opieka bogów.
Para staruszków, która gościnnie przyjęła
Jowisza i Merkurego, chciała zarŜnąć gęś, aby
ich ugościć, ale ona uciekła do gości. „Ten ptak
nie zginie, nasza strzeŜe go opieka. Myśmy
bogowie" (Metamorfozy 8,658 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego).
Gęganie — mowa gęsi; gadatliwość. „Od-
zywam się niczym ta gęś wśród śpiewnych
łabędzi" (Bukoliki ekloga 9,36 Wergiliusza, tł.
Z. Abramowiczówny). „A niechaj narodowie
wŜdy postronni znają, iŜ Polacy nie gęsi, iŜ
swój język mają" (Zwierzyniec IV, 90,11—12
Mikołaja Reja), tj. ma-
ją nie gęsi język, ale swój. Przysłowia:
Dwie gęsie, trzy niewieście, juŜci jarmark w
mieście. Rozmawiać jak gęś z prosięciem (nie
rozumiejąc się nawzajem).
Gęś u Celtów (podobnie jak łabędź) — poseł
ze świata duchów, dlatego tabu spoŜywcze.
Cezar pisze (Wojna gallicka 5,12), Ŝe Brytom
nie wolno było jeść gęsi i Ŝe hodowali je „dla
rozrywki i przyjemności" (tac. yoluptatis
causa); Cezar nie rozumiał znaczenia gęsi (a
takŜe zająca i kury) dla Brytów jako
wysłanniczki z tamtego świata.
Gęś, gęsie pióro — pisarstwo, pismo,
literatura, korespondencja.
Gęś w chrześcijaństwie — ptak ofiarny, jadło
świąteczne na św. Marcina (11X1),. kiedy
najtłuściejsze i kiedy odlatują na południe, oraz
na BoŜe Narodzenie (kult Słońca; por. wyŜej
Gęś w staroŜ. Egipcie). Wg legendy św.
Marcin z Tours zjadł całą gęś na kolację i
umarł od tego.
Gęś (a. płomień wydobywający się z jej
dzioba) w tradycji gnostyków — Duch Święty,
przezorność, czujność; Ŝycie, odrodzenie.
Gęś w śrdw. — wierzchowiec czarownic.
Gęś — emblemat dobrej gospodyni, wier-
ności małŜeńskiej, miłości Ŝoninej i macie-
rzyńskiej, czuwania nad ogniskiem domowym,
„błogosławiony drób", pokrewny pod tymi
względami pawiom i gołębiom. Gęś, której
podbiera się wysiadywane jaja (od trzech do
dwunastu) natychmiast zaczyna składać nowe.
MałŜeństwa gęsi z gąsiorem są wierne i
doŜywotne.
Gęsie jajo — Słońce; bogactwo.
Gęś — nierządnica. „Bąk i małpa, i lis stary,
Ŝe trzej, byli nie do pary. Kiedy czwarta, gęś,
przybyła, wszystkich razem poparzyła"
{Stracone zachody miłości 3,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha). W dawnej Anglii nazwą „gęsi
winchesterskie" określano osoby chore
wenerycznie (por. Król Lear 2,2,89—90
Szekspira) a. prostytutki.
Gęś — wróŜka. Contes de ma merę l'oie, fr.
dosf. 'bajki mojej mamy Gęsi', „Bajki babci
Gąski", bajki wróŜek, tytuł zbioru dziesięciu
bajek Charlesa PerraUlta, wyd. 1697.
Gęś — ptak złotego zboŜa i zbiorów, w
wielu krajach spoŜywany na uczcie do-
Ŝynkowej.
Gęś sycząca, ksykająca — poszum wiatru,
wiatr, oddech, dusza, duch.
Głupia gęś — naiwność, niewiedza, nie-
winność, zwł. u młodej dziewczyny; w rze-
czywistości gęś jest to (obok kruków i duŜych
papug) najinteligentniejszy ptak, o doskonałej
pamięci.
Prowincjonalna gąska — prowincjuszka,
parafianka.
Gęś — zazdrość, zawiść. Przysłowie: Gęś
zazdrości, gdy orzeł buja.
Gęsia skórka, uwypuklenia skóry wokół
torebek włosowych z powodu chłodu, strachu
itd. — strach. Dostał gęsiej skórki —
przestraszył się.
Rządzić się jak szara gęś, szarogęsić się —
rządzić się nonszalancko, bezceremonialnie.
Gęsiego (chodzić) — jeden za drugim,
szeregiem, wg gęsiego zwyczaju chodzenia i
pływania jednej gęsi za drugą, tropami
osobnika poprzedzającego (co jest wygodne w
szuwarach, gęstych zaroślach i trawach).
Gęsi chód (krok) — krok defiladowy, z
zadzieraniem nogi w górę.
Gęś — śnieg. Starucha skubie gęś — śnieg
pada (ang.).
Niech cię gęś kopnie! — Ŝart. okrzyk
podziwu, uznania.
Jak z gęsi woda (spływa) — szybko, bez
śladu.
Podać szarą gęś — dawn. odmówić panny
starającemu się, dać kosza.
W heraldyce: czujność; poświęcenie się.
W astrologii: znak zodiaku Wodnik, przy-
noszący deszcz.
W marzeniu sennym: nieszczere pochwały.
GŁOWA
Głowa symbolizuje światło. Słońce, niebo (w
odniesieniu do reszty ciała); porządek,
Wszechświat, mikrokosmos; bóstwo, przedmiot
czci, doskonałość; zasadę czynną, jedność,
królewskość, wodza, władzę, autorytet,
przywództwo duchowe; męskość, płód-' ność,
siłę, odwagę, opanowanie, honor; dzie-.
wictwo; Ŝycie duchowe, ducha objawionego,
proroctwo; umysł, oświecenie, wiedzę,
mądrość, rozum, indywidualność.
Odcięta głowa w wielu legendach zachowuje
zdolność myślenia, radzenia, prorokowania, jak
głowa skandynawskiego boga Mimira, której
radził się Odyn. Odcięta głowa bohatera,
zakopana u bram a. pod
murami miasta strzeŜe go przed zdobyciem
przez nieprzyjaciela, nawet jeśli to jest głowa
nieprzyjaciela. Głowa Holofernesa odcięta
przez Judytę (Ks. Judyty 14,7) i wywieszona na
murach Betulii, zmusiła wojsko asyryjskie do
ucieczki. Niekiedy sprawiał to rzeźbiony
wizerunek głowy bohatera.
Głowa wroga — jego siła i odwaga. M.in.
Gallowie i Irlandczycy odcinali głowy zabitych
w walce rycerzy i przechowywali je, aby
zyskać ich cnoty wojenne.
Mówiąca głowa — mądrość niebiańska,
prorocza, Słońce, płodność, burza, wiatr, dusza
nieśmiertelna. Zachowane głowy pytano o radę
w waŜnych sprawach, co zapewne było
pozostałością kultu przodków. StaroŜ. Celtowie
czcili głowę ludzką i uwaŜali ją za siedzibę
duszy zdolną do samodzielnego Ŝycia po
śmierci, mającą zdolność prorokowania,
symbolizującą płodność. Gdy staroŜ.
Rzymianie wykopali w fundamentach świątyni
Jowisza na Kapitelu wielką czaszkę ludzką,
wróŜbici wyłoŜyli to jako znak przyszłej
wielkości Rzymu, który stanie się głową świata
(łac. caput mundi).
Głowa — płodność. Głowa Orfeusza roz-
szarpanego przez kobiety trackie popłynęła z
wodami Hebru do morza i na wybrzeŜe wyspy
Lesbos {Metamorfozy 11,1—66 Owidiusza),
stając się symbolem zapładnia-jącego wiatru.
Atena .wyskoczyła z głowy Zeusa (głowa w
roli macicy).
Miedziana głowa umiejąca mówić, temat
legend ze Wschodu i romansów śrdw.; w ro-
mansie st.fr. Walentyn i Orson głowa na zamku
wielkoluda Ferragusa mówi o przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości. Gadająca głowa
miedziana Rogera Bacona w legendzie ang.
Gliniana głowa, która mówiła i poruszała się,
własność Alberta Wielkiego (XIII w.).
Odcięte głowy w plastyce: głowa Holo-
fernesa trzymana przez Judytę; wielka głowa
Goliata u stóp młodego Dawida; głowa
gorgony Meduzy o węŜowych włosach,
trzymana przez Perseusza; w ręku kata głowa
syna Maniiusza Torkwata, którego ojciec kazał
ściąć za wyjście wbrew rozkazowi na harc z
nieprzyjacielem; królowa Masa-getów Tomyris
trzyma głowę Cyrusa Wielkiego (króla
perskiego, który napadł jej
kraj i poległ), aby ją zanurzyć w bukłaku z
krwią ludzką, której Cyrus był niesyty; głowa
Pompejusza ofiarowana (wg Plu-tarcha 32,80;
34,48) Juliuszowi Cezarowi w Egipcie (Cezar
odwraca się od niej ze zgrozą); odcięta przez
Hermesa głowa Argu-sa, na której bóg opiera
stopę. Głowa Chrystusa na chuście Weroniki.
Głowa Jana Chrzciciela na półmisku; głowa
św. Pawła z zawiązanymi oczami, na półmisku.
Głowa nm. hrabiego, którego cesarzowa oskar-
Ŝyła fałszywie przed męŜem, Ottonem II
(980—1002), gdyŜ odtrącił jej zaloty; po
ścięciu męŜa Ŝona hrabiego dowiodła jego
niewinności, trzymając bez szkody dla siebie
rozŜarzone Ŝelazo w dłoni; dlatego Otto kazał
spalić swą małŜonkę na stosie.
Odcięta głowa atrybutem św. Albana
(pierwszego męczennika brytyjskiego, III w.),
św. Dionizego (St. Denis, męczennika pary-
skiego, który wg ledendy chodził po egzekucji
na Montmartre sześć mil ze swą ściętą głową w
ręku), Felicyty, Egidiusza, Lucjana,
Nikazjusza, Walerii i in. świętych.
Głowa — złoto. „Głowa Oblubieńca to złoto
najlepsze" (Pieśń nad pieśniami 5,11). Głowa
do pozłoty — której brak rozumu.
Siwa głowa — przedmiot czci i szacunku.
Przysłowie: Czcij siwą głowę.
„Głowa — starzec i dostojnik, a ogon —
fałszywy prorok" (Jzajasz 9,15).
Głowa — obraz świata (wg Timajosa
Platona), Wszechświat; mikrokosmos.
„Głową kaŜdego męŜa jest Chrystus, głową
kaŜdej niewiasty mąŜ, a głową Chrystusa Bóg"
(List do Kor. 11,3). Bóg Chrystusa „ustanowił
głową nad całym kościołem" (List do Efezjan
1,22).
Głowa — indywidualność, rozum. Przy-
słowie: Co głowa to rozum (to zdanie, rada,
sąd, sens, wiara, obyczaj), tac. quot capita tot
sensus (parafr. z Satyr 2,1,27 Horacego).
„KaŜdy człek głową, kaŜda głowa ma swe
zdanie" (Co głowa to rozum l Wacława
Potockiego).
Głowa w śrdw. sztuce dekoracyjnej — Ŝycie
duchowe, umysł.
Głowa — męskość. Wg męskich opinii
intelekt jest specjalnością męską, a rozród
(symbol — macica) Ŝeńską.
Głowa — przytomność, opanowanie. Przy-
słowie: Głowę tracić.
Koronowana głowa — król, cesarz.
 Głowa państwa — monarcha, prezydent,
zwierzchnik, naczelnik, dyktator.
Głowa Kościoła — papieŜ.
Głowa świata, łac. caput mundi — Rzym.
Biała głowa, białogłowa — dawn. kobieta.
Mocna (słaba) głowa — odporność (brak
odporności) na alkohol.
Otwarta, tęga głowa — inteligencja, po-
jętność, orientacja, bystrość.
Ośla, barania, kapuściana, zakuta, ciasna
głowa — tępota, głupota, brak inteligencji,
horyzontów.
Głowa o dwóch twarzach — przeszłość i
przyszłość, początek i koniec. Staroital-skiego
Janusa, boga biegu Słońca, wejścia i wyjścia,
początku i końca, wyobraŜano z głową o jednej
twarzy zwróconej w przód, a drugiej w tył, co
było wcieleniem dwoistości przyrody,
integracji dwóch zasad stworzenia.
Głowa o trzech (a. dwóch) twarzach —
rozwaga, roztropność, ostroŜność.
Głowa o czterech twarzach obróconych w
cztery strony świata — wszechwiedza.
WyobraŜano z taką głową bóstwo słowiańskie
Swiętowita (Swiatowita, Swantewita).
Trzy głowy — niebo, ziemia i piekło;
trzy popędy Ŝycia: oddychanie, jadło i napitek,
seks. Hekate, Cerber, Trzygłów (Tri-glav,
bóstwo zachodniosłowiańskie czczone do XII
w. w Szczecinie i w Brennie). Trzygłowy wilk-
lew-pies. Trzygłowe boginie: matka-Ŝona-
siostra; dziewica-kobieta--starucha; KsięŜyc na
nowiu — w pełni — w ostatniej kwadrze. Trzy
męskie głowy:
młoda, dojrzała i stara — przyszłość, te-
raźniejszość i przeszłość.
Chować głowę w piasek — nie chcieć sobie
zdawać sprawy z niebezpieczeństwa, z powagi
sytuacji.
Dać głowę, dawać sobie głowę uciąć —
ręczyć (zaręczać) za coś.
Dać (połoŜyć, stracić) głowę — zginąć.
Domagać się czyjejś głowy — czyjejś
śmierci.
Głową bić o ścianę, tłuc głową o mur —
rozpaczać w poczuciu bezradności; chcieć
przeprowadzić swój zamiar mimo niesły-
chanych przeciwności. Przysłowie: Głową
muru nie przebijesz.
Głowa do góry! — nie trać animuszu,
otuchy, nie poddawaj się trosce.
Kłaść głowę pod miecz (a. topór) — (do-
browolnie) naraŜać się na niebezpieczeństwo,
na śmierć.
Kłaść zdrową głowę pod Ewangelię — nie-
potrzebnie wystawiać się na kłopoty, przy-
krości, ryzyko.
Kręcić głową — kombinować, usilnie szukać
sposobu, rady.
Mieć pstro, zielono w głowie — być pustym,
płochym, nieoględnym, lekkomyślnym,
niestatecznym, nierozwaŜnym.
Mieć w głowie — być pijanym.
Nadstawiać głowę — naraŜać się na nie-
bezpieczeństwo, ryzykować Ŝycie.
Pali się komuś w głowie — ma mnóstwo
projektów, pomysłów, zamiarów, którym
oddaje się z zapałem.
Podrwić, pokpić głową — postąpić nie-
mądrze, głupio.
Postępować (robić coś) z głową — przy-
tomnie, rozwaŜnie; (bez głowy) nierozwaŜnie,
chaotycznie.
Posypać głowę popiołem zob. Popiół.
Przewraca się komuś w głowie (Przewracać
komuś w głowie) — ktoś zhardział,
rozbałamucił się, zdemoralizował, znarowił
(Demoralizować, rozpuszczać kogoś, roz-
bałamucać).
Ręczyć głową — być czegoś całkowicie
pewnym.
Stawać na głowie — robić wszystko co
moŜliwe, aby coś osiągnąć.
Stawiać coś na głowie — czynić coś na opak,
wbrew przyjętemu porządkowi.
Suszyć, łamać sobie głowę — kłopotać się
czymś, myśleć o czymś intensywnie. Suszyć
komuś głowę — nudzić, dokuczać, natrętnie
powtarzać.
Tracić głowę — tracić orientację, nie
wiedzieć co czynić; (dla kogoś, na czyjś widok)
— ulec czyjemuś urokowi.
Ukręcić czemuś głowę — zatuszować jakąś
sprawę, zapobiec czemuś (np. skandalowi).
Unieść głowę — ujść cało, ujść z Ŝyciem,
uratować się.
Urwanie głowy — zamieszanie, rwetes,
zamęt, kłopot.
Wychylić, wytknąć głowę — wyjść z domu,
z miasta itp.
Zachodzić w głowę — zastanawiać się nie
mogąc zrozumieć.
Zgarniać (gromadzić) węgle ogniste (roz-
Ŝarzone) na czyjąś głowę (na czyjejś gło
wie) — zawstydzać go dobrym uczynkiem.
..Jeśli łaknie nieprzyjaciel twój, nakarm go,
jeśli pragnie, daj mu wody, bo wtedy węgle
ogniste zgromadzisz na głowę jego, a Pan ci
odpłaci" (Ks. Przypowieści 25,21—22).
ZłoŜyć, skłonić, schronić głowę — znaleźć
przytułek, schronienie, azyl.
Zmyć komuś głowę — skarcić, zwymyślać,
skrzyczeć.
W heraldyce: honor: władza; odznaczenie za
waŜne zasługi; (głowa Maura) krucjaty;
Kompania Wsch.-Indyjska.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W alchemii; naczynie przeobraŜeń.
W marzeniu sennym: (wielka głowa) potęga;
(odcięta) wyzwolenie, wolność; (martwa)
zasadzka; Ŝałoba; (Ŝywa) dobry znak;
(ogolona) zły znak; (opuchła) duma; bogactwo.
Głowa orła — Słońce, płomień kosmiczny,
ogień duchowy Wszechświata. •
GOŁĄB
Gołąb jest symbolem niebiańskiej czystości i
niewinności, poselstwa nowin niebiańskich,
Zwiastowania; duszy, duszy zmarłego, zmar-
twychwstania, odrodzenia, uskrzydlonych
dąŜeń, natchnienia boskiego, poboŜności,
ofiary, pokory: miłości, rozkoszy i uciech
miłosnych; prawdy, mądrości, wróŜby, stałości.
dumy; pokoju; poczty (juŜ w staroŜ. Egipcie
uŜywano gołębi do przesyłania wiadomości);
prostoty, łagodności, nieśmiałości. szczerości;
zazdrości, tchórzostwa, głupoty; Ŝałoby,
melancholii.
Gołąb był ulubioną ofiarą Jahwe. Mówi
Bóg: „Ofiarę z synogarlic albo gołębią!
naniesie kapłan do ołtarza i skręci jej głowę
przy szyi, a przerwawszy miejsce rany ila
wyciec krwi na skraj ołtarza (...) a gołębia spali
na ołtarzu (...) Całopalenie to jest i ofiara woni
najwdzięczniejszej Panu" (Lev. l. 14—17). W
Starym Testamencie głównie niezamoŜni
składają ofiary z go-Iffbi zamiast z jagniąt:
gołąb był zresztą jedynym ptakiem nadającym
się na ofiarę •1-ihwe.
Gołąb — pokój. W Biblii (Gen. 8.11) powrót
na arkę drugiej z rzędu gołębicy leŜy gołębia?),
z gałązką oliwną w dziobku. objawia Noemu,
Ŝe wody Potopu opadają, Ŝe nastaje pokój
między Bogiem a rodziną Noego. RównieŜ w
staroŜ. Grecji
gołąb z róŜdŜką oliwną był atrybutem pokoju (a
takŜe harmonii i liczby osiem — symbolem
harmonii). „Musi czas nadejść, gdy świat (...)
wyprze się sępów ubroczo-nych w ścierwie, w
gołębiu poszuka brata" (Przekleństwo 17—24
Wiktora Gomu-lickiego). Słynny jest rysunek
Pabla Picassa ,,Gołąb pokoju". Gołębie — pop.
nazwa zwolenników ugody i kompromisu w
polityce międzynarodowej; zob. Sokół (Ja-
strzębie).
W staroŜytności na Wschodzie gołębie były
pod opieką społeczną, zabicie gołębia
traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne
poglądy Ŝywe są w wielu miastach Europy i
Ameryki, zwłaszcza w Wenecji i w krajach
słowiańskich. Sympatię budzi wierność pary
gołębi, współczucie lub irytację — gruchanie
samczyków brzmiące jak bolesne jęki
duszącego się człowieka, jak skarga (łac.
gemitus columbae). ,,Wołałem o pomoc (...)
stękałem jak gołąb (...), cierpię mękę" (Izajasz
39, 13—14). „SłuŜebnice jego (pojmane w
niewolę) prowadzono. wzdychające jak
gołębice" (Nahum 2,7). „Synogarlica jęczy, a
gołąbek grucha" (śona modna 130 Ignacego
Krasickiego).
Uroda gołębia wiąŜe się z urodą kobiety, np.
Oblubienicy z Pieśni nad pieśniami'. „Otoś tyś
jest piękna, oczy twoje jak gołębicy" (1,14).
„Piękne są jagody lica twego jako synogarlicy"
(1,9). „Gołębico moja (...), oblicze twoje
piękne" (2.14) itd.
Gołąb — miłość. Gładkopióre gołębie o
toczonych kształtach, „całujące się" dzióbkami,
były w staroŜytności atrybutem arcy-kobiecych
bogiń miłości i płodności, jak fenickiej Isztar,
płn. syryjskiej Atargatis, Wielkiej Macierzy
Bogów Kybele (i Rei). Hery, Demeter (ale
takŜe Adonisa. Zeusa, Dionizosa, Ateny), a
przede wszystkim Afrodyty; jej sanktuarium w
Pafos na Cyprze było tak słynne ze swych
gołębi, Ŝe określano je jako „ptaki pafijskie".
Godłem miłości była zwłaszcza para białych
gołębi. „Przodem gołębie białe, które w biegu
płoszy, leciały jak przed wozem bogini
rozkoszy", tj. Afrodyty (Pan Tadeusz 5, 93—94
Mickiewicza). Król Aniusz opowiada
Eneaszowi (Metamorfozy 632—674
Owidiusza), jak jego córki, prześladowane
przez zwycięskich Greków, uchodząc przed
pościgiem, zmieniły się w gołębice dzięki
interwencji Bachusa (Dionizosa), boga płod-
ności. Gwiazdozbiór Plejad wyobraŜano sobie
jako stado dzikich gołębi, w które
przeistoczyły się (po samobójczej śmierci)
nimfy Plejady, córki Atlasa.
Gołąb był prawdopodobnie pierwszym
ptakiem udomowionym przez człowieka. U
Homera występuje tylko dziki gołąb skalny
(gr. peleids, dosl. 'ciemnoszary'), później
sprowadzono oswojone ze Wschodu i nazwano
od imienia Isztar peristera; wkrótce stały się
ulubionym przysmakiem (przysłowie:
Pieczone gołąbki nie przyjdą same do gąbki,
pochodzi ze średniowiecznych opowieści o
bajecznej Krainie pasibrzuchów — Kukanii), a
prócz tego ptakiem kultowym. Według mitu
gołąb, który przyleciał z egipskich Teb, siadł
na dębie w Dodonie i ludzkim głosem polecił
załoŜenie wyroczni; kapłan odgadywał wolę
Zeusa z poszumu liści świętego dębu i z
gruchania świętych gołębi. Hodowla białych
gołębi rozpoczęła się w Grecji po klęsce floty
fenicko-per-skiej pod Atos (w 492 p.n.e.),
kiedy Persowie wypuścili święte gołębie z
klatek.
Gołąb — łagodność, dobroć; niewinność,
prostota, głupota. „Bądźcie roztropni jak węŜe,
a prości jak gołębice" (Ew. wg Mat. 10,16). „I
stał się Efraim jak gołębica zwiedziona nie
mająca serca", tj. rozumu (Ozeasz 7,11).
Sądzono, Ŝe gołąb nie ma Ŝółci;
Hamlet w monologu: ,,Muszę mieć chyba
wnętrzności gołębia i brak zupełny Ŝółci,
nadającej gorycz poczucia krzywdy" (Hamlet
2,2 Szekspira).
Gołąb — dusza. Na staroŜytnych wize-
runkach nagrobnych gołąb albo para gołębi
pije z naczynia wyobraŜającego źródło pamięci
(o zmarłym).
W sztuce chrześcijańskiej, podobnie jak
skrzydlaty dysk sztuki pogańskiej, gołąb
symbolizuje wieczność, nieśmiertelność, du-
cha, Słońce, a prócz tego: miłość, pokój,
zwiastowanie, chrzest (Jezusa i św. Pawła). W
pismach Ojców Kościoła gołąb występuje jako
atrybut Chrystusa, Marii, Ducha Świętego
(który w Ewangelii wg Mat. 3,16 spłynąć miał
w postaci gołębicy w chwili chrztu Jezusa),
Kościoła, dusz ludzkich (w sztuce wizygockiej
i romańskiej). W scenach Zwiastowania
przedstawiany wraz. z lilią. „Duchu Święty,
gołębico, zleć!" (tytuł wiersza J. Słowackiego).
Dwa gołębie do
tykające się dzióbkami oznaczają zgodę;
7 gołębi to 7 darów Ducha Sw.; 12 gołębi to 12
apostołów. W opowieściach o św. Polikarpie,
św. Eulalii, św. Scholastyce i in. dusza
męczennika wychodzi z ust w postaci gołębia.
Gołąb atrybutem wielu świętych: z pier-
ścieniem — św. Agnieszki, na ramieniu
siedzący — Dawida, na głowie — św. Enur-
cha, przy uchu piszącego — dający natchnienie
św. Grzegorzowi Wielkiemu, Janowi
Złotoustemu, Teresie z Avila, Tomaszowi z
Akwinu.
Biały gołąb — talizman zdrowia, antidotum
przeciw zarazie, ale takŜe symbol smutku.
,,Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku i nosi
ciągłe wieści" (Roztaczanie 1—3
Słowackiego). ,,Dziwnie jest smutne
wspomnienie tej wiosny, jak gołąb biały na
czarnym cyprysie" (Cyprys 5—6 L. Staf-fa).
Czarny gołąb — wdowieństwo.
Gołębica — kobieta polska: ,,Z potopu liść
nadziei niesiesz, gołębico!" (Do kobiety 10
Kornela Ujejskiego).
W heraldyce: pokój (zazwyczaj biały gołąb z
róŜdŜką oliwną); stałość w miłości;
wieczny Ŝywot; prostota.
W alchemii: gołąb w ołowiu — duch w
materii.
Wiek człowieka — emblemat dziewczyny
dwudziestoletniej.
W marzeniu sennym: szczęśliwe wyda-
rzenie.
GÓRA
Góra symbolizuje stałość, niewzruszoność,
nieruchomość; światło; pępek świata; siedzibę
bogów, olbrzymów, karłów, wróŜek;
drogę do nieba, raju, czyśćca, piekła; zmar-
twychwstanie, objawienie; miejsce kultu,
pielgrzymek; mistykę, samotność, mądrość,
wzniosłe myśli; miejsce medytacji; pokój,
swobodę; Ŝycie ludzkie; aspirację; osiągnięcia.
arcydzieła; kobietę, ciąŜę, (bez)płodność;
miejsce porzucania dzieci; młodość; czystość.
PotęŜna, niewzruszona masywność góry
czyni z niej wyobraŜenie stałości, bezruchu,
niezłomności; stąd przykład rzeczy pozornie
niemoŜliwej: „wiara góry przenosi", częsty w
Ewangeliach (Ew. wg Mat. 17,20; 21,21; Ew.
wg Marka 11.23; /. List do Korymian 13,2),
stąd samotność góry
(przysłowie: góra z górą się nie zejdzie);
stąd absurdalne imiona bohaterów o nad-
ludzkiej sile: saraceńskiego pyszałka z legend
karolińskich — Rodomonte ('Wali-góra,
Toczygóra'), z czego rodomontada 'bufonada,
samochwalstwo'; nasz Waligóra to siłacz z
bajki ludowej O braciach zdradzieckich,
pochodzącej zapewne ze Wschodu (jego
ukraińskim odpowiednikiem był Wernyhora).
Dla Sumerów góra była pozostałością
niezróŜnicowanej pramaterii. Jajem Świata.
W wielu legendach góry są siedzibą kró-
lestwa zmarłych albo miejscem, gdzie w ja-
skiniach bohaterowie, królowie, całe wojska
czekają na sygnał, aby się zbudzić z
odwiecznego snu i zbawić zagroŜony świat lub
ojczyznę, jak np. król Artur, Karol Wielki,
Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław Śmiały, Stienka Ra-
zin, śpiący rycerze w Tatrach. Według Biblii
na dalekiej północy była góra narad, na którą
król babiloński chciał wstąpić, aby zasiąść tam
na tronie (Izajasz 14,13;
Psalm 47 3).
Góra Niebieska (przeciwieństwo jaskini
Piekieł) to sklepienie niebios, na którym
wspiera się tron Pana Stworzenia: hebrajski El-
Szaddaj 'Bóg Góry, Bóg Wysokości'. U
Greków siedziby bogów, miejsce grzebania
bohaterów jako wejście do innego świata;
miejsce narodzin albo porzucenia bogów
płodności i herosów; miejsce wiecznej miłości,
ekstaz i orgii dionizyjskich.
Góra — płodność lub bezpłodność jako
przeciwieństwo Ŝyznej doliny (przysłowie:
Góra porodziła mysz); albo światłość jako
przeciwieństwo doliny ciemności i śmierci.
Góra — Drzewo Kosmiczne, Drzewo Ŝycia,
z korzeniami zanurzonymi w niebie, z
listowiem oplatającym ziemię, drzewo
odwrócone koroną w dół.
Góra atrybutem pokoju: „Niech przyjmą
góry pokój dla ludu, a pagórki spra-
wiedliwość!" (Psalm 71 3). Samotność na
górze daje schronienie od świata codzienności,
od mizernej egzystencji.
Góra — swoboda. Górale są niemal zawsze
ludźmi wolnymi. „Będziesz wolny jak górski
wiatr" — mówi Prospero do Ariuela w Burzy
(1,2) Szekspira. „W góry! w góry! miły bracie!
Tam swoboda czeka na cię!" (Pieśń o ziemi
708—9 Wincentego Pola). „Helweci są
wolnymi, bo darem
natury cnót ich strzeŜe ubóstwo, granic bronią
góry" (List do Jędrzeja syna... 71—72
Kajetana Koźmiana).
Góra pokryta śniegiem — szlachetność,
myśl abstrakcyjna, trzeźwe rozumowanie.
Szczyt góry to scena wiecznej młodości,
radosnego wypoczynku, miejsce kultu, spot-
kania człowieka z Bogiem, wód uzdrawia-
jących.
Góra — wielkie dzieło, arcydzieło: „Szek-
spirze! duchu! zbudowałeś górę większą od
góry, którą Bóg postawił. Boś ty ślepemu o
przepaści prawił, z nieskończonością zbliŜyłeś
twór ziemi" (Kordian 2,76—78 Słowackiego).
Góra ambiwalentną miarą człowieka. Jego
wielkie budowle stają się małe, gdy spo-
glądamy na nie z wierzchołka góry. Jego
samego jednak zmusza wewnętrzny popęd do
mierzenia się z niedostępnością najwyŜszych,
stromych szczytów w najbardziej nie-
przyjaznych warunkach (np. samotnie albo bez
aparatu tlenowego, lub nowymi, trudniejszymi
drogami) i pokonywania ich. W epoce
przedromantycznej, zwłaszcza w okresie
klasycyzmu (XVII—XVIII w.), góry uwaŜane
były za anomalię natury, za krajobraz
antyestetyczny, zwyrodniały, przeŜarty
grzechem, sataniczny. W Boskiej Komedii
Dantego góra czyśćcowa wznosi się pośrodku
wyspy.
U gnostyków górę przedstawia litera A;
szczyt góry wyraŜa osiągnięcie, zimno,
abstrakcję, ołtarz Słońca i ognia.
W bajkach góry są niedostępną barierą
dzielącą nas od krainy czarów: Za siódmą, za
dziesiątą, za setną górą, za górami, za lasami
— w bajecznym kraju. W bajce Kruk (nr 93)
braci Grimm złoty zamek Stromberg stoi na
szklanej górze; tylko zaczarowany koń moŜe
się wdrapać na nią z wyzwolicielem królewny
na grzbiecie. W bajce Kryształowa kula (nr
197) zamek Złotego Słońca znajduje się na
niedostępnej górze, na którą dostać się moŜna
tylko w zaczarowanym kapeluszu. W bajce O
siedmiu krukach (nr 25) zaczarowani bracia
zamknięci są w Szklanej Górze.
U wszystkich ludów znających góry były
one, jako bliskie nieba, przestrzennym sym-
bolem transcendencji, sferą sakralną, siedzibą
bogów. Liczne mitologie znają święte góry,
miejsca kultu bogów nieba, bałwanów
pogańskich. Szatana, np. u Sło-
wian Babie, Łyse lub Jasne Góry (dawne
miejsca kultu Swiatowita, później diabła, cel
wypraw czarownic), punkty zetknięcia się nieba
z ziemią, komunikacji Wszechświata z obszarem
zamieszkanym przez ludzi. Nakazując usunięcie
tubylców z Ka-naanu Pan mówi do MojŜesza:
,,Zniszczycie wszystkie ich posągi ulane z
metalu, spustoszycie wszystkie ich święte gaje
na wzgórzach" (Lev. 33,52). MojŜesz powiada
do swego ludu: ,,Zburzcie wszystkie ' miejsca,
na których narody, którymi zawładniecie,
chwaliły bogi swoje, na górach wysokich i
pagórkach" (Deut.\2,'2).
Indyjska złota góra Meru (Sumeru) o trzech
szczytach, złotym, srebrnym i Ŝelaznym,
siedziba Brahmy, Wisznu i Siwy, znajduje się w
środku świata, dokładnie pod Gwiazdą Polarną;
tam odbywają się spotkania bogów z ludźmi.
RównieŜ irańska góra Haraberezaiti wznosi się
ku niebu ze środka świata. Na górze
umieszczona jest teŜ Walhalla mitologii
skandynawskiej, miejsce pobytu poległych
wojowników. Heimdall, straŜnik bogów,
zamieszkuje górę Himingbjorg, u wejścia do
Asgardu, siedziby bogów. Według kosmologii
islamu góra Kaf otacza ziemię mającą kształt
dysku i oddzielona jest od niej przepaścią
nieprzebytą; jest to góra szmaragdowa, której
blask zabarwia sklepienie niebieskie (jednak nie
na zielono!) i stanowi granicę między światem
widzialnym i niewidzialnym, symbolizując
głębszą prawdę o człowieku, jego prawdziwą
naturę. Jako siedziba bajecznego ptaka
Simorgha, doradcy królów i bohaterów, zwana
jest górą mądrości i zadowolenia. Często
wspominają o niej Baśnie z 1001 nocy. Monsal-
wat, Mont sauvage 'dzika, niedostępna góra',
według Parsifala Wolframa von Eschenbach
tajemnicza, mistyczna góra, na której ukryty jest
św. Graal w postaci drogocennego kamienia,
poszukiwanego wytrwale przez rycerzy
Okrągłego Stołu z legendy arturiań-skiej; jej
emblematami były: gwiazda, krzyŜ, korona,
trójkąt, fleur de lis, półksięŜyc, schody, cyfra
trzy, litera Z {Zioń 'Syjon') albo R (Regeneratio
'Odrodzenie'),
Okrutny, bałwochwalczy Babilon, dzięki
wysokim murom i basztom, robił na izraelskich
prowincjuszach wraŜenie góry: „Mówi Pan: Oto
ja do ciebie, góro zaraŜająca, wyciągnę rękę i
zwalę cię ze skał i uczy
nię cię górą spalenia" (Jeremiasz 51—25).
Dlatego judaizm, a za nim pierwotny chry-
stianizm, oczekuje u kresu drogi cierpienia
zniknięcia gór. Izajasz zapowiada, Ŝe gdy lud
wróci z wygnania, „kaŜda dolina będzie
podniesiona, a kaŜda góra i pagórek —
poniŜone" (40,4). RównieŜ koniec świata
rozpocznie się od zapadnięcia się gór (Apok.
16,20). „Porównaj, BoŜe, góry z dołami, niech
będzie równiusień-ko" — z lud. pieśni
miłosnej.
Nazwy świątyń, świętych wieŜ i miast
świadczą o tym częstokroć, Ŝe symbolizują one
góry. Babilon nazwano „domem świetlistej
góry", „domem, na którym wspiera się niebo i
ziemia", „więzią między niebem i ziemią".
Babilońskie zikkuraty, górujące nad miastem
potęŜne (do wysokości ok. 50 m) schodkowe
wieŜe ze świątynią na szczycie, symbolizowały
prawdopodobnie górę kosmiczną, gigantyczny
ołtarz, drogę do nieba w podobnym sensie, jak
wywodząca się zapewne z pamięci o
zikkuracie w Ur legenda biblijna o wieŜy
Babel (Gen. 11) i jak drabina Jakubo-wa
sięgająca nieba (Gen. 28,12). Wyraz su-
meryjski oznaczający zikkurat to U-Nir 'góra'.
Kaaba w Mekce jest, według tradycji mu-
zułmańskiej, najwyŜszym punktem świata
połoŜonym pod szczytem sklepienia niebie-
skiego.
Izraelski Bóg pustyni i Ziemi Obiecanej,
Jahwe, był moŜe pierwotnie bogiem góry
Synaj (Horeb), na której znajdują się liczne
ślady dawnych dróg pielgrzymkowych; na jej
szczycie Bóg zawarł przymierze ze swym
ludem w osobie jego przywódcy, MojŜesza:
„MojŜesz, wszedłszy w po-środek mgły,
wstąpił na górę i był tam dni czterdzieści" (Ex.
24,18). Abraham zbudował ołtarz na górze
(później identyfikowanej z Morią) wskazanej
mu przez Pana, aby na jego rozkaz uczynić
ofiarę całopalną ze swego syna, Izaaka (Gen.
22). MojŜesz na górze Nebo, na szczycie
Fasga, ogląda Ziemię Obiecaną, na którą mu
nie wolno wstąpić, i umiera (Deut. 34,1—5).
Na górze Horeb Bóg objawia się prorokowi
Eliaszowi i wydaje mu polecenia (3. Ks. Król.
19,11—18). Na górze Karmel, symbolu
wierności i owocowania, Eliasz wyzywa na
sąd boŜy proroków Baala (3 Ks. Król. 18,20—
40). Góra Garizim (Ebal), powtarzająca echem
błogosławień
stwa i przekleństwa wypowiedziane na niej,
święta góra Samarytan w Samarii, w paśmie
Efraim, jest miejscem dorocznych spotkań
Samarytan w okresie Paschy. Góra świątyni
jerozolimskiej, zwana w 2 Ks. Kronik (3.1)
górą Moria, gdzie Pan ukazał się Dawidowi,
jest świętą skałą czczoną przez Ŝydów, jako
miejsce ofiary Abrahama, i przez
muzułmanów, jako miejsce wniebowzięcia
Mahometa; na niej znajduje się jedyny relikt
świątyni Salomona, ,,ściana płaczu", oraz
zbudowany w końcu VII wieku meczet Omara
(Kubbet es-Sachra).
Jerozolimska góra Syjon jest miejscem,
gdzie mieszka Bóg Izraela, Jahwe (Izajasz
8,18; Psalm 73 2), gdzie jest on królem
(Izajasz 24,23), gdzie osadził swego króla,
Dawida (Psalm 2 6), jest więc osią akcji Jahwe
w dziejach biblijnych. Nazwy Syjon uŜywa
Stary Testament wymiennie z nazwą
Jerozolimy, a w chrześcijańskich hymnach i w
literaturze Syjon oznacza często Jeruzalem
niebieską albo ziemskie miasto braterstwa i
wiary chrześcijańskiej. Kusiciel zaprowadził
Jezusa na bardzo wysoką górę, aby ukazać Mu
wszystkie królestwa świata (Ew. wg Mat. 4,8);
na górze wygłasza Jezus kazanie (Ew. wg Mat.
5), na górze zjawił się uczniom po zmartwych-
wstaniu, na górze Oliwnej nastąpiło wniebo-
wstąpienie (Ew. wg Łuk. 24,50; Apok. 1,12).
Tabor, samotna góra w Galilei na płd. zach. od
jeziora Genezaret, według dawnej tradycji
uwaŜana była za miejsce Przemienienia,
lokalizowane później na górze Her-mon (Ew.
wg Mat. 17, 1—18).
Spośród wielu innych świętych gór lub
świątyń-gór wymienić trzeba takie, jak: ateński
Akropol; Ararat, pamiątka Potopu;
Athos na Półwyspie Chalcydyckim; Biała Góra
Celtów; Borobudur, buddyjska świą-tynia-góra
w środkowej części Jawy, 40 m wysokości;
Damarwand, irańska góra z której zstąpiwszy
Azhi Dahaka zniszczy świat, gdy rozerwie
krępujące go łańcuchy; łańcuch górski Elburs
w Iranie; wulkan Etna, pracownia strąconych
tytanów; Mt. Everest (Czomolungma) w
Himalajach, święta góra buddyjska,
mieszkanie bogów; FudŜijama, na którą
wejście wymaga uprzedniego oczyszczenia
rytualnego; Idą, święta góra Greków, gdzie
ukrywano Zeusa przed jego ojcem, Kronosem;
Kaukaz, gdzie według mitu greckiego,
Prometeusz był przykuty
do skały; Kitajron, góry między Megarą,
Attyką a Beocją, poświęcone Zeusowi,
Apollinowi i muzom miejsce kultu Dio-nizosa;
Nissa w Etiopii, gdzie narodził się Ozyrys;
Nysa w Indiach, gdzie urodził się Dionizos;
Olimp, siedziba bogów mitologii greckiej;
Othrys, w Tesalii, gdzie Kronos gotował się do
walki z Zeusem, gdzie osiadła arka
Deukaliona; Parnas, pasmo górskie, jedna z
siedzib Apollina i muz, oraz Dionizosa i
bachantek, symbol poezji;
Potala w Lhassie, z zamkiem Potala, dawna
rezydencja Dalaj Lamy, zwana teŜ Czerwoną
Górą lub Dmar-Po Ri; teocalli, azteckie
świątynie-góry w kształcie piramidy, a
wreszcie piramidy egipskie, kamienne góry
usypane przez ludzi, oraz świątynie-góry
Khmerów, a nawet Mont-Saint-Michel we
Francji.
Podobną rolę jak świątynie-góry i gro-
bowce-góry w stosunku do znajdujących się u
ich stóp osiedli i miast odgrywać mogą,
przynajmniej w pewnym stopniu, równieŜ
budowle nie nawiązujące pod względem
architektury do gór, jak wieŜe zamków,
kościołów, ratusza, jak dziewięcio-piętrowe
pagody buddyjskie w Chinach, jak Montmartre
dla ParyŜa, Foumere (stare forum) dla Lyonu,
Notre Damę de la Gardę dla Marsylii, Wawel
dla Krakowa, Jasna Góra dla Częstochowy,
ratusz dla Zamościa. Rzecz ciekawa, Ŝe nie
potrafią spełniać takiej mistyczno-opiekuńczej
funkcji najwyŜsze budowle świata współ-
czesnego — amerykańskie „drapacze
chmur".
GRANAT(OWIEC)
Granatowieć symbolizuje potęgę, zwycięstwo,
doskonałość; nieśmiertelność,
zmartwychwstanie; świat podziemny. Kościół,
dary boŜe; zasadę Ŝeńską, dziewictwo, czy-
stość, miłość, nadzieję, płodność, krew; Ŝycie;
śmierć; mądrość, zgodę, związek; wierność,
jedność; Słońce; zob. teŜ Jabłko.
Granat — ulubiony owoc w klimacie
suchym i gorącym, jeden z najsoczystszych,
odporny na szkodniki. Gdy Izraelczycy,
wędrując przez 40 lat po pustyni, wspominali
porzucony Egipt, tęsknili szczególnie mocno
za orzeźwiającym smakiem granatów, tak
róŜnym od smaku manny. Król Salomon miał
sad granatowy. „Wyrosłaś jak gaj drzew
granatowych z wybornymi
owocami" (Pieśń nad pieśniami 4,13). Ma-
homet powiadał: „Jedz granaty, bo oczyszczają
one duszę od zazdrości i nienawiści". Sok z
granatów mieszano z winem albo robiono z
niego wino. W pojęciach lud. granat przynosi
szczęście i zdrowie.
Granatowieć — mądrość; niekiedy uwaŜany
za owoc rajskiego Drzewa Wiadomości.
Granaty i dzwonki. Pan do MojŜesza:
„Na dolnym brzegu szaty arcykapłana uczy-
nisz wokoło jakby jabłuszka granatu z błękitu i
ze szkarłatu, i z karmazynu (...) przeplatane
dokoła złotymi dzwonkami" (Ex. 28,35).
Granaty były tu prawdop. emblematami
płodności i wierności, dzwonki — Wielkiej Macierzy.
egzorcyzmów, a granaty i dzwonki — bły-
skawic i grzmotów.
Granat — wierność; w staroŜ. Izraelu —
wierność zasadom Pięcioksięgu.
Granatowieć wiąŜe się z wojną: król Sauł
przed bitwą z Filistynami przebywał z
sześciuset wojownikami pod granatowcem (l
Ks. Król. 14,2).
Granatowieć atrybutem Baala, Hery i Per-
sefony, miał wyrosnąć z krwi Dionizosa,
podobnie jak anemony z krwi Adonisa, a fiołki
— Attisa. Owoc nietykalny na misteriach
eleuzyńskich. Z miąŜszu granatu produkowano
czerwoną farbę.
Czerwona barwa miąŜszu granatu czyniła go
kwiatem krwi, Ŝycia i śmierci, świata
zmarłych; sprzeczność ta tłumaczy się
chtonicznym charakterem granatowca:
ziarno pod ziemią, po okresie pozornej śmierci
oŜywa, kiełkuje i wychodzi na powierzchnię.
Gliniane wyobraŜenia granatów znajdowane w
staroŜ. grobach rz. miały być zapewne
magicznym środkiem zapewniającym
zmarłemu Ŝycie pośmiertne. Gdy Hades
porwał z powierzchni ziemi Korę, córkę
Demeter, Zeus kazał bogu podziemi zwrócić ją
matce. Uradowana tym wyrokiem Kora
lekkomyślnie zjadła podane przez Hadesa
ziarnko granatu. Związało to ją z Hadesem na
zawsze (zob. niŜej — symbol małŜeństwa);
odtąd wracała na ziemię wiosną, a późną
jesienią schodziła do krainy zmarłych, gdzie
panowała u boku męŜa jako straszliwa królowa
Persefona-Prozer-pina (Metamorfozy 5,537 i
nast. Owidiusza). Stąd chrzęść, symbol
śmierci, podziemnej płodności, wzrostu i
zmartwych
wstania, w plastyce często wyobraŜany w ręce
Dzieciątka Jezus.
Granat — Słońce (u Fenicjan), Ŝycie,
potęga, odrodzenie; jego nazwa —rimmon —
jest teŜ imieniem boga Słońca.
Granat Ŝeńskim wyobraŜeniem erotycznym.
Owoc granatu, pozostawiony na gałęzi aŜ
przejrzeje, pęka i przez pionową szparę
ukazuje swoje ogniste wnętrze. „Skronie twoje
spoza zasłony są jak pęknięte jabłko granatu"
(Pieśń nad pieśniami 4,3). Dziś jeszcze w
Grecji młodzi przesyłają sobie nawzajem owoc
granatu jako znak gorącej miłości.
Granat — zasada Ŝeńska, płodność; atrybut
Czerwone kwiaty, czerwony miąŜsz i mno-
gość ziaren czynią z granatu emblemat miłości,
małŜeństwa i wielodzietności; Kora, gdy zjadła
ziarno granatu podane przez Hadesa, tj. kiedy
poczęła, musiała zostać małŜonką władcy
piekieł, co rok niedostępną dla niego przez 9
miesięcy.
Granatowieć — miłość. Rozłączone ko-
rzenie granatowca splątują się z sobą na nowo.
„Słowik co noc śpiewa owdzie na gałązce
granatu" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), Julia do Romea. Oblubienica
poŜąda najściślejszego połączenia się z
Oblubieńcem: „Wprowadziłabym cię do domu
matki mojej, uraczyłabym cię (...) moszczem z
jabłek granatowych moich" (Pieśń nad
pieśniami 8,2). „Rankiem pójdziemy (...)
zobaczyć (...), czy granaty są w pełnym
kwieciu: tam ci okaŜę swą miłość" (Pieśń nad
pieśniami 7,13).
Granat — płodność; podobnie jak inne
owoce z licznymi ziarnami (pestkami), jak np.
pomarańcza, cytryna, pomidor, dynia;
atrybut Afrodyty. Rzymskie panny młode
nosiły dlatego wieńce z gałązek granatowca.
W Grecji współczesnej obrzuca się no-
woŜeńców wysuszonymi jabłkami granatu,
które pękają i wysypują ziarna oznaczające
liczne potomstwo. W Indiach sok z granatów
uwaŜano za środek przeciw bezpłodności.
Granat — jedność w wielości. Obfitość
pestek w uporządkowanym układzie, w za-
mkniętej całości owocu — związek wielu pod
władzą jednego pana (monarchy a. Kościoła),
obraz jedności Wszechświata; granaty
wyobraŜane w dawnych martwych naturach
były aluzją do tych pojęć.
 Granat — zwycięstwo, atrybut Nike
(Yictorii).
Granat w chrzęść. — dary boŜe. Kościół.
liczni wierni (ziarna), doskonałość, czystość;
atrybut Marii Panny (ziarna — liczne cnoty
Marii). Granat z krzyŜem u góry — atrybut św.
Jana BoŜego (hiszp. Juan de Dios) 1495—
1550, załoŜyciela zakonu bonifratrów. Twarda,
niejadalna skorupa i słodki, pachnący miąŜsz
mają być wykładnią ciała i duszy idealnego
chrześcijanina a. kapłana (św. AmbroŜego).
Granatowieć — pełnia Ŝycia; drzewo Ŝycia
w śrdw. symbolice plastycznej.
Granat — dostatek, ale nie bogactwo:
jego kwiaty są piękne, ale nie pachną.
Granat — osoba urodziwa, ale niemiła;
gdyŜ owoc ten wygląda 'ładnie tylko z pewnej
odległości. Przysłowie tac.: omne mało punico
inest granum putre 'w kaŜdym jabłku granatu
znajdzie się jedno zgniłe ziarno', w kaŜdej
społeczności znajdzie się zakała, wyrzutek.
Granat — impresa (godło) cesarza Ma-
ksymiliana I (1459—1519) i Izabelli Portu-
galskiej, Ŝony Karola V hiszpańskiego.
GWIAZDA
Gwiazda jest obrazem idei boskiej, według
której porusza się świat, symbolem bóstwa,
boskiego oka, Mesjasza, anioła, wzniosłej
istoty, władcy przeznaczenia; boskiego ognia,
światła, światła niebiańskiego walczącego z
mocami ciemności, wiedzy o przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości, wróŜbity, mą-
drości, (duchowego) przewodnika; nieskoń-
czoności, nieosiągalnego ideału, wiecznej
szczęśliwości, szczęścia, sukcesu, nadziei;
losu, doli, przeznaczenia; zasługi, stałości,
czystości, czujności, wolności; duszy, oŜy-
wionych duchów, duszy bohatera; nieśmier-
telności; natchnienia poetyckiego; człowieka,
oka, straŜy; kwiatu.
Gwiazda — przeznaczenie: „czytać w
gwiazdach" to wróŜyć z gwiazd; .jest zapisane
w gwiazdach"; ,,urodzić się pod złą albo dobrą
gwiazdą"; „spod ciemnej gwiazdy" —
najgorszy, podłego gatunku. W astrologii
gwiazdy nad horyzontem w chwili narodzin
człowieka kształtują jego los. Stary Testament
nie uznaje wróŜenia z gwiazd;
mimo to Pieśń Debory (Sędziowie 5,20),
prawdopodobnie najstarsza część Biblii, pisana
około 1125 p.n.e., mówi: ,,Gwiazdy
w biegu swoim walczyły przeciw Sisarze".
„Para kochanków zrodzona pod nieszczęśliwą
gwiazdą odbiera sobie Ŝycie" (Szekspir,
Romeo i Julia, Prolog). „W twojej piersi są
gwiazdy twojego losu" mówi Illo do
Wallensteina w dramacie Piccolomini 2,6,
Schillera. (Więzień do Nocy): „Kto z tych
gwiazd tajnie przyszłej drogi twej wyczyta!"
(Dziady cz. III, Prolog 60, Mickiewicza).
(Kent powiada): „Gwiazdy nad nami rządzą
naszą duszą" (Król Lear 4,3 Szekspira, tł. Zofii
Siwickiej).
Gwiazda — przewodnik; zwłaszcza gwiazda
betlejemska z Ewangelii wg Mateusza (2,9),
którą mędrcy (magowie, królowie) „ujrzeli na
Wschodzie, wskazywała im drogę, a
doszedłszy do miejsca, gdzie było dziecię,
zatrzymała się". Nie utoŜsamili jej dotychczas
astronomowie z Ŝadnym autentycznym
zjawiskiem niebieskim owego czasu, takim jak
gwiazda nowa, supernowa, kometa bądź
wielokrotne złączenie planet, choć potrójne
złączenie Marsa, Jowisza i Saturna zdarzyło
się na początku 6 r. p.n.e., a Jowisza i Wenery
17 czerwca 2 r. p.n.e. Zapewne szło tu o
tradycyjne zjawisko symboliczne, występujące
w licznych legendach, poprzedzające
narodzenie się synów boŜych, jak Budda, jak
wedycki bóg ognia Agni, złoŜony przez swą
Matkę-Dziewicę Maję i ziemskiego ojca-
cieślę, Twastri, między mistyczną krowę i
osiołka-nosiciela świętej rośliny somy. Byłby
to równieŜ dowód mesjanizmu Jezusa, gdyŜ
proroctwo Balaama (Num. 24,17) określało
Mesjasza jako „gwiazdę z Jakuba".
Symbolizuje ona pokutę, narodzenie, czystość,
przewodnictwo.
Gwiazda przewodnia — idea przyświecająca
człowiekowi. „Jeśli pójdziesz za swą gwiazdą,
niechybnie dopłyniesz do wspaniałego portu"
(Boska Komedia, Piekło 15,55, Dantego).
„Patrzył w gwiazdę — czekał od niej hasła"
(Marzyciel 111, K. Ujejskiego).
Gwiazda zaranna — męski aspekt Wielkiej
Bogini i babilońskiej Isztar, wojny;
światło zwycięŜające ciemności, zwiastun
Słońca, narodzenia Mesjasza albo boga--
Słońca; gr. Heosphóros 'przynoszący świat',
PhosphorSs 'przynoszący światło', Polideukes
(Polluks), nieśmiertelny bliźniak idący w
światło, dziś Wenus, rzymski Lucifer; Chry-
stus — zmartwychwstanie i wniebowstąpie-
nie: „Ja, Jezus (...) jestem gwiazda jasna i
zaranna" (Apok. 22,16); Maria sprowadzająca
Chrystusa na świat; zwiastun nowego dnia,
ustawicznego odnawiania się, wiecznego
powrotu. Znak dla pasterzy, aby wypuścić
owce z owczarni.
Gwiazda wieczorna — Ŝeński aspekt Wiel-
kiej Bogini i babilońskiej Isztar, zapowiedź
ciemności; gr. Hesperos (męski), dziś Wenus,
rz. Yesper (męski); Kastor, śmiertelny bliźniak
idący w mrok; Maria, która pojawia się w
ostatniej epoce dziejów; smutek. „Wieczorna
gwiazdo, jasnej nocy najpiękniejsza ozdobo,
cnej Wenery świeco najśliczniejsza!"
{Sielanka 6, Mopsus, 51—2, Sz.
Szymonowica). „O najsmutniejsza gwiazdo, o
gwiazdo wieczorna!" (Pierzcha lotnych
obłoków gromada... 2 Aleksandra Puszkina, tł.
Adama WaŜyka).
Gwiazdy — oŜywione, radosne duchy.
Mówi Pan: „Gdy gwiazdy poranne chórem
radośnie śpiewały, synowie boŜy wydali
okrzyk radosny" (Hiob 38,7); „Gwiazdy
radowały się (...) i świeciły z radością temu,
kto je stworzył" (Baruch 3, 34—5).
Gwiazda — straŜ czuwająca: „Nie ma
innych czatów ani straŜy, jeno te, które
gwiazdy sprawują nade mną" (Montaigne, II,
15, tł. T. Boy-śeleński).
Gwiazda świecąca w ciemnościach — duch,
siły duchowe w walce z siłami ciemności,
światła w nocy nieświadomości.
Regularne ruchy gwiazd — harmonijne
współdziałanie potęg Natury albo boskich;
według Ŝydowskich wyobraŜeń kaŜdą gwiazdą
kieruje oddzielny anioł.
Gwiazdy — bogowie barbarzyńców. Bóg
biblijny ostrzega przed bałwochwalstwem:
„abyś, podniósłszy oczy ku niebu i ujrzawszy
słońce, księŜyc i gwiazdy, cały zastęp nie-
bieski, nie dał się zwieść, nie składał im
pokłonu i nie słuŜył temu, co stworzył Pan na
posługę wszystkim narodom" (Deul. 4,19);
zob. Słońce. Jednak wspaniały obraz
gwiaździstego nieba na Wschodzie i Południu,
niewyobraŜalny dla mieszkańców stref
umiarkowanych, rzucał na kolana nawet
wyznawców jedynego Boga: „Gdy spoglądam
na niebiosa, dzieło rąk Twoich, pytam czymŜe
jest człowiek, iŜ nań pamiętasz?" (Psalm 8 4—
5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za
panowania Ozeasza przypisuje 4 Ks. Król.
(17) bałwochwalstwu, m.in. oddawaniu czci
gwiazdom (por.
21,3—5; 23,4—5). „Pięknością nieba jasność
gwiazd" powiada Eklezjastyk 43, 10.
Kult gwiazd utoŜsamianych z bogami (np.
planety) przejęło, tylko symbolicznie,
chrześcijaństwo: NMP Niepokalanego Po-
częcia w koronie z gwiazd, podobnie jak Muza
astronomii. Urania.
Gwiazdy uwaŜano w staroŜytności za istoty
rozumne, troszczące się o świat, stąd gwiazda
jest synonimem mądrości. ,,Powstaje mędrzec i
gwiazda Platona w długie wieki wieków
świeci" (Dziady cz. IV 510—11 Mickiewicza).
Gwiazda — człowiek. Według wierzeń
ludowych kaŜdy człowiek ma swoją gwiazdę
na niebie, która pojawia się przy jego
urodzeniu i gaśnie po śmierci, co znajduje
odbicie w wyraŜeniach: Jego gwiazda zbladła,
moja gwiazda jeszcze nie wzeszła, on jest
gwiazdą pierwszej wielkości. Gwiazdą
nazywamy człowieka sławnego, błyszczącego
w swojej dziedzinie, zwłaszcza aktora lub
aktorkę filmową. „Sułtanko moja! gwiazdo
haremu! Peri!" (Lazara l—2 K. Ujejskiego).
Gwiazda wiąŜe się z tajemnicami nocy, snu i
marzeń sennych. Sen o jasnej gwieździe
przynosi szczęście, o słabej — biedę, o
spadającej — powodzenie.
Gwiazda — atrybut natchnienia, wolności,
wysokiego, ambitnego celu, rewolucji, jako
taka widnieje na flagach wielu państw: Stanów
Zjednoczonych, Związku Radzieckiego,
Beninu, Burundi , Chile, Chin, Kuby, Ghany,
Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela
(Gwiazda Dawida), Jemenu, Jordanii,
Jugosławii, Płn. Korei, Liberii, Maroka,
Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo,
Wietnamu i in. „Natchnienie? Gwiazda na
czole!" (Astronomia, 264, Deotymy). „Jak
swobody gwiazdka świeci!" (Polonez, 8,
Rajnolda Sucho-dolskiego). Sic itur ad astra,
tac. 'tak kroczy się ku gwiazdom' (Eneida 9,
64, Wer-giliusza), ku szczytnym ideałom; łac.
przysłowie: per aspera ad astra 'przez ciernie
do gwiazd', przez trudy, cierpienia, do sukcesu.
Gwiazdę wybijano na monetach Szymona Bar-
Kochby (hebr. 'syn gwiazdy'), wodza
ostatniego powstania Ŝydowskiego przeciw
Rzymianom (132—135 n.e.).
Gwiazda — pieśń: „Pieśni ma, tyś jest
gwiazdą za granicą świata!" (Dziady cz. III 1,2,
Improwizacja 15 Mickiewicza).
 Gwiazdy — oczy ukochanej. Romeo:
„Dwie gwiazdy w pilnej kędyś wysłane
potrzebie proszą oczu Juliji, by raczyły w
niebie świecić, nim gwiazdy wrócą" (Romeo i
Julia 2, 2 Szekspira, tł. A. Mickiewicza).
Gwiazda o czterech promieniach — asyro--
babiloński bóg Słońca Szamasz; prawzór
krzyŜa maltańskiego.
Gwiazda pięcioramienna — w staroŜ. Egip-
cie Horus jako najwyŜszy bóg; u pitago-
rejczyków połączenie liczb 3 i 3 oraz 3 i 2 —
doskonałość. Wszechświat, człowiek; w
heraldyce: trzeci syn, cnota, wiedza, łaska
boska. Gwiazda Salomona, którą wyciskał na
pieczęci zamykającej w butelce duchy,
geniusze, dŜinny. Pentagon (pięciokąt), w
Biblii — klucz do Królestwa Niebieskiego;
amulet zdrowia, broniący przed złymi
duchami; natchnienie, doskonałość, symbol
mikrokosmosu człowieczego; pentagram
pitagorejski, wzór dla ognistej gwiazdy
masońskiej, ośrodka mistycznego, symbolu
człowieka odrodzonego, świecącego wśród
ciemności świata profanów, zasady boskiej w
sercu wtajemniczonego. Gwiazda
pięcioramienna wyobraŜona między
węgielnicą słuŜącą do mierzenia ziemi a
kompasem do mierzenia nieba (lub cyrklem)
jest symbolem wtajemniczenia. Pentagram
odpowiada liczbie niewymiernej, liczbie złotej
definiującej idealny kanon ciała ludzkiego,
którego środkiem jest pępek. Symbol zdrowia,
wiedzy, BoŜego Narodzenia, Epifanii,
emblemat Tomasza z Akwinu.
Gwiazda sześcioramienna — związek ducha
z materią (dwa trójkąty złączone), zasada
czynna i bierna, rozwój i proces wsteczny,
hermafrodyta, połączenie przeciwieństw.
Gwiazda Dawida, godło judaizmu, herb
Izraela; opieka boska. Stwórca i ma-
krokosmos, duchowość (jako przeciwieństwo
gwiazdy Salomona). W alchemii nazywana
gwiazdą Salomona, zawiera siedem części,
czyli siedem metali (złoto w środku), oraz
cztery elementy (powietrze, ziemia, ogień,
woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej
jedności; destylacja, połączenie ognia z wodą,
dawniej równieŜ „woda ognista", wódka.
Gwiazda morza, zazwyczaj sześcioramienna
— emblemat wszystkich bogiń-macie-rzy i
bogiń morza: Izyda, Hymen, Hera.
Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Ino, Tety-da itd.
śeglarze tatuowali gwiazdę na rękach na cześć
Afrodyty zrodzonej z morza, opiekunki portów
i wybrzeŜy, zapewniającej szczęśliwą Ŝeglugę
(Apfirod/te Limne-sia, Euploia, GaleneSa) oraz
Jowisza, sprawcy pogody (luppiter Serenalor,
Plwius, Ful-minator, Tonitrualis, Lucelius).
Matka Boska: hymn Ave Maris Stella ('Witaj
gwiazdo morza'), odmawiany w czasie
nieszporów w święta NMP, ułoŜony
prawdopodobnie w IX wieku.
Gwiazda siedmioramienna, związana z
Kybele — postęp cykliczny; zręczność, wszel-
kie siódemki: duchów Boga, darów Ducha Sw.,
planet, metali itd.; lira kosmiczna, muzyka sfer,
harmonia świata, siedmio-barwna tęcza,
siedem sfer planetarnych.
Gwiazda ośmioramienna — atrybut planety i
bogini Wenus, królowej niebios, wschodzącego
słońca, odrodzenia, koła Fortuny.
Gwiazda dziewięcioramienna — 9 owoców
Ducha Sw.
Siedem gwiazd — aniołowie siedmiu ko-
ściołów chrzęść.: Efez. Laodicea, Pergamon,
Filadelfia, Sardis, Smyrna, Thyatira; równieŜ
siedem złotych świeczników.
Dwanaście gwiazd — posłańcy bóstwa;
Zodiak; apostołowie; pokolenia Izraela.
Niezliczona mnogość gwiazd: ..Bóg ustalił
liczbę gwiazd i nadał im wszystkim imiona"
(Psalm 146 7); rzekł Pan do Abrahama,
wyprowadziwszy go z domu (Gen. 15,5):
„Zlicz gwiazdy, jeśli potrafisz; tak niezliczone
będzie potomstwo twoje".
Gwiazdę spadającą uwaŜano niekiedy w
Sparcie za znak, Ŝe król zgrzeszył i powinien
abdykować; Rzymianie uwaŜali ją za danego
przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowiedź
narodzin dziecka lub innych wydarzeń. W
chrześcijaństwie znak. Ŝe dusza opuściła
Czyściec, ostrzeŜenie przed najazdem,
śmiercią; symbol szybkości. W folklorze
muzułmańskim kamienie rzucane przez
aniołów, aby odpędzić dŜinny od nieba. „Ta łza
znad planety spada — i w groby przecieka; a
ludzie mówią, i mówią uczenie, Ŝe to nie łzy
są, ale Ŝe kamienie" (W Weronie 8—11
Norwida). „Gwia-zdy-opętańce, co same
swych szukają dróg" (Bądź jak meteor... 3—4
S. Wyspiańskiego).
Gwiazdy — punkty odniesienia kalendarza
babilońskiego, zwane przez astrolo-
gów „królewskimi", uwaŜane za straŜniczki
czterech stron świata: Wschodu — Alde-baran
(emblemat — oko); Zachodu — Anta-res
(sztylet lub bułat), zgubna gwiazda zwana w
Mezopotamii niszczycielem karawan, albo
dobroczynna Spika (Kłos);
Północy — Regulus (serce lub korona) albo
Rigel; Południa — Fomalhaut (sfinks lub
snop). W Czyśćcu Dantego — cztery główne
cnoty: odwaga, sprawiedliwość, rozwaga,
umiarkowanie.
Gwiazda polarna — pępek świata, środek,
wokół którego Wszechświat się obraca.
Gwiazda-KsięŜyc: „Owa wilgotna gwiazda
rządząca państwami Neptuna" tj. pły-wami
morskimi (Hamlet 1,1, Szekspira). Gwiazda z
sierpem księŜyca oznacza ma-hometanizm;
godło Turcji, Algierii, Malezji, Mauretanii,
Pakistanu, Tunezji; w sztuce średniowiecznej
emblemat Matki Boskiej.
W staroŜytnym Egipcie gwiazdy były
wioślarzami okrętu boga słońca Ra (Re).
HARFA
Harfa symbolizuje świat nadnaturalny;
Empireum; chwałę boską, królestwo nie-
bieskie, niebiańską błogość; modlitwę świę-
tych; drabinę do nieba; harmonię; kontem-
plację; proroctwo; radość; czułość, miłość,
łagodność; czystość; nadzieję; godność, dumę;
pamięć; napięcie; muzykę, taniec, poezję;
wiatr; ślepotę, niemotę; smutek, tęsknotę,
nostalgię; Ŝycie; śmierć; duszę, wędrówkę
duszy; rycerstwo, zwycięstwo; pijatykę, ucztę;
nierząd.
Harfa była pop. instrumentem w staroŜ.
krajach śródziemnomorskich i bliskowschod-
nich, choć rzadkim w Grecji i Rzymie,. gdzie
większą rolę odgrywały lira i kitara.
Zachowały się wyobraŜenia harf w sztuce egip.
i mezopotamskiej z ok. r. 4000— 3000 p.n.e.
Harfa w tradycji judeo-chrześcijańskiej —
chwała Boga, instrument proroków, atrybut
króla Dawida. „Wysławiajcie Pana na cytrze,
grajcie mu na harfie o dziesięciu strunach!"
(Psalm 32 2; Psalm J 50 3). „Spotkasz
gromadę proroków (...), a przed nimi harfę,
bęben, piszczałkę i lutnię, a oni będą
prorokować" (7 Ks. Król. 10,5). „Mam w harfie
ducha, co zgaduje przyszłość" (Lilia Weneda
1,3,187 Słowackiego).
Harfa — smutek, tęsknota, nostalgia. „Nad
rzekami Babilonu siedzieliśmy i pła
kali, gdyśmy wspominali na Syjon. Na
wierzbach tamtej krainy zawiesiliśmy harfy
nasze" (Psalm 136 2), aby nie śpiewać i nie
grać pieśni syjońskich na obcej ziemi.
Harfa — lek na melancholię. „A gdy zły
duch od Boga opadał Saula, Dawid brał harfę i
grał na niej i przychodziła na Saula ulga" (/ Ks.
Król. 16,23).
Pójść z Dawidem na harfie grać — umrzeć.
Harfa — akompaniament pijatyk i uczt.
„Biada wam, którzy wstajecie rano, aby się
oddawać opilstwu i pić aŜ do wieczora (...).
Harfa i cytra, i bęben, i piszczałka na
biesiadach waszych" (Izajasz 5,11—12).
Harfa — nierząd. Pieśń nierządnicy: „Weź
harfę i obchodź miasto, zapomniana nie-
rządnico!" (Izajasz 23,16).
Harfy — modlitwy świętych. „Upadły przed
Barankiem cztery postacie i dwudziestu
czterech starców, a kaŜdy z nich miał harfę i
złotą czaszę pełną wonności;
są to modlitwy świętych" (Apok. 5,8).
Harfa w Europie na płn. od Alp pojawiła się
w IX w., była ceniona w kołach dworskich i
arystokratycznych; nabrała szczególnego
znaczenia w kulturze celtyckiej. Godło
Irlandii, niekiedy takŜe Walii.
Harfa — wędrówka duszy. W mit. skand.
związana z łabędziem i białym rumakiem jako
przewodnikami dusz oraz z mistyczną drabiną
łączącą harmonijnie ziemię z niebem; po tej
drabinie dusza bohatera moŜe się dostać na
tamten świat. Dlatego herosom Eddy wkładano
do grobu a. kładziono na stos całopalny harfę.
Harfa — tęsknota za miłością a. śmiercią.
Bohater legendy celtyckiej Tristan, urodzony
pod złą gwiazdą, był harfiarzem, szermierzem i
zdobywcą dziewiczych serc.
Harfa — muzyka, poezja, taniec. Niekiedy
atrybut Terpsychory, muzy radości z tańca.
„Jubal był protoplastą wszystkich grających na
harfie i flecie" (Gen. 4,21). „Harfy uŜywam
lub bicza i to jest moja poetyczna droga"
(Beniowski 3,342—3 Słowackiego). ,,śebyś
był harfą... rzec chciałem poetą" (Pięć
zarysów. Próby 56 Norwida). „Wieszcze (...)
mają prawo do kątów dla siebie i dla swoich
harf (Oda do poezji 64—80 Kornela
Ujejskiego).
Harfa — związek ze ślepotą. Niewidomi
harfiarze, aojdowie, minstrele. Na dworze
Alkinoosa, króla Feaków, boski aojda De-
modok, któremu muza odebrała wzrok da
jąc w zamian dar śpiewu i gry na formin-dze
(Odyseja 8 Homera). Stąd początek legendy o
ślepocie Homera. W śrdw. magiczna więź
między natchnieniem poetyckim i wieszczem;
jedyny zawód dostępny wówczas niewidomym
— zawód minstrela, har-fiarza, śpiewaka.
Harfa — związek z niemotą. „To los mój (...)
nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych"
(Grób Agamemnona 9,51—2 Słowackiego).
Harfa — atrybut bogów deszczu i urodzaju.
Gdy gra harfiarz, prorok Elizeusz, w czasie
suszy, sprawia, Ŝe wyschnięta rzeka napełnia
się wodami (4. Ks. Król. 3,14—21). Celtowie
grali na harfie muzykę tradycyjną w trzech
formach: uśmiechu, płaczu i snu.
Harfa w plastyce — atrybut bóstw wiatru;
instrument częsty w orkiestrach anielskich,
gdzie wyraŜa niebiańską radość i harmonię.
Harfa — wiatr; mit. gr. bóg wiatru Eol
(A/olos}. Harfa eolska — dawny (X—XIX w.)
instrument muz. o strunach róŜnej grubości
strojonych na ten sam ton, wydających pod
wpływem ruchu powietrza, prócz dźwięku
zasadniczego, tony harmoniczne róŜnej
wysokości, subtelnie współbrzmiące. „Płynie
rozgrany burzą glos harfy eolskiej" (Twórcy
sceny polskiej 85—6 Jana Kasprowicza).
Harfa — napięcie między instynktami
materialnymi (reprezentowanymi przez dre-
wnianą ramę i struny) i dąŜeniami duchowymi
(wyobraŜanymi przez wibrację strun);
harmonię między nimi wprowadzać ma rów-
nowaga między cechami osobowymi i umie-
jętnością panowania nad sobą. Napięte struny
harfy — napięcia psychiczne i cierpienia:
ludzie ukrzyŜowani na strunach harfy i na
strunowej szyjce lutni na obrazie Ogród
rozkoszy ziemskich Hieronima Bo-scha
(Madryt, Prado).
Harfa — radość. „Harfa, jego (minstrela,
barda) ostatnia pozostała radość" (Pieśń
ostatniego minstrela. Wstęp 5 Walter Scotta).
Harfa — nadzieja. ,,0, weź, serafie młody,
harfę swą i zagraj mi radośnie" (Do nadziei l—
2 Thomasa Hooda).
Harfa — Ŝycie. „Miłość chwyciła harfę Ŝycia
i z mocą uderzyła w struny" (Locksley Hali 31
Alfreda Tennysona).
Harfa — rycerski śpiew. ,,0! cud! — Harfy
nasze grają rycerski śpiew" (Lilia Weneda,
Prolog 109—110 Słowackiego).
Harfa — zwycięzca. „I skona ojciec mój —
ale harfa zwycięŜy narody!" (Lilia Weneda
2,1,29—30 Słowackiego).
Jęk harfy — zapowiedź śmierci. „Kto słyszał
harfy jęk. we trzy dni skona" (Lilia Weneda
3,4,237 Słowackiego).
Tysiącstrunna harfa — duma. „Duma jest to
harfa, która ma tysiąc strun" (Hor-sztyński
4,2,389 Słowackiego).
Jesienna harfa — Ŝurawie. „śurawie! wy, co
w powietrze róŜane co rano długą wzlatujecie
szarfą (...), wyście jesienną moją były harfą!"
(PodróŜ do Ziemi Świętej 26,157—160
Słowackiego).
Harfa — dusza. „Dusze nasze są jak harfy"
(Listy II 188 Henryka Sienkiewicza).
Harfa — czułość. Przysłowie: Czuły jak
harfa.
Harfa — pamięć. ,,Harfa, naciągnięta ręką
Boga, ta harfa, co wszystko pamięta" (Plac
Zamkowy 18—20 Or-Ota).
W heraldyce: kontemplacja, medytacja;
dostojeństwo, godność; czystość.
W marzeniu sennym: szczęście; rozkosz.
HEŁM (Szyszak, Przyłbica, Kask)
Hełm symbolizuje konflikt, walkę, wojnę;
rycerstwo, gladiatorstwo, waleczność, męstwo,
siłę, potęgę; grozę; hart ducha; umocnienie;
obronę, odpór, odporność na ciosy;
ostroŜność; niewidzialność; zbawienie;
wzniosłość; chmurę; szybkość lotu; oszo-
łomienie; wyobraźnię poetycką; wiarę; na-
dzieję; mądrość; skrytość myśli; zob. teŜ
Głowa.
Szyszak: śrdw. hełm stoŜkowy, ostro za-
kończony; (szyszak husarski) hełm uŜywany
przez husarię polską.
Przyłbica: (XIV—XVII w.) Ŝelazny hełm z
ruchomą zasłoną opuszczaną na twarz.
Kask: (od XVIII w.) hełm dragonów a.
kirasjerów z grzebieniem i zazw. z końskim
ogonem i kitą; współczesny hełm straŜacki,
górniczy, sportowy, tropikalny itd.
Hełm — atrybut Aresa (Marsa). Ateny
(Minerwy), często z pióropuszem, Hadesa
(Plutona, Orkusa), Hefajstosa, Aleksandra
Wielkiego; uosobienia Wiary i Hartu ducha.
Hełm uskrzydlony — lot, szybkość lotu,
wyobraźnia poetycka, atrybut Hermesa
(Merkurego) jako posła bogów i jego ka-
duceusza; atrybut Perseusza.
Hełm — niewidzialność; chmura; ucieczka
przed duchową walką wewnętrzną; pod-
świadomość; śmierć. Hełm czyniący nosiciela
niewidzialnym, np. hełm Hadesa jako boga,
który w świecie podziemnym ukrywa zmarłych
przed Ŝywymi, symbol ukrytej zimą pod ziemią
płodności wegetacji. „Palląs Atena hełm
Hadesowy przywdziała, Ŝeby jej Ares nie
dojrzał" (Iliada 5,844—5 Homera, tł.
Kazimiery JeŜewskiej). RównieŜ Perseusz
poŜyczył hełm od Hadesa (do walki z gorgoną
Meduzą). W bajkach czapki-niewidki słuŜyły
czarodziejom i krasnoludkom.
Hełm — potęga; groza. „(Agamemnon) hełm
włoŜył z przyłbicą dwoistą o czterech
grzebieniach zdobnych grzywami końskimi. Na
jego szczycie straszliwe chwiały się kity"
(Iliada 11,41—2 Homera, tł. jw.).
Hełm — nadzieja; zbawienie. „Hełm zba-
wienia na głowie jego" (Izajasz 59,17).
,,Weźcie przyłbicę zbawienia" {List do Efe-zjan
6,17). ..Bądźmy trzeźwi, przyodziani
pancerzem wiary i miłości, i przyłbicą nadziei
zbawienia" (/. List do Tesaloniczan 5,8).
Emblemat św. Jerzego.
Hełm — głowa, myśl, wyobraźnia, ambicja
rycerska. Barwa hełmu zwykle obrazuje
typowy dla nosiciela rodzaj myśli i wyobraŜeń.
Hełm chroni myśli, a zarazem je ukrywa.
Przyłbica z podniesioną a. opuszczoną
zasłoną — mądrość; wzniosłość a. skry-tość
myśli.
Hełm zwieńczony głową wilka — odwaga w
miejsce przebiegłości.
Hełm zwieńczony krzyŜem a. lilią (tr.fleur de
lis) — zbawienie.
Zdjąć hełm — stchórzyć; upokorzyć się. „Dziś
nie umieram podle ni tchórzliwie:
nie zdjąłem hełmu przed Ŝadnym z rodaków"
(Antoniusz i Kleopatra 4,15, tł. Romana
Brandstaettera).
Szyszak — wojna, wojaczka, wojenne
rzemiosło. „Pod dachem wiszą cztery ogromne
szyszaki, ozdoby czół marsowych" (Pan
Tadeusz 471—2 Mickiewicza).
Uchylić przyłbicy — zdradzić swoje plany,
zamiary, myśli, tajemnice.
Z otwartą przyłbicą — jawnie, szczerze,
otwaicie, z ręką na sercu.
Pod hełmem być — mieć w czubie, mieć
pełno w głowie, być odurzonym alkoholem.
być oszołomionym (moŜe związek z dawn.
szłom 'hełm'?); hełmem nazywano takŜe
pokrywkę alembiku, przyrządu do destylacji
gorzałki.
W heraldyce: mądrość, wzniosłość myśli;
skuteczna obrona; (przyłbica z opuszczoną
zasłoną) ukryte myśli; niewidzialność.
HIENA
Hiena symbolizuje nocne grasanctwo; ko-
szmarny śmiech, upiorność, niesamowitość;
zło, brutalność, bezwzględność, okrucieństwo,
drapieŜność, krwioŜerczość, Ŝarłoczność;
chciwość, skąpstwo, wyzysk; tchórzostwo,
płaszczenie się, usłuŜność; skry-tość, podstęp,
oszustwo, dwulicowość, zmienność; zepsucie;
siłę; magię, wróŜbę, mądrość, wiedzę;
przyjaźń.
Hiena — siła, wiedza, mądrość. Imponujące
wraŜenie wywołuje wspaniały węch i siła
potęŜnych szczęk mogących zgryźć
najtwardsze kości. Egipcjanie XII dynastii
(1991—1792 p.n.e.) udomowili hieny (a takŜe
lwy i koty).
Hiena — dwulicowość, zmienność, oszu-
stwo. Wg egip. legendy hiena zmienia płeć co
rok.
Hiena — podstęp. Zwierzę potrafi przynęcać
psy, aby je potem poŜreć (Historia naturalna
8, 44 Pliniusza St.).
Hiena — naturalny wróg pantery (Pliniusz
St. 28,27).
Hiena — wróŜba. Kamyk zwany po tac.
hyaenia, znajdowany w oku hieny, umiesz-
czony pod językiem człowieka obdarza go
duchem proroczym (Pliniusz St. 37, 60). W
Śniegach KilimandŜaro Ernesta Heming-waya
ukazana jako zapowiedź rychłej śmierci.
Hiena — usłuŜność, płaszczenie się. Wg
dawnej legendy hiena, w zamian za ochłapy
ścierwa, prowadzi lwa a. lwicę do zwierzyny
łownej.
Hiena (w plastyce śrdw.) — skąpstwo, zysk.
Łeb hieny na siedmiogłowym smoku
apokaliptycznym reprezentuje (wśród siedmiu
grzechów głównych) skąpstwo. Hienę
wyobraŜano jako wierzchowca Kupca.
Hiena — magia. Zwierzę odgrywało znacz-
ną rolę w rozpowszechnionych, głównie na
Wschodzie, praktykach i opowieściach
magicznych i czarodziejskich, zwł. jako wy-
słannik magów i czarowników.
Hieny — kobiety-menady (w okresie terroru
rewolucyjnego). ,,Kobiety stają się hienami i
stroją z przeraŜeniem Ŝarty: drŜąc jeszcze,
lamparcimi kłami rozszarpują serce wroga"
(Pieśń o dzwonie 366—9 Friedri-cha
Schillera).
Hiena — wierna, męska przyjaźń (arab-
skiego wojownika). ,,Znajdę ja druhów, któ-
rych przyjaźń więcej warta; znajdę płowego
wilka i pstrego lamparta, hienę, zdobycz kroki
pędzącą chromymi. To moi przyjaciele"
(Szanfary 9—12 Mickiewicza).
Hiena — chciwość, krwioŜerczość, Ŝar-
łoczność, tchórzostwo, Ŝerowanie na trupach.
Zwierzę Ŝywi się padliną, mięsem zepsutym.
(W rzeczywistości, w braku padliny poluje na
małe zwierzęta, dusi owce, kozy itp.; hiena
plamista, gdy głodna, potrafi napadać śpiących
ludzi i porywać dzieci). „O Polsko! póki ty
duszę anielską będziesz więziła w czerepie
rubasznym, (...) poty mieć będziesz hyjenę na
sobie i grób — oczy otworzone w grobie"
(Grób Agamemnona 16,91—6 Słowackiego).
Hiena — niesamowitość, koszmarność.
Okropny, ponury, podobny do ludzkiego
śmiech; wielobarwność tęczówek, która jakoby
ma hipnotyzować jej ofiary. Zwierzę od dawna
pomawiane o odkopywanie i poŜeranie zwłok
ludzkich. „Jęki straszne jak hyjeny wycie"
{Szanfary 6, 131 Słowackiego).
Hiena — przen. człowiek bezwzględny,
okrutny, wyzyskiwacz. „Małe i wielkie hieny
okradały Indian z tego, co im się naleŜało od
państwa" (Mały Bizon 17 Arka-dego Fiedlera).
HIPOPOTAM
Hipopotam symbolizuje ziemnowodność;
brutalną siłę; energię; gruboskórność, Ŝar-
łoczność, niezgrabność; płodność; uciemię-
Ŝenie, ucisk; gwałt, morderstwo; głupotę,
nieczułość, brak rozwoju duchowego; hipo-
kryzję; arogancję; niesprawiedliwość; ma-
terializm; bezboŜność; krwiopuszczanie.
Hipopotam — ziemnowodność; groźny i
niebezpieczny w wodzie, łagodny i ustępliwy
na lądzie, choć potrafiłby dogonić ucie-
kającego człowieka.
Hipopotamica — płodność, woda, zasada
Matki. Egipską predynastyczną bogi-nię-matkę
Taueret, akuszerkę bogów, opiekunkę młodych
matek i cięŜarnych kobiet, Ŝonę wesołego karła
Besa, zwaną teŜ Thoeris i Apet, wyobraŜano
jako hipopotamicę, zwykle wyprostowaną, na
tylnych łapach, brzemienną.
Hipopotam w staroŜ. Egipcie — niszczenie
upraw, nieczułość, gruboskórność; wróg
człowieka: przejaw sił negatywnych, siła i
energia, Ŝarłoczność; (obok krokodyla i
„zwierza tyfońskiego") emblemat boga burzy,
nocy i zła, Seta-niszczyciela. AŜ do epoki
Ptolemeuszy występował w delcie Nilu,
zabijany dla grubej skóry i wielkich zębów,
równie cennych jak kość słoniowa. Wielka
Niedźwiedzica (Wielki Wóz) u Egipcjan —
Hipopotam.
Hipopotam u staroŜ. śydów — arcy-bestia
Behemot, brutalna siła, największe i
najpotęŜniejsze dzieło Boga, który sam tylko
moŜe go poskromić. „Moc w biodrach jego. a
siła w pępku brzucha jego" (//loA40,ll).
Hipopotam — arogancja, niesprawiedli-
wość, gwałt, mord popełniany nieraz na ojcu,
aby Ŝyć z matką, przeciwieństwo bociana
(Inteligencja zwierząt 4 Plutarcha). Zob.
Bocian (miłość synowska).
Hipopotam — totem wielu plemion afry-
kańskich, bohater folkloru afr., zwł. jako
olbrzymi niezdara i fajtłapa, wyprowadzany w
pole i przechytrzany przez małe zwierzęta.
Hipopotam (w wyobraŜeniach śrdw.) —
bezboŜność.
Hipopotam — lekarz. W XVI w. sądzono,
Ŝe hipopotam nilowy nauczył ludzkość
krwiopuszczania (podówczas uniwersalnego
zabiegu leczniczego) przez nacięcie Ŝyły.
ocierając się o kolczaste zarośla wybrzeŜy
Nilu; później zasklepiał rany tarzając się w
błocie.
Hipopotam — hipokryzja i gruby ma-
terializm Kościoła anglikańskiego (The
Hippopotamus T. S. Eliota).
HIZOP
Hizop symbolizuje czystość, oczyszczenie,
odzyskaną niewinność; ofiarę; skruchę, po-
korę; świętość; chrzest; obyczajność, przy-
zwoitość; małość.
 Hizop — aromatyczna roślina rytualna
uŜywana jako kropidło do spryskiwania krwią
z ofiarnych zwierząt a. wodą oczyszczającą,
którą niekiedy mieszano z krwią i hizopem w
ceremoniach oczyszczenia i ofiary. Biblijny
„hizop" oznacza zapewne jakiś gatunek kaparu
a. cząbru, gdyŜ prawdziwy Hyssopus
officinalis (hizop lekarski) nie rośnie w
Palestynie. „Pokropisz mnie hizopem, a będę
oczyszczony, obmyjesz mnie, a ponad śnieg
bielszy się stanę" (Psalm 50 9);
pokrop mnie hizopem — oczyść mnie z grze-
chów. „A snopek hizopu umoczcie we krwi,
która jest na progu i pokropcie nią na-proŜnik i
podwoje" (Ex. 12,22).
Hizop — pokora. Niepozorny krzew rosnący
na kamienistym gruncie, na murze, na ścianie,
skromny, ale skuteczny, mający wg
staroŜytnych oczyszczać płuca i serce;
przyprawa dla delikatnych Ŝołądków; posiłek
ascetów.
Hizop — związek z cedrem. „Król Salomon
rozprawiał o drzewach, od cedru, który jest w
Libanie, aŜ do hizopu, który wyrasta ze ściany"
(3 Ks. Król. 4,33);
skromny hizop jest przeciwieństwem wy-
niosłego olbrzyma — cedru, podobnie jak
jemioła — dębu. W rytuałach oczyszczenia
hizop i drewno cedrowe występują często
razem (np. Lev. 14,6 i 49—52); moŜliwe, Ŝe
hizop wraz z cedrem miały mistyczny związek
z dorocznym przesuwaniem się Słońca po
ekliptyce.
Hizop w chrześcijaństwie — chrzest;
skrucha; w plastyce — atrybut Madonny.
W astrologii: wilgoć, przeciwieństwo su-
chego tymianku i macierzanki, ,,Nasze je-
stestwo jest ogrodem, a nasza wola ogrod-
nikiem: jeŜeli chcemy (...) rozplenić hizop, a
wyrwać macierzankę (...), odpowiednie środki
leŜą w woli naszej" (Otello 1,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
JABŁKO
Jabłko jest symbolem wieczności; całości;
Ziemi; gwiazdy; Ŝycia, zdrowia, odmłodzenia,
wiecznej młodości, nieśmiertelności;
dziecka, wiosny, początku; jesieni, końca,
śmierci; wieszczby, mądrości, wiedzy, wta-
jemniczenia; obecności boskiej; odkupienia;
grzechu; władzy królewskiej; miłości, pokusy,
uciech seksualnych, radości doczesnych,
płodności; niebezpieczeństwa, niezgo
dy, oszukaństwa; jedności; grawitacji; zob.
Granat(owiec),
Greckie melon i łacińskie malum oznaczają
nie tylko 'jabłko', ale wszelki większy owoc, co
moŜna było jeszcze uściślić przez dodanie
nazwy własnej, np. malum citreum — cytryna,
malum gra-natum (lub punicum) — granat,
malum persicum — brzoskwinia, malum aure-
um — pomarańcza, malum cydonium — pigwa.
W Biblii, z wyjątkiem kilku miejsc, w których
nie wiadomo, o jakich jabłkach mowa,
wspomina się tylko o jabłkach granatu.
Natomiast w historii kuszenia Ewy przez węŜa
(Gen. 3,1—6) nie ma w ogóle mowy o jabłku,
lecz tylko o „owocu drzewa, które jest w
środku raju". (RównieŜ islam pozostawia
kwestię nie rozstrzygniętą, choć
interpretatorzy Koranu sądzą niekiedy, Ŝe
mogła to być figa, winne grono czy nawet kłos
pszenicy). Jabłko w roli owocu zakazanego
występuje stosunkowo późno;
wtedy staje się symbolem wiadomości złego i
dobrego, całokształtu wyobraŜeń o tym, co
dobre i złe, czyli systemu ocen i norm
moralnych, dzięki któremu, zdaniem Jahwe (w
relacji węŜa), ludzie staną się jako bogowie.
Jabłko jest emblematem wiedzy i wta-
jemniczenia: przekrajane po linii równikowej
ukazuje torebki nasienne z pestkami, ułoŜone
w kształt pentagramu (gwiazdy
pięcioramiennej), znaku wiedzy i inicjacji. W
tradycji celtyckiej jabłko było owocem magii,
objawienia i wiedzy, słuŜyło teŜ jako
samoodradzające się, czarodziejskie
poŜywienie. Dla Gallów jabłoń była drzewiem
świętym, na równi z dębem.
Przyjąwszy rolę zakazanego i skosztowa-
nego przez pierwszych rodziców owocu jabłko
stało się wyobraŜeniem grzechu. Jabłko
Adama, wydatna grdyka, zwłaszcza u
męŜczyzn, to według legendy kawałek
zakazanego owocu, który uwiązł Adamowi (i
jego potomstwu) w gardle (łac. pomum
Adami). Jedno z przysłów ulubionych przez
mnichów średniowiecznych: Mała mali mato
mala contulit omnia mundo łac. 'jabłko
sprowadziło wszystko zło świata'. Symbolem
grzechu i fałszu są jabłka Sodomy albo Morza
Martwego, o pięknym wyglądzie, ale z
popiołem zamiast miąŜszu, opisane przez
Józefa Flawiusza (historyka Ŝyd., 37—103
n.e.), jednak w rze
czywistości nie istniejące. „Piękne jabłko, ale
zgniłe w jądrze. O, jakŜe piękną fałsz
przybiera postać!" (Kupiec wenecki 1,3
Szekspira, tt. L. Uiricha). W symbolice
chrzęść, jabłko w ręku Chrystusa jest atry-
butem odkupienia grzechu pierworodnego,
podobnie w ręku Marii jako nowej Ewy. Kosz
jabłek jest atrybutem św. Doroty.
Jabłko (dzięki swemu kształtowi, obok kuli,
w staroŜytności) — wieczność bez początku i
bez końca, w symbolice chrzęść. — emblemat
Ziemi i (zaspokajania) pragnień ziemskich
(doczesnych), a jego kolor, zapach i słodycz
— pokusy tego świata. Jabłko królewskie zob.
niŜej (w heraldyce).
Jabłko — nieśmiertelność. Wielu królów i
bohaterów przeszłości legenda umieszcza w
Krainie Jabłek, gdzie oczekują (śpiąc snem
nieprzespanym albo zabawiając się 7 pięknymi
paniami) czasu aŜ ojczyzna w ogrodzie jabłko spadające z drzewa, przyszło
niebezpieczeństwie będzie potrzebować ich
interwencji, np. król Artur z legendy
arturiańskiej na wyspie Avalon (celt. 'wyspa
jabłek'). Istnieje pogląd, Ŝe złote jabłka
Hesperyd i Atalanty oznaczały nie tylko
zachód i śmierć, ale takŜe zmartwychwstanie
(nie licząc wartości materialnej).
Jabłko — wieczna młodość lub późna
starość. W mit. skand, magiczne złote jabłka
Iduny, uosobienia pory roku między marcem a
wrześniem; spoŜywanie ich zapewniało
bogom wieczną młodość. Według tradycji
średniowiecznej Aleksander Wielki,
poszukując w Indiach wody Ŝycia, zwiedził
sad jabłoni, których owoce przedłuŜały Ŝycie
kapłanów aŜ do czterystu lat.
Jabłoń śycia. „Mnie wstyd (...), Ŝe Jabłoń
śycia przegryzły nam lisy i krety" (Xiadz
Faust 15 Tadeusza Micińskiego).
Jabłko z Samarkandy. KsiąŜę Ahmad,
bohater Opowieści o księciu Ahmadzie i wróŜ-
ce Pari Banu (z Baśni z 1001 nocy) nabył
jabłko z Samarkandy, którego zapach leczył
wszystkie choroby.
Jabłoń w biblijnej Pieśni nad pieśniami
(2,1—5) — miłość i współŜycie seksualne
(8,5). Jabłko jako grecki emblemat miłości
płciowej (zwłaszcza czerwone) i płodności, a
takŜe wyobraŜenie piersi kobiecych, wiąŜe się
z Afrodytą i Artemidą. Melos, kapłan
Afrodyty, przybrany ojciec Adonisa, miał wg
legendy, na wieść o zgonie chłopca, powiesić
się z rozpaczy na
jabłoni, po czym zmieniony został w owoc
nazwany jego imieniem (gr. melon 'jabłko;
owoc; poet. piersi, policzki'). W czasie
uroczystości w Delos, w świątyni Artemidy,
młody Akontios zakochuje się w pięknej
Kidyppe i ciska jej do stóp jabłko z napisem:
„Przysięgam na Artemidę, Ŝe poślubię
Akontiosa", który ona odczytuje, wiąŜąc się w
ten sposób mimowolnie przysięgą; doprowadza
to do ślubu. „Pyskiem własił się i włudził w
piersi wonne jak dwa jabła" (Jadwiga 15—16
Bolesława Leśmiana). Niemieckie wyraŜenie
Apfel (nicht) essen mogen 'móc jeść jabłka (nie
móc jeść jabłek)' znaczy 'nie być (być)
impotentem'.
Jabłko — dziecko, a jabłoń — rodzic.
Przysłowie: Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
Jaka jabłoń, takie jabłko.
Jabłko — grawitacja. Gdy Newton ujrzał w
mu na myśl, Ŝe ta sama siła grawitacji, która
sięga czubka drzewa, moŜe docierać do
KsięŜyca i dalej, Ŝe grawitacja utrzymuje
KsięŜyc w orbicie.
Kwiat jabłoni — wiosna, początek roku,
początek miłości; kwiat panny młodej. „Na
kwitnącej, na jabłoni słowik dzwoni (...) o tej
wiośnie, o młodości, o kochaniu... — Słyszysz,
Haniu?" (Słyszysz, Haniu? Lucjana Rydla).
Jabłko — jesień, koniec roku, koniec Ŝycia.
SpoŜycie jabłka uczyniło Adama i Ewę
śmiertelnikami. Zakończenie rzymskiego po-
siłku, który ciągnął się od jajka (zakąski) do
jabłek (deseru), łac. ab ovo usque ad mala
(Satyry 1,3,6 Horacego). Złote jabłka Hesperyd
w mit. gr. znajdowały się w sadzie połoŜonym
na dalekim Zachodzie, u końca dnia, w
Hesperii z gr. hesperos 'wieczór; zachód'. W
bajce braci Grimm zawistna macocha daje
ŚnieŜce zatrute jabłko sprowadzające sen
śmierci, z którego budzi ją do Ŝycia przystojny
królewicz.
Jabłko — niezgoda. W mit. gr. bogini
niezgody i kłótni, Eris, zaproszona na wesele
Peleusa i Tetydy, rzuciła między obecne tam
boginie, Herę, Afrodytę i Atenę, jabłko z
napisem: „Dla najpiękniejszej", co
doprowadziło do sporu między boginiami, sądu
Parysa, porwania Heleny i do wojny
trojańskiej. Stąd właśnie jabłko jest atrybutem
Afrodyty i jej słuŜek — trzech Gracji.
 Jabłko — niebezpieczeństwo. Wilhelm Tell z
rozkazu habsburskiego wójta Gessie-ra musi
zestrzelić z łuku jabłko z głowy własnego syna.
Złote jabłko — czujność; wielki, rzadki
skarb, doskonały, zyskowny interes. Złote
jabłka Hesperyd ofiarowała niegdyś Zie-mia-
Gaja Herze w podarunku ślubnym;
niesłychaną ich wartość obrazuje to, Ŝe na
straŜy sadu postawiono stugłowego smoka
(symbol czujności i skąpstwa); Ŝe He-rakles
udał się pieszo na koniec świata, aby zdobyć
trzy złote jabłka; Ŝe niechętna małŜeństwu
śmigła Atalanta przegrała wyścig z Milanionem
(lub Hippomenesem) i oddała mu rękę, gdyŜ
nie mogła się powstrzymać od podniesienia z
ziemi złotych jabłek, rzucanych podstępnie
przez zalotnika. Złote jabłko wyobraŜa teŜ traf-
nie uŜyte słowo: „Słowo wypowiedziane we
właściwym czasie jest jak złote jabłko na
srebrnych czaszach" (Ks. Przypowieści 25,11).
W alchemii: siarka.
W heraldyce: miłość; odmłodzenie; pełnia
Ŝycia; (jabłko królewskie) królestwo na ziemi,
dawniej zwane światem (fr. globe, tj. globem
ziemskim), wyobraŜa sferę kosmiczną lub kulę
ziemską; władza nad światem, w staroŜytności
z figurką Nike (bogini zwycięstwa), w
chrześcijaństwie — z krzyŜykiem.
Kwaśne jabłko — rzecz niesmaczna, przy-
kra. Amator kwaśnych jabłek — człowiek o
osobliwych, cudacznych gustach; mało
wybredny. Zbić na kwaśne jabłko — wy-tłuc,
wychłostać, wygrzmocić.
Jabłko końskie (nawóz) — rzecz bez-
wartościowa udająca cenną. Łacińskie: Nos
porno natamus 'my, jabłka, płyniemy' (Gro-
bianus, 1549 r., Friedricha Dedekinda); tak
wołają „jabłka" końskiego nawozu płynąc
rzeką razem z jabłkami, które deszcz po-strącał
z drzew.
JAJO
Jajo symbolizuje chaos, zarodek Wszechświata,
Wszechświat, świat; Słońce (elipsa z kropką);
Ziemię (elipsa z krzyŜykiem);
siłę Ŝyciową, płodność; zmartwychwstanie,
odrodzenie, nieśmiertelność; trójcę (Ŝółtko,
białko, skorupka), słońce w eterze pod skle-
pieniem nieba; zbawienie; powrót wiosny,
Wielkanoc; jajo łączy w sobie symbolikę
bezpieczeństwa, odpoczynku, domu, gniazda,
muszli, z wyobraŜeniem więzienia, z którego
pisklę się wyzwala tłukąc dziobem w skorupkę;
zawiera więc sprzeczność wewnętrzną.
Jajo — początek. Narodziny świata z jaja to
wierzenie, które znajdujemy w całym Starym
Świecie, od Galii do Japonii, od Kartaginy do
Indonezji. Jajo Świata pojawia się zazwyczaj
po Chaosie, z Chaosu, z niebytu, jako pierwsza
zasada organizacji i zróŜnicowania się
składników (ziemia i niebo, wody górne i dolne
itd.).
Jajo Świata w mitach śródziemnomorskich to
zazwyczaj nieboskłon złoŜony z siedmiu sfer.
Według pelasgijskiego mitu stworzenia świata
Eurynome, bogini wszech-rzeczy, powstała z
Chaosu, oddzieliła morze od nieba tańcząc
samotnie na falach;
wielki wąŜ Ofion, powstały z wiatru pół-
nocnego, zapłodnił ją; wówczas Eurynome
przybrała postać gołębicy i złoŜyła Jajo Świata;
Ofion owinął się wokół niego siedmiokroć, po
czym pękło na połowy, z których wysypało się
wszystko, co istnieje: Słońce, KsięŜyc,
gwiazdy, planety. Ziemia, zwierzęta, rośliny i
ludzie.
Jajo jako emblemat początku juŜ w czasach
antycznych niekoniecznie wiązało się z
mityczną genealogią świata. W micie greckim
Leda, córka króla Testiosa z Eto-lii, Ŝona
Tyndareosa, króla Sparty, uwiedziona przez
Zeusa w postaci łabędzia, złoŜyła jajo, z
którego zrodziła się Helena trojańska (i
Dioskurowie). Horacy w Sztuce poetyckiej
(147) sławi Homera, Ŝe nie rozpoczął Iliady
„od jaja" Ledy (lub Nemezis), z którego
wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do
sedna sprawy (tac. in medias res), do gniewu
Achilla, zwrotnego punktu wojny trojańskiej.
Łacińskie: ab ovo usque ad ma/a dosł. 'od jajka
aŜ do jabłek; od zakąski aŜ do deseru;
od początku do końca'. Omne vivum ex ovo tac.
'wszystko, co Ŝyje, pochodzi z jaja', zdanie
przypisywane Williamowi Harveyo-wi
(1578—1657), fizjologowi ang.
Jajo — zmartwychwstanie. W grobowcach
beockich znajdowano posąŜki Dioni-zosa z
jajkiem w dłoni, obietnicą reinkarnacji,
powrotu do Ŝycia. Jako znak zmar-
twychwstania i odrodzenia, powrotu, powta-
rzania się Ŝycia, jajko wyobraŜa zwycięstwo
wiosny i Słońca w walce z zimą i no
cą w okresie wiosennego przesilenia; jajka
składano do przedhistorycznych grobów
(łamliwa, ale niezniszczalna skorupka sym-
bolizowała moŜe nieśmiertelność dusz?), do
grobowców staroegipskich, do katakumb
rzymskich; były nieodzownym daniem na
stypach Ŝałobnych; wraz z ciasteczkami skła-
dali je Gallowie i Germanowie w ofierze
bogom w czasie uroczystości wiosennych.
Przejęte przez chrześcijaństwo jako emblemat
zmartwychwstania Chrystusa (który wstał z
grobu jak pisklę z jajka), z zachowaniem
pogańskich, wiosennych, kwietnych ozdób
symbolicznych (u nas pisanki i kraszanki). W
tradycji Ŝydowskiej pieczone jajko (hebr.
betzah) podawane jest do stołu na paschalną
ucztę sederową, jako symbol ofiar składanych
w wiosenne święta w świątyni jerozolimskiej.
Jajko — przeciwieństwo skorpiona; potrawa
jadalna. ,,GdzieŜ jest taki ojciec pośród was,
który, gdy syn (...) będzie go prosił o jajo, poda
mu skorpiona?" (Ew. wg Łuk. 11,11—12).
Jajo w folklorze — przedmiot złowróŜbny:
nie naleŜy przynosić jajek do (lub wynosić z)
domu po zachodzie słońca; trzeba unikać
wypowiadania jego nazwy w czasie Ŝeglugi,
podobnie jak kilku innych wyrazów będących
marynarskim tabu (pies, kot. szczur itd.); po
zjedzeniu jajka naleŜy rozgnieść dokładnie
skorupkę, aby nie posłuŜyła czarownicy do
powietrznych podróŜy albo do czarnej magii
(zwyczaj ten przeniknął do reguł savoir-
vivre'u).
Kukułcze Jajo — podrzutek, wyrodek.
Jajo — rzecz małej wartości. Nosić się jak
kura z jajkiem — robić wielki szum dokoła
mało waŜnej sprawy. Nie mieć kogoś za jaje —
mieć kogoś za nic. Nie stać za jaje — być mało
(lub zgoła nic nie) wartym. „Na sztych
wystawia fortunę i Ŝycie za marną skorupkę
jaja" (Hamlet 4,4 Szekspira), tzn. idzie na
wojnę o lichy szmat nieurodzajnej ziemi
polskiej. „Przyjacielu, czy wziąłbyś jajka za
dukaty?" — Pyta Laontes Mamiliusza w
Opowieści zimowej (1,2) Szekspira. W
powieści PodróŜe Guiiwera (1726) Swifta
państwa Liliputu i Bblfusku prowadzą z sobą
nie kończące się wojny o to, czy jajka otwierać
naleŜy z cieńszego, czy z grubszego końca
(drwina z wojen religijnych Europy, zwłaszcza
Anglii z Francją).
Zgniłe jajo — sprzeciw, potępienie, pogarda.
Nieudolnych aktorów i mówców o poglądach
nie do przyjęcia obrzucano dawniej zgniłymi
jajami.
Jajo — rzecz cenna. Przysłowie fr.: Mettre
tous ses oeufs dans m meme panier 'włoŜyć
wszystkie jaja do jednego koszyka', tj. ry-
zykować od razu wszystkim. „Jak zracho-wane
jaja, kiedy idą w kosze ostroŜnie i pomału"
(Pióro 10—11 Norwida). Obchodzić się z kimś
jak z jajkiem, tj. ostroŜnie, delikatnie. Jajo
mędrsze od kury. Jajko kurę uczy (przysłowie
wyraŜające podziw albo ironię).
Jajko wiąŜe się z problemami filozoficznymi:
czy jajko jest starsze od kury, czy kura od
jajka? JeŜeli jajko, to kto je zniósł? JeŜeli kura,
to skąd się wykluła? Inny problem: czy moŜna
jajko postawić sztorcem na gładkim blacie?
Stara hiszpańska opowiastka ludowa o głupim
Jasiu, który rozwiązał to zadanie (lekko
nadtłukując skorupkę), na co nie mogli wpaść
uczeni w piśmie, przerobiona w 1550 r. przez
architekta wł. Vasariego na anegdotę o Bru-
nelleschim i kopule katedry florenckiej, a w
1565 przez Benzoniego o Kolumbie;
stąd „jajko Kolumba" — zaskakująco prosty
pomysł rozwiązania trudnego zadania.
Dwa jajka — podobieństwo. „Non tam ovo
ovum simile" łac. 'podobni do siebie jak dwa
jajka' (Quaest. acad. 4,18 Cice-rona).
Jajo filozoficzne alchemików, w którym
odbywać się miała przemiana metali, zwano
równieŜ kamieniem ormiańskim (lub
miedzianym), mózgowym, eterycznym, egip-
skim, obrazem świata, miejscem i przedmiotem
wszelkich przemian, symbol materia prima,
naczynie materii i myśli. Wypełnione
szafranem jajo — odtrutka średniowieczna i lek
przeciw zarazie. śółtko — symbolem złota,
białko — srebra.
Złote jajo — wielka korzyść, wielki zysk;
bajka Ezopa o chłopie, który miał gęś znoszącą
mu co dzień złote jajo; sądząc, Ŝe musi ona
mieć w sobie całą masę złota, zabił ją i rozciął,
aby się przekonać, Ŝe miała w środku to tylko,
co niują wszystkie gęsi (Ks. 5 13). U La
Fontaine'a jest to kura. Zabić kurę, która niesie
złote jaja, znaczy pozbyć się przez krótko-
wzroczną chciwość źródła wielkich docho-
dów. Przysłowie (ok. 1580): Umarła juŜ
Rokosz, która złota jajca niosła.
Symbolika jaja wyraŜa się takŜe pośrednio
w takich przedmiotach jak kulka nawozu
formowana przez skarabeusza-po-świętnika
(zob. Chrząszcz); jak półkolista czasza (zwana
anda 'jajo'), przykrywająca buddyjskie
relikwiarze w Indiach, zwane stupa, będące
zmonumentalizowaną formą kurhanu
grobowego; pępek świata (gr. omphaios),
serce, jaskinia, muszla itd.
W marzeniu sennym: (stłuczone) niepo-
wodzenie, kłótnia; (czerwone) obfitość, do-
brobyt; (jajecznica) niezgoda; (całe) dobra
wiadomość.
JARZMO
Jarzmo symbolizuje przeznaczenie; niezwy-
cięŜoną cnotę; prawo; nieprawość; (samo)dy-
scyplinę; władzę doczesną; tyranię, despo-
tyzm; potęgę, siłę; cięŜar, brzemię, pęta;
hańbę, wstyd, grzech; złą wróŜbę; zaleŜność,
trudności, ucisk, cierpienie; ofiarę;
posłuszeństwo, przymus, pańszczyznę, nie-
wolę, presję; cierpliwość; mozół, harówkę;
związek, więź, spójnię, podobieństwo, (rów-
no)wagę; małŜeństwo, płodność; orkę, urodzaj.
Jarzmo w religiach Indii — samodyscyp-
lina obejmująca ciało i duszę. Polskie jarzmo,
nm. Joch, ang. yoke, fr. joug, tac. iugum
pokrewne sanskryckiemu juga od junakli 'on
ujarzmia, łączy', z czego pochodzi teŜ joga
'związek, ujarzmienie, opanowanie,
dyscyplina'.
Jarzmo — praca na roli, urodzaj, płodność;
przez związek z wołem. „Eliasz znalazł
Elizeusza, syna Safata, orzącego dwunastu
jarzmami wołów" 1.3 Ks. Król. 19,19).
Jarzmo — nieprawość, grzech. ..Mocno
ściągnięte jest jarzmo moich grzechów, Jego
ręką związane" (Treny Jeremiasza 1.14).
Jarzmo — cierpienie. „Dobrze jest męŜowi,
gdy nosi jarzmo od młodości swojej" (Treny
Jeremiasza 3,27), tj. gdy nawykł do znoszenia
cierpień.
Jarzmo — posłuszeństwo. „Będziesz słuŜył
bratu twemu; ale przyjdzie czas, kiedy zrzucisz
i rozwiąŜesz jarzmo jego z szyi twojej" (Gen.
27,40). W tym sensie przedstawione w
plastyce (np. opat umieszcza jarzmo na
ramionach klęczącego mnicha). Impresa
niektórych członków rodu Medy-
ceuszów, np. papieŜa Leona X (Gioyanni
de'Medici) z mottem suave, łac. 'miłe, słodkie',
wg cytatu: „Albowiem jarzmo moje słodkie
jest" (Ew. wg Mat. 11,30).
Jarzmo — tyrania, władza doczesna, prze-
znaczenie. „PoniewaŜ nie słuŜyłeś Panu (...),
będziesz słuŜył nieprzyjacielowi swemu, który
(...) włoŜy jarzmo Ŝelazne na szyję twoją, aŜ
cię zetrze" (Deut. 28,48).
Jarzmo — niewola. „Wyrwij szyję zjarzma
obrzydłego i wołaj "Jestem wolny!"" (Satyry
2,7,91 Horacego). „Wszyscy, co są pod
jarzmem jako niewolnicy, niech uwaŜają
panów swych za godnych wszelkiej czci" (/.
List do Tymoteusza 6,1).
Zaprząc się w jarzmo — wziąć na siebie
brzemię, dyscyplinę cięŜkiej pracy, trudnych
obowiązków. Przysłowia: Wciągnie się do
pracy jak wół w jarzmo. Robi jak w jarzmie.
W jednym jarzmie chodzić (ciągnąć),
dźwigać to samo jarzmo — dzielić z kimś ten
sam cięŜki los.
Strząsnąć, zrzucić, złamać jarzmo — bunt
przeciw władzy; uwolnienie się od ucisku, od
zaleŜności; emancypacja. ,,Staną się zdolni
rozerwać jarzmo i umierać wolni!" (Giaur 124
Mickiewicza).
Jarzmo kaudyńskie — sytuacja przymusowa,
upokarzająca, hańbiąca. W 321 r. p.n.e., w
czasie 2. wojny samnickiej, legiony rz.
schwytano w pułapkę i rozbrojono w Wąwozie
Kaudyńskim (w pobliŜu miasta Caudium).
Wojsko, dla większego pohańbienia, musiało
przejść gęsiego pod „jarzmem" (tac. iugum
ignominiosum) z trzech powiązanych spis
(Liwiusz 9,2—6).
Bydle podjarzemne — zwierzę pociągowe;
przen. wierzchowiec. „Nieme bydlę pod-
jarzemne, przemówiwszy głosem ludzkim,
powstrzymało głupotę proroka" (2. List Piotra
Ap. 2,16), mowa o proroku Balaa-mie (Num.
22,21—35).
Jarzmo — ofiara; przez związek z wołem,
typowym zwierzęciem ofiarnym; Chrystus;
umiłowanie Chrystusa (wg św. Augustyna).
Jarzmo — związek, równowaga, waga; więzy,
więź, spójnia; podobieństwo. Przysłowie:
Nie godzą się w jarzmie woły, gdy jeden rosły,
a drugi na poły. „Bystro zbadaj kim jest
przedmiot twej miłości i wyciągnij szyję z
jarzma, co by cię gniotło" (Lekarstwa na
miłość 89 Owidiusza). „Nie
chodźcie w jednym jarzmie z niewiernymi. Bo
co ma wspólnego sprawiedliwość z
nieprawością?" (2. List do Koryntian 6,14).
Jarzmo małŜeńskie — pęta, okowy nie-
dobranego związku małŜeńskiego: „O! mój
Kasjuszu, tyś wprzągnięty w jedno jarzmo z
jagnięciem" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego), tj. nie potrafisz się gniewać.
Jarzmo — zła wróŜba. „Z tego ciała
znuŜonego światem otrząsnę jarzmo nie-
pomyślnych gwiazd" (Romeo i Julia 5,3
Szekspira, wg tł. J. Paszkowskiego).
Jarzmo — wstyd, hańba, niesława. „Nie
zawsze jarzma srom uciskał Chrobrych dom,
był lepszy wiek!" (Cześć polskiej ziemi, cześć!
8—10 Feliksa Frankowskiego).
JASKINIA (Pieczara, Grota)
Jaskinia jest wyobraŜeniem siedziby wiatru i
deszczu; symbolem świątyni; grobu, (zejścia
do) świata podziemnego; zmartwychwstania;
śmierci (ciemność); bezpieczeństwa, kryjówki,
pierwotnej siedziby dzikiego człowieka,
schronienia (ludzi, potworów, lwów, wróŜek
itd.); serca; umysłu; podświadomości, (mroku)
nieświadomości; (doczesnego) świata; złudzeń
świata tego, tajemnicy;
matki, macicy, vulvy, miłości płciowej,
płodności, narodzin, miejsca narodzin bogów i
bohaterów: nieśmiertelności.
Jaskinia — świat. Grota, przez którą
Dcmeter schodziła do Hadesu w poszukiwaniu
swej córki. Kory. nazywana była światem.
Jaskinia — świat stworzony przez Mitrę. W
misteriach eleuzyńskich wtajemniczenie
odbywało się w pieczarach, a nowicjusz musiał
w ciemnościach wydobywać się z więzów na
światło dzienne. Tradycje jaskini-świata
przejmują pitagorejczy-cy, Empedokles,
Platon. Jaskinia Platona wyraŜa znikomość
wiedzy ludzkiej, mizerię perspektyw poznania
świata. Platon pisze w Republice (7, 514):
,,Wyobraź sobie ludzi Ŝyjących w... jaskini...
od dzieciństwa przykutych do miejsca... nie
mogących obejrzeć się za siebie (a siedzących
tyłem do wejścia) ... daleko za nimi płonie
ogień, na którego tle poruszają się postacie...
więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie
przed sobą".
Jaskinia —tajemna świątynia magii przed-
historycznych myśliwych, malujących barw
ne freski na ścianach głębokich, pozba-
wionych światła pieczar, przedstawiające
zwierzęta łowne i sceny myśliwskie, np. w
Lescaux (Francja) i Altamirze (Hiszpania) z
okresu paleolitycznego, między 15000 a 10
000 p.n.e.
Jaskinia (jako pierwsze mieszkanie dzikiego
człowieka) — matka, vulva, macica; zwłaszcza
pieczara z fallicznym węŜem lub smokiem i ze
zdrojem wody, jak w jaskini smoka Marsa,
którego zabił Kadmos (Metamorfozy 3,29
Owidiusza), albo w sklepieniu z głazów w łuk
układanych, gdzie w strumieniu kąpała się
Diana i gdzie ujrzał ją nagą wnuk Kadmosa,
Akteon (Metamorfozy 3,143). „I przenosząc się
myślą do kołyski świata zwiedzam (...) skle-
pione jaskinie, pierwsze dachy śmiertelnych,
pierwsze bóstw świątynie" (Ziemiań-stwo
polskie 3,606 Kajetana Koźmiana).
Jaskinia — schronienie. Boga płodności,
wina, ekstazy i orgii, Dionizosa, wnuka
Kadmosa, syna Zeusa i Semele. chroniły przed
gniewem zazdrosnej Hery nimfy w jaskini w
mitycznej leśnej dolinie Nysy (stąd imię
Dionysos). Jaskinia Odollam, symbol
'schronienia malkontentów', gdzie ukrywał się
Dawid, uciekając przed królem Saulem, a wraz
z nim „wszyscy utrapieni, zadłuŜeni i
gorzkiego słowa" (/ Ks. Król. 21,22). Pięciu
królów amorejskich schroniło się w jaskini
miasta Maceda, ale Jozue wytropił ich i
pozabijał (Jozue 10). Izraelczycy w trudnych
sytuacjach kryli się w jaskiniach przed
Madianitami i Filistynami. Gdy królowa
izraelska Jezabel mordowała kapłanów i
proroków Pańskich, Abdiasz ukrył stu
proroków w dwóch jaskiniach i Ŝywił ich
chlebem i wodą (3 Ks. Król. 18,4).
,,Najciemniejsze kąty ziemi pełne są jaskiń
bezprawia" (Psalm 73 20). „Pogańskie
bałwany wejdą w jaskinie skalne ze strachu
przed Panem, gdy powstanie. aby wstrząsnąć
ziemią" (Izajasz 2.19).
Jaskinia — schronienie wróŜek, wieszczek,
elfów, gnomów, karłów, straŜników skarbów
itp., takŜe Sybilli w Kurne: „wielka grota,
gdzie wróŜka budząca przeraŜenie ukrywa się
w głębokiej ciemności" (Eneida 6,11
Wergiliusza). Bohater beocki Trofo-nios miał
wyrocznię w miejscu, gdzie zginął pochłonięty
przez ziemię, w jaskini w Lebadei (Liwadia w
Beocji). Gdy kto, szukając wróŜby, zsunął się
w głąb tej
podziemnej jaskini, spędzał tam półtora dnia
oglądając tak potworne wizje, Ŝe jeśli był
niewierzącym — ginął, jeśli wierzącym,
wydostawał się na wierzch, ale nie umiał się
juŜ uśmiechać. O człowieku ponurym
mówiono: zasięgał rady wyroczni Trofoniosa.
Król Artur, oczekując wezwania, aby powrócił
i zbawił Brytanię, spoczywa i zabawia się z
miłymi damami w jaskini w Avalonie; por.
Jabłko (nieśmiertelność). „Pod skałą sklepistą
w grocie swej uświęconej Nimfa twoja" (Ogro-
dy 92 F. Karpińskiego).
Jaskinia — siedlisko potworów, smoków. W
jaskini góry Wawel ukrywać się miał smok,
zabity w końcu przez szewca, „kra-kowiaczka"
Skubę. Legenda wysnuta zapewne z nazwy
Smoczej Jamy, w której moŜe znaleziono
kiedyś kości kopalnych zwierząt.
Jaskinia — mieszkanie lwów. „Lew napełnił
łupem jaskinie swoje" {Nahum 2,12). „Zasadza
się w skrytym miejscu jak lew w jaskini
swojej" {Psalm 98 9). Chory lew (bajka Ezopa
nr 246), zob. Lew. Wejść do jaskini lwów —
wyzywać niebezpieczeństwo.
Jaskinia — schronienie zbójców i spra-
wiedliwych. „A więc jaskinią zbójców stał się
w oczach waszych dom modlitwy?" (Jeremiasz
7,11; Ew. wg Marka 11,17 itd.). „Ci, których
świat nie był godny, tułali się po pustkowiach,
po górach i grotach i w jaskiniach ziemi" (List
do śydów 11,38). „Właśnie świat zową
łotrowska jaskinia" (Zwierciadfo 2,261 M.
Reja). „W jaskini ukrytej zamieszkał rozbójnik
Madej" (Klechdy 1,^6 Wl. Wóycickiego).
Jaskinia — zahamowanie, zamknięcie, ta-
jemnica, podświadomość, ukrycie; umysł lub
serce ludzkie; świat podziemny, w którym
spotykają się bóstwa, herosi, demony, duchy
zmarłych itd.
Jaskinia — samotność, marzenia. „Wracani
do samotności, do ksiąŜek, do marzeń, jak
podróŜny, śród dzikiej wyspy zarzucony (...) co
noc w swą jaskinię powraca w rozpaczy"
(Dziady ci. IV, Widmo 17—22 Mickiewicza).
„WitajŜe, ma jaskinio — na wieki zamknięci,
nauczmy się więźniami stać się z własnej
chęci" (jp. 25—26).
Grota Snu (z Metamorfoz 11, 592 Owi-
diusza), z kwiatami maku u wejścia i rze
ką zapomnienia, Letą, na dnie, i hebanowym
łoŜem Snu, który wysyła na rozkaz Junony
swego syna, Morfeusza, do Aicjo-ny, aby jej
we śnie objawił los jej męŜa, Ceiksa.
Jaskinia — miejsce sprawcze wody i pogody.
Tworzy się na skutek działalności wód w
skałach, gromadzi opady deszczowe. W mit.
gr. król Eol w głębi skalnej pieczary więził
wiatry i wypuszczał je kolejno i ostroŜnie, aby
nie zaszkodziły urodzajom (Eneida 1,51
Wergiliusza).
Jaskinia wiąŜe się z miłością płciową,
płodnością i urodzajem. Gdy Lot z córkami
mieszkał w jaskini, a nie było Ŝadnego
męŜczyzny w okolicy, który by im mógł dać
potomków, obie kolejno spały z nie-
świadomym tego, pogrąŜonym we śnie ojcem,
którego uprzednio spijały winem. Obie poczęły
i urodziły, jedna Moaba, druga Ammo-na,
protoplastów Moabitów i Ammoni-tów.
Zgodnie z planami Junony i Wene-ry, królowa
Dydo i Eneasz, zaskoczeni przez burzę, ukryli
się w pieczarze i zostali kochankami (Eneida
4,165 Wergiliusza), podobnie jak Jazon i
Medea czy Peleus i Tetyda.
Jaskinia — miejsce narodzin bogów i he-
rosów. W mitologii irańskiej wszechwiedzący,
wojowniczy bóg Mitra zrodził się z pieczary
skalnej. Rzymscy mitraici składali mu ofiary w
jaskini pojmowanej jako obraz świata.
Sanktuaria Mitry mieściły się w pieczarach
podziemnych, zawsze zaopatrzonych w
studnię, mieszczących nie więcej niŜ sto osób.
Wchodziło się tam przez system podziemnych
przejść uŜywanych w ceremoniałach
wtajemniczenia, symbolizujących zapewne
kobiece genitalia. W sztuce Kościoła
wschodniego BoŜe Narodzenie ma miejsce
niemal zawsze w jaskini, która w Palestynie
słuŜyła najczęściej jako stajnia; równieŜ grób
Chrystusa wyobraŜany jest zazwyczaj w
pieczarze.
Jaskinia — grób. Biblijny Abraham po
śmierci Sary kupuje jaskinię dwoistą w ziemi
chananejskiej; pochował tam Ŝonę, a po
śmierci sam tam spoczął (Gen. 23 i 25). W
kultach słonecznych jaskinie dwoiste słuŜyły
ceremoniom poczęcia i zmartwychwstania. W
Itace, przy zatoce Forkisa znajdowała się
„pieczara nadobna i mroczna, świątynia Nimf,
które zowią Najadami (...) A dwoje jest drzwi:
od północy dla ludzi,
od południa dla bogów" (Odyseja 13,105
Homera, tł. J. Parandowskiego). Egipcjanie
wyobraŜali sobie świat podziemny jako
pieczarę, do której schodzi się (jak Słońce)
przez zachodnią bramę, a wychodzi przez
wschodnią. Grób Łazarza była to „jaskinia i
kamień był na niej połoŜony" (Ew. wg Jana 11,
38). „Bom oto wstąpił w grób Agamemnona i
siedzę cichy w kopule podziemnej (...)
Druidyczna to z głazów wielkich grota" (Grób
Agamemnona 3—4,9 Słowackiego).
„Rozumiem, Ŝe tamtejsze zwiedziłeś pieczary,
kędy leŜą chwalebni z uczynków i wiary", tj. w
Ławrze Peczerskiej w Kijowie (List do
Naruszewicza 41—42 S. Trembeckiego).
Jaskinia — zejście do Hadesu. Pojęcie to
wyrosło zapewne z kultu zmarłych po-
chowanych w grobach jaskiniowych albo z
dymu, pary i płomieni wydobywających się z
podziemnych szczelin, z gorących źródeł,
aktywności wulkanicznej itp. Wielka Macierz
Bogów Kybele schodzi wiosną do pieczary,
aby wyprowadzić swego syna i kochanka
Attisa ze świata podziemnego. Podobnie
Demeter, zob. wyŜej Jaskinia obrazem świata.
W marzeniu sennym: boleść, udręka.
JASKÓŁKA
Jaskółka jest symbolem światła słonecznego,
wczesnego ranka, wiosny, odrodzenia
(Natury); zmartwychwstania, Chrystusa;
modlitwy; lata; radości; równości; dobrobytu,
zadowolenia z losu w biedzie, pogody ducha,
dobrej wróŜby, nadziei; budowniczego,
pracowitości, pilności; miłości rodzicielskiej,
płodności, szczęścia domowego; wolności,
wędrówki; rozwiązłości;
interesownego przyjaciela; smutku; plotki.
Jaskółka — zwiastun wiosny. „Patrzcie,
przyjaciele, jaskółka! Herold wiosny!" (Ry-
cerze 419 Arystofanesa). Ulubiony temat
malowideł na wazach gr.
Pierwsza jaskółka — zapowiedź czegoś,
prognostyk, zwiastun.
Jedna jaskółka nie czyni wiosny — przy-
słowie wg bajki Ezopa nr 304 Młody utra-cjusz
i jaskółka. Rozrzutnik roztrwonił wszystko, co
miał, prócz płaszcza, a ujrzawszy pierwszą
jaskółkę sprzedał równieŜ płaszcz, myśląc, Ŝe
go ogrzeje wiosenne słońce; ale wracają
chłody, jaskółka ginie, a marnotrawca
przeklina ją, bo go oszu
kała; przen. nie naleŜy zbyt pochopnie
wyciągać ogólnych wniosków z jednostkowego
wydarzenia.
Jaskółka u staroŜ. śydów — atrybut domu
rodzinnego, dziedzictwa ojcowskiego.
Jaskółcze gniazdo uwaŜa się za dobrą
wróŜbę dla domu; opinia ta sprawia, Ŝe
jaskółka czuje się pod okapem (oknów-ka), w
stajni, oborze, na strychu (dymów-ka)
bezpieczna; ale w Chinach przysmakiem jest
potrawa z gniazd salangan z rodziny
jerzykowatych. W staroŜytnym .Rzymie
jaskółka była świętym ptakiem domowych
Penatów. Zranienie jej, a tym bardziej zabicie,
mogło przynieść domowi nieszczęście. Pogląd
Ŝywy w Europie do dziś. „Jaskółki sobie
gniazdo ulepiły wśród samych Ŝagli statku
Kleopatry; dać tłumaczenia nie chcą lub nie
mogą nasi wróŜbia-rze, lecz ponuro patrzą"
(Antoniusz i Kleopatra 4,10 Szekspira). „Jeśli
jaskółce uchro-ny nie dacie, odejdzie od was
— smętny — bóg domowy, wiatr wam zawyje
grobowymi usty tę smętną klątwę: otóŜ dom
wasz pusty!" (Król-Duch 4,1,13—16
Słowackiego).
Według mitu gr. córka Pandiona, le-
gendarnego króla Aten, Prokne, zabiła swego
syna, Itysa, i podała jego mięso do zjedzenia
męŜowi, Tereusowi, z zemsty za to, Ŝe zgwałcił
jej siostrę, Filomelę, i wyrwał jej język, aby nie
mogła nikomu o tym powiedzieć. Zagniewani
bogowie zmienili Filomelę w jaskółkę, Prokne
w słowika (w mit. rz. odwrotnie), a Tereusa w
dudka lub jastrzębia. „W godzinie kiedy, bo-
lesnej pamięci pełna, jaskółka kwileniem
powietrze zasmuci" (Boska Komedia, Czyściec
9,13—14, tł. E. Porębowicza). „Jaskółka przed
świtaniem zwykle Ŝale kwili" (Sielanka 8,
Śpiewacy 139 Bartłomieja Zi-morowicza). „A
na drutach jaskółki czernieją jak nuty, wedle
których wiatr śpiewa swych westchnień
pacierze" (Droga 13—14 L. Staffa).
Jaskółka związana z Izydą, Afrodytą, Ateną.
Bogini egipska Izyda zmieniała się nocami w
jaskółkę i latała wi-kół grobowca Ozyrysa,
wznosząc Ŝałosne, płaczliwe świergoty aŜ do
wschodu słońca. Na początku rzezi zalotników
w domu Ody-seusza Atena „wzleciała na
sczerniałe od dymu sosręby megaronu i usiadła
podob-
na jaskółce" (Odyseja 22, 240 Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Jaskółka — prognostyk deszczu lub burzy,
gdy nisko lata. Przysłowie: Kiedy się jaskółka
zniŜa, deszcz się do nas zbliŜa. Jaskółka
zapowiada burzę, kiedy ze świergotem lata
wokół słupa (wg Georgik l, 376 Wergiliusza).
Śpiew jaskółki — piskotanie, ćwierkanie. Na
wyspie Rodos w staroŜytności w okresie
pojawiania się pierwszych jaskółek, w rytuale
wiosennym mającym zapewnić dobre plony,
chłopcy obchodzili domy świergocąc jak
jaskółki, aby otrzymać datki. Do dziś w Grecji l.
marca obchodzi się święto powrotu jaskółek, a
dzieci chodzą od domu do domu z jaskółką
wystruganą z drzewa, śpiewając ,,pieśni ja-
skółcze" i oczekując podarków. „Jak młode
jaskółcze będę szczebiotał" (Jzajasz 38,14).
Jaskółki — piszczące, chichoczące dziew-
częta.
Jaskółka u Persów — plotka. Jej piskotanie
rozdziela przyjaciół. Jej doroczne migracje
czynią z niej w Iranie emblemat wygnania i
rozłąki.
Jaskółka — ptak nadziei. „Słuszna nadzieja
wzlata na skrzydłach jaskółczych, czyniąc z
królów bogów, a z prostaczków — królów"
(Ryszard III 5, 2 Szekspira).
Jaskółka — niepokój. „BoŜe! zdejm z mego
serca jaskółczy niepokój, daj Ŝyciu duszę i cel
duszy wyprorokuj!" (Kordian 1,1, 38—9
Słowackiego).
Jaskółka — pracowitość; niezmordowana w
polowaniu na owady dla nienasyconych piskląt,
pilna i zręczna w lepie--niu gniazd.
Jaskółka w chrześcijaństwie — błagalna
modlitwa o zaspokojenie głodu swego i swoich
dzieci.
Jaskółka — zmartwychwstanie. Pojawia się
po mrocznej zimie wraz z wiosennym słońcem i
otwiera oczy pisklętom jak Bóg w Dzień Sądu.
Glistnik jaskółcze ziele, bylina z rodziny
makowatych, o Ŝółtych kwiatach; w Jaskółka trzymająca się w pobliŜu człowieka
średniowieczu sądzono, Ŝe gęstym,
Ŝółtopomarańczowym sokiem tej rośliny
jaskółki smarują oczy swych piskląt, aby mogły
widzieć. Odchody jaskółki miały, wg Biblii,
przeciwne własności; „Gdy (stary Tobiasz)
zasnął, z gniazda jaskół
czego spadł gorący gnój na oczy jego, i stał
się ślepym" (Tobiasz 2, 10—14).
Jaskółka — asceza. Sądzono powszechnie w
Europie, jeszcze w XIX w., Ŝe spędza zimę, nie
jedząc i nie pijąc, w jako-wychś norach lub na
dnie jezior i stawów sczepiwszy się nóŜkami z
innymi jaskółkami. „Jaskółki szczebiocąc
wybiegły spod wody, całe ich unosi się stadko"
(Wiecznie to samo 3—4 T. Lenartowicza).
Loty koliste jaskółki unoszonej przez wiatry
(symbole chuci, namiętności) — roz-pasanie,
swawola.
„Jaskółka — koncesjonowany włóczęga
Natury" (Królowa Maria 5,1 Alfreda Tenny-
sona).
Jaskółka — zuchwałość. „Lotem nie-ścigłym
zuchwała jaskółka czarny obłok przeszywa jak
strzała" (Pan Tadeusz 10, 41—2 Mickiewicza).
Jaskółka — swoboda. „Wolne, wędrowne po
świecie, czego, jaskółki, tu chcecie?", tj. w
zniewolonej zaborami Polsce (Do jaskółek 1—
2 K. Brodzińskiego).
Jaskółka — niewierny, interesowny przy-
jaciel. „Jaskółki są z nami latem, ale od
mroźnej zimy uciekają. Tak fałszywi przy-
jaciele są z nami w pogodnych okresach Ŝycia,
a gdy tylko los chłodem powionie, juŜ ich nie
ma" (Ad Herennium 4, 48 Cice-rona).
„Hirundines sub eodem teclo ne habeas." tac.
'Nie bierz jaskółki pod swój dach' (Adagia 1,1,2
Erazma z Rotterdamu).
Jaskółka — płodność. W Chinach dzień
powrotu jaskółek, tj. dzień równonocy wio-
sennej, ok. 21 marca, święcono rytuałami
płodności. Wg licznych legend spoŜycie jajek
jaskółczych mogło spowodować ciąŜę
dziewicy; w ten sposób miał przyjść na świat
m.in. protoplasta rodu Czangów, do którego
naleŜał ojciec klasycznej chińskiej kultury
intelektualnej, Konfucjusz (551—479 p.n.e.),
będący zatem w pewnym sensie potomkiem
jaskółki.
(dla muzułmanów) — zŜyta kompania
męŜczyzn. Nazywana jest rajskim ptakiem. Jest
teŜ emblematem rezygnacji, poddania się woli
boŜej (islam od asiama 'poddać się').
Jaskółka znaczy takŜe: najwyŜszy balkon
widowni teatru a. sali koncertowej lub opery;
rodzaj Ŝakietu o długich, skośnie ściętych
połach wg mody z 2. połowy XIX w.;
włosy sczesane od obu stron do tyłu; w sporcie
— rodzaj skoku do wody i-rodzaj figury
łyŜwiarskiej a. gimnastycznej.
W marzeniu sennym: szczęście rodzinne;
(martwa) zawód miłosny; (przylatująca do
domu) dobra wieść z daleka; (zabicie) nie-
wdzięczność; (opuszczająca dom) zgryzota.
W heraldyce: poseł dobrej nowiny; człowiek
zaradny; odwaga; obrona potomstwa;
zaleŜność; szczęście.
JASTRZĄB
Jastrząb symbolizuje Słońce; ogień; wiatr.
burzę, chmury; szybkość; dzikość, okru-
cieństwo, srogość, drapieŜność; chciwość;
wojowniczość; zawiść, podstęp, zemstę; zwy-
cięstwo; krew; zniszczenie, śmierć; boskość,
Ducha Sw., nieśmiertelność; długowieczność;
pokorę; duszę; wzniosłość, majestat, wspa-
niałość, potęgę; zasadę męską; szlachectwo;
prawo polowania. Zob. Sokół; Kukułka.
Jastrząb w mitach — ptak Słońca, wiatru,
chmur, burzy. Złoty jastrząb — bóstwo
słoneczne. Jastrząb w wyobraŜeniach lud. —
nie pija wody tylko krew, jest długowieczny,
szybszy w locie od wszystkich ptaków, lata
wyłącznie w linii prostej (w rzeczywistości pija
wodę, nie jest najszybszy ani specjalnie
wytrwały w locie, choć błyskawiczny w ataku,
zwł. w skomplikowanym terenie, wśród gałęzi,
w krzakach, opłotkach itp.);
jest emblematem krwi, boskości.
Jastrząb w staroŜ. Egipcie — długowieczność,
zasada męska, dusza, potęga; atrybut Słońca
(Ra, Re). Horusa, Ptaha, Sfinksa, wiatru wsch.,
czterech wiatrów. Jastrząb na lwie — potęga
Słońca; na mumii — dusza ludzka. Zabicie
jastrzębia (ibisa, sokoła) karano śmiercią
(Dzieje 2, 65 Hero-dota). Na kanopach (urnach
grobowych do przechowywania wnętrzności
balsamowanego) wyobraŜano jastrzębia jako
straŜnika wątroby i woreczka Ŝółciowego.
Jastrząb — mądrość Boga. „Czy Twą
mądrością obrasta pierzem jastrząb, roz-
szerzając skrzydła swe na południe?" (Hiob 39,
26).
Jastrząb w mit. gr. — atrybut Hery;
poseł Apollina.
Jastrząb — zemsta, zawiść; mit. gr. gdy
Chiona, córka Dedaliona, zginęła z ręki
obraŜonej na nią. Diany, oszalały ojciec
wdrapał się na Parnas i skoczył w przepaść;
zmieniony w krogulca a. jastrzębia, „nie
przyjazny nikomu, wściekłość swą wywiera na
innych ptakach, aby i one cierpiały jak on"
(Metamorfozy 11, 338 Owidiusza).
Jastrząb w śrdw. — dusza grzesznika, jego
złe a. dobre myśli; zwycięstwo nad chucią,
zwł. jastrząb rozrywający zająca, który
wyobraŜał zmysłowość, pokusy ciała,
płodność.
Jastrząb w plastyce śrdw. — śmierć; zawiść.
Jastrząb wzbijający się w górę, w sam blask
słoneczny — śrdw. emblemat Ducha Św.,
duszy dąŜącej do nieba; szlachectwa, prawa do
terenów łowieckich. Przysłowie nm.: Wysoko
lecące jastrzębie to ptaki ksiąŜęce.
Między jastrzębiem a myszołowem, ang.
between hawk and buzzard — między snem a
czuwaniem, w zakłopotaniu, niezdecydowanie,
niepewnie; o niewyraźnej pozycji społ.;
ni pies, ni wydra.
Jastrząb — śmierć, zniszczenie, dzikość,
drapieŜność, podstęp, chciwość; przeciwień-
stwo słabego słowika. Ptak pojawia się nie-
spodzianie, napada ofiarę znienacka, z nie-
słychanym impetem i gwałtownością, zabija ją
w ciągu kilkunastu sekund. „Jastrząb (...)
ujrzawszy wśród łąki ptaka lub zająca, runie
nań z góry jako gwiazda spadająca" (Pan
Tadeusz 1,17—20 Mickiewicza).
Jastrzębi nos — garbaty, zakrzywiony, orli.
krogulczy.
Jastrzębie oczy, spojrzenie — bystre, prze-
nikliwe, spostrzegawcze.
Jastrzębie — pop. nazwa zwolenników
wojowniczej polityki zagranicznej; por. Gołąb
(emblemat pokoju).
JASZCZURKA
Jaszczurka jest symbolem Logosu (Słowa),
natchnienia boskiego, mądrości; poboŜności;
wróŜby; nieśmiertelności, zmartwychwstania,
odrodzenia; dąŜenia do światła;
wiosny; upału; płodności; zdrowia; Ŝyczli-
wości, opieki, bezpieczeństwa; logiki; sztuki
wojennej; lenistwa, niedbałości. Zob. Ka-
meleon.
W staroŜ. Egipcie emblemat upału i płod-
ności. Mimo podobieństwa do krokodyla (i
smoka) jaszczurka budzi sympatię przez swoją
miłość do Słońca, do przebywania
bez ruchu w największym Ŝarze słonecznym. Do
jaszczurki odnosi się większa część symboliki
węŜa (zob. WąŜ) i smoka (zob. Smok). Istnieją
jaszczurki bez kończyn, węŜokształtne; na
wizerunkach średniowiecznych, np. na drzewie
wiadomości złego i dobrego, często
przedstawiano węŜa z łapkami. „Za jedną zmorą
wąŜ sześcio-noŜny bieŜy" (Boska Komedia,
Pieklą 25, 49—50 Dantego, tł. E. Porębowicza).
„Jaszczurczy wzrok" (j^zyk, serce), to samo,
co „bazyliszkowy" (zob. Bazyliszek) —
zabójczy. „Zabije go język Jaszczurczy" (Hiob
20, 16).
„Jaszczurkę moŜna ująć ręką, a jednak
mieszka w pałacach królewskich" (Ks. Przy-
powieści 30,28), tj. choć brak jej skrzydeł,
wdrapuje się na szczyty w poszukiwaniu światła
słonecznego, reprezentuje duszę poszukującą
światła prawdy lub wiary, a gdy je znajdzie,
trwa w kontemplacyjnym zachwyceniu.
Jaszczurka w staroŜ. Grecji atrybutem Ateny
(niekiedy wyobraŜana na jej piersi), ciągnie
rydwan Hermesa, poświęcona syryjskiemu
Heraklesowi, Heliosowi, Apolli-nowi Foibosowi
('Promienistemu'). Słynny posąg Apollina
Sauroktonosa ('Jaszczurko-bójcy') dłuta
Praksytelesa (zaginiony, kopia rzymska w Muz.
Watykańskim, Rzym) symbolizuje,
niektórych, pragnienie jaszczurki, aby zginąć z
ręki promiennego boga i wejść w blask
zaświatów. Jej związek ze światłem tłumaczy
częste występowanie jej wizerunków na
lampach.
Jaszczurka atrybutem nieśmiertelności i
zmartwychwstania. WyobraŜana na grobowcach
i urnach popielniczych, często wraz z uśpionym
Erosem, przy jego pięcie. Umiejętność
odtwarzania utraconego (bo dość łamliwego)
ogona, budząca zrozumiały podziw, doroczne
zrzucanie skóry, sen zimowy wielu gatunków
jaszczurek i wiosenne przebudzenie (lub
odwrotnie, jak np. u jaszczurki zielonej,
skrywającej się latem), wszystko to wiązało
zwierzę z ideą zmartwychwstania.
Jaszczurka zwierzęciem wróŜebnym.
StaroŜ. Grecy chętnie wróŜyli sobie z ruchów
jaszczurki biegającej po ścianie.
Jaszczurka w tradycji chrzęść, na starość traci
wzrok i odzyskuje go patrząc przez szczelinę w
murze w blask wschodzącego Słońca
(emblemat światła nauk
Ewangelii). W związku z tym mniemaniem
jaszczurka stała się amuletem przeciw chorobom
oczu i „złemu oku", rzucającemu uroki; często
wyobraŜana jako motyw dekoracyjny na
ceramice, talizmanach itd.
Jaszczurka emblematem Logosu (Słowa) i
boskiej mądrości, gdyŜ sądzono, Ŝe poczyna
przez ucho, a rodzi pyszczkiem.
Jaszczurka godłem (wł. tmpresa) Federi-co
Gonzagi (1500—40), pierwszego księcia
Mantui, mecenasa sztuki; dewiza godła:
Quod huic deest me torquet tac. 'dręczy mnie to,
czego jej brak' (Palazzo Ducale, Mantua), jest
aluzją do nieodwzajemnionej miłości księcia.
Godło stanu Alabama, USA.
Jaszczurka (Lacena) — gwiazdozbiór nieba
pomocnego, w Polsce widzialny przez cały rok.
W marzeniu sennym: nieufność.
JEDEN
Jedność jest symbolem absolutu, całkowitości,
Wszechświata, nieskończoności, centrum bytu i
kosmosu, twórczej prasiły. Siły NajwyŜszej,
(najwyŜszego) bóstwa, mistycznego ośrodka
ducha, ośrodka promieniowania; światła,
objawienia, niezróŜnicowa-nych prapoczątków,
Prasiły, istnienia, stworzenia; syntezy; zmiany;
wg
zasady aktywnej, z której rozbicia powstaje
mnogość; jedności duchowej, indywidualności,
oryginalności; osamotnienia; ukrytej inteligencji;
energii; śmiałości; niepodzielnej Jedności.
Jedność uwaŜano za matkę, korzeń i źródło
wszystkich pozostałych liczb; dodana do (a.
odjęta od) kaŜdej z nich zmienia ją z nieparzystej
w parzystą i odwrotnie.
W staroŜytności na Bliskim Wschodzie
jedynka była liczbą najdoskonalszą, bo prze-
chodząc od zera do jedności ludzie sądzili, Ŝe
przechodzą od niebytu do egzystencji. Wszystkie
pozostałe liczby uwaŜano za wielokrotność
jedności przedstawiającej Stwórcę, Prasiłę
sprawczą Wszechświata. Boga Ra (Re)
Egipcjanie nazywali „Jeden"; Ba-bilończycy
utoŜsamiali boga niebios, Anu, z boską
„Jednością"; biblijny prorok Zachariasz,
mówiąc: „W owym dniu Bóg będzie Jeden i imię
jego będzie Jeden" (14, 9), przekonuje nas, Ŝe
Izraelczycy, podobnie jak ich sąsiedzi, mieli swe
święte liczby i Ŝe widzieli w jedynce symbol
Stwórcy.
U pitagorejczyków była emblematem rozumu;
przez mistyków zwana „pionierem", łączona z
Pierwszą Praprzyczyną.
Cyfra jeden (l) symbolizuje menhir, czło-
wieka wyprostowanego, stojącego w pozycji
wyróŜniającej ludzi spośród innych stworzeń,
męskość, ityfallusa, pałeczkę, buławę.
człowieka czynnego i twórczego.
Jeden jako nic (przysłowie), tac. unus vir.
nultus vir 'jeden to tyle, co nikt'. Przysłowia:
Jeden niewiele moŜe; jeden nie zrobi drogości
ani taniości. Jeden wszystkich nie wspomoŜe, a
wszyscy jednego potrafią. Nęć Hercutes centra
plures łac. 'i Her-kules nie poradzi przeciw
wielu', siła złego na jednego. Jednym niewiele
przybędzie albo ubędzie.
Jeden to duŜo, wiele. Przysłowia: Nie ma
dwóch bez jednego. Bywa, Ŝe jeden stoi za stu,
a sto nie stoją za jednego. Z jednego drugi i
trzeci powstaje, jedność obudwóm bytność taką
daje. Z wielu uczynić jedno, łac. ex plwibus
unum facere (Wyznania 4, 8 św. Augustyna);
stąd dewiza USA z 1777: „E pluribus unum" 'z
wielu Jedno'. „Ex uno omnia specta" tac.
'wedle jednego osądź wszystkich' (Adagia l, 2,
nr 78 Erazma z Rotterdamu). ,,Jedność większa
od dwóch" (Pieśń filaretów 48 Mickiewicza),
„Unus pro mullis" tac. 'jeden za wielu' (Eneida
5, 814—15 Wergiliusza). „Jednego (mam
syna), ale (za to) lwa!" mówi lwica w Bajce
240 Ezopa.
Jednooki — wszechwiedza boska, aspekt
wszystkowidzącego Słońca, zob. Oko.
Kolor — czerwony, pobudzający do dzia-
łania.
W astrologii: Słońce, gwiazdozbiór i znak
zodiaku Baran (nowe Ŝycie); egotyzm (aspekt
niszczący), indywidualizm (aspekt konstruk-
tywny).
Według kabalistów: esencja. Korona, Wie-
czysty Głos.
W marzeniu sennym: rajski byt poprze-
dzający dualizm dobra i zła.
JEDENAŚCIE
Jedenaście jest symbolem nadmiaru, wybryku,
przekroczenia prawa, nieumiarkowa-"'a,
przesady; przekroczenia dozwolonych granic;
opozycji, buntu, dysonansu, nieudanego
przedsięwzięcia; buntu aniołów; męczeństwa;
konfliktu, gwałtu; niebezpieczeń-^wa; zmiany;
odnowy a. przerwania roz
woju; walk wewnętrznych; choroby; niepo-
rządku, błędu; grzechu.
Jedenastu apostołów pozostało z Jezusem,
gdy Judasz (ofiara sakralna złoŜona w
zastępstwie Jezusa) odszedł. Jezus ukazuje się
jedenastu uczniom w Galilei (Ew. wg Mat. 28,
16—20).
Godzina jedenasta w Ewangelii wg Ma-
teusza (20, 6) znaczy 'spóźniona pora, ostatnia
chwila, za pięć dwunasta' (godz. ) l w Biblii
oznacza naszą 17); nazwa staropolskiej metody
sytuowania budynków mieszkalnych tak, aby
okna frontowe były oświetlone pełnym
słońcem, gdy dobiega ono południa.
11 000 dziewic towarzyszyć miało świętej
Urszuli.
Jedenaście w symbolizmie chrzęść. — (nie-
kiedy) grzech (np. wg św, Augustyna), gdyŜ
przekracza 10, liczbę Dziesięciorga Przykazań.
W afrykańskich tradycjach ezoterycznych
szczególnie święta liczba tajemnicy płodności:
kobieta ma jedenaście, a męŜczyzna tylko
dziewięć otworów.
W formie l—l emblemat równowagi, jed-
ności, objawienia, zgody.
Jedenaście — nieumiarkowanie, przesada.
„Pucu! pucu! chlastu! chlastu! Nie mam rączek
jedenastu, tylko mam dwie rączki małe, lecz do
prania doskonałe" (Pranie l—4 Marii
Konopnickiej).
Jedenaste przykazanie (Ŝart.): Nie daj się
przyłapać! albo Nie daj się zbić z tropu (z
pantałyku)!
W marzeniu sennym — strata pienięŜna,
kłopoty.
JEDNOROśEC
JednoroŜec jest symbolem czystego rozumu,
mądrości, inteligencji; wspaniałości, monarchii
absolutnej, siły; agresywności, dzikości,
nieustraszoności, odwagi, męskiej aktywności,
szybkości; szlachetności, cnoty, uwznioślonej
płciowości; pokoju, samotności, Ŝycia
zakonnego; śmierci; czystości, dziewictwa;
kobiecej bierności, łagodności.
Legenda o jednoroŜcu jest zapewne po-
chodzenia indyjskiego. Przedstawiano go róŜnie
w róŜnych czasach i krajach jako jednorogiego
byka, konia, osła, kozła, antylopę oryks, ale
źródłem legendy był zapewne opis nosoroŜca
indyjskiego przekazany przez szereg
pośredników. Identyfikowano jednoroŜca takŜe z
elandem, beisą
i kudu. Wieść o nim rozprzestrzeniła się na
Wschodzie i Zachodzie bardzo szeroko.
Najwcześniejsze jego wyobraŜenia znajdujemy
na płaskorzeźbach asyryjskich. Opisywało go
wielu pisarzy staroŜytnych, jak Arystoteles,
Plutarch, Pliniusz St., Elian (Aelianus Ciaudius z
II w.), ale najwcześniej Ktezjasz z Knidos (V—
IV w. p.n.e.). którego zaginione dzieła znamy
tylko z wyciągu Focjusza z IX w. Według jego
opisu jest to zwierzę w rodzaju dzikiego osła
indyjskiego — wielkości konia, białej maści,
czerwonogłowe, błękitnookie, z kozią brodą, z
jednym na łokieć długim rogiem na środku czoła,
który jest biały u nasady, czarny w środku i
czerwony na spiczastym końcu. Zwierzę to
biegnie b. szybko i dlatego trudno je upolować,
ale na widok czystej dziewicy, a przynajmniej
bardzo ładnej dziewczyny, staje i składa głowę
na jej łonie. Wtedy moŜna go schwytać i zabić.
Oppian z Apamei, poeta gr. z III w., w poemacie
Kynegetika ('Łowiectwo') daje mu trzy rogi,
Strabon — korpus konia.
Według wierzeń średniowiecznych było to
jedyne zwierzę, jakie odwaŜa się zaatakować
słonia: jednym machnięciem ostrego kopyta
rozcina mu brzuch! PodróŜnicy zwiedzający w
XV w. Bliski Wschód opowiadają o jednoroŜcu z
góry Synaj, zwierzęciu o końskim ciele, nogach
słonia i ogonie świni, zawziętym wrogu słonia,
smoka oraz lwa jako zwierzęcia słonecznego
(wtedy jednoroŜec byłby zwierzęciem
księŜycowym, choć róg jego bywa emblematem
promienia słonecznego). Dawni autorzy
umiejscawiali go rozmaicie: w Etiopii, Indiach,
Chinach i Tybecie. W opisach wszyscy podnoszą
jego nadnaturalną szybkość, dzikość i
okrucieństwo oraz przyjaźń z ptakami, zwłaszcza
z turkawkami, których głosem się napawa.
W mazdaizmie jednoroŜec jest przedsta-
wicielem ,,czystego świata zwierząt", a róg jego
wyobraŜa potęgę, która pokona Ary-mana, boga
zła i kłamstwa. W Biblii wyraz hebrajski re'em
przekładano w wielu wersjach jako 'jednoroŜec'
lub 'nosoroŜec';
zdaniem nowszych tłumaczy oznacza 'Ŝubra'; w
kaŜdym razie reprezentuje potęŜną,
nieposkromioną siłę. Według Pliniusza St.
(Historia naturalna 8, 31) jest on symbolem
czterech pór roku: jeleni łeb to zimowe
przesilenie dnia z nocą, sło
niowe nogi — przesilenie wiosenne, lwi ogon
— lato, róg — jesień.
Jako stworzenie biblijne jednoroŜec stał się w
chrześcijaństwie alegorią Chrystusa, który
przemieszkiwał w łonie Marii, a potem wzniósł
róg wiary dla ludzkości. Ogólniej jednoroŜec stał
się w średniowieczu emblematem siły, czystości,
dziewictwa, Ŝycia zakonnego, postu; zbawienia,
krzyŜa, cnót, śmierci ścigającej człowieka (jak
np. w romansie religijnym z VIII w. o mnichu--
ascecie Barlaamie i księciu indyjskim Jo-
zafacie), atrybutem legendarnych dziewic i
męczennic, św. Justyny z Antiochii i św. Justyny
z Padwy oraz Marii Panny, a róg jego wyobraŜał
miecz lub słowo Boga i przenikanie elementu
boskiego do duszy ludzkiej.
Średniowiecze rozbudowało znacznie alegorię
łowiecką: scena polowania na jednoroŜca,
ulubiony temat sztuki ówczesnej, przedstawia
zwykle Madonnę z jednoroŜcem (symbolem
jedności Chrystusa z Bogiem Ojcem) na
kolanach i Łowcę (symbol Ducha Świętego
wyraŜony przez archanioła Gabriela).
Schwytanie zwierzęcia oznacza przeto
zapłodnienie Najświętszej Marii Panny i
Inkarnację. W podobny sposób przedstawiano
jednoroŜca w scenach Zwiastowania. W sztuce
XV i XVI w. scenę myśliwską wzbogacono:
łowca Gabriel, dmąc w róg, prowadzi cztery
ogary o nazwach czterech cech boskich:
Misericordia, Veri-tas, lustitia, Pax tac.
'Miłosierdzie, Prawda, Sprawiedliwość, Pokój'.
Polowanie na jednoroŜca było ulubionym
tematem średniowiecznych i renesansowych
tkanin dekoracyjnych, np. słynne serie francuskie
lub flamandzkie z późnego XV i wczesnego XVI
w. w rodzaju mille-fleurs (charakteryzujące się
motywem licznych kwiatów w tle) czy głośna
Dama z jednoroŜcem, cykl sześciu gobelinów
wykonanych w końcu XV w. w Turyngii (ParyŜ,
Musee Ciuny):
na kaŜdym gobelinie widnieje biały jednoroŜec,
symbol dziewictwa. W tym znaczeniu wyraŜa
on teŜ miłość wyrzekającą się spełnienia
fizycznego, przenoszącą poezję wyrzeczenia nad
poezję posiadania;
wyobraŜa urzekający wpływ wywierany przez
niewinność i cnotę na najbardziej choćby
zdeprawowane dusze.
Dwa jednoroŜce stojące naprzeciw siebie,
jakby się gotowały do walki, to temat
częsty w dawnej plastyce. WyobraŜa on
gwałtowną sprzeczność między dwoma sym-
bolami bajecznego zwierzęcia: fallicznym i
dziewiczym, spełnienia fizycznego i du-
chowego.
JednoroŜec i jeleń w lesie — umysł i dusza w
ciele ludzkim.
JednoroŜec z papugą na grzbiecie to mil-
cząca sprawiedliwość i gadatliwy adwokat.
W staroŜytnych Chinach jednoroŜec był
godłem królewskim wyobraŜającym cnoty
monarsze i sprawiedliwość władcy; oznaczał
teŜ dobrą wróŜbę i, podobnie jak smok, miał
być sprawcą deszczu uŜyźniającego glebę, a
przeciwnikiem wysuszającego Słońca.
Róg jednoroŜca. Lewy siekacz narwala
(gatunku z podrzędu waleni uzębionych)
rozwinięty w cios długości 2—3 m, zewnątrz
śrubowate Ŝłobkowany, wewnątrz pusty,
znajdowany na wybrzeŜach atlantyckich i
sprzedawany na targowiskach płn.-
afrykańskich tak jak kość słoniowa, uwaŜany
byt za róg jednoroŜca, a zarazem za
niewątpliwy, namacalny dowód istnienia tego
zwierzęcia jeszcze w połowie XVIII w.
Symbolika tego rogu jest wieloznaczna;
nazywano go fallusem czołowym lub
psychicznym, rozumianym jako uwznioślenie
popędu płciowego (gdyŜ wychodzi z mózgu,
siedziby ,,duszy"), emblematem związku
platonicznego lub zapłodnienia duchowego.
Był teŜ wyobraŜeniem miecza, promienia
słonecznego, rozumu i słowa BoŜego. Stanowić
miał lek uniwersalny i odtrutkę. Królowie
kupowali odłamki rogu na wagę złota (np.
Karol IX Wa-lezjusz i ksiąŜę du Berry) i kazali
maczać je w napojach, aby się upewnić, Ŝe nie
są zatrute. Woda, w której zanurzono róg, miała
teŜ chronić od padaczki i bólów brzucha.
Sproszkowany róg jednoroŜca miał leczyć rany,
a brany doustnie — wzmacniać serce. W
związku z tym bywa godłem aptek jako znak
czystości ich mikstur.
O jednoroŜcach jako wierzchowcach mnie-
mano, Ŝe ujeŜdŜają je tylko ludzie dzicy, nadzy
i kosmaci.
JednoroŜec (Monoceros) — gwiazdozbiór
równikowy, w Polsce widzialny zimą.
W heraldyce wyobraŜany w skoku, róg moŜe
trzymać poziomo, w pozycji obronnej; na
tarczach herbowych ma brodaty łeb kozła,
szerokie nogi, grzywę i ogon
byka. Godło (impresa) rodu Este, protektorów
artystów, we Włoszech XVI i XVII w. Siła
rycerska. Białego jednoroŜca z herbu Szkocji
dodał król szkocki Jakub VI (brytyjski Jakub I)
do herbu Zjednoczonego Królestwa jako figurę
podtrzymującą go z lewej strony, zastępującą
walijskiego czerwonego smoka (drugim
zwierzęciem pozostał lew). Nieprzyjaźń między
jednoroŜcem a lwem (opiewana równieŜ w ang.
piosenkach dziecięcych) symbolizowała sto-
sunki anglo-szkockie przez długie lata.
W alchemii: hermafrodyta — obojnak (tac.
monstrum hermaphroditum) wyraŜający
sprzeczność wewnętrzną symboliki jednoroŜca
(por. wyŜej Dwa jednoroŜce); czystość
absolutna; czynnik Ŝeński niezbędny przy
działaniach alchemicznych; blask rtęci.
JELEŃ (Daniel, Sarna)
Jeleń symbolizuje Słońce, gwiazdę zaranną;
pokój; wzniosłość; samotność; czystość;
los, przemijanie; odrodzenie, zmartwych-
wstanie, nieśmiertelność, duszę, aspiracje
ducha; poboŜność, religijność, Chrystusa,
katechumena; jesień, myślistwo; prześlado-
wanie, strach; szybkość, ruchliwość; zasadę
męską, potencję płciową, pociąg seksualny,
płodność; próŜność; elegancję, wdzięk;
miłość, radość; łagodność; długowieczność;
bogactwo.
Egipcjanie uwaŜali jelenia za łatwowiernego
zarozumialca, który uciekając przed myśliwym
w lesie zaklinowuje poroŜe w gałęziach drzew i
daje się zabić.
Jeleń — zwierzę Buddy (który objawia się
równieŜ w postaci jelenia) i jego nauk
udzielanych często w gajach zamieszkałych
przez płową zwierzynę; atrybut wieczności i
jesieni. Złoty jeleń, obok gazeli — synonim
ascezy i mądrości, Bodhisattwa łagodzący
namiętności, pociecha zrozpaczonych.
Uroda jelenia, sarny, daniela, a zwłaszcza
piękno oczu jelonków i sarniątek,^ łączy je z
pojęciem miłości. ,,Wesel się z Ŝoną młodości
twojej: łania to najmilsza i jelonek
najwdzięczniejszy (...), miłością jej upajaj się
bezustannie" (Ks. Przypowieści 5, 18—19).
„Poprzysięgam wam, córki jerozolimskie, przez
sarny i przez jelenie polne, abyście nie budziły
(...) miłej mojej, dokąd sama nie zechce" (Pieśń
nad pieśniami 2,7 i 3,5). Grecki boŜek miłości
(Eros,
Amor, Kupidyn) jeździł wozem zaprzęŜonym
w jelenie.
Jeleń — emblemat izraelskiego plemienia
Naftali: „Naftali — jeleń to wypuszczony"
(Gen. 49, 21).
Jeleń — ofiara prześladowania, cel pogoni.
„Odjęta jest córce Syjońskiej cała jej chwała,
jej ksiąŜęta są jak jelenie, które nie znalazły
paszy i uchodzą bez siły przed tym, który je
goni" (Treny Jeremia-sza 1,6). Jeleń rączy,
biegnący olbrzymimi susami, symbol
trwoŜliwego serca, łączył się w wyobraźni
Greków z ideą nieuchronności losu, przed
którym nie ma ucieczki, a więc takŜe z
frygijską boginią Reą Ky-bele, zwaną Adrasteą,
której Adrastos, syn Meropsa i władca
Adrastei, zbudował świątynię w pobliŜu
Kyzikos, boginią utoŜsamioną później z
boginią losu i pomsty, Nemezis —
Nieuniknioną.
Jeleń i— szybkość. Gdy Aloadzi (Otos i
Efialtes) podnieśli bunt przeciw bogom
olimpijskim, Artemida umknęła olbrzymom
zmieniwszy się w łanię. Jeleń był towarzyszem
i zwierzęciem pociągowym bogini. Łowcę
Akteona, który ujrzał ją nagą w kąpieli,
przeobraziła w jelenia; rozszarpały go własne
psy. Składano jej ofiary z jeleni; hodowano
święte stada zwierzyny płowej; oswojone
jelenie ciągnęły wóz kapłanek Artemidy
Laphria w Patrai na Peloponezie. Herakles
ścigał złotorogą łanię kerentyjską o spiŜowych
nogach aŜ do północnego kraju Scytów (co
moŜe oznaczać poszukiwanie mądrości). JuŜ
plastyka mykeńska wyobraŜała rogate łanie,
których kult ma zapewne wspólne euroazja-
tyckie pochodzenie z kultem samicy renifera
mającym wielkie znaczenie u ludów Północy, a
takŜe związek z hiperborejski-mi bliźniętami —
Artemidą (Dianą) i Apol-linem. Quintus
Sertorius (ok. 122—72p.n.e.), wybitny wódz
rzymski, namiestnik Hiszpanii, proskrybowany
zbiegł do Mauretanii, ale później, zaproszony
przez Luzy-tanów, powrócił i zyskał szacunek
krajowców, którzy byli pewni, Ŝe oswojony
jelonek, towarzyszący mu wszędzie, przekazuje
mu instrukcje od Diany. UwaŜano, Ŝe jeleń,
związany z Apollinem, a więc z muzyką,
chętnie słucha fletu. Adepci staroŜytnych
misteriów greckich składali posągom Demeter
lub Kory skóry jelenie, aby tym pewniej móc
wejść w kontakt ze świa
tem pozagrobowym. Barbarzyńcy staroŜ.
nosili maskotki z wyobraŜeniem jelenia dla
ochrony przed zranieniem w walce.
Jeleń — próŜność, Ŝądza sławy, apetyt na
pochlebstwa; te cechy osłabiają jego czujność
(w Bajce 61 Ezopa) i pozwalają go upolować.
Jeleń — długowieczność. Pauzaniasz (8.50)
dowodzi, Ŝe jeleń Ŝyje dłuŜej od słonia. Według
tradycji chińskiej jeleń jest jedynym
zwierzęciem, które potrafi znaleźć grzyba
nieśmiertelności; gdy kończy tysiąc lat jeleń
staje się niebieski, gdy ma 1500 jest biały, gdy
2000 — czarny.
W wielu mitologiach jeleń jest zwierzęciem
słonecznym, pośrednikiem między niebem a
ziemią, związanym ze światłem i firmamentem,
obrońcą i przewodnikiem dusz ludzkich,
atrybutem boga Słońca (rz. Soi invictus),
odwiecznym wrogiem węŜa, stworzenia
nocnego i podziemnego. Cernunnosa, 'rogaty',
archaiczne, potęŜne, pogańskie bóstwo
celtyckie, identyfikowano z Apollinem i
Merkurym; bóg ten nosił poroŜe jelenia i
wyobraŜany był często w towarzystwie jelenia i
świętego węŜa o baranich rogach. RównieŜ w
krajach Północy jeleń (łoś, ren) wiązał się z
kultem Słońca: na Nowy Rok, kiedy dnia
przybywa (na jeleni skok), gdy ,,słońce
rozweseliło się jak olbrzym na biegnięcie w
drogę" (Psalm 18 6), tańczono naśladując skoki
płowej zwierzyny. Siadem tych kultów jest
takŜe boŜonarodzeniowe pieczywo w kształcie
jelenia.
Jelonek (młody jeleń) — gwiazda zaranna a.
wschodzące Słońce.
Daniel o sierści brązowej lub czarnej w białe
cętki jest atrybutem gwiaździstego nieba; liczne
wyobraŜenia zwierząt słonecznych, lwów a.
gryfów, poŜerających daniela, oznaczają
zwycięstwo światła nad ciemnością, dnia nad
nocą i ciemnymi mocami.
Jeleń w tradycji chrzęść. — czystość Ŝycia,
poboŜność, religijność, sumienie, chrzest, św.
Graal. Biały jeleń z krzyŜem między rogami
wyobraŜa Chrystusa, który ukazywał się w tej
postaci św. Eustachemu i św. Hubertowi.
Nawiązuje to do mniemania zanotowanego
przez Pliniusza St. (Historia naturalna 8,50), Ŝe
jeleń wywabia oddechem węŜe z jam, po czym
zadeptuje je na śmierć (w chrześcijaństwie,
w<(;- reprezentuje Szatana). Jeleń jest (wy-
miennie z jednoroŜcem) atrybutem wielu
świętych — Idziego, Huberta, Aidana (apostoła
Northumbrii), Eustachego i Feliksa
Walezjusza.
Sw. Hubert, biskup Tongres, Maestrichtu i
Leodium z pocz. VIII w., miał, jako młody
myśliwy, spotkać wspaniałego jelenia ze
świetlistym krzyŜem między rogami; na ten
widok nawrócony Hubert wyrzekł się na
zawsze łowów. Mimo to został w przeszło
tysiąc lat później patronem myśliwych!
Sw. Idzi, popularny święty średniowieczny,
patron Ŝebraków i kalek, miał w pobliŜu
miejsca, gdzie dziś stoi benedyktyński klasztor
św. Idziego (St. Gilles pod Aries we Francji),
obronić jelenia lub łanię, zasłaniając zwierzę
przed strzelającym z łuku królem i przyjmując
strzałę w swoją rękę.
W sztuce chrzęść, jeleń występuje w związku
z wodą Ŝycia jako symbol duszy spragnionej
źródła prawdy (a. chrztu). „Jak tęskni jeleń do
źródeł wód, tak tęskni dusza moja do ciebie.
BoŜe" (Psalm 41 2). Liczne wizerunki jeleni
znajdują się w baptysteriach (Lateran, Pesaro,
Neapol, Valence itd.).
Jeleń z węŜem — długowieczność (gdy wąŜ
udziela jeleniowi swych umiejętności
odradzania się, zob. WąŜ); chrześcijanin w
walce ze złem, z diabłem.
Jeleń jako zajadły obrońca a. zdobywca
haremu w czasie rykowiska jest wcieleniem
męskiej chuci. Walki między samcami były dla
staroŜytnych obrazem zmagania się światła z
ciemnością, złych i dobrych duchów.
Jeleń — łagodność. W wyobraŜeniach ludu
jeleń umierający płacze, a te łzy są cennym
lekiem. „Niech płacze z bólu ranny łoś"
(Hamlet 2,2 Szekspira). „Jeleń samotny, przez
strzelca cięŜko raniony (...) śmierci czekał (...);
łzy wielkie, okrągłe (•••) smutnie ściekały"
(Jak wam się podoba 2,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Jeleń jako samotnik często symbolizuje
melancholię.
Jeleń — jesień, sezon łowiecki.
Łania — kobiecość, uroda Ŝeńska, dziew-
częcość trwająca w duszy i ciele dojrza-tej
kobiety-matki. U Greków poświęcona Herze
jako bogini małŜeństwa. Łania wy-karmiła
swym mlekiem Telefosa, syna He-
raklesa, którego matka ukryła w górach;
mleko łani ssał takŜe syn św. Genowefy z
Brabantu i, wg jednej z legend, germański
Zygfryd. W bajkach w postaci łani ukrywa się
nieraz zaczarowana księŜniczka. W symbolice
chrzęść, wyobraŜa Kościół, poboŜność,
niewinność, czystość, nieśmiałość, duszę
chrześcijańską; jest atrybutem św. Genowefy z
Brabantu i św. Idziego. „Ona, obraz czystej
poboŜności, jak biała łania" (Lukrecja 543—4
Szekspira). Tchórzostwo: „Jesteś durną i
tchórzliwą łanią, i łŜesz" (Henryk IV cz. I 2,3
Szekspira). Plebejskie urodzenie: „Lania
pragnąca ze lwem się skojarzyć ginie z
miłości." (Wszystko dobre, co się dobrze kończy
1,1 Szekspira, tł. L. Uiricha). Lania emble-
matem jutrzenki, nieśmiertelności, dzikości,
wierności, dorodności, zdrowia, postawy:
dziewczyna jak łania.
Rogi jelenia (zob. Róg: męski symbol
seksualny) — promienie Słońca, ogień. Drzewo
śycia (przez podobieństwo wieńca do gałęzi;
zob. Drzewo). Coroczne gubienie i odrastanie
rogów — cykliczne okresy rodzenia się i
umierania, płodności, wzrostu, odrodzenia
duchowego. PoroŜe, które co roku odrasta coraz
okazalsze i grubsze; powiększając liczbę odnóg
i wagę, wyobraŜa rosnącą potencję płciową
samca, władcę haremu łań. Rogi sarny były
słynnym afrodyzjakiem. Nie cięŜą jeleniowi
rogi, ani skrzydła ptakowi (przysłowie hetmana
Stanisława Koniecpolskiego). „Jeleniom nowe
rogi wyrastają; nam gdy raz młodość minie, juŜ
na wiek wiekom ginie" (Pieśń 14 17—19 J.
Kochanowskiego).
Biały jeleń — dusza (zob. wyŜej Biały jeleń z
krzyŜem); pułapka na myśliwego, długa
bezskuteczna pogoń: wg podania o białym
jeleniu, który uciekając zwabia łowcę coraz
głębiej w ostępy leśne, aŜ ten się całkiem
zabłąka, po czym zwierzę nagle znika.
Skrzydlaty jeleń godłem (impresa) Karola V
(1368—1422), króla Francji.
Jeleń z koroną wokół szyi stał się
emblematem fr. dynastii od czasów Karola VII
(1403—61) w związku z legendą, według której
jeleń miał uklęknąć przed królem wjeŜdŜającym
wraz z Joanną d'Arc do Rouen.
Jeleń głupcem, wariatem. Robić z kogoś
jelenia — robić głupca, wykpiwać.
waŜny wojownik; przewidujący
muzykalność.
ozoficzna, merkuriusz (związany
m).
— dusza, wraz z pustynnym
em, Ŝyją razem w lesie — ciele
Słońce; KsięŜyc; Bliźnięta;
niebios; zły a. dobry omen;
wo, trudności; zgubną przyjaźń;
ojednanie, skruchę; Ŝycie, jądra,
ółpasoŜyt drzew, krzewin-ka
ienna. Mityczne i magiczne
yło obce staroŜytnym Grekom i
usz tylko porównuje złotą gałąź
ak zimą w lasach świeŜą zielenią
obcym drzewie rosnąca, tak z
ź złoty blask rozsiewa" (Eneida
Wandy Markowskiej). Celtyccy
dar niebios; co rok w uroczystym
inał z trzydziestoletniego dębu
krzew jemioły złotym sierpem, p
z dwóch byków i wznosił modły
Podwójne liście i jagody jem
Bliźniąt {Gemini} i jądra {testes}
Jemioła — nieśmiertelność
korzeni i pozostaje wiecznie zie
kiedy zamieszkałe przez nią drze
Jemioła — genitalia dębu (
dębu); płodność. Doroczne ści
druidów złotym sierpem (złoto
KsięŜyc) — kastrowanie dębu p
jąder (jagód jemioły) symbolizo
przez syna (por. kastrację Ura
kamiennym sierpem), co m
płodność, a ziemi urodzaj.
Jemioła — wybaczenie,
pojednanie; płodność. Krzew, p
świąt BoŜego Narodzenia k
bezkarnie całować, zrywając prz
jagodę aŜ do ich wyczerpania,
zapewne związek z płodnością.
 e. W folklorze wielu krajów
zę, stąd była symbolem Ŝycia,
nowienia Ŝycia rodzinnego,
eństw, panaceum na wszystkie
m ochronnym przeciw złym
m, czarnej magii, piorunom, zwł.
, oraz afrodyzjakiem.
a. W bajce Ezopa tylko jaskółka
ptaków poznała się na
łaniu lepu zrobionego z soku
ć {O ptakach i jaskółce).
rć. Skandynawski bóg Słońca
Baldur, był zagroŜony śmiercią;
wiązała wszystkie rzeczy ślubem,
pomniała jednak o jemiole. Bal-
mioły, która odtąd rządzi zamiast
m od jesieni do wiosny,
czną, słabą w tym okresie
•
b złota. śółta barwa zwiędłej
z magię sympatyczną, obdarzać
wania zakopanych skarbów.
eba. Wg staroŜ. poglądu jemioła
dębie od uderzenia pioruna,
drzewo.
Jemioła — zły omen, groza
samotny i dziki, gdzie drzewa
mchem i zjadliwą trawion
Andronikus 2,3 Szekspira, tł, L.
W języku kwiatów: Pokonam
Jesteś pasoŜytem'
W marzeniu sennym: dobry
JESION
Jesion symbolizuje oś świata; Sło
boskość, nieśmiertelność; ma
potęgę; szlachetność; siłę, odporn
dobrą wróŜbę; Ŝycie, płodność
wiedzę;
roztargnienie, ślepotę; ostroŜność
giętkość; skromność; niszczyciel
Jesion u staroŜ. Greków —
mit. gr. wyrósł z krwi wykastr
jesionu zrodziła si< trzecia,
potęŜna rasa ludzi, a takŜe groźn
sejdonowi'(wiosła) i Are-sowi
w staroŜytności za lek przeciw
zepuklinie, za magiczną osłonę
jesionowe amulety chroniły od
ięcia, dlatego sporządzano wio-
wego. Jesionową włócznię dał
usowi, który oddał ją synowi
Sądzono, Ŝe węŜe boją się
pełznąć przez ogień niŜ przez
rosnący w Azji zach. i w płd.
zw. mannę, sok krzepnący w
udek. Niektórzy mniemają, Ŝe z
u drzew (a. z tamaryszku) po-
której mówi Biblia (Ex. 16,4—
ko środek przeczyszczający.
ogień. Dobrze palące się drzewo,
k dąb, ma jakoby własność
i dlatego wiąŜe się z bogami
ognia. Dawne porzekadło ang.:
fire for a queen 'jesion, gdy
królowej'.
esion, w mit. skand. legendarny
— Oś Świata, „wielkie drzewo
świata" obejmujące konarami
ziemię i podziemny świat umarły
świadomości, wiedzy, Ŝycia, losu
szubienica Odyna.
Jesion w mit. germ. — drze
którym sprawowano sądy. Jesio
męŜczyzny i kobiety: Askr wy
Elma / wiązu; emblemat nieśmier
Jesion — niszczyciel i wróg
gęste, płytkie i szeroko roz
korzenie wysuszają glebę i czyn
jesion nazywano jałowym, tward
skalisty bezpłodne rodzi jesion
Wergiliusza, tł. Z. Abramowi-czó
Jesion — czary. Miotły cz
jesionowe.
Jesion- w folklorze łotewskim
roztargniony: jesion nie spostrze
najpóźniej okrywa się liśćmi; g
choć to jesz
lenił się cały świat, tylko jesiony
mi pąkami zdradzając utajoną
cepra do wariata 63, Rafała
ga; rozum, wiedza; odporność.
w: Ze mną jesteś bezpieczna.
ońce, ogień; czary; bogactwo;
bronę, walkę ze złem; złego,
ę, gniew, Ŝarłoczność, skąpstwo;
powolność; skromność;
Wschodzie, w Azji Srodk.) —
ija się w kulę najeŜoną kolcami
eniami; pieczenie skóry od
eŜa przypomina oparzenie od
dk.) — bohater cywilizacyjny,
wynalazca rolnictwa związany z
siadłego koczowników turko-
aponii) — bogactwo.
e złem; przyjaciel ludzi jako
węŜów.
JeŜ — dotyk, jed
komplikacje dotykowe wynikłe
wg Pliniusza St. (10,83) jeŜe
tylnych nóŜkach.
JeŜ — skromność, powściągli
Multa novit vulpes, verum echinu
'lis zna wiele sztuk, a jeŜ jedną, a
JeŜ — rzecz nie warta zach
Uporem: nunc mm tenes łac. 'spró
dotąd złapałeś tylko jeŜa' (Jeńcy 1
JeŜ — powolność, flegmat
nieruchawość. Przysłowie: Spi
droŜdŜami (od anegdoty lud. o
droŜdŜe, który wrócił po siedmi
wywrócił się i wylał droŜdŜe).
JeŜ — złodziej, rozbójnik. Okr
JeŜ — diabeł; skąpstwo, gni
śrdw. bestiariuszy jeŜ zbiera spad
figi, nabijając je na swoje kolce
ukryciu lub karmi nimi młode. Pr
Sapie jak jeŜ z jabłkami. Ma jeŜa
skąpstwo nie pozwala mu
sięgnąć do niej. Wg wierzeń lud. jeŜe wysysają
mleko krów odpoczywających w polu.
JeŜ — łotr, złoczyńca, okrutnik. „Anna:
"Czyś nie ty króla tego zabił?" Glouce-ster:
"Prawda." Anna: »Więc się przyznajesz, jeŜu?
O, daj BoŜe, abyś za grzeszny ten czyn w
piekle gorzał!"" (Ryszard III 1.2 Szekspira, wg
tł. L. Uiricha).
JeŜ — zwierzę czarowników, magów, de-
monów. Rusałka śpiewa: ,,Precz z dwu-
dzielnym Ŝądłem węŜe! Niech jeŜ, co się w
kolcach leŜe, niech padalec i niech Ŝmija łoŜe
królowej omija" (Sen nocy letniej 2,3
Szekspira, tł. S. Koźmiana) — kołysanka dla
Tytanii. Duchy Prospera „czasami jak jeŜe leŜą
na drodze i podnoszą kolei właśnie, gdzie gołą
stąpać muszę nogą" (Burza 2, 2 Szekspira, tł.
L. Uiricha), skarga Kalibana.
JeŜ — pycha. Przysłowie: Odyma się jak
jeŜ.
Postawić się jeŜem — hardo, zuchwale.
JeŜ — energiczny sprzeciw. Przysłowia:
Stawiać się jeŜem (okoniem, sztorcem). JeŜ
pokole teŜ. To nie sztuka zabić kruka albo
sowę trafić w głowę, ale sztuka całkiem świeŜa
gołą pupą siąść na jeŜa.
JeŜ — ubolewanie połączone z dokucza-
niem. Przysłowie: JeŜ kurczy się, a kole.
W heraldyce: przezorny gospodarz. Ko-
ronowany jeŜ — godło króla fr. Ludwika XII.
W marzeniu sennym: walka, kłopoty, trud-
ności.
JĘZYK
Język symbolizuje zręczność, przebiegłość;
niestałość; zuchwałość, wyzwanie; fallusa;
pogardę, bluźnierstwo, zło, oszczerstwo,
kłamstwo, plotkę, drwinę, obmowę; odmowę;
smak, rozeznanie; ster; wyraŜenie myśli, siłę
przekonywania, perswazję, wymowę;
wiadomości; gadatliwość, zrzędność;
niebezpieczeństwo, płomień, miecz, strzałę,
truciznę; męczeństwo; sprawiedliwość; mi-
łosierdzie. Por. Pocałunek; Usta.
„Język człowieka — sterem jego okrętu"
(Pouczenia Amenhemhata, Egipt 2. tysiąclecie
p.n.e.).
Wysunięty język, pokazywanie języka. Na
Bliskim Wschodzie w staroŜ. — wyzwanie,
pogarda, impertynencja, obraza, zuchwałość.
Na Dalekim Wschodzie — szacunek, respekt.
W Indiach — atrybut bo
gini śmierci Kali oznaczający rozkosz za-
bijania. W Europie — wyzwanie, drwina,
drwiąca odmowa, dlatego wyobraŜany na
dawnych mostach i bramach miast (zakaz
wstępu), np. Lallekónig w Bazylei; wy-
obraŜenie fallusa jako prowokacja seksualna.
Język (ozór zwierzęcia ofiarnego) — w
wielu kultach typowa ofiara składana bogom
wymowy.
Język przylepiony do podniebienia —
wielkie pragnienie; milczenie. „Język nie-
mowlęcia przysechł z pragnienia do pod-
niebienia" (Treny Jeremiasza 4,4); „I sprawię,
Ŝe twój język przylgnie do podniebienia i
zaniemówisz" (Ezechiel 3,26).
Język — kłamstwo, bluźnierstwo, obmowa,
oszczerstwo; język jaszczurczy, smoczy, psi.
Przysłowia: Język rani bardziej niŜ Ŝelazo.
Często język ucina głowę. Nie ma język kości,
sam nie wie, co chłości. Zły język gorszy od
ognia. W tradycji Ŝyd. oszczerstwo (zły język)
było powaŜnym przestępstwem, wymagającym
zespołu 23 sędziów na rozprawie. „Kto mówi
nierozwaŜnie, rani jak miecz, lecz język
mędrców daje zdrowie" (Ks. Przypowieści 12,
17). „Pójdźmy i ubijmy go językiem!"
(Jeremiasz 18, 18), tzn. przez fałszywe oskar-
Ŝenie. „Nic szkodliwszego nad język czło-
wieczy, kiedy się uda na wszeteczne rzeczy"
(Zwierciadle a. Kształt... 2 Reja).
Język zdradliwy — oszczerca. „Panie,
wyzwól duszę moją (...) od języka zdradli-
wego!" (Psalm 119 2).
Język — niebezpieczny oręŜ. „Uderzenie
bicza zostawia pręgę, a uderzenie języka
kruszy kości. Wielu zginęło od miecza, ale
więcej od języka swego" (Ekiezjastyk 28,31—
2). ,.Język najszkodliwsza sztuka u człowieka"
(Sielanka 3, Silenus 91 Szymona
Szymonowica). Zob. Bicz (języka).
„Język nieroztropnego —jego upadkiem"
(Ekiezjastyk 5,15).
„Język łagodny — drzewem Ŝywota" (Ks.
Przypowieści 15,4). ,,Język łagodny kości
łamie" (jw. 25, 15).
Języki w drzewach — wróŜby szeptane
przez liście. W Dodonie kapłani odczytywali
wolę Zeusa z szumu (szeptu) liści (języków)
dębu. „Tu Ŝycie wolne (...), w strumieniu —
księgi, w drzewach ma języki" (Jak wam się
podoba 2,1 Szekspira, tł. L. Uiricha).
 Język najlepszym i najgorszym organem.
Przysłowie: Nic lepszego nad język, nic nadeń
gorszego, bo słodycz i trucizna równo płyną z
niego. Król posłał Biasowi z Prie-ny (jednemu
z siedmiu mędrców gr„ VI w. p.n.e.) zwierzę
ofiarne z poleceniem odesłania mu najlepszej,
a takŜe najgorszej części zwierzęcia; Bias
spełnił oba zlecenia wysyłając królowi jeden
ozór (Ana-charsis, Scyta, w Moraliach 146F
Plutarcha).
Język — wymowa, siła przekonywania w
miłości, polityce, na wojnie. „Wojować
językiem" (Chmury 419 Arystofanesa). ,,Ję-
zykiem się zabijają, mocne miasta przewracają;
walki i bitwy 7. języka, on czyni y. pana
nędznika" (Opisanie krótkie Ŝywota
Ezopowego... 1377—80 Biernata z Lublina).
„Nic wart męŜczyzny miana, kto mając język
nie umie nim zdobyć kobiety" (Dwaj panowie z
Werony 3, l Szekspira).
Język — płomień, z uwagi na kształt i wielką
ruchliwość; na jego siłę twórczą, niszczącą a.
oczyszczającą jako narządu mowy. „Język jest
jak ogień (...); rozpalony przez piekło zapala
koło Ŝycia naszego" (l.ist Jakuba Ap. 3,6).
Język w chrześcijaństwie — męczeństwo;
wymowa kaznodziei. Atrybut męczenników,
którym wyrwano język, gdy nie chcieli się
wyprzeć wiary. Atrybut św. Antoniego Pa-
dewskiego, złotoustego mówcy (język świę-
tego wystawiony jest w szklanym słoju nad
jego grobowcem w bazylice padewskiej).
Język — nieposkromione zło. ,,Języka nikt z
ludzi nie moŜe poskromić: zło niespokojne,
pełne jadu śmiertelnego" (List Jakuba Ap. 3,8).
Język rozwidlony — ind. emblemat ognia
ofiarnego; atrybut boga Agni; w plastyce śrdw.
— perfidia, kłamstwo (w związku "/
podwójnym językiem węŜa-Szatana).
Język w księgach Kabały (XI—XIII w.) —
korona, głos Boga, sprawiedliwość i miło-
sierdzie.
Język — kłamstwo, zmienność, niestałość,
broń kobiety. „I cokolwiek ludziom szkodzi.
wszystko z języka pochodzi" (Opisanie krótkie
Ŝywota Ezopowego... 1381—82 Biernata z
Lublina). Kobieta na starość ..cudzą sławę
naboŜnym językiem umiata" (Chudy literat 96
Adama Naruszewicza). ..Język kłamie głosowi,
a głos myślom kłamie" (Dziady cz. III 1,2
Improwizacja 5 Mickiewicza).
Długi język — plotkarski sposób mówienia;
zdradzanie cudzych a. własnych sekretów.
Język do najęcia — pogard, jurysta.
kauzyperda, pokątny doradca; adwokat.
Język — języczek u wagi; jako narząd
mowy ocenia, osądza, rozwaŜa.
Język — smak; rozeznanie, rozróŜnianie
dobra od zła. Jako emblemat zmysłu smaku
wyobraŜany był oddzielnie.
Język — wiadomości: przest. jeniec schwy-
tany dla powzięcia wiadomości o nieprzy-
jacielu. Zasięgnąć, wziąć, dostać, chwycić
języka.
Język wycięty — dawna kara za kradzieŜ;
wycięty ozór potwora, smoka, słuŜył
bohaterom zamiast Jego głowy jako dowód
pokonania poczwary (np. bohaterom UIsteru).
Wywieszony jęzor, język — zmęczenie.
Lecieć z wywieszonym jęzorem — pędzić
mimo zmęczenia.
Język mi kołkiem stanął, skołczał, sko-
łowaciał, zapomniałem języka w gębie —
zaniemówiłem z wraŜenia, nie mogłem słowa
wydobyć.
Język mi się w trąbkę zwinął — za-
wstydzony, nie wiem, co mam rzec.
Język sobie na kimś ostrzyć, wziąć kogoś na
języki — obmawiać. oczerniać.
Język świerzbi, łechce, swędzi, pali, piecze
kogoś — ktoś pragnąłby zdradzić tajemnicę a.
wypalić komuś brutalnie prawdę w oczy.
Ciągnąć kogoś za język — wypytywać,
prowokować do zwierzeń, do zdradzenia
sekretu.
Dostać się na język(i) — narazić się na
plotki, obmowę.
(Po)łamać sobie język — mieć kłopoty z
wymawianiem trudnych wyrazów.
Mieć coś na końcu języka — nie móc sobie
przypomnieć słowa (słów), które, jak się zdaje,
jest (są) tuŜ tuŜ na podorędziu.
Rozwiązał mu się język — zaczął mówić;
nagle stał się wymowny.
Szermierka, gra, bitwa na języki — po-
lemika, spór. kłótnia, utarczka słowna.
Trzepać, mleć, chlapać, pytlować, obracać
językiem (jęzorem), rozpuścić, strzępić.
zdzierać język, popuścić cugle językowi —
paplać, trajlować, bajtlować, gadać jak najęty,
pleść.jazgotać.
a zębami (na uwięzi. na smyczy,
, powściągać język — milczeć.
ę w język — zamilknąć w samą
— gaduła, papla. Przysłowia:
nie będzie po-szczęścion.
. Tai-ki
e przeciwstawne sobie zasady
ologii chińskiej, którym
ą wszystkie rzeczy, istoty i
wyobraŜają podział, jakiemu ulec
czątku świata; nie są względem
ne, a ich wzajemne wpływy
ą w róŜnych okresach i róŜnych
ska, negatywna, zawarta m.in. w
ci, słabości, ziemi, wilgoci,
ach, dolinach, głębinach,
Ŝycu, w linii przerywanej;
północną, liczbami parzystymi,
Zasada jang — męska, poz
w aktywności, energii, niebie, s
Słońcu, świetle, wyŜynach
nieprzerwanej; przyczyna zjaw
porządku w naturze; związana
liczbami nieparzystymi, barwą c
— zasada
Wszechświata tradycyjnej k
połączenie zasady Ŝeńskiej,
wyobraŜana jako koło, któreg
(ji") ' jasna (Jang) — grani
kształcie litery S, przy czym
jest równa długości połowy obw
obu powstałych w ten sposób p
maleńkie kółko, którego poł
kolorem przeciwnego pola
zaleŜności obu zasad). Falista l
ma obu połówkom dynamikę, k
dzieliła je średnica; wg niektó
obrotowa symbolizująca wir ko
nieustanny ruch i przemian
ciągłości.

wzniosłość, dumę, pychę,
otęgę; długowieczność, stałość;
; cierpliwość; wyrocznię;
ie; cnotę, czystość; młodość:
wałe uczucie, wierność; Ŝycie,
utek; ofiarę; nadzieję; dobrobyt;
ogień. Słońce; Północ;
zpieczny dar. Por. Sosna, Pinia,
Ŝycie; jak u innych sosnowatych
ielone;
telnego (i nieśmiertelnego) cisu,
Słońce; drzewo ma kształt
k ?.e świątynią jerozolimską.
domu (Pana) wyłoŜył tarcicami
o/. 6,16).
eństwo głogu. „Góry i pagórki
hwalę, a wszystkie drzewa polne
głogu wyrośnie jodła" {Izajasz
„Tyrze, ty sobie pomyślałeś:
nie pięknym okrętem (.-.)«,
woje burty zbudowali z jodeł (a.
z cyprysów) Saniru" (Ezechiel
Her-mon, dziś DŜebel esz-Szej
granicy Syrii z Libanem. D
Greków Posejdonowi, bo z jodły
Jodła — młodzieńcza siła, ci
jodła zielona (a- cyprys), dzięk
owoc" {Ozeasz 14, 9).
Jodła — poświęcona bog
porodu, a takŜe sierpa pierwsz
Artemidzie (Dianie), dziewiczej
nimfie Caenis, córce Elata z Ma
Jodła — niebezpieczny dar;
trojańskiego zbudować mieli G
na swoją zgubę, postanowili p
murów Troi, na ofiarę dla bogów
Jodła — seks, obojnactwo
kształcie fallicznym i fal
zastępowało palmę jako symbol
umiarkowanym. W micie gr
zgwałcić dzie
odła') a. Pitys; uniknęła tego
łę, z której gałązki Pan uczynił
teŜ pinia. „Krowę" kreteńskiej
małŜonki Minosa, Dedal
dłowego.
Dionizosem, którego tyrs był
inii, i z łac. bogiem Sitvanusem,
l.
duma, hardość- W Bajce 140
ę swą wspaniałą postawą przed
odłę ścięto, a głóg pozostawiono.
rmie pryska", łac. saepius yentis
s" {Pieśni 2,10,9 Horacego, tł.
ego).
znia. W świecie antycznym
umu igieł i gałęzi jodłowych.
Rzymianie uŜywali tabliczek
nia {Sztuka kochania 3, 469
i judeo-chrześc. — cnota;
m — powaga Ŝycia. Jodła świeŜo
odość;
ieja; w przeciwieństwie do
i nadwiślańskiej).
Jodła — trwała miłość. „
szczepie, latem i zimą zielony, je
co jednak się zieleni." {Dra
Schildeis Ludwiga Uhlanda).
Jodła — wierność. „O
Tannenbaum. wie treu sind de
jodło, jodło, jak wierne są
Tannenbaum J. A. Zarnacka, a
piosenki lud. o beznadziejnej mił
Jodły, sosny — Północ.
Północy, wy jodły i sosny, drze
witam was radosny!" {Wiersz
29—30 Kazimierza Bro-dziński
Jodła — Ŝal, smutek. ,,Sz
szczycie, szumią sobie w dal,
Ŝycie, gdy ma w sercu
Włodzimierza Wolskiego).
Jodła — stałość, trwałość, m
mówią: Nie jesteśmy ani smutne
mocne." {Stufen: Na-^ Christiana
odzenie; stałość; nadzieja;
m: stałość; (w lesie) —
wie.
sk, Jutrznia, Świt[anie],
uje zapowiedź dnia, prze-
ości, jasność, przebudzenie,
e duchów, zmartwychwstanie,
(nowy) początek, radość;
odę, wolność; nadzieję,
ę moŜliwości; wiarę; poezję;
nie; śmierć; litość, Ŝal.
nia moŜliwości, przyrzeczeń,
ca co dzień na nowo świat wraz
zynosi, z sukcesami, bogatymi
em nad mrokiem i złem, ze
, a przynajmniej jej obietnicą.
mitach — bogini świtu ścigana i
ci przez słonecznego boga, jest
i Ŝoną; jego objęcia a. widok
ę. Słońce, niewierne jutrzence,
ogę po niebie, aby dopiero na
źć się przy niej. Jej spojrzenie a.
dotknięcie jest śmiertelne, pod
jako świt wypija rosę; pod innym
wieczorna, zabija Słońce, spych
otchłań za horyzontem, a potem
opłakuje gwiazdę dnia, prze
całodzienne
przygody.
Eos-Aurora, bogini jutrzenk
Selene, zwana przez Hom
{rhododaktylos} a. „złociś
{kropopeplos), „na złotym tron
„na pięknym tronie" {eut
przedmiotem określonego kultu
romansów, np. z Titonosem, O
wyobraŜana w locie przed wo
kwiatami i pochodnią w ręku,
powozi kwadrygą a. jeździ na P
białe powieki" {Elektro 102 E
znowu rozbłysła nad ziemią
śmiertelników na trud i cierpien
Wergiliusza, tł. Wandy Mar
złotego słońca, ró-
 (Pacierz staruszka l Adama
poranna; rankiem Eos opłakuje
a zabitego przez Achillesa.
poranna) — skrzydlate zjawisko.
ydła od rannej zorzy i zamieszkał
alm 138 9).
krajobrazowi kształty i piękny
wołałeś świt, a zorzy wskazałeś
mienia się ziemia jak glina pod
ystko jakby w przybraniu" (Hiob
ciółką muz", łac. Auro-ra Musis
De natione studii Erazma z
ą moŜna malować wieczór i
le trzeba poety, by opiewać
of the- Crossways rozdz. 16
ycji chrzęść. — często Matka
sła ludzkości Słońce-Chrystusa.
zęcie symbolizował w śrdw.
ija szybę nie naruszając jej (łac.
t}.
wczyna z mitów o małŜeństwie
worem, który dzięki jej uczuciu
odzyskuje swą prawdziwą
młodzieńca: poczwara ciemno
wschodzące Słońce, monstrum
kwitnącą wiosną.
Jutrzenka — rozum; jej p
światło, emblemat rozumu.
Jutrzenka — poŜądanie; śm
kiedy przebudzeni kochankow
poŜądania zwierają się w objęc
przygarnia litościwa śmierć.
mir zum fruhen 7W?" nm. 'Jutr
moją przedwczesną ś
Morgengesang l—2 Wilhelma
Jutrzenka, zorza (poranna)
„Witaj, jutrzenko swobody,
słońce!" (Oda do młodości
„Wolności błyszczy zorza" (Hy
Jutrzenka, zorza (poranna
odnalezionym świecie. „L'aur
rosę et verte" fr. 'DrŜą
a w róŜowozielonej szacie' (Le
25 Charlesa Baudelaire^), „Po
ię przesuwa i sennych marzeń
eśne jezioro 122—3 Wincentego
ść. „KiedyŜ poranek radosny
ni róŜowej promienie? Ach czas
od niej!" (Stare wrota V, 27—9
mli).
niosłość. „Daj nam jutrznię
ch nas w górę skrzydła niosą...
wa 5—8 Kornela Ujejskiego).
„Jutro błyśnie jutrznia wiary!"
owackiego).
początek, zaranie. ,,Strojna w
zową, młoda jutrznio postępu,
wą!" (Urodzony Jan Dęboróg,
9—60 Władysława Syrokomli).
się świt Ŝycia" (Quo vadis t. 3
. ,,Wszystkich oświecę duszy
urodzonych nadziei" (Kordian,
kiego).
„Pomiędzy świtem a nocy
nne blaski róŜowe z mrokami
walczą, jak Cnota z świata te
IV, 1—3 Norwida).
Świt — litość, współczuci
świt, we łzach cały. długo wy
patrzeć nie kazał na stary b
Wenecji 12—14 Marii Konopn
Świt — biały Ŝagiel. „I
srebrzysty Ŝagiel świtu" (La
Housmana).
Zorza (poranna) — zbratan
wszystkich ludów zbratania
Wacława Swięcickiego).
Jutrzenka — dawn. Gwi
Wenus nad horyzontem przed w
/
Switkiem koło południ
niepunktualnych; o nygusach, n
KACZKA
Kaczka symbolizuje nieś
małŜeńską; szczęście; beztrosk
(płytkość); gadulstwo;
pochlebstwo, oszustwo.
 Egipcie — typowe zwierzę
ydą i wschodem Słońca.
ydów — nieśmiertelność.
— miłość małŜeńska, szczęście.
— święty ptak, symbol wiernej
owego.
Greków — ptak Pene-lopy jako
ry, która niszczy nocą, co tworzy
aremnie przez całą wieczność.
ch słowiańskich — ptak, który
ońce).
ość głęboko skrytych tajemnic:
Praoceanu kaczka nurkuje, aby
wód wieczności.
ka, powierzchowność, płytkość,
po sadzawce kaczka interesuje
godowym) tylko jedzeniem i
a, kaczka krzykaczka —
nie, trajkotanie, pochlebstwo.
kwakanie: „Kwa, kwa, kwa"
ca, nigdy kaczor. Przysłowie;
aczej, tylko tak, tak, mościwy
szustwo. Kaczki podstępem
zagarniają gniazda innych kac
Chód kaczkowaty — kiwają
niezgrabny jak chód kaczki,
Kaczy Ŝołądek — dobre traw
Kaczka (potrawa) — afrod
Niech go kaczki zdepczą (za
okrzyk zdumienia, rodzaj udan
postępkiem,
Pleść jak o zaklętej kaczce —
banialuki. Prawdop. przysłowie
o dziewczynie (królewnie) zak
Walić, bić jak w kaczy kupe
odległości, na pewniaka (strzel
Brzydkie kaczątko — łabęd
kaczej rodzinie, którym wszysc
wielkim, niezdarnym kaczątkie
Kaczka (dziennikarska) —
zmyślona; z fr. canard 'kaczka
fałszywa informacja".
— rzucać płaskimi kamykami w
aby się kilkakrotnie od niej
nic nie robić.
wiek zaradny, pomysłowy, pełen
m: list anonimowy.
e kult ognia, świętą moc, czary;
rację, ofiarę błagalną, modlitwę;
oczyszczenie; pochlebstwo;
ę; nadzieję, proroctwo, wróŜbę;
urok;
Por. Dym.
zanina aromatycznych Ŝywic (a
woców, kwiatów itd.) spalana w
wotnych w obronie przed złymi
orma oddawania czci dobrym
ia aktywności leniwych bóstw
adzidła rozpowszechniło się w
świata; ma wiele znaczeń
h jak oczyszczenie, modlitwę,
dymem i aromatem do nieba.
Kadzenie (incenizacja, turyfika
przez sypanie kadzidła na
kadzielnicy (trybularzu). W s
codziennej liturgii przed po
Amona-Ra i w rytuałach pogr
łych wzlatywać miały w p
odpędzało przykre wonie, o
Babilonii uŜywano go do mod
Izraelu przypisywano mu cudo
V w. p.n.e. budowano specjalne
niŜej).
Kadzidło u staroŜ. śydów
autorytet, łaska, potęga.
obowiązkiem kapłanów, spełn
świątyni; nie wolno było czyn
(Ex. 30,9).
Ołtarz kadzenia w świątyn
miejscu świętym, blisko w
świętych", między świecznik
i stołem chlebów po-
kładnych.
Dym kadzidlany osłani
poraŜenia
Bóg do MojŜesza: „(Aaron) przywiedzie cielca
i modląc się za siebie i za swój dom zabije go.
A wziąwszy kadzielnicę, którą napełni węglem
Ŝarzącym się z ołtarza i nabrawszy ręką
przyprawionego kadzidła wonnego na ofiarę
kadzielną, wnijdzie za zasłonę świątyni i
nałoŜy na ogień wonności, aby mgła ich i para
okryła wieko nad świadectwem, i aby nie
umarł" (Lev. 16,11—13).
Kadzidło — modlitwa. „Niech wznosi się ku
Tobie modlitwa moja jak kadzidło" (Psalm 140
2).
Kadzidło — wyraz czci. „Na wszystkich
miejscach spala się kadzidła i składa ofiary na
cześć mojego imienia, bo imię moje jest
wielkie wśród narodów — mówi Pan
Zastępów" (Malachiasz l, 11).
Kadzidło u Greków palono od VIII w. p.n.e.
jako ofiarę i ochronę przed demonami; praktyki
te przejęli teŜ orficy; Rzymianie uŜywali
kadzidła do okadzania zwierząt ofiarnych,
zapalali je bóstwom domowym, stosowali w
kulcie cesarzy.
Kadzidło w chrześcijaństwie — dobroć
duchowa, ochrona przed diabłem; poparcie
modlitwy świętych; poświęcone Matce
Boskiej. W IV w. wczesny Kościół zaczął
uŜywać kadzidła w ceremoniale euchary-
stycznym, w którym symbolizować miało
wznoszenie się modłów i zasługi świętych;
jeszcze wcześniej zaczęto stosować kadzidło
do okadzania mar ze zwłokami. „Anioł
przyszedł i stanął przed ołtarzem mając
kadzielnicę złotą, i dano mu wiele kadzidła,
aby dodał do modlitwy wszystkich świętych na
ołtarz złoty" (Apok. 8,3). Dziś spalane w
kadzielnicach w czasie obrzędów liturgicznych
w Kość. rz.kat., wschodnim i anglikańskim.
Przysłowie st.gr.: PomoŜe jak umarłemu
kadzidło. Boi się jak diabeł kadzidła (a.
święconej wody).
Kadzidło — oczyszczenie. Powszechne
uŜycie dymu kadzidlanego do rytuałów
oczyszczenia opiera się na właściwej ogniowi
sile przeobraŜania i na dodatkowych
właściwościach oczyszczających miłych za-
pachów. „Ilekroć Babilończyk ma stosunek ze
swoją Ŝoną, pali kadzidło i siada przy nim, po
drugiej zaś stronie czyni to samo Ŝona. A z
nastaniem brzasku oboje się kąpią" (Dzieje l,
198 Herodota, tł. S. Hammera). Por. Feniks
(przed śmiercią).
Kadzidło — wezwanie dusz zmarłych. „Wy,
pośrednie duchy (...), Ŝyłyście nie nam, nie
światu (...) was tym światłem i kadzidłem
zapraszamy, zaklinamy" (Dziady cz. II 352—
369 Mickiewicza).
Kadzidło — perfuma, afrodyzjak. „Olejek i
kadzidło cieszą serce" (Ks. Przypowieści 27,
9). ,,Wonność szat twoich jak wonność
kadzidła" (Pieśń nad pieśniami 4,11).
Kadzidło — pochlebstwo, przesadne po-
chwały. Woń kadzideł — atmosfera usłuŜnego
schlebiania, fałszywego wychwalania.
,,Kadzenie jest mi obrzydliwością" (Izajasz
1,13). ..Kadzidło jest daniną bogów, ale dla
śmiertelników trucizną" (Palinodie l, motto,
Goethego). Dworskie kadzidło, tac. thus
aulicum. „ Wspaniałe obietnice dworaków, jak
dym z kadzideł, cieszą powonienie przez
chwilę, ale wkrótce się rozwiewają"
(Przysłowia 1,69 Roberta Blan-da). „Nie będę
ci tu ja kadził przypodo-bania się celem" (Do
Lubieńskiego 21—2 T. K. Węgierskiego). „I
cóŜ się nie przebaczy dla kadzidła trochę!"
(Kłos i Pszczoła 26 J. U. Niemcewicza).
Przysłowie: Czyj chleb jesz, temu kadź.
Dym kadzidlany — poboŜność, moralność,
cnoty; schlebianie, wynoszenie pod niebiosa
czyichś zasług.
Kadzidło — pomiar czasu. W medytacjach
buddyjskich zapala się laseczki kadzidła w celu
mierzenia czasu.
Kadzidło w wolnomularstwie: wdzięczne i
naboŜne serce.
KAMELEON
Kameleon symbolizuje przystosowanie się,
zmienność, niestałość, fałsz; Ŝycie z powietrza:
powiększanie się; spostrzegawczość;
bojaźliwość; miłość; czary.
Kameleon — umiejętność przystosowania
się do otoczenia; zmienność, niestałość,
zmienność poglądów; fałsz; chorągiewka na
dachu. Dawniej sądzono, Ŝe kameleon
przybiera róŜne kolory zaleŜnie od barw
otoczenia, aby być jak najmniej widocznym; w
rzeczywistości zmiany ubarwienia zaleŜą od
zmian światła, temperatury, od emocji itd.
„Gdybyśmy chcieli śledzić jego losy,
musielibyśmy często nazwać tego samego
człowieka raz szczęśliwym, drugi raz
nieszczęśliwym, czyniąc szczęśliwego
człowieka "kameleonem, niestałym,
słaniającym się«" (Etyka nikoma-
chejska l, 10 Arystotelesa). Przysłowie: Mieni
się jak kameleon. ,,Zwierz, co (...) naśladuje
barwę dotkniętych przedmiotów" (Metamorfozy
15, 412 Owidiusza). „Jak kameleon, co łatwo
przyjmuje zbliŜonych rzeczy kolorów odmiany"
(Zabawa na ustroniu... 9—10 Franciszka
Karpińskiego).
Kameleon — Ŝycie z powietrza. Sądzono, Ŝe
kameleon karmi się powietrzem;
w istocie karmi się gł. owadami, a mylny pogląd
wziął się stąd, Ŝe samczyk odstrasza rywala
przez nadymanie gardła, rozszerzanie ciała i
podnoszenie specjalnych klapek na łebku.
Atrybut Powietrza jako jednego z niebiańskiego światła na Ziemi. Symbolizują
,,pierwiastków" (zob. Powietrze). ,,Zwierz, co
karmi się wiatrem" (Metamorfozy 15,412
Owidiusza). „śyję jak kameleon powietrzem
nadzianym obietnicami" (Hamlet 3, 2 Szekspira,
tł. J. Paszkow-skiego). „Kameleon karmi się
światłem i powietrzem, poeta — miłością i
sławą" (Ań Exhortation P. B. Shelleya).
Kameleon — spostrzegawczość. Jego wy-
łupiaste oczy poruszają się rozbieŜnie, nie-
zaleŜnie jedno od drugiego.
Kameleon — bojaźliwość; bo nadęty po-
wietrzem, a nie wypełniony odwagą, porusza się
ostroŜnie, rozglądając się ustawicznie; stąd, być
moŜe, jego iron. nazwa, oznaczająca po łac. 'lwa
na ziemi; małego lwa'.
Kameleon — miłość. „Miłość jest ka-
meleonem, a przeto moŜe Ŝyć powietrzem"
(Dwaj panowie z Werony 2,1 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Kameleon w folklorze — składnik potęgujący
własności napojów miłosnych, usypiających,
obezwładniających, czyniących ludzi
niewidzialnymi itp.
W heraldyce: papieŜ Paweł III wybrał sobie
znak herbowy przedstawiający kameleona
dźwigającego na grzbiecie delfina, z dewizą:
„Dojrzały".
Kameleon (Chamaeleon) — gwiazdozbiór
nieba płd., w Polsce niewidoczny.
KAMIENIE DROGOCENNE (Klejnoty)
Klejnoty są obrazem bogactwa kształtów i
barw, róŜnorodności, chaotyczności, równieŜ w
nazewnictwie; wiele nazw drogich kamieni w
Biblii pojawia się tylko raz, tak Ŝe ich
rozpoznanie jest często niemoŜliwe; klejnoty
występowały jako amulety, środki lecznicze,
związane były z po
rą roku i dnia, połoŜeniem gwiazd i planet, z
chwałą i potęgą bóstwa (np. z załoŜeniem
Nowego Jeruzalem, ze starotesta-mentowymi
wizjami), ze wschodem słońca (stąd określane
są często jako orientalne, mimo Ŝe pochodzić
mogą skądinąd); były skarbami strzeŜonymi
przez chtoniczne potwory (np. smoki); wiąŜą
się ze światłem (o niektórych, jak rubin, granat,
sądzono, Ŝe świecą w ciemności), z
odsłanianiem ukrytych prawd, z wieszczeniem,
z mrokami Hadesu, sprowadzaniem deszczu
(podobieństwo do kropli deszczu lub rosy),
zwane „ziemskimi gwiazdami" jako odbicie
zasadę męską albo Ŝeńską, przemianę
niejasności w przejrzystość, w sensie
duchowym przemianę ciemności w światło,
niedoskonałości w doskonałość; wyobraŜają
czystość, trwałość, nieśmiertelność, płodność;
Om czyli Boskie Oko, wszechwładzę, mądrość,
wyŜszą prawdę i wiedzę, prawdę duchową;
przemijanie dóbr doczesnych, przeciwieństwo
trwałych, wieczystych cnót; truciznę; bogactwo,
bezcen-ność, rzadkość; dumę, pychę; ozdobę,
ostentację; stanowią atrybut uosobionej Azji;
atrybut strojnej miłości ziemskiej i próŜności.
Podział drogich kamieni na szlachetne i
półszlachetne jest chwiejny, zaleŜny od miejsca
i czasu, od stopnia ich rzadkości, twardości,
trwałości, a przede wszystkim od ich piękności;
od takich cech jak opalizowanie,;' mienienie się
barwami tęczy, silne załamywanie światła,
połysk, „ogień", kolor. NajwaŜniejsze klejnoty
jubilerskie to:
beryle (jasnozielony szmaragd, niebieskozie-
lona akwamaryna, róŜowy morganit, Ŝółty
heliodor), chryzoberyle (aleksandryt), korundy
(czerwony rubin, niebieski szafir, bezbarwny
leukoszafir), diamenty, oliwiny (zielony
chryzolit), kwarce (fioletowy ametyst), mleczny
opal, winnoŜółty topaz, tur-malin,
niebieskozielony turkus, cyrkony (hiacynt). Za
klejnoty uwaŜa się takŜe perły i kilka innych
substancji pochodzenia organicznego.
Klejnotów uŜywano juŜ w czasach
przedhistorycznych (o czym świadczą
wykopaliska grobów) jako ozdób i amuletów,
oraz, ze względu na ich drogocenność, jako
waluty. Skarbce krajów, zwłaszcza na
Wschodzie, zawierały, obok złota i srebra,
głównie klejnoty.
 Jahwe nakazuje MojŜeszowi (Ex. 28) ozda-
biać efod na szatach kapłańskich dwoma
onyksami na naramiennikach i dwunastoma
kamieniami na napierśniku, reprezentującymi
12 plemion Izraela (kaŜdy z odpowiednim
napisem: rubin, topaz, szmaragd, karbunkuł,
szafir, beryl, opal, agat, ametyst, chryzolit,
onyks i jaspis). Nowe Jeruzalem zstępujące z
nieba miało wg Apokalipsy (21, 18—21) mur z
jaspisu, bramy z pereł, a kamienie węgielne
ozdobione dwunastoma drogimi kamieniami;
były to: jaspis, szafir, chalcedon, szmaragd,
sardonik, krwawnik, chryzolit, beryl, topaz,
chryzo-praz, hiacynt i ametyst, oznaczające
osiągnięcie doskonałości duchowej w nowym
Wszechświecie.
Słynne klejnoty naleŜały często do bogiń
miłości i płodności, jak np. drogie kamienie w
pasie Afrodyty (gr. kestos, łac. cestus)
wykutym przez jej małŜonka. Hefajstosa; jak
bezcenny Brisingamen (jeden ze ,,skarbów
bogów") skandynawskiej bogini miłości Frei,
nabijany wspaniałymi klejnotami,
prawdopodobnie naszyjnik, ofiarowany jej
przez karłów w zamian za jedną noc miłosną
spędzoną z kaŜdym z nich. Niektóre boginie
lub bohaterki mityczne jak Hezjone czy
Andromeda, oddane na pastwę potworom,
przykute nago do skały, w tej trudnej sytuacji
nie rozstawały się, mimo wszystko, ze swymi
klejnotami.
Drogie kamienie — odkupienie win. Pas z
czerwonych krwawników, noszony jako amulet
w staroŜytnym Egipcie — krew Izy-dy
zmywająca grzechy nosiciela.
Klejnoty — trwałość, odporność, nie-
śmiertelność. Klejnot umieszczony w ustach
zmarłego chronić miał ciało przed rozkładem i
zapewniać nieśmiertelność duszy (ka). a przy
tym stanowił opłatę za podróŜ na tamten świat;
w Egipcie były to zwykle szmaragdy i turkusy,
klejnoty Horusa i Izy-dy.
Kamienie — przyjaźń i miłość. Wymieniane
między przyjaciółmi, narzeczonymi i górski — srebru i KsięŜycowi, diament i szafir
kochankami na znak trwałości uczuć (sługa
Abrahama ofiarowuje złoto i klejnoty Rebece
przy studni; Gen. 24,22), między męŜami na
znak trwałości układów, przy traktatach
pokojowych jako danina lub haracz.
Liczne dzieła dawnych myślicieli łączyły
kamienie drogocenne z gwiazdozbiorami zo
diaku, czyniąc je wspólnie składnikami
filozoficznego, kulturowego i magicznego
obrazu Wszechświata. StaroŜytni mogli jednak
klasyfikować kamienie tylko według cech
zewnętrznych, takich jak barwa, kształt,
rozmiary, twardość; ich skład chemiczny
pozostawał tajemnicą, co prowadziło do wielu
nieporozumień w zakresie identyfikacji i
nazewnictwa. Byty one cenione nie tyle dla
swej urody, rzadkości i ceny, ile dla
przypisywanych im właściwości medycznych i
magicznych. Biblia czyni z klejnotów nie tylko
symbol bezcennych wartości, ale takŜe boskiej
mądrości jako najcenniejszego daru Boga,
daru, który wypełnia blaskiem duszę
sprawiedliwego.
Klejnoty — prawdy duchowe. Skarby
pilnowane przez smoki wyraŜały trudności w
drodze do zdobycia wyŜszego wtajemniczenia
w sekrety bytu. Klejnoty ukryte w jaskiniach
odnoszą się do wiedzy intuicyjnej,
przechowanej w podświadomości, która wiąŜe
się z podziemnymi lub przyziemnymi istotami
chtonicznymi dąŜącymi skrytą ścieŜką. Tak np.
w folklorze występuje często ,,klejnot
węŜowy"; moŜe to oznaczać, Ŝe klejnoty
spadają z głów albo zębów węŜy; stąd, według
pojęć ludowych w Indiach, Grecji i krajach
arabskich, diamenty mają być trujące. Folklor
wielu kultur przypisuje klejnotom pochodzenie
zwierzęce, od smoków, gryfów, węŜy,
jaskółek, jaszczurek, hien, orłów, Ŝab, kozic,
ślimaków, rysiów itd., albo diabelskie (jako
źródło pokusy).
Klejnot — czystość płciowa i wierność. W
balladach i baśniach (Baśnie z 1001 nocy}
klejnot blednie, czernieje lub kruszy się, gdy
kochanek, który go ofiarował przed odjazdem
w dalekie kraje, dopuszcza się zdrady z inną.
W astrologii szmaragd i krwawnik od-
powiadają cynie i planecie Jowisz, ametyst i
perła — miedzi i Wenerze, turkus i czarne
kamienie — ołowiowi i Saturnowi, kryształ
— złotu i Słońcu, szmaragd i jaspis — Ŝelazu i
Marsowi.
Jako amulety — zielone i niebieskie ka-
mienie uwaŜane są za zimne, a więc dobre
przeciw gorączkom i stanom zapalnym;
czerwone i Ŝółte kamienie uwaŜa się za gorące;
jako ochrona przed czarami, złym wpływem,
„złym okiem" mają
zwykle wyryty odpowiedni znak lub słowo.
Symbolizm drogich kamieni: agat —zdrowie,
bogactwo, długowieczność; aleksandryt —
dozgonna miłość; ametyst — głęboka i czysta
miłość; beryl — szczęście, wieczna młodość;
chalcedon — wesołość; chryzolit — radość
serca; diament — zachowanie pokoju (zdaniem
św. Hildegardy trzymany w ustach strzeŜe przed
kłamstwem i ułatwia obserwowanie postów);
granat — potęga, zwycięstwo; hiacynt —
skromność, bystrość; jaspis — odwaga,
mądrość; kamień księŜycowy (adular) —
szczęście; kocie oko — obrona przed
niebezpieczeństwem; krwawnik — odwaga,
mądrość, zapobieganie nieszczęściu; onyks —
szczęście małŜeńskie; opal — niewinność, zła
wróŜba;
perła — niewinność, czystość, lek na bóle
głowy; rubin — zdrowie, odtrutka, zgoda,
godność, boska potęga; sardonik — szczęście
małŜeńskie; szafir — łagodność, poboŜność,
stałość, prawda, cnota, odtrutka przeciw
ukąszeniu węŜa i skorpiona; szmaragd —
nieśmiertelność, powściąganie chuci, dobra
pamięć; topaz — odtrutka, wspomnienia;
turkus — powodzenie, radość Ŝycia.
Według źródeł irańskich sen o koralach,
rubinach i krwawnikach oznacza radość i
dobrobyt, o turkusach — sukcesy i
długowieczność, o topazach i agatach —
bogactwo.
U muzułmanów klejnoty słuŜą niezliczonym
praktykom magicznym, uŜywane są przeciw
czarom i chorobom, ułatwiają /-dobycie lub
pozbycie się rzeczy; przeciw ..złemu oku"
działać mają: bursztyn, krwawnik. koral i
macica perłowa.
Według mitologii gr. klejnoty Ŝony Amfia-
raosa, Eryfile (naszyjnik Harmonii), przynosiły
nieszczęście albo śmierć posiadaczowi:
symbolizowały płodność (urodzaj), której
towarzyszy śmierć w okresie Ŝniw.
Istnieją rzeczy cenniejsze niŜ klejnoty.
Achilles przebrany za dziewczynę chwyta '13
miecz, podczas gdy córki Likomedesa'
gromadzą się przy skrzynce z klejnotami. Gdy
Kornelię (II w. p.n.e.), córkę Scypio-na
Afrykańskiego St., Ŝonę Semproniusza
Grakcha, ,,matkę Grakchów", odwiedziła
pewna matrona rzymska, aby pokazać jej swoją
niezwykle kosztowną biŜuterię, Kornelia
przyprowadziła swych obu małych synków,
Tyberiusza i Gajusza, i powiedziała: ,.A oto
moje klejnoty". ,,Cnota
jest klejnot nieoszacowany, bo ta ozdobi ubogie
i pany" (Zwierciadło 2,217 Mikołaja Reja).
,,Czas jest drogi klenot" (jw. 1,63). Przysłowie:
Rola klejnot drogi: kto jej pilnuje, nie będzie
ubogi. Przysłowie z XVIII w.:
Klejnot rozumu w cichym siedzi sklepie, młyn
wietrzny, chociaŜ nie ma co mleć, trzepie".
Znaczenie drogich kamieni dla ozdoby stroju
zmniejsza się z upływem czasu, zwłaszcza w
drodze z ich ojczyzny, Indii, do Europy i
Ameryki. W Indiach nosi się jeszcze stroje
obsypane klejnotami. Włoszki nosiły dawniej na
sześciu, siedmiu, ośmiu palcach pierścienie z
drogimi kamieniami; dziś stroją się klejnotami
na specjalne okazje damskie głowy
koronowane, milionerki i gwiazdy filmowe;
inne panie lubują się w tanich świecidełkach,
które niczego wartościowego nie udają ani nie
symbolizują.
KAMIEŃ
Kamień jest symbolem praprzyczyny, istnienia,
kości Matki-Ziemi; Słońca, ognia, grzmotu;
potęgi (opiekuńczego bóstwa), bóstwa, Boga,
ołtarza; Chrystusa, Kościoła, św. Piotra, próby,
męczeństwa, śmierci;
duszy (która opuściła ciało); grobu; obrony
duszy zmarłego; świadka; kary; martwoty,
nieczułości, jałowości; cięŜaru; fundamentu;
siły, twardości, niezmienności, spoi-stości;
broni; trudności, trudu; długowieczności,
wigoru Ŝyciowego, płodności, bezpłodności;
fallicznym; milczenia, mowy, pamięci,
mądrości, zgody z samym sobą, wewnętrznej
harmonii, (amulet) szczęścia i zdrowia; złości;
bólu. Roztrzaskany głaz oznacza rozkład
psychiczny, kalectwo, śmierć i zniszczenie.
Zob. teŜ: Kamienie (drogocenne).
Kamień był pierwotną, ale uświęconą przez
swoją dawność bronią, a takŜe narzędziem
(tłuki, ostrza, noŜe. zgrzebła). Na ołtarzach
ofiarnych i do obrzezania uŜywano noŜy
krzemiennych, kiedy juŜ w innych celach
posługiwano się noŜami z brązu lub Ŝelaza.
Dawid wybrał sobie pięć jaśniusieńkich
kamieni z potoku i włoŜył w torbę pasterską
przed walką z olbrzymem Goliatem,
uzbrojonym w miecz, oszczep i puklerz, rzucił
kamień z procy i zabił Filistyna bronią
pierwotną i świętą (/ Ks. Król. 17, 40—50).
Kamień — głosiciel prawa. Kamienne
tablice przykazań pisane palcem boŜym
otrzymał MojŜesz od Boga na górze Synaj (Ex.
31, 18). MojŜesz przykazuje ludowi postawić
wielkie kamienie na górze Hebal i wyryć na
nich przepisy prawa {Deut. 27,2—4).
Kamień — pierwszy ołtarz. Gdy Jakub
nocował w pewnym miejscu w drodze z Ber-
sabee do Haranu, podłoŜył sobie kamień pod
głowę i zasnął; we śnie ujrzał drabinę łączącą
niebo z'ziemią i aniołów zstępujących i
wstępujących, oraz Boga, który pobłogosławił
Jakuba i jego potomstwo. Zob. Drabina
(Jakubowa). Po obudzeniu się Jakub uczynił z
tego kamienia ołtarz, polał go oliwą, i nazwał
go Betel, tj. 'dom boŜy- {Gen. 28,11—28).
Według legendy irlandzkiej kamień ten
przeniesiony został do zamku Scone (koło
Perth) w Szkocji;
tam uŜywano go jako kamienia koronacyjnego
królów szkockich; Edward I, król Anglii od
1272 do 1307, zabrał go do opactwa
westminsterskiego, gdzie pozostaje do dziś,
ustawiony pod tronem koronacyjnym.
Kamień nieobrobiony i obrobiony (ciosany,
cios). Pierwszy był symbolem wolności, drugi
— niewoli i ciemności, pierwszy uwaŜano za
pochodzący z nieba, drugi był tylko dziełem
ludzkim, pozbawiającym dzieło boskie
świętości. Mówi Jahwe do MojŜesza: ,, Jeśli
zbudujesz mi ołtarz kamienny, nie buduj go z
ciosanego kamienia, bo gdy obrobisz go
dłutem, będzie splugawiony (Ex. 20, 25).
Pierwszy uwaŜano za obupłciowy, drugi,
zaleŜnie od kształtu: męski, jeśli stoŜkowaty,
Ŝeński, jeśli miał formę prostopadłościanu.
Kamień węgielny, naroŜny, na którym
wspiera się węgieł budynku (por. Izajasz
28,16); dziś — pierwsza cegła pod nową
budowę; przen. fundament, podstawa. Do
boskiego kamienia węgielnego przyrównany
jest przez swoje imię św. Piotr (łac. Petrus od
petra 'kamień, skała', aram. Kefa 'kamień'),
którego Jezus nazywa opoką; na niej zbuduje
Kościół swój (Ew. wg Mat. 16, 18).
Megalityczne budowle kamienne wznoszone
bez zaprawy ok. 3000—750 p.n.e.: piramidy
egipskie (monumentalne grobowce), aleje
menhirów w okolicy Carnac w Bretanii
(Francja) oraz wielkie kromlechy w
Stonehenge i Avebury (Anglia) itd., których
przeznaczenie jest dotąd niejasne. Le
genda twierdzi, Ŝe kamienie Stonehenge
przeniósł celtycki czarodziej Merlin magiczną
sztuką z Irlandii do Anglii; uwaŜano, Ŝe jest to
świątynia północnego Apolli-na, miejsce kultu
Słońca, konia lub osła (kształt podkowy),
kolosalny kalendarz rolniczy, pomnik
poległych w walce z Hen-gistem, wodzem
Jutów, grób Boadicei (staroŜytnej królowej
brytyjskiej zmarłej w 60 r. n.e.), świątynia
druidyjska, symbol płodności itd.
Wiele ludów czciło meteoryty kamienne
(aerolity), zwłaszcza graniaste. Posąg Artemidy
Efeskiej (Diany z Efezu) z biustem o kilkunastu
piersiach miał według legendy spaść z nieba (i
był zapewne meteorytem obudowanym
hebanem), podobnie jak najstarszy wizerunek
Ateny w Atenach, posągi Artemidy w
Taurydzie i Kybele w Pessinus w Galacji,
święte tarcze Rzymian, czarny kamień (arab.
ai-hadŜar al aswad) wmurowany we wschodni
naroŜnik świątyni Kaaba w Mekce, ołtarz
Matki Boskiej w Loreto. W Rzymie
przysięgano na Jowisza trzymając kamień w
ręku; mniemano, Ŝe krzywoprzysięŜcę uderzy
piorun. Meteoryty miały sprowadzać deszcz i
zapewniać płodność. Na wiosnę lub w czasie
suszy składano im ofiary. Dotykały ich
bezpłodne kobiety pragnące dziecka.
Syzyf w Tartarze wtacza nieustannie pod
górę głaz olbrzymi, narzędzie kary za mord,
skąpstwo i marnotrawstwo, za rabowanie
podróŜnych i zdradę tajemnic boskich. Nie-
którzy dostrzegają w tym symbol toczenia się
słońca po nieboskłonie w ciągu dnia i roku lub
symbol kondycji ludzkiej widzianej jako
bezmyślny, nieustanny, daremny mozół. W
Boskiej Komedii (Piekło 7,22— 48) Dantego
potępieni chciwcy i rozrzut-nicy toczą przeciw
sobie wielkie głazy, a wielu z nich to
kardynałowie i papieŜe.
Dorzucanie przez przechodniów kamieni do
przydroŜnych lub nagrobnych kopczyków jest
działaniem symbolicznym znanym w Starym i
Nowym Świecie jako składkowa ofiara bóstwu,
świętemu, zmarłemu albo dla odpędzenia widm
(dusz osób zmarłych), złych duchów lub
dŜinnów. Grecki Hermes był prastarym
bóstwem czczonym pierwotnie zapewne jako
kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny
drogowskaz, do którego kaŜdy przechodzień
dorzucał kamyk), potem jako główny, sterczący
kamień, utrwa
lacz kopca, wreszcie jako herma, czworo-
boczny słup kamienny zwieńczony głową boga
lub bohatera, z zaczątkiem ramion i dokładnie
odrobionym ityfallusem.
Kamień — pamięć. Jakub i Laban układają z
kamieni kopiec na znak przymierza. Jakub
nazwał go po hebrajsku Galed 'stos
świadectwa', a Laban po aramejsku Jegar
Sahaduta 'kopiec świadka' (Gen. 31,46—53).
Dwanaście kamieni symbolizujących dwanaście
plemion Izraela wzniesiono na rozkaz Jahwe, a
później Jozuego, na pamiątkę przejścia Jordanu
(Jozue 4.1—9); podobne znaczenie miało
dwanaście kamieni, z których prorok Eliasz
zbudował ołtarz (3. Ks. Król. 18,31—32). O ka-
mieniach pamiątkowych mowa jest w wielu
innych miejscach Biblii. Niezliczone głazy
pamiątkowe o kształtach naturalnych, opa-
trywane odpowiednim napisem, stawia się na
wszystkich kontynentach (zwłaszcza w
parkach). „My domowe pamiątki kamieniami
znaczym" (Urodzony Jan Dęboróg 80 L.
Kondratowicza). Kamienie nagrobkowe
upamiętniają miejsce, gdzie zmarłego po-
chowano; stawiano je równieŜ po to, aby
zmarły nie próbował wrócić między Ŝyjących,
aby bronić duszy zmarłego przed demonami;
niekiedy sądzono teŜ, ze w takim kamieniu
przebywa dusza zmarłego.
Kamień obrazy w Biblii to przede wszystkim
Bóg, przyczyna upadku źle myślących. Dla
królestw izraelskich odwracających się od Boga
będzie On ,,kamieniem obrazy i skałą
potknięcia się", na której powalą się i runą
(Izajasz 8,14—15). W znaczeniu dzisiejszym —
przyczyna obrazy, niezadowolenia, oburzenia.
Kamień na kamieniu (nie zostanie) — obraz
przedstawiający kompletne zniszczenie, ruinę
(Ew. wg Mai. 24,2).
Kamień — strapienie, zgryzota, troska.
sarkazm. Kamień spadł z piersi, z serca. duszy,
głowy. Lepiej kamień sobie u szyi uwiązać (Ew.
wg Mat. 18,6) i skoczyć do wody. Kamień do
czyjegoś ogródka — złośliwy przycinek
rzucony mimochodem.
Kamień przeciwieństwem powszedniej
strawy: „Albo który z was człowiek, którego
jeśliby syn jego prosił o chleb, poda mu
kamień?" (Ew. wg Mat. 7,9). Stąd kamień
nazywany jest bochenkiem św. Szczepana
(ukamienowanego).
Kamień — narzędzie kary i męczeństwa.
Kamienowanie (tj. tracenie przez obrzucanie
kamieniami) przestępców w staroŜytności i
średniowieczu: Bóg ustanawia kamienowanie
jako karę za bałwochwalstwo (Deut. 17,2—5),
za dotknięcie się granic góry Synaj (Ex. 19,30),
za czary lub wróŜby (Ex. 20,27), za
bluźnierstwo (Lev. 24,14), za cudzołóstwo (Ew.
wg Jana 8, 4—5), za nieposłuszeństwo ojcu
(Deut. 21, 18—21), za kradzieŜ przedmiotów
zaklętych (Jozue 7), nawet ukamienowanie
wołu za zabicie rogiem człowieka (Ex. 21,28).
Kamienowano takŜe męczenników
chrześcijańskich. Jezus woła: ,,Jeruzalem.
Jeruzalem, które zabijasz proroków i
kamienujesz tych, którzy do ciebie są posłani!"
(Ew. wg Mat. 23, 37;
Ew. wg Luk. 13,34). Ukamienowano św.
Szczepana (Dzieje Ap. 7, 54—60), kamie-
nowano św. Pawła (2 List do Kor. 11, 25) i
wielu innych.
Kamieniołomy były miejscem cięŜkich robót
dla skazanych (zwrot: Kamienie tłuc —
wykonywać najcięŜszą pracę). Na pracę w
kamieniołomach skazany byt m.in. poeta
grecki Filoksenos za krytykę wierszy tyrana
Syrkuz Dionizjosa Starszego (ok. 430— 367
p.n.e.). znanego z mściwości i podejrzliwości;
słynne było „ucho Dionizjosa", urządzenie do
podsłuchiwania rozmów więźniów pracujących
w kamieniołomach.
Kamień — trudność, twardość, nieru-
chomość. Przysłowiowy zwrot: Idzie jak z
kamienia, tj. cięŜko, opornie. ,,Serce jego
(Lewiatana) jest twarde jak kamień" (Hiob
41,15). Szkockie przysłowie: Dwakroć rad, kto
na kamieniu siadł (raz, bo wypocznie, dwa, bo
wstanie z twardego siedziska). Siedzieć
kamieniem — tj. bez ruchu. Przysłowie:
Kamień na miejscu obrasta. „(Zając) pod
opoką siedział martwy jak opoka" (Pan
Tadeusz 2.96 Mickiewicza).
Dawne są związki kamieni z mową ludzką.
Prorok Habakuk głosi, Ŝe kamień ze ściany,
pochodzący z grabieŜy, uŜyty przez występny
naród do wzniesienia pałacu w Ni-niwie, wołać
będzie i świadczyć przeciw ciemięzcy (2,11).
Jak podaje św. Łukasz (19, 40) Jezus mówi, Ŝe
gdyby witające Go w Jerozolimie tłumy
milczały, to „kamienie wołać będą".
Intronizacyjny słup kamienny królów Tary,
Liafail, w Tara (w hrabstwie Meath w Irlandii,
według niektórych identyczny z kamieniem
Scone),
wrzeszczał, gdy dotknął go prawowity mo-
narcha Erinu (Irlandii).
Kamień symbolem fallicznym (zob. wyŜej
Kamień-herma); zwłaszcza kamienie stojące,
słupy: zarówno bretoński menhir jak indyjska
linga miały leczyć kobiety bezpłodne, które się
ocierały o nie.
Biały kamień — zwycięstwo, szczęście
(Rzymianie dzień szczęśliwy zaznaczali białym
kamykiem), cnota, zmartwychwstanie,
uniewinnienie; w balotaŜu — przyjęcie kan-
dydata. Według Apokalipsy (2, 17) ci, co się
oparli kultowi Baala. otrzymują ..biały kamyk,
a na kamyku napisane imię nowe, którego nikt
nie zna. prócz obdarowanego". ,,0 diem laelum
noiandumque mihi candidissimo calculo!" łac.
'O szczęśliwy dniu, który zaznaczyć trzeba
najbielszym kamieniem!' (Listy 6,11 Pliniusza).
Czarny kamień — pech. nieszczęście,
grzech, wina, klęska (Rzymianie dzień feralny
zaznaczali czarnym kamykiem), potępienie; w
balotaŜu — odrzucenie kandydata. Ale święty
czarny kamień był waŜnym elementem kultu
wielkiej Bogini-Matki Kybele, czczony przez.
Frygów, przeniesiony na początku III w. p.n.e.
uroczyście z Pessinus we Frygii (Azja
Mniejsza) do Rzymu i umieszczony na
Palatynie wraz z. boginią. Por. wyŜej Kaaba.
Niebieski kamień — amulet zdrowia mający
związek z kolorem nieba, z niebem, prawem,
przysięgą; tablice MojŜeszowe miały być
koloru szafirowego.
Kamień — stróŜ ukrytego skarbu, schro-
nienie skorpiona albo węŜa. Gdy Polikra-tes
zapytał wyrocznię delficką o najlepszy sposób
znalezienia skarbu zakopanego przez
Mardoniusza na polu bitwy pod Plateja-mi,
wyrocznia odrzekła „Panią kinesai petron" gr.
'Obróć kaŜdy kamień' (z tragedii Dzieci
Heraklesa 1002 Eurypidesa). Przysłowie
łacińskie: Pod kaŜdym kamieniem śpi
skorpion.
Kamień izraelski, opoka Izraela — Józef. syn
Jakuba i Racheli (Gen. 49, 24).
śywe kamienie — Jezus i Jego wyznawcy (/.
List sw. Piotra 2. 4—8: zob. teŜ Kamień
węgielny. Kamień obrazy); wzięte przez
Wacława Berenta jako tytuł jego powieści
(1918) o średniowieczu europejskim. Kląć w
Ŝywy kamień, znaczy 'dosadnie, z pasją'.
Kamień oŜywiony. Kamienny gość —
pomnik z grobowca Komandora, zabitego przez
Don Juana, pojawia się na przyjęciu,
zaproszony przez, mordercę. Zob. teŜ
Pocałunek (Pigmalion — Galatea).
Ludzie zmieniani w kamienie. Przykłady w
Metamorfozach Owidiusza: w ks. 6 — Niobe,
w ks. 10 — Letea, zbyt dumna ze swej urody,
Olen oraz Propetydy za obrazę Wenus i
frymarczenie swym ciałem. Wzrok gorgony
Meduzy zamieniał ludzi w kamienie. Otton
powiada w Królu Duchu (3,2,15) Słowackiego:
,,Niech posągami staną się pięknymi królewny
(...); niechaj nie umrą — ale skamienieją";
równieŜ przen.'. skamienieć z przeraŜenia.
„Gdy Ŝywi przeszli w kamienie, głazy niech
wieszczą narodom" (Na posąg Dania 145—6
T. Le-nartowicza).
Ludzie zrodzeni z kamieni. W mitologii
greckiej Deukalion i Pyrra, jedyni ludzie
ocaleni przez Zeusa z potopu, szli na polecenie
wyroczni, rzucając za siebie kamienie, z
których powstawali ludzie nowej rasy. z
kamieni Deukaliona męŜczyźni, z. kamieni
Pyrry kobiety. Przysłowie: Na kamieniu się
rodzić, tj. rodzić się obficie;
często: gdzie popadnie (nawet w najmniej
odpowiednich warunkach).
Ludzie jak kamienie, kamienie jak ludzie.
,,(Niech) na śmierć idą po kolei jak kamienie
przez Boga rzucone na szaniec" (Testament mój
27—8, Słowackiego). „Jak Słowianin (...) duma
w szerokim polu, czekając na siebie (..,), tak
jest i kamień takŜe sterczący na miedzy (...)."
(Słowianin. Do Teofila Lenartowicza,
Norwida).
Kamień zamiast boga — symbol podstępu.
oszukaństwa: w mitologii gr. Rea dała
Kronosowi do połknięcia kamień owinięty w
pieluchy zamiast małego Zeusa.
Kamień filozoficzny — nieznana materia
poszukiwana przez alchemików ze względu na
jej rzekome właściwości przeistaczania
nieszlachetnych metali w złoto, wydzielania
eliksiru Ŝycia, doskonalenia duszy ludzkiej,
odrodzenia duchowego, leczenia chorób i
przedłuŜania Ŝycia. Pierwotna, bezkształtna
materia prima miała tu ponieść śmierć
rozpadając się na składniki pierwsze i. dzięki
kamieniowi filozoficznemu, zmartwychwstać
na wyŜszym, szlachetniejszym poziomie.
Poszukiwany kamień przedstawiać miał
połączenie prze
ciwieństw, pierwiastka męskiego z Ŝeńskim
(dlatego często wyobraŜany jako hermafrodyta),
kwadratu z kołem itd. Przemiana miała się
dokonywać przez ogrzewanie metali
nieszlachetnych w gruszkowatej retorcie (wazie
Hermesa, jaju filozoficznym):
czarny kolor zawartości oznaczał śmierć starego
metalu, biały — zmianę w srebro, czerwony —
w złoto.
Kamień — miara odległości i wagi. Kamień
milowy, stajowy — słupek milowy przy drodze,
wyznaczający odległość od lub do miasta.
(Gałgan, łotr, łajdak, rozbójnik) na wielki
(gruby, węgierski) kamień, tj. 'wielki gałgan
itd.'; zwrot przestarzały, wywodzący się z
dawnej miary wagi (ok. 60 funtów — ok. 26
kg).
Epoka kamienia — okres kultury, w którym
wytwarzano narzędzia z kamienia, drewna,
kości i rogu, a nie znano uŜytku z metali:
starsza (paleolit), środkowa (mezolit) i młodsza
(neolit) epoka kamienia.
Kamień probierczy (np. kamień lidyjski,
lidyt) słuŜy do rozpoznania jakości szla-
chetnych kruszców, zwłaszcza złota.
Kamień piekielny — lapis, azotan srebra.
Kamień koguci — znajdowany w Ŝołądku
koguta, pomocny w trawieniu, zastępujący w
pewnej mierze zęby, według pojęć ludowych
silny talizman, dodający odwagi, ułatwiający
wzbogacanie się.
Orle kamienie — złoŜone z wielu warstw,
puste wewnątrz, z małym kamykiem w środku,
grzechoczące przy poruszeniu, znajdowane
rzekomo w orlich gniazdach, mające jakoby
własności lecznicze.
KĄPIEL (Łaźnia)
Kąpiel symbolizuje oczyszczenie, odnowienie,
odrodzenie; zapłodnienie, uŜyźnienie;
powrót; wtajemniczenie; zaklęcie deszczowe.
Kąpiel (zanurzenie w wodzie) — powrót do
wcześniejszego etapu ewolucji, do źródła Ŝycia,
do pierwotnego, wodnego środowiska, do wody
jako pramaterii; rodzaj dobrowolnego
pochówku; podświadoma chęć powrotu do łona
matki; odpręŜenie się, poczucie
bezpieczeństwa, chwila zapomnienia, brak
odpowiedzialności; zanurzenie się, aby
wynurzyć się zdrowszym, odrodzonym,
odnowionym, przywróconym do poprzedniego,
właściwego stanu. Boginie gr., np. Afrodyta i
Hera, odzyskiwały
dziewictwo w kąpieli. Za podglądanie kąpieli
bogiń groziły straszne kary: Pallas Atena
odebrała za to Tejrezjaszowi wzrok (ale
udzieliła mu w zamian daru rozumienia mowy
ptaków, tj. wieszczenia), Artemida zmieniła
myśliwca Akteona w jelenia, a wtedy
rozszarpały go jego własne psy. Często kąpano
takŜe posągi bogiń, m.in. Kybele i Afrodyty.
Kąpiel — uniwersalny rytuał uświęcający
najwaŜniejsze chwile a. okresy Ŝycia, zwł.
narodziny, pokwitanie i śmierć. Zanurzenie w
wodzie oddziela dwa kolejne okresy Ŝycia jak
luka, przerwa w czasie, umoŜliwiająca
wtajemniczenie, oznaczająca śmierć
poprzedniego i narodzenie nowego człowieka.
W mitologiczno-poetyckiej przenośni kąpiel
oznaczała śmierć zachodzącego słońca w
morzu, a takŜe śmierć króla słonecznego (np.
śmierć w kąpieli Agamem-nona i Minosa). W
średniowieczu kąpiel poprzedzała pasowanie na
rycerza i koronację króla.
Krwawa kąpiel, krwawa łaźnia — rzeź,
masakra, mordownia, jatki. ,,I patrz, ten bóg
będzie się mył i kąpał w twojej krwi" (Papirus:
Księga zmarłych 134,9; ok. 2000 p.n.e.).
Kąpiel — siła zapładniająca i uŜyźniająca,
stąd kąpiel rytualna młodej pary, kąpiele
bezpłodnych kobiet w wodzie ze źródeł
znanych jako „święte" a. „lecznicze",
praktykowane co najmniej od trzech tysięcy lat
od Chin i Indii do Egiptu i Półwyspu
Pirenejskiego.
Kąpiele heraklejskie (gr. Herakleia loutra,
łac. Herculana balnea) — gorące kąpiele
źródlane. Wg legendy Atena stworzyła gorące-
źródła w Termopilach dla znuŜonego Heraklesa
(Chmury 1051 Arystofanesa).
Kąpiele — kąpielisko, uzdrowisko, zakłady
kąpielowe, miejscowość kuracyjna z kąpielami
leczniczymi. Neue Bader heilen gul nm. 'nowe
kąpieliska dobrze leczą' (tzn. dopóki są modne).
Miłość czysta u kąpieli morskich — tytuł
komedii Norwida.
„Samemu zrobię sobie kąpiel" (Pokój 1103
Arystofanesa) — sam sobie dam radę;
samodzielność, niezaleŜność.
Kąpiel w wielu kulturach — zabieg magii
wywoławczej, mający sprowadzić deszcz.
Kąpiel rytualna — zmywająca wszelkie
grzechy, oczyszczająca i uświęcająca ciało i
duszę, stosowana w wielu religiach Wscho-
du (kąpiele w Gangesie, Eufracie, Nilu;
kąpiele we krwi byczej w kulcie Mitry);
u śydów dla osób „nieczystych", a od I w. n.e.
dla nowo nawróconych; w sektach Ŝyd. stalą się
częścią obrzędu wtajemniczenia (pod wpływem
misteriów gr.). Stąd chrzest chrzęść., którego
pierwowzorem byt chrzest Jezusa przez św.
Jana Chrzciciela (Ew. wg Mat. 3, 13—17; Ew.
wg. Marka l, 4—13). Stąd teŜ obowiązujące do
dziś wielkie szorowanie i mycie przed
głównymi świętami (jak Wielkanoc, BoŜe
Narodzenie). „Ojcowie nasi wszyscy byli pod
obłokiem i wszyscy przeszli morze, i wszyscy
byli ochrzczeni w MojŜeszu, w obłoku i w
morzu" (/. List do Kor. 10,1—2). Kandydata
zanurzano w wodzie całkowicie a. częściowo,
albo polewano lub, rzadziej, skraplano mu
głowę wodą.
Kąpiel dla czystości, przyjemności i zdrowia,
w rzece, w morzu, w wannie — pop. w
staroŜytnej Grecji. „(Diomedes i Odys) weszli
do morza i zmywać zaczęli pot, co pokrywał
obficie ich uda, golenie i szyje. Skoro zaś
morska toń oczyściła z potu ich ciała i skoro
rzeźwość poczuli w swych sercach miłych,
naówczas w wanny pięknie gładzone wstąpili,
by zaŜyć kąpieli" (Iliada 10, 566—570
Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego). W
cesarskim Rzymie termy (kąpieliska publiczne)
rozpętały istne ,,orgie czystości", stały się
waŜnym ośrodkiem Ŝycia towarzyskiego
(rozmowy, spacery, gry w piłkę, odczyty itd.) i
nabrały takiego znaczenia społ., jakiego nie
osiągnęły nigdzie i nigdy ani przedtem, ani
potem.
Wanna w łazience — pudło rezonansowe dla
męŜczyzn nie obdarzonych przez naturę
pięknym głosem. „Ma zwyczaj śpiewać w
kąpieli" (Charaktery 4,14 Teofrasta;
319 p.n.e.). „MoŜe nawet mnie nie brać na ręce,
gdyby na to on nie miał sił, byle rano zaśpiewał
w łazience, lubił rosół i tkli' wy on był"
(Odrobina męŜczyzny Jeremie-go Przybory i
Jerzego Wasowskiego).
Kąpiel ciepła (w chrzęść.) — zmysłowość,
zniewieściałość, luksus; nieczystość;
zamach na cnotę i niewinność (List 45 5 św.
Hieronima). Ojcowie Kościoła i sobory
powszechne potępiały nie tylko towarzyskie
ciepłe kąpiele, ulubione (za przykładem
rzymskim) przez chrześcijan pierwszych
wieków, ale i indywidualne ciepłe
kąpiele jako niemoralne i pobudzające sek-
sualnie. Sw. Augustyn zezwalał na ciepłą kąpiel
raz w miesiącu.
Kąpiel zimna (w chrzęść.) — umartwienie,
zwł. w wodzie lodowato zimnej, przytaczane
równieŜ w Ŝywotach świętych jako szczególna
zasługa. Niektóre zakony wsch. i zach.
wykluczały jednak nie tylko kąpiele, nawet
zimne, ale odmawiały w ogóle uŜywania wody
do mycia. Klemens z Aleksandrii dopuszczał
tylko kąpiel leczniczą.
Gorąco (a. w gorącej wodzie) kąpany —
porywczy, zapalczywy, impulsywny, popęd-
liwy, krewki, gorączka, impetyk, narwany,
gwałtownik, prędki. Wg dawnego poglądu
medycznego nie naleŜy człowieka o
temperamencie cholerycznym a. sangwi-
nicznym karmić ostrymi potrawami ani kąpać
w gorącej wodzie, „bobyś (jak powiada
Mikołaj Rej w Zwierciadle) jeszcze barziej
podpalił onego gorącego przyrodzenia jego".
Kąpiel znuŜonej pracy — sen (Makbet 2,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Nie wylewaj dziecka razem z kąpielą (z
kąpiołką) — nie niszcz rzeczy błahej kosztem
waŜnej. Dawna śpiewanka przy kąpieli
niemowlęcia: Psom kąpiołką, psom, a
dzieciątko nom!.
Łaźnia,' parzenie się w łaźni — gorąco;
ściskanie, obłapianie się; spółkowanie. ,,Gdzie
nas dwoje siędzie; tam pewna łaźnia, mówię,
łaźnia będzie" (O Kachnie 3—4 Jana
Kochanowskiego).
Sprawić komuś łaźnię — dać baty, wały,
cięgi, obić, sprawić lanie; dać nauczkę, ukarać.
O.d smagania się w łaźni brzozowymi witkami
dla pobudzenia krwiobiegu;
dawniej czynili to gościom specjalni winnicy,
chłostacy. 'Przysłowie: SłuchajŜe, błaź-nie,
sprawię ci łaźnię.
Order Łaźni — wysokie odznaczenie bry-
tyjskie ustanowione jako order wojsk, przez
króla Jerzego I w 1725; nazwa od kąpieli,
której trzeba 'było zaŜyć przed przyjęciem w
poczet odznaczonych.
Łaźnia — świat. Przysłowie: Na świecie jak
w łaźni: im kto wyŜej siedzi, tym bardziej się
poci (słowa te miał rzec Hieronim
Radziejowski królowi Janowi Kazimierzowi).
„Pnie się na świecie, jak w ni-. skiej łaźni, na
coraz wyŜsze i wyŜsze stopnie" (Czyn 9—10
Mickiewicza).
Pusta łaźnia. Przysłowie chin.: Szukaj
pustej łaźni i pełnej jadłodajni (a znajdziesz
czystą wodę do kąpieli i smaczną kuchnię).
Kąpać się w czymś — uŜywać czegoś duŜo,
nadmiernie. ,,Zastawia ucztę, kąpie się w winie"
(Konrad Wallewod, Uczta, Powieść wajdeloty.
Ballada Alpuhara 664 Mickiewicza).
W alchemii; miejsce mistycznych połączeń;
rozpuszczanie i oczyszczanie złota i srebra.
KLUCZ
Klucz symbolizuje powagę, władzę, dozór;
opiekę; wierność; Ŝycie; fallusa; porządek;
wyzwolenie, uwolnienie; rozróŜnianie, od-
dzielanie; otwarcie i zamknięcie, wiązanie i
rozwiązywanie; rozgrzeszanie; udostępnianie;
opanowanie; zadanie i sposób jego wykonania;
wtajemniczenie, tajemnicę, wiedzę;
rozwagę, dyskrecję, ostroŜność; zob. Brama,
Drzwi.
W głębokiej staroŜytności klucz był duŜym,
prymitywnym narzędziem — zakrzywionym
drąŜkiem, którym przez maty otwór w
drzwiach moŜna było po ich wewnętrznej
stronie wsunąć (a. wysunąć) zasuwę do (a. ze)
skobla lub specjalnego otworu. Noszono go
przeto nie w ręku, ale na ramieniu a.
zawieszając na rzemieniu przez ramię.
Klucz symbolem władzy, władcy, gospo-
darza, zarządzającego, rządcy. Bóg o Elia-
chimie: ,,I połoŜę klucz domu Dawidowego na
ramieniu jego,' i gdy on otworzy, to nikt nie
zamknie, a gdy on zamknie, to nikt nie
otworzy" (Izajasz 22,22). O Bogu: „Gdy On
zamknie, nikt nie moŜe otworzyć" (Hiob 12
14).
Klucz w chrześcijaństwie — emblemat mocy
odpuszczania grzechów, wiary. Kościoła,
władzy papieŜa jako następcy św. Piotra. Jezus
do Szymona Piotra: „A ja tobie powiadam, Ŝe
ty jesteś opoka (łac. Petrus Piotr; petra-
'skała'), a na tej opoce zbuduję Kościół mój
(...). I tobie dam klucze królestwa
niebieskiego" (Ew. wg Mat. 16,18—19).
Klucz — władza nad bramami do nieba i
piekła, „l widziałem anioła zstępującego z
nieba, mającego klucz do piekła" (Apok. 20, l).
Mówi Syn Człowieczy: „Mam klucze śmierci i
piekła" (Apok. l, 18). Klucz z gołębiem
wyobraŜa otwarcie bram niebiańskich.
Dwa klucze do bramy czyśćcowej — władza,
którą mieć winien kapłan przy udzie
laniu rozgrzeszenia (klucz złoty) oraz mądrość i
wiedza teologiczna (klucz, srebrny);
por. Boska komedia. Czyściec 9, 117—123;
Raj 5,55—7 Dantego.
Trzy klucze srebrne, złote a. diamentowe
wyznaczają kolejne etapy oczyszczenia,
wtajemniczenia, są emblematem trudnego
przedsięwzięcia, zagadki do rozwiązania, ta-
jemnicy do przeniknięcia, są błyskawicą intuicji
i natchnienia; w legendzie i folklorze łączą się z
wyobraŜeniem tajnych sal zawierających skarby
a. sekrety, jak np. klucze do tajemniczej izby
Sinobrodego; niekiedy otwierają drzwi do
trzech kolejnych izb, coraz bliŜszych tajemnicy.
Złote klucze — emblemat wiedzy filo-
zoficznej, oczyszczenia, władzy, potęgi, nad-
świadomości.
Złoty klucz — pieniądze. ,,Złoty klucz
otwiera wszystkie zamki" (Oberon 11,42
Christophera Martina Wielanda. 1780).
Srebrny klucz — trafność sądu, orientacja,
.działanie nieświadomości; wiedza, potęga.
Diamentowy klucz — moŜność działania,
siła, energia.
Klucz — atrybut wielu bóstw, jak Ky-bele,
bogini Wierności, Plutona (który wpuszczał do
bram piekieł, ale z nich nie wypuszczał),
Hekate (straŜniczki Hadesu i przewodniczki
dusz, złodziejki potencji męskiej), Janusa (rz.
boga drzwi, bram, przejść, początku' i końca,
przedstawianego z kluczem i laską
odźwiernego), Persefony (mającej klucze do
skarbów Hadesu) itd.
Klucz — atrybut wielu świętych, jak św.
Piotra (dopiero od VII w.; zazw. z pękiem
kluczy), Bennona (biskupa Miśni. patrona
Monachium). Petronilli i Hipolita (rzymskich
męczenników); zwykle z pękiem kluczy; Marty
z Betanii, która „zabiegała około rozmaitej
posługi" (Ew. wg Łuk. 10,40). Genowefy
(patronki ParyŜa) i in.
SkrzyŜowane klucze Piętrowe do Nieba i
Ziemi, złoty i srebrny, z tiarą papieską — godło
Watykanu przejęte od atrybutów boga rz.
Janusa, reprezentują władzę duchową i funkcje
królewskie, dostęp do raju niebieskiego i raju
ziemskiego oraz Wielkich i Małych Misteriów.
Klucze do wiary. „Cień skryty płaszczem od
stóp do głów, dzierŜący klucze do wszystkich
wiar" (In memoriam 23 Alfreda Tenny-sona).
 Klucz do wieczności. „PrzecieŜ niektórzy
dąŜą właściwymi kroki do tego, by połoŜyć
sprawiedliwe dłonie na złotym kluczu, co
otwiera pałac Wieczności" (Comus 12 Johna
Miliona).
Klucz do Raju (arab. szahddah 'świadectwo,
oświadczenie') — muzułmańskie wyznanie
wiary: ..Nie ma Boga prócz Boga, a Mahomet
jest Jego prorokiem", które kaŜdy wyznawca
wypowiedzieć musi przynajmniej raz w Ŝyciu
na głos, z całego serca, z pełną świadomością.
Klucze do Raju — opium. „Ty masz klucze
do Raju, o sprawiedliwe, subtelne i potęŜne
opium!" (The Pleasmes of Opium cz. 2
Thomasa de Quincey, 1785—1859).
Klucz Ŝywota. „Wyroczny klucz Ŝywota w
narodów ręku leŜy; sam lud otwiera wrota, sam
lud zamyka dźwierzy" (Wyroczny klucz
Ŝywota... l—4 Marii Konop-nickiej).
Klucz — miejsce panujące nad jakimś
terenem, np. Góteborg, klucz do Bałtyku.
Pod kluczem — pod dozorem, w zamknię-
ciu, pod straŜą, pod pieczą (mieć, chować,
trzymać); w areszcie (być, siedzieć, znaleźć
się).
Pod klucz oddać (budowę, dom, zakład
przemysłowy) — w stanie gotowym do uŜytku.
Klucze złoŜyć, oddać — przekazać go-
spodarstwo, sprawowaną władzę, funkcję,
ustąpić; u staroŜ. Rzymian — forma rozwodu.
„Przyjdzie mi klucze połoŜyć, samej precz
jechać, domu rodziców swych miłych wiecznie
zaniechać" (Tren 6 18—19 Jana
.Kochanowskiego).
Oddanie kluczy miasta, twierdzy, fortecy
nieprzyjacielowi — poddanie jej.
Wręczenie kluczy miasta dostojnemu go-
ściowi — symbol powitania pełnego szacunku.
Nie wszystkie klucze świata wiszą mu na
pasku — wzgardliwie o człowieku, który nam
odmawia pomocy.
Klucz od sypialni wyraŜa zgodę kobiety na
męskie propozycje erotyczne. ,,A jak będę
zakochana, przyszłe panu list i klucz" (Wesele
l, 36, 1224—5 S. Wyspiańskiego) — Rachel do
Poety.
Dostać klucz od ulicy — zostać wypro-
szonym, usuniętym, wyrzuconym z własnego
domu.
Klucz emblematem rozwiązania zagadki,
szyfru, zadania, wyjaśnienia czegoś, prze-
zwycięŜenia trudności, pokonywania prze-
szkód, usuwania przeciwności, umoŜliwienia
postępu, otwierania a. zamykania przejścia,
sprawowania straŜy, nadzoru, urzędu szafarza.
„Klucz" do „powieści z kluczem" (fr. roman a
cle) to sposób nadawania i odczytywania
zaszyfrowanej wiadomości, kogo naprawdę
przedstawiają fikcyjne postacie powieści.
Klucz wiedzy, poznania, zrozumienia.
„Biada wam, prawnicy! bo chwyciliście klucz
poznania; sami nie weszliście, a tym, którzy
chcieli wejść, przeszkodziliście" (Ew. wg Łuk.
11,52); por. Pies (ogrodnika). (Umieć) znaleźć
klucz do jakiejś sprawy, do sedna zagadnienia,
do czyjegoś serca. „ToŜ kres wszelkiego tutaj
dociekania? klucz do tajemnic? i ludzki urn
wszystek?" (Odkrycia 14—15 Bohdana
Zaleskiego).
Klucz znakiem tajemnicy, wierności, dy-
skrecji i milczenia, łączący się z obrazem
zamkniętej skrzyni zawierającej tajemnicę.
„StrzeŜ przyjaciela pod Ŝywota kluczem, niech
świat milczenie twe skarŜy, nie słowa"
(Wszystko dobre, co się dobrze kończy 1,1
Szekspira, tt. L. Uiricha). „Nic piękniejszego
od klucza, póki się nie wie, co otwiera"
(Aglavaine et Selysette Maurice'a
Maeterlincka).
Klucz — fallus, Ŝywotność, zdrowie.
„Miecz, Hippolito, był mym dziewosłębem,
którym, trzykrotnie zdobyłem twą miłość, ale
poślubię ciebie innym kluczem, z pompą, z
triumfem i huczną zabawą" (Sen nocy letniej
1,1 Szekspira, wg tł. S. Koźmia-na). RównieŜ
w bajkach i folklorze często symbol falliczny.
Klucz amuletem. W tradycji ludu Ŝyd. klucze
od bóŜnicy, połoŜone pod poduszką
umierającego dziecka, uśmierzają jego cier-
pienie. Tradycja rabiniczna wymienia trzy
symboliczne klucze: klucz od macicy, przy-
noszący rozwiązanie połoŜnicy, klucz do
zmartwychwstania, klucz ściągający deszcz z
chmury. W Maroku — amulet przeciw
impotencji. W tradycji europ. — chroni przed
złą przygodą, wzmacnia pamięć; wg tradycji
nm. klucz ukryty w kołysce broni przed
kradzieŜą dziecka prz.>--z czarownice; w
krajach śródziemnomorskich skutkować ma
przeciw „złemu oku".
 Klucz na zwłokach — dawny obyczaj w
wielu krajach: wdowa składa klucze na ciele
zmarłego męŜa, jeŜeli nie moŜe spłacić jego
długów (fr. jeter les des sur la fosse); na
Wyspach Jońskich nieboszczyka zaopatruje się
w klucz do tamtego świata, klucz wiecznego
Ŝycia.
Klucz — sonet. „Nie gardź sonetem (...), tym
kluczem Szekspir otworzy! swe serce" (Scorn
nol the Sonnet... 1—3 Williama Wordswortha).
Dziurka od klucza — vulva; w hinduizmie
— joni (łac. pudendum) i atrybut bogini Sakti,
małŜonki Siwy. W folklorze wielu krajów —
droga, którą dostają się do domu diabły,
demony, czarownice, koszmary senne; moŜna
im zagrodzić wejście zatykając dziurkę kluczem
a. gałgan-kiem.
,,Ciekawość — złodziej uŜywający intelektu
jako wytrycha" (Definicja Herberta Spencera,
1820—1903).
W alchemii: krzepnięcie i rozpuszczanie.
W marzeniu sennym: spóźnić się na spot-
kanie.
W wolnomularstwie: milczenie i roztrop-
ność.
W heraldyce: kuratela; władza; godło
szambelanów, podczaszych; gwałt; wierność,
słuŜbistość.
KOBIETA
Kobieta jest wcieleniem zasady negatywnej,
pasywnej; symbolizuje Chaos, nieład; niezgodę;
KsięŜyc; podświadomość; róŜnorodność;
czystość; płodność. Ziemię, Matkę--Ziemię,
matkę, macierzyństwo, miłość, opiekę; piękno;
moralność, cnotę; pokusę, cudzołóstwo,
rozpustę, intrygi, chytrość, kłamstwo; stałość;
królestwo, naród, państwo. miasto, okręt;
bałwochwalstwo; Kościół, wyrocznię; ekstazę;
niepewność; niebezpieczeństwo: okrucieństwo;
krańcowość; wielo-mówność.
Kobietę symbolizują przedmioty wklęsłe,
wydrąŜone, wgięte, puste, jak np. arka, jaskinia,
muszla, waza, puchar, brama, rama, podkowa,
jęczmień, pszenica, krzyŜ tau z uchwytem
(ankh. łac. crux ansata);
okrągłe, owalne, jak np.: perła, jajko, tarcza,
egida, moneta, miska, półmisek, punkt w kole,
gr. litera thtta; horyzontalne, jak np.: woda,
morze, ziemia; kąt, trójkąt, zakątek: delta (litera
gr., ujście rzeki, trójkąt
włosów łonowych), cieniste ustronie, kąt prosty
podzielony dwusieczną, piramida;
przedmioty otwarte, jak np.: otwarta dłoń,
dziura, studnia, liść mirtu (poświęcony Afro-
dycie; weselny wianek mirtowy); szczeliny, jak
np. szczelina w skale, kciuk między palcami
wskazującym i środkowym, pochwa miecza,
tarcza strzelnicza, labirynt, rów, bruzda, wargi;
przedmioty falisto-płyn-nie wygięte, jak np.:
sinusoida. kot, rogi krowie, sierp KsięŜyca,
pagórek, ryba; istoty płodne, jak: krowa, gołąb,
zając, wróbel; plenne, jak owoc granatu;
wewnętrzna strona przedmiotów i sytuacji.
Kobieta symbolizuje Ziemię-Matkę, płodną,
zapładnianą i uŜyźnianą przez męskie Niebo a.
Słońce, odbierająca od nich niezbędne. do Ŝycia
światło i wodę deszczową; zaleŜną od nich,
pokorną, dumną, spokojną i doznającą
groźnych wstrząsów, dobrotliwą i niszczącą
Ŝycie, które sama tworzy, dziewicę-wieloródkę,
czystą i nieczystą, mistrzynię czarów i magii.
Kobieta-Matka, Wielka Macierz, kraj ma-
cierzysty, Matka-Natura spokrewniona z
bezkształtnym Chaosem, bełkotliwymi falami
morza, z podświadomością; biblijna pramatka
Ewa, amoralna, pierwotna, irracjonalna,
zrodzona po męŜczyźnie, namawia go do
spróbowania zakazanego owocu. aby osiągnąć
swój nieświadomy cel: z dala od statycznego,
znieruchomiałego raju zostać w rozkoszy i bólu
nosicielką nowego Ŝycia.
Ewa i Maria — zestawienie szczególnie płodne
w plastyce romańskiej; gra słów:
Eva i A ve wyraŜa przeciwieństwo zachodzące
między upadkiem Ewy i odkupieniem przez
Marię jako matkę Zbawiciela.
Kobieta rodząca wyobraŜa wszelki początek.
Boginie dziewice, dziewice-matki, opiekunki
kobiet, małŜeństwa i miłości, jak:
Afrodyta (Wenus), Artemida (Diana), Astar-te
(Isztar), celtycka Danu (Anu, Dana, Matka-
Ziemia, bogini zasady Ŝeńskiej), De-meter
(Ceres), Gaja (Gea), Hera (luno). Hathor,
Hestia (Westa), Izyda, Lakszmi (bogini
piękności i szczęścia, małŜonka Wisz-nu).
Libera (rz. bóstwo urodzaju), Perse-fona (Kora,
Ariadna), Rea-Kybele (Ops), kartagińska Tanit;
przedstawiana w płn. Azji jako niedźwiedzica,
w Chinach — tygry-
sica, w Egipcie — krowa, w Grecji — maciora,
w Rzymie — wilczyca.
Kobieta — okrutna bogini; Artemida za-
bijająca Niobidów strzałami z łuku, Hera
prześladująca nałoŜnice Zeusa i ich potom-
stwo, Atena potrząsająca dzidą; groźna
władczyni Hekate; czarownica. Baba Jaga.
Przysłowie: Gdzie diabeł nie moŜe, tam babę
pośle.
Naga dziewczyna a. kobieta we wczesnych
społeczeństwach rolniczych, wprawiana w szał
taneczny chóralnymi śpiewami, grą na
instrumentach, okrzykami, pędzona przez
obsiane pola i ogrody (a. przez zboŜe na pniu),
aby podniecić do czynu leniwych, ospałych po
zimie bogów i boŜków płodności.
Kobieta w stanie ekstazy, ogarnięta sza-
leństwem, furią, uczestniczka orgii, bacha-
nalii, wprawiona w stan dionizyjskiego upo-
jenia, aby wzmocnić siły Ŝywota, bujność i
płodność Natury, menada, bachantka; pro-
stytutki religijne dawnych religii blisko-
wschodnich, których działalność miała za-
pewnić urodzaj.
Kobiety zabijające męŜczyzn i chłopców,
jak Amazonki, które dusiły swych nowo
narodzonych synów, jak Danaidy i kobiety z
wyspy Lemnos zabijające swych męŜów.
Kobiety szlochające, płaczki łkające w głos.
wywołujące imię zmarłego, aby jego dusza
usłyszała, Ŝe jej odejście budzi Ŝal a. Ŝeby
przywołać ją z zaświatów — symbol pokuty,
osierocenia, Ŝałoby, jesiennego obumierania
roślinności.
Kobieta — wyrocznią, wieszczką i kapłanką
(Pytia w Delfach, sybille, westal-• ki
rzymskie). ,,U Germanów jest zwyczaj, iŜ ich
matki rodzin przez rzucanie losów i wróŜby
orzekały, czy będzie korzystnie stoczyć bitwę,
czy nie" (Wojna gallicka 1,50 Juliusza Cezara,
tł. E. Konika). WróŜ-biarki. kabalarki,
chiromantki przepowiadające z ręki. z kart, z
kuli kryształowej. Przysłowie: Na dwoje babka
wróŜyła.
Kobieta o siedmiu głowach i dziesięciu
rogach to w Apokalipsie (17, l—4) wszetecz-
nica babilońska wyobraŜająca pogański Rzym
cezarów, a w Boskiej Komedii (Piekło 19.
106—177) Dantego — Rzym papieŜy, którzy
popadli w grzech symonii i cierpią a. będą
cierpieć w piekle.
Kobieta — wyobraŜenie kobiecości, Ŝeńska
część natury ludzkiej, subtelna, skrom
na, cicha Małgorzata, niemiecki ideał
„wiecznej kobiecości", która pociąga nas
wzwyŜ (Fausta. II, 12110—11 Goethego).
Kobieta jako ideał, anima, apoteoza piękna,
cnoty, moralności kobiecej; nimfa Ege-ria,
Ŝona Numy Pompiliusza; Beatrycze Dantego;
Laura Petrarki, kobieta ze snów erotycznych,
przelotnie widziana, kobieta nieznana,
wymarzona, przedmiot tęsknoty, uczucia,
poŜądania, miłości; Helena trojańska,
najpiękniejsza kobieta świata przyrzeczona
Parysowi przez Afrodytę. Malarz gr. Zeuksis,
V/IV w. p.n.e., malując imagina-cyjny portret
Heleny dla świątyni Hery w Krotonie a.
Agrigencie, obejrzał najpiękniejsze dziewczęta
z okolicy, obnaŜone, i przeniósł na obraz z
kaŜdej to, co było bez skazy (Historia
naturalna 35,36 Pliniusza St.).
Piękna kobieta — wcielenie arystokracji;
sztuki; czaru, kuszenia, wdzięku, podstępu;
wiedzy; szlachetności.
Kobieta jako przedmiot poŜądania pod-
glądającego ją męŜczyzny, alegoria Czystości
zagroŜonej przez śądzę. ,,(Zuzanna) chciała
się wykąpać w sadzie, bo gorąco było; a nie
było tam nikogo, prócz dwu starców, którzy
się ukryli i przypatrywali się jej" (Daniel 13,
15—16). „(Dawid) przechadzał się po dachu
domu królewskiego;
i ujrzał niewiastę (Betsabeę) kąpiącą się
naprzeciwko na dachu swym, a była wielkiej
urody" (2 Ks. Król. 11,2). Myśliwiec Akteon,
wszedłszy przypadkiem do groty, zobaczył
nagą Dianę z nimfami w kąpieli (Metamorfozy
3,138—253 Owidiusza). Ody-seusz, który po
dwudziestu dniach walki z morzem dopłynął
do Scherii i zasnął na brzegu, obudzony
okrzykami dziewcząt bawiących się nago w
piłkę (wraz z królewną Feaków, Nauzykaą)
wynurza się z zarośli (Odyseja 6 Homera).
Satyrowie podpatrują kąpiące się nimfy —
pop. temat plastyki baroku. Król Lidii,
Kandaules, pragnąc pochwalić się pięknem
ciała swej Ŝony, ukrywa kopijnika Gygesa w
sąsiedztwie pokoju, w którym królowa się roz-
biera (Herodot 1,8—12). Krawiec Tom pod-
gląda przez szparę-Jadącą nago na koniu przez
miasto Coventry Lady Godivę. Car-denio,
proboszcz i cyrulik obserwują rzekomego
chłopca myjącego nogi w strumieniu, a w
rzeczywistości nieszczęsną a piękną Dorotę
(Don Kiszot l, 4, 28—30 Cer-
yantesa). Striptease, striptiz — numer pro-
gramu variete, kabaretu a. in. lokalu roz-
rywkowego, w którym aktorka rozbiera się
stopniowo przed publicznością — podglądanie
zinstytucjonalizowane.
Kobieta obca, nieznajoma, cudza Ŝona, istota
niebezpieczna. ,,Wargi obcej kobiety ociekają
miodem, usta jej są gładsze niŜ oliwa, lecz
koniec jej gorzki jak piołun i ostry jak miecz
obosieczny. Nogi jej zstępują do śmierci, a
kroki jej dochodzą do otchłani" (Ks.
Przypowieści 5, 2—5).
Kobieta uwodzicielka, kusicielka, femme
fatale, niszcząca męŜczyzn, którzy jej po-
Ŝądają. Syreny — w mit. gr. półkobiety
półptaki, zwabiały czarodziejskim śpiewem
przepływających Ŝeglarzy na rafy, a tonących
wyciągały z morza i wysysały z nich krew
(Odyseja 12, 154 Homera); podobnie czynić
miała rusałka Renu Lorelei (Lurlei) na
opiewanych przez poetów (Heinrich Heine)
Skałach Lorelei pod St. Goar, na prawym
brzegu Renu. Wamp (skrót od wampir) — typ
kobiet (pierw. w filmach amer. sprzed 2. wojny
świat.) opętujących męŜczyzn swą demoniczną
urodą, aby ich doprowadzić do zguby.
Kobieta wcieleniem gadulstwa i wścibstwa.
Yerbosae et curiosae łac. 'gadatliwe i
ciekawskie' (l. List do Tymoteusza 5,13),
mówiące, czego nie trzeba; św. Paweł o mło-
dych wdowach.
Kobieta źródłem knowań, konszachtów,
intryg. „Kobieta przędzie nawet rozmawiając"
(Talmud babiloński, Megil/ah, fol. 14b).
Kobieta ukrytą przyczyną niejasnych spraw.
Cherchez la femme! h. 'szukajcie kobiety!', jeśli
nie widać jawnej przyczyny jakiejś sprawy.
Kobieta synonimem przebiegłości, gniewu,
złości. „Największą złością jest złość
niewieścia; (...) wszelka przebiegłość jest
znośna, tylko nie przebiegłość kobiety.(...)
Lepiej mieszkać z lwem i ze smokiem niŜ ze
złą niewiastą" (Eklezjastyk 25, 17—23).
,JSewahre euch vor Weibertucken" nm. 'strzeŜ-
cie się chytrości kobiet' (opera Zaczarowany
flet Mozarta, libretto: E. Schikaneder).
Kobieta — wahanie się, niepewność, brak
decyzji. „Elle flotte, elle hesite; en un mot, elle
est femme" fr. 'waha się, jest w rozterce, krótko
mówiąc — jest kobietą" (Athalie 3,3, 876
Racine'a).
Kobieta — krańcowość, skrajność.
,,Umiarkowanie to słowo dla kobiet po-
zbawione sensu" (Kartagińczyk 230 Plau-ta).
„Kobiety są krańcowe: albo lepsze, albo gorsze
od męŜczyzn" (Charaktery 3 La Bruyere'a).
Kobieta — zmienność, niestałość, nie-
wierność. „Yarium et mutabile semper femi-
na" łac. 'niestałą i zmienną jest zawsze kobieta'
(Eneida 4, 569 Wergiliusza). „La donna e
mobile quat piuma al vento" wł. 'kobieta
zmienna jest jak piórko na wietrze' (Rigoletto
Verdiego; libretto: F. M. Piave). Cos) fan tutle
wł. 'tak czynią wszystkie (kobiety)', tytuł opery
komicznej Mozarta;
tzn. są niewierne, zdradzają.
Kobieta — pragnienie sławy. „Lecz serce
kobiet łaknie sławy: (...) uszom dam schlebia
miód słów Anakreonów" (Rozmowa księgarza
z poety Aleksandra Puszkina, tł. S. R.
Dobrowolskiego).
.Kobieta jako istota niezrozumiana, za-
poznana, fr. femme incomprise.
Kobieta — słabość, kruchość. „(Prze-
mienna) jakoby miękki wiatr", lać. quasi
mollis aer (Marchołt Jana z Koszyczek).
„Słabości, na imię ci kobieta" (Hamlet 1,2
Szekspira). „Kobieto! puchu marny! ty
wietrzna istoto" (Dziady cz. IV 960 Mickie-
wicza).
Kobieta istotą skazaną na cierpienia. Pali
natae łac. 'zrodzone, aby cierpieć' (Epistulae
morales 95 Seneki Mł.).
Kobieta — zadziwiającym owocem. „Po-
wiedz mi, jaki owoc jest wyborny, gdy zielony,
słodki, gdy na wpół dojrzały, a gorzki, gdy
dojrzały?" (Dhammapada, Wieniec pytań i
odpowiedzi, sanskr., I w. n.e.).
„Kobiety to srebrne szalki, na które
kładziemy złote jabłka" (Rozmowy z Goethem
22 X 1828 Eckermanna).
Dusza kobiety jest z rtęci, serce — z wosku;
przysłowie chin.
Kobieta w bieli — zjawa będąca zapo-
wiedzią a. przeczuciem śmierci.
Stara kobieta skubiąca gęś — padający
śnieg.
W marzeniu sennym: zdrada, kłamstwo.
kłótnie; (cięŜarna) dobra nowina.
KOGUT
Kogut jest symbolem Słońca, światła, świtu;
czujności; Sędziego Świata, Chrystusa;
zmartwychwstania; czasu; św. Piotra, zdra-
dy, pokuty; Szatana; zwycięstwa, sławy,
honoru, wyzwania; mądrości, inteligencji;
zasługi; waleczności; pracowitości, energii,
pośpiechu; zdrowia; wróŜby, prognozy pogody;
egotyzmu; cudzołóstwa, chuci, płodności,
męskości; pewności siebie; kazirodztwa;
zazdrości; jest talizmanem przeciw ,,złemu
oku"; zob. Kamień (koguci).
Kogut na Bliskim Wschodzie i w Grecji —
Słońce i ogień. Dzięki ognistoczerwonemu
grzebieniowi, lśniącym piórom i pianiu o świ-
cie. Poświęcony był bogom słonecznym, takim
jak Helios-Apollo (bo obwieszczał wschód
słońca). Atena, Asklepios (bo ..kto rano wstaje,
temu Bóg daje..." zdrowie), Mitra, Ormuzd, ale
takŜe bóstwom księŜycowym (gdyŜ reaguje na
światło obu ciał niebieskich), takim jak Selene,
Persefona i Hermes, przewodnik dusz
zmarłych, a zarazem opiekun ludzi wcześnie
wstających:
kupców, pasterzy, Ŝeglarzy. UwaŜano w cza-
sach, gdy nocy nie rozjaśniano sztucznym
oświetleniem, Ŝe pianie koguta odstrasza nie
tylko czarownice i wróŜki, mgły i niezdrowe
powietrze nocne (zwłaszcza jeŜeli kogut był
czerwony), złe duchy i demony (krwią jego
smarowano kamień węgielny domu), które
ulatywały przed jego pianiem (zwłaszcza jako
świętego ptaka kultu Mitry), ale, wg Historii
naturalnej Pliniusza, nawet lwy. Mimo Ŝe
kogut jest związany z ogniem, pianie jego ma,
w wierzeniach ludu. uśmierzać poŜary (czerwo-
nego kura). Lampy w kształcie koguta
symbolizowały Chrystusa; wizerunki koguta na
grobowcach — zmartwychwstanie.
W mitologii gr. Alektryon (gr. 'kogut'),
•towarzysz Arcsa w pijatykach i potajemnych
romansach; gdy Ares spał z. Afrodytą (Ŝoną
Hefajstosa), Alektryon alarmował kochanków,
Ŝe juŜ świta, Ŝe wschodzi wszyst-kowidzący
Helios. Ale pewnej nocy zaspał i słońce
zaskoczyło tę parę. Za karę Ares zmienił
Alektryona w koguta, razem z jego hełmem,
ostrogami i pióropuszem.
Daniel Naborowski w wierszu Kur na
krzemach... pisze: „Kur z nami wespół oko
podnosi do nieba, słońce w ciemnym obłoku
upatrzy jak trzeba, jego promień wschodzący
wita swym śpiewaniem, dzieli czas
południowy, dzieli świt z zmierzkaniem. StraŜ
nocną odprawuje, o północy czuje, jutrzenkę
poprzedzając, bliski dzień zwiastuje. Jego
głosu rzemieślnik i oracz słu
chają, na głos jego podróŜni w drogę wy-
jeŜdŜają. Wielkie poŜytki z kura, przyznać to
kurowi — stąd kur był na baczeniu
Pitagoresowi" (75—84). Kur był teŜ
emblematem kapłana głoszącego ewangelię.
Kogut — czujność. Według wierzeń lu-
dowych był to pierwszy ptak. który za-
powiedział narodziny Jezusa, i dlatego pieje
przez całą noc BoŜego Narodzenia; on teŜ
(wraz z kogutami'na wieŜach kościelnych)
pierwszy zapowiedzieć ma zmartwychwstanie
ciał i nadejście dnia Sądu Ostatecznego. Kurki
na wieŜach zakładano od IX w.: w Brescii i
Rzymie we Włoszech, w Winchester w Anglii
itd. śelazny kurek, wraz z. takąŜ chorągiewką,
obracając się wskazuje kierunek wiatru, a więc
przepowiada pogodę, a przy tym pierwszy, bo
z wysoka, dostrzega promienie brzasku, stąd
teŜ oznacza przewidywanie (oświecenia
duchowego, nadejścia. Słońca-Chrystu-sa),
które jest połączeniem czujności z inteligencją.
Na kościołach ewangelicko-augs-burskich
bywa zastępowany przez łabędzia. Wacław
Potocki pisze: „Czemu kurka stawiają na
kościelnej bani? śeby ludzi do modlitw budził
conajraniej". W islamie kogut cieszy się
wielkim szacunkiem, bo wzywa do salatu
(modlitwy). Według legendy muzułmańskiej
Mahomet spotkał w pierwszym niebie koguta
tak olbrzymiego, Ŝe sięgał grzebieniem
drugiego nieba. Pianie jego o świcie zrywało
ze snu wszelkie stworzenie prócz człowieka.
Zob. śółw (zwierzę demoniczne).
Kogut — Ŝycie i odrodzenie (poranne
odrodzenie Słońca), odwrotność i wróg ba-
zyliszka. Jako ptak Ŝycia w kultach sta-
roŜytnych ofiarowywany bogom zamiast ofiar
ludzkich, później jako ofiara dostępna nawet
ubogim.
Kogut — męskość, urodzaj, płodność (z
racji bujnego Ŝycia płciowego). Obnoszony w
wielu krajach według starej tradycji na wiosnę,
później na Wielkanoc albo w Niedzielę
Palmową, przez młodzieŜ śpiewającą
okolicznościowe pieśni, składającą Ŝyczenia
pomyślności, dobrego urodzaju. w zamian za
datki. Z czasem koguta Ŝywego zastępowano
sztucznym z pieczywa, ze słomy, z pakuł,
ustrojonego w pióra. Dziś kogut reprezentuje
męską dumę, pychę, męski szowinizm. Jąder
koguta uŜy
wano w staroŜytnym Rzymie jako afrodyzjaku.
Kogut w śrdw. — cudzołóstwo i zabronione
poŜądanie seksualne, m.in. z powodu
kazirodztwa popełnianego nagminnie przez
koguty z córkami, matkami i siostrami, czego
się kogut, według Ezopa. nie wstydzi, bo one
lepiej niosą.
Kogut i kura ptakami wróŜebnymi.
Wieszczkowie legionów rzymskich wróŜyli
dowódcom w czasie kampanii wojennych z
piania kogutów i z apetytu świętych kur. Były
to ptaki chtoniczne i dlatego wróŜebne.
Kogut — walka i waleczność. Nie wspo-
mina o nim ani Homer, ani Siary Testament; w
Grecji wprowadzono go szerzej od czasu
wojen perskich, początkowo tylko do walk
kogutów, ulubionego hazardu i widowiska
Persów; za najwaleczniejsze uchodziły koguty
z Tanagry i Rodosu. W Brytanii instytucja
walki kogutów była pod opieką królów;
zakazano uprawiania jej dopiero w 1849 r. W
sztuce antycznej kogut jako emblemat walki
często obok Pallas Ateny występującej w
pełnej zbroi i w peplosie; i bogini, i ptak w
równie dumnej postawie. Niekiedy widać go w
walce z Ŝółwiem, który reprezentuje wówczas
pierwiastek demoniczny. W sztuce
starochrześcijańskiej przedstawiany obok św.
Piotra jako jego znak rozpoznawczy.
Kogut — zdrada i pokuta (zwłaszcza
machający skrzydłami). „I wspomniał Piotr na
słowa Jezusowe: "Pierwej niŜ. kur zapieje
trzykroć się mnie zaprzesz". A wyszedłszy na
dwór, gorzko płakał" (Ew. wg Mat. 26,75).
Jezus mówi tu o trzeciej straŜy nocnej: śydzi
dzielili noc na cztery straŜe: początkowa,
północna, pianie koguta i straŜ poranna. Dzięki
temu stał się kogut w chrześcijaństwie
symbolem czujności, a takŜe umartwiania się.
wstydu. oraz atrybutem św. Piotra.
Kogut — zdrowie. W staroŜytnej Grecji
zwykła ofiara składana Priapowi i Askle-
piosowi, bogu medycyny i leczenia. Ofiarować
koguta Asklepiosowi znaczyło podziękować
bogu za powrót do zdrowia. Ostatnie słowa
Sokratesa (Fedon 118 Platona) po wypiciu
cykuty (szaleju, blekotu?), skierowane do
przyjaciela: „Kritonie, jesteśmy winni koguta
Asklepiosowi! Oddaj go, a nie zapomnij!"
WyraŜa się w tym rola kogu
ta jako przewodnika dusz zmarłych. Dlatego
był teŜ emblematem Attisa, boga słonecznego
zmarłego i zmartwychwstałego. Ostrogi koguta
słuŜyły jako środek przeciw skurczom i
drętwieniu nóg, podobnie jak skórka węgorza
lub zajęcza łapka. Kogut i wąŜ to emblematy
medycyny i farmaceutyki.
Biały kogut poświęcony był Zeusowi,
dlatego Pitagoras, według legendy, nie po-
zwalał ptaka zabijać ani jeść. Oznacza:
świt, szczęście, człowieka świątobliwego. Był
przyjacielem Allacha i 'jego proroka;
jego pianie zdradza obecność anioła.
Czerwony kogut — świt, błyskawica, duch
ognia (czerwony kur — poŜar), amulet
przeciwogniowy. Według mit. skand. zapowie
ragnarek (zmierzch i upadek bogów. koniec
świata); wyobraŜa katolicyzm jako
przeciwieństwo protestanckiego lisa.
Czarny kogut — ptak nocy, śmierci,
nieszczęścia, zdrady.
Kogut galijski — godło narodowe Francji od
czasów Rewolucji Francuskiej; jego po-
chodzenie jest niepewne; GaIIowie nie uŜywali
go jako godła; koguty do walk Rzymianie
sprowadzali z Galii, stąd po łacinie' ^allus to
'kogut' i 'Gali'.
W heraldyce: czujność, zapał religijny,
odwaga, gotowość do walki. Jako znak
masoński reprezentuje czujność i światło
wtajemniczenia.
W alchemii: emblemat rtęci.
W marzeniach sennych: symbol czasu (wraz z.
węŜrm); (piejący) szybki sukces;
(spokojny) kłótnia. W czasie sabatów cza-
rownic koguty miały dawać znak pianiem, Ŝe
czas uciekać.
Grzebień koguci — świt, błyskawica;
człowiek próŜny; czapka błazeńska.
Chantecler: postać koguta z wielu wersji
Powieści o Lisie (fr. Roman de Renart. ok.
1175—ok. 1205) i z dramatu (1910) Edmonda
Rostanda, gdzie się kogutowi wydaje. Ŝe to
jego piękna pieśń zmusza co rano słońce do
pojawienia się na niebie.
KOLUMNA (Filar, Słup)
Kolumna jest symbolem osi świata, połączenia
Ziemi z niebem; trwałości (budowli), siły
udźwigu, stałości, zaufania, zdecydowania;
państwa; Stwórcy; osoby; męskości (fallusa): u
staroŜ. śydów — prawdy, w heraldyce —
odwagi.
 Jako kolumna z bazą i głowicą bliska
wyobraŜeniom drzewa kosmicznego, drzewa
świata, drzewa Ŝycia. Baza odpowiada tu
korzeniom, trzon — to pień, a głowica to
korona drzewa. Większość kolumn
architektury staroegipskiej stanowi transpo-
zycję wsporników roślinnych — pni albo
wiązek łodyg — jakie wystarczały niegdyś
budownictwu drewnianemu. Głowice zaś były
to stylizowane kwiaty i liście tych roślin,
zazwyczaj palmy albo cibory papirusowej,
wraz z charakterystycznym układem i
unerwieniem liści i kwiatostanów. RównieŜ w
głowicach kolumn korynckich,
kompozytowych (liście akantu) i gotyckich
przewaŜały elementy roślinne.
Według Biblii Ziemia jest dyskiem wspie-
rającym się na słupach. W /. Ks. Królewskiej
(2,8) czytamy: „Do Pana naleŜą słupy Ziemi,
on na nich połoŜył ląd stały". Gdy Bóg
potrząsa nimi, następuje trzęsienie Ziemi, a
kiedy się wywrócą, będzie to koniec świata.
RównieŜ strop niebieski opiera się na
kolumnach: „Kolumny niebieskie chwieją się i
drŜą przed groźbą Boga" (Hiob 26,11).
Filary pałacu Salomona w wielkiej sali
kolumnowej zrobione były z cedrów libań-
skich, symbolizujących nieśmiertelność i od-
porność na zepsucie (l. Ks. Król. 1,1—6).
Po obu stronach wejścia do świątyni je-
rozolimskiej stały symboliczne słupy odlane z
brązu, zwane Jachin i Booz; obwieszczały
obecność Boga i wieczyste przymierze nieba z
Ziemią, Jachin — stałość, a Booz — siłę (/. Ks.
Król. 7, 15—22). Świątynia Salomona
odgrywa podstawową rolę w symbolice
wolnomularskiej. LoŜa ma-sońska zawiera
zwykle wyobraŜenie Świątyni z drzwiami
między parą kolumn: jedna oznaczona literą B
(Booz), druga literą J (Jachin). Pierwsza czarna
albo biała, symbolizująca KsięŜyc, kobiecość,
bierność, powietrzność, druga czerwona,
reprezentująca Słońce, męskość, aktywność,
ognistość.
Dwie kolumny jako para występują w wielu
kulturach, reprezentując np. piękno i siłę,
sprawiedliwość i łaskę, miłość i wiedzę.
Gnostycy parę taką wyobraŜali literą H,
oznaczającą bramę do wieczności. Najpo-
tęŜniejszą z takich par według wyobraŜeń
antycznych były Słupy Heraklesa, znaczące
kres zamieszkanego świata, bramę za-
chodzącego Słońca. Skały Ceuty i Gibraltaru,
które Herakles miał sam postawić
w czasie swej wędrówki po Libii (tak Grecy
nazywali północną Afrykę), po zabiciu
licznych potworów, miały utrudnić stra-
szydłom Oceanu dostanie się do wód Morza
Śródziemnego. Był to puklerz ochronny i
„przedmurze obrotowe", oznaczał bowiem teŜ
granicę, której człowiek nie powinien
przekraczać.
Kolumny po obu stronach wszelkiego wej-
ścia — przejście z jednego świata do drugiego.
Marzeniem i ambicją Wieku Odkryć było
gwałcić takie granice, dąŜyć ku nowym
światom, poza zasięg staroŜytnej sieci dróg
rzymskich. Na godle heraldycznym cesarza
Karola V widniały dwa słupy, a dewiza
brzmiała; „Plus ultra", a więc „śmiało
naprzód!", w przeciwieństwie do antycznego
„Nęć plus ultra", „ani kroku dalej!" i
biblijnego „Dalej nie postąpisz!" — jak woła
Pan do fal przypływu morza w Księdze Hioba
(3&, 11).
Trzy kolumny występujące razem — trójca,
triada: dobroć (lub piękno), mądrość i siła.
Cztery kolumny — strony świata, podpory
Nieba albo Ziemi. W biblijnej Księdze
Przypowieści (9, l) dom Mądrości wsparty jest
na siedmiu filarach. Mądrość przedstawiona
jest tam jako bogata ma-trona zapraszająca
gości na biesiadę; liczba 7 jest więc moŜe
wyrazem bogactwa domu (zwykły dom
zadowalać się musiał dwoma lub czterema
filarami) albo symbolizuje świętą liczbę
siedem (zob.).
Strzaskana kolumna — zniszczenie, zemsta,
śmierć. W Biblii (Ks. Sędziów 16,25—31)
oślepiony Samson, sprowadzony dla po-
śmiewiska z więzienia do pałacu Filistynów w
czasie ich zabawy, objął oba środkowe słupy,
na których gmach się opierał, naparł z całej siły
i pałac runął na ksiąŜęta i na 3000 męŜczyzn i
kobiet.
Kolumna — potęga bóstwa. Na Olimpie
Zeus zasiada na kolumnie wyraŜającej jego
władzę i cały porządek olimpijski. Według
Apokalipsy, w Liście do zboru w Filadelfii (3,.
12), Chrystus obiecuje zwycięzcy w bitwach
duchowych, Ŝe będzie filarem w świątyni
Pańskiej. Grecy, a zwłaszcza Rzymianie
umieszczali posągi Zeusa (Jowisza) na słupach,
aby wskazać, Ŝe przebywa on w niebie,
wysoko; podobnie hermy, posągi Janusa i
Priapa, a później ubóstwionych cesarzy
rzymskich.
 W wielu kulturach świata wznosi się ko-
lumny wolno stojące, nie przeznaczone do
podpierania Ŝadnego stropu, mające sens
wyłącznie symboliczny. WyobraŜają one
triumf nad nieprzyjaciółmi, upamiętniają
zwycięskie wyprawy, ofiary składane
bóstwom po wielkich wydarzeniach (kolumny
wotywne), wyraŜają wdzięczność niebu,
prezentują wiecznotrwałość skutków
znakomitych czynów, głoszą ubóstwienie
wielkich ludzi. Najsłynniejsze z nich to ko-
lumna Aśioki, cesarza Indii, w Sarnath, z III
wieku p.n.e., o głowicy z czterema lwami;
kolumna Trajana w Rzymie, z fryzem
reliefowym wyobraŜającym sceny z wypraw
cesarza przeciw Dakom; wzorowana na niej
kolumna Marka Aureliusza; Kolumna
Londyńska, wzniesiona dla upamiętnienia
wielkiego poŜaru miasta w 1666;
tamŜe kolumna Nelsona na Trafalgar Square;
kolumna Wielkiej Armii z 1810 na placu
Vendóme w ParyŜu, a wreszcie symbol
Warszawy, kolumna Zygmunta III Wazy na
placu Zamkowym, o której pisał Słowacki:
„Jest u nas kolumna w Warszawie, na której
usiadają podróŜne Ŝurawie, spotkawszy jej
liściane czoło wśród obloką; taka zda się
odludna i taka wysoka!" (Uspokojenie l—4).
Zwycięstwa morskie upamiętniali Rzymianie
kolumnami rostral-nymi (columna rostrata),
które zdobiono rzeźbami dziobów zdobytych
okrętów nieprzyjacielskich. Ośrodkiem
obrzędów kultowych dawnych Germanów, a
zwłaszcza Sasów, była święta kolumna
Irminsul, w kształcie pnia drzewa, poświęcona
zapewne bogu Nieba, Irminowi, symbolizująca
oś świata wspierającą nieboskłon. O licznych
słupach pamiątkowych i symbolicznych
wspomina równieŜ Biblia (np. 2. Ks. Król.
18,18: Izajasz 19,19; Machabeusz
13,29;14,26).
Słup — promień słoneczny; człowiek (gło-
wica = głowa). WyraŜa albo postawę wy-
prostną, pewność siebie, pańskość, dumę
człowieka, albo przeciwnie, postawę zgiętą,
korną, traktowaną nieraz dosłownie w
postaciach kariatyd i aliantów (zob.), nie-
wolników dźwigających cięŜary. SłuŜyły teŜ
jako kamień ofiarny: na ich szczycie, zwró-
conym ku niebu, kładło się zwierzę ofiarne;
słupy takie symbolizowały oś sakralną
społeczności usiłującej dobrze usposobić
bóstwo.
Najprostszą, narzucającą się, była symbolika
falliczna (zob. Fallus). Atrybutami bogini
płodności, Demeter, bywały słup i delfin,
reprezentujące płodność i morze. Słynnym
symbolem fallicznym sztuki współczesnej jest
dwudziestometrowy monolit granitowy
Gustava Yigelanda zawierający 121
wspinających się postaci ludzkich, we Frogner
Parku w Oslo.
Słup — ascetyzm, pustelnictwo i udręka; jak
słupy stylitów (słupników), ascetów zakonnych
z V wieku, którzy, wzorując się na Szymonie
Słupniku, przebywali przez dziesiątki lat na
szczytach kolumn zrujnowanych świątyń
antycznych.
Słupy ognia i dymu — obecność Boga (Ex.
13,21). Prowadziły one lud izraelski przez
pustynię, a później wskazywały kierunek
marszów i miejsca postojów. Według
proroctwa Joela (3,3) zapowiedzą one zbliŜanie
się straszliwego Dnia Sądu. CzyŜby wizja
grzyba bomby wodorowej?
U ludu polskiego słup jest zazwyczaj
synonimem głupoty lub tępoty: gadać jak do
słupa, głupi jak słup drogowy, stoi jak słup lub
jak słup soli (aluzja do Ŝony Lota, por. Gen.
19,26), choć jeszcze przed paru-set laty w
Polsce słup (bałwan) soli jako emblemat
Ŝupników symbolizował bogactwo i dobrobyt.
KOŁO (Krąg, Okrąg, Dysk, KrąŜek; tac.
circulus, orbis, discus)
Koło jest symbolem Boga, bóstwa, wieczy-
stego prawa, praformy; świata zjawisk; Ko-
smosu; nieskończoności, wieczności, absolutu,
doskonałości, doskonałego kształtu,
równowagi, wewnętrznej jedności i harmonii
materii, jedności, czasu (jako linia bez końca,
przedstawiana niekiedy jako wąŜ gryzący swój
ogon), regularności, ciągłości, idealnego,
wiecznego ruchu, ruchu obrotowego, precyzji,
kompletności, egzystencji cyklicznych; Nieba
(w przeciwieństwie do Ziemi); Słońca; Ŝywiołu
wody; kręgu istnienia, duszy, pierwiastka
duchowego (w przeciwieństwie do
materialnego); własnego Ja, powrotu do siebie
samego; zasady Ŝeńskiej^ ochrony przed
demonami; monety.
Koło w Biblii — wszechmoc boska. „Sta-
rowieczny (tj. Bóg) usiadł: szata jego biała jak
śnieg, włosy na głowie jak wełna czysta, jego
tron jak płomienie, a jego koła jak ogień"
(Daniel 7,9). Sw. Augu-
 styn opisuje naturę Boga jako koło, którego
środek jest wszędzie, a obwód nigdzie. Koło
zwierzyńcowe — zodiak. Trzy splecione koła —
Trójca Święta. mądrość, miłość.
Koło wpisane w kwadrat — kabalistycz-ny
emblemat iskry boskiego ognia ukrytej w
materii: koło jest dynamicznie rozwijającym się
centrum, a kwadrat przedstawia aspekt statyczny.
Koło symbolizuje Niebo, kwadrat — Ziemię.
Koła koncentryczne — obojnactwo; oko
Cyklopa; w buddyzmie Zeń — najwyŜszy
stopień oświecenia, harmonia wszystkich sił
duchowych; róŜne hierarchie albo stopnie
stworzenia. ,,Wygląd kół i robota jakby koło
było pośrodku koła" (Ezechiel 1,16). „l klatka na
ptaki, rzekł Sam, koła wewnątrz kół, więzienie
wewnątrz więzienia" (Klub Pickwicka r. 40,
Dickensa); klatka na ptaki wisiała w jednej z cel
więzienia przy Fleet Street.
Koło — doskonałość; idealny ruch. AŜ do
czasów (1609) Keplera uwaŜano za pewnik, Ŝe
orbity planet są kołowe, bo wg Arystotelesa ruch
panujący na niebie musi być kołowy jako
najbardziej regularny i jednolity.
„Nie psuj moich kół", łac. Noli turbare circulos
meos, wg legendy słowa Archime-desa
(kreślącego na piasku figury geometryczne) do
Ŝołnierza rzymskiego, który zbliŜał się, aby go
zabić (w czasie zdobywania Syrakuz w 212
p.n.e.); typowa „anegdota profesorska" (nm.
Professorenwilz) o „roztargnionym", a w istocie
zatopionym - w problemach swych badań
uczonym.
Koło Giotta, Wg anegdoty papieŜ Benedykt
XI miał zaŜądać od słynnego malarza wł. Giotta
di Bondone (1266—1337) dowodu jego
kunsztu. Giotto posłał mu w odpowiedzi idealne
koło namalowane jednym, swobodnym
pociągnięciem pędzla; stąd przysłowie: Okrągły
jak O Giotta.
Kwadratura koła zob. Kwadratura koła). Błędne
koło (łac. circulus vitiosus) — błąd logiczny;
definiowanie jakiegoś wyraŜenia za pomocą
tegoŜ wyraŜenia; przen. sytuacja bez wyjścia.
Zaklęty, zaczarowany krąg. koło — za-
mknięcie chroniące przed zewnętrznym bez-
kształtem chaosu, dające magiczne bezpie-
czeństwo kaŜdemu, kto znajdzie się w jego
okręgu, koło wyrysowane wokół czarodzie
ja, kapłana, grobu, świątyni, miasta; w obręb
takiego koła nie mogą 'się przedostać nie-
przyjaciele, demony; inną formą ochronnego
kręgu są pierścienie, obrączki, bransolety,
naszyjniki, pasy, korony; przen. granica nie do
przebycia.
Zaczarowane, zaklęte koło z bajek ludowych,
z którego nie moŜna się wydostać bez
znajomości właściwego zaklęcia.
Zaczarowane koło — vulva. ,,Mógłby się
rozgniewać, gdyby za sprawą mojego zaklęcia
w zaczarowane koło jego pani inny duch
wkroczył i stał tam dopóty, dopóki by go nie
zmogła" (Romeo i Julia 2, l Szekspira, tł. .1.
Paszkowskiego).
Koło opasane, z krzyŜem patriarchalnym na
górze — Ziemia.
Koło uskrzydlone — bóstwo, duch boski.
Złoty krąg — korona. „Tak więc oddałem w
twe ręce koronę, krąg mojej chwały" (Król Jan
5,1 Szekspira). „(Kleopatra) błaga cię,
(Cezarze), o krąg Ptolemeuszy dla swych
dzieci", tj. o koronę (Antoniusz i Kleopatra 3,12
Szekspira).
Rozeta, zwana po tac. w średniowieczu rota
'koło', duŜy, kolisty otwór w szczycie albo nad
portalem kościoła, wypełniony bogatą
dekoracją maswerkową lub witraŜową w
układzie współśrodkowym; symbolizowała
prawdop. człowiecze Ja przeniesione na
płaszczyznę kosmiczną.
Bhava-cakra (z sanskr. 'koło stawania się'),
zwane teŜ Kołem śycia — w buddyzmie
emblemat wiecznego cyklu wcieleń
(transmigracji dusz), wyobraŜane w plastyce w
pazurach potwora przedstawiającego
nietrwałość.
KOŁO (u wozu; łac. rota)
Koło u wozu symbolem wieczności, ruchu,
zmiany, stawania się, kręgu istnienia, prze-
mijania, współdziałania; Kosmosu (i jego cykli),
osi Wszechświata, oka niebiańskiego, Słońca
(zwłaszcza z promienistymi ramionami), ruchu
Słońca na niebie. KsięŜyca. liczby dziesięć;
Boga i wieczności (na starochrześc.
grobowcach); przeznaczenia, losu; Ŝycia; zasady
męskiej i Ŝeńskiej;
prawa, bezstronności, prawdy; szczęścia;
postępu; zwycięstwa; monotonii; zmartwienia;
tortury.
Od najdawniejszych czasów koło jest sym-
bolem Słońca (jako sprawcy urodzaju) i bo
gów słonecznych, zwłaszcza niebiańskich
woźniców kierujących wozem słonecznym, jak
np. sumeryjski Utu (Babbar), asyryjski
Aszszur: babilońsko-asyryjski Szamasz,
którego znakiem pisarskim była tarcza Słońca
wschodzącego spośród dwu gór, a atrybutem
uskrzydlona czteroramienna gwiazda wpisana
w koło; jak perski Ormuzd, grecki Helios,
patron cyrków i woźniców rydwanów
wyścigowych, jak rzymski gromowładny
Jowisz (łac. luppiter Fulgur), jak Her-mes. W
czasie letniego przesilenia dnia z nocą staczano
ze wzgórz kota ogniste na obchodach ludowych
mających pierwotny pogański sens podobny do
znaczenia ogni świętojańskich — wspomagania
Słońca (które odtąd, aŜ do końca roku, opadać
będzie coraz niŜej), odsuwania zimy i śmierci
wegetacji; była to więc symboliczna synteza sił
kosmicznych i przemijania czasu.
Dysk miotaczy — dysk słoneczny; jego
upadek oznaczać moŜe śmierć bohatera, np.
Hiacynt zabity dyskiem rzuconym przez
Apollina, dmuchniętym przez zazdrosnego
Zefira; Akrizjos, dziadek Perseusza. ugodzony
przez niego przypadkowo i śmiertelnie dyskiem
itd.
Bóstwo wyobraŜone jako nieruchoma oś
obracająca wieńcem koła za pośrednictwem
promienistych ramion (szprych). ,,Europa, co tu
i ówdzie o foremki woła, będzie jak koło
kruszwickiego chłopa, a ramię BoŜe — jak oś
tego koła!" (W albumie hr.**" 9—12 Cypriana
Norwida).
Koło — atrybut bogini Losu, Tyche
(rzymskiej Fortuny), później Nemesis. Koło
Fortuny to antyczny emblemat niestałości,
zmienności losu ludzkiego (kaŜdy punkt na
obręczy obracającego się koła znajduje się raz
na górze, raz na dole), a w średniowieczu —
niezmienności losu ludzkiego, mający dowieść
przez wracanie do pozycji początkowej, Ŝe
przeznaczeniem człowieka jest pozostawać w
przeznaczonym mu stanie, a grzechem —
szukać awansów;
temat wyobraŜany często w plastyce gotyckiej.
„Koło dokonało pełnego obrotu" (Król Lir 5,3
Szekspira), przestępstwo zostało sprawiedliwie
ukarane, dokonała się słuszna pomsta. „Od koła
uczyć się uczuć niestrudzonego powrotu w
niepowrotnych obrotach szprych" (Kolo l—2
Mieczysława Jastruna). Obroty koła
wyobraŜały za
równo zmienność i ustaloną kolejność pór
roku, zmienność i następstwo pokoleń,
krótkość Ŝycia ludzkiego, jak i niestałość
ograniczonych, płytkich umysłów: ,,Serce
głupiego jest jako koło u wozu, a myślenie
jego jak obracająca się oś" (Eklezjastyk 33,5).
„Koło losu wiecznie bieŜy, niewstrzy-many
bieg i ciąg. Coraz nowy, krasy, świeŜy, Ŝywy
wchodzi w świetlny krąg" (Skałka 3,184—7 S.
Wyspiańskiego).
Koło wozu łączy czynnik ruchu z czyn-
nikiem czasu, obrót koła mierzy przebytą
drogę w ciągu określonego czasu. Babiloń-
czycy podzielili koło na 360 stopni lub na 6
wycinków po 60 stopni; jego nazwa, szar,
oznaczała Kosmos. Koło łączące czynnik
ruchu na obwodzie i nieruchomości w
centrum; podział obwodu na równe części
wyobraŜa poszczególne fazy mijającego czasu
wyraŜonego przez obrót koła — z jednej fazy
wstępujące, z drugiej — zstępujące. Ezechiel
opisuje 'koła wozu cheru-bów. które są pełne
oczu, i stoją, i poruszają się zarazem (1,16—
18;IO,9—13).
W marzeniu sennym — szczęśliwa od-
miana.
Piąte koło u wozu — ktoś zbędny, nie-
potrzebny.
Być kółkiem w maszynie — odgrywać
podrzędną rolę.
Nie nasmarowane koło skrzypi (łac. rota
plaustri male uncta stridet}, tj. pracownik źle
opłacany szemrze; równieŜ i o przekupstwie,
łapówce: Kto smaruje, ten jedzie.
Koło, kołowrót — średniowieczne narzę-
dzie tortur, w które wplatano delikwenta. Koło
Iksjona w mit. gr. — obracające się koło
ogniste w Hadesie. w którym cierpiał wieczne
męki Iksjon za targnięcie się na cześć bogini
Hery. „Ja, przykuty do ognistego koła, które
łzami (...) polewam" (Król Lir 4,7 Szekspira).
..Patrzę na ojczyznę biedną jak syn na ojca
wplecionego w koło" (Dziady cz. III 2
Improwizacja 262—3 Mickiewicza). „Cierpi
człowiek, bo słuŜy sam sobie za kata: sam
sobie robi Koło i sam się w nie wplata"
(Skądmęka? Mickiewicza). Czym innym było
łamanie kołem w średniowieczu: skazańca
układano na ziemi, na polanach drewna i gru-
chotano mu kości, uderzając z góry kołem od
wozu.
Koło modlitewne, młyn modlitewny, gęsto i
drobno zapisany mantrą (mistyczną for-
mulą buddyzmu lamaistycznego), obracany
przez buddystów tybetańskich jako szybko-
ściowy producent modlitw.
KOMETA
Kometa — zły znak w wielu kulturach staroŜ. i
śrdw., u Inków i Azteków, w Afryce. „In caelo
nunquam speclatam impune cometam" tac.
'kometa widziana na niebie zawsze oznacza
katastrofę' (Klaudian). „Był to kometa pierwszej
wielkości i mocy (...). Z niewymownym
przeczuciem cały lud litewski poglądał kaŜdej
nocy na ten cud niebieski, biorąc złą wróŜbę z
niego" (Pan Tadeusz 8, 109, 117—19
Mickiewicza). Przysłowie: Przyjdzie kometa,
machnie ogonem i wszystko diabli wezmą.
Kometa — rozumiana przez tysiąclecia jako
zapowiedź katastrof i klęsk, trzęsień ziemi,
potopów, zarazy, głodu, wojny, upadku
monarchów, wreszcie powszechnych ciemności
i końca świata. Na Kobiercu z Bayeux (królowej
Matyldy) wyobraŜono kometę wieszczącą
upadek i śmierć króla ang. Henryka II w czasie
podboju Anglii przez Normanów. „Gdy nędzarz
kona, nie świecą komety; niebo płomieni się
przed śmiercią ksiąŜąt" (Juliusz Cezar 2, 2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego); wg Plutarcha
przez tydzień po śmierci Cezara widać było
kometę na niebie. „Kometa czasem wojny,
czasem wróŜy kłótnie!" (Pan Tadeusz 8,194
Mickiewicza).
Kometa w plastyce chrzęść. — gwiazda
betlejemska wyobraŜana często w kształcie
komety, zapewne dlatego, aby się odróŜniała od
innych gwiazd.
Kometa — diabeł. Szatan, Lucyfer. ,,Na-
przeciw Szatana stał nieulękniony i jak kometa
płonął, co rozjaśnia wielki gwiazdozbiór
WęŜownika w niebie arktycznym, z włosów
straszliwych strząsając pomór i wojnę" (Raj
utracony 2,861—5 Johna Mil-tona, tł. Macieja
Słomczyńskiego). „Kometa (...) krwawym
okiem z ukosa na rydwan spoziera jakby chciał
zająć puste miejsce Lucypera" (Pan Tadeusz 8,
109, 111—12 Mickiewicza).
Kometa — osobliwość, dziwo, fenomen
natury, rzadkość. „Rzadko widziany, kaŜdym
moim ruchem budziłem ludzki podziw jak
kometa" (Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Kometa — krótkotrwała, nazbyt krótka,
przemijająca, choć błyszcząca kariera.
„Błyszczy przed nami, niknąc jak kometa,
łącząc z swym światłem blask nieskończoności"
(Epilog do „Dzwonu" Schillera 103—4
Goethego), Goethe o Friedrichu Schillerze w
dziesięciolecie jego zgonu.
Komety — starcy. „Starców i komety darzy
się respektem z powodu tych samych cech: ich
aspiracji do przepowiadania przyszłych
wypadków oraz ich długich bród" (Myśli na
róŜne tematy Jonathana Swifta).
KONIK POLNY
Konik polny symbolizuje nieśmiałość, strach;
skromność, pokorę; mądrość, szlachetność;
lekkomyślność, gadulstwo; starość.
Konik polny u staroŜ. śydów — mądrość;
u Greków — szlachetność.
Konik polny — szczebiotliwość, gadulstwo,
bezsensowne, niezrozumiałe trajkota-nie,
mówienie od rzeczy. Ale staroŜ. grekom
podobało się strzykanie, ćwierkanie, granie,
cykanie koników, trzymali je dlatego w domach,
w klateczkach z gałązek;
konik był poświęcony Apollinowi jako bogu
muzyki. Podobnie w XIX w. słuchano z
przyjemnością ćwierkania świerszcza za
kominem; por. opowieść wigilijną Świerszcz za
kominem Ch. Dickensa i wiersz Świerszczyk
Marii Konopnickiej.
Konik polny — dopełniająca się para:
światło—ciemność, gdyŜ owad kolejno milczy
w nocy i cyka w świetle promieni słonecznych;
atrybut Apollina jako boga poezji i Słońca,
symbol poetów, których Muza nawiedza tylko
co pewien czas.
Konik polny — starość. W mit. gr. bogini Eos
(Jutrzenka) wybłagała u Zeusa nieśmiertelność
dla swego kochanka, pięknego Trojańczyka
Titonosa, ale przez nieuwagę zapomniała prosić
teŜ o wieczną młodość, dlatego na starość
zgrzybiał i skurczył się tak bardzo, Ŝe zostało z
niego niewiele prócz skrzeczącego głosu.
Litując się nad nim Eos zmieniła go w konika
polnego (a. w świerszcza, a. w cykadę).
Konik polny w symbolice chrzęść. — na-
wrócenie.
Konik polny — beztroska, lekkomyślność.
„Konik polny całe lato prześpiewał — i za to,
gdy wiał zimny wiatr na dworze, nie znalazł w
pustej komorze ani
muszki okruszeczka, ni robaczka kawałeczka"
(Konik polny i mrówka l—6 Jeana de La
Fontaine, tł. S. Komara).
W folklorze: obrona przeciw „złemu oku".
W marzeniu sennym: strata.
KOŃ
Koń jest symbolem czasu; promieni sło-
necznych i księŜycowych, dnia, nocy; po-
wietrza, wiatru, ognia, błyskawicy; fal, źródła;
sił Ŝywotnych, płodności, matki, miłości,
zmysłowości, chuci; arystokracji, rycerstwa,
wolności; próŜności; wierności; wojny,
triumfu, bohaterstwa, zwycięstwa; śmierci,
poddania się losowi; zdrowia, siły, energii
fizycznej i umysłowej, wytrzymałości, szyb-
kości, ruchu, śmiałości, pracowitości; wiedzy,
jasnosłyszenia, intelektu, instynktu, intuicji,
wraŜliwości, rozsądku; szczodrości,
wdzięczności, zrozumienia, dąŜeń duszy ludz-
kiej; szczęścia, nieszczęścia; panicznej strach-
liwości; egoizmu, złości, uporu, głupoty.
Koń jako wierzchowiec bogów symbolizuje
zjawiska niebieskie (promienie Słońca i
KsięŜyca, chmury, błyskawice, wiatry), wodne
(fale morskie, nurty rzeki). Sądzono, Ŝe
uczestnicy misteriów dionizyjskich słuŜyli
bogom jako wierzchowce. W średniowieczu
koń bywa atrybutem miłości, cnoty,
poboŜności, natchnionej wiary, ale ujeŜdŜany
przez wiedźmy, czarownice i diabły
symbolizuje fallusa i często ustępuje miejsca
miotle, kosturowi lub pogrzebaczowi. Jako
emblemat powietrza i wichru jest pośrednikiem
między niebem i ziemią (podobnie jak orzeł i
jeleń). Mistyczny, olbrzymi, ośmionogi ogier
skandynawskiego Ody-na, Sleipnir, unosił go
jak wiatr w powietrzu, ponad lądem i morzem,
na krańce świata. Straszliwe dziewice walkirie,
słuŜki Odyna, pędziły konno nad chmurami,
osłonięte tarczą i hełmem, na plac boju, aby
wybierać poległych bohaterów godnych
miejsca w Walhalli.
Koń jest szczególnie cenną ofiarą składaną
bogom Słońca, wód, bogom podziemnym, w
kulcie zmarłych, od głębokiej staroŜytności.
Zabijanie konia, aby słuŜył po śmierci swemu
panu, było charakterystyczne dla ludów Azji
(groby scytyjskie), spotykane teŜ w
staroŜytności śródziemnomorskiej (grobowce
faraonów; „cztery przepyszne rumaki"
Achillesa na stosie Patro-
kla w Iliadzie 23 Homera), u dawnych Sło-
wian.
Dawną tradycję stanowią bogowie i de mony
przybierający kształty końskie, jak Helios,
Demeter, Posejdon, Hades, ora? bogowie,
którzy wprowadzili sztukę kiełzna-nia,
poskramiania i oswajania koni, jak Zeus,
Helios, Posejdon, Atena, i tacyŜ bohaterowie,
jak Erechteusz-Erichtonios. Lao-medon,
Herakles, Bellerofon. Koń był atrybutem
Dionizosa, Plutona, Boreasza, Diosku-rów,
muz, Odyna. Koń był poświęcony Are-sowi-
Marsowi: nagłe i niespodziane pojawienie się
konia uwaŜano za prognostyk wojny.
Talenty wróŜbiarskie koni podziwiały ludy
indoeuropejskie juŜ w Azji. Według legendy
Dariusz I był jednym z siedmiu ksiąŜąt
perskich, którzy się umówili, Ŝe ten z nich
zostanie królem, którego koń pierwszy zarŜy;
królem został Dariusz, bo kazał koniuszemu
przyprowadzić swemu ogierowi klacz.
Cudowny koń Achillesa, Ksantos, przepowiada
swemu panu ludzkim głosem rychłą śmierć
(Iliada 19, Homera). Rzymska hippomancja
(wróŜenie z zachowania się koni) sądziła o
nadchodzących wypadkach z parskania i rŜenia
koni; podobnie czynili Germanowie.
Koń, zwłaszcza biały, wiąŜe się ze Słońcem,
z jasnością dnia, z ogniem, powietrzem,
niebiosami, wodą, bohaterami słonecznymi
jako najszlachetniejsze z udomowionych
stworzeń, w ścisłych kontaktach z
człowiekiem, w jego podróŜach, pracy i walce
prezentujący cierpliwość, opanowanie (mimo
skłonności do panicznych przestrachów i
ponoszeń), ślepe posłuszeństwo za dnia, gdy
widzi za niego człowiek, a niezawodny
instynkt kierunku w nocy, gdy jeździec lub
woźnica moŜe błądzić. Słoneczny wóz Persów,
Greków (Heliosa, Fae-tona, Apollina Feba),
Skandynawów, biegł po nieboskłonie
zaprzęŜony w ogniste rumaki. Rodyjczycy,
mieszkańcy wyspy Rodos, noszącej imię
ukochanej nimfy Heliosa (jednak por. RóŜa
[miłość]), czynili doroczną ofiarę z
czterokonnej kwadrygi, wpędzając ją w morze
i topiąc; Słońcu, nie-znuŜenie obiegającemu
niebo staroŜytni ofiarowywali najszybsze
zwierzę oswojone. Eliasz wstąpił do nieba na
wozie zaprzęŜonym w konie ogniste (4 Ks.
Król. 2,11). Królo-
wie judzcy stawiali posągi koni na cześć boga
Słońca; zburzył je Jozjasz (23,11).
Koń, zwłaszcza czarny, wiąŜe się z ciemno-
ściami nocy, z podziemnym światem chto-
nicznym, z roślinnością, Matką-Ziemią, z
ogniem wulkanów, z wnętrznościami Ziemi,
głębiną morza, z nurtem rzek, z wodą oŜywczą,
porywającą, wciągającą, duszącą, z pływami
morza, z KsięŜycem i jego światłem, ze snem,
marzeniami sennymi, seksem, wróŜbami, magią,
czarami, złymi urokami. Białe rumaki
Posejdona to pieniące się tale morskie; konik
morski (pławiko-nik) łączy głowę konika z
rybim ogonem. Pegaz (gr. pegasos 'rumak
źródlany' od płge 'źródło'), koń skrzydlaty mitu
gr. Pod uderzeniem jego kopyta miało
wytrysnąć z ziemi na stoku Helikonu źródło
Hippo-krene ('końskie źródło'), przez długi czas,
wraz z Pegazem, literacki symbol natchnienia
poetyckiego, oraz źródło Peirene pod Koryntcm.
Koń bywa psychopompem, przewodnikiem
dusz zmarłych na miejsce im przeznaczone,
dlatego ofiarowywany zmarłym lub chowany z
nimi razem. W maz-daizmie bóg zła i ciemności
Aryman przedstawiany był nierzadko w postaci
konia. W związku z KsięŜycem (moŜe
podobieństwo kształtu kopyta i sierpa
KsięŜyca?) i jego wpływem na ruchy wód
morza koń odgrywał pewną rolę w
ceremoniałach wywoływania deszczu, w
wiosennych rytuałach sprowadzających urodzaj
(np. jazda wierzchem konno nagiej dziewczyny
albo przykrytej siecią, lub długimi włosami;
ślady takich obrzędów prawdop. w legendzie o
Lady Godivie w Coventry w Anglii). Królowa
Hadesu, Persefona, miała białe rumaki.
Posejdon w postaci ogiera pokrywającego
matkę Persefony, Demeter, w postaci klaczy,
wyobraŜa przypływ morza wdzierający się na
brzeg lądu. Posejdon, ojciec grzywiastych fal-
rumaków, ustanowić miał wyścigi konne.
Koń, zwłaszcza maści karej lub trupio,
widmowo-białej, jest w swej roli chtonicz-nej
b. rozpowszechnionym symbolem śmierci: koń
śmierci, koń zapowiadający zgon (równieŜ we
śnie). Piekielne, śmiertelne erynie i harpie
bywały matkami koni (np. koni Kastora,
Polluksa i Achillesa). „A oto koń blady, a
siedzącemu na nim na imię śmierć, i piekło szło
za nim" (Apok. 6,8). Folklor europejski pełen
jest koni-koszma-
rów galopujących po nocy samotnie lub stadami,
groźnych dla podróŜników, często z jeźdźcami
przeklętymi, pokutującymi, zmuszonymi do nie
kończącej się pogoni za umykającą zwierzyną.
W Biblii i w średniowieczu koń występuje jako
wyobraŜenie klęski, zarazy, zagłady. „Od Dań
słychać parskanie rumaków najeźdźcy, cała
ziemia drŜy od głośnego rŜenia jego ogierów;
ciągną by poŜreć kraj i to, co w nim jest"
(Jeremiasz 8,16).
W sztuce chrześcijańskiej koń przedstawiał
odwagę i hojność. Jest atrybutem apostoła
Jakuba Starszego, św. Marcina, Maurycego,
Jerzego, Wiktora, św. Aidana, apostoła
Northumbrii, św. Columby, apostoła Szkocji,
wyobraŜanych na koniu. Wizerunki koni w
katakumbach, jeśli nie wyobraŜały zawodu
zmarłego, przedstawiały zapewne szybkość
przemijania Ŝycia doczesnego lub były odbiciem
pojęć religii rzymskiej — koń jako psychopomp.
W plastyce Odrodzenia symbol poŜądania
seksualnego. Od średniowiecza podkowa w
folklorze uwaŜana jest za przedmiot przyno-
szący szczęście.
Koń jest jednym z najwaŜniejszych (obok
węŜa) atrybutów bohaterstwa na freskach,
płaskorzeźbach i wazach, od archaicznych
wyobraŜeń koni zaprzęŜonych do wozów
bojowych aŜ do późniejszych wierzchowców, od
stworów demonicznych do zwierzęcia
rycerskiego mającego imię i wieszczego ducha.
,,Najpiękniejszą zdobyczą człowieka jest
oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzęcia,
który dzieli z nim trudy wojny i chwałę walki"
(Dzieje ssaków fr. zoologa G. L. de Buffona).
Koń, wynosząc woźnicę i jeźdźca nad innych
ludzi, staje się oznaką bogactwa, szlachectwa i
władzy, a takŜe triumfów duchowych. Rycerz to
nm. Ritter, czyli Reiter 'jeździec'; kawaler od wł.
caballo z łac. caballus 'koń'. Pegaz,
wierzchowiec Bellerofonta, skrzydlaty koń
chtoniczny zrodzony z Ziemi zapłodnionej przez
krew gorgony Meduzy, staje się niebiańskim
słuŜką Zeusa, nosicielem piorunów,
reprezentantem siły ujarzmionej przez rozum,
radości, zwycięstwa. „Jest to pewne zło (...),
rodzaj pomyłki (...): widziałem sługi jadące
konno, i ksiąŜęta idące pieszo jak sługi"
(Eklezjastes 10, 5—7). ,,Przysłowie: śebrak
zajeździ konia na śmierć" (Henryk VI cz. 3 1,4,
Szekspira).
 Koń — poczucie bezpieczeństwa dla jeźdź-
ca. „A cóŜ u milion set diabłów daje bez-
pieczeństwo człowiekowi, jeśli nie koń, szabla i
pistolet?" (Koltokacja Józefa Korzeniow-
skiego). Przysłowie wł.: Dobry koń to dobra
broń.
Jazda konna — radość, pociecha, sa-
tysfakcja. Przysłowia: Jakby go na sto koni
wsadził. KaŜdy ma swego konika (ulubionego,
na którym jeździ), tj. swoje upodobania, pasję,
hobby. „Gdy na koń się-dziesz, zaraz ci
desperacja od trzęsienia coraz niŜej zlatuje, aŜ
ją w końcu i zgoła wytrzęsiesz" (Ogniem i
mieczem 3, 4, H. Sienkiewicza).
Koń, rumak bojowy. Być na rumaku — w
pogotowiu bojowym. ,,I kraj był cały na
rumaku, w polu" (Beniowski l, 6, Słowackiego).
Bóg „postawił ich jako (wojennego) konia
sławy swej w bitwie" (Zachariasz 10,3). Rumak
symbolem wojny tak jak osioł — pokoju.
Rumak atrybutem zwycięstwa, stąd pomniki
konne zwycięskich dowódców: posąg Marka
Aureliusza na rzymskim Kapitelu, jedyny
konny pomnik pogańskiego wodza oszczędzony
przez chrześcijaństwo przez nieporozumienie,
gdyŜ wzięty był za posąg Konstantyna
Wielkiego;
pomnik kondotiera Gattamelaty dłuta Donatella
na placu przed bazyliką św. Antoniego w
Padwie, pierwszy nowoŜytny (1447) posąg
konny z brązu. ,,Powiedział wielki jenerał
śomini (Henri de Jomini), Ŝe koń, nie człowiek,
dobrą jazdę czyni" (Dziady cz. III, Przegląd
wojska 79—80 Mickiewicza). Koń bojowy
symbolem nieustraszonej odwagi. „Kopie
ziemię kopytem, wyskakuje śmiało, pędzi
przeciw zbrojnym. Gardzi strachem i nie
ustępuje mieczowi. (...) Dysząc i rŜąc Ŝre
ziemię, a nie uwaŜa, Ŝe grzmi głos trąby. Gdy
usłyszy trąbę, mówi: Ach! Z daleka czuje
wojnę, wołanie dowódców i okrzyki wojska"
(Hiob 39, 19—25). „Koń drze ziemię, nie chce
dostać, pójdziesz koniu, pójdziesz w dal!"
(Pieśń wojskowa 3—4, Józefa Przerwy Tet-
majera).
Koń z rzędem — wierzchowiec z ozdobną
uprzęŜą — rzecz bardzo kosztowna. Dać konia
z rzędem temu, kto... — ofiarować wysoką
nagrodę temu, kto...
Jeździec i jego wierzchowiec: jeździec —
element intelektualny, duchowy, energia
umysłowa, rozum, miłość uwznioślona; koń
— element zwierzęcy, nieświadomy, intui-
cyjny, cielesny, chuć, popęd, instynkt, energia
fizyczna, koszmar senny. ,,Egipcjanie to ludzie,
a nie Bóg; konie ich to ciało, a nie duch"
(Jzajasz 31, 3). Analogiczny podział, czy teŜ
raczej połączenie, moŜna by przypisać
bajecznym centaurom greckim.
Koń — wierność. Koń płaczący nad grobem
pana. „Boskie zaś Achillesa, stanąwszy na
stronie, rzewnie po Patroklosie zapłakały konie"
(Iliada 17,426—7 Homera, wg tł. F.
Dmochowskiego). Za konduktem młodego
Pallasa, syna Ewandra. sojusznika Eneasza
szedł Eton, bojowy rumak Pallasa, smutny i
płaczący" (Eneida 11,89 Wergiliusza).
Źotnierz-tułacz „na koniec pada u nóg konika
wiernego, a konik nogą grzebie mogiłę dla
niego" (Pan Tadeusz 12,724—5 Mickiewicza).
„RŜy koń za trumną, grzmiąc kopytem dumnie,
roz-dyma chrapy i rwie się ku trumnie!" (Po-
grzeb ks. Józefa Poniatowskiego 5—6 Or-
-Ota).
Koń — szybkość, wiatr, światło, ogień, piana
morska, rwące potoki. „Jego rumaki szybsze niŜ
orły" (Jeremiasz 4.13). Przysłowie: I w sto koni
nie dogoni.
Koń — siła. Silny jak koń.
Latający koń jako wierzchowiec bogów i
bohaterów (np. Pegaz) — rozum, nauka,
pojętność; literacki atrybut natchnienia poe-
tyckiego. Hebanowy koń latający z Baśni z
1001 nocy.
Koń — aspiracje duszy ludzkiej. MoŜemy
wyobrazić sobie duszę jako uskrzydlony wóz
kierowany przez skrzydlatego woźnicę i
ciągniony przez dwa konie róŜnej natury —
jeden, biały i szlachetny, dąŜy ku Niebu, drugi,
czarny i masywny, ciągnie wóz ku Ziemi, a
woźnicą targają nieustannie te sprzeczne
tendencje — idealistyczna i materialistyczna (z
dialogu Fajdros Platona).
Koń wiąŜe się z mądrością reprezentowaną
przez pewność kroku i kierunku w
ciemnościach, na manowcach. Pan „prze-
prowadził ich przez głębię jak koń w puszczy,
aby się nie potknęli" (Izajasz 63, 13). ,śwawy,
wierny konik kozaka rozumi" (Maria 3,42 A.
Malczewskiego). Przysłowie (iron.): Niech się
koń frasuje, bo ma wielki łeb. „Houyhnhnms"
(wym. humimz) — rasa koni rozumnych,
sprawiedliwych, rozsądnych, nienawidzących
kłamstwa, uŜy-
wająca do prostych prac Jahusów, ludzi
chodzących na czworakach, złych, głupich,
brudnych, nieuczciwych, rozpustnych (Po-dróŜe
Guliwera Jonathana Swifta).
Koń — pracowitość. Nm. Ein braves Pferd
stirbt m den Sielen 'dosf. dzielny koń umiera w
uprzęŜy; przen. dzielny człowiek umiera na
słuŜbie, w pracy' (kanclerz Bismarck w sejmie
pruskim 4 II 1881), przed emeryturą.
Koń — upór. Przysłowie: KaŜdy zaprowadzi
konia do wodopoju, ale i dwudziestu nie zmusi
go do picia.
Koń — głupota. Koń płoszy się i ponosi z
najbłahszego powodu. „Nie bądźcieŜ jak koń i
muł, nie mający rozumu!" (Psalm 31 9). ,,Konie
głupie, ale wóz pospiesza" (Konie i furman 6
Ignacego Krasickiego). Przysłowia: Gdyby koń
o swej sile wiedział, to by na nim nikt nie sie-
dział. Koń by się uśmiał.
Koń — niedoskonałość, omylność.,,Omylny
jest koń ku wybawieniu, nie wybawi go nawet
jego wielka siła" (Psalm 32 17). ,,Biada tym,
którzy (...) polegają na koniach i ufność
pokładają w wozach wojennych" (Izajasz 31, l).
Przysłowie łac.:
Koń ma cztery nogi, a potknie się (a cóŜ
dopiero człek!).
Łysa kobyła — koń mało wart, potulny.
Przysłowie: WyjeŜdŜa jak z łysą kobyłą na targ.
Na niego jak na łysą kobyłę (łysego konia) —
wsiadać, napadać; napastować go, gnębić;
poniewierać nim. Jak kobyła łyso się urodzi, to
łyso i zdechnie.
Koń Sejański — przen. coś, co przynosi
pecha. Wg tradycji Gnaeus Seius miał konia
argiwskiego, gniadosza niezwykłej urody, który
przynosił nieszczęście swoim kolejnym
właścicielom, m.in. Kasjuszowi i Markowi
Antoniuszowi, który kazał go zabić, nim
popełnił samobójstwo.
Zły koń — niewłaściwy człowiek. Po-
stawiliśmy na złego konia, tj, na konia, który
przegrał bieg na wyścigach; przen. liczyliśmy
na człowieka, który nie spełnił naszych nadziei.
Koń Pana Jezusa — osioł; przen. głupiec.
Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy; zob.
Osioł (wierzchowcem proroków).
Biały koń słoneczny — intelekt, rozum,
niewinność bez skazy, czystość, piękno do-
skonałe, św. Jerzy, majestat Chrystusa. ,,A oto
biały koń. a Ten, który na nim
siedział, nazywa się Wierny i Prawdziwy"
(Apok. 19,11). Atrybut świtu, wiedzy nie-
biańskiej, zastępów niebieskich walczących ze
złem i ciemnością, zapowiedź śmierci (rumaki
Persefony). Mesjasz, Chrystus i Mahomet na
białych koniach w czasie powtórnego przyjścia,
w dniu Sądu Ostatecznego;
podobnie Wisznu. W staroŜytności gr.-rz.
najcenniejsza ofiara składana bogom, zwierzę
wyroczni i przepowiedni, atrybut Dio-skurów,
Jowisza; atrybut Odyna. Cudowne, śnieŜnobiałe
rumaki króla Tracji, Re-zosa, sprzymierzeńca
Troi, gdyby choć raz skosztowały trojańskiej
paszy lub napiły'się wody ze Skamandra pod
Troją, miasto byłoby nie do zdobycia; dlatego
Diomedes zabił Rezosa, a Odys uprowadził
rumaki. Przysłowie: Kto nie miał konia białego
(siwego), ten nie miał dobrego.
Czarno-biały koń — Ŝycie i śmierć. Przy-
słowie: Biały z czarną skórą ponad wszystkie
konie górą.
Czarny koń — klęska głodu i droŜyzny. ,,I oto
koń kary, a siedzący na nim miał szalę w ręku"
(Apok. 6,5—6).
Czerwony koń, barwy ognistej — klęska
wojny. „I wyszedł koń ryŜy, a siedzącemu na
nim dano moc zakłócania pokoju na ziemi"
(Apok. 6,4).
Koń — atrybut anioła. Według Proroctwa
Zachariasza l, 8: „Widziałem w nocy jak mąŜ
(tj. anioł) wsiadający na konia ryŜego stał
między mirtami (...), a za nim konie ryŜe,
pstrokate i białe"; por. Czterej jeźdźcy
Apokalipsy (6,2—8). ,,I szły za nim (za
Chrystusem) wojska niebiańskie na białych
koniach" (Apok. 19,14).
Koń — zdrowie. Zdrów jak koń. Koń —
gwałtowne poŜądanie seksualne, zapał,
szczodrość, płodność, młodość, sita twórcza.
Boginię płodności i urodzaju, arkadyjską
Demeter, przedstawiano często z głową końską
(zob. wyŜej Koń i ciemności nocy: Posejdon i
Demeter). Końskie torsy lub kończyny
człekokoni, takich jak centaury, satyry, syleny,
wyobraŜają nieopanowaną chuć. „Kto w
małŜeństwie (...) swej chuci tak zadośćuczyni
jak koń i muł, które rozumu nie mają, nad tymi
czart ma moc" (Tobiasz 6,17). ,,Ogiery to
wytuczo-ne, jurne; kaŜdy rŜy do Ŝony bliźniego
swego" (Jeremiasz 5,8). Według Pliniusza
(Historia naturalna 8,67) wiatr północny (koń
Boreasz) moŜe zapładniać klacze; w mit.
skand, konie Freyfaksy, poświęcone bogu
Freyrowi, symbolizują płodność (zob. Dzik).
Koń o trzech nogach (w śrdw.) — wierz-
chowiec diabłów; zaraza.
Dwa konie — gwiazda zaranna i wieczorna
jako towarzysze Słońca.
Łeb koński (czaszka końska) miał przynosić
szczęście i bronić od demonów; zwłaszcza
przybity do okapu dachu, do ściany domu,
stodoły, przynosił obejściu opiekę. Czaszka
końska zawieszona nad grobem lub przy
świątyni udzielała miejscu nadnaturalnych
mocy. Łeb konia godłem Kartaginy:
„Tutaj to Fenicjanie zagnani wichrem i falą,
kopiąc ziemię, znaleźli głowę ognistego konia,
znak (...) wieszczący ludowi zwycięstwa w
boju i Ŝywot szczęśliwy" (Eneida 1,444
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej).
Koń trojański, drewniany koń: „Było bo-
wiem przeznaczone zginąć miastu, gdy ukryje
u siebie wielkiego, drewnianego konia, w
którym siedzieli najlepsi z Argiwów, gotowi
nieść Trojanom śmierć i kres" (Odyseja 8,492
Homera, tł. J. Parandowskiego);
przen. zdobycz przynosząca zgubę; złowrogi,
niebezpieczny podarunek, kompromitacja
przysłowia: Darowanemu koniowi nie zaglądaj
w zęby.
Konie kraść — przen. przedsiębrać coś
trudnego, niebezpiecznego. Z nim moŜna
konie kraść — przen. z nim moŜna odwaŜyć
się na sprawy ryzykowne, jest przedsiębiorczy,
ma poczucie humoru, to dobry kumpel, lojalny
przyjaciel.
Końska kuracja — przeprowadzana b. sil-
nymi środkami, energicznymi sposobami,
aluzja do sposobów, jakich w leczeniu koni
uŜywali kowale-koniarze-konowałowie (wa-
łaszący konie).
W heraldyce: gotowość do czynu w czasie
wojny lub pokoju; koniuszy królewski;
symbol Europy jako jednej z czterech części
świata; (biały koń) godło staroŜ. Sasów;
emblemat Kentu; (galopujący biały koń) godło
dynastii hanowerskiej (stąd wiele oberŜy
brytyjskich o nazwie White Horse 'Pod białym
koniem').
W marzeniu sennym: wyobraŜenie osoby
śniącej; (czarny) przyjemność po zmartwieniu;
(barwny) niewielki dochód; (padający) zła
nowina; (szary albo srokaty) niepokój;
(biały) bogactwo, powodzenie.
W plastyce częste tematy: rumaki Słońca
(Heliosa), kierowane przez Faetona, spa
dają ku ziemi; klacze króla trackiego, Dio-
medesa, poŜerające cudzoziemców, atakowane
przez Heraklesa z maczugą; Perseusz albo
Bellerofon na Pegazie; Cloelia, zakładniczka
Persenny, uciekająca nago na koniu przez Tybr
(Liwiusz 2,13; Plutarch 6,19); jeździec na
białym koniu i dwaj aniołowie wypędzają
Heliodora ze świątyni (2 Ks. Machabejska 3);
Ŝołnierz rzymski, Marek Kurcjusz, wskakuje z
koniem w głęboki dół na rzymskim Forum,
składając się bogom w ofierze; św. Paweł
spadający z konia w drodze do Damaszku
(Dzieje Ap. 9,1—9); czterej jeźdźcy
Apokalipsy z łukiem i strzałami, mieczem,
szalami i trójzębem (Apok. 6,2—8); Ŝołnierz
rz., św. Hipolit, rozdarty przez konie stające
dęba;
święci na koniach: św. Jerzy (zabijający smo-
ka), św. Eustachy, św. Hubert, św. Marcin;
św. Eligiusz podkuwający konia; Don Ki-szot,
„rycerz smętnego oblicza" na Rosy-nancie,
wychudłej, olbrzymiej szkapie; słynne portrety
konne, jak Filip IV (cA. 1634—5) Velazqueza
czy Karol I (1638) Van Dycka. Słynne rzeźby,
jak: cztery rumaki z brązu nad portalem
bazyliki św. Marka w Wenecji, czy niezliczone
pomniki konne, od Marka Aureliusza na
rzymskim Kapitelu aŜ do ks. Józefa
Poniatowskiego Thorvald-sena w Warszawie.
KORONA
Korona symbolizuje bóstwo, wyświęcenie,
uroczystość; Słońce, promienie słoneczne,
światło, ogień; oświecenie; piękno; Ŝycie;
śmierć; nieśmiertelność; historię; godność,
chwałę; ambicję, honor, reputację; zwycięstwo,
nagrodę, dumę, wyŜszość, pomyślność;
monarchię, imperium, królewskość, prymat,
zaszczyty, splendor, bogactwo, przepych,
wystawność; zwierzchnictwo, władzę, potęgę;
ucisk, uciemięŜenie, tyranię; pychę, próŜność;
odpowiedzialność, głowę, rozsądek, mądrość,
intuicję; doskonałość; fałszywą wiedzę. Zob.
Berło, Koło, Wieniec;
por. Rogi.
Korona wiąŜe się z drzewem, z róŜnymi
gatunkami drzew, z gałązkami i liśćmi.
Pochodzenie korony od wieńca roślinnego jest
widoczne w ornamentacji i w etymologii: tac.
corona 'wieniec z kwiatów a. kruszcu: diadem
królewski', gr. stephanos 'wieniec; korona'.
 Korona — koło, doskonałość, nieśmier-
telność; zob. Koło (Zloty krąg).
Podwójna korona faraonów, pschent — biała
mitra Górnego Egiptu wprawiona w czerwoną
koronę Dolnego Egiptu (Delty).
Korona — władza monarchy, panowanie,
imperium, potęga, godność, sława, bogactwo;
pycha, próŜność, wygórowane ambicje, tyrania.
„Oglądajcie (...) króla Salomona w koronie,
którą go ukoronowała matka jego w dzień
zrękowin jego" (Pieśń nad pieśniami 3,11),
moŜe ślad dawnego matriarchatu? „Hura!...
zerwijmy z carów korony, gdy ludy dotąd
chodzą w cierniowej" (Warszawianka 25—6
Wacława Swię-cickiego).
Korona chwały, wieniec wesela — Bóg. „W
ów dzień będzie Pan zastępów koroną chwały i
wieńcem wesela ostatkowi ludu swego"
(Izajasz 28,5).
Korona chwaty i królestwa — Jeruzalem. „I
będziesz koroną chwały w ręce Pańskiej i
koroną królestwa w ręce Boga twego" (Izajasz
62,3).
Korona — mądrość. „Osiągnij mądrość (...),
uchwyć się jej, a (...) koroną ozdobną nakryje
cię" (Ks. Przypowieści 4,7—9).
„Koroną mędrców jest roztropność, lecz
wieńcem głupców głupota" (Ks. Przypowieści
14,24).
Korona — pycha. „Biada koronie pychy,
pijanym Efraima" (Izajasz 28,1).
„Koroną starców są synowie synów" (Ks.
Przypowieści 17,6).
Korona — dobra sława, reputacja. „(Bóg)
złupił mię ze sławy mojej, zdjął koronę z
głowy mojej" (Hiob 19,9).
Korona — uczciwa, dobra Ŝona. „Dobra
Ŝona jest koroną swego męŜa" (Ks. Przy-
powieści 12,4).
Korona z wieŜyczkami — atrybut Wielkiej
Matki Kybele-Ops-Rei jako bogini wojny i
obrończyni miast; Artemidy efeskiej (Diany z
Efezu); Atargatis (Dea Syria, Derketo); ziemi
jako jednego z czterech ,,pierwiastków" (zob.).
Korona — ogień. Słońce, światło; chwała,
piękno, honor; oświecenie duchowe;
atrybut bogów (Zeusa, Apollina) i planet.
Korona słoneczna — astr. najwyŜsze warstwy
atmosfery Słońca.
Korona Wschodu — Antiochia, zał. w 300 r.
p.n.e. stolica Seleucydów, później jedno z
głównych miast hellenistycznych
i jedna z największych metropolii cesarstwa
rzymskiego.
Korona cierniowa, wieniec cierniowy —
męka, ból, cierpienie, męczeństwo; mał-
Ŝeństwo nieba z dziewiczą Ziemią, obrączka
małŜeństwa Słowa — Syna Człowieczego — i
Ziemi. Wieniec z cierni, łac. corona spinea
(parodia rz. wieńca z róŜ) włoŜony na głowę
Jezusa (Ew. wg Mat. 27, 29 i in.), atrybut św.
Józefa z Arymatei; Marii Magdaleny; św.
Katarzyny ze Sieny; króla fr. Ludwika IX;
Ignacego Lojoli; Sybilli delfickiej. Przysłowie:
Niedobra Ŝona — cierniowa korona.
Korona męczeńska — hołd, cześć za śmierć
męczeńską, za mękę.
śelazna korona — niezłomność, nieugię-
tość; tyrania.
śelazna korona Lombardii — złota, z wto-
pionym paskiem Ŝelaza (jakoby gwoździa z
KrzyŜa Sw.), korona staroŜ. królów lon-
gobardzkich, uŜyta juŜ w 591 r.
Dwie korony w śrdw. — wolność.
Potrójna korona — mistyczna władza nad
trzema światami: duchowym, psychicznym i
fizycznym; twórcza, kształtująca, materialna.
Atrybut św. ElŜbiety z Turyngii jako dziewicy,
Ŝony i wdowy.
Trzy korony (zdobiące tiarę papieską od 1305
do 1965) — godność papieska;
władza duchowa, świecka i czyśćcowa; Ko-
ściół walczący (tac. ecciesia mililans), ciefr
piący (purgans — dusze w czyśćcu), triunir-
fujący (triumphans — święci w niebie); Ko-
ściół święty, powszechny, apostolski; 'kapłan,
nauczyciel, król; król, kapłan i wódzi'"
Korona — głowa (zob. Głowa: Koronowana
głowa, Głowa państwa), mądrość, wzniosłość
myśli, intuicja. *
Korona — wyŜszość, prymat; wyświęcenie,
uroczystość. Korona wznosi się nad głową i
nad całym człowiekiem, symbolizując
supremację, hegemonię. Stąd ukoronowanie —
szczytowe osiągnięcie, najwyŜszy rezultat
jakiejś pracy, działalności, twórczości; bliskie
niektórym aspektom symboliki rogów (zob.) i
koła (zob.).
Korona — odpowiedzialność, władza. „Och,
tiazefa ty, szopka Monomacha!" roś., 'o, jakŜeś
cięŜki, kołpaku Monomachów!' (tj. korono
carów, władzo; Boris Godwiow, Komnaty
carskie Aleksandra Puszkina), monolog cara
Borysa. Monomach(os) gr. 'walczący w
pojedynkę' — przydomek wielkie
go księcia kijowskiego Włodzimierza (1053— W heraldyce: władza seniora; zwycięstwo;
1125). odwaga. W Polsce, wg systemu nm., korona 9-
Korona św. Stefana — władza król. na pałkowa oznaczała hrabiego, 7-pał-kowa
Węgrzech; wszystkie ziemie pozostające pod barona, 5-pałkowa zwykłego szlachcica.
władzą królów węg. od X w. do 1526; złota W alchemii: transmutacja metali; korona
korona w Muzemu Narodowym w Buda- Hermafrodyty (zob. Obojnak).
peszcie. W marzeniu sennym: (złota korona) za-
Korona św. Wacława — Czechy, Morawy, szczyty; próŜność.
Śląsk i ŁuŜyce; pojęcie i sama korona
KOŚCIOTRUP (Szkielet)
powstały za panowania Karola IV, w 1347 r.;
Kościotrup symbolizuje śmierć, brak Ŝycia i
złota korona w dawnym czeskim skarbcu król.
uczuć, wycieńczenie; ofiarę bóstwu; źródło
w Pradze.
Ŝycia; demona; próŜność; siedzibę duszy.
Korona Królestwa Polskiego — (od pół.
zmartwychwstanie ciał.
XIV w.) ziemie podległe władzy króla pol-
Kościotrup — źródło Ŝycia, siedziba duszy.
skiego; ziemie historycznie i etnicznie polskie.
Wg mniemań wielu plemion prymitywnych
Korona — rdzenna Polska, bez Litwy.
zniszczenie szkieletu niszczy takŜe duszę
Korona — Ŝycie, nieśmiertelność. „Bądź
zmarłego. Kości upolowanych zwierząt
wierny aŜ do śmierci, a dam ci koronę Ŝywota"
grzebano, układając je we właściwym
(Apok. 2,10). „WłóŜ mi tę koronę. Dusza ma
porządku, szkielety złowionych ryb wrzucano
wzdycha do nieśmiertelności" (Antoniusz i
na powrót do wody, aby obrosły ciałem i
Kleopatra 5, 2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
nadawały się znów do złowienia i zjedzenia.
R.urona — śmierć; w kulcie zmarłych
Kościotrup — śmierć, ale nie śmierć
korona grobowa, diadem, wieniec grobowy
statyczna, ostateczna, lecz Ŝywiołowa, zwia-
(lać. corona funebris, sepulchralis). „W kręgu
stun nowej formy Ŝycia. Kościotrup wy-
korony, która otacza skroń króla znikomą,
obraŜany w zadumie, z głową wspartą na ręku,
śmierć ma swój dworzec" (Ryszard II 3,2
z szyderczym a. ironicznym uśmiechem,
Szekspira, tł. S. Koźmiana). „Będzie jej
przedstawia wiedzę, która przekroczyła próg
towarzyszyć dziewiczy wieniec grobowy"
nieznanego, posiadła tajemnicę bytu
(Hamlet 5, l Szekspira). W czasie pogrzebu
pośmiertnego. Grecy wyobraŜali jeszcze
dziewicy zawieszano w kościołach białe
śmierć jako młodzieńczego Thanatosa, brata
girlandy papierowe przypominające biały tren
snu, Hypnosa; obu przedstawiano często
stroju ślubnego.
razem, jako śpiących efebów z odwróconymi
Korona ze świec — świat wróŜek. „Ubierz-
w dół, zgaszonymi pochodniami.
my ich w biel i zieleń jak chochlików, wróŜki,
Kościotrup z klepsydrą i sierpem (w późnym
czarodziejki, z koronami z woskowych
antyku i w śrdw.) — Czas, Śmierć. Klepsydra
świeczek na główkach, z grzechotkami w
— szybkie przemijanie czasu;
rączkach" (Wesołe kumoszki z Windso-ru 4,4
Sierp — zob. Sierp i kosa.
Szekspira).
Kościotrup — ofiara bóstwu. Szkielety
Korona — papier(nictwo). Rozpowszech-
zwierząt ofiarnych zawieszano na gałęziach
niony znak wodny na papierze od średnio-
drzew w świętych gajach.
wiecza.
Kościotrup na uczcie — przypomnienie
Korona — honor, godność. Przysłowie:
śmierci dla powściągnięcia zbyt hucznej za-
Korona ci z głowy nie spadnie, tj. to nie łączy
bawy a. dla wzbudzenia tym większej ochoty
się z utratą twojej godności, z ujmą na twym
do niej" (W Egipcie) przy biesiadach bogaczy
honorze.
(...) jakiś człowiek obnosi w trumnie
Koronny — wielki; bezgraniczny (złodziej,
drewnianą figurę umrzyka (...) długą na łokieć
pijak; głupiec itd.).
lub dwa (...) i tak mówi: «Na tego patrząc pij i
Korona Płd. (Corona Australis) — gwia-
raduj się, bo taki będziesz po śmierci"" (Dzieje
zdozbiór nieba płd., w Polsce niewidoczny.
2,78 Herodo-ta, tł. S. Hammera). Podobnie
Korona Płn. (Corona Borealis) — gwia-
mówi do swych gości Trymalchion w Uczcie
zdozbiór nieba płn., w Polsce widoczny
Trymal-
wiosną, latem i jesienią.
chiona (Satiricon 34) Petroniusza. „Carpe
diem" tac. 'dosl. chwytaj dzień', nie marnuj
mijających bezpowrotnie chwil (Pieśni
1,11,8 Horacego).
Statuetki wyobraŜające kościotrupa —
Hermes (Merkury) psychopomp. Statuetki
takie przedstawiały boga odprowadzającego
dusze zmarłych na tamten świat i słuŜyły
działaniom magicznym, mającym wpływać na
los duszy umarłego.
Taniec szkieletów zob. Taniec (śmierci).
Kościotrup — zmartwychwstanie ciała. Na
Sądzie Ostatecznym, przedstawianym w
plastyce, często kościotrupy wstają z grobów, z
wszelkich szczelin ziemi, niekiedy nawet z
wody; nieraz stopniowo przyoblekają się w
ciało. ,,Kości spróchniałe! powstańcie z
mogiły, przywdziejcie ducha i ciała, i siły!"
{Hymn do Boga 197—8 J. P. Woronicza).
Kościotrup — próŜność, marność. W tym
znaczeniu często wyobraŜany w śrdw. jako
odbicie przeglądającej się w lustrze strojnej
kobiety a. jako bogato przyodziany szkielet
odbijający się w zwierciadle w postaci pięknej
kobiety.
Szkielet — brak Ŝycia i uczuć. „Bez serc,
bez ducha, to szkieletów ludy" {Oda do
młodości l Mickiewicza),
Szkielet w szafie, szkielet rodzinny —
wstydliwa, kompromitująca sprawa, afera
rodzinna, ukrywana przed światem. „Na to
mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje
prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"
{Moralność pani Dulskiej 1,9 Gabrieli
Zapolskiej).
W alchemii: czarność, materia prima; fer-
mentacja, gnicie.
W marzeniu sennym: niespodziewane,
rychłe, przełomowe wydarzenie w Ŝyciu
śniącego.
KOT
Kot jest symbolem KsięŜyca; Słońca;
wieszczby; grzechu; czarów, diabła; nie-
szczęścia; ciemności i śmierci (czarny kot);
naduŜywania dóbr doczesnych; drapieŜności,
okrucieństwa; chytrości i zdrady; egoizmu;
pochlebstwa; perwersji; niewierności;
złodziejstwa; dumy, niezaleŜności, swobody;
wraŜliwości, nerwowości; melancholii;
powściągliwości; upodobania w wygodzie i
luksusie, lenistwa, domatorstwa; czysto
ści, staranności, wdzięku, delikatności, igra-
szek; długowieczności; chuci, płodności, ma-
cierzyństwa. Zob. Mysz(eis).
Dzieje kota w staroŜytnym Egipcie sięgają
4500 lat lub jeszcze dawniejszych czasów; za
panowania V i VI dynastii (2500— 2200 p.n.e.)
stał się zwierzęciem świętym, nie ma jednak
dowodów na udomowienie go przed 1500 r.
p.n.e. Jako atrybut bogini Bast (Bastet)
związany był z płodnością, szczęściem,
radością i ciepłem słonecznym; boginię
wyobraŜano jako kotkę lub kobietę z głową
kotki. W okresie XXII dynastii (ok. 935—730
p.n.e.), gdy miasto Bubastis zostało stolicą
Egiptu, boginię czczono jako jedno z głównych
bóstw narodowych. Kot stał się obrońcą domu,
matki i dziecka przed demonami, zabicie go
karano śmiercią; po zgonie kota cały dom
przywdziewał Ŝałobę (golono sobie brwi), a
zwłoki balsamowano i grzebano na olbrzymich
nekropolach kocich.
NiezaleŜność i rezerwa kota (widoczna
zwłaszcza przez kontrast z uległością i przy-
wiązaniem psa) uczyniła z niego w średnio-
wiecznej Europie synonim fałszu i obłudy. W
bajkach La Fontaine'a z XVIII w., kiedy kot
rozpowszechnił się juŜ jako zwierzę domowe i
łowca myszy, występuje on jako wcielenie
świętoszkowatości, szelmostwa, oszustwa,
dwulicowości, okrucieństwa i cynizmu.
Podobnie w folklorze, który uwaŜa go za
najchytrzejsze (prócz lisa) zwierzę, W XX
wieku kot wrócił do łask, zwłaszcza w krajach
anglosaskich. W opowiadaniu Kot, który
chodził własnymi drogami (1902) pisarz ang.
Rudyard Kipling przedstawia pierwszego kota,
który sprytnie wkradłszy się w łaski kobiety,
zdobył dostęp do ciepłego mleka nie tracąc
dumnej niezaleŜności.
Kot jako spryciarz, a nawet mędrzec wy-
stępuje m.in. w bajce Ch. Perraulta Kot w
butach (1697) i w powieści E. T. A. Hpff-
manna Kota Mruczysława poglądy na Ŝycie
(nm. Lebensansichten des Kater Murr), 1821.
Kot uchodzi teŜ za zakutą głowę, wcfele-nie
braku pamięci. Koci łeb — tępa głowa nie
umiejąca nic spamiętać. Kocie łby — bruk z
kamienia polnego.
Kot — odporność fizyczna; długowieczność
(choć Ŝyje 10 do 20 lat). Zawsze spada na
cztery łapy, jest podejrzliwy, ostroŜ
ny. Indyjski zbiór Pańczatantra (ok. 300
p.n.e.) powiada: „Natura dała kotu dziewięć
Ŝywotów zamiast jednego".
Kot związany jest z KsięŜycem jako zwierzę
lunatyczne, polujące nocą, widzące w nocy,
poruszające się bezszelestnie jak sowy i
nietoperze; oczy jego błyszczą w (nie-
całkowitych) ciemnościach, a źrenice zmie-
niają kształt podobnie jak fazy KsięŜyca. Kot
był atrybutem bogiń księŜycowych: Izy-dy i
Artemidy (Diany), która zmieniła się w kotkę
uciekając przed stugłowym olbrzymem
Tyfeuszem (Tyfonem), co opisuje Owidiusz w
Metamorfozach (5,330), księŜycowej bogini-
czarownicy Hekate i skandynawskiej bogini
płodności, czarów i wróŜb Frei, która jeździła
wozem zaprzęŜonym w koty i nosiła rękawice
z kocich skórek.
„Gdy kot przejdzie drogę" to zły omen
{Kobiety na zgromadzeniu ludowym 792 Ary-
stofanesa). „Gdy kot przejdzie mu drogę, on
cofnie się z drogi" {Charaktery 16,2
Teofrasta). W średniowieczu czarownicy
chętnie zmieniali się w koty. Kot był siedli-
skiem diabła i uczestnikiem sabatów, to-
warzyszem czarownic (do dziś dnia — pań
wróŜących z kart, ręki, kuli kryształowej itd.),
które były projekcją złej matki, podobnie jak
dobre wróŜki — dobrej matki. Kota posądzano
o wysysanie Ŝycia z oddechu śpiących
niemowląt. Skutek był taki, Ŝe traktowano go
okrutniej niŜ jakiekolwiek inne zwierzę.
Jednym z barbarzyńskich sposobów
wypędzania diabła z kota było zaciskanie mu
na ogonie rozszczepionego drewna (stąd
przysłowie: Brać koty w leszczoty) lub
przywiązywanie mu do ogona pęcherza z
garścią suchego grochu wewnątrz, co zresztą
do dziś jest dla niektórych ludzi świetną
zabawą. Stąd powiedzenie: Lata jak kot z
pęcherzem. Koty torturowano i palono
Ŝywcem, zwłaszcza na święty Jan, jeszcze w
XVI wieku w ParyŜu, na placu du Chatelet.
Czarny kot — ciemność, zagroŜenie i
śmierć; biały przynosić ma szczęście (w Anglii
na odwrót). Czarny przepowiada pogodę na
morzu, dlatego lubią go na statku marynarze
(choć wypowiadanie słowa „kot" jest tam
tabu!). Koszmarny czarny kot jest bohaterem
opowiadania Edga-ra Allana Poego. W tradycji
muzułmańskiej czarny kot ma własności
magiczne, siedem Ŝywotów, bywa godnym
szacunku,
ale złośliwym dŜinnem; krwią jego moŜna
pisać zaklęcia rzucające urok.
We Francji kota uwaŜano za ducha zboŜa:
ostatnie zŜęte pokosy zbiorów nazywano
kocim ogonem.
Gnostycy twierdzili, Ŝe kot jest tym w sto-
sunku do psa, czym charakter kobiety w
stosunku do charakteru męŜczyzny. Kobiece
cechy kota: łagodność, skłonność do
podstępów, zmysłowość (nawet futerko kocie
pobudza seksualnie); o dziewczynie mówi się
kotka, kociak. Kot nieraz symbolizuje vulvę (a
mysz — penisa; tym tłumaczą strach kobiety
przed małą i niegroźną myszką).
Przejmujące wrzaski marcowych kotów
(„kocia muzyka", zob. Muzyka) i niesamowity
ceremoniał ich umizgów uczyniły z kota
wyobraŜenie chuci i rozpasania seksualnego, a
takŜe płodności.
Kotka — czułe i pogodne macierzyństwo.
Kot — lenistwo, wygodnictwo, sybary-tyzm;
zwinięty wygodnie w kłębek, odsypia w ciągu
dnia przez długie godziny swoje nocne
przygody, z satysfakcją wygrzewa się na
słońcu lub przy piecu.
Kot jest obrazem elegancji i wdzięku niemal
w kaŜdej przybranej przezeń pozycji.
Kot — czystość; spędza mnóstwo czasu na
toalecie; nie znosi nienaturalnych zapachów.
Ulubione igraszki kota z kłębkiem nici,
frędzlami, kulką, sznurkiem, przedstawiają go
jako stworzenie lubujące się w beztroskiej
zabawie, mimo Ŝe jest ona treningiem do
charakterystycznej dla niego, wyrafinowanie
okrutnej zabawy ze schwytaną myszą.
Kupować kota w worku — kupować lek-
komyślnie, bez sprawdzenia; w dzisiejszym
uŜyciu na kontynencie europejskim (w Anglii
mówi się o kupowaniu prosięcia w worku)
słuŜy jako usprawiedliwienie stosunków
przedmałŜeńskich (aby nie kupować kota w
worku), o czym pisał juŜ dwukrotnie pod
koniec XVI wieku Montaigne w swych
Próbach.
Śmiać się jak kot z Cheshire (ang. grin like a
Cheshire cat) — dawne ang. porównanie
spopularyzowane przez Lewisa Carrola w
Alicji w krainie czarów (1865).
W heraldyce: odwaga, wolność, indywi-
dualizm; czujność; wytrwałość; chytrość;
strategia.
 W marzeniach sennych: perfidia, zdrada;
(zły) kłótnie; (gdy zabija) uniknięcie
niebezpieczeństwa; (miauczący) obmowa;
(mruczący) nieszczerość; (drapiący) oszustwo;
(spacerujący) podróŜ wodą.
KOTWICA
Kotwica symbolizuje nadzieję, pewność, bez-
pieczeństwo; nieugiętość; cierpliwość, spokój,
stałość, poparcie, wierność; męskość;
hamulec, spowolnienie; morze, Ŝeglugę, flotę,
zwycięstwo w bitwie morskiej.
W staroŜytności kotwicami były wielkie
kamienie, kosze kamieni, worki z piaskiem,
kłody nabite metalem; przytrzymywały one
statek samym cięŜarem a. tarciem o dno;
o nich prawdop. mówią Dzieje Ap. (27, 29):
„Bojąc się, abyśmy nie wpadli na skały,
spuściliśmy z rufy cztery kotwice". Po
wprowadzeniu kotwic Ŝelaznych, ulepszano je
przez wyposaŜenie w łapy, pazury i po-
przeczki. Wygięte ramiona zaczęto stosować
dopiero od 1813 r.
Kotwica emblematem morza, Ŝeglugi, bóstw
morskich, np. Posejdona (Neptuna).
„Bezpieczni Polak w polu (...) a maszt, Ŝagiel,
kotew krzywą niech ci mają, co nad słonym
Neptunem od pieluch mieszkają!" (Na comisja
szczecińską 3—6 Kaspra Mia-skowskiego).
Dwie kotwice. „Mądrze jest rzucić dwie
kotwice z szybkiego okrętu w czasie burzliwej
nocy" (Ody olimpijskie. Oda 6, 100 Pindara,
ok. 472 p.n.e.).
„Świętą kotwicą" (dnkyra hiera) nazywali
Grecy kotwicę uŜywaną na statku tylko w
wypadkach szczególnego niebezpieczeństwa.
Kotwica w objęciach delfina wyraŜa maksymę
cesarza rz. Oktawiana Augusta:
festina lente łac. 'spiesz się powoli', popularną
takŜe w epoce Odrodzenia; znak firmowy na
ksiąŜkach drukarza weneckiego Aldusa
Manutiusa (1449—1515), który wprowadził
kursywę i kieszeniowce (w formacie tzw.
ósemki). Znak wybijany na monetach wielu
miast portowych, w Aleksandrii, Antiochii,
monetach rz. za panowania Tytusa, na grobach
Ŝeglarzy i rybaków.
Kotwica — połączenie zasady męskiej
(maszt, fallus, trzon) i Ŝeńskiej (półksięŜyc,
łódź, arka, nawa, vulva); wraz z opla
tającym ją węŜem (urodzajność, Ŝycie) —
płodność, obojnactwo, Słońce.
Kotwica w chrześcijaństwie — trwanie w
wierze, oczekiwanie zbawienia, ufność w
czasach prześladowań, zakotwiczenie łodzi
Ŝycia w porcie wieczności. WyobraŜenie
kotwicy (obok innych symboli, jak dobry
pasterz, ryba, gołąb, palma itd.) zastępowało
we wczesnym chrześcijaństwie wyobraŜenie
krzyŜa, odstręczające nowo-chrzczeńców, zob.
KrzyŜ (chrześcijaństwo).
Kotwica jest atrybutem św. Mikołaja,
biskupa Miry, i św. Klemensa I, papieŜa (88—
97); wyobraŜana niekiedy z gwiazdą, z
półksięŜycem a. do góry piętą.
W Grecji, w czasie święta przebudzenia
wiosny, wg obyczaju lud., kapłan topi w morzu
krucyfiks wraz z „kotwicą zbawienia" (dnkyra
sótenas).
Kotwica symbolem nadziei figurującym w
katakumbach i na gemmach sygnetów
wczesnych chrześcijan (często ze słowem gr.
elpis 'nadzieja' a. łac. pax 'pokój'). „My,
którzyśmy się uciekli do trzymania podanej
nam nadziei, którą mamy jak kotwicę duszy,
bezpieczną i mocną" (List do śydów 6, 18—
19). Po zwinięciu Ŝagli rzucenie kotwicy
dawało Ŝaglowcom jedyną nadzieję
powstrzymania biegu statku niesionego
wiatrem a. prądem na skały lub mieliznę. „Gdy
los Ŝycie twoje wzburzy, krzep się nadziei
kotwicą" (Poezje liryczne Seweryna
Goszczyńskiego).
Kotwica — konflikt między ciałem stałym a
ciekłym, ziemią a wodą. ,
Kotwica do XV w. — kotka (do dziś w
białej flocie nazywana pot. kotem), potem
kotew i kotwica; kot i kotwica mają chwytne
pazury.
W wolnomularstwie: nadzieja, raj, pokój,
W heraldyce: pomoc w niebezpieczeństwie.
;
KOZA (Kozioł, Cap)
Koza i kozioł są symbolami ofiary; błyskawicy
i pioruna; rui, płodności; grzechu;
towarzyskości; zręczności, ruchliwości;
wolności; czarów; głupoty; skąpstwa; biedy;
zimy.
Cap jest symbolem potencji męskiej, chuci,
siły witalnej, uporu, prokreacyjnej potęgi
Słońca; ognia; Szatana, potępienia;
smrodu.
 Cap, zwierzę słoneczne, jest, zwłaszcza w
Indiach, symbolem ognia tworzącego świat,
rodzącego nowe, święte Ŝycie; poświęcone
Agni, indoaryjskiemu bogu ognia, ognia
ofiarnego i ogniska domowego, bogini śmierci
Kali i bogu Warunie.
Koza, moŜe dlatego, Ŝe jej nazwa sanskr.
oznacza teŜ 'nie narodzoną', jest w Indiach
symbolem prakriti (pramaterii), Pramatki, o
trzech barwach: czerwonej, białej i czarnej.
Kozioł poświęcony był babilońskiemu bogu
Mardukowi, sumeryjskiemu Ninurcie,
mezopotamskiemu Tammuzowi, babilońsko--
asyryjskiej bogini miłości i płodności natury
Isztar. Hierodulom (dosf. gr. 'świętym
niewolnicom'), tj. prostytutkom naleŜącym do
świątyń Isztar i wielu świątyń Afrodyty (np. w
Koryncie, na sycylijskiej górze Eryks, dziś S.
Giuliano). płacono w naturze koźlątkiem. Koza
kończąca się rybim ogonem lub laska z głową
kozy była emblematem starobabilońskiego
boga Ea, a jego świętym zwierzęciem —
kozioroŜec.
Kozioł ofiarny. Aaron „dwa kozły postawi
przed Panem (...), jeden dla Pana, drugi dla
Azazela (prawdop, złego ducha pustyni)". Ten
drugi, obarczony grzechami całego
zgromadzenia, wypuszczony będzie na
pustynię; pierwszego zaś zabije się na ofiarę
Bogu, a krew jego oczyści świątynię od
nieczystości synów Izraela, od ich przestępstw
i grzechów (Lev. 16). Kozioł ofiarny w
przenośni to człowiek obciąŜony cudzymi
grzechami, oskarŜony za nie i' potępiony.
' W staroŜytności na Bliskim Wschodzie
pasterze pasali zazwyczaj owce i kozy razem, a
wieczorem rozdzielali stada, aby zapędzić je
do osobnych zagród. Stało się to symbolem
oddzielenia w Dniu Sądu zła od dobra,
zbawionych od potępionych. Wcieleniem tych
ostatnich byt właśnie demoniczny, śmierdzący
cap. „I zgromadzą się przed Synem
Człowieczym wszystkie narody, i odłączy
jednych od drugich, jak pasterz odłącza owce
od kozłów. I postawi owce (tj.
błogosławionych) po prawicy swojej, a kozły
po lewicy" (Ew. wg Mat. 25, 31). Przysłowie:
Z kozła stał się owcą (tzn. z hultaja
przyzwoitym człowiekiem).
Kozioł zwierzęciem ofiarnym Dionizosa.
Śpiewy i tańce religijne towarzyszące ofiarom
z kozłów ku czci boga wina i płod
nych sil natury (przy czym niekiedy sam
bóg stawał się kozłem, jak to uczynił, gdy
Tyfon zaatakował bogów olimpijskich) stały
się prawdop. zaczątkiem sztuki teatralnej; gr.
tragoidia 'tragedia' znaczy dosŁ 'pieśń kozła'
od tragos 'kozioł' i Bidę 'pieśń, oda'. W czasie
orgii dionizyjskich bachant-ki rozdzierały
Ŝywe koźlęta i przyodzie-wały się w skóry
koźle (symbol chuci).
Kozioł poświęcony był Afrodycie jako
zwierzę płodne i ogniste, stąd stał się
wyobraŜeniem rozpusty i lubieŜności. ,,Wtedy
kozioł rozpustny i owieczka złoŜone będą
burzom w ofierze" (Epody 10, 23—24
Horacego). Rzeźba Skopasa przedstawiała
Afrodytę jadącą wierzchem na koźle; cap był
równieŜ wierzchowcem Dionizosa i Pana.-
Podobnie jak w Pieśni nad pieśniami lis
niszczy winnicę symbolizującą Oblubienicę,
tak u Owidiusza (Fasti l, 353) cap pustoszy
winnicę wyobraŜającą kobietę.
Koza była teŜ zwierzęciem Hery i Her-mesa.
Koza w mit. gr. — błyskawica. Podwójna
gwiazda Koza (Capeila), najjaśniejsza w
konstelacji Woźnicy, zapowiada burze i
deszcze; jest to przeniesiona przez Zeusa
między gwiazdy koza (lub nimfa Amaltea),
która go karmiła, gdy byt niemowlęciem, a
takŜe Asklepiosa; zob. Róg.
Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egej-
skim) — mleczna, lecz krnąbrna; przen.
człowiek pracowity, zdolny, ale choleryk,
impetyk, kłótnik.
U Rzymian koza uchodziła za związaną z
piorunem, dlatego chronili się przed nim
nosząc ciKcium (grubą, szorstką tkaninę z
koziej wełny); z tegoŜ powodu taberna-culum
w świątyni jerozolimskiej pokryte było materią
z koziej wełny (Jahwe objawił się MojŜeszowi
wśród grzmotów i błyskawic). Według
Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) Ŝelazo
hartuje się najlepiej we krwi kozia.
Koza była poświęcona skandynawskiemu
bogu piorunów Thorowi i św. Anskarowi,
apostołowi i patronowi Skandynawii. Koza
Heidrin Ŝywi się liśćmi jesionu Igdrasil;
wydojony z niej miód pitny słuŜy jako napój
wojownikom Odyna w Walhalli.
Koza — głupota. Tak długo ziemię ko-
pytkiem drapała, aŜ nóŜ na własne gardło koza
wykopała (ze śrdw. bajki fr.). Cap się zamyślił,
pewnie głupstwo zrobi. Głupi
jak cap. Znać się na czymś tyle co koza na
pieprzu. Dotyczy to wszakŜe tylko kozy
nizinnej: górska koza lub kozica jest wcieleniem
dalekowzroczności, przewidywania i popisowej
zręczności skoku.
Cap — smród. Śmierdzieć jak cap (w nm.
poemacie Młodszy Titurel Albrechta z ok.
1272).
Parszywa koza — zarozumiałość. Przysłowie
arab.: Parszywa koza pije tylko u źródła
strumienia.
Złota koza w folklorze europ. — straŜniczka
skarbów w podziemiach ruin zamkowych.
Cap w śrdw. — diabeł o koźlich rogach i
kopytach (przejęty z antycznych wizerunków
satyrów, sylenów. Fauna, Pana itd.), gospodarz
sabatów czarownic, z którymi ucztuje, bawi się i
uprawia rozpustę jako ucieleśnienie chuci,
zwierzę odraŜające, cuchnące, pełne
nieprawości, potępione. Ale juŜ w Biblii (Lev.
17, 7) demony i diabły pustynne nazwano
„kosmatymi kozłami". Średniowieczne
wyobraŜenie Chuci (Volup-tas) i Rozpusty
(Luxuria) w postaci nagiej kobiety jadącej na
koźle. Przysłowia: Koza, diabeł — to jedno. Ma
kozła w oczach — wg pojęć ludu w źrenicach
czarownic odbijał się nie człowiek patrzący, ale
diabeł w postaci kozła. Djali, wierna kózka,
przyjaciółka i współtanecznica tajemniczej Cy-
ganki Esmeraldy z powieści Katedra Marii
Panny w ParyŜu Victora Hugo.
Koza — bieda. Przysłowie: Koza to krowa
biedaka.
Koza — zima, grudzień, minojski boŜek
schyłku roku, przeciwieństwo barana, boŜka
początku roku.
Kozioł — upór. Przysłowie: Uparty jak
kozioł.
Kozioł — Ŝarłoczność. Przysłowie: Zrobić
kozła ogrodnikiem, tj. postąpić głupio.
Koza — dobry słuch, u staroŜ. Egipcjan i
śydów.
KozioroŜec (Capricornus), gwiazdozbiór •
nieba płn., w Polsce widzialny latem, znak
zodiaku. Kozioł Morski, pochodzenia ba-
bilońskiego, z głową kozła i ogonem ryby
(utoŜsamiany niekiedy z Amalteą, zob. wyŜej, a.
z bogiem Panem) — prostota, trzeźwość,
skromność, cierpliwość, upór, ostroŜność,
pilność, poczucie obowiązku, umiejętność
spełniania zamysłów. Podlega planecie Saturn.
Impresa Cosima de'Medici
(1519—70), wielkiego księcia Toskanii, upa-
miętnienie zwycięstwa odniesionego pod tym
znakiem.
W heraldyce: rycerz zwycięŜający środkami
polityki i dyplomacji bardziej niŜ oręŜem.
W marzeniu sennym: (czarna koza) nie-
stałość w miłości; (biała) zmartwienie.
Wiek człowieka — młodzieniec dwudzie-
stoletni.
CzteroroŜna koza — atrybut proroka Da-
niela.
JednoroŜna koza — atrybut Aleksandra
Wielkiego.
Kozia sierść — rzecz mało warta. O kozią
sierść (łac. de lana caprina) się spierać — o
głupstwa, bagatele. Jak z kozia, tj. ni mleka, ni
wełny.
KREW
Krew jest symbolem oczyszczenia, ofiary;
proroctwa, wtajemniczenia; przymierza, bra-
terstwa; poświęcenia, męczeństwa, odkupienia;
słabości; tabu, czarów, magii, obrony przed
demonami; natury, Słońca, ognia, Ŝycia, duszy,
temperamentu, namiętności, pociągu
płciowego; płodności, potomstwa;
zdrowia; usposobienia, charakteru, przy-
zwyczajenia; winy; pochodzenia, rasy, rodu,
pokrewieństwa; króla, lwa, złota, wojny,
morderstwa, poŜywienia zmarłych; zob. Rosa
(Krwawa); Wino.
Krew — matka ludzi. Gdy Jowisz przygniótł
górą Ossą zbuntowanych gigantów, „ziemia,
jeszcze dymiącą krwią ich ini-mieniona (...)
krew po wierzchu ciekącą w ludzi przemieniła"
(Metamorfozy 1,158-1-160 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). '
Krew jest tabu i święta jako siedlisko Ŝycia i
duszy (dlatego pełna krwi wątroba uwaŜana
była za emblemat Ŝycia). U ludów
Mezopotamii krew była elementem boskim w
człowieku ulepionym z ziemi i krwi bogów;
stąd krew była pokarmem wzbronionym. Bóg
mówi do Kaina: „Krew brata twego woła do
mnie z ziemi" (Gen. A, 10). Bóg do Noego:
„Lecz nie będziecie jedli mięsa zwierzęcia z
duszą jego, to jest z krwią jego" (Gen. 9,4).
„Dusza ciała we krwi jest" (Lev. 17,11).
„KaŜdy, kto by jadł krew, zginie z ludu swego"
(Lev. 7,27). W mit. skand, wody Ziemi
powstały z krwi Ymira. ,i
 Krew — Ŝycie i zdrowie. Za cenę krwi — za
cenę Ŝycia, zdrowia. Przypieczętować krwią —
poświęcić, narazić Ŝycie, zdrowie, Krew z
mlekiem — białorumiana cera.
Mieć coś we krwi — mieć w naturze, w
usposobieniu.
Weszło w krew — weszło w przyzwy-
czajenie, nawyk, stało się drugą naturą.
Krew — pokrewieństwo. Krew w kimś
zagrała (odezwała się), krew rodu. Krew z krwi
i kość z kości moich — z mego rodu. To moja
krew! „Krew jego dawne bohatery" (Dziady cz.
III 5 Widzenie 23 Mickiewicza). Krew nie
woda — krewny bliŜszy niŜ inny bliźni, więzy
rodzinne są silne; temperament, popęd
seksualny daje o sobie znać. Głos krwi —
instynkt, popęd naturalny, poczucie więzi
rodowej, rodzinnej. Węzły krwi — związki
pokrewieństwa, pochodzenia. Ale: Nie idzie się
za krwią, lecz za sercem. Krew gaśnie, gdzie
interes Ŝyje, tj. związki krwi słabną, gdy idzie o
interes.
Krew — ofiara, wtajemniczenie; przelana
krew jest doskonałym symbolem ofiary
najcenniejszej dla bogów. Wyświęcając
kapłanów izraelskich Bóg kaŜe smarować
krwią barana rogi ołtarza, wylewać krew na
podstawę ołtarza i dokoła niej, a następnie
smarować krwią uszy, palce i szaty kapłana
(Ex. 29,12—21). Grecy leli krew do grobów,
aby duchom zmarłych dodać na tamtym
świecie siły Ŝyciowej: krew jest ich ulubionym
napojem. Odyseusz w kraju Kimeryjskim
rozmawia ze zmarłymi, którzy zbiegają się do
krwi zarŜniętych owiec (Odyseja 11 Homera).
W kultach Kybele i Mitry chrzczono mystów
krwią ofiarnego byka, aby dodać im sił
Ŝywotnych i oczyścić ich.
Puszczanie, ściąganie krwi — pokuta,
ekspiacja; braterstwo; z uszu i języka —
pokuta za słuchanie i mówienie złych słów;
wyraz miłości do bóstwa albo człowieka;
w ceremoniach pogrzebowych — przymierze
między Ŝałobnikami a zmarłym; namiastka
ofiary ludzkiej lub zwierzęcej; zabieg
medyczny stosowany powszechnie
najrozmaitszych schorzeniach przez lekarzy aŜ
do 2. pół. XIX w.
Ssanie krwi z ranki drugiej osoby było formą
zawarcia braterstwa. W mit. goidel-skiej
(gaelskiej) Cuchulainn nie mógł po
ślubić Deyorgilli, bo wysysał krew z jej
rany, a więc stał się jej krewnym.
Krew — przymierze. Gdy MojŜesz pokropił
lud krwią, powiedział: „To jest krew
przymierza, które Pan ustanowił z wami" (Ex.
24,8). Pan rozkazuje dzieciom Izraela w
Egipcie nasmarować podwoje i naproŜ-niki
domów krwią paschalnego baranka bez zmazy
(lub koziołka); w noc noworoczną Pan
przejdzie przez ziemię egipską i zabije
wszystkich pierworodnych, omijając wszakŜe
domy naznaczone krwią" (Ex. 12, l—14). W
wielu kulturach rozpowszechniony był
zwyczaj zawierania braterstwa krwi przez
zmieszanie krwi ze skaleczonych palców. In
sanguine foedus łac. 'przymierze
przypieczętowane krwią'.
Krew — płodność. Na Bliskim Wschodzie
smarowano krwią pierworodnego jagnięcia
drzwi albo słupy namiotowe dla odpędzenia
demonów i zapewnienia płodności, zwłaszcza
przy przeprowadzce plemienia na inne (letnie,
zimowe) pastwiska albo przy rytualnych
uroczystościach wiosennych.
Krew i ciało w Nowym Testamencie (Ew. wg
Mat. 16,17; l. List do Kor. 15,50) —
zmysłowa, kreaturalna natura człowieka, w
przeciwieństwie do boskiego Ŝycia duszy, do
duchów boŜych i samego Boga. Ci, co przyjęli
Zbawiciela, „stali się dziećmi boŜymi nie z
krwi, ani z woli ciała (...), ale z Boga" (Ew. wg
Jana l, 12—13).
Chrześcijański symbol Ŝycia i zbawienia
przez przelanie krwi Chrystusa, wyobraŜający
sakrament chrztu i Eucharystii (Ew. wg Jana
19, 34).
Krew pić — być krwiopijcą, pijawką,
wyzyskiwaczem.
Niezmywalna plama, znamię krwi — nie-
odkupiona zbrodnia. Lady Makbet mówi:
„Co to za ręce? (...) MógłŜe by cały ocean te
krwawe ślady spłukać z mojej ręki? Nie,
nigdy! (Makbet 2,2 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). W obecności mordercy rany
zabitego zaczynają na nowo krwawić. Lady
w Anna: „Patrzcie, panowie, umarłego rany z
swych ust zastygłych znów krew świętą sączą!
(do Gloucestera:) To obecność twoja krew
wyciąga z Ŝył zimnych" (Ryszard III l, 2
Szekspira, tt. L. Uiricha).
Ręce pełne krwi — ręce człowieka, który
popełnił mord. „Ręce wasze pełne są krwi!"
(bajasz 1,15; por. 59,3).
 Krew niewinna, sprawiedliwa — krew
niewinnych ludzi. „Krwi niewinnej wylał
Manasses bardzo wiele" (2 Ks. Kroi. 21,16).
„Przyjdzie na was wszystka krew spra-
wiedliwa, która rozlana jest na ziemi, od krwi
Abla sprawiedliwego aŜ do krwi Za-cnariasza"
(Ew. wg Mat. 23,35).
Krew czyjaś spadnie na kogoś, na czyjąś
głowę — śmierć,^ męka, obciąŜająca kogoś
winą, obarczająca czyjeś sumienie. „Krew
moja na obywateli chaldejskiej ziemi!" (Je-
remiasz 51,35).
(Gorąca) krew — namiętność, pasja, za-
palczywość, wybuchowość. ,,Błogosławieni ci,
których krew i rozsądek są we właściwych
proporcjach, oni nie będą piszczałką w palcach
losu" (Hamlet 3,2 Szekspira).
Człowiek krwi, mąŜ krwi — człowiek
splamiony krwią, który kogoś zabił, natura
porywcza, gwałtowna, nieobliczalna: na-
zywano tak króla Dawida (2. Ks. Król. 16,7—
8) i króla ang. Karola I.
Zimna krew — opanowanie, spokój, przy-
tomność umysłu, spokojne reagowanie na
niespodziane, dramatyczne zdarzenia. „Z
zimną krwią skoczył w czeluść płonącej Etny",
łac. ardentem frigidus Aelnam .insiluit (Sztuka
poetycka 465 Horacego).
Wzajemne oddziaływanie symboliki krwi i
koloru czerwonego: namiętność, pasja,
rewolucyjność czerwieni przepaja symbolikę
krwi, a dramatyczna Ŝywotność i kipiąca
gwałtowność krwi udzieliła się czerwonej
barwie. Krew wiąŜe się przez swój kolor i
temperaturę z ogniem i ze Słońcem oraz z ich
Ŝyciodajnym działaniem. Czerwień w Krokodyl symbolizuje światło i cień, czas, noc.
chrześcijaństwie — symbol męczeństwa.
Krew — królewskość; ksiąŜęta lub księŜ-
niczki krwi — z królewskiego rodu po mieczu
(ze strony ojca).
Złoty kolor krwi mający wyraŜać czerwień:
„Tu leŜał Duncan; jego srebrzysta skóra w
koronkach złotej krwi" (Makbet 2,3 Szekspira,
tł. J. S. Sito).
Błękitny kolor krwi, błękitna krew —
pochodzenie arystokratyczne, arystokracja,
szlachta rodowa; (hiszp. sangre azul) pierw. o
hiszpańskiej arystokracji bez domieszek krwi
maurytańskiej i Ŝydowskiej; takich
„nieskalanych" arystokratów było w Hiszpanii
niewielu; mówiono o nich, Ŝe ich krew ma
zabarwienie błękitne prześwieca
jące przez podskórne naczynia na głowie,
szyi i rękach.
Krew ukryta (w ciele) — Ŝycie, krew wylana
na zewnątrz — śmierć; dlatego w wielu
kulturach kobieta miesiączkująca jest tabu, w
innych zaś — takŜe męŜczyzna, który wylał
czyjąś krew; mogą wrócić na łono społeczności
dopiero po dokonaniu ceremonii oczyszczenia.
Kto zajmował się przelewaniem krwi ludzkiej
lub topieniem metali (rozgrzewanych do
czerwoności) zawodowo — kat lub kowal —
bywał przez całe Ŝycie nieczysty, niedotykalny.
Krew i ziemia (nm. Biut und Boden) — więź
narodu z rasą i glebą; z hitlerowskiej ustawy
nm. o dziedzicznych folwarkach (1933).
Krew — sakramentem. „(Polsko,) i krew się
twoja sakramentem stanie ludom ginącym z
niewoli i głodu!" (Proroctwo kapłana
polskiego 28—9 W. Pola).
W marzeniu sennym: rana, choroba;
złoto. „Krew oznacza we śnie złoto czyste"
(Opowieści kanterberyjskie. Opowieść Damy z
Bath 619 G. Chaucera, tł. H. Pręczkow-skiej).
Czysta krew — czystej krwi (zwierzę
hodowlane), bez domieszek obcej rasy.
Rola krwi, rola garncarzowa, przy ujściu jaru
Hinnon w dolinie Cedronu w Palestynie,
zakupiona (wg legendy za 30 srebrników
odrzuconych przez Judasza) na cmentarz dla
pielgrzymów; uŜywana jako miejsce grzebania
chrześcijan w okresie wypraw krzyŜowych i
później aŜ do XVII w.
KROKODYL
KsięŜyc; rzeki, moczary; potęgę, wta-
jemniczenie; moce zła, piekło, diabła, Le-
wiatana; śmierć; obłudę, fałsz; nieczułosc,
złośliwość; złość, prześladowanie, wściekłość;
chciwość, Ŝarłoczność; Ŝądzę, płodność; bez-
radność; bezruch; niemotę; egzotykę; rozum;
sędziego; wróŜbitę; uzdrowiciela.
Krokodyl w mitach — dźwigacz i podpora
Ziemi, bóstwo księŜycowe i nocne, Ŝarłoczny
jak Noc pochłaniająca zachodzące Słońce, pan
prawód i Chaosu, łączący w sobie symbolikę
śmierci i zmartwychwstania, nocy i poranka,
wcielenie transcendentnych sił. Ŝywotnych,
zob. Rak. i
 Krokodyl nilowy w staroŜ. Egipcie, zwią-
zany z wodą. Słońcem i wegetacją, bóstwo
zarazem słoneczne i chtoniczne, mogące teŜ
być wcieleniem boga Ziemi i obrazem duszy
odprowadzanej na tamten świat. Czczony jako
symbol rozumu boskiego, gdyŜ, jak on, nie ma
języka i, jak on, widzi z zamkniętymi oczami
(mowa tu oczywiście nie o zamkniętych
powiekach, ale o półprzejrzystej błonie
ochronnej, jaką krokodyl moŜe przesłaniać
gałki oczne). Jego oczy w sztuce egip. są
emblematem wschodu i światła, szczęki —
tortur, a ogon — zachodu i ciemności. Atrybut
bogów zboŜa i płodności, boga świata
podziemnego. Buto, i boga Setha
(identyfikowanego z czasem z gr. demonem
Tyfonem, wcieleniem płodności, gniewu, złości
i złośliwości). Sanktuarium boga
krokodylowego, Sebeka, opiekuna królów,
pogrzebów, asystującego przy waŜeniu dusz,
poŜercy dusz grzesznych, znajdowało się w
prowincji Fajum, w bagiennej kotlinie
tektonicznej mrowiącej się od krokodyli, której
stolica otrzymała nazwę Croco-diiopolis.
Krokodyl — egip. symbol bezradności (z
powodu nieruchawości i braku języka),
podniesiony jednak do roli fallicznego emble-
matu płodności na równi z bajecznym fenik-
sem, gdyŜ odradza się z błota jak feniks z
popiołów; symbol Egiptu, podobnie jak
ichneumon (mangusta, „szczur faraonów").
„Wasz wąŜ egipski wylęga się z waszego mułu
za sprawą waszego słońca, tak samo jak wasz
krokodyl" (Antoniusz i Kleopatra 2,7
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Krokodyl, lilia i cibora papirusowa —
emblematy egip. krainy zmarłych.
Krokodyl — tyrania władzy; prześladowanie
małych i słabych stworzeń zamieszkujących
rzeki. Jego wrogami miały b'yć man-gusty i
delfiny.
Liczba — 60, babilońska liczba astro-
logiczna: krokodyl składa 60 jaj, które po-
trzebują 60 dni, aby się otworzyć; Ŝycie kro-
kodyla trwa najwyŜej 60 lat. (Prawda jest
oczywiście inna; np. samica składa od 20 do stu
jaj; zwierzę doŜywa niekiedy przeszło stu lat).
Krokodyl u staroŜ. śydów — zwierzę
nieczyste, wcielenie Zła, Lewiatana. „Czy
wyciągniesz Lewiatana wędą, a powrozem
skrępujesz pysk jego?" (Hiob 40,20).
Krokodyl u dawnych Arabów — sędzia,
wróŜbita.
Krokodyl w chrześcijaństwie — demon;
mądrość, ostroŜność, przewidywanie. Prze-
widuje powodzie nilowe (jak rak i Ŝółw).
Atrybut św. Teodora (legionisty rz„ dawnego
patrona Wenecji, męczennika) przedstawiany
wymiennie ze smokiem, i św. Pa-chomiusza,
290—346, twórcy cenobityzmu chrzęść,
(wspólnego Ŝycia zakonnego); wg legendy
święty miał przepłynąć Nil na grzbiecie
krokodyla.
Krokodyl w śrdw. — Ŝądza, Ŝarłoczność. W
plastyce krokodyl ze związanym pyskiem był
atrybutem Postu; występował teŜ jako
wierzchowiec — uosobienie LubieŜności. Ząb
krokodyla — afrodyzjak, amulet.
Łzy krokodylowe — obłuda, fałszywe
współczucie; przysłowiowy zwrot gr.-łac. o
ludziach współczujących bliźniemu w biedzie,
której sami byli przyczyną; oparty na
mniemaniu, Ŝe krokodyl płacze przed po-
Ŝarciem ofiary. W okresie wypraw krzyŜowych
spotkano się na Wschodzie z poglądem, Ŝe
krokodyl płacze, aby wzbudzić litość, a
zbliŜającego się dobroczyńcę chwyta i poŜera.
Krokodyl — piekło. Wg pojęć lud. moŜe on
pochłonąć, jak piekło, całego człowieka. Jeden
z potworów świata podświadomości.
Krokodyl — uzdrowienie. W folklorze róŜne
części ciała zwierzęcia uchodzą za lek na wiele
chorób.
Krokodylowe łajno — odmłodzenie. Sma-
rowały nim twarze i szyje stare kobiety, aby
odzyskać gładką skórę.
Krokodyl — niebezpieczeństwo; złośliwość,
zniszczenie; zasadzka. Podstępny sposób
łowów na ptaki i ssaki: ukryty pod
powierzchnią wody a. w błocie zwierz nagłym
ciosem ogona a. pochwyceniem za nogę i
szybkim obrotem dokoła osi przewraca ofiarę i
topi.
Krokodyl — władca sekretów Ŝycia i śmier-
ci, symbol wtajemniczenia, wiedzy okulty-
stycznej, światła i cienia; potwór-poŜerca,
najbliŜszy krewniak bajecznych smoków (a w
rzeczywistości ostatnie Ŝyjące ogniwo łańcu-
cha ewolucyjnego łączącego nas z olbrzymimi
gadami kopalnymi, a zarazem najbliŜszy
krewniak ptaków!).
Krokodyl — egzotyczne, nieosiągalni*, za-
bójcze, szkaradne dziwo. Przysłowie: „Jeśli
nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi
luby" (Zemsta 2,8 Aleksandra Fredry). W
astrologii: znak KozioroŜca.
KRUK
Kruk jest symbolem niepokoju; choroby;
zepsucia; grzechu, herezji; wojny, śmierci,
okrucieństwa; złości; drapieŜności; chciwości,
plądrowania, łupów; rozkładu trupiego; złych
przeczuć, złej wróŜby; fałszywości;
bezczelności; diabła, duszy złej osoby; sa-
motności; długowieczności; myśli, pamięci:
wszechwiedzy, proroctwa; nadziei; opatrz-
ności: światła, świtu. Słońca; symbolizował
boga piekieł, sumeryjskiego Nergala o dwóch
twarzach i wedyjskiego boga wiatru, burzy i
wojny, Indrę.
U wielu ludów Wschodu i Zachodu kruki
uwaŜane są za ptaki złowróŜbne, Ŝałobne,
wieszczące nieszczęścia, choroby, zarazy,
wojnę i śmierć prawdopodobnie ze względu na
ich czarne oczy, błyszczące czarne pióra i
skrzeczący głos, a takŜe dlatego, Ŝe Ŝywią się
padliną, Ŝe ciągną gromadnie za wojskiem
oczekując krwawego łupu. Bi blia traktuje
kruka jako stworzenie nie czyste.
Kruka nazywają złodziejem, gdyŜ, podob nie
jak sroka, chwyta drobne przedmiot)
odcinające się w jakiś sposób od otoczenia (a
więc niekiedy takŜe błyszczące kosztowności),
a gdy są jadalne, chowa je po kątach i
szparach, gdyŜ z powodu braku wola nie moŜe
się od razu najeść na zapas. Dlatego teŜ w
średniowieczu symbolizował grzech
nieumiarkowania w jedzeniu i piciu.
Niekiedy kruki uwaŜane są (niesłusznie!) za
wyrodnych rodziców, gdyŜ jakoby zaniedbują
swe pisklęta. Biblijna Księga Hioba zapytuje:
„Kto przygotowuje krukowi pokarm, gdy jego
pisklęta wołają do Boga i tułają się bez
poŜywienia?" (38, 41). Jeszcze dziś mówi się w
języku niemieckim o wyrodnym ojcu
Rabemaler, a o nieczułej matce —
Rabenmutter.
Przypisuje się teŜ krukom skłonność do
samotnictwa, choć ptaki te trzymają się parami
przez całe Ŝycie i przez okrągły rok. Stąd kruk
stał się wyobraŜeniem dobrowolnego
odosobnienia, w chrześcijaństwie — herezji,
odszczepieństwa, niewierzących, ateistów,
pogan. śydów, oddzielonych od Arki
(tj. Kościoła), grzeszników, a nawet Szatana, a
prócz tego rozwiązłości, nieczystości i
nieczułości.
Kruk wiązał się w średniowieczu z hańbią-
cą, ale bardzo często zadawaną śmiercią na
szubienicy. Paść kruki znaczyło wisieć na
szubienicy. Zwrot z piosenki Idzie Ŝołnierz
borem, lasem: „Rozdzióbią nas kruki i wrony"
znaczy jednak ,,polegniemy na polu bitwy",
gdzie kruki i wrony obiorą nas dziobami z
ciała aŜ do kości, rozpoczynając tę ucztę ze
specjalnym apetytem od wydziobania oczu.
Natomiast, jak twierdzi przysłowie, „kruk
krukowi oka nie wykolę", co znaczy, Ŝe swój
swego nie ukrzywdzi.
Literackie wyobraŜenia kruka nie odbiegają
na ogół od tych wzorów. W islandzkiej
Opowieści o Njalu (Njalssaga, XIII w.) kruki
towarzyszą mścicielom; u Szekspira Hamlet
(3,2) powiada na przedstawieniu danym przez
aktorów: „JuŜ kruk krakaniem do zemsty daje
hasło"; Otello (4,1) targany zazdrością mówi:
„Ta myśl krąŜy w mej duszy jak kruk nad
domem dotkniętym zarazą". Na wieść o
przybyciu posłańca tak zdyszanego, Ŝe brak
mu tchu, aby obwieścić, Ŝe król przybędzie
lada chwila. Lady Makbet powiada: „Ochrypł
kruk nawet, który kracząc obwieszcza fatalne
przybycie Dun-kana do mych bram" (1,5). U
Mickiewicza (Dziady cz. III 1,506)
pojawiający się Konradowi kruk olbrzymi,
który ,,skrzydła ma czarne jak burzliwa
chmura, a szerokie i długie na kształt tęczy
łuku. I niebo całe zakrywa", jest zapewne
wcieleniem Złego Ducha, Szatana czyhającego
na duszę Konrada. A zatem symbol zemsty,
zarazy, złej wieści i diabła.
Nie brak jednak i jasnych, pozytywnych
wykładni w kruczej symbolice, a takŜe wy-
kładni dwuznacznych. Kruk idący za ora-
czem czyści rolę z pędraków, kruk idący za
siewcą poŜera ziarno siewne, więc pomaga (?)
i szkodzi.
Prócz krakania kruk wydaje niskie dźwięki:
„kork, kruk. klong", które staroŜytni
Rzymianie rozumieli jako „cras, cras", co
znaczy 'jutro'; dlatego, jak twierdzi Swe-
toniusz, kruk był ptakiem nadziei. Ale według
św. Augustyna (Kazanie 83 IX 14 i 225 IV 4)
to „cras" symbolizuje grzech i grzesznika,
który ciągle odkłada na jutro nawrócenie albo
skruchę.
 Według opowieści Ŝydowskiej Hagady pro-
rok Eliasz miał dwa kruki; jeden przynosił
deszcz, drugi suszę, jeden reprezentował
Ŝycie, drugi śmierć. W Ewangelii wg Łukasza
(12,24), kruki wyobraŜają wiarę w Opatrzność
boską: „Przypatrzcie się krukom, iŜ nie sieją,
ani zna, nie mają spiŜarni ani spichlerza, a Bóg
je karmi" (w Ew. wg Mateusza mowa jest w
tym kontekście ogólnie o ptakach niebieskich).
Kruk bywa teŜ symbolem Opatrzności: z
rozkazu Boga kruki karmią proroka Eliasza
chlebem i mięsem (3. Ks. Król. 17,4—6). Cud
przynoszenia chleba przez kruki powtarza się
w Ŝywocie św. Pawła Eremity w pustyni
tebań-skiej, u św. Meinrada w środkowej
Szwajcarii, w miejscu, gdzie później powstało
słynne opactwo w Einsiedein, u św. Benedykta
na pustyni, św. Antoniego i wielu innych.
Kruk jest więc Ŝywicielem głodnych.
Kruk oznacza teŜ długowieczność, gdyŜ
zdaniem niektórych, Ŝyje on trzy razy dłuŜej
niŜ człowiek. Hezjod uwaŜał nawet, Ŝe kruk
Ŝyje 118 razy dłuŜej od człowieka. (W
rzeczywistości stwierdzono, Ŝe pewien
oswojony kruk Ŝył 69 lat).
W staroŜytności uwaŜano, Ŝe kruk jest
najinteligentniejszym z ptaków; stał się więc
symbolem wiedzy, wszechwiedzy, ptakiem
wróŜebnym, proroczym, ptakiem świtu (kra-
kaniem obwieszcza dzień), światła i Słońca.
Poświęcony był wszystkim bohaterom i bo-
gom Słońca, światła i wiedzy, jak Helios,
Asklepios, Apollo, Kronos, Saturn, Eliasz,
Noe, Odyn, walijski bóg Bran i in.
Bystrość, spostrzegawczość, pojętność i
oswajalność kruka uczyniły z niego posła
bogów. Poetom, mędrcom i czarownikom
podszeptywał natchnione pomysły. Według
Strabona kruk, jako ptak Apollina, oznaczał
miejsce, gdzie znajduje się pępek świata,
omfalos, w Delfach, w ośrodku kultu Apollina
i jego wyroczni.
TakŜe w staroŜytnej Persji kruki poświę-
cone były bogu światła i Słońca; w związku z
tym odgrywały rolę w kulcie Mitry. Kto
osiągnął pierwszy, najniŜszy stopień wta-
jemniczenia w mitraizmie otrzymywał nazwę
Kruk. W mitologii skandynawskiej dwa kruki,
reprezentujące Myśl (Huginn) i Pamięć
(Muninn), siedziały na ramionach Odyna,
władcy bogów i świata, boga poezji i mą-
drości, i przynosiły mu wieści z Ziemi. Oba
symbolizowały zasadę tworzenia, w przeci
wieństwie do dwóch wilków Odyna,
wyobraŜających zasadę niszczenia.
Kruk był ptakiem proroczym takŜe w mitach
celtyckich. Miasto Lyon w środkowej Francji
to celtycko-rzymskie Lugdunum. Człon Ług-
był juŜ przez staroŜytnych wyjaśniany
rozmaicie: pseudo-Plutarch tłumaczy tę nazwę
jako 'Górę kruków', a więc w sensie bliskim
naszego Krakowa 'grodu Kraka, czyli Kruka';
inni jednak odczytują to Ług- jako imię
bóstwa, posła bogów, celtyckiego Hermesa-
Merkurego.
Rolę bystrego posła-zwiadowcy przeznacza
krukowi takŜe Księga Rodzaju (8,7):
Noe, aby się przekonać, czy potop się kończy,
wypuszczał kruka z arki, a kruk wzlatywał,
znikał i powracał dopóki wody nie opadły i
gdzieniegdzie ukazywać się zaczął ląd. Wtedy
juŜ nie wrócił, bo miał dość ścierwa i trupów
do jedzenia. Dopiero wysłana później gołębica
powróciła z gałązką oliwną w dziobku, a Noe
poznał, Ŝe „ustały wody na ziemi". (W micie
babilońskim Utnapisztim wysyła kolejno
gołębia, jaskółkę i kruka, który nie wraca,
dając tym znak, Ŝe potop się skończył). Kruk
biblijny, niepowracający do arki, był dla wielu
ojców Kościoła obrazem pogan gubiących swe
dusze z dala od Kościoła (arki) albo
wizerunkiem grzesznika oddanego rozkoszom
świata, bezwstydnika. UwaŜano, Ŝe kruk
dotychczas biały jak śnieg, wtedy właśnie
sczerniał, symbolizując odtąd nieroz-proszone
jeszcze ciemności Potopu, w przeciwieństwie
do białej gołębicy, zwiastującej pokój boŜy.
RównieŜ w micie greckim kruki były
pierwotnie białe. Kiedy kruk-donosiciel przy-
niósł Apollinowi wiadomość, Ŝe jego kochanka
Koronis zdradziła go ze śmiertelnikiem
Ischysem, zabił ją, a potem, Ŝałując swego
czynu, sprawił, Ŝe pióra kruka przybrały
Ŝałobną barwę. Biały kruk do dziś oznacza w
głównych językach europejskich rzadkość,
wyjątek, indywidualizm, a przede wszystkim
rzadką ksiąŜkę. JuŜ u Juwenala (Satyry 7,202)
corvus albus oznacza człowieka zajmującego
wśród współczesnych stanowisko wyjątkowe,
mającego zdanie sprzeczne z opinią ogółu, U
Burkar-da Waldisa (ok. 1490—1557) czytamy:
„ein weisser rappen md. schwartzen schwan,
wer mag den je gesehen han" ('któŜ kiedy wi-
dział białego kruka i czarnego łabędzia?').
W rzeczywistości białych kruków nie ma, ich
barwa jest zawsze czarna, zarówno na śniegach
Północy, jak i na pustyniach afrykańskich,
natomiast czarne łabędzie nie są dziś specjalną
rzadkością.
Bajka o kruku i lisie, którego pochlebstwa
sprawiły, Ŝe kruk chcąc się popisać pięknym
głosem otworzył dziób i upuścił trzymany w
nim kawałek sera zjedzony natychmiast przez
lisa, zdradza niewielką znajomość kruczych
moŜliwości, bo kruk z łatwością, nie tylko na
gałęzi, ale takŜe w locie, przekłada swą
zdobycz z dzioba do pazurów i na odwrót,
nigdy jej nie upuszczając.
Kruk uchodzi teŜ za emblemat autorów
listów anonimowych.
W heraldyce: człowiek zawdzięczający
wszystko samemu sobie; odwaga (w związku z
jego obecnością na polu bitwy).
KRZYś
KrzyŜ symbolizuje oś świata, cztery strony
świata, cztery wieki świata, cztery dziedziny
ducha; połączenie przeciwieństw, Ŝycie i
nieśmiertelność, ducha i materię; wieczność;
siłę stwórczą; męskiego stwórcę; fal-lusa;
źródło uŜyźniających opadów; wieczne
szczęście; potęgę; miłość seksualną; ptaka z
rozpostartymi skrzydłami; człowieka z roz-
krzyŜowanymi ramionami; element boskości w
ptaku i człowieku; amulet; ogień. Słońce;
drabinę a. most do nieba; niebo; dziesięć (lat);
kalectwo, podparcie; narzędzie męki i strachu,
cierpienie, udrękę, karę, śmierć;
mękę i śmierć Chrystusa, ukrzyŜowanie,
ofiarę, Jezusa Chrystusa, chrześcijaństwo;
wieczną pamięć; niepiśmienność, podpis;
plus.
KrzyŜ — mistyczny a. święty symbol rodem
z odległej staroŜytności — Słońce,
gwiazdozbiór Waga (Libra), cztery strony
świata, oś ziemska, zenit—nadir, wschód—
zachód, przód—tył, pomoc—południe,
lewy—prawy; przeciwieństwo ouroborosa
(smoka gryzącego własny ogon), reprezen-
tującego przedwieczny Chaos, dynamizm po-
przedzający utworzenie uporządkowanego
Kosmosu.
KrzyŜ — talizman uŜywany w magii sym-
patycznej do wzbudzenia urodzajności gleby a.
noszony dla odpędzania demonów (dzięki
swemu podobieństwu do miecza) i in. po
tęg nadnaturalnych (np. w chrześcijaństwie
diabła), oraz odczyniania uroków i zaklęć.
KrzyŜ u Asyryjczyków (i Celtów) — siła
stwórcza; wieczność; Słońce.
KrzyŜ wpisany w koło, u ludów azjatyckich
i Germanów — Słońce, okrągły rok; zasada
twórcza; zdrowie i Ŝycie; w tradycji chrzęść.
— światło i zbawienie świata.
Swastyka, gammadion (cztery gr. litery G
połączone podstawami), krzyŜ gr. o czterech
promieniach załamanych w połowie w tym
samym obrotowym kierunku — pradawny na
obu półkulach symbol dobrobytu i szczęścia
(sanskr. swastika 'wiodący do dobrobytu', od
su 'dobrze' i asti 'on jest'), ognia. Słońca; w
Skandynawii — młot boga Thora.
KrzyŜ w kształcie litery T (gr. tau), tac. crux
commissa 'złączony', crux patibulata (od
patibulum 'szubienica'), prastary symbol
mistyczny, oznaczający zapewne fallusa,
Słońce, potęgę promieni słonecznych, środek
świata; u Izraelczyków prawdop. atrybut
oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny
talizman ochronny; zwany teŜ krzyŜem św.
Antoniego. W staroŜ. Grecji — potęga, miłość,
wieczne szczęście; krzyŜ tau umieszczano na
piersi „nowo narodzonych", tj.
wtajemniczanych w misteria eleuzyń-skie i
dionizyjskie; kandydatom do grona
wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano
krzyŜ tau na czole.
KrzyŜ tau z uchwytem pośrodku na górze (łac.
crux ansata od ansa 'rękojeść;
ucho'), ANKH 'klucz Ŝycia', atrybut bogów
staroŜ. Egiptu — Słońce, Ŝycie przyszłe, Ŝycie
i śmierć, klucz do boskiej wiedzy i
przeznaczenia, nieśmiertelność. Niebo i
Ziemia, połączenie przeciwieństw, kobieta i
męŜczyzna, człowiek, siła i mądrość.
KrzyŜ w kształcie litery X (łac. crux de-
cussata kształtu rzymskiej cyfry X 'dziesięć')
znajdowany na staroŜ. monetach i ste-lach —
połączenie Górnego i Dolnego Świata,
doskonałość; liczba dziesięć; klepsydra do
mierzenia czasu; zwany teŜ krzyŜem św.
Andrzeja.
KrzyŜ grecki (łac. crux guadrata) o czterech
równych promieniach, znajdowany na staroŜ.
monetach, medalach, pomnikach, ceramice
asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, perskiej,
etruskiej — wieczność, potęga twórcza; ogień
(dwa drewna do rozniecania
ognia przez pocieranie); spótkowanie, płod-
ność; Ŝycie przyszłe, atrybut bóstw wodnych.
KrzyŜ — nieśmiertelność, wieczna pamięć;
śmierć, kara, ofiara. Stawiano krzyŜe na
rozstajnych drogach i na placach, aby
upamiętnić bitwy i inne znaczące wydarzenia.
W wielu okolicach kondukt pogrzebowy
nocował pod takim krzyŜem-sym-bolem
wiecznej pamięci o zmarłym a. gdy wyobraŜał
drzewo szubieniczne bóstwa urodzaju
(świętego króla powieszonego po kastracji,
który powinien zmartwychwstać, gdy
zazielenia się na wiosnę liście drzewa). Rytuał
ten doprowadził do uŜywania krzyŜa jako
okrutnego i wymyślnego narzędzia powolnej
męczarni i haniebnej śmierci dla
kryminalistów i buntowników podłego uro-
dzenia (barbarzyńców, niewolników) u Scy-
tów, Asyryjczyków, Persów, Kartagińczy-ków,
a po l. wojnie punickiej u Rzymian w stosunku
do obcych (nie-Rzymian) i niewolników, aŜ do
IV w. n.e. włącznie.
Crux łac. 'krzyŜ, szubienica; męczarnia,
tortura; nieszczęście, zmartwienie, bieda', stąd
krzyŜ — cierpienie, udręka, zmartwienie. Mieć
z kimś krzyŜ pański, znosić od kogoś krzyŜ
pański — mieć z czyjegoś powodu troski,
kłopoty, udrękę. Przysłowie:
KaŜdy swój krzyŜ dźwiga. „A kto nie dźwiga
krzyŜa swego i nie idzie za mną, nie moŜe być
uczniem moim" (Ew. wg Łukasza 14, 27; por.
Ew. wg Mat. 10,38).
KrzyŜ — chrześcijaństwo, ukrzyŜowanie
Chrystusa, Jego męka i śmierć, wiara chrzęść.,
Jezus Chrystus jako syn boŜy;
boska mądrość; Wielkanoc; miłość, zbawienie,
ofiara, odkupienie ludzkości, słuŜba;
zwycięstwo; Słowo; brzemię, niepowodzenie,
męczeństwo, tragedia. Wcześni chrześcijanie,
przed V wiekiem n.e., nie wyobraŜali
realistycznie Jezusa na krzyŜu, gdyŜ odpychała
ich sro-motnośc tej okrutnej kary i powszechne
obrzydzenie i pogarda w stosunku do ukrzyŜo-
wanych. „Sam wyraz krzyŜ powinien być
daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od
ciała obywatela rzymskiego, ale takŜe od jego
myśli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosowanie tej
kary śmierci (.,.), ale nawet napomknienie o
niej niegodne jest obywatela rzymskiego i
człowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa
5,16 Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki
tę karę zniósł, musiało jeszcze minąć trzy a.
cztery pokolenia, aby stopniowo zapomniano o
jej charakterze. KrzyŜ Męki Pańskiej był, wg
le
gendy, sporządzony z czterech rodzajów
drewna: cedrowego, cyprysowego, oliwko-
wego i palmowego, co wyobraŜać miało cztery
części świata. KrzyŜ a. znak krzyŜa odgrywa
znaczną rolę przy chrzcie, konfirmacji itd.
KrzyŜ zastąpił metalową figurkę koguta na
wieŜach kościelnych, w którą często trafiały
pioruny; krzyŜ uwaŜano za skuteczniejszy
piorunochron.
KrzyŜ łaciński (łac. crux immissa 'spusz-
czony') o wydłuŜonej dolnej części słupa —
ukrzyŜowanie Chrystusa.
KrzyŜ atrybutem świętych, męczenników,
proroków itd., np.: ze zwojem — proroka
Jeremiasza; trzcinowy — Jana Chrzciciela;
z piłą — apostoła Szymona; krzyŜ X —
apostoła Andrzeja; długa laska zakończona
krzyŜem — apostoła Filipa; z narzędziami
Męki — Bernarda; ukwiecony krzyŜ —
Antoniego Padewskiego; z kielichem — Bo-
nawentury; z lilią — Katarzyny ze Sieny;
z monstrancją — Klary; z palmą męczeństwa
— Małgorzaty z Antiochii; krzyŜ na
granatowcu — Jana BoŜego; krzyŜ łaciński —
Wawrzyńca; łaciński odwrócony — apostoła
Piotra. Niekiedy krzyŜ bywał atrybutem sybilli
kimeryjskiej, frygijskiej i helles-ponckiej.
KrzyŜ w przedchrześc. Skandynawii — znak
graniczny posiadłości; znak pamięci na
grobach władców i bohaterów.
KrzyŜ ognisty — st.skand. i szkoc. we-
zwanie na naradę wojenną. Namiastka ofiary z
ludzi składanej dawniej bogom urodzaju. W
XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu
(dwóch tajnych organizacji terrorystycznych)
— hasło do pogromu Murzynów,
cudzoziemców itd.; bezprawie, szowinizm,
rasizm.
KrzyŜ — kalectwo; podparcie. Od podo-
bieństwa do kształtu kuli dla chromego,
kulawego.
KrzyŜ w śrdw. — odwrócenie rajskiego
Drzewa śycia, oś świata; most a. drabina do
Boga, połączenie Ziemi z niebem, złączenie
przeciwieństw, zasady duchowej z zasadą
świata zjawisk. Stąd w alegoriach śrdw. krzyŜ
bywał przedstawiany w kształcie litery Y lub
jako rosnące drzewo z korą, sękami, a nawet
gałęziami.
KrzyŜ na kuli — cesarstwo, królestwo,
władza; jabłko — jedno z insygniów kró-
lewskich, emblemat Słońca, Ziemi; zasada
męska i Ŝeńska.
 KrzyŜ — amulet; plus; podpis; niepiśmien-
ność. Władcy i arystokraci nie umiejący się
podpisać stawiali na znak szczęścia krzyŜyk na
dokumentach; jako amulet szczęścia zaczął
równieŜ oznaczać plus (dodać).
KrzyŜowcy — rycerze europejscy biorący
udział w krucjatach, wojennych wyprawach
krzyŜowych, przedsiębranych między XI a
XIV w. w celu odebrania Ziemi Sw. z rąk
niewiernych (Saracenów). Nazwa od krzyŜy
rozdawanych na synodzie w Cler-mont, na
którym papieŜ Urban II ogłosił w r. 1095
pierwszą krucjatę.
KrzyŜ, kotwica i serce — wiara, nadzieja i
miłosierdzie.
KrzyŜacy — nm. zakon rycerski pod we-
zwaniem NMP, osiadły w XIII w. na ziemiach
polskich, noszący na białych płaszczach czarne
krzyŜe.
KrzyŜ z podkową — zasada męska i Ŝeńska;
talizman szczęścia.
KrzyŜ (dwie laski skrzyŜowane pod kątem
prostym) — impresa Piera de Medici (1471—
1503) z mottem: In midi teneras exwit me-
dullas łac. 'w młodości (miłość) pali aŜ do
szpiku kości'.
KrzyŜ komentatora (łac. crux interpretum)
— trudne do wyjaśnienia miejsce tekstu.
LeŜeć krzyŜem — twarzą do ziemi, z roz-
krzyŜowanymi ramionami.
SkrzyŜować szpady (z kimś) — walczyć z
nim na białą broń; przen. wdać się w spór,
zatarg; dysputę, polemikę.
KrzyŜowa sztuka — dawny polski sposób
walki na szable (jakoby od krzyŜujących się
cięć).
KrzyŜowy ogień — ostrzał z wielu stron;
krzyŜowy ogień pytań — na przesłuchaniu —
zasypywanie przesłuchiwanego gradem pytań,
aby mu utrudnić mijanie się z prawdą.
KrzyŜ(e) — dolna część kręgosłupa. Przy-
słowie: Niedźwiedź, acz głaśnie, to w krzyŜach
trzaśnie.
KrzyŜyk — 10 lat. Rozpocząć szósty krzy-
Ŝyk — skończyć 50 lat. Nazwa od rzymskiej
dziesiątki: X. Przysłowie: Nie popisuj się
przed nikim z przybywającym krzyŜykiem, tj.
nie chwal się swym wiekiem.
KrzyŜ — odznaczenie, order, odznaka,
zawierające motyw krzyŜa.
KrzyŜyk na czymś postawić (a. połoŜyć) —
zrezygnować z czegoś, nie brać więcej w
rachubę, uznać za stracone.
Dać komuś krzyŜyk na drogę — poŜegnać
go z ochotą, rozstać się z nim z ulgą; odprawić
z niczym a. z wymówką.
KrzyŜ (Południa) (Crux) — gwiazdozbiór
nieba płd., w Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: szczęście; traf; triumf.
KSIĄśKA
KsiąŜka jest symbolem całości Wszechświata;
dociekania prawdy, uczoności, nauk,
nauczyciela, wiedzy, siedmiu sztuk wyzwo-
lonych, wiedzy transcendentnej, wiedzy ta-
jemnej, mądrości, roztropności; magii, historii,
sztuki; prawa. Biblii, Ewangelii, kronik,
dziesięciorga przykazań, zbioru praw;
rady; godności, sprawiedliwości; potęgi; czy-
stości, cnót; przeznaczenia, losu; melancholii,
ucieczki od rzeczywistości; wolnego czasu
spędzonego w spokoju.
KsiąŜka, łac. liber, oznaczała zarówno zwój
(voiumen) papirusowy a. pergaminowy
nawinięty na jeden drąŜek a, na dwa, zapisany
zazw. jednostronnie, najpopularniejsza forma
rękopisu do III w. n.e., jak i kodeks (codex)
złoŜony z dwustronnie zapisanych kart,
związanych z sobą a. zeszytych z jednego boku
(i oprawionych), który od IV w. zaczął
skutecznie wypierać zwoje. Dziś jeszcze tylko
śydzi w synagogach przechowują Pięcioksiag
(Torę) zapisany na zwojach nawiniętych na
dwa wałki, zwany w tym kształcie rodałami.
Symbolika ksiąŜki pokrewna jest symbolice
tkania, gdyŜ pióro i oko, podobnie jak nić
wątku na osnowie krosna, biegnie z lewa na
prawo i z prawa na lewo.
KsiąŜka — całość i róŜnorodność Wszech-
świata jako jedność złoŜona z wielu skład-
ników (kart, stronic, zdań, słów, liter).
Księga Zmarłych — nazwa dana na pocz.
XIX w. zbiorom formuł magicznych i zaklęć
do uŜytku duszy zmarłego na tamtym świecie,
umieszczanych w grobach egipskich przy
zmarłych w okresie od ok. 1570 do ok. 1085
p.n.e.
Księga, Księga ksiąg — Biblia; przysięgać
na Księgę — na Biblię. „(Jestem) człowiekiem
jednej ksiąŜki", łac. homo unius libri (św.
Tomasz z Akwinu, rozumiejąc przez to, Ŝe
czytuje tylko Biblię; ok. 1260);
stąd przysłowie tac.: Cave ab homine unius
libri 'strzeŜ się człowieka jednej ksiąŜki',
człowieka ciasnych poglądów, dogmatyka.
 Księga zakonu (4. Ks. Król. 22,8) — Pię-
cioksiag MojŜesza albo tylko Deuterono-
mium; egzemplarz jej miał się zachować
gdzieś w świątyni jerozolimskiej w okresie
prześladowań religijnych za Manassesa.
Księga Losów — wg wyobraŜeń niektórych
religii Wschodu księga, w której zapisane są
przyszłe losy kaŜdego człowieka;
oparte na wzorach państwowych spisów ustaw
i rejestrów personalnych, np. mieszkańców
miasta. „Kto się ostoi w Jeruzalem, świętym
go nazwą, kaŜdego, który jest zapisany na
Ŝycie w Jeruzalem. "(Izajasz 4,3). „W twojej
księdze wszyscy są zapisani i policzeni jeszcze
nim Ŝyć zaczęli, i wszystkie ich dni przyszłe"
(Psalm 138 16).
Księga Proroctwa (a. Przeznaczenia) da-
wana przez Boga a. anioła prorokowi, w której
Bóg ujawnia mu swoje zamiary; na znak, Ŝe
wziął sobie słowo boŜe do serca prorok musi tę
księgę zjeść. „"Otwórz usta, a jedz to, co ci
daję". A gdy spojrzałem, oto ręka była do mnie
wyciągnięta, w niej zwój księgi (...) zapisany z
obu stron. Były zaś na nim napisane skargi,
jęki i biadania" (Eze-chiel 2,8—10). W
Apokalipsie (10,8—11) anioł daje Janowi
otwartą ksiąŜeczkę (przeciwieństwo Księgi
zamkniętej na 7 pieczęci) do zjedzenia, aby
nadal prorokował. Sic erat in fatis łac. 'tak
napisano w księdze przeznaczenia' (Fasti l,
481 Owidiusza). ,,I Boga głos przywołał mnie:
Prorocze! wstań! i źrzyj! i twórz! Niech wola
ma się w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i
mórz przepalaj słowem serca ludzi" (Prorok
26—30 Puszkina, tł. J. Tuwima).
PoŜerać, połykać, pochłaniać ksiąŜki —
dziś: czytać je szybko, chciwie.
Księga latająca — w widzeniu proroka
Zachariasza (5,1—4) unoszący się w powietrzu
rozwinięty zwój papirusowy, na którym
zapisano imiona złodziei i krzywo-
przysięzców.
Księga pamięci — „dla tych, którzy się boją
Pana i czczą jego imię" (Malachiasz 3,16).
Księga śycia — zawierająca listę imion
wszystkich ludzi a. tylko wybranych, szczegól-
nie miłych Bogu (Ex. 32,32—3). „Niech
(wrogowie moi) będą wymazani z księgi
Ŝyjących i niech ze sprawiedliwymi nie będą
wpisani" (Psalm 68 29). „Weselcie się, Ŝe
imiona wasze zapisane są w niebiosach" (Ew.
wg Łuk. 10, 20). „I otworzono
księgę Ŝycia. I osądzono zmarłych z tego, co
było napisane w owych księgach, "według ich
uczynków" (...). I kogo nie znaleziono
zapisanego w księdze Ŝycia, ten wrzucony
został do jeziora ognistego" (Apok. 20,12,15).
Księga mieści się w środku Raju, gdzie się
utoŜsamia z Drzewem śycia; liście i litery to
wyroki boŜe i losy ludzkie.
Księga zamknięta na siedem pieczęci — w
Apokalipsie (5, l—3) zwój pergaminowy z
dekretami Boga zawierający wszystkie tajne
plany Boga aŜ do wypełnienia się czasów; „I
nikt nie mógł ani w niebie, ani na ziemi, ani
pod ziemią otworzyć księgi, ani do niej
zajrzeć" przen. księga ezoterycznej wiedzy
tajemnej; rzecz niezrozumiała, zagadkowa;
ktoś trudny do poznania, rozgryzienia, skryty.
„Wiedz, przyjacielu, Ŝe minione czasy to dla
nas księga o siedmiu pieczęciach" (Faust l,
575—6 Goethego).
KsiąŜka atrybutem gr. muzy poezji epickiej,
Kaliope i muzy historii, Klio (Hero-dot,
Tukidydes).
Wielka księga — wielkie zło, gr. mega
biblion, mega kokon (Aitia 3, 72, 359 Kalli-
macha, ok. 310—ok. 240 p.n.e.).
KsiąŜka — nauczycielem. ,,KsiąŜki to niemi
nauczyciele" (Noce attyckie. Przedmowa
Aulusa Gelliusa, ur. ok. 130 n.e.).
KsiąŜka atrybutem wielu świętych, ojców
Kościoła, proroków, m..in. św. Alberta Wiel-
kiego, AmbroŜego Aureliusza, Andrzeja,
Anny, Antoniego Padewskiego, Barnaby,
Benedykta z Nursji, Bernarda z Clairvaux,
Brunona z Kwerfurtu, Brygidy, Dominika
Guzmana, Edgara, Edwarda, Filipa Neri,
Franciszka z AsyŜu, Genowefy, Grzegorza
Wielkiego, Hieronima ze Strydonu, Mateusza,
medytującej Marii Magdaleny pokutnicy,
Otylii, Pawła apostoła, Piotra ap., Stefana I,
Urszuli, Tomasza z Akwinu, Wawrzyńca, a
takŜe NMP (zwł. w scenach Zwiastowania;
niekiedy z Dzieciątkiem). W katakumbach
chrzęść, staroŜ. Rzymu — emblemat
apostołów.
KsiąŜka z literami gr. alfa i omega —
atrybut Boga Ojca i Chrystusa.
KsiąŜka przykryta krzyŜem — symbol
wiary.
KsiąŜka przebita mieczem — atrybut św.
Bonifacego, „apostoła Niemiec".
Księga z pieczęciami, na kolanach Chry-
stusa — Apokalipsa.
 KsiąŜka z fleur de lis (stylizowanymi liliami
heraldycznymi) — atrybut św. Zeno-biusza.
Płonące (palone) ksiąŜki (heretyckie) —
atrybutem św. Dominika Guzmana. Kultura
mozaistyczna, biblijna, charakteryzowała się
głęboką odrazą do wszelkich form niszczenia
ksiąŜek. Zwoje z tekstami niepotrzebnymi a.
nieaktualnymi składano w naczyniach
glinianych do jaskiń. W latach 1947—64
znaleziono w jedenastu jaskiniach w pobliŜu
ruin Qumranu nad Morzem Martwym ok.
sześciuset rękopisów hebr. i aram.
zawierających przeszło sto utworów
powstałych od II wieku p.n.e. do 68 r. n.e.,
stanowiących bezcenny materiał do badań
tekstów biblijnych i studiów nad początkami
chrześcijaństwa.
Księga ksiąŜek zakazanych — oficjalny,
publikowany przez Kościół katolicki spis
dzieł, których wiernym nie wolno było czytać
bez zezwolenia, zawierający Index librorum
prohibitorum (tac. jw.) i Index expurgatorium
(łac. 'dzieł dozwolonych dopiero po okrojeniu
ich przez cenzurę kość.'). Pierwszy Indeks
wydał papieŜ Paweł IV w 1559, ostatni —
Pius XII w 1940. Indeks został zniesiony w
1966 przez Pawła VI. „KsiąŜka, która na
świecie przede wszystkim powinna być
zakazana, to Indeks ksiąŜek zakazanych"
(Pisma 2,69 G Ch. Lichten-berga, 1742—
1799).
KsiąŜka — talizman chroniący od złych
duchów.
W niektórych wersjach legendy o poszu-
kiwaniu św. Graala księga wyobraŜa kielich,
utracone Słowo, najwyŜszą Mądrość, która
stała się niedostępna dla większości ludzi.
KsiąŜka stręczycielem, rajfurem jako atry-
but Paola i Franczeski da Rimini, kochanków
czytających wspólnie opowieść o Lan-celocie i
Guinevere; zob. Boska Komedię, Piekło 5
(przy końcu) Dantego.
Ars moriendi, tac. 'sztuka umierania' —
zbiory śrdw. traktatów moralnych, pierw. do
uŜytku kapłanów wezwanych do umie-
rającego, rozpowszechnianych potem w XIV i
XV w. wśród czytelników świeckich w
kształcie ilustrowanych ksiąŜek drzewory-
towych przedstawiających walkę aniołów i
demonów o duszę ludzką.
„KsiąŜka jest pomnikiem znikłych umy-
słów" (Gondibert 2,5 Williama Davenan-ta).
„Alonzo Aragoński mawiał, Ŝe jesi
wielkim nekromantą, bo radzi się zmarłych,
mając na myśli ksiąŜki" (Apoftegmaty nr 105
Francisa Bacona). „KsiąŜki są grobami myśli"
(Wiatr nad kominem 8, H. W. Long-fellowa).
Księga symbolem wiedzy tajemnej. Pros-
pero (w Burzy 5,1 Szekspira) wyrzeka się siły
czarów, łamie róŜdŜkę czarnoksięską, a potem
księgę magiczną ciska w morze.
Księga Świata, łac. Liber Mundi — wy-
imaginowana księga zawierająca komplet praw
Natury; księgą tą miał się posługiwać Bóg przy
stworzeniu świata.
Złota księga — w której zapisuje się
wydarzenia waŜne, znaczące, a. nazwiska osób
zasłuŜonych, wybitnych, a. uwagi dostojnych
gości w muzeach, bibliotekach (np. Bibliotece
Jagiellońskiej) itp.
Czarna księga — rejestr grzechów, prze-
winień, przestępstw, występków.
Diabelska księga — karty do gry.
KsiąŜka — lustro. „KsiąŜka jest zwier-
ciadłem; gdy zajrzy do niej małpa, nie wyjrzy
z niej Ŝaden apostoł" (Pisma F 111, G. Ch.
Lichtenberga).
KsiąŜka — okulary. „KsiąŜki są okularami,
przez które oglądamy świat" (Pisarz i człowiek
Ludwiga Feuerbacha).
KsiąŜka (nieczytana) — trup. „Co po trupie
w złotej trumnie na półkach dmącym się
dumnie? Z grzbietem strojnym, z szatą
świetną, gdy mu i kart nie rozetną!" (KsiąŜka
3—6 J. I. Kraszewskiego).
KsiąŜka (zaczytana) — rycerz. „KsiąŜka
niechaj idzie w świat! (...) A gdy na szmaty
podarta zostanie ostatnia karta (...) oddaj jej
pokłon głęboki — tu leŜą rycerza zwłoki"
(KsiąŜka 9, 11—12, 15—16 J. I. Kra-
szewskiego).
KsiąŜka — pociecha. „Pociecho moja ty,
ksiąŜeczko, pociecho smutna" (Pociecho mo-
ja... l—2 S. Wyspiańskiego).
KsiąŜka — broń. „Głodni, za ksiąŜkę
chwytajcie — to oręŜ" (Matka, scena 6c
Bertolta Brechta, sztuka wg powieści M. Gor-
kiego).
„Zbiór starych ksiąŜek (...) to Ŝywy orga-
nizm zrozumiale przemawiający" (Promień 6
S. śeromskiego). „I z kaŜdej księgi wstaje
duch zaklęty sprzed lat" (Stare księgi 5—6
Jerzego śuławskiego).
Mól ksiąŜkowy — ktoś, kto trawi czas nad
ksiąŜkami, tonie w ksiąŜkach, czerpie wiedzę o
Ŝyciu tylko z nich.
 Mówi jak z ksiąŜki — płynnie, potoczyście;
mądrze.
W plastyce księga zamknięta często wy-
obraŜała nie urzeczywistnione moŜliwości; w
sztuce starochrześc. zwój jest symbolem praw
boskich i dogmatyki; w sztuce chrzęść, za-
mknięta księga — dziewictwo NMP.
W alchemii: kamień filozoficzny: księga
zamknięta — przed transmutacją; otwarta —
w trakcie przemian.
KSIĘśYC
KsięŜyc jest symbolem tajemnych, zakrytych
stron Natury; zasady męskiej i Ŝeńskiej;
miłości; bezczynności; płodnej pasywności;
okresowego stwarzania i odtwarzania, macicy;
macierzyństwa, opieki, szlachetności; stałości
i niestałości, zmienności, niezdecydowania;
intuicji, duszy, obłędu, szaleństwa, buntu; zła;
śmierci; płynów; pamięci i dziedziczenia cech;
wyobraźni, natchnienia poetyckiego,
wraŜliwości, nieświadomości, magii;
Kościoła, Synagogi, Matki Boskiej, nieba.
Uchodził za pośrednika między niezmiennym
Kosmosem a zmiennym Ŝyciem ziemskim, za
pramaterię kształtowaną przez blask Słońca;
jego bierność (otrzymuje światło od Słońca)
łączy się z liczbą 2 i z zasadą Ŝeńską;
związany jest z wodą (tak jak Słońce z
ogniem). UwaŜany był za szafarza deszczu,
dlatego m.in. wiązano KsięŜyc z wodą, kąpielą
(np. mit o Artemidzie i Akteonie), wcześnie
dostrzeŜono jego związek z pływami
morskimi;
słuŜył jako miara czasu i przepowiednia
pogody; uchodził za opiekuna zakochanych,
sprawcę lekkiego porodu (zwłaszcza w okresie
pełni), siedzibę zmarłych. Zob. Mleko, Słońce
(zaćmienia). Zając.
KsięŜyc jako miesięczna i tygodniowa miara
czasu miał w bliskowschodniej mitologii i
folklorze większe znaczenie niŜ Słońce,
wyznaczające pory dnia i roku. Stale i w
jednakowy sposób zmieniając swą postać
KsięŜyc stanowi nie tylko obiektywną miarę
czasu, ale teŜ wiąŜe się z róŜnymi rytmami
Ŝycia ludzkiego (regularność kobiet) i natury
(pływy mórz), a zatem sam sprawia wraŜenie
Ŝyjącego, z wyjątkiem okresu „śmierci", tj.
nieobecności na niebie przez trzy dni w
miesiącu . Te trzy dni uwaŜano za
niebezpieczne: w tym czasie KsięŜyc
poŜerany jest przez wrogiego potwora, który
go następnie wyrzyguje, albo zabijany jest
przez jakieś niebiańskie istoty, a potem
oŜywiany, lub teŜ, wyzuty z sił, karmiony jest
mocą Ŝywotną przez małŜonka-Słoń-ce; w
okresie tym ludzie, w mi:irę moŜności, nie
zabierali się do nin\'\ch przedsięwzięć. Biblia
mówi: „Uczyniłeś księŜyc, aby pory oznaczał"
(Psalm 103 19); potomstwo Dawida „będzie
trwać na wieki, a stolica jego jak (...) księŜyc
utwierdzony na wieczność, a świadek na niebie
wierny" (Psalm 88 38).
Fazy KsięŜyca tłumaczono często jako
przybytek i utrata wagi albo jako ciąŜę i poród;
widzi się w nich niekiedy dzieciństwo, wiek
dojrzały i śmierć, a potem zmartwychwstanie
starego lub narodziny nowego KsięŜyca.
Niektórzy próbują uczestniczyć w tych
odmianach na zasadzie magii naśladowczej; w
okolicach Salzburga w Austrii dziewczęta o
zbyt małych piersiach wystawiają je na światło
pełni KsięŜyca;
inni znów usiłują zmniejszyć guzy i opuchli-ny
obnaŜając je w blasku ostatniej kwadry.
Plamy na KsięŜycu uwaŜane były nieraz za
blizny po walce z potworami, ale najczęściej
widziano w nich postać ludzką:
człowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32—
3), który w puszczy zbierał drwa w dzień
sobotni, za co Bóg kazał go ukamienować
(„zabito go kamieniami i umarł jak Pan Bóg
przykazał"), starą babę z koszem na plecach
lub tkającą, albo zajętą przędzeniem; w
czasach antycznych rozpoznawano tam
Endymiona, w średniowieczu — Judasza lub
Kaina z wiązką cierni, w Polsce pana
Twardowskiego. Ze zwierząt widywanych na
KsięŜycu najpopularniejszy był królik.
Pierwszych autentycznych ludzi na KsięŜycu
moŜna było zobaczyć tylko na ekranie
telewizora.
W tradycji Ŝydowskiej KsięŜyc, ciągle
odmieniający się w wędrówce po nieboskłonie,
uwaŜano za emblemat ludu izraelskiego,
Ŝydowskiego koczownika na pustyni, Adama i
Kaina jako pierwszych wędrowców (Gen. 3,24;
4,14), Abrama opuszczającego ojczysty Haran
na rozkaz nowego Boga (Gen. 12,1), śyda
Wiecznego Tułacza, diaspory (rozproszenia
wśród innych narodów).
KsięŜyc ściśle wiąŜe się z nocą: „KsięŜyc
okiem nocy" (7 przeciw Tebom 390
Ajschylosa); z macierzyńską opieką nad
nocnym snem dziecka, podświadomością i
dwuwykładnością, gdyŜ jest zarazem opie-
kuńczy i groźny; bladość jego blasku ukazuje
tylko mgliste zarysy rzeczy, dlatego łączy się z
wyobraźnią i fantazją. Jego fazy są prawzorem
wszelkiego dualizmu.
KsięŜyc — oddalenie od spraw ziemskich i
ludzkich. Czyś z księŜyca spadł (Ŝe nie wiesz,
co się dzieje)? „Strzec księŜyc od wilków" (fr.
Garder la lunę des loups, Rabelais I, 11; V,
22), tj. sprawiać sobie zbędne kłopoty,
zadawać sobie wiele zbytecznego trudu. „Czy
wzniosła Diana troszczy się, gdy psy na nią
szczekają?" (przysłowie tac.). Musi się wspiąć
na palce, kto chce dosięgnąć KsięŜyca.
KsięŜyc — martwota, wilgoć, zimno, śle-
pota. ,,Miesiąc krągły, samotny, patrzy, jak
rybie oko, martwy, zimny, wilgotny" (Za-
czarowane koło l Lucjana Rydla); ,,Świeci nam
ślepy miesiąc, gdy słońce zachodzi" (Mądrość
i rozkosz Daniela Naborowskie-go).
KsięŜyc wiąŜe się z wodą, deszczem, płod-
nością kobiet, zwierząt, urodzajem, losem dusz
po śmierci, obrzędami wtajemniczenia; jest
miejscem przejścia od Ŝycia do śmierci i od
śmierci do Ŝycia, bramą niebios i bramą piekła,
Artemidą i Hekate, dlatego zapewne wiele
związanych z nim bóstw było zarazem
bóstwami pogrzebowymi i chtonicznymi.
UwaŜano, Ŝe KsięŜyc oddziałuje na płyny
ciała, krew Ŝylną, menstruacyjną, „humory"
ciała; ciecze przyrody; wzrost listowia,
morskich małŜów i raków; obłęd, zwłaszcza
kobiet, szał ekstatyczny menad i bachantek;
wyobraźnię, natchnienie poetyckie.
KsięŜyc jest opiekunem snu, marzeń sen-
nych, tęsknot, uczuć, myśli: „Miesiąc, snów
najwierniejszy druh, marzenia Paganini"
(***Niebo jest słodkie..., 7—8, Leopolda
Staffa). „Tęsknota, córka KsięŜyca — blada
KsięŜycówna!" (Nieznana podróŜ Sind-bada-
śeglarza 4,14—15 Bolesława Leśmia-na).
„Miesiączku, nie gaśnij! Rosa połyskuje,
świecą myśli jaśniej, Ŝywiej serce czuje"
(Piosenka Stefana Witwickiego).
W marzeniu sennym: (pełnia) zwłoka;
(l. kwadra) fałsz w domu; (we mgle) choroba;
(blady) zmartwienie.
KsięŜyc był powszechnie przedmiotem kul-
tu, ale, inaczej niŜ Słońcu i niebu, nie przy
pisywano mu szczególniejszej potęgi. W
strefie międzyzwrotnikowej KsięŜyc jest naj-
częściej płci Ŝeńskiej, podobnie jak w mi-
tologii grecko-rzymskiej (Artemida-Diana--
Hekate-Febe, łowczyni, królowa zwierząt,
utoŜsamiana z KsiąŜycem-Seleną-Luną, gdy
jej brata-bliźniaka Apollina zidentyfikowano
ze Słońcem-Heliosem). Nieliczni męscy
bogowie KsięŜyca to egipski Ah, później
Chonsu, babiloński Sin-Nanna, semicki bóg
Szahar. RównieŜ dla ostatków niektórych
dawnych ludów łowieckich jest on istotą
męską, np. dla Buszmenów afrykańskich,
krajowców australijskich, Pigmejów zair-
skich, Andamanów, Indian Chaco. W wielu
mitach jest siostrą, Ŝoną albo kochanką Słońca.
KsięŜyc pojmowany był niekiedy, zwłaszcza
przez staroŜytnych Egipcjan i Greków, jako
siedziba dusz zmarłych zacnych ludzi, a przez
gnostyków jako statek wiozący dusze.
KsięŜyc — boŜek miłości: „Jest chwila,
kiedy ze srebrzystą tęczą wychodzi blady
pierścionek Dyjanny (...); o takiej chwili, ach,
dwa serca płaczą, jeśli coś mają przebaczyć —
przebaczą" (W Szwajcarii 16,320—l, 325—6
Słowackiego). „KsięŜyc — Ro-meów, zbójców
i pijanych boŜek odwieczny" (Dziwna pieśń 7.
Aleksandra Michaux).
PółksięŜyc, sierp KsięŜyca — sen; grzech;
godło islamu, Algierii, Komorów, Malezji,
Malediwów, Mauretanii, Pakistanu, Singapuru,
Tunezji, Turcji; atrybut dziewicy-bo-gini
Diany (Luny), symbol dziewiczości bogini
Izydy (z dzieciątkiem Horusem) umieszczony
pod jej stopami; przejęty przez sztukę
chrześcijańską w wizerunkach Marii (z Je-
zusem na kolanach).
KsięŜyc w chrzęść. — atrybut Kościoła
odbijającego światło Chrystusowe; Synagogi
jako przeciwieństwa Kościoła; boskości Jezusa
na krzyŜu.
KsięŜyc wiąŜe się z magią (zioła lecznicze
zbierane przy jego blasku działają naj-
skuteczniej), z duchami, czarami (promienie
KsięŜyca są poŜywieniem dla czarodziejek,
udzielając im zarazem nieśmiertelności), z
czystością płciową, z rozpustną miłością, ze
śmiercią; zapowiadać ma katastrofy, zwłaszcza
gdy czerwony i gdy towarzyszy mu deszcz
meteorytów i zaćmienie Słońca: „Słońce
obróci się w ciemność,
a księŜyc w krew zanim przyjdzie dzień
Pański, wielki i straszny" (Joel 2,31; por.
Apok. 6,12).
Limbus KsięŜyca to legendarna kraina
księŜycowa, gdzie przechowane jest wszystko,
co zmarnowano na Ziemi: stracony czas,
roztrwonione bogactwa, niedotrzymane
przyrzeczenia, niewysłuchane modlitwy,
daremne łzy, bezowocne próby, nie spełnione
marzenia, płonne nadzieje, próŜne chęci itp.
KsięŜyc wiąŜe się ze zwierzętami, które
pojawiają się i znikają, jak ślimaki i Ŝółwie, jak
niedźwiedzie chowające się zimą w gawrach
(barłogach), jak stworzenia nocne;
z przedmiotami odbijającymi światło (jak
zwierciadło) albo zmieniającymi postać (jak
wachlarz czy parawan), są to przedmioty
słuŜące głównie kobietom.
KsięŜyc w związku z sumieniem: „W ga-
jach, gdzie księŜyc przez drzewa oliwne
przegląda blado jak słońce sumienia" (Be-
niowski 4, 505—6 Słowackiego).
KsięŜyc, mimo ograniczonej roli w religiach
antycznych, ma wielkie znaczenie w dziedzinie
przesądów. Według wierzeń ludowych zmiana
fazy sprowadza deszcze wpływające oŜywczo
na roślinność, stąd dawny obyczaj siania w
pierwszej, a zbierania plonów w ostatniej
kwadrze, aby nie zakłócać rytmu natury.
Ceniono wpływ KsięŜyca na tworzenie się
rosy, mleka w piersiach matek, rośniecie pereł
w muszlach, powstawanie kamieni
drogocennych, przesileń w chorobach, dni
pomyślne i feralne itd.
Nazwy KsięŜyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie
spokrewnione z sobą, znaczą obie 'błyszcząca'
i są rodź. Ŝeńskiego (Słońce zaś:
HŹUos, Soi — rodź. męskiego), tak samo w
głównych językach romańskich: po niemiecku
der Mond — rodź. męski, die Sonne — rodź.
Ŝeński (wyjątkowo na niemieckim obszarze
językowym istnieje wyobraŜenie KsięŜyca
jako starego męŜczyzny); po polsku: ten
KsięŜyc (to Słońce), po rosyjsku eta Luna (eto
Sofnce).
KsięŜyc w alchemii: materia prima, zmien-
ność, ulatnianie się, zasada Ŝeńska; srebro.
KsięŜyc w astrologii: zasada Ŝeńska, ko-
bieta, niestałość, podatność na wpływy (od-
bicie światła słonecznego); woda oczyszcze-
nia; psychika, marzenie senne, Ŝycie dziecięce,
archaiczne, wegetatywne, artystyczne,
Ŝycie prymitywu istniejącego w nas, ujaw-
niającego się w wyobraźni, marzeniach, snach,
przywidzeniach, majakach, chimerach.
KsięŜyc rządzi pamięcią, duszą, pod-
świadomością, ,,humorem" zimna i wilgoci,
imaginacją, beztroską, grzechem, lenistwem,
radością, czystością, apatią, niepokojem;
znakiem Raka, poniedziałkiem (Lunae dies),
srebrem, opalem, perłą, białym kolorem,
podróŜami; wodorostami, ogórkiem, melonem,
dynią, poziomkami, piwonią, rzeŜuchą wodną,
grąŜelem, pierwiosnkiem, fiołkiem,
tymiankiem, makiem, szczawiem. Budziciel i
pasterz gwiazd; puchar zawierający ambrozję
lub miód pity przez bogów;
oko bóstwa. Babiloński bóg KsięŜyca, Sin-
Nanna, rządził biegiem Ŝycia ludzkiego i
opiekował się handlem; kartagińskiej bogini
KsięŜyca i nieba, Tanit, utoŜsamianej z
Asztarte, składano ofiary z dzieci.
KUKUŁKA
Kukułka (zazulka, gŜegŜółka) symbolizuje
egoizm, pasoŜytnictwo, podstęp, oszustwo,
przywłaszczenie, uzurpację; tchórzostwo, le-
nistwo, głupotę; demoniczność, obłęd; duszę
ludzką; jednostajność, smutek, samotność;
wędrujący głos, wróŜbę, szczęście, wiosnę,
deszcz, bogactwo; lubieŜność; małŜeństwo,
miłość; zazdrość, zdradę małŜeńską,
przyprawianie rogów (męŜowi).
Kukułka wg ind. tradycji wedyckiej — dusza
ludzka, przed wcieleniem a. po nim:
ciało to obce gniazdo, gdzie znajduje miesz-
kanie jajo-dusza.
Kukułka — podstęp, oszustwo. Ptak ukrywa
się przed człowiekiem siedząc wysoko w
koronach drzew. Na górze Thornaks (dziś
zwanej Górą Kukułczą) w Argolidzie Zeus
ubiegał się bezskutecznie o rękę swej sio-stry-
bliźniaczki Hery; gdy przybrał postać
przemoczonej kukułki Hera zlitowała się nad
nią i czule ogrzewała na piersi; wtedy nagle
Zeus wrócił do swojej właściwej postaci i
posiadł Herę, co skłoniło ją do zgody na
małŜeństwo.
Kukułka — szczęście; ptak szczęścia w
folklorze wielu krajów.
Kukułka — zwiastun wiosny (choć nie w
Polsce, gdzie przylatuje dopiero w końcu
kwietnia), przeciwieństwo sowy, ptaka zimy.
Kukanie (w staroŜ. Grecji) — zapowiedź
deszczu.
 Kukułka — wróŜba, wróŜba małŜeństwa,
dobry omen małŜeński dla dziewcząt; mał-
Ŝeństwo, miłość. Atrybut Hery, opiekunki
małŜeństwa, związany z zapachem kwiatu
pomarańczy, kwiatu panny młodej. Wyobra-
Ŝenie kukułki zdobiło berło posągu Hery w
Herajonie w Argos. W folklorze kukanie
wróŜy, ile lat Ŝycia pozostaje do ślubu a. do
śmierci. W którym kierunku się patrzy, gdy
zakuka raz, w tym będzie się od dziś za rok, a
gdy się patrzy w ziemię, to wróŜy śmierć. W
staroŜytności — przewodnik dusz do Hadesu.
Kukułka — egoizm, zrzucanie na innych
odpowiedzialności za wychowanie dziecka,
przywłaszczanie, wkraczanie w czyjeś prawa,
pasoŜytnictwo. Kukułki uprawiają pa-
soŜytnictwo lęgowe, tj. podrzucają jaja do
gniazd drobnych ptaków owadoŜernych;
pisklę kukułki wyrzuca z gniazda jaja a. pi-
sklęta gospodarzy.
Kukułka — zdrada małŜeńska, zdradzony
mąŜ, rogacz (fr. cocu od coucou 'kukułka').
„Wtedy kukułka z kaŜdego drzewa śmieje się z
męŜów, kiedy im śpiewa:
Kuku! Kuku bladą trwogę miota przed mał-
Ŝonków wszystkich wrota" (Stracone zachody
miłości 5,2, koniec, Szekspira, tł. L. Uiricha).
Kukułka — zazdrość, uczucie, do którego
jej postępowanie powinno być, wg miar
ludzkich, podnietą.
Kukułcze jajo — kłopotliwy prezent; owoc
zdrady małŜeńskiej, którym mąŜ się opiekuje.
Podrzucił mi kukułcze jajo — podarunek,
który narobił mi biedy, ambarasu. Rzecz
podrzucona, podsunięta, insynuacja, uczynek
fałszywie komuś przypisany.
Kukułczy — podrzucony; kradziony; nie-
właściwy.
Kukułka w śrdw. — lubieŜność; demo-
niczność; diabelstwo. Kukułkami nazywano
prostytutki; uwaŜano, Ŝe diabły przybierają
postać kukułki; jej nazwa słuŜyła, i słuŜy do
dziś w jeŜ. nm., jako eufemizm nazwy diabła:
Holdich der Kuckuck! nm. 'Niech cię diabli
wezmą!'
Nocna gŜegŜółka — kobieta lekkich oby-
czajów; Ŝonine argumenty łóŜkowe. Przy-
słowie: Nocna gŜegŜółka zawsze dzienną
przekuka.
Kukułka — tchórzostwo. „Co do mnie,
ucieknę od niej jak kukułka" (Fragm. 29
Anakreonta).
Kukułka — lenistwo. Nie chce się jej samej
budować gniazda i wychowywać pisklęta.
Kukułka — krogulec. Wg wierzeń lud.
kukułka nie odlatuje na zimę do ciepłych
krajów, ale przeobraŜa się w krogulca (do
którego jest zresztą podobna). Podobieństwo
do drapieŜnika moŜe ułatwiać chwilowe
wystraszenie gospodarza z gniazda.
Kukułka — wędrujący głos. „Był jak
czerwcowa zazula: słyszy się ją, lecz się jej nie
dostrzega" {Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira).
„Kukułko! Mam cię nazwać ptakiem, czy tylko
wędrującym głosem?" {To the Cuckoo: O
Blithe New-comerl Willia-ma Wordswortha).
Kukułka — smutek, samotność. „Smutek
mam w sercu gdy słyszę cię, kukułko, a
samotność moja się pogłębia" {Haiku Matsuo
Basio, 1644—1694, największego jap. poety
haiku).
Kukułka — gadulstwo, głupota, egoizm;
elegijność. „Durna gadułka zaś, kukułka, ptak
samolubny, ciągle w kółko kuku i kuku tylko
wie. (...) BoŜe, zbaw nas od elegij-nych
pokukiwań!" {Słowik i kukułka 4—10
Aleksandra Puszkina, tł. Juliana Tuwima).
Kukułka — jednostajność. Być kukułką —
zawsze śpiewać na tę samą nutę, powtarzać
się. „JuŜ mam dosyć — kuku! Kukuleńko —
kuku! To ptaszysko — kuku! W uszach wierci
— kuku! KrzyczŜe sobie — kuku! AŜ do
śmierci — kuku!" {Terkotka 19—24 Kornela
Ujejskiego).
Kukułka — zamoŜność. Według popu-
larnych wierzeń, kto ma monetę przy sobie,
gdy kukułka pierwszy raz tej wiosny zakuka,
ten będzie bogaty. Przysłowie:
Kukułka go przy pieniądzach okukała (tzn. jest
bogaty). „Po raz pierwszy kukułeczka zakukała
w borku, a ja, biedny nieboraczek, nie mam
grosza w worku" {Kukułka l—2 Stanisława
Jachowicza).
KWADRAT
Kwadrat symbolizuje absolut, boski rozum,
doskonałość (boską), objawienie, niebiańską
Jeruzalem; świat materii, cztery „pierwiastki",
Wszechświat stworzony (Niebo i Ziemię),
Ziemię (w przeciwieństwie do Nieba), ziemską
rzeczywistość, przestrzeń (w przeciwieństwie
do koła i spirali, związanych z czasem), cztery
strony świata, podział
na cztery części, miarę, cyfrę 4; jednolitość,
jednoznaczność, porządek, ograniczenie,
organizację i konstrukcję (w zorganizowanej
społeczności); solidność, zatrzymanie się,
chwilę, która trwa, zakotwiczenie,
nieruchomość, stagnację; ciało, Ŝeńskość,
cztery okresy Ŝycia ludzkiego; racjonalny
umysł, materializm, ustaloną wiedzę, prawdę;
osiągnięcie; człowieka skłóconego z samym
sobą; sprawiedliwość (wg św. Augustyna),
równość, bezstronność, prostotę; mądrość,
prawość, wytrwałość (wg św. Grzegorza z
Nyssy); honor, zadowolenie.
Kwadrat, jeden z podstawowych symboli
geometrycznych (wraz z trójkątem, kołem,
środkiem koła i krzyŜem) jest typowym
kształtem planu wielu miejsc świętych, miast,
obozów wojskowych, trwałych domów
mieszkalnych, atrybutem Ŝycia osiadłego,
cywilizacji rolniczej (w przeciwieństwie do
pasterskiej koczowników, których namioty i
jurty, wigwamy i iglu są okrągłe).
Według pitagorejczyków kwadrat repre-
zentuje trwałość wyobraŜoną przez Matkę
Bogów Reę, a cztery kąty — powietrze (Herę),
wodę (Afrodytę), ziemię (Demeter) i ogień
(Hestię) — Izyda i Ozyrys (106) Plutarcha. W
chrześcijaństwie — symbol Kosmosu i
czterech „Ŝywiołów"; nieuniknionej śmierci.
Tradycja indyjska i chińska widzi w kwa-
dracie element Ŝeński — płodność Ziemi — w
przeciwieństwie do męskich cech trójkąta i
koła.
W dawnej plastyce chrzęść, czworokątny
nimb otaczał głowy Ŝyjących jeszcze współ-
czesnych władców, papieŜy, fundatorów
świątyni, dla odróŜnienia od aniołów i świę-
tych znajdujących się w niebie, którym da-
wano nimby okrągłe.
Kwadrat postawiony na jednym ze swych
kątów odmienia symbolikę stateczności i spo-
koju, nabiera dynamiki i ruchu; podobnie jak
koło, reprezentował w plastyce romańskiej
Słońce.
U muzułmanów tradycja nadaje sercom
zwykłych ludzi kształt kwadratu, bo podlegają
oni czworakim wpływom: boskim, anielskim,
ludzkim i szatańskim; serca proroków zaś
mają mieć kształt trójkąta, gdyŜ nie podlegają
wpływom Szatana.
Kwadrat logiczny — figura w kształcie
kwadratu symbolizująca wszelkie moŜliwe
sądy kategoryczne z punktu widzenia tzw.
jakości i ilości oraz ich wzajemne stosunki
logiczne.
Kwadrat magiczny, znany od staroŜytności,
złoŜony z dziewięciu albo więcej pól,
wypełniony liczbami (dającymi tę samą sumę,
gdy dodane w kierunku pionowym, poziomym
i po przekątnych) lub literami tworzącymi
tajemnicze wyrazy, uwaŜany był za potęŜny
talizman chroniący od złych wpływów i
chorób. Najprostszym magicznym kwadratem
liczbowym jest kwadrat dziewięciopolowy
złoŜony z wszystkich dziewięciu cyfr (z
wyjątkiem zera), których suma we wszystkich
kierunkach wynosi piętnaście.
492 357 8
l 6
Najsłynniejszy kwadrat literowy komentowany
na setki sposobów, ale właściwie nie
wyjaśniony, wspomniany był juŜ w Historii
naturalnej (28, 20) Pliniusza St.:
S A T O RA R
E P OT E N E
T OPERA R O T
A S
Utworzone z tych liter wyrazy czytać moŜna w
czterech kierunkach; znaczyć one mogą po tac.
jak gdyby: 'siewca przy swym wozie kieruje
pracami' albo 'siewca Arepo z trudem
wstrzymuje koła', albo jeszcze inaczej.
Kwadrat ten znaczył zapewne róŜne rzeczy dla
róŜnych ludzi. Z liter tych utworzyć moŜna np.
dwa razy wyraz pater-noster, po czym zostaje
jeszcze reszta — podwójne a i o, a więc jakby
alfa i omega, tj. początek i koniec. Kwadraty
magiczne były prawdop. przede wszystkim
emblematem całkowitości, całości, pełni, skoń-
czoności, harmonii.
Kwadratura koła (a. wykołowanie kwadratu)
— nierozwiązywalne zadanie utworzenia przy
pomocy cyrkla i linijki kwadratu o tejŜe
powierzchni co dane koło (a. odwrotnie),
problem, nad którym gło-
wili się od średniowiecza niezliczeni alchemicy
i amatorzy — bez skutku; kwadratura ta
symbolizować miała syntezę przeciwieństw
(koła i kwadratu), Niebo i Ziemię,
doskonałość, ducha, wieczność i rozum,
materię, ciało itd.; przen. rzecz nieosiągalna,
zadanie niewykonalne.
Osioł kwadratowy — osioł, dureń pod-
niesiony do kwadratu, do drugiej potęgi,
przemnoŜony przez samego siebie, ktoś bardzo
głupi.
W wolnomularstwie: Wschód, cnota; sze-
ścian kamienny — dokonanie, doskonałość.
W heraldyce: stałość, sprawiedliwość,
prawda, wierność.
Sześcian, w stopniu jeszcze wyŜszym niŜ
kwadrat, jest emblematem stabilności, ma-
terialności, zatrzymania w czasie; podstawy,
fundamentu, trwałości; Nowego Jeruzalem:
„Miasto leŜy w czworoboku (...), a długość,
wysokość i szerokość jego są równe" (Apok.
21,16).
KWIAT
Kwiat symbolizuje centrum mistyczne, ta-
jemnicę; logikę; symetrię; gwiazdę (na Ziemi);
wagę; nadzieję; niewinność, cnotę, czystość,
dziewictwo; wdzięk, wiosnę; słodycz;
vulvę; dojrzewanie; bierność, słabość; na-
miętność, pokusę, posłanie miłosne, miłość
(kobiety); małŜeństwo, wesele, harmonię,
rozkosze ziemskie; narodziny, tworzenie,
odrodzenie; łagodność, dobroć, subtelność,
szlachetność; piękno, wesołość; szczęście;
duszę; poezję; sprawiedliwość, dobroczynność,
miłosierdzie; bezpieczeństwo; porozumienie;
gratulacje, uroczystość, hołd; błogo-
sławieństwo; gościnność; zwycięstwo, uwień-
czenie dzieła; wybór; powonienie; przemijanie,
oszustwo, zło, Szatana, śmierć; por. Aloes,
Bluszcz, Fiołek, Granat(owiec), Jabłko, Lilia,
Lotos, Mak, Mandragora, Migdał, Mirt, Ogród,
Oliwka, Orzech, Pinia, RóŜa.
Kwiat — przemijanie. „Uschła trawa i opadł
kwiat, bo duch Pański wionął nań" (Izajasz
40,6). „Ah! na tym świecie Śmierć wszystko
zmiecie, robak się lęgnie i w bujnym kwiecie"
(Maria 2, 733—4 Antoniego Malczewskiego).
Kwiat w alegorycznych martwych naturach,
zwł. z kroplami rosy na liściach i płatkach —
przemijanie Ŝycia ludzkiego.
Kwiat — kobieta, uroda kobieca, miłość
kobiety, vulva, zasada pasywna, bier
ne poddanie się; panna, dziewica, dzie-
wictwo (przest. panieński kwiatek); deflo-racja
dost. odkwiecenie; pozbawienie dziewictwa od
łac. flos dpn. floris 'kwiat');
równieŜ jako przeciwieństwo owocu-męŜ-
czyzny. ,,(Oblubienica:) Jam kwiat polny i lilia
padolna" (Pieśń nad pieśniami 2,1). Kielich
kwiatu pojmowany jako zbiornik aktywności
nieba: deszczu i rosy (por. Rosa).
Kwiat — błogosławieństwo. Wg tradycji
ind., gdy Budda przemawiał, kwiaty spadały z
nieba.
Kwiaty szczęścia (w Japonii) — wiśnia,
złocień, klon, narcyz, piwonia, mak, wista-ria,
kosaciec.
Kwiaty w staroŜ. Grecji i Rzymie — uro-
czystość, ozdoba, wesołość, radość Ŝycia.
Grecy i Rzymianie nosili na głowach wieńce z
kwiatów w czasie świąt, uroczystości, uczt,
sypali kwiaty swoim zmarłym w czasie
pogrzebu i na grób prawdop. jako emblemat
przezwycięŜania smutnych myśli. Ozdoba
świątyń, ołtarzy, posągów bogów i herosów,
kapłanów, zwierząt ofiarnych, ofiara bogom
(zwykle jako wieńce i girlandy).
Czerwony kwiat — miłość, namiętność;
krew, Ŝycie; szczęście.
Biały kwiat — niewinność, dziewictwo,
czystość; mleko; miłość płciowa; bohaterstwo,
odwaga; śmierć; atrybut Wielkiej Bogini, Hery,
Artemidy, Flory, Aurory, De-meter, Persefony
(świat podziemny, świat korzeni roślin);
skandynawskiej Frei; Matki Boskiej.
Kwiat biało-czerwony — atrybut Wielkiej
Macierzy.
Kwiaty trujące, czarodziejskie — atrybut
Hekate, gr. bogini czarów i widm.
Kwiat Adonisa, w mit. gr. ukochanego
Afrodyty zabitego w czasie polowania przez
odyńca — róŜa a. anemon, a. mak polny, a.
miłek szkarłatny wyrosły z przelanej krwi
Adonisa.
Kwiat — wybór, najlepsza, najwarto-
ściowsza część np. rycerstwa, młodzieŜy.
Kwiat młodzieŜy, łac. flos iwenum (Liwiusz 8,
8); kwiat poetów, łac. flos poetarum (Casina,
Prolog 18 Plama). W kwiecie wieku, lat, Ŝycia,
młodości — w pełni, w rozkwicie. „PosaŜne i
nadobne panny w wieku kwiecie" (Pan
Tadeusz 5, 419 Mickiewicza).
Kwiat — uwieńczenie, ukoronowanie
(dzieła).
 Kwiat — wiosna (na rzymskich i pom-
pejańskich freskach przedstawiana jako ko-
bieta trzymająca kwiaty), odrodzenie, za-
płodnienie, zmartwychwstanie. „Dwie są tylko
na ziemi sprawy nieśmiertelne (...); wiekuisty
powrót kwiatów na wiosnę i odtworzenie ich
powrotu na ziemię w wierszach poetów"
(Przedwiośnie I Szklane domy Stefana
śeromskiego).
Kwiat paproci — szczęście i bogactwo,
które przynosić ma zakwitający w noc świę-
tojańską legendarny kwiat.
Kwiat w chrześcijaństwie — dobroczynność,
miłosierdzie; poszukiwanie św. Graala;
wzniosłość; Chrystus. „I wyjdzie róŜdŜka z
korzenia Jessego i kwiat z korzenia jego
wyrośnie" (Izajasz 11, l), tj. Mesjasz wyjdzie z
rodu Dawida, syna Jessego.
Kwiat — dusza osoby zmarłej, podobnie jak
motyl.
Kwiat — dusza, centrum mistyczne, oprawa
wnętrza zawierającego tajniki Ŝycia i płodności
rośliny.
Kwiat — miłość i harmonia, charaktery-
styczna dla pierwotnego stanu natury, ślad
pobytu Adama i Ewy w raju.
Kwiat — nadzieja, nadzieja przemiany
kwiatu w owoc, stąd, od ok. XVI w. uoso-
bienie Nadziei przedstawiano z koszem kwia-
tów, jak np. w Portrecie Alfonsa d'Ava!osa,
markiza de! Vasto (1533, ParyŜ) Tycjana.
Kwiat w sztuce Odrodzenia — często
atrybut uosobienia Logiki (jako jednej ze sztuk
wyzwolonych), wyobraŜanej z kwiatami, z
kwitnącą gałęzią lub z wagą.
Kwiat — powonienie, jeden z pięciu zmy-
słów wyobraŜany często jako bukiet kwiatów.
Kwiat — poezja. „Nieśmiertelne kwiaty
poezji" (Podboje Tamerlana l, 1947 Chri-
stophera Marlowe'a). ,,0 ziemio nasza (...)! W
tobie zakwitał kwiat poezji złoty" (W. 18.
rocznicę zgonu Adama Mickiewicza 5,137—8
Bolesława Czerwińskiego).
Kwiaty — mogiła. „Obedrę ziemię z jej szat,
by kwiatami twoją zieloną osypać mogiłę (...);
jak dywan będą leŜeć na twym grobie"
(Perykles 4, l Szekspira, wg tł. L. Ulri-cha),
„Rośnij, kwiecie, wysoko, jak pan leŜy
głęboko" (Lilije 7—8 Mickiewicza).
Kwiat — cnota, dobroć, czystość (w prze-
ciwieństwie do kolców, cierni).
Kwiat — niewinność. ,,Wyglądaj jak kwiat
niewinny, ale niechaj pod kwiatem tym wąŜ
się ukrywa" (Makbet 1,5 Szekspira, tł. J. Pa-
szkowskiego).
Błękitny kwiat — tajemnica, sen, symbol
romantyzmu nm., tęsknoty za nieskończenie
odległym ideałem (od symbolicznego kwiatu
w powieści Heinrich von Ofter-dingen, 1802,
Novalisa, właśc. F. L. von Hardenberga).
Kwiat — kuszenie; ułuda, oszustwo. „Z te-
goŜ kwiatka miód pszczółka i pająk jad zbiera"
(Do „ Monitora" Bohomolca 8, T. K.
Węgierskiego). „Kwiat wisiał na górze, lecz
owinięty pierścionkiem z jaszczurek... Kwiat ją
przeraŜa — wabią pączki duŜe" (Król-Duch
3,3,101—3 Słowackiego).
Kwiat — bezpieczeństwo. „Z tej pokrzywy
niebezpieczeństw uszczkniemy kwiat —
bezpieczeństwo" (Henryk IV cz. I 2,3 Szek-
spira).
Kwiat — nowość. „Zapał tworzy cudy,
nowości potrząsa kwiatem" (Oda do młodości
5—6 Mickiewicza).
Kwiat — zło. Kwiaty zła, fr. Les fleurs du
mai, zbiór wierszy (1857) Charlesa Baude-
laire'a.
Kwiat sercowy — szlachetność. „Usza-
nujcieŜ ten kwiat sercowy, tę szlachetność. co
chce być zbytkiem" (Zawody 5—6 Norwida).
Kwiat — prawda. „Prawdą jest kwiat"
(Kłamstwem jest człowiek... 5 Władysława
Orkana).
Mówić kwiatami, językiem kwiatów (nm.
durch die Blume sagen) — nie zwykłą mową,
ale w sposób zawoalowany, aluzyjnie,
ogródkiem. Tradycja „mowy kwiatów" w ich
nazwach — np. „męska stałość", nie-
zapominajka. Symboliczny kwiat na znak
odprawy starającego się o pannę: w Polsce
wieniec grochowy. Łac. flosculus 'kwiatek;
ozdobny sposób wysławiania się'. „Pozwól
mówić kwiatom!", ang. Say it with flowers, dosf.
'Powiedz to kwiatami', slogan Towarzystwa
Kwiaciarzy Amer. od 1917. „Posyłam kwiaty —
niech powiedzą one to, czego usta nie mówią
stęsknione!" (Posyłam kwiaty... l—2 A.
Asnyka).
Kwiaty — porozumienie, gratulacje, Ŝy-
czenia, posłanie miłosne. Rozpowszechniony
zwyczaj przynoszenia a. posyłania kwiatów.
„Pierwsze kwiatki nieść dla matki miło rankiem
w maju" (Przygrywka 13—14 M.
Konopnickiej).
 Kwiaty na scenie — wg przesądów aktor-
skich, jeśli prawdziwe, przynoszą pecha, chyba,
Ŝe wręczane przez publiczność po spektaklu.
Zrywać, poprawiać kwiaty — niewinne
uśmiechy; stosunek seksualny, np. „poprawiać
katleje" (W poszukiwaniu straconego czasu, W
stronę Swanna, Miłość Swanna Marcelego
Prousta).
Wieniec z kwiatów — hołd; zwycięstwo;
pogrzeb.
Naręcza, pęki kwiatów — radość; przy-
jemność.
Bukiet kwiatów — jedność w wielości.
Kwiatek u koŜucha — coś nieodpowied-
niego, nie pasującego.
Kwiatek — coś przykrego; przykład złego
funkcjonowania jakiejś instytucji społecznej.
W alchemii i astrologii: gwiazda spadająca
— „niebiański kwiat". śółty, pomarańczowy
kwiat — Słońce; czerwony — Ŝycie, krew,
namiętność; niebieski — nieosiągalny cel, św.
Graal, doskonałość; złoty — mistyczny.
W marzeniu sennym: radość, miłość;
(zwiędły) płonne nadzieje; (ogrodowy) Ŝycie
wiejskie; (otrzymany) przyjaźń; (czerwony)
powrót do zdrowia; (biały) śmierć w rodzinie.
LABIRYNT
Labirynt symbolizuje zamęt, zamieszanie,
plątaninę, gmatwaninę, sytuację skompli-
kowaną a. bez wyjścia; tortury duchowe;
błędne koło, trudny i zawiły problem, so-
fizmaty, wieczny powrót; wtajemniczenie,
umysł, mądrość; marzenia, podświadomość;
spółkowanie, vulvę; grzech, ból; podziemną
krainę zmarłych, piekło; niezbadane wyroki
boskie; nieskończoność, gwiaździste niebo,
świat; Ŝycie, świat roślinny; por. Jaskinia, Nić
(Ariadny), Sieć, Spirala, Węzeł.
Labirynty koliste a. eliptyczne na przedhist.
wyobraŜeniach plastycznych miały prawdo-
podobnie być obrazami ruchu ciał niebieskich
na firmamencie, labiryntami kosmicznymi.
Labirynt — świat podziemny zmarłych, świat
miast-nekropoli; zmartwychwstanie;
piekło; państwo ciemności.
Labirynt — świat roślinny, zawiłość gałęzi i
korzeni; ciemne tunele gęstwin leśnych.
Labirynt kreteński, legendarny, zbudowany
przez Dedala na polecenie króla Mino-sa, gdzie
umieszczono Minotaura, człowieka z głową
byka, syna byka i królowej Pazyfae. Tezeusz
(Słońce w nocnej, podziemnej drodze z zachodu
na wschód) wszedł do Labiryntu, zabił
Minotaura i wyszedł, kierując się nicią daną mu
przez królewnę Ariadnę (świt a. KsięŜyc).
Nazwę Labirynt przeniesiono na inne, wielkie i
skomplikowane budowle, jak np. na opisaną
przez Herodota i Strabona świątynię grobową
faraona Amenemhata III (II tysiąclecie p.n.e.) w
oazie Fajum, na budowlę Polikratesa na wyspie
Samos (VI w. p.n.e.), na grobowiec króla
etruskiego Por-senny pod Ciusium (dziś Chiusi
w Toskanii) itd.
Labirynt w chrzęść, kościołach śrdw., zwł.
gotyckich, element dekoracyjny o skompli-
kowanym wzorze, np. na posadzkach ko-
ścielnych — droga Jezusa z Jerozolimy do
Kalwarii; Ŝycie ludzkie z jego manowcami,
próbami cierpliwości i trudnościami; pułapka
bez wyjścia dla diabła. Wędrówka na kolanach
po krętych ścieŜkach takiego labiryntu miała
być namiastką pielgrzymki do Ziemi Świętej
dla tzw. pelerins sur place. Było co najmniej
25 takich labiryntów kościelnych, z których
większość się zachowała, np. najstarszy z nich
w bazylice w Orleansville w Algierii, zbud. w
324 (labirynt kwadratowy z zagadką literową,
której rozwiązanie: SANTA ECLESIA, przez
jedno C, wskazywać ma zbłąkanym drogę do
Boga przez Kościół), Santa Maria na Zatybrzu
w Rzymie, San Yitale w Rawennie, katedra w
Chartres, San Michele w Pawii. Niektóre
labirynty kościelne były znakiem bractw
budowniczych świątyń średniowiecznych.
Labirynty w kształcie krzyŜa (zwane we
Włoszech ,,węzłami Salomona"), stosowane w
dekoracjach romańskich, germańskich i
celtyckich — nieodgadnione zamiary bór skie.
Labirynt — impresa (godło) ksiąŜęcego
rodu Gonzagów mantuańskich, niekiedy Ŝ
wyobraŜeniem góry w środku i wody dokoła
(Palazzo Te Gonzagów zbudowano w Mantui
na wyspie otoczonej pierw. moczarami).
Dewiza: Forsę che si, forsę che no wł. 'MoŜe
tak, moŜe nie'.
 Labirynt (znalezienie drogi do centrum i Labirynt — mądrość. „Mądrość ludzka jest
drogi powrotnej do wyjścia) — zwycięstwo jak labirynt ciemny" (Lesław. Noc pierwsza l
ducha nad materią, wiedzy nad ślepym Romana Zmorskiego).
popędem, wieczności nad przemijaniem, Labirynt jako połączenie spirali i plecionki
inteligencji nad instynktem; wejście w głąb — wyobraŜenie nieskończoności i wiecznego
świata idei, wyjście na wolność. powrotu.
Labirynt, do którego środka (fontanny, W marzeniu sennym: odkrycie tajemnicy;
źródła) nie moŜna trafić — podświadomość; LAMPA
daremne poszukiwanie źródła Ŝycia, próby
Lampa (zapalona) symbolizuje światło. Słońce,
osiągnięcia wtajemniczenia, świętości,
ogień, oświecenie; ochronę, azyl; Ŝycie,
nieśmiertelności, prawdy; nieświadome me-
czujność; obecność bóstwa; ducha, duszę;
chanizmy motywacyjne działające na oso-
prawdę; szacunek; rozum, mądrość,
bowość skrytymi i krętymi drogami; myśli,
inteligencję, przewodnika; wieczność; nadzieję;
wizje, udręki duchowe schizofrenika.
miłość; piękno; miłosierdzie, ofiarność,
Labirynt — próba nowicjusza w rytuałach
poświęcenie się; poboŜność, aktywność
wtajemniczenia; odnajdowanie ukrytego
religijną, wizję, czystość, dziewictwo. Por.
centrum duchowego; wyjście z ciemności na
Świeca, Pochodnia, Ogień, Latarnia.
światło dnia.
Lampa zgaszona symbolizuje śmierć, roz-
Labirynt, z którego nie moŜna się wydostać
pacz, przekleństwo,
(architektura; błędniki w ogrodach Odrodzenia
Lamp z wydrąŜonych kamieni wypełnionych
i uaroku) — utrata ducha w procesie
mchem a, inną substancją absorbującą
tworzenia; upadek ducha w zawiłym świecie
nasyconą tłuszczem zwierzęcym i zapaloną
zjawisk.
uŜywał człowiek prawdop. juŜ około stu
Centrum labiryntu — często: zbawienie w
tysięcy lat temu (lampami takimi posługują się
postaci niebiańskiego Jeruzalem, do którego
dziś Eskimosi). W basenie śródziemnomorskim
wierni dostać się mają z zewnątrz dzięki Ŝyciu
najczęstsze były w czasach antycznych dwa
w świętości, na drodze pełnej pokus, ofiar,
typy lamp oliwnych: jedna na modłę
wahań i trudności.
bliskowschodnią zachowująca pierwotny
Labirynt — wściekłość. „Zabłąkałeś się w
kształt zamkniętej muszli z wybitym otworem
labiryncie wściekłości" (Troilus i Kre-syda 2,3
na knot, druga, wywodząca się z Egiptu, w
Szekspira, tl. L. Uiricha).
formie sosjerki z rączką do trzymania i z
Ludny labirynt murów — Wenecja. (Lines
wydłuŜonym dziobkiem mieszczącym knot.
written amongst the Euganean Hitis 95—6 P.
Lampy oliwne były ciemne i kopcące, niewiele
B. Shelleya).
lepsze od świec (zob.). Przełom nastąpił
Labirynt — grzech. „Śród labiryntu grze-
dopiero ok. r. 1830: lampa ze „szkiełkiem"
chów on wędrował, nie znał pokuty, na-
(„kominkiem") świeciła juŜ sześć razy jaśniej.
broiwszy siła" {Wędrówki Czajld Harolda l, 5
Prawdziwymi lampami były jeszcze lampy
Byrona, tł. Jana Kasprowicza).
naftowe, acetylenowe („karbidówki") i
Labirynt — świat. „Kto trzyma koniec wątłej
bateryjne; „lampy" gazowe i elektryczne są
nici z kłębka, ten przedostanie się przez
właściwie tylko końcówkami instalacji
labirynt świata" (Festgedichte: Die
miejskich.
Erzeugnisse der Stotternheimer Saline Goe-
Lampy zapalano w miejscach świętych
thego).
wielu religii Starego Świata; były emble-
Labirynt — sofizmaty. „Dowcip mój (...)
matami dusz osób zmarłych, chroniły przed
labiryntem sofizmatów (...) się przeciska"
demonami ciemności, ujarzmiały potęgi zła,
(Don Carlos, 1,1 F. Schillera, tł. A. Mi-
ułatwiały orientację dusz zbłąkanych, uda-
ckiewicza).
jących się do królestwa zmarłych. StaroŜytni
Labirynt — marzenia. „Lecz boleść była
śydzi palili w domach swoich przez całą noc
nicią Aryjadny, po której wyszedł z labiryntu
lampki jako gwarancję spokoju, zdrowia,
marzeń" (Lambro 14,720—1 Słowackiego).
dobrobytu domowników i trwałości domu;
Labirynt — Ŝycie. „W labiryncie Ŝycia
zwyczaj ten utrzymał się do dzisiaj w
ścieŜki niezliczone" {Trzy po trzy. Pamiętniki
niektórych krajach Bliskiego i Śród. Wschodu.
Kraków 1949, s. 181 Aleksandra Fredry).
 Lampka chanukowa — ośmioramienna
menora (świecznik ośmiopalnikowy z lich-
tarzykami a. rowkami na oliwę), paląca się w
ciągu ośmiu dni Ŝyd. święta Chanukka, zwanego
teŜ Świętem Świeczek, obchodzonym na cześć
zwycięstwa Machabeuszów nad armią syryjską
w 166 p.n.e. i oczyszczenia świątyni
jerozolimskiej z profanujących ją posągów
bóstw.
Lampa — Słowo. „Słowo twoje jest lampą
nogom moim i światłością dla ścieŜek moich"
(Psalm 118 105).
Lampa — parskanie a. ziajanie krokodyla. „Z
ust jego wychodzą lampy jak pochodnie ognia
zapalone" (Hiob 41,10).
Lampa jest emblematem sumero-akkadyj-
skiego boga światła i ognia, Nusku, gr. bogini
ogniska domowego, Hestii (rz. Westy);
jest poświęcona Afrodycie, Atenie, Herme-
sowi, Hefajstosowi (i ozdabiana ich wize-
runkami).
Lampa Feba — Słońce; grecki słoneczny,
wszystko widzący, wszechwiedzący, wieszczy
bóg Febus (Pholbos) — Apollo a. Helios.
W kulcie gr. lampa ma podobne znaczenie jak
pochodnia, od V w. p.n.e. często występuje jako
ofiara wotywna. Pod wpływem religii Wschodu
uŜywana od III w. p.n.e. do późnej staroŜytności
w prywatnym kulcie ludowych bóstw, a w
Rzymie niekiedy w kulcie cesarzy.
Utrzymywanie stale zapalonego płomyka lampy
miało wielkie znaczenie praktyczne aŜ do czasu
wynalezienia zapałki (1831).
Naga dziewczyna z zapaloną lampą stojąca
nad uśpionym bogiem — Psyche, która wbrew
zakazowi chce wreszcie zobaczyć swego
boskiego kochanka. Erosa; bóg budzi się,
oparzony kroplą gorącej oliwy, i opuszcza
Psyche na zawsze.
Lampa Diogenesa — zob. Latarnia. Zapalenie i
zgaszenie lampy (jako emblematu światła,
wewnętrznego światła duszy, osobowości
człowieka) — narodziny (a. Ŝycie) i śmierć. W
antycznej Grecji osoba zapalająca a. wnosząca
lampę mówiła: Fos agathbn! 'dobrego światła';
odpowiadano na to: Chaire fos! 'witaj, światło',
a w Rzymie — chwilą milczenia w ogólnej roz-
mowie; światło było tu synonimem radości. W
Biblii zgaszenie lampy symbolizuje prze-
kleństwo, opustoszenie. „Światłość zaćmi
się w przybytku bezboŜnego i lampa zgaśnie nad
nim" (Hiob 18,5).
Lampy sepulkralne, grobowcowe, w staroŜ.
Rzymie rodzina zmarłego otaczała opieką przez
długie lata, wg tradycji — przez stulecia, wg
legendy — zawsze. „Jedna tylko iskra jest w
człowieku (...). Czasem tę iskrę oko niebianki
zapali, wtenczas trawi się w sobie, świeci sama
sobie jako lampa w rzymskim grobie" (Dziady
cz. IV 517—19 Mickiewicza).
(Dzieło) cuchnie lampą (oliwną), tac. lu-
cernom olet — nocną pracą; ma cechy mo-
zolnego wysiłku, brak mu polotu i natchnienia.
Lampa — atrybut uosobionej Nocy, Czuj-
ności i perskiej Sybilli.
UŜyczenie płomienia lampy — wskazanie
drogi. „Kto uprzejmie wskazuje drogę
zbłąkanemu, jest jak ten, co czyjąś lampę zapalił
od płomienia swojej, dającego nie mniej światła
własnej lampie, gdy płonie takŜe w cudzej"
(Enniusz cytowany przez Cicerona w O
powinnościach 1,16).
Światło lampy (oliwnej) — ciemne, zdrad-
liwe, kłamliwe. „Fallaci nimium ne crede
lucernae" łac. 'nie zawierzaj zbytnio zwod-
niczemu światłu lampy' (osądzając urodę
kobiety); Sztuka kochania (1,245) Owidiusza.
Lampa przezornie napełniona oliwą —
emblemat czujności i gotowości. Dziesięć
panien z lampami — parabola o pannach
mądrych i głupich (Ew. wg Mat. 25,1—13).
Gliniana lampka oliwna — człowiek (ule-
piony z gliny); zawarta w niej oliwa — siła
Ŝywotna, a płomyk — dusza a. Ŝycie. „Bóg,
który rzekł; Niech światłość z ciemności
zaświeci!, sam oświecił serca nasze (...). Mamy
zaś ten skarb w naczyniach glinianych" (2. List
do Kor. 4,6—7).
Siedem lamp gorejących przed tronem Boga
(Apok. 4,5) „to siedem duchów boŜych";
prawdop. odpowiednik siedmiu „planet".
Paląca się lampa (oliwna) atrybutem św.
Łucji (tac. Lucia od lux dpn. lucis 'światło'),
syrakuzańskiej męczenniczki z III w.,
wzywanej w chorobach oczu.
Opat namaszczający wargi chłopca oliwą z
lampy sprzed ołtarza — św. Nilus, wg legendy,
uleczył w ten sposób epileptyka.
Lampa Aladyna — źródło bogactwa i szczęścia;
zaczarowana lampa słynnego bo
hatera Baśni z 1001 nocy; gdy potarto ją
palcem, zjawiał się Duch Lampy, który
spełniał wszystkie Ŝyczenia; por. Pierścień.
Sprzedała lampę i kupiła zasłonę — przy-
słowie arab.; chciała ukryć to, co się dzieje w
jej sypialni.
Lampa, pochodnia — poświęcenie się,
ofiarność; spala się, aby dać światło innym.
„Niebo chce, abyśmy byli jak pochodnie,
których blask nie im słuŜy" (Miarka za miarkę
1,1 Szekspira, tł. W. Chwalewika).
Lampa — piękno, miłość. „Freut euch des
Lebens, weil noch das Lampchen gluht" nm.
'Cieszcie się Ŝyciem, bo jeszcze lampka się
Ŝarzy' z refrenu szwajcarskiej „pieśni
biesiadnej" Cieszcie się Ŝyciem (1793), muzyka
Hansa Georga Nageli do słów Johanna Martina
Usteri.
śywe lampy — robaczki świętojańskie (The
Mower to the Glow-worms ang. 'Kosiarz do
świetlików', l, Andrew Marvella, XVII w.).
Lampa — Słońce. „Niebieskie oko, klej-
nocie jedyny, lampo gorąca wyniosłej krainy"
(Dziewosfab XI, Lubomir l Szymona Zi-
morowica). „Na barki Czatyrdahu spada lampa
światów, rozbija się, rozlewa strumienie
szkarłatów i gaśnie" (Atuszta w nocy 2—4
Mickiewicza).
Lampa nieba — KsięŜyc. Lampy nieba —
gwiazdy.
Lampa — pamięć. „Iskry młodego zapału
tlą w głębi piersi, nie raz ogień wzniecą (...).
Pamięć naówczas.jak lampa z kryształu (...)
jeszcze świeŜością barwy znęci oczy" (Konrad
Wallenrod IV, Pieśń wajde-loty 223—
4,226,230 Mickiewicza).
Lampa — nadzieja. „W końcu coś widać —
nadzieję. Smutna to lampa" (Poema Piasta
Dantyszka 1697—8 Słowackiego).
,,Lampą jest narodu — duch ofiarowany"
(Zawisza Czarny Red. I, 13 Słowackiego).
Lampa — rozum. „Z dala od tłumu cieszyć
się lampką swojego rozumu" (Na dnie kielicha
41—2 Andrzeja Niemojewskiego).
Lampa — nieczułość, brak reakcji. Gadać
do lampy — na próŜno.
Lampka (wina, miodu) — kieliszek.
Dać komuś w lampę — rub. w gębę, w
mordę.
Siedem lamp architektury, ang. The Seven
Lamps of Architeclure, głośny traktat (1849)
Johna Ruskina; lampy te to prawa, jakim
artysta winien się podporządkować: Poświę
cenie się (Pięknu), Prawda, Siła, Piękno,
śycie (energia witalna). Pamięć (monumen-
talizm) i Posłuszeństwo (wierność stylowi,
szkole narodowej).
Lampa atrybutem Florence Nightingale,
Angielki, 1820—1910, inicjatorki nowoczes-
nego pielęgniarstwa i opieki nad rannymi
Ŝołnierzami.
„Lampy gasną w całej Europie; nie zo-
baczymy ich zapalonych na nowo za naszego
Ŝycia" (Dwadzieścia pięć lat 2,20 Edwarda
Greya, polityka bryt.; zapis na 3 VIII 1914, gdy
Niemcy wypowiedziały wojnę Francji).
LAS
Las symbolizuje Ziemię, Wielką Macierz,
płodność, zasadę Ŝeńską; nieświadomość;
ciemność; ukrycie, schronienie, ucieczkę od
ludzi, pustelnię, skupienie duchowe, medy-
tację, duszę; nauczyciela; niewinność; kró-
lestwo; świętość, świątynię; marzenie senne,
czary, siedzibę istot nadprzyrodzonych, ta-
jemnicę; rozbój, zbójectwo; błąd, błądzenie;
polowanie.
Las — ukrycie, miejsce schronienia duszy
(Białej Łani) i ducha (JednoroŜca), istot
nadprzyrodzonych, duchów, demonów, dzikich
ludzi, wilkołaków, wróŜek, czarodziejek,
krasnoludków itd. Idź na bory, na lasy! —
dawna formuła wypędzania diabłów, demo-
nów, uroków.
Las — pierwszy dom człowieka, podobnie
jak jaskinia (zob.).
Las — kryjówka i schronienie banitów, ludzi
wyjętych spod prawa (np. Robin Hood w Lesie
Sherwoodzkim, Eustachy Mnich w Lesie
Boulonnais), pustelników (jak św. Hubert i św.
Tybald z Provins w Lesie Ardeńskim),
kochanków (indyjski Rama i Sita w puszczy,
Tristan i Izolda w Lesie Moreńskim), błędnych
rycerzy (Parsifal w Gaste foret), powstańców,
partyzantów. „Nawet bogowie mieszkali w
lasach (...), lasy podobają się nam nade
wszystko" (Bukoliki, ekloga 2, 60 Wergiliusza).
Las — ucieczka od ludzi. „Tymon w las się
chowa; w najdzikszych zwierzach, do których
ucieka, więcej litości znajdzie niŜ u człeka"
(Tymon Ateńczyk 4, l Szekspira, tł. L. Uiricha).
„Precz, precz, od miast i ludzi, do dzikich
borów i wydm, do ci-
chych puszcz, gdzie dusza moŜe nie tłumić swej
muzyki" (Las sosnowy. Zaproszenie P. B.
Shelleya).
Las — schronienie. „Nie sąŜ te lasy bez-
pieczniejsze niŜ zawistny dwór?" (Jak wam się
podoba 2, l Szekspira).
Las — medytacja. „Przebywać milcząc wśród
zdrowotnych lasów i medytować o sprawach
godnych mądrego i dobrego człeka" (Listy 1.4.4
Horacego).
Las, puszcza (podobnie jak pustynia) —
skupienie duchowe, wejście w siebie. Miejsce
pobytu pustelników, anachoretów, eremitów,
ascetów (wczesnych chrześcijan, hin-duistów,
buddystów).
Święty gaj — miejsce kultów; sanktuarium,
azyl, schronienie ściganych przez prawo.
„(Semnonowie) gromadzą się w lesie uświę-
conym wróŜbami ich przodków i odwieczną
grozą religii" (Germania 39 Tacyta, tł. S.
Hammera).
Las — świątynia. „Las-kościół organem
zaszumiał przez liść" (Sielanka 5 Andrzeja
Niemojewskiego).
Las jako tajemnica, ostęp, matecznik, miejsce
zasłonięte, występuje w wielu religiach,
legendach, bajkach, w poezji i pieśni, np. Las
Dodony u Greków; miejsce czarów Merlina: Las
Broceliande.
Las — ciemność. Ciemny las (wł. selva oscwa)
— mrok grzechu, w którym człowiek ' gubi
prostą drogę (wł. diritta via) cnoty. „W Ŝycia
wędrówce, na połowie czasu, straciwszy z oczu
szlak niemylnej drogi, w głębi ciemnego
znalazłem się lasu" (Boska Komedia, Piekło
1,1—3 Dantego, tł. E. Po-rębowicza).
Las — miejsce czarów, zaczarowane. „Wejdź
do tych zaczarowanych lasów, ty, który się
odwaŜysz" (The Woods of Wester-main l—2
George'a Mereditha).
Las samobójców. Dante i Wergiliusz
wchodzą do lasu; ten las to dusze samobójców
zmienione w drzewa, których liście i kora słuŜą
za poŜywienie harpiom (Boska Komedia, Piekło
13 Dantego).
Las — Ziemia, emblemat Ziemi jako prze-
ciwieństwa Słońca i RóŜy Mistycznej; ciemność
lasu, przesłoniętego koronami drzew i liśćmi,
przeciwieństwem światła słonecznego.
Las — zasada Ŝeńska, podświadomość
męŜczyzny; Wielka Macierz. Niebezpieczeń-
stwa i zasadzki ciemnego lasu jako wcie
lenie budzących niepokój cech podświado-
mości. Zalesione pagórki reprezentować mogą
wzgórek łonowy kobiety. „Wzgórek pochyło
wyniosły, ocieniony, bo drzewa gęściej na nim
rosły" (Pan Tadeusz 3,298—9 Mickiewicza),
Świątynia dumania.
Las — płodność; miejsce dawnych ceremonii
płodności.
Las — miejsce spotkań miłosnych, nie tylko
w epoce, kiedy nie znano jeszcze domów,
sypialni i łoŜnic (jak twierdzi Owidiusz w Sztuce
kochania 2,623), ale i do dziś w suche i ciepłe
dni lata.
Las — błąd, błądzenie. Przysłowie: Błędno
jak w lesie. Błąka się jak w lesie.
Iść, chodzić borem lasem — nieznanymi
drogami długo i daleko. Idzie Ŝołnierz borem
lasem — stara pieśń wojskowa.
Las — królestwo dzikich zwierząt. „W bór
zachodzą odwieczny, kryjówkę dzikiego
zwierza" (Eneida 6,179 Wergiliusza, tł. W.
Markowskiej). ,, Pełne zwierza bory" (Powrót
taty 7 Mickiewicza). Przysłowie:
Natura ciągnie wilka do lasu. Nie wywołuj
wilka z lasu.
Las — siedziba zbójców, rozbójników.
Kapitan laskowiczowskiego regimentu —
rozbójnik. Lepiej do łasa niŜ do tarasa — lepiej
skryć się w lesie niŜ pójść do więzienia.
Las — nauczyciel, mądrość. „Znajdziesz coś
więcej w lesie niŜ w ksiąŜkach. Drzewa i
kamienie nauczą cię tego, czego nie dowiesz się
od profesorów" (List [106] Do Henrye-go
Mwdocha św. Bernarda z Clairvaux). „Jest
wieczna mądrość (...) w przeróŜnych głosach i
pogwarach ziemi. Alić największa ta mi się
wydała, która poszumią borami naszemi" (Pan
Balcer w Brazylii 8,625—8 Marii
Konopnickiej).
Las — dusza. „Jest dusza w lasach" (Nutting
Williama Wordswortha). . Las — lira
wiatru. „Uczyń mnie lirą swą,;
taką właśnie jak las!" (Oda do wiatru zachod-
niego 57 P. B. Shelleya).
Za lasami, za borami; za górami, za la-;
sami — bardzo daleko, w krainie baśni.
Las — marzenie senne, sen Czasu. „To jest mój
najpiękniejszy sen... Tam, w pustce, ciemnych
jezior głąb, ciemnosmreczyński szumi las, skał
głuchych nad wodami zrąb, uśpiony, wiekuisty
Czas" (Ciemnosmreczyński las. To jest mój
najpiękniejszy sen... l—5 Kazimierza
Tetmajera).
LASKA (Kij)
Laska symbolizuje światło. Słońce, oś
Wszechświata; potęgę, władzę, godność, do-
stojeństwo, przewodzenie (w radzie, w sejmie);
rozkaz, wolę, siłę woli; nauczyciela,
wychowanie, karę, bicie, cięgi, nadzorcę,
włodarza; pasterza, owczarstwo, biskupa;
wiarę; zmartwychwstanie; wyrocznię, wróŜbę;
pielgrzymkę, wędrówkę, Ŝebractwo; chro-
manie, kulawiznę; podporę, ślepotę, starość;
czarodziejstwo, magię, cud, róŜdŜkarstwo;
medycynę, poszukiwanie wiedzy; opiekę,
obronę, pomoc, pociechę, wyzwolenie; fallu-
sa; miarę; pokój; czystość. Por. Berło,
Maczuga.
Laska-wąŜ — wola boska, drzewo Ŝycia,
mowa, twórcze słowo, atrybut MojŜesza.
,,Rzekł Pan do MojŜesza: Co trzymasz w ręce?
Odpowiedział: Laskę. I rzekł Pan:
Rzuć ją na ziemię. Rzucił i obróciła się w
węŜa. l rzekł Pan: Ujmij ogon węŜa. Ujął, i wąŜ
obrócił się w laskę" (Ex. 4,2—4). Egipcjanie
przedstawiali boga Słońca z laską-węŜem. Por.
niŜej Kaduceusz.
Laska MojŜesza — róŜdŜkarstwo. ,,I pod-
niósł MojŜesz rękę i uderzył dwakroć laską w
skałę, i wyszły wody bardzo obfite, tak iŜ pił
lud i bydło" (Num. 20,11).
Dwie laski proroka-pasterza: Piękność —
przymierze zawarte przez Boga ze wszystkimi
ludami; Powrózek — jedność narodowa i
społeczna Izraela (Zachariasz 11,7—15).
Laska chleba — podstawa poŜywienia,
jadło, chleb powszedni. „Oto ja złamię laskę
chleba w Jeruzalem i będą jeść chleb pod wagą
i w trwodze" (Ezechiel 4,16);
łamać laskę chleba — sprowadzać głód.
Laska Ŝycia — chleb.
Laska Ŝelazna — berło; twarda ręka, surowe,
srogie rządy. „Będziesz nimi rządził laską
Ŝelazną, a jak naczynie garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 28).
Laska Asklepiosa — zmartwychwstanie,
gdyŜ leczenie groźnej choroby traktowano jako
przywoływanie pacjenta z tamtego świata,
pacjenta, który był juŜ jedną nogą w grobie.
Kaduceusz (gr. kerykelon, tac. caduceus),
symboliczna biała laska staroŜ. heroldów i
posłów, oznaka ich nietykalności, emblemat
pokoju i handlu, przynoszący szczęście,
czyniący cuda; laska Hermesa jako posła
bogów, boga handlu, boga uśmierzającego
spory, przewodnika dusz do świata podziem-
nego, sprowadzająca a. odpędzająca sen, znak
wiosny i płodności, kij opleciony parą węŜów,
zwieńczony parą skrzydełek i (u Rzymian)
podróŜnym kapeluszem boga (gr. petasos).
Laska — potęga, węŜe — mądrość, skrzydełka
— szybkość, kapelusz — wzniosłość myśli;
cztery „pierwiastki": laska — ziemia,
skrzydełka — powietrze, węŜe — ogień i woda.
Laska — poseł, wysłannik. W sztuce bi-
zantyjskiej aniołowie występują z długą laską,
oznaką ich funkcji wysłanników niebios (anioł,
gr. dngelos 'poseł, wysłannik, tłumacz,
zwiastun').
Tyrs — laska Dionizosa, symbol płodności;
zob. Bluszcz, Pinia.
Zakwitająca laska — wola boska, wybór,
przywództwo, płodność, witalność, odrodzenie,
zmartwychwstanie, skrucha, przebaczenie,
atrybut arcykapłana Aarona (Ex, 17,8), Jessego
(drzewo genealogiczne króla Dawida i Jezusa;
Izajasz 11,1), św. Józefa Oblubieńca. „Weź od
wszystkich ksiąŜąt pokoleń po lasce, lasek
dwanaście, i kaŜdego imię napiszesz na lasce
jego. (...) Którego z nich obiorę, zakwitnie
laska jego" (Num. 17,1—9). Achilles ślubuje,
Ŝe pierwej jego drewniane berło zakwitnie niŜ
on powróci na pole bitwy pod Troję (Iliada
1,240 Homera). We śnie Klitajmestry zmarły
Aga-memnon „przy ognisku zatknął to berło,
które sam piastował niegdyś, zaś Egist dziś
dzierŜy; z berła bujna latorośl strzeliła" (Elektro
419—422 Sofoklesa, wg tł. K. Morawskiego).
Kandydaci do ręki Marii Panny, wg legendy
maryjnej, składają w świątyni jerozolimskiej
rózgi, a rózga Józefa zakwita. PapieŜ proszony
przez Tannhausera o abso-lucję odparł, Ŝe
prędzej berło papieskie zakwitnie niŜ Bóg
przebaczy rycerzowi jego igraszki z Wenerą;
jednak po trzech dniach berło zakwita (Pieśń
Tannhausera', 1515 r.). Pałka rozbójnika (z
bajki międzynarodowej i polskiej), podlana
jego łzami skruchy, zakwita jak jabłonka.
Przysłowie: Kiedy za-kstą kije (tj. nigdy).
Kij podpierający półkole — połączenie ognia
z wodą, zasady męskiej z Ŝeńską, ducha i
materii.
Kij pastuszy, laska pasterska — w Egipcie
— władza, wiara, atrybut Ozyrysa, Anu-bisa;
wraz z biczem — dualistyczny emblemat
faraonów.
 Laska Dobrego Pasterza. „Laska twoja i kij
twój, te mnie pocieszyły" (Psalm 22,4);
w tradycji chrzęść, laska Chrystusa — pomoc
boska, zwoływanie dusz osób zmarłych.
Zakrzywiony długi kij pastuszy — laska
pasterska; stąd symbol pasterza wiernych —
biskupa: pastorał.
Laska — atrybut św. Wojciecha, św. Brygidy,
św. Krzysztofa, św. Ceaddy (duchownego ang. z
VII w.).
Feruła — rygor, dyscyplina, karność,
regulamin; pręt, liniał, rózga, laska, uŜywane
(zwł. dawniej) do karania dzieci w szkole, gł. do
bicia po wierzchu dłoni; łac. ferula 'koper
olbrzymi; pręt, bat'.
Kij — bicie, cięgi. Przysłowie: Mądremu
słowo, głupiemu kij. Nie przystępuj bez kija —
o człowieku pysznym, hardym, wyniosłym. Nie
kijem (go), to pałką (bić) — wszystko jedno. Kij
atrybutem Gramatyki, jednej z siedmiu dawnych
sztuk wyzwolonych, która kijem nakłania
uczniów do nauki.
Kij samobij — w bajkach — czarodziejski kij,
który sam bije na rozkaz właściciela.
Laska (kij) — broń, broń magiczna, naj-
starszy, obok kamienia, oręŜ człowieka.
Laska czarnoksięska — bajeczna, mająca moc
czynienia cudów, atrybut czarodziejski Kirke
(Odyseja 10 Homera), dobrych wróŜek z bajki,
które swą laseczką zmieniają dynię w karetę, a
złą królową w ropuchę. Dziś emblemat błaznów,
magików, kuglarzy, prestidigitatorów. „W
czyim ręku Prospera tajemnicza laska, ten
władcą jest — na SCENIE" (Wyzwolenie
3,619—620 Wyspiańskiego).
Kij miotły — rumak czarownic, na którym
udawać się miały na sabaty.
Złamany kij, złamana laska — kres czarów,
koniec praktyk czarnoksięskich. Kij — konik
dziecięcy. Laska ze złotą gałką — róŜdŜka
czarodziejska, mistyczna; jej gałka
(zawierająca niekiedy czarodziejskie zioła,
maści, pachni-dła) obdarzała właściciela
magiczną mocą. Pozostałością tych wyobraŜeń
w folklorze amer. była laska ze złotą gałką,
nieodłączna dawniej towarzyszka lekarzy w
USA i emblemat umiejętności medycznych;
gałka często zawierała mocne substancje
zapachowe a. odkaŜające, mające chronić
lekarza przed przykrymi fetorami i infekcją.
Laska bywała w róŜnych okresach atrybutem
sędziego, proszącego, ślubującego,
przysięgającego; posła, herolda władcy; nad-
zorcy, włodarza. Sędzia, skazując na śmierć,
łamał swą laskę nad głową skazańca i rzucał mu
ją pod nogi.
Laska — nauczyciel, wychowawca, mistrz
kierujący wtajemniczeniem; kij wskazuje drogę
adeptowi, uczniowi, który posuwa się naprzód
wspierając się na radach i wskazówkach mistrza-
nauczyciela jak na lasce. W Grecji wykładowcy,
którzy wyjaśniali tekst Iliady, nosili czerwone
laski (kolor heroiczny), a którzy tłumaczyli tekst
Odysei — Ŝółte (kolor podróŜnika-Ŝeglarza).
Laska marszałkowska — władza, urząd, godność
marszałka sejmu; w niektórych armiach atrybut
marszałka, feldmarszałka. Krótka laska o duŜej
gałce — w dawnej Polsce buzdygan, buława
hetmańska, regi-mentarska; w niektórych
armiach laska, buława oficerów sztabu (z nm.
Stab 'laska;
sztab; sztaba').
Laska o duŜej gałce — godło majordoma,
odźwiernego, szwajcara, woźnego sądowego.
Laska o małej gałce — godło marszałków
sejmowych, koronnych, wielkich, nadwornych,
prymasowskich, trybunalskich; weselnych.
Pałeczka dyrygenta, batuta, jest odmianą
dawnej, długiej laski, którą do pocz. XIX w.
dyrygent wybijał takt, stukając nią o podłogę.
Laska symbolem ognia, płodności, odro-
dzenia. W mit. gr. Hermes wynalazł ogień
ziemski, chtoniczny, telluryczny (w przeci-
wieństwie do ognia niebiańskiego, skradzionego
bogom na uŜytek ludzi przez Prome-teusza,
uŜyźniającego ognia iskry, błyskawicy i
pioruna), dobywając go przez pocieranie o siebie
dwu drewien, miękkiego i twardego.
Laska z mieszkiem — kochanek; fallus i
moszna.
Laska kochanka — nadzieja, którą się
podpiera w drodze do swojej miłej. „Nadzieja
jest laską kochanka" (Dwaj panowie z Werony
3,1 Szekspira).
Taniec z laskami, mieczami, siekierami —
spółkowanie z ziemią dla pobudzenia jej
płodności. Zbiorowy taniec męŜczyzn znany w
wielu krajach w róŜnych odmianach:
z ciupagami — górali polskich i słowackich, z
mieczami i szablami — górali kaukaskich, z
kijami opierzonymi — Indian amer. itd.
 Laski starców w ceremoniale urodzaju.
Uderzają laskami o ziemię, aby nakłonić
bogów chtonicznych a. zmarłych przodków do
pobudzenia wegetacji.
Laska — podpora cielesnej a. duchowej
słabości. ,,Pozwól nam być twą laską w drodze
do śmierci" (Maria Stuart 5,1 Fr. Schil-lera).
Laska (kij) — starość, kulawizna, chro-
manie, ślepota; laską a. kijem wspiera się
stary, kulawy i niewidomy. Przysłowie:
Laska starca puka w ziemię, aby go wpuściła.
Biała laska — emblemat niewidomego,
dawniej Ŝebraka, wygnańca, jeńca, skazanego
buntownika, posła strony chcącej się poddać
(na wojnie).
Torba i kij — emblemat Ŝebraka, nędzarza.
Pij, pij, na starość torba i kij. Puścić z kijem
Ŝebraczym.
Kij pielgrzymi, podróŜny, wędrowny, Ŝe-
braczy — wędrówka, bezdomność, brak
majątku. ,,Pójdź, mój kiju, druhu stary,
przemierzymy glob dokoła" (Kiedy ktamią l—
2 Andrzeja Niemojewskiego).
Kij — dwie moŜliwości. Przysłowie: Kij ma
dwa końce. I tego, co grozi, obić moŜe.
Pręt — dawna miara długości; pierw. laska,
tyczka; zob. Trzcina (pręt).
Kij, pałka, maczuga — zbójca, rozbójnik.
Laska opolna w Polsce piastowskiej słuŜyła
do zwoływania kmieci na wiece i do sądu
przez uderzanie nią w drzwi chaty.
Kij — las. Przysłowie: Łatwiej o chlebie
przyjść do kija, jak o kiju do chleba, tj. lepiej
mieć orną ziemię bez lasu niŜ las bez gruntów.
Kij w błoto (rzucić) — uŜyć wyzwiska,
przekleństwa, ubliŜyć, obsypać obelgami,
zmieszać z błotem.
LATARNIA (Kaganiec)
Latarnia symbolizuje sygnał; poszukiwanie
zguby; wiedzę w odróŜnieniu od mądrości,
poszukiwanie prawdy, prawdę nietrwałą w
odróŜnieniu od wiecznej i wiecznie poszu-
kiwanej; światło indywidualne w odróŜnieniu
od kosmicznego, światło duchowe, nieśmier-
telność duszy; mijającą chwilę w odróŜnieniu
od wieczności; egzystencję jako prze-
ciwieństwo esencji; zob. teŜ. Lampa, Świeca,
Światło.
Latarnie znane były w czasach antycznych;
znajdowano je w wykopaliskach Her-kulanum,
Pompei i in. miejscowości.
Latarnia Diogenesa — poszukiwanie
prawdziwego człowieka. Kiedy Diogenes z
Synopy (ok. 412—323 p.n.e.), gr. filozof ze
szkoły cyników, przechadzał się w biały dzień
z zapaloną latarnią, pytano go, co właściwie
robi; ,,Szukam człowieka". „Najlepszy to
człowiek, jakiego w Rzplitej moŜesz znaleźć, z
latarnią przez trzy roki i sześć niedziel
chodząc" (Ogniem i mieczem 4,6 H.
Sienkiewicza) — Zagłoba o Podbipięcie.
Latarnia Kleantesa (330—231 p.n.e.), ucznia
Zenona, gr. filozofa stoika, emblemat ścisłości
naukowej,
Miasto Latarni. Lukian z Samosat (ur. ok.
120 r. n.e.), satyryk gr., w parodii romansu
podróŜniczego Historia prawdziwa opisuje
miasto połoŜone między Plejadami i Hya-
dami, poniŜej zodiaku, zamieszkane przez
Latarnie; skazani na śmierć zostają tam
zdmuchnięci.
Latarnia w sztuce chrzęść, atrybutem św.
Guduli i św. Hugona.
Kraj Latarników — pedantycznych uczo-
nych, doktorów i grafomanów, wyszydzonych
jako „latarnie" (z aluzjami do kleru
obradującego na soborze trydenckim 1545—
63) w powieści Gargantua i Pantagruel 5,33
Rabelais'go.
Latarnia na rufie (oświetlająca tylko kil-
water, ślad statku na wodzie) — światło,
jakiego uŜycza nam doświadczenie, nauki,
jakimi obdarza nas historia (wg Wspomnień
18X11 1831 S. T. Coleridge'a).
Latarnie — talenty. „Talenta są to w ręku
szalonych latarnie; ze światłem idą prosto topić
się do rzeki" (Kordian 1,2,359—360
Słowackiego).
Kaganiec — gwiazda. „Błyszczą w haremie
niebios wieczne gwiazd kagańce" (Bakczy-
saraj w nocy 5 Mickiewicza).
Kaganiec — oświata. „Niech Ŝywi (...) przed
narodem niosą oświaty kaganiec" (Testament
mój 25—6 Słowackiego).
Kaganiec światła Północy — Polska.
„Strudzon straŜą Europy wreszcie Polak
zasnął; upadł — kaganiec światła północy
zagasnął" (List do A. Chodkiewicza 77—8
Kazimierza Brodzińskiego).
Latarnia (lampion papierowy) w Chinach i
Japonii jest emblematem święta, uroczystości,
zabawy. Święto lampionów —.święto ludowe
w Chinach obchodzone w czasie pierwszej w
roku pełni KsięŜyca, wywodzące się wg
tradycji stąd, Ŝe córka potęŜne-
go mandaryna wpadła pewnej nocy do sa-
dzawki; ojciec i sąsiedzi pobiegli jej szukać z
latarniami i na koniec znaleźli — w dobrym
zdrowiu. W japońskich świątyniach i ogrodach
— atrybut światła (równieŜ duchowego),
oświecenia, jasności umysłu.
LEW
Lew symbolizuje Boga, boską moc, władzę;
siłę ducha, ducha Ŝycia; majestat, dumę,
pychę; zwycięstwo; zdrowie; nie kontrolowaną
siłę instynktu, męskość, płodność;
siłę, triumf, odwagę; działanie, ruchliwość;
czujność; światło słoneczne. Słońce, gorączkę,
ogień, potęgę światła i słowa, lato, upał, złoto
(„podziemne słońce", „lwa metali", od
złocisto-płowej sierści); wodę;
Boga zemsty, srogość, zapalczywość; wście-
kłość, dzikość, Ŝarłoczność; Szatana, grzech;
skrytość; smutek; ambicję; umysł, rozum;
szlachetność, czystość, sprawiedliwość,
wdzięczność, współczucie, szczodrość.
Lew zamieszkiwał niegdyś szerokie obszary
m.in. w południowej Europie, na Bliskim
Wschodzie, zwłaszcza w Palestynie i w Azji
Mniejszej. Stąd częste wzmianki o nim w
Biblii, jako o zwierzęciu budzącym zarazem
podziw i strach, będącym źródłem
kontrastujących z sobą metafor: dobra i zła,
boskości i zwierzęcości, miłości i krwioŜer-
czości, łagodności i drapieŜności. Piękno i
potęga lwa, a takŜe trwoga, jaką budził,
czyniły z niego dla prostego ludu zjawisko
nadprzyrodzone, czarodziejskie.
Lew — płodność. Ziemia, świat podziemny
(jako przeciwieństwo orła); atrybut bogiń
Ziemi, jak Hekate, Ops itd., bogiń płodności,
jak frygijskiej Kybele (utoŜsamianej przez
Greków z Reą), przedstawianej z lwami u stóp,
i greckiej Artemidy, boga płodnych sił natury
Dionizosa, bogiń miłości, jak asyryjsko-
babilońskiej Isztar i greckiej Afrodyty.
W Egipcie doroczny wylew Nilu następował
w czasie, gdy Słońce wchodziło w znak Lwa.
Lwy zdobią baseny z wodą i fontanny jako
symbol zapładniającego deszczu i jako
obrońcy wody przed zanieczyszczeniem, za-
truciem lub odprowadzeniem jej przez nie-
przyjaciół. W podstawach umywalni pierwszej
świątyni jerozolimskiej były rzeźby lwów,
byków i cherubów (3. Ks. Król. 7,29). Na
Dziedzińcu Lwów w zespole Alhambry w
Grenadzie (Hiszpania) znajduje się 12 mar
murowych lwów wokół fontanny; często
spotyka się rzeźby lwów wyrzucających
strumienie wody z pysków. Na wazach
greckich łeb lwa oznacza często fontannę,
nawet bez strumienia wody. W sądach staro-
Ŝytnej Grecji klepsydry z brązu słuŜące do
ograniczania czasu przemówień nazywano
krenophylaks 'straŜnik źródła', gdyŜ nadawano
im postać lwa.
Lew — przemoŜna, nieodparta siła. Gdy
biblijny Daniel (6) wychodzi nienaruszony z
lwiej jamy, wydarzenie to uwaŜane jest za cud
i dowód interwencji Jahwe. „Siady odstraszają"
(łac. vestigia terrent) — to według Horacego
(Listy 1,1,74) zaczerpnięta z 246. bajki Ezopa
odpowiedź lisa (na pytanie chorego lwa, czemu
się lis nie przybliŜa) na widok śladów
prowadzących do jaskini lwa i braku śladów
powrotnych.
Lew jest królem zwierząt, po nim dopiero
dzik i smok. Królewski lew jakoby nie jada
padliny (w bajce Mickiewicza Przyjaciele 25,
król zwierząt Północy, „niedźwiedź Litwin,
miąs nieświeŜych nie je"). Jako symbol odwagi
umieszczany u stóp zmarłego na rzeźbach
nagrobnych; jako atrybut zwycięstwa — na
posągach wznoszonych ku upamiętnieniu
wygranych kampanii. WyobraŜa siłę narodu:
„Oto lud! Jak lwica powstaje, jak lew się
podnosi! Nie spocznie aŜ poŜre zdobycz i krwi
pobitych się napije" (Num. 23, 24), Lwem jest
Juda, za czasów króla Dawida najsilniejsze
pokolenie Ŝydowskie:
„Szczenię lwie. Juda" (Gen. 49,9). „I będą
ostatki Jakuba wpośród narodów wielu jak lew
między zwierzętami i jak szczenię lwie między
trzodami owiec" (Micheasz 5,7). „ZwycięŜył
lew z pokolenia Judy, korzeń Dawidowy"
(Apok. 5,5); lwem Judy jest takŜe Dawid, a
później, jako jego potomek, Chrystus. Tytuł ten
przybierali róŜni władcy, równieŜ dawni
władcy Etiopii, „zwycięskie Lwy Plemienia
Judy". Lew Północy to przydomek króla
szwedzkiego Gustawa Adolfa (a takŜe nadany
sobie samochwalcze przydomek Papkina z
Zemsty 2,7; 3,4 A. Fredry). Izajasz nazywa
Jerozolimę lwem Boga (Ari-el) jako niezdobytą
twierdzę; wyraz ten znaczyć moŜe takŜe
„ognisko Boga"; ogień ołtarza świątyni
,,poŜera" zwierzęta ofiarne. Mówi Księga
Przypowieści (28,1): „Występny ucieka, choć
nikt go nie goni, lecz sprawiedliwy jest
nieustraszony jak młody lew". Gdy
powiadamy, Ŝe lew zbudził się w kimś, mamy
na myśli odwagę.
Lew — duma i pycha. W bajce Ezopa Lwica
i Lis, lis szydzi z lwicy, Ŝe wydaje na świat
tylko jedno szczenię na raz, podczas gdy lisicy
lęgnie się miot cały; a lwica na to: „Słusznie,
rodzę jedno, ale za to lwa!" (Mniemaniu, Ŝe
lwica rodzi tylko jedno szczenię, zaprzeczał
juŜ Arystoteles; utrzymywało się jednak
jeszcze w średniowieczu.) W bajce Ezopa Lew,
Osioł, Lis i Wilk lew dzieli łup na cztery równe
części, ale zabiera JC wszystkie jako „lwią
część"; w bajce Fedrusa (1,5) oznacza ona
tylko „większą część", którą lew bierze, „bo
nazywa się lwem". Jest to tzw. lwia spółka
(tac. socielas leunina).
Lew — dzikość, srogość, okrucieństwo.
Wołanie z Psalmu 21 22: ,,Panie, wybaw mnie
z paszczęki lwa!" Pan kładzie kres łupiestwu
lwa wyobraŜającego Niniwę, przemoŜnego
wroga Izraela (Nahum 2,12—14). Dziewczęta,
które nie chciały się przyłączyć do
orgiastycznego orszaku Dionizosa, bóg
pozbawiał zmysłów ukazując się im w postaci
lwa, byka i pantery. W Boskiej Komedii, Piekło
1,45—48, Dantego: „Lew... taki wściekły z
głodu, Ŝe przeraŜone powietrze truchlało".
„Lwy płowe, ogromne, grzywy jak wicher
miały, oczy jak pioruny, kaŜdy krok był jak
postrach jawiącej się łuny" (Lwy l—3
Kazimierza Tetmajera).
W mitycznych polowaniach bohaterów na
lwy, w opowieściach o walkach ze lwami
zwierzęta te symbolizują dzikość zagraŜającą
cywilizowanemu światu, a zarazem stają się
atrybutami swoich wrogów lub poskro-micieli,
takich jak Samson, Daniel, Hera-kles, św.
Hieronim. Lew oznacza takŜe
niebezpieczeństwo, od którego ucieczką jest
Pan: „Po lwie i Ŝmii chodzić będziesz i po-
depczesz lwa i smoka" (Psalm 90 13), u Jana
Kochanowskiego zaś słynne: „Na lwa srogiego
bez obrazy wsiędziesz".
Siła, odwaga i czujność lwa czyni z niego
godło straŜy. WyobraŜenia jego umieszczano
na bramach, stopniach tronu, wejściach do
świątyń, na grobowcach i pomnikach
bohaterów, na drzwiach jako kołatki, na
pierścieniach i amuletach. Nogom stołów,
foteli, łoŜnic, tronów nadawano postać lwich
iap. W Biblii w 3. Ks. Królewskiej (10,18—
20) opisany został wielki tron króla Salomona:
„Obok poręczy stały dwa lwy, a dwanaście
lwów przy stopniach z obu stron tronu". Byli to
straŜnicy tronu i sprawiedliwości, a takŜe godła
dwunastu pokoleń Izraela. Lwy pilnowały
równieŜ tronów królów Francji i tronów
biskupów średniowiecznych.
Lew — Słońce, jego potęga, siła zapładnia-
jąca, Ŝar, wszystkowidzenie (gdyŜ lew, jak
uwaŜano, sypia z otwartymi oczami); włosy
grzywy — promienie słoneczne. Lew był
atrybutem Mitry i Westy, a więc i (świętego)
ognia. Na Lwiej Bramie w Mykenach (XIII w.
p.n.e.) słoneczne lwice na cokole wspinają się
na słoneczną kolumnę. Liczne są wyobraŜenia
Słońca w postaci lwiego pyska widzianego z
przodu. Zwycięstwo światła nad ciemnością,
dnia nad nocą, symbolizują wizerunki lwa lub
gryfa atakującego wyobraŜenia nocy: łanie i
sarny o cętkowanej skórze oznaczającej gwiaź-
dziste niebo, lochy (maciory dzika repre-
zentujące noc śmierci) albo święte węŜe,
emblemat świata podziemnego. Słoneczny lew
rozszarpujący byka o rogach w kształcie
księŜyca na nowiu jest bardzo często
spotykanym elementem dekoracyjnym w
staroŜytnej Azji i Afryce. Jako zwierzęta
słoneczne w staroŜytnym Egipcie przedsta-
wiane były siedzące parami, obrócone do
siebie plecami, patrzące na wschód i zachód;
czuwały nad prawidłowym przebiegiem doby i
codziennego odnawiania siły Ra na wschodzie,
po podróŜy nocnej przez podziemny Nil. Były
to emblematy związku czasowego;
Sef (wczoraj) i Tuau (dziś). W kulcie Mitry
lew był symbolem niszczącego, wszech-
poŜerającego Czasu.
Lwia skóra była atrybutem i osłoną sło-
necznych bohaterów, takich jak Herakles (lew
nemejski — później gwiazdozbiór zodiaku),
Tezeusz, Samson itd., stała się więc
synonimem waleczności. Gdy zarzucano
wodzowi i politykowi spartańskiemu Lizan-
drowi, Ŝe zbyt często ucieka się na wojnie do
podstępów, odpowiedział: „Gdzie lwia skóra
jest za krótka, trzeba ją uzupełniać skórą lisa".
Biblia przedstawia Boga jako lwa ryczącego
nad zdobyczą, nie lękającego się krzyków
nadbiegających pasterzy, lwa, który sam obroni
Jeruzalem (Izajasz 31,4), albo jako lwa
polującego na człowieka (Hiob 10,16).
PrzeraŜający, obezwładniający ryk lwa
szczególnie kojarzy się autorom biblijnym z
potęgą Jahwe, np. Ozeasz (11,10)
lub Amos (3,8): „Gdy lew zaryczy, któŜ by się
nie bał? Gdy Pan kaŜe, któŜ by nie pro-
rokował?"
Lew w śrdw. — zmartwychwstanie (Chrys-
tusa), w związku z ówczesnym poglądem, Ŝe
lwy rodzą się martwe, a budzi je do Ŝycia po
trzech dniach oddech lub ryk ojca. WyobraŜenia
ryczącego lwa nieraz symbolizowały
zmartwychwstanie ciał w Dzień Sądu.
Podobnie jak wiele innych zwierząt, lew
wyobraŜa zarazem Chrystusa i Szatana (jako
synów Jahwe) albo Antychrysta, przy czym jako
wyobraŜenie Chrystusa występuje dopiero od
czasów, kiedy zatarła się pamięć o ludziach
rzucanych na pastwę lwom w cyrkach
rzymskich. W l. Liście (5,8) św. Piotr pisze:
,,Przeciwnik wasz, diabeł, krąŜy wokoło jako
lew ryczący, szukając, kogo by poŜarł". JuŜ
babilońskie i sumeryjskie demony Chaosu,
Ugallu i Uridimmu, występowały pod postacią
lwów.
Wdzięczność lwa jest przysłowiowa. An-
droklos (o którym pisze Aulus Geliusz),
niewolnik rzymski z czasów Tyberiusza,
rzucony na arenę cyrku na poŜarcie dzikim
zwierzętom, otoczony zosta) opieką przez lwa,
któremu kiedyś na pustyni opatrzył chorą łapę
(por. teŜ komedię G. B Shawa Androkles i lew,
1913). Rozbitek Elpis (wg Historii naturalnej
8,21 Pliniusza Starszego) na pustyni wydobywa
kość utkwioną w gardle olbrzymiego lwa, który
przez wdzięczność chroni go od śmierci
głodowej. Pewnego razu, gdy św. Hieronim
wykładał, na salę wszedł lew i podniósł
przednią łapę. Uczniowie uciekli w popłochu,
ale Hieronim, widząc, Ŝe łapa jest skaleczona,
wyciągnął z niej cierń. Odtąd lew nie opuszczał
świętego.
Lew — czystość; uŜywano go, obok słonia,
do próby dziewictwa, gdyŜ magiczna potęga
dziewiczości bronić miała panny przed dzikimi
zwierzętami (równieŜ przed bajecznymi, jak
jednoroŜec).
Lew jest dawnym emblematem św. Marka
ewangelisty, patrona Wenecji. Jego słynne
wizerunki: pierwszy to skrzydlaty lew wspie-.
rający się łapą na Ewangelii na obrazie
Carpaccia w Pałacu DoŜów, a drugi to rzeźba
przed Pałacem, na placyku (Piazzetta), na szarej
kolumnie przywiezionej z Bliskiego Wschodu w
XII w., lewantyński bazyliszek
z IV wieku n.e. o agatowych oczach, prze-
obraŜony w lwa.
Lew we wczesnym chrzęść. — zamyślenie,
samotność, pustelnik; stąd stał się emblematem
świętych: Adriana, Eufemii, Ignacego,
Hieronima. Joela, Tekli i in. Lew-
-grabarz grzebał ascetów i świętych egipskich,
gdy zmarli, np. św. Antoniego z Tebaidy,
Marię Egipcjankę, Pawła Pustelnika.
Lew jest godłem serca i krwi: inna (niŜ ari}
nazwa hebrajska lwa — ibiia to takŜe serce,
worek krwi, dusza. Lwie serce to męstwo,
nieustraszoność.
Lwi pazur to talent widoczny nawet w
drobnych fragmentach dzieła. Lwa z pazura
poznać (tac. ex ungue lennem} — mówi
przysłowie.
Lew o czterech skrzydłach — wiatr po-
łudniowy. Lew przedstawiany na amuletach
miał chronić od chorób. W alchemii re-
prezentował siarkę, a jego elementem był
ogień. Reprezentował teŜ człowieka czter-
dziestoletniego.
Lew na niebie jako gwiazdozbiór i znak
zodiaku — światło, blask, potęga, upał;
arystokracja, królewskość; ambicja, duma,
radość Ŝycia; wywyŜszenie. W Egipcie wznosił
się w upalne tygodnie wylewów Nilu, uwaŜano
więc, Ŝe czuwa nad uŜyźnianiem pól przez
Ŝyciodajną rzekę.
Lew cheronejski — pomnik wzniesiony na
grobie Tebańczyków poległych w bitwie pod
Cheroneą w 388 r. p.n.e., odkryty w 1818 r. i
ponownie ustawiony na ich zbiorowej mogile.
Lew — popularny znak handlowy amery-
kańskiej wytwórni filmowej Metro-Goldwyn-
-Mayer, ruchomy, a od 1928 takŜe, pory-
kujący.
Lew salonowy to światowiec błyszczący w
salonach, uwodziciel.
LEWIATAN
Lewiatan, mitologiczny potwór (zob. Potwory)
morski, symbol zła zwalczanego przez bogów;
bywa teŜ wyobraŜeniem świata lub sił
utrzymujących świat przy Ŝyciu, albo
oŜywiających go; bywa takŜe symbolem pór
roku albo wegetacji, wtedy powraca dorocznie,
aby być na nowo zabitym.
Z Ras Szamra (na wybrzeŜu północno-
syryjskim), czyli staroŜytnego Ugaritu, po-
chodzi kananejski poemat opiewający klęskę
zadaną Lewiatanowi przez Baala (pierwotnie
mit ten odnosił się do corocznego ujarzmiania
wylewu rzeki Tygrys). Z innego źródła
pochodzi aluzja do zwycięstwa Baala nad
Lotanem, „prastarym, wijącym się węŜem",
istotą identyczną z Lewiatanem.
Ten sam motyw przyjęli śydzi: biblijny
Jahwe zabija wielogłowego Lewiatana — „Ty,
BoŜe (...) zmiaŜdŜyłeś głowy potworów na
wodach, tyś rozbił głowę Lewiatana, oddałeś
go na Ŝer zwierzętom pustyni" [Psalm 73 12—
14) — i uczyni to samo u kresu czasów, aby
zgnieść zło i na wieczność utwierdzić dobro:
„W owym dniu ukarze Pan swoim twardym,
wielkim i mocnym mieczem Lewiatana, węŜa
zwinnego i skręconego, i zabije smoka
morskiego" (Izajasz 27.1; inni tłumaczą węŜa
jako krokodyla lub wieloryba). W mitologii
Ŝyd. jest on władcą oceanu. Według jednej z
licznych legend Bóg w piątym dniu stworzenia
uczynił, wraz z innymi rybami i ptakami, dwa
Lewiatany, męskiego i Ŝeńskiego, ale aby
uniknąć zniszczenia Ziemi, samicę zabito od
razu, a mięso jej zasolono, by nim nakarmić
sprawiedliwych po przyjściu Mesjasza.
Według apokryficznej /. Księgi Henocha
(60,7—9) Lewiatan jest Ŝeńskim władcą mórz,
a Behemot potworem męskim, władającym
lądami; pewnego dnia oboje zewrą się w
rozstrzygającej walce. Inne źródła twierdzą, Ŝe
Lewiatan jest wyobraŜeniem ostatecznego
zniszczenia wrogów Izraela.
Lewiatan — pierwotny Chaos. W opo-
wieściach ludu Ŝyd. spał na dnie oceanu, a
obudzić go mogło w kaŜdej chwili skuteczne
zaklęcie, co spowodowałoby kres obecnego
porządku świata. Hiob, przeklinając noc, w
której się narodził, woła (3,8):
,,Bodajby ją przeklęli zaklinacze czasu, którzy
potrafią zbudzić Lewiatana!", a w rozdziałach
40 i 41 wylicza jego przeraŜające cechy. Bóg
stworzył go, aby ukazać swą niesłychaną
potęgę.
Lewiatan, w śrdw. — zło, Chaos, Anty-
chryst, Szatan; przedstawiany był jako kro-
kodyl: jego szeroko rozdziawiona paszcza
oznaczała często bramę piekła. W jednym z
,,ogrodów rozkoszy" (tac. hortus deli-ciarum)
przedstawiono Boga Ojca łowiącego
Lewiatana na łodygę drzewa Jessego (drzewa
genealogicznego Jezusa) z Chrystusem na
końcu jako przynętą.
Lewiatan — gwiazdozbiór Smoka (zob.).
„Ów zodyjakowy Smok (...) jest nie węŜem,
lecz rybą, Lewiatan się zowie. Przed czasy
mieszkał w morzach, ale po potopie zdechł z
niedostatku wody" (Pan Tadeusz 8,89—94,
Mickiewicza).
Lewiatan — jedno z imion diabła: „Ks.
Piotr: Ktoś ty? Duch: Lukrecy, Lewiatan,
Voltaire, alter Fritz, Legio sum" (Dziady cz. III
3, 104—5, Mickiewicza).
W traktacie Thomasa Hobbsa Lewiatan
(1651) symbolizuje on suwerena obdarzonego
władzą (działającą za pomocą strachu i kary)
na podstawie umowy społecznej, aby państwo
mogło osiągnąć niezbędny do Ŝycia pokój i
ład, a ludzie nie byli dla siebie nawzajem
wilkami.
Lewiatan — wielki okręt: „Oto morze (...):
okręty płyną po nim; Lewiatan, którego
stworzyłeś, aby w nim igrał" (Psalm 103 25—
26). Nazwę tę otrzymał jeden z największych i
najszybszych statków oceanicznych świata:
spuszczony na wodę w 1911 w Hamburgu pod
nazwą „Yaterland", w 1914 internowany w
Hoboken, New Jersey, USA, potem
przemianowany na „Lewiatana" i w latach
1919—1934 uŜywany jako transatlantyk
pasaŜerski.
W powieści Moby Dick, czyli Biały Wie-
loryb (1851) Hermana Melville'a, kapitan
Ahab goni aŜ do swojej śmierci białego
wieloryba; ta zaŜarta pogoń jest symbolem
dramatycznego starcia między wielką i szla-
chetną jednostką a wcieleniem zła, Lewia-
tanem. Autor cytuje m.in. słowa: „Lewiatan,
najogromniejsze z Ŝyjących stworzeń,
rozciągnięte na głębi jak półwysep, śpi lub
pływa, i zdaje się być ruchomym lądem, a
skrzelami wchłania i paszczą wyrzuca ocean
wody" (Raj utracony 7,412—416, Johna
Miltona).
Lewiatan w powieści Juliena Greena (1929)
— niszcząca, demoniczna siła konwenansu i
bezmyślnej codzienności.
LICZBY
Przed wprowadzeniem pozycyjnego systemu
numeracji wykonywanie działań arytmetycz-
nych było tak trudne, Ŝe człowiek biegły w
rachunkach wydawał się obdarzony nad-
naturalną potęgą. To mogło być jedną z
przyczyn, dla których w większości kultur i
religii liczby są nosicielami symboliki
o wielkim bogactwie znaczeń, nieraz b. skom-
plikowanych i dziś juŜ nie zawsze zrozu-
miałych, a niektóre z liczb uwaŜano za święte
lub magiczne. Słynne były w staroŜytności
„liczby babilońskie" i oparte na nich obliczenia
astrologiczne i horoskopy wróŜbitów. Poeta
rzymski Horacy napomina trzeźwo: ,,Nec
Babylonios lemptaris numeros" łac. 'nie ufaj
liczbom babilońskim' (Pieśni 1,2—3). Gdzie
indziej pisze jednak: „Nos numerus sumus et
fruges consumere nati" łac. 'Jesteśmy
(czczymi) liczbami, zdolnymi tylko do
spoŜywania naszej porcji owoców ziemi' (Listy
1,2,27).
W symbolice liczby wyraŜają nie tylko
ilości, lecz takŜe idee i siły; kaŜda ma własną
osobowość, a wszystkie są dziećmi jedności.
Pierwsza dziesiątka zawiera symbole pod-
stawowe, dalsze liczby są tylko ich kombi-
nacją, im dalej, tym głębiej uwikłaną w ma-
terię świata. WyobraŜenie, Ŝe jedynka tworzy
dwójkę, a dwójka trójkę itd. opiera się na
załoŜeniu, Ŝe kaŜda wartość dąŜy do
przekroczenia swych granic, do znalezienia
partnera i starcia się ze swym przeciwień-
stwem. W tradycji wielu ludów nie tylko
znajomość prawdziwego imienia daje pewną
władzę nad człowiekiem, ale takŜe znajomość
dotyczących go liczb: jego wieku, liczby jego
Ŝon, dzieci, bydła, owiec itd. Dlatego
bezpieczniej jest ukrywać je przed obcymi.
Daniel mówi do króla Baltazara: „Mane,
Tekel, Fares: Mane — policzył Bóg królestwo
twoje i kres mu połoŜył; Tekel — zwaŜony
jesteś i znaleziono cię za lekkim;
Fares — rozdzielone jest królestwo twoje i
dano je Medom i Persom" (Daniel 5,25—8).
Stąd: .jego dni są policzone" znaczy: jest bliski
śmierci.
Niepowstrzymana jest jednak, od naj-
dawniejszych czasów, ciekawość tajemnych
cech liczb i miar tworzących cudowną
harmonię stworzenia. „Ale ty. Panie, wszystko
pod miarą i liczbą, i wagą urządziłeś" (Ks.
Mądrości 11,21). Numerologia uŜywała (i do
dziś uŜywa!) liczb dla określenia charakterów
ludzkich i dla przepowiadania przyszłości.
Legenda twierdzi, Ŝe Pitagoras w VI w. p.n.e.,
w czasie pobytu w Babilonii, sformułował
swoją ideę, Ŝe liczba jest zasadą i
przewodnikiem Ŝycia, Ŝe jej świat zawdzięcza
swój kształt i ład. W rzeczywistości zapewne
dopiero uczeni pitagorejscy pod koniec V w.
p.n.e, uwaŜać zaczęli pier
wiastki liczb za pierwiastki bytu, a niebiosa
za harmonię i liczbę, twierdząc, Ŝe „wszystko
jest liczbą" lub Ŝe ,,liczba jest istotą
wszechrzeczy".
Liczby parzyste i nieparzyste reprezentowały
dla nich przeciwieństwo nieograniczo-ności i
ograniczoności, na którego napięciach opiera
się istota bytu. Przeciwieństwa takie
znajdowali w całej naturze, zestawili nawet
spis dziesięciu najwaŜniejszych: parzyste i
nieparzyste, granica i bezkres, jedność i
mnogość, kierunek w prawo i w lewo,
pierwiastek męski i Ŝeński, spokój i ruch, linia
prosta i krzywa, światło i ciemność, dobro i
zło, kwadrat i figura podłuŜna.
Liczby parzyste widzieli jako bierne, po-
datne, Ŝeńskie, nieograniczone, jako morze
pramaterii; nieparzyste zaś jako aktywne,
męskie, ograniczone, dobre, reprezentujące
porządek, harmonię, „kosmos". „Bogowie
lubią liczby nieparzyste" — pisze Wergiliusz
(Eklogu 8 75) mając zapewne na myśli przede
wszystkim Hekate, patronkę czarów,
występującą z potrójnym obliczem. Jeszcze w
średniowieczu czarownice operowały liczbami
nieparzystymi, zwłaszcza trójką i dziewiątką,
jak w Makbecie Szekspira: „Trzykroć tak i
trzykroć wspak, trzykroć jeszcze do
dziewięciu: pst! — juŜ po zaklęciu". (1,3; tł. J.
Paszkowskiego).
Symbolika liczb greckiej szkoły pitagorej-
skiej (VI—V w. p.n.e.): jedynka oznaczała
punkt, dwójka — linię, trzy — figurę geome-
tryczną płaską, cztery — ciało geometryczne,
pięć — własności ciał fizycznych, zwł. barwę,
sześć — Ŝycie, siedem — ducha, osiem —
miłość, dziewięć — roztropność, sprawiedli-
wość, dziesięć — doskonałość wszechświata.
Zob. Muzyka (Harmonia sfer).
Liczbowe wartości liter gr. były podstawą
skomplikowanego systemu wróŜb: kaŜdy
wyraz, kaŜde imię gr. dawało się równieŜ
odczytać jako suma liczb. Tak teŜ prawdop.
naleŜy rozumieć, wg wartości liczbowych liter
aramejskich, werset biblijny: ,,I Ŝeby nikt nie
mógł kupować ani sprzedawać, tylko ten, co
ma cechę albo imię bestii, albo liczbę jej
imienia. Tu jest mądrość". (Apok. 13,17).
Powtarzanie się cyfr w liczbie wzmagało jej
moc magiczną w Biblii: „Kto ma rozum, niech
zrachuje liczbę bestii, bo jest to liczba
człowieka, 666" (Apok. 13,18), albo
Mickiewiczowskie: „A imię jego czter
dzieści i cztery" (Dziady cz. III 5, Widzenie samych datach, uŜywana do ustalenia daty
50).-U kabalistów liczbą człowieka była suma Wielkanocy.
liczb odpowiadających głoskom jego imienia; Wiek (liczba lat) człowieka. Przysłowie
usiłowano więc za pomocą róŜnych sztuczek hiszp.: „Kto nie jest ładny w dwudziestym
arytmetycznych przypasować to proroctwo do roku Ŝycia, ani silny w trzydziestym, ani
róŜnych postaci, np. Nerona, Mahometa, bogaty w czterdziestym, ani mądry w pięć-
Lutra, Napoleona itd. dziesiątym, nigdy nie będzie ładnym, silnym,
Muzułmanie, kierując się prawdziwymi lub bogatym ani mądrym". „W dwudziestym roku
domniemanymi wypowiedziami Mahometa, rządzi wola, w trzydziestym — rozum, a w
przypisują specjalne cechy kaŜdej liczbie, czterdziestym — rozsądek" (Poor Richard's
usprawiedliwiając w ten sposób wiele Almanac VI, 1741, Benjamina Franklina).
przedislamskich zwyczajów. Litera alif (a, „KaŜdy człowiek po czterdziestce jest
wartość liczbowa — l), pierwsza litera alfa- łajdakiem" (Człowiek i nadczfowiek, Maksymy
betu jest symbolem wyjątkowości i jedyności dla rewolucjonistów G. B. Shawa).
Allacha; litera b (= 2), jako pierwsza litera
LILIA
Koranu, przedstawia dla wielu mistyków siłę
Lilia symbolizuje chwałę, królewskość, wy-
twórczą, która stworzyła świat; litera h jest
borność, majestat; odrodzenie, dobroczynność,
symbolem huwa, 'Jego', formułą absolutnej
nadzieję, niewinność, dziewictwo, wsty-
transcendencji Boga; litera m (= 40) to zasłona
dliwość; niebiańską szczęśliwość, boskie gody,
ludzkości oddzielająca Boga od Mahometa,
łaskę boską, kuszenie, przebaczenie win,
litera natury ludzkiej, oddzielonej
skruchę, duszę bezgrzeszną, Zwiastowanie,
czterdziestoma stopniami od Allacha.
zmartwychwstanie. Opatrzność; wiosnę,
Związek liczby z człowiekiem wyraŜa ustęp
piękno, wdzięk, (wieczną) miłość, piękno
wiersza Victora Hugo: ,JL'homme, le chiffre
kobiece, fallusa, poŜądanie, płodność; białość,
etu, tete auguste du nombre" fr. 'Człowiek,
siwiznę, światło. KsięŜyc, noc; kłamstwo,
szyfr wybrany, wyniosłe czoło liczby'
pretensjonalność, efekciarstwo.
(Legendę des siecles, Le Satyrę).
Hebr. szoszanna, szuszan (stąd imię Zu-
„Utrzymywano, Ŝe światem rządzą liczby;
zanna), które w Biblii tłumaczy się zwykle
ja zaś wiem, Ŝe liczby nas uczą, czy świat jest
jako 'lilia', moŜe jednak oznaczać wiele innych
dobrze, czy źle rządzony" (Rozmowy z
roślin, jak np. amarylek, kosaciec, jaśmin,
Goethem, 3111830 J. P. Eckermanna). „Potęga
narcyz, mieczyk, róŜę, nenufar, lotos, anemon,
liczb budzi tym większy respekt, Ŝe się jej
hiacynt, konwalię; moŜe związek z nazwą
zupełnie nie rozumie" (Hasło „Liczba" w
dawnej stolicy Persji, Suzy, Susan
Słowniku filozoficznym Woltera, 1764).
(wyraŜającej kult bogini lilii, Isztar?):
„Liczbo, treści bez form, duchu bez twarzy i
„Za dni Aswerusa, który panował od Indyj do
ócz, córo praw wiekuistych, co w wiekuistej
Etiopii nad 127 prowincjami (...) Susan
swej chwale dały ci światów rząd — i
miastem królestwa jego pierwszym było" (Ks.
nieskończonych bram klucz!" (Cyfra i słowo
Estery 1,1—2).
II, 2—4 Antoniego Langego).
Lilia — światło. W opisie złotego świecz-
Określone stosunki liczbowe znajdowały
nika w Przybytku (Ex. 25,31—4).
zastosowanie w architekturze, rzeźbie, malar-
Lilia u śydów — plemię Judy; archanioł
stwie, muzyce i literaturze klasycznej i re-
Gabriel. „Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz
nesansowej, np. złote cięcie (złoty podział,
14,6).
podział harmoniczny, łac. sectio aurea),
Lilia biała wg mit. gr. powstała z mleka
podział odcinka na dwie części (z grubsza w
Hery; Afrodyta, bogini miłości, miała od-
stosunku 3:5), z których mniejsza jest w takim
czuwać do tego kwiatu odrazę jako do sym-
stosunku do większej, jak większa do całego
bolu (m.in.) czystości dziewiczej. Lilie białe
odcinka.
wplecione były w płaszcz Zeusa olimpijskiego
Złota liczba — w chronologii — porząd-
i we włosy muz. Rzymianie poświęcili lilię
kowa liczba roku słonecznego lub kalenda-
białą Junonie i uwaŜali ten kwiat za emblemat
rzowego w dziewiętnastoletnim cyklu lat, PO
nadziei; Chrześcijaństwo przejęło wykładnię
którym fazy KsięŜyca następują w tych
niewinności: lilia biała jest tu symbolem
czystości, dziewictwa, nadziei,
Marii Panny (w wyobraŜeniach Zwiastowania
archanioł Gabriel trzyma zwykle lilię w ręku,
a druga lilia stoi w wazonie). Lilia biała
atrybutem Jana Chrzciciela, Chrystusa, Józefa
Oblubieńca, Dominika Guzmana, Franciszka z
AsyŜu, Alberta Wielkiego, Antoniego
Padewskiego, Tomasza z Akwinu, Franciszka
Ksawerego, Filipa Neri; św. Eufemii,
Scholastyki, Klary, Izabelli, Otylii, Katarzyny
ze Sieny; Sybilli erytrejskiej.
Lilia — kwiat weselny, reprezentujący
dziewictwo panny młodej.
Lilia — Opatrzność, łaska, opieka boska
nad wybranymi. ,,Przypatrzcie się liliom
polnym jak rosną: nie pracują, ani nie przędą.
A powiadam wam, Ŝe nawet król Salomon w
całej chwale nie był tak przy-odziany jak jedna
z nich" {Ew. wg Mat. 6, 28—9; Ew. wg Łuk.
12,27). Przysłowie:
Dziadek z babą Ŝyje jak w polu lilije, do stodół
nie znosi, jednak je i pije (mowa o dziadach
proszalnych, kościelnych).
Lilia — łaska boska, przebaczenie win,
dusza oczyszczona z grzechu (dlatego częsta
jako kwiat nagrobny; podobną rolę odgrywa
ruta). Na wyobraŜeniach Chrystusa jako
sędziego świata lilia wychodząca Mu z ust
oznacza łaskę. Lilie w pieśni balladowej Stalą
się nam nowina, na której oparł Mickiewicz
balladę Lilie: „Pani zabija pana (...) grób liliją
zasiewa, zasiewając tak śpiewa: Rośnij
kwiecie wysoko, jak pan leŜy głęboko" (2—9).
Lilia — nieśmiertelność, odrodzenie; wiel-
kanocny kwiat zmartwychwstania (jako rośli-
na wieloletnia).
Lilia — grzech, skrucha. Wg tradycji lilia
miała wyrosnąć z łez Ewy opłakującej
wygnanie z Raju. „Jak lilia, niegdyś wszyst-
kich łąk królowa, pochylę czoło i uschnę"
{Henryk VIII 3,1 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Przysłowie: Gnijące lilie cuchną bardziej niŜ
chwasty (por. Sonet 94 14 Szekspira).
Trzcina, lilia i liść dębowy w tradycji
chrzęść. — symbol słabości ludzkiej (trzcina)
przezwycięŜonej przez zmartwychwstanie (li-
lia) i przeobraŜonej w siłę (dąb).
Lilia — kwiat chwały. ,,Chłopcze nie-
odŜałowany (...), ty będziesz Marcellem!
Nieście mu lilii pełne naręcza!" {Eneida 6, 884
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej). .
Lilia — królewskość. Od staroŜytności
oznaka godności królów i ksiąŜąt ozdabiająca
ich korony, berła, herby, pierw. prawdop.
jako emblemat płodności a. opieki Matki
Boskiej lub Trójcy Sw. (por. potrójne styli-
zowane lilie fr.).
W heraldyce: czystość, niewinność; kró-
lewskość; kwiat o sześciu płatkach — sześć
promieni koła a. Słońca, kwiat chwały i
płodności. Lilie francuskie, les flews de lis,
godło królów fr. od XIII w., godło Burbonów,
wielu rodów i miast (np. Florencji, Lilie),
krajów (np. Górnego Egiptu).
Leluja — stylizowana lilia, motyw deko-
racyjny w podhalańskiej twórczości ludowej.
Lilia — piękno, wybór, wyborność, ozdob-
ność. W świątyni Salomona ,,głowice na
wierzchu kolumn w nawie były wykonane w
kształcie lilii", podobnie ozdobiony zbiornik
wody — ,,morze miedziane" {3. Ks. Król. 7).
Przysłowia: Śnieg bielić albo liliją zdobić.
Złoto pozłacać, a lilije malować, równie
śmieszna; jak i nieuŜyteczna. ,,Piękno Ŝyje,
choć lilie umierają" {Złota podróŜ do
Samarkandy, Prolog 2 Jamesa Eiroya Flec-
kera).
Lilia — niebiańska szczęśliwość zmysłowa.
LoŜe małŜeńskie Zeusa i Hery wysłane było
liliami. Kwiat poświęcony Herze.
Lilia — poŜądanie, miłość, piękno. Oblu-
bienica: ,,Jam kwiat polny i lilia dolin".
Oblubieniec: „Jak lilia między cierniami, tak
przyjaciółka moja między dziewczętami"
(Pieśń nad pieśniami 2,1—2). „Brzuch twój
jak bróg pszenicy otoczony liliami" (7,2).
Troilus o Kresydzie: „Prowadź mnie co
prędzej na owo pole, gdzie będę się mógł
tarzać na łoŜu z lilii przeznaczonym dla tego,
kto sobie zasłuŜył" {Troilus i Kresy-da 3,2
Szekspira).
Lilia — płodność, seks, faHus. Skojarzona z
fallusem przez charakterystyczny kształt
słupka (dlatego jest atrybutem Wenery i sa-
tyrów); z seksem przez erotyczny, lewan-
tyński, indyjski zapach: miodu z pieprzem;
wg Baudelaire'a jej aromat „opiewa porywy
duszy i zmysłów".
Lilia — kwiat nocy. KsięŜyca, miłości
namiętnej, marzycielskiej, uwznioślonej, pla-
tonicznej.
Lilia — kuszenie, brama Piekieł. „W tym
gaju szczęśliwa Prozerpina, gdy lilie i fiołki
zrywa (...), widzi ją bóg podziemny, pragnie i
wykrada" {Metamorfozy 5,392 Owidiusza, tł.
B. Kicińskiego).
Lilia biała — siwizna. „Białe lilie najładniej
wyglądają wśród róŜ" {Oda do Pani
z .darem miłości od starca. Oda 51 7 Ana-
kreonta); starość a miłość.
Lilia^wraz z róŜą) — wiosna.
Lilia w kabalistyce — zmartwychwstanie.
Złamana lilia z opuszczonym kwiatem —
smutek, beznadzieja, uraŜona niewinność.
„Nie jam był w*inien — lecz liliją winna" (W
Szwajcarii 12,258 Słowackiego).
Lilia — kłamstwo r jego skutek — roz-
czarowanie. Często brano za małą, pactiną-cą
lilię bieluń dziędzierzawę, chwast w wielu
odmianach ozdobny, ale cuchnący i silnie
trujący.
Lilia — efekciarstwo, pretensjonalność.
Lilia wyrasta ponad inne rośliny ogrodowe
swym wielkim, widocznym z daleka kwiatem.
„Lilije — kwiatów stróŜe" {Piosenka
wygnańca 4 Ryszarda Berwińskiego).
Lilia — zbędność; zob. Paw.
LIRA
Lira (grecka, klasyczna) symbolizuje koncert,
pieśń, muzykę; wiatr; harmonię kosmiczną;
przyjaźń, miłość małŜeńską; ołtarz
całopalenia; natchnienie wieszcze, poetyczne,
muzyczne, wróŜbę, lirykę, poezję, taniec;
piękno, artyzm, sztukę, kunszt; narzędzie;
realizm, intelekt, mądrość; upośledzenie
ducha; umiarkowanie; kontemplację; obła-
skawienie.
Liry puszkowe (z drewnianym, skrzyn-
kowym korpusem rezonansowym) rozpo-
wszechnione były na staroŜ. Bliskim Wscho-
dzie. Płaskorzeźby sumeryjskie z III tysiąc-
lecia p.n.e. ukazują'olbrzymie liry (niektóre do
pónora metra wysokości) stojące na ziemi,
zwykle ozdobione po jednej stronie wyobra-
Ŝeniem byka. BaBilończycy, Egipcjanie (od
ok. 2000 p.n.e.) i Izraelczycy mieli takŜe małe
liry, na których grano trzymając je na płask na
kolanach. .
Lira — połączenie ziemi z niebem, ołtarz
ofiarny, z którego wznosi się ku Bogu dym i
zapach płonącej ofiary. Koźle rogi liry
przypominają rogi na naroŜnikach ołtarza
całopaleń {Ex. 38,2); przez'rogi liry dźwięki
jej unoszą się w niebo.
Lira w tradycji judeo-chrześc. — atrybut
króla Dawida, symbol przypisywanych mu
niegdyś psalmów. W śrdw. iluminowanych
wydaniach Psalmów przedstawiano Dawida,
zwi. na inicjałach, z wszelkimi typami in-
strumentów strunowych szarpanych w ręku.
Lira — muzyka, taniec; instrument bogów,
herosów, muz: Hermesa, Apollina, Orfeusza,
Amfiona, Linosa, Ariona, Chirona; Uranii,
muzy astronomii; Terpsychory, muzy radości z
tańca; Erafo, muzy poezji miłosnej i muzyki.
Lirę wg mitu sporządził Hermes ze skorupy
Ŝółwia i rogów koźlich, i ofiarował ją
Apollinowi. Atrybut mądrości, umiarkowania,
umiaru, cnoty opartej na poczuciu miary (gr.
sophrosyne) podobnie jak muzyka.
Lirę siedmiostrunną wprowadzić miał
Terpander ok. 675 p.n.e. Napięte struny
łączyły jarzmo z rezonatorem (na podobnej
zasadzie budowane byty niektóre inne gr.
instrumenty strunowe, jak forminga, kitara,
barbiton; por. Harfa). Lirę dwunastostrunną
wprowadził Timoteos z Miletu (zm. 357
p.n.e.);
niektórzy nieco pochopnie porównują tę
innowację z odkryciem techniki 12-tonowej
przez Arnolda Schónberga. Siedem strun liry
— 7 „planet"; 12 strun — 12 znaków zodiaku.
Lira — harmonijne połączenie sił kosmicz-
nych; miłość małŜeńska; przyjaźń.
Lira — poskromienie dzikości, budzenie
miłości, obłaskawianie dzikich zwierząt, po-
Juszanie skał, lasów, zmiana biegu rzek.
Amfion grą na lirze tak czarował kamienie, Ŝe
układały się same w tebański mur siedmio-
bramny (7 strun liry). ,,Orfeusz z Rodope lirą
swą poruszał skały i serca" {Sztuka kochania
3,321 Owidiusza). „Nie dbam, aby zimne skały
przy mym graniu tańcowały, niech mię wilcy
nie słuchają, lasy za mną nie biegają" {Pieśni
2,2.1—4 Jana Kochanowskiego). Gdy Arion,
poeta liryczny, wracał statkiem z' Italii do
Koryntu, załoga wrzuciła go do morza, aBy
zawładnąć jego dobytkiem, ale pewien delfin,,
oczarowany jego śpiewem i grą na lirze,
przewiózł go na swym. grzbiecie do Koryntu,
zdrowego i całego.
Gra na lirze —wykształcenie. „Nigdy nie
nauczył się gry na lirze" {'Osy 959 i 989 Ary-
stofanesa), wyraŜenie przysłowiowe, znaczące:
'ma braki w wykształceniu'.
Lira — osłabienie ducha, umysłu. „Ener-
vant animos citharae, lotosaue, lyraegue" tac.
'cytra, flet i lira wycieńczają umysł'
{Wskazania przeciw miłości 753 Owidiusza).
Lira bez strun — łuk.
Lira — piękno, artyzm, sztuka, kunszt.
Asinus ad tyram, zob. Osioł (wcieleniem
gruboskórności). „Jak osioł, głuchy na
dźwięk liry" (O pocieszeniu, jakie daje
filozofia 1,4 Boecjusza), tj. na piękno, sztukę.
Lira gr. — realizm, zwycięstwo intelektu
CWilliam Blake).
Lira — narzędzie. „Myśliłem ja — Ŝe lira i
Ŝe styl (...), choć cel mają w sobie, są —
narzędzia!" (Cacka l—4 Norwida).
Lira — „w pieśni (...) jako Ŝywemu orłu
pióro" (Liryka i druk 5—7 Norwida).
Liry — „są one dla prawd... czym w oknach
sztory, na których wstrzymują się promienie"
(Cacka 21—2 Norwida).
Lira — poezja. „Złota lira Miliona" (Ode on
a Sermon against Giory Marka Aken-side'a).
„(Kasprowicz) uderza (...) we wszystkie naraz
struny swej liry" (Z przeszłości i l
teraźniejszości 404 Walerego Gostom-skiego).
Liryczny — uczuciowy, rzewny, nastrojowy.
Liryka — poezja wyraŜająca osobiste
uczucia, przeŜycia i refleksje; z gr. lyrikós
'lirowy; liryczny' od lyra 'lira'.
Lutnia (Lyra) — gwiazdozbiór nieba płn., w
Polsce widzialny latem i jesienią.
W heraldyce: medytacja; poezja.
W marzeniu sennym: nadzieja.
Lira korbowa — instrument podobny do
gitary, ale mający wysokie boczki i krótką
szyjkę, l—2 struny melodyczne i 2—4 burdo-
nowe pocierane kółkiem obracanym korbką,
pop. od X do XIX w., później instrument
grajków lud. (lirników) i (zazw. ślepych)
Ŝebraków; zachowany w białoruskich orkie-
strach lud. .
Lira (korbowa) — ślepota. Przysłowie:
Dziad ślepy za lirą chodzi.
Lira (korbowa) — gołębica. „Zorian (...) ani
klątw nie rzucał — ani wydobywał głosu
wielkiego z maleńkiej lireczki — głaskał ją
tylko (...) niby zleknioną białą gołębicę" (Król-
Duch 1,3,129—136 Słowackiego).
Lira słowiańska — czujny Ŝuraw. „Oj!
czujny to Ŝuraw ta słowiańska lira, z carami, z
biesami nie zawiąŜe mira" (Do braci ludu
słowiańskiego 35—6 Teofila Le-nartowicza).
Lira (korbowa) — historia; Ŝywoty; dramaty
Szekspira. „Och! dzieje człowieka i narodów
dzieje na-dwóch tonach grają jak dramat
Szekspira; jest jakaś szalona o dwu strunach
lira, gdy jedna wciąŜ płacze, a dru
cz. 3 4,7, Szekspira). Przysłowie wł.: Więcej
wskórasz lisim ogonem niŜ lwim pazurem.
Lisie wykręty.
Lis — obłuda. W bajce Ezopa Lis i wino-
grona lis, widząc, Ŝe nie dosięgnie wysoko
rosnących gron, woła: „Kwaśne winogrona!"
Farbowany lis — człowiek fałszywy,
hipokryta, faryzeusz, oszust.
Lis — pochlebca. W bajce Ezopa Kruk i lis,
lis wychwala głos siedzącego na gałęzi kruka,
który trzyma w dziobie kawał sera;
kruk zaczyna śpiewać, ser wylatuje mu z
dzioba, lis porywa ser i zmyka. Przysłowie:
Chwaliła liszka kruka, Ŝe z pióry białymi.
Przysłowie nm.: Lis kłania się płotowi, myśląc
o ogrodzie.
Lis — zadowolony z siebie samochwał.
Przysłowia: KaŜda liszka swój ogon chwali.
Lis rad, kiedy go klną. W bajce 5,5 Ezopa, gdy
lis ogon utracił, namawiał inne lisy, aby
obcięły sobie ogony.
Lis — skrytość. Przysłowie: Siedzi (dyszy)
jak lis w jamie.
Lis — ostroŜność. Lisi krok — chód
ostroŜny, skradający się.
Lis zwiadowcą. Trakowie nie wchodzili na
zamarzniętą rzekę, póki jej lis nie przekroczył
ga się śmieje" (PodróŜ przerwana 516—19
Kornela Ujejskiego).
Lira (korbowa) — instrument czarodziejski;
czary. „Liro ty moja śpiewna! z czaro-
dziejskiego drewna snadź ciebie wyrobiono!"
(Lirnik wioskowy 1,12 Ludwika Kon-
dratowicza).
Lirnik mazowiecki — autoprzydomek poety
Teofila Lenartowicza, później upo-
wszechniony.
LIS
Lis jest symbolem oszustwa, złodziejstwa,
fałszu, obłudy, pochlebstwa; krwioŜerczości;
tchórzostwa; niewdzięczności, egoizmu;
mściwości; złośliwości; Ŝarłoczności; diabła,
obłudnego kaznodziei; podstępu, forteli,
przebiegłości, przechytrzonej chytrości, sprytu;
samochwalstwa; pociągu płciowego, płodności;
samotnictwa, ostroŜności, skrytości,
cierpliwości.
\V tekstach bliskowschodnich (wraz z Bi-
blią) i egipskich lis moŜe często oznaczać
naprawdę nie lisa właściwego, ale szakala lub
fenka pustynnego. Według pisarzy sta-
roŜytnych (i w bajkach) list jest przyjacielem
węŜa, a wrogiem orła, kruka i czapli, słuŜką
lwa i oszustem wyzyskującym łatwowierność
naiwnych gęsi i niedoświadczonych koźląt.
Jako przewodnik dusz zmarłych lis prowadzi je
przez wykopane przez siebie podziemne
korytarze (ale teŜ i Ŝywego Orfeusza do piekła
na poszukiwanie Eury-dyki).
Lis — chytrość, zręczność. Ulubiony temat
folklorystyczny, niekiedy jako przeciwieństwo
odwagi (lwa). Lisem podszyty — sprytny,
chytry, przebiegły. „Lis zna wiele sztuczek, jeŜ
jedną, ale wielką" (Satyry fragm. 83
Archilocha, ok. 700 p.n.e.). Guido da
Montefeltro mówi w Boskiej Komedii (Piekło
75—7) Dantego: „Nie lwie, lecz lisie
chowałem skłonności, wszelkich podstępów,
wszelkiej ścieŜki krzywej świadom" (tł. E.
Porębowicza). „Gdzie lwia skóra za krótka,
trzeba ją uzupełnić skórą lisa" — uwaga wodza
spartańskiego, Lizandra, gdy mu zarzucono, Ŝe
ucieka się do podstępów wojennych. Lis
pozbywa się pcheł, jak powiadają, przez
zanurzanie się stopniowo, począwszy od
ogona, w wodzie. „Gdzie tylko lis swój nos
potrafi wsunąć, tam przepchnie takŜe resztę
ciała" (Henryk VI
(Historia naturalna 8,42 Pliniusza St.;
O przemyślności zwierząt 13 Plutarcha).
Czarodziejski lis teumesseński, nasłany
przez Dionizosa na zgubę Tebańczyków, był
nie do doścignięcia. Amfitrion spróbował go
upolować przy pomocy cudownego psa
Prokrydy (Ŝony Kefalosa), który potrafił
doścignąć kaŜde stworzenie. W czasie pościgu
Zeus, aby wybrnąć z sytuacji nic do
rozwiązania nawet przez ojca bogów, zmienił
oba zwierzęta w kamień.
Lis — zwierzę słoneczne. W czasie rzym-
skich cerealiów (12 I V), plebejskiego święta
powrotu Prozerpiny na ziemię, pędzono
gromady lisów (świętych zwierząt Cerery) z
przywiązanymi do ogonów zapalonymi
pochodniami, dla ochrony zasiewów. Podobnie
postąpił biblijny Samson, aby zniszczyć plony
Filistynów (Sędziowie 15,4—5), co w Biblii
było prawdop. wspomnieniem
niezrozumiałego juŜ rytuału zapewnienia
urodzaju. Obecnie „Lis Samsona" to dys-
tynkcja honorowa w wojsku izraelskim.
Lis — popęd płciowy; płonąca barwa sierści
lisiej i puszystego ogona — poŜądanie.
„Schwytajcie dla nas liszki małe, które niszczą
winnicę, bo winnica nasza
zakwitła!" mówi Oblubienica w Pieśni nad
pieśniami 2,15; winnica reprezentuje Oblu-
bienicę.
Lis w tradycji rabinicznej — pogardy
godny, tchórzliwy, chytry, krwioŜerczy
oprawca. Jezus nazywa Heroda lisem (Ew. wg
Luk. 13,32). Psalmista mówi o wrogach
swoich, Ŝe zstąpią do otchłani i staną się pa-
stwą lisów, tj. umrą i zostaną poŜarci przez
padlinoŜerne szakale (62,11). W Modlitwie
Jeremiasza Proroka czytamy: „Góra Syjon
zginęła; lisy chodziły po niej" (Treny Jere-
miasza 5,18), tj. szakale Ŝerowały.
Lis — obłudny, fałszywy kaznodzieja,
prorok. „Jak lisy byli prorocy twoi, Izraelu"
(Ezechie! 13,4); jak lisy, które grzebaniem
jeszcze bardziej rozwalają ruiny, tak fałszywi
prorocy kłamliwymi przepowiedniami roz-
walali ruiny królestwa po deportacji w 597 r.
p.n.e. W plastyce średniowiecznej, na
płaskorzeźbach katedr, lis w przebraniu
mniszym czyta z mszału i prawi kazania
gęsiom, aby je za chwilę poŜreć.
Lis — zatwardziałość w grzechu. Przysło-
wie tac.: Liszki tylko sierść odmieniają, nie
obyczaje.
Lis w śrdw. — szatan, diabeł, heretyk,
chytry grzesznik. Lis łowi podstępem ptaszki,
jak diabeł duszyczki. Sw. Jan czynił z lisa
synonim złego ducha. W plastyce: Nieumiar-
kowanie jeździ na lisie trzymającym gęś w
zębach.
Lis — wielki bohater śrdw. Powieści o Lisie
(fr. Roman de Renart), przedstawiającej m.in.
konflikt sprytu i zręczności z nieokrzesaną siłą.
Lis czarnoksięŜników to demon, chochlik
przybierający postać dziewczyny, pięknej
uwodzicielki, zmyślny pomocnik wróŜek. W
folklorze chińskim i japońskim jest to demon
umiejący się zmieniać w inne zwierzęta,
równieŜ w kobietę, a w starszym wieku zostać
niebiańskim lisem o dziewięciu ogonach.
Stuletni lis zmienia się w maga, a tysiącletni
wznosi się wprost do nieba. W Japonii —
bóstwo ryŜu.
Lis — skąpy gospodarz. Z bajki Ezopa Lis i
śuraw: Lis zaprasza śurawia na obiad i daje
mu jeść na płaskim talerzu; za to, gdy śuraw
zaprosił Lisa, częstował go z naczynia o
wąskiej szyjce. Scena często wyobraŜana w
plastyce (freski, wczesne drzeworyty).
Lis (Yulpecula) — gwiazdozbiór nieba płn.,
w Polsce widzialny latem i jesienią.
W heraldyce: chytrość, przebiegłość stra-
tega; umiejętność wywinięcia się z opałów,
wydostania się z tarapatów; fortel obronny.
Wiek ludzki — człowiek pięćdziesięcioletni.
W marzeniu sennym: (zabić lisa) powo-
dzenie.
LIŚĆ
Liść symbolizuje świat roślinny, Ŝycie, kwit-
nienie; śmierć, więdnięcie; ochronę, cień;
nagość, utratę niewinności, wstyd; miłość;
ozdobę; lek; słowo, wróŜbę, wyrocznię; na-
dzieję; pismo; sprawiedliwość; zdrowy roz-
sądek; pokolenia ludzi; szlachectwo.
Liść — pismo. Przed wynalezieniem ma-
teriałów pisemnych pisano równieŜ na korze i
liściach, stąd folio (format bibliograficzny
arkusza raz złoŜonego) od tac. folium 'liść;
karta'. Polski wyraz list oznaczał dawn. 'list
papierowy' i 'liść, organ roślinny'.
Liść — wstyd; osłona genitaliów; prymi-
tywny strój; zwł. liść figowy, zob. Figa (płeć).
Liście — pokolenia ludzi, ich przemijanie.
,,Wszelkie ciało zwiotczeje jak (...) liście na
drzewie zielonym. Jedne rosną, a drugie
opadają" {Eklezjastyk 14,18). ,,Wszyscy
więdniemy jak liście" [Jzajasz 64,6). ,,Prawda
rzeczywista, Ŝe naród do lista ludzki jest
podobny, bo jako list spadnie, tak i człowiek
padnie, chociaŜŜe nadobny" (Roksolanki,
Marcela Szymona Zimorowica).
Zielony liść — szlachectwo; zdrowy roz-
sądek, sprawiedliwość. ,,Sprawiedliwi roz-
wijają się jak liść zielony" {Ks. Przypowieści
11,28).
Liść, który nie opada — sprawiedliwość;
szczęście człowieka sprawiedliwego. „I będzie
jak drzewo (...), które da owoc czasu swego, a
liść jego nie opadnie" (Psalm l 3).
Opadły liść — człowiek grzeszny, odstępca.
„Opadliśmy wszyscy jak liście, a nieprawości
nasze jak wiatr nas uniosły" (Izajasz 64,4).
Poszum spadających liści — najcichszy
szept przyrody. Bóg karze nieposłusznych
wzbudzając w nich trwogę: ,,WłoŜę zwątpienie
do ich serc (...) i płoszyć ich będzie nawet
szelest liścia zdmuchniętego z drzewa"
(Lev. 26,35). Przysłowie: Na liścia spadnie-
nieJako mówią, bojaźliwy. „Szelest nieŜywy i
suchy" {Elegia konającej jesieni 31 Leopolda
Staffa).
Bezlistne drzewo — zima, bezpłodność,
jałowość. „Będziecie jak dąb, którego liście
opadły, i jak ogród bez wody" (Izajasz 1,30).
Liście bez owoców — przekleństwo. Jezus
poczuł głód, a znalazłszy drzewo figowe
okryte liśćmi, ale bez owoców, przeklął je (Ew.
wg Mat. 21,18).
Liście — lek. „Drzewo owocowe (...), owoc
jego na pokarm, a liście jego na lekarstwo"
(Ezechiel 47,12). „Drzewo Ŝycia (...) liście
drzewa na zdrowie narodów" (Apok. 22,2).
Liść (na Dalekim Wschodzie) — szczęście,
dobrobyt; gałąź pokryta liśćmi — praca
zespołowa we wspólnym celu. Liść jako jeden
z ośmiu „powszechnych emblematów"
symboliki chińskiej — szczęście. Pęk liści —
ludzie. W Japonii wierzchnia strona liścia —
męska, spodnia — Ŝeńska.
Liść — rozpowszechniony w ornamentyce
emblemat świata roślinnego, np. gr. styli-
zowane liście akantu na głowicach kolumn i
architrawach, palmety i bluszcz (zwł. na
ceramice), równieŜ w rzeźbie i miniaturze
srdw., w modernizmie (secesji).
Liście — wróŜba, wyrocznia. Wola Zeusa
wyraŜona szumem liści, zob. Dąb (wyrocznia).
Przysłowie: Z liścia owoc uznają (tj.
przewidują, rokują).
Liście — słowa. „Słowa są jak liście; nie-
które więdną co rok" (Sztuka poetycka 76
Horacego).
Liście — miłość.. „Vivunl in Yenerem
frondes" tac. 'liście Ŝyją dla miłości' (De
nuptiis Honoru et • Mariae 65 Klaudiana,
IV—V w.n.e.).
Trójlistek, np. koniczyny — Trójca Sw.
Czworolistek — krzyŜ, cztery ewangelie;
cztery cnoty podstawowe: odwaga (tac.
fortitudo). sprawiedliwość (iustitia), prze-
zorność (prudentia) i umiarkowanie (tempe-
rarrtia).
Liść w medycynie ludowej — lek przy-
kładany na bolące miejsce, talizman przeciw
złym mocom; zwł. liść klonu, miłorzębu i
koniczyny białej.
Liść — ,,kolor" w nm. kartach do gry;
w naśladujących je polskich — winny, we fr.
— piki.
 Liść Ŝółty, brązowy, uwiędły, martwy—
zmartwienie, ruina; prostactwo, nieokrzesanie,
nierozsądek; starość, śmierć. ,,Wiosna Ŝycia
mojego (...) prędko Ŝółtym, zwarzo-nym
pokryła się liściem" (Makbet 5,3 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego).
Trzęsący się liść — strach. „Czy drŜę cała?
Ha, na uczciwość, jak liść osiczyny" (Henryk
IV c z. 2 2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Liść w pąku — narodziny, młodość.
Liść — ozdoba. Zdobią drzewo, na którym
rosną.
Liść — ochrona, cień. Chronią owoce, ludzi
i zwierzęta przed palącym słońcem. ,,Gościu,
siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! Nie
dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie" (Na
lipę l—2 Jana Kochanowskiego).
Szkielet liścia — piękno w śmierci.
Liść — nadzieja. ,,NiespoŜyty, wiecznie
świeŜy — liść nadziei" (W zielone 7—8 Marii
Konopnickiej).
Czarne liście — zaduma. „W okiście pan
Pietrzycki stroił się i w czarne liście zadumy"
(Satyra literacka 11—12 S. Wyspiańskiego).
Liście — mnogość, bezlik, tłum. Przysło-
wie: jak liści na drzewie. „Same liście i
twarze!... Liściaste i ludno!" (Z lat dziecięcych
7 Bolesława Leśmiana).
Liście spadające — sny, duchy. „A liście
lecą jak sny i jak duchy" (Elegia konającej
jesieni 32 Leopolda Staffa).
W marzeniu sennym: (liść zwiędły) choroba.
LOTOS
Lotos symbolizuje Słońce, światło, ogień;
zapomnienie, senność, pokój, odpoczynek,
błogostan, podniosłość, nirwanę, milczenie,
stałość, zgodę; dobrobyt, ostentację; (stwo-
rzenie; tajemnicę; Koło śycia, Ŝycie; samo-
rództwo; ewolucję; związek przeciwieństw,
konflikt; obupłciowość; fallusa, vulvę, poŜą-
danie, płodność; małŜeństwo, Ŝycie płciowe;
czystość, serce, dozgonną miłość; Zwiasto-
wanie, narodziny; nieśmiertelność; śmierć;
zmartwychwstanie; mistyczny ośrodek, wta-
jemniczenie; przeszłość, teraźniejszość, przy-
szłość.
Lotos orzechodajny i lotosy egipskie —
stworzenie świata, pojawienie się Ŝycia (w
wielu krajach Wschodu, zwł. w Indiach
i w Egipcie). Często wyobraŜany w formie
stylizowanej, skonwencjonalizowanej, w rzeź-
bie, architekturze (np. kolumny lotosowe w
Egipcie, bazy asyryjskich świętych drzew,
kapitele stel fenickich) i w malarstwie. Lotos i
cibora papirusowa to niemal jedyne rośliny
przedstawiane w sztuce egipskiej przez 2000
lat, aŜ do czasów ptolemejskich.
Lotos jako kwiat podąŜający za Słońcem —
wzniosłe, szczytne dąŜenia, przeŜycia
duchowe; w wielu religiach kwiat, z którego
zrodził się bóg Słońca, arka, w której
przepływa on w nocy podziemną rzeką z
zachodu na wschód.
Kwiat lotosu zwrócony ku Słońcu, otwarty
— medytacja, dąŜenie do osiągnięcia stanu
spokoju i prawdy absolutnej, nirwany.
Lotos w Egipcie — praistota związana z
ruchem Słońca po niebie i z Ŝyciodajnymi
wylewami Nilu, symbol nieprzemijającego
Ŝycia, poświęcony Ozyrysowi, kolebka Ho-
rusa, tron Izydy i Neftydy, emblemat Nilu i
Górnego Egiptu, związany teŜ z kultem
zmarłych: bukiety kwiatów lotosu Egipcjanie
wkładali do grobów.
Lotos (gatunki zamykające kwiat na noc i
wsuwające go w głąb wody, a podnoszące go i
otwierające wraz ze wschodem Słońca) —
światło.
Kwiat lotosu — Koło śycia, nieustanny cykl
narodzin, Ŝycia i śmierci, koło kosmiczne.
Lotos w mit. ind. wyrastający z pępka
Wisznu — Wszechświat wydobywający się z
centralnego Słońca, nieruchomej siły'
sprawczej; atrybut Lakszmi; Brahma wy-
obraŜany na liściu lotosu, Budda —na kwiecie.
Symbolika lotosu na Wschodzie odpowiada
częściowo symbolice róŜy, lilii i man-dorli na
Zachodzie; takŜe amulet przynoszący
szczęście.
Kwiat lotosu (pięciopłatkowy) — narodziny,
wtajemniczenie, małŜeństwo, odpoczynek po
pracy, zgon; (ośmiopłatkowy) — harmonia
kosmiczna (8 stron świata); (ty-siącpłatkowy)
— ogół objawień duchowych.
Om mani padme hum sanskr. 'Om, klejnot,
jest w kwiecie lotosu, amen', mantra ozna-
czająca nirwanę utajoną w realnym świecie,
magiczno-religijna formuła mistyczna la-
maistycznego buddyzmu, uŜywana jako bez-
ustanna modlitwa a. zaklęcie.
Kwiat lotosu — obojnactwo, połączenie
przeciwnych płci, związek przeciwieństw,
sprzeczność wewnętrzna; pokój. Kwiat w
pączku — lingam, fallus, poŜądanie; kwiat
otwarty — joni, vulva, genitalia Ŝeńskie,
liczne, szczęśliwe potomstwo; kwiat otwie-
rający się, unoszący się — stosunek płciowy.
Lotos — samorództwo; w staroŜ. krajach
śródziemnomorskich uwaŜany często za ro-
ślinę samorodną, jak — rzekomo — palma.
Lotos róŜowy (Nelumbo nuciferd) — godło
Indii.
Lotos w Grecji — płd.-europejski gatunek
Ziziphus lotus; z owoców jego moŜna
otrzymywać chleb i sfermentowane napoje;
w staroŜ. owoce te były poŜywieniem ubogich,
a wino z nich robione miało przynosić
zapomnienie i błogostan; kwiat pogrzebowy,
podobnie jak u Rzymian i wczesnych
chrześcijan. „Rosą lśniące, lotosorodne brzegi
Acherontu" (Safona). W mit. gr. nimfa Driopa,
która miała z Apollinem syna Amfisa, chcąc
zabawić niemowlę kwiatem, nieszczęśliwym
trafem zerwała kwiat z drzewa lotosowego, w
które przemieniła się nimfa Lotis, gdy dognał
ją Priap. Kwiat zadrŜał i spłynął krwią, a
Driopa takŜe zmieniła się w lotos
(Metamorfozy 9,273— 393 Owidiusza).
Kwiat lotosu — więzy małŜeńskie, niewola
wierności małŜeńskiej, w tym charakterze
znienawidzony przez Afrodytę. Lotos (wraz z
krokusem i hiacyntem) wyścielał łoŜe miłosne
Hery i Zeusa na górze Idą, gdy bogini za
pomocą pasa Afrodyty obudziła poŜądanie
ojca bogów, oddała mu się, a potem uśpiła, aby
móc bezkarnie, choć wbrew jego woli,
przechylić szalę walki na korzyść Greków
(Iliada 14,166—354 Homera).
Lotofagowie wg Odysei (9,80; 23,311)
Homera lud libijski Ŝywiący się lotosami, które
powodowały senną błogość i całkowite
zapomnienie o obowiązkach, ojczyźnie i
przyjaciołach; przen. ludzie oddający się
nieróbstwu i bezpłodnym marzeniom.
Lotos w sztuce chrzęść. — atrybut Marii
Panny, później zastąpiony przez lilię.
Lotos i biały łabędź — wschodni emblemat
Zwiastowania, podobnie jak na Zachodzie lilia
i gołębica.
Lotos w śrdw. — mistyczny ośrodek;
serce; czystość, dziewictwo, celibat; nasiona i
korzenie lotosu uwaŜano za lekarstwo
uśmierzające popęd seksualny, zalecane wów-
czas mnichom i mniszkom.
Lotos — czystość, duch wyniesiony ponad
brud otoczenia, dusza wzniesiona ponad
doczesność, triumf ducha nad materią, wy-
łanianie się światła z ciemności. Kwiaty i liście
nietknięte przez błoto a. wodę, z których
wyrastają. Symbol powstania świata z wody,
łączący się z wylewami Ŝyciodajnego Nilu.
„Waszych dusz lotosy rozkwitłe z naszych serc
mierzwy" (Odpowiedź... na list otwarty „
niewiasty polskiej" Adolfa Nowaczyńskiego).
Lotos — przeszłość, teraźniejszość i przy-
szłość; gdyŜ jednocześnie występują pąki i
kwiaty, i owoce na dnie kwiatu, tworzące z
nim owocostan.
Lotos — tajemnica. „Kwiaty były: narcyz
wspomnieniem, jak lotus tajemnicą" (Poeta i
świat Józefa Ignacego Kraszewskiego).
Lotos w Chinach emblematem ciągłości,
potomstwa, małŜeństwa; oświecenia; szczęścia
małŜeńskiego, piękna kobiecego.
Krzew lotosu — ostentacja, parada.
Drzewo lotosowe — dozgonna miłość;
w staroŜ. Grecji — młodość, energia. Wg
tradycji muzułmańskiej lotos rośnie w siód-
mym niebie po prawicy Allacha.
W astrologii: wschodzące Słońce.
W języku kwiatów: nasze uczucia ochłodły.
LUSTRO (Zwierciadło)
Lustro symbolizuje świat, niebo. Słońce,
ogień, płomień; Ŝycie, przeznaczenie, pro-
roctwo, wróŜbę; kobiecość, próŜność, za-
lotność, miłość, kurtyzanę; przyjaźń, dumę,
ostroŜność, kruchość; przekaźnik informacji,
ego, wzrok, widzenie, objawienie, wizję, ideał,
wyobraŜenie, wyobraźnię; odbicie, dwoistość,
echo, refleksję, introspekcję, re-trospekcję;
myśl, samowiedzę, kontemplację, świadomość,
samokontrolę, samorealizację;
wiedzę, prawdę; satyrę.
Lustra sporządzano juŜ w III tysiącleciu
p.n.e. z polerowanego brązu, srebra a. miedzi,
ale jakość ich obrazu musiała znacznie
ustępować współczesnym lustrom z tafli
szklanej. ,,Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wówczas jak twarzą w twarz" (l.
Lisi do Kor. 13,12). Do I w. n.e. produkowano
tylko lustra ręczne, później większe, odbijające
całą postać, a szklane od końca XII w. Tanie
szklane lusterka przywoŜone, wraz ze
szklanymi paciorkami, nie znającym jeszcze
cywilizacji Murzynom" afrykańskim,
budziły taki podziw, Ŝe uzyskiwano za nie
kość słoniową i inne cenne przedmioty.
Zwierciadło — miłość, atrybut Afrodyty
(Wenus) jako bogini piękności i miłości,
atrybut syren i rusałek (wraz z grzebieniem,
którym czeszą włosy). Spoczywająca Wenus
malarstwa weneckiego przełomu XV i XVI w.
przegląda się w lustrze trzymanym przez
Kupida. W słynnym ustępie Jeruzalem wy-
zwolonej (16,17—23) Tassa, rycerze obser-
wują z ukrycia jak kochankowie, Armida i
Rinaldo, całują się w cieniu drzew, nad
jeziorem: ,,Trefny rynsztunek — wierciadło
gładzone — na sznurze nosił u pasa (...). On
śmiejące się, ona zapalone oczy ma; ta się we
śkle przeglądała, ten sobie, gdy wzrok w
gładki kryształ kładła, czynił z jej oczu
wesołych wierciadła" (tł. Piotra Kochanow-
skiego). „Lecz ja, do skocznych nie stworzony
tańców, ni do zabawy z miłosnym
zwierciadłem" (Ryszard Ul 1,1 Szekspira, wg
tł. L. Uiricha).
Lustro — wróŜba, sprawdzian wierności,
jasnowidzenie zdarzeń minionych, obecnych i
przyszłych (w tej roli zastąpiła je z czasem
kula kryształowa). Próbowano za jego pomocą
rozpoznawać złodziei i oszustów,
przywoływać duchy i stawiać im pytania.
Przysłowia: Zwierciadło, co wszystko zgadło.
Gdy lustro się stłucze — siedem lat nieszczęść.
W bajkach i legendach lustro ukazywało
odległe wydarzenia, twarze osób, przeby-
wających daleko a. umierających. Magiczne
zwierciadło Kambiskana pozwalało odróŜniać
przyjaciół od wrogów, wiernych od
niewiernych kochanków (Opowieść giermka w
Opowieściach kanterberyjskich G. Chauce-ra),
podobnie działało zwierciadło Merlina
(Królowa wieszczek 3,2 Edmunda Spensera);
lustro Zajna al-Asnama, z Baśni z 1001 nocy,
ofiarowane mu przez króla dŜinnów,
pokrywało plamami odbicie dziewczyny, która
utraciła dziewictwo. W bajce Królewna
ŚnieŜka, spopularyzowanej przez braci Grimm,
macocha dowiaduje się od magicznego
zwierciadła, gdzie przebywa królewna. Wg
polskiej legendy mistrz Twardowski za
pomocą magicznego lustra wywołał na prośbę
Zygmunta Augusta ducha Barbary
Radziwiłłówny. Zwierciadło Lao odbijało
umysł i myśli człowieka (Obywatel świata
Oliyera Goidsmitha). Lustro w bajce Ander-
sena Królowa Śniegu „ miało tę własność,
Ŝe wszystko dobre i ładne rozpływało się w
jego odbiciu, a wszystko bezwartościowe i
odstręczające stawało się w nim wyraźne i
jeszcze brzydsze". Przesąd aktorski: spojrzenie
przez ramię komuś w lustro przynosi pecha.
Lustro — atrybut Najświętszej Marii Panny;
nieskazitelność, dziewictwo, specu-lum sine
macula, tac. 'zwierciadło bez zmazy'. Lustro z
odbiciem obrazu Marii — atrybut św.
Geminianusa, wpółlegendarnego biskupa i
patrona Modeny, przyjaciela św. AmbroŜego.
Bóg odzwierciedla się w postaci Chrystusa. W
Boskiej Komedii (Raj 15,62) Dantego dusze
zbawione czytają przyszłość i myśli ludzi w
Bogu jak w zwierciadle:
„Wielcy i mali tych nieb są jeno odbiciem
zwierciadła, gdzie ledwie błyśnie ich myśl, juŜ
się pali" (tł. E. Porębowicza).
Lustro — dwoistość, rozdwojenie, ambi-
walencja, odbicie, echo, bliźnięta; teza i anty-
teza; zob. KsiąŜka (lustrem).
Lustro — w folklorze wielu krajów —
odbija często duszę człowieka, jego troski,
wspomnienia, uczucia, wywołuje obrazy ludzi,
którzy stawali przed nim w przeszłości.
Powierzchnia lustra nie tylko odbija obrazy
świata, ale teŜ wchłania je, zatrzymuje i w
szczególnych warunkach ukazuje na nowo.
„Wielu boleje nad tym, Brutusie, Ŝe nie masz
takich zwierciadeł, które by ci mogły stawić
przed oczy twą ukrytą wartość" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, tł. J< Pasz-kowskiego).
Zasłanianie luster w mieszkaniu na czas od
zgonu domownika do powrotu rodziny z
pogrzebu to tradycja wywodząca się moŜe z
obawy, aby nieboszczyk nie wypatrzył sobie
przez lustro spośród obecnych towarzysza
podróŜy na tamten świat, albo z poglądu, Ŝe
zwierciadło to drzwi, przez które dusza
przedostać się moŜe do (lub z) innego świata.
Lustro — magiczny symbol nieświadomych
wspomnień, narzędzie samooglądu,
samopoznania, refleksji nad sobą i nad
widzialnym Kosmosem, który z kolei przy-
patruje się swemu odbiciu w świadomości
ludzkiej; emblemat jasności, prawdy. Sokrates
radził młodzieŜy przypatrywać się sobie w
lustrze aby, jeśli są piękni, stali się godni tej
urody, a jeśli jest inaczej, starali się wyrównać
te niedostatki innymi osiągnięciami (śywoty...
słynnych filozofów 2,33 Dioge-
nesa Laertiosa). „Kto jest słuchaczem słowa, a
nie wykonawcą, ten podobny jest do człowieka
przypatrującego się obliczu swemu w
zwierciadle; bo przyjrzał się sobie i odszedł, i
zaraz zapomniał, jakim był" (List Jakuba Ap.
1,23—4).
Zwierciadło — mądrość. ,,Mądrość (...) jest
zwierciadłem bez zmazy boskiego majestatu"
(Ks. Mądrości 7,24—6). Serce mędrca zob.
Serce (mądrość).
Lustro atrybutem nagiej Prawdy, z której
Ojciec Czas zdejmuje zasłonę. (Prawda zawsze
z czasem wyjdzie na jaw; lustro nie kłamie.)
Zwierciadło — Ŝycie kontemplatywne,
którego uosobieniem jest biblijna Rachela.
„Siostrzyczka Rachel stroi się a stroi i u zwier-
ciadła siedzi w kaŜdą porę. Ona się wdziękiem
pięknych oczu poi" (Boska Komedia, Czyściec
27,104—6 Dantego, tł. E. Porę-bowicza).
Lustro — ostroŜność, rozwaga, samo-
wiedza, atrybut Roztropności przedstawianej
takŜe z węŜem. Przysłowie nm.: Nie tkwi w
lustrze, co się w lustrze mieści.
Zwierciadło — szósty zmysł. ,,Zwierciadło i
sława (...) dopomagają nam szkłem i umysłem
patrzeć na siebie... i są szóstym zmysłem"
(PodróŜ do Ziemi Świętej... 5,29,171—4
Słowackiego).
Lustro — duma, pycha, zadowolenie z
siebie, próŜność, chuć, narzędzie Szatana.
Lustro — zniewieściałość, bierność, pa-
sywność, lubieŜność, uwodzicielstwo, kobieca
kokieteria, zalotność, wtórność; zmienność
odbitych obrazów łączy je z fazami KsięŜyca, a
zatem znów z kobiecością. Gdy nadejdzie
dzień sądu nad przepychem niewiast, Pan
odejmie im, wśród innych ozdób i
kosztowności, takŜe zwierciadła (Izajasz
3,16—23). „Piękno rodzi arogancję. To piękne
oblicze Korynny sprawia, Ŝe jest dla mnie
szorstka. Zaiste, pycha rośnie od odbicia w
lustrze" (Amores 2,17,9 Owidiusza). „Nie ma
pięknej kobiety, co by się nie mizdrzyła przed
zwierciadłem" (Król Lear 3,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Lustra są to cieplarnie, w
których hoduje się próŜność" („Fliegende
Blatter" nr 2350).
Lustro — wzrok, jeden z pięciu zmysłów.
Lusterko — Ŝycie, sprawdzian Ŝycia; trzy-
mane przed ustami pacjenta, aby sprawdzić,
czy jeszcze oddycha, czy Ŝyje.
Lustro — kruchość, łamliwość. Glasses and
lasses arę bruckle ware, szkoc. ang. 'lustra i
dziewczęta to towar kruchy'.
Lustro — wyobraźnia, świadomość, jako
odbicie rzeczywistego świata.
Lustro — przyjaciel. Nie ma lepszego lustra
jak stary przyjaciel, przysłowie hiszp. Lustro
powie ci to, czego nie powie ci Ŝaden
przyjaciel, przysł. ang. ,,Jedno lustro jest
lepsze niŜ cała galeria portretów przodków"
(W. Menzel).
Zwierciadło — wzór do naśladowania, ideał,
budujący przykład cnót, doskonałość.
„(Hamlet, ów) wzór uksztalcenia, zwierciadło
poloru, cel zwracającej się uwagi świata"
(Hamlet 3,1 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
„Idąc śladami wszech królów zwierciadła
kaŜdy ma Anglik skrzydła jak Merkury"
(Henryk V, 2, Chór. Szekspira, tł. L. Uiricha),
o królu Henryku V.
Lustro — dziecko. „TyŜeś jest lustrem
matki; w lustrze tym przyzywa matka swój
własny kwiecień, młodość zagubioną" (Sonet 3
Szekspira, tł. Jerzego S. Sity).
Lustro ośmiokątne — częsty kształt zwier-
ciadła ręcznego, reprezentujący 8 kierunków
oświetlenia z ośmiu stron świata.
Lusterko — amulet osobisty, tarcza chro-
niąca przed demonami, prawdop. tradycja z
mitów i legend — zwierciadła odpierającego
zabójczy wzrok meduzy Gorgony a. bazyliszka
(zob.); kto oszalał pod wpływem wzroku
demona, ozdrowieje, gdy zajrzy do lustra.
Lustro, zwierciadło — powierzchnia stawu,
jeziora, morza, tafla wodna, zwierciadło
Narcyza; w mit. gr. myśliwy Narcyz zakochał
się w swoim odbiciu w wodzie i umarł z
tęsknoty.
Zwierciadło — odbicie. Coś jest zwier-
ciadłem czegoś — świadczy o czymś, jest
odbiciem czegoś. Sztuka jest zwierciadłem
natury, Ŝycia. „Powieść to zwierciadło, które
się przechadza po gościńcu" (Czerwone i
czarne 13;49 Stendhala). „Przeznaczeniem
teatru, jak dawniej tak i teraz, było i jest słuŜyć
niejako za zwierciadło naturze" (Hamlet 3,2
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Kronika jest
zwierciadłem, kto w nie wejrzeć raczy, tak
kaŜdego, jak godzien być znanym, obaczy"
(Lisf VI do A. Na-ruszewicza 3—4 Ignacego
Krasickiego).
,,Zwierciadło" w tytułach dawnych dzieł o
tendencji moralnej a. pedagogicznej przed
stawiało je jako odbicie ludzkiego zachowania
się, np. Wielkie Zwierciadło (łac. Speculum
majus) Wincentego z Beauvais z XIII w., jeden
z gł. dokumentów kultury śrdw.; Wielkie
zwierciadło przykładów (kaznodziejskich), łac.
Speculum exemplo-rum, wyd. w Deventer w
1481; Zwierciadło, albo kształt, w którym
kaŜdy stan snadnie się moŜe swym sprawom
jako we zwiercie-die przypatrzyć (1568)
Mikołaja Reja.
Zwierciadło saskie — opis zwyczajowego
prawa saskiego z pocz. XIII w.
Lustro — świat. ,,Świat jest zwierciadłem, z
którego kaŜdemu wyziera jego własna twarz"
(William M. Thackeray).
Zwierciadlany świat znajdujący się po dru-
giej stronie lustra, gdzie wszystko dzieje się na
opak (Po drugiej stronie lustra Lewisa
Carrolla, 1871).
Krzywe zwierciadło — zniekształcenie,
deformacja, parodia, karykaturalne przed-
stawienie czegoś.
Lustro — satyra. „Satyra to rodzaj lustra, w
którym patrzący rozpoznaje na ogół wszystkie
twarze prócz swojej" (Bitwa ksiąŜek.
Przedmowa, Jonathana Swifta, 1697).
W marzeniu sennym: rycerskość, wykwint w
obejściu, przygoda miłosna.
ŁABĘDŹ
Łabędź jest symbolem piękna, doskonałości;
mądrości, rozeznanii doskonałego; czystości;
godności, szlachetności; samotności, wier-
ności, wdzięku; muzyki, poezji; zimnej pychy;
obupłciowości; zasady Ŝeńskiej; płodności;
zazdrości; śmierci, zmartwychwstania,
(nie)śmiertelności, wieczności; obłoku, mgły,
wiatru, śniegu, lata; związany jest z pro-
roctwem, wieszczbą, czasem, przemijaniem,
słońcem; zob. Gęś.
Poświęcony był wielu bogom i świętym,
jak: Afrodycie (Wenerze), Apollinowi, Zeuso-
wi (Jowiszowi); Ledzie, Orfeuszowi, Erato,
Klio; Brahmie, Sarasvati; św. Cuthbertowi
(apostołowi Northumbrii).
Łabędź — dwupłciowość; potęga uderzeń
skrzydłami — męska; postawa i spokój —
Ŝeńskie; szyja z główką — kształtu fallicz-
nego; ciało krągłe, obłe, kobiece: związek
łabędzia z Afrodytą (którą wyobraŜano
wzlatującą na łabędziu w powietrze) datuje się
z czasów przedgreckich i z gr. okresu
archaicznego. Jako jej atrybut symbolizuje
całkowite zaspokojenie poŜądania, satysfakcję
seksualną, a pieśń łabędzia wyobraŜa tu
poŜądanie prowadzące przez swój szczyt do
swego unicestwienia, do „małej śmierci"
seksualnej, kulminacyjnej chwili orgazmu.
Wóz Afrodyty ciągnięty przez łabędzie, wiezie
piękno i miłość. Zeus w postaci łabędzia
zapłodnił Ledę (lub Nemezis), a ze złoŜonych
przez nią jaj wykluli się Dioskuro-wie, Helena
trojańska i Klitajmestra (niektórzy utrzymują,
Ŝe Ledę na tę okoliczność zmieniono w gęś).
TakŜe w micie skandynawskim łabędź
związany jest z boginią płodności i wolnej
miłości, Freją, zrodzoną, jak Afrodyta, z białej
piany morskiej. Trzy norny, boginie losu,
istnienia i konieczności, a równieŜ elfy i trolle,
przybierały chętnie postać łabędzia, podobnie
jak Wal-kirie odprowadzające do Walhalli
dusze bohaterów poległych na polu bitwy.
Pieśń łabędzia. Łabędź niemy ma skromne
moŜliwości głosowe: w ciągu całego roku
syczy, pochrapuje, a w okresie godowym
odtrąbuje fanfarę jak Ŝuraw, ale ciszej. Na-
tomiast łabędź krzykliwy krzyczy melodyjnie i
melancholijnie przez cały dzień, nie tylko
przed śmiercią, ale jest mniejszy i znacznie
mniej urodziwy od łabędzia niemego. Dopiero
chór łabędzi krzykliwych daje efekt pieśni.
Dzięki tej właśnie legendarnej „łabędziej
pieśni" łabędź związany był z muzyką juŜ w
mitach ludności przedgreckiej. Wizerunek
harfiarza z epoki brązu, znaleziony na
Cykladach (na Morzu Egejskim), przedstawia
głowę łabędzia wyrzeźbioną na ramie
instrumentu. Na tym związku z muzyką oparta
jest wieź łabędzia z bogiem muzyki i
wieszczby, Apollinem, który co rok wyruszał
do krainy Hyperborejów na dalekiej Północy
na wozie zaprzęŜonym w łabędzie i na nim teŜ
wracał na Olimp. (Na północnym niebie
sąsiadują z sobą gwiazdozbiory Łabędź i
Lutnia, instrument Apollina.) Łabędź wg
Ezopa śpiewa tylko przed śmiercią, co nadaje
jego pieśni charakter tragiczny, melancholijny
i liryczny (symbolizuje wieczność, pośmiertne
szczęście, męczeństwo). Łabędź staje się
przeto ptakiem Apollina jako boga poezji i
przewodnika Muz: stąd łabędziami nazywano
poetów — łabędź Avonu to Szekspir, który
urodził się w Stratford-on--Avon, łabędź
mantuański to Wergiliusz, a łabędź dirkeński
(tj. tebański, beocki)
to Pindar itd. Grecy uwaŜali, Ŝe Apollo udzielił
łabędziowi takŜe zdolności wieszczenia
(dlatego zapowiada on równieŜ własną śmierć i
tuŜ przed nią wydaje przepiękne tony skargi).
Ajschylos w Agamemnonie 1445 mówi ustami
Klitajmestry o wieszczce Kasandrze: „Ona,
niby łabędź biały, ostatnie wyśpiewała
przedśmiertne lamenty i legła" (tł. S. Srebrny).
W legendach germańskich dziewice zmieniają
się w łabędzie umiejące prorokować, jak np. w
Pieśni o Nibelun-gach i w poemacie Gudrun.
Przedśmiertna pieśń łabędzia to w przenośni
często ostatni występ, "ostatnie dzieło lub
słowa człowieka,' a niekiedy ostatnie słowa
Chrystusa na krzyŜu.
W Indiach, Persji, Arabii, Skandynawii i
krajach słowiańskich góruje Ŝeński aspekt
łabędzia jako wyobraŜenia dziewiczości i
piękna, niekiedy w postaci bajecznej, zaświa-
towej dziewicy-łabędzia (w świecie gr.-rz.
przewaŜał aspekt męski); łabędzica zrzuca swe
magiczne upierzenie (mgłę) i kąpie się jako
piękna naga dziewica (słoneczny dzień);
młodzieniec, rolnik, kradnie jej pióra, Ŝeni się
z nią, ale po pewnym czasie zadaje jej
zakazane pytanie (albo podgląda ją przy
toalecie) — wtedy ona przywdziewa pióra i
odtruwa: symbol chciwości ludzkiej lub
ciekawości, albo wysokich aspiracji człowieka;
por. Baśnie z 1001 nocy (Bajka o Hassanie,
złotniku z Basry); temat Melu-zyny, kobiety-
węŜa. Labędzie-dziewice występują teŜ jako
wiatr, nosiciel wieści. W mit. skand, poślubiają
trzech braci (wśród nich Volunda, cudownego
kowala), a po siedmiu latach porzucają ich. „A
potok, dziwną jakąś tajemnicą, nazwań Łabę-
dzim — w myślach był dziewicą" (Król--Duch
5,3,95—6 Słowackiego).
Coroczne wędrówki łabędzi na lęgowiska
dalekiej, nieznanej Północy tłumaczono cza-
sem jako przenoszenie zmarłych do północnej
Krainy Błogosławionych. Kyknos, król
Ligurów w płn. Italii, krewniak Faetona
(zabitego przy próbie kierowania wozem
słonecznym swego ojca, Heliosa), z Ŝalu po
nim przemienił się w łabędzia (Metamorfozy
2,367 Owidiusza). Mit zna jeszcze kilku
innych Kyknosów, synów bogów, przez ojców
tuŜ przed śmiercią zmienianych w łabędzie.
Według mitu trackiego np. bóg wojny, Ares,
zmienił w łabędzia swego syna
Kyknosa, śmiertelnie ranionego przez He-
raklesa (gr. kyknos 'łabędź').
Pogłosem starej bajki o siedmiu braciach
prześladowanych przez złą babkę i zmie-
nionych w łabędzie jest zapewne średnio-
wieczna legenda o tajemniczym Rycerzu
Łabędzia, Lohengrinie, który przybywa w łodzi
ciągniętej przez łabędzia, aby pomóc
szlachetnej damie znajdującej się w nie-
bezpieczeństwie, poślubia ją, ale zabrania jej
pytać o jego pochodzenie, a gdy ona, nie
mogąc poskromić ciekawości, pyta go o to,
opuszcza ją na zawsze. „Ach! ona była jak
białe łabędzie, była jeziora błękitnego panią;
płynęła lecąc — łódź leciała za nią" (W
Szwajcarii 4,75—7 Słowackiego);
poeta chce, jak Apollo, lecieć z łabędziami na
północ, do ojczyzny: „Skąd pierwsze gwiazdy
na niebie zaświecą, tam pójdę (...). Spojrzę w
lecące na niebie łabędzie i tam polecę, gdzie
one polecą" (W Szwajcarii 21,425—8
Słowackiego).
Czerwony łabędź — Słońce.
Czarny łabędź — odwrotność białego,
podobnie jak czarne Słońce (zob. Słońce) w
stosunku do Słońca dziennego. W bajce
Andersena Towarzysz podróŜy, zaczerpniętej z
folkloru skandynawskiego, Janek-wę-
drowniczek, który rozwiązał trzy pytania
królewny-czarownicy, w noc poślubną zanu-
rzył ją trzykrotnie w wannie. Za pierwszym
zanurzeniem zmieniła się w czarnego łabędzia,
za drugim — w białego z czarnym
naszyjnikiem, a dopiero za trzecim w nor-
malną, kochającą go księŜniczkę: Czarny
łabędź reprezentował rzadkość, osobliwość,
unikat, podobnie jak biały kruk. UJuwenala
(Satyry 6,165) rara avis łac. 'rzadki ptak',
czarny łabędź (uczciwa i cnotliwa Ŝona).
Biały łabędź — doskonałość, emblemat
wdzięku, czystości, światła na wodzie, hymnu
śmierci.
Łabędź — nieśmiertelność; np. pośmiertna
sława poety: „Mego imienia Kloto nie podetnie
kosą, bo je w niebie krzykliwi łabęcie uniosą"
(Sielanki 1,93—4 Bartłomieja Zimorowica).
Łabędź — rozróŜnianie między sprawami
istotnymi i nieistotnymi; wg mniemań ludo-
wych potrafi mleko rozcieńczone wodą od-
dzielić od wody.
W alchemii podporządkowany Merkuremu i
Jego ziemskiemu odpowiednikowi, rtęci, jako
pramateria (materia prima} fi
lozoficzna oraz emblemat ducha i łączności
ognia i wody (woda i ogień w rtęci, „dwu-
płciowość" u łabędzi), jak równieŜ przez swą
ruchliwość i lotność (choć jest to najcięŜszy z
latających ptaków).
W marzeniu sennym: (czarny) troski, kłopoty;
(pływający) wielkie powodzenie;
(biały) szczęście, powodzenie.
W heraldyce: uczony; miłośnik harmonii
(zgody).
ŁAŃCUCH
Łańcuch symbolizuje Wszechświat, drabinę z
Ziemi do Nieba, małŜeństwo (Nieba i Ziemi);
sprawiedliwość; potęgę, siłę; obowiązek;
bezpieczeństwo; przeznaczenie; towarzyszy
broni, klucz Ŝurawi; szereg, pasmo, ciąg,
połączenie, związek (przeciwieństw),
komunikację, porozumienie, scalenie; trwałość;
podbój, niewolę, zbrodnię, uwięzienie,
męczeństwo, kajdany, okowy, więzy, pęta;
beznadzieję, nieszczęście, przymus, zaleŜność,
upokorzenie, niesławę, zło; chuć.
Łańcuch — nieprzerwany, ciągły szereg,
pasmo, ciąg (piechoty, skazańców; gór,
wzgórz, wysp; atomów; przyczyn i skutków,
wydarzeń itd.).
Łańcuch — potęga, która nie jest sumą sił
swoich składników. Przysłowie: Łańcuch nie
jest silniejszy niŜ jego najsłabsze ogniwo.
Łańcuch — mocne więzy społeczne a.
psychiczne, integracja, scalanie (podobnie jak
symbolika nici, powrósła, liny, sznura,
powrozu, cumy, arkanu, przewiąsła).
Łańcuch — więź komunikacji, porozu-
mienia, koordynacji, związku, a zatem takŜe i
małŜeństwa, miasta, państwa, narodu,
kolektywu, wspólnego działania, konieczności
przystosowania się do Ŝycia społ., zespolenia
się i zharmonizowania ze zbiorowością. „Hej!
ramię do ramienia! spól-nymi łańcuchy
opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do młodości
52—3 Mickiewicza).
Łańcuch — małŜeństwo; na płaszczyźnie
kosmicznej małŜeństwo Nieba i Ziemi, sym-
bolika podobna do symboliki strzały wy-
puszczonej (kamienia ciśniętego z procy) w
niebo.
Łańcuch — Wszechświat, wielki łańcuch
istnień od bogów do ludzi, zwierząt, roślin i
minerałów.
Łańcuch — potęga Zeusa. „Łańcuch
zwieście złocisty z niebiosów ku ziemi
i wówczas chwyćcie na dolnym go końcu
pospołu boginie z bogami: nie uradzicie mnie
ściągnąć z niebiosów na ziemię, mnie, Dzeusa
(...), lecz gdyby mnie zebrała ochota za łańcuch
ten ciągnąć, wydźwignąłbym ja was razem z
ziemią i razem z morzami" (Iliada 8,19—24
Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego); tac.
aurea catena Homer! 'Homerowy złoty
łańcuch'.
Łańcuch — drabina z Ziemi do Nieba. W
mit. gr. przymocowany do tronu Zeusa, aby
bóg mógł nim wciągnąć śmiertelników na
Olimp; emblemat bogini przeznaczenia,
Ananke.
Bogowie i bohaterowie spętani łańcuchami.
W wielu mitach, np. Prometeusz na skałach
Kaukazu, przykuta do skały królewna etiopska
Andromeda, skandynawski szatan Loki; Fenrir,
zob. Wilk.
Łańcuch u neoplatoników był symbolem
świata jako kolejnej emanacji coraz nowych
bytów, a kaŜda postać bytu pochodziła od
innej, doskonalszej; ludzie to marionetki
bóstwa pociągane łańcuchem rozumu (gr.
nous) połączonego nim z duszą (łac. animus--
anima).
Łańcuch — związanie, przymus, niewola.
Wyzwoleńcy gr. i rz. wieszali swe łańcuchy na
gałęziach cyprysowych poświęconych Hebe
(Iuventas), bogini młodzieńczej urody, świtu
nowego dnia, nowego Ŝycia. Przysłowie: Z
łańcucha się urwać. Przysłowie ang.: Ludzie
pobrzękują swymi kajdanami, aby pokazać, Ŝe
są wolni. „Kraj na łańcuchu, pieśń na
łańcuchu" (Wezwanie 14 Teofila
Lenartowicza).
Łańcuch w chrześcijaństwie — męczeństwo;
atrybut królowej Radegundy (zm. 587),
pierwszej świętej Merowingów; św. Jerzego;
św. Leonarda, patrona więźniów (wyobraŜa-
nego z rozerwanymi kajdanami), św. Balbi-ny.
W plastyce Szatan w Dniu Sądu Ostatecznego
występował (często w postaci małpy) związany
łańcuchami.
Łańcuch Lugusa (irl. Luga), jednego z naj-
waŜniejszych bogów celt., zrodzonego z
dziewicy Aranrhod, którego imię jest skład-
nikiem nazw wielu miast europ., jak Lyon
(Lugdunum), Laon, Lejda, Carlisle (Lugu-
valium) — Droga Mleczna.
Łańcuch Ogmiosa — wymowa. Ogmiosa,
jednego z celt. bogów Galii, boga wymowy,
wyobraŜano w tym charakterze jako ciągną-
cego gromadę ludzi, których uszy połączone
były łańcuchem z jego językiem.
Łańcuch Volunda (Welanda, Wielanda),
cudownego kowala z mit. skand., którym
potrafił pętać wiatry.
Łańcuch sprawiedliwości, sądu, bezpie-
czeństwa, władcy — w legendach celt. łańcuch
zawieszany w sali audiencjonalnej królów i
ksiąŜąt, potrząsany przez Ŝądających
posłuchania.
Łańcuch — towarzysze broni. Gallowie w
dowód braterstwa broni wiązali się niekiedy po
dwóch łańcuchem i tak szli do boju;
Kajdany w sztuce Odrodzenia i baroku —
atrybut Zła a. śądzy, wraz (a. wymiennie) z
piszczałką Satyra, tamburynem, maską,
kartami, rózgą. Postać związana a. skuta —
człowiek w niewoli swych niŜszych instynktów
i namiętności.
Kajdany miłości, kochania, Ŝycia, uprzedzeń,
przesądów itd. „DługoŜ nas mieć w kajdanach
będą uprzedzenia, Ŝe moŜna i kraj przędąc dla
dobrego mienia?" (Do Kajetana Węgierskiego
75—6 Józefa Wy-bickiego).
Kajdany niewidzialne — niewola, zaleŜność.
„Ze wszelkich kajdan, czy te są po-wrozowe,
złote czy stalne, przesiąkłymi najbardziej krwią
i łzą — niewidzialne!..." (Zagadka C.
Norwida). „Powstań Polsko, krusz kajdany,
dziś twój triumf albo skon" (Warszawianka 1—
8 Karola Sienkiewicza z Casimira Delavigne).
„Proletariusze nie mają nic do stracenia prócz
swych kajdanów" (Manifest komunistyczny,
ostatnie słowa, 1848 r., Marksa i Engelsa).
Złoty łańcuch — bogactwo, trwałość,
doskonałość; nagroda za zasługi (w Babilonii,
Egipcie, Izraelu); za dzielność. Król Baltazar
do mędrców babilońskich: „Kto to pismo
przeczyta i wyjaśni, w szkarłat odziany będzie i
złoty łańcuch otrzyma na szyję" (Daniel 5,7).
„Słuchaj, synu, ojca i matki, aby była przydana
ozdoba głowie twojej i łańcuch szyi twojej"
(Ks. Przypowieści 1,8). Przysłowie: Złote
łańcuchy są silniejsze od Ŝelaznych. Wg
tradycji król fr. Ludwik XI, ofiarowując
Raoulowi de Lannoi złoty łańcuch za
brawurowe czyny wojenne, powiedział: „Na
Boga, przyjacielu, jesteś tak zaciekły w walce,
Ŝe naleŜy cię zakuć w złoty łańcuch, aby
oszczędzić twe cenne Ŝycie na następną
potrzebę!"
Łańcuch — modlitwa. WyobraŜano
chrześcijanina połączonego z Bogiem złotym
łańcuchem modlitwy.
Łańcuchy praw ludzkich, myśli, niewoli,
grzechów, snów, przyjaźni itd. ,,Jednomyślnej
przyjaźni wiąŜcie się łańcuchem" (Gość w
Heilsbergu 58 S. Trembeckiego). Chains of
Slavery, ang. 'Łańcuchy niewolnictwa' tytuł
słynnego traktatu polit. (1774) Jean-Paula
Marata.
Łańcuch — klucz Ŝurawi. „śurawie, co tam
nad Koryntu górą rozciągnęłyście łańcuch ku
północy, weźcie na skrzydła moje pieśń
ponurą" (Grób Agamemnona 26,151— 3
Słowackiego).
Dziewica w okowach — gwiazdozbiór
Andromedy.
W heraldyce: zwycięstwo, potęga; (na szyję,
z koroną) słuŜba monarsze; (pęta końskie w
kształcie litery D) zdobywca;
upokorzenie, niesława; (na zwierzęciu) cięŜka
słuŜba.
W marzeniu sennym: cierpienie, troska.
ŁASICA
Łasica symbolizuje odwagę, zuchwałość,
hardość; zdecydowanie, upór, zawziętość;
krwioŜerczość; niszczycielstwo; czujność, nie-
pokój; chimeryczność; wróŜbę; wysmukłość;
seks; skąpstwo, małostkowość, kłótliwość,
niecnotę, zawiść, chciwość, kłamstwo, grzech
w słowie; smród.
Łasica — krwioŜerczość; udomowiony
pogromca myszy, szczurów i Ŝmij, od antyku
aŜ do epoki nowoŜytnej, gdy zastąpił ją
udomowiony kot, a Ŝmije przestały grasować w
najbliŜszym otoczeniu człowieka. Przysłowie:
Szanuj, bracie, łasicę w chacie.
Łasica w tradycji starogr. Wielka Macierz
Bogów Kybele-Rea przybierała chętnie postać
łasicy; czyniły to teŜ tesalskie czarownice. Jako
stworzenie demoniczne łasica sprowadzała
choroby, mogła teŜ człowiekowi odebrać głos.
Greckie galen katepe-pbkei 'on połknął łasicę'
znaczyło teŜ:
'stracił głos'.
Łasica — kłamstwo, grzech w mowie;
poczęcie przez ucho, poród przez pyszczek (u
łasicy wg mniemania staroŜytnych). Gdy
Alkmena miała urodzić Heraklesa, owoc
zdrady małŜeńskiej Zeusa, rozgniewana Hera
chciała jej utrudnić poród, ale sprytna słuŜąca
Alkmeny, Galanthis, oszukała boginię,
krzycząc, Ŝe dziecko juŜ przyszło na świat. Za
karę Hera zmieniła Galanthis w łasicę (po gr.
gale), bo, jak łasica, „zgrzeszyła" ustami (tj.
kłamstwem) (Metamorfozy 9, 273—323
Owidiusza).
Łasica — przykry zapach. U większości
łasicowatych występują gruczoły przyodby-
towe wydzielające niemiłą woń. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 8) zapach ten zabija
bazyliszka. Flaubert w Kuszeniu sw. Antoniego
wspomina o drzewach więdnących od woni
łasicy.
Łasica u staroŜ. Greków — wróŜba. Zwierzę
wróŜebne przez jej chtoniczne związki z
Demeter.
Łasica w tradycji chrzęść. — niecnota;
chciwość, skąpstwo; pomocnica czarownic (jak
później czarny kot). Biała łasica — demon, zły
duch.
Łasica —. odwaga. W śrdw. uwaŜano na
ogół, Ŝe tylko szaleńcza odwaga pozwalać moŜe
łasicy na atakowanie bazyliszka, wcielenia
diabła i grzechu; stąd łasica stała się
emblematem Chrystusa.
Łasica — wysmukłość. „Młódka prześliczna z
postaci i lica, ciałko tak smukłe miała jak łasica"
(Opowieści kanterberyj-skie. Opowieść
Młynarza 125—6 G. Chauce-ra, tł. Heleny
Pręczkowskiej).
Łasica — miłość seksualna, lubieŜność;
jej ciało ma kształt falliczny. W Karyntii (w płd.
Austrii) mówi się o kobiecie brzemiennej:
Łasica ją ugryzła. W XVI w. łapka łasicy
słuŜyła jako amulet miłosny.
Łasica — zagroŜenie rodów królewskich,
Łasica chętnie wysysa ptasie jaja, nawet
wielkich drapieŜników (orłów, jastrzębi). „Gdy
orzeł Anglia za łupem się uniósł, szkocka łasica
do gniazda się skrada, królewskie jaja wysysa
bezpiecznie" (Henryk V 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „Mogę z pio- • senki wysysać
melancholię jak łasica wysysa jaja" (Jak wam
się podoba 2,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Łasica — chimeryczność; kłótliwość. „Tfu!
mój postrzeleńcze. Łasica mniej ma od ciebie
kaprysów" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „A jak łasica bądź zawsze swarliwa"
(Cymbelin 3,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Łasica — czujność. Przysłowie szkoc.:
Schwytaj śpiącą łasicę! (tj. uczyń rzecz
niemoŜliwą do zrobienia). Sądzono, Ŝe łasice
nigdy nie sypiają.
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo;
(zabić łasicę) wielki zysk.
ŁÓDŹ
Łódź symbolizuje Ziemię, Słońce, KsięŜyc;
wieczność, nieśmiertelność; przewoźnika
dusz; duszę; przeznaczenie, los; myśl; tron,
państwo; kołyskę, gniazdo, przystań, macicę,
vulvę, płodność; przygodę, ryzyko", niebez-
pieczeństwo; nieszczęście; trudność.
Łódź — środkiem transportu bogów i bo-
haterów, egip. boga Ra (Re) w dzień w Barce
Milionów Lat ze wschodu na zachód po niebie,
w nocy na łodzi Mesektet po podziemnym Nilu
z zachodu na wschód; św. Ata-nazego (ok.
293—373) w górę Nilu na rozkaz Juliana
Apostaty; Juliana Szpitalnika z romansu śrdw.,
patrona przewoźników i karczmarzy, który
przewoził przez rzekę wędrowców; Rinalda z
Jerozolimy wyzwolonej Tassa, gdy rozstaje się
z Armidą.
Łódź — psychopomp, przewoźnik dusz.
Zmarłych bohaterów przewoŜono łodzią na
Wyspy Błogosławionych, np. króla Artura do
Avalonu. „Być sternikiem w duchami
napełnionej łodzi" (Testament mój 35 Sło-
wackiego).
Łódź Charona — śmierć. W mit. gr. Charon
przewoził dusze zmarłych do Hadesu przez
Styks i Acheron, rzeki śmierci i zapomnienia,
burą a. rudą łodzią, łac. caeruleam puppim
(Eneida 6,410 Wergiliusza).
Łódź — wieczność, nieśmiertelność bogów,
bogiń (głowa* a. popiersie bogini na dziobte
łodzi), zapewniająca zmartwychwstanie
człowieka. Wiele prymitywnych plemion
umieszczało" zmarłych w łodzi, którą pusz-
czano na morze na los wiatrów i fal.
Łódź — Ziemia unosząca się na praocea-
nie,-wstrząsana'falami trzęsień ziemi.
Łódź — Słońce, KsięŜyc, sierp księŜyca,
Ŝeglującego nieboskłonie. „Falo błękitna,
kołysz łódkę Greka, niech mu po morzu ściele
księŜyc złoty ścieŜki obłędne" (Lam-bro
1,1,1—3 Słowackiego).
Łódź — płodność. Jako przedmiot podłuŜny
i wydrąŜony — kobiecy organ płciowy
(łódeczka); macica matki a. bogini--matki;
kołyska, kolebka; ciało ludzkie. WyobraŜenia
egipskiej Izydy z małym Horu-sem, z łodzią na
głowie. Na uroczystościach saturnaliów rz„
mających zapewnić urodzaj
i płodność bydła, przewoŜono króla satur-
naliów przez pola i miasta w łodzi zwanej
„wozem morskim", łac. carrus navalis, przy
dźwiękach pobudzającej muzyki.
Łódź — atrybut Janusa, rz. boga wejścia i
wyjścia, gdyŜ moŜe płynąć równie dobrze w
przód i w tył.
Łódź — los, przeznaczenie. W jednej łodzi z
kimś pływać — dzielić z nim dobry i zły los,
tac. in eadem navi. „Razem wiosłować" (Ptaki
851 Arystofanesa). „RóŜnym losem rzuceni na
świata powodzie, spotykamy się z sobą jak
dwie róŜne łodzie!" (W imionniku K. R.
Mickiewicza). „Środkiem wiedź losu łódkę po
Ŝycia odmęcie" (List do F. B. 58 A. Fredry).
Łódź — sprzętem rybackim braci Szymona i
Andrzeja, którzy stają się „rybakami ludzi"
(Ew. wg Marka 1,16—18).
Łódź Piętrowa — Kościół kat.
Łódź — białoskrzydła morska pławaczka
(Odprawa postów greckich 424 Jana Ko-
chanowskiego).
Łódź — Ŝycie. „Dni moje (...) minęły jak
łodzie wiozące jabłka" (Hiob 9,25—6). „Łódź
(...) Ŝycia biegnie bez wioseł, fala za falą
popycha ją naprzód" (Szkice 1,20
Sienkiewicza).
Łódź — niebezpieczeństwo. „Tylko od
śmierci na trzy palce bywa, kto w łodzi pływa"
(Flis 11—12 Wespazjana Kocho-wskiego).
Przysłowie chin.: Gdy podróŜujesz łodzią, bądź
gotów do nurkowania.
Łódź — dusza. „Moja dusza to zaczarowana
łódź, która, jak śpiący łabędź, płynie"
(Prometeusz rozpętany 2,5,48 P. B. Shelleya).
Łódka — myśl. „Myśl jak łódka wirami
kręcona" (Bajdary 13 Mickiewicza).
Łódka — tron. „Łódka tron, lud jest woda i
nosi ją snadno" (Cesarz chiński i syn jego 15
Ignacego Krasickiego).
Łódź — państwo. „Łódź państwa bez rządu
wiosła nie płynie, lecz się kołysze" (Pieśń 81—
4 K. Tymowskiego).
Łódź i wioślarz — koń i jeździec. „Jak łódź
wesoła (...) tak Arab, kiedy rumaka z opoki na
obszar pustyni strąca" (Farys l—6
Mickiewicza).
Łódka bez steru — człowiek bez charakteru
(przysłowie).
W marzeniu sennym: (wchodząca do portu)
owocna praca; (płynąca) szczęśliwa podróŜ;
(nieruchoma) dobra nowina, radość;
(przewrócona) kłopoty.
ŁUK I STRZAŁY
Łuk jest symbolem wojny, podboju; potęgi,
pręŜności; napięcia siły Ŝywotnej; płodności,
zasady Ŝeńskiej; strzała jest symbolem szyb-
kości; wyroku boskiego; deszczu, wiatru,
pioruna; zarazy, nagłej śmierci, głodu, mę-
czeństwa, bólu, katastrofy, wojny; promienia
słonecznego albo księŜycowego, błyskawicy,
światła (wiedzy); miłości; płodności;
polowania; fallicznym, zmysłów.
Łuk i strzały Apollina („Pana srebrnego
łuku") — siła promieni Słońca, ich moc
zapładniająca i oczyszczająca; łuk i strzały
boskiej łowczyni Artemidy — działanie
promieni KsięŜyca; obu bóstw — narzędzie
kary. Strzały Indian amerykańskich malowane
były w czerwone zygzaki wyobraŜające
błyskawice. Promienie słoneczne jawią się
często jako strzały. „Pierwsze promyki sło-
neczne wpadły przez szyby jako strzały bry-
lantowe" (Pan Tadeusz 10,898 Mickiewicza).
Łuk w chrzęść. — męczeństwo, np. św.
Krystyny, Rzymianki czasów Dioklecjana,
którą, wg legendy, przeszywano strzałami (a.
prócz tego torturowano noŜami i obcęgami),
czy św. Sebastiana, Ŝołnierza rzymskiego
tychŜe czasów, patrona zaraźliwie chorych,
który miał zginąć ugodzony mnóstwem strzał.
Męczeństwo to dało natchnienie
Sienkiewiczowi, którego bohater, Lon-ginus
Podbipięta, poległ przeszyty strzałami
łuczników tatarskich (w powieści Ogniem i
mieczem).
Grecko-rzymski bóg miłości Eros-Kupi-dyn-
Amor, przedstawiany jako nagi chłopczyk z
łukiem, kołczanem i strzałami, godzi nimi w
serca ludzi, budząc w nich uczucie
błyskawiczne, miłość od pierwszego wejrzenia.
W Metamorfozach (1,465) Owidiusza Kupido
„z kołczana swego dwie wybiera strzały: ta
niszczy, tamta wznieca miłosne zapały. Ta, co
wznieca, jest ostra i od złota błyszczy, tępa zaś
i z ołowiu ta, co miłość niszczy" (tł. B.
Kicińskiego). Wywodząc kunsztowne analogie
barokowej liryki miłosnej, pisze Jan Andrzej
Morsztyn w wierszu Do trupa: „LeŜysz zabity i
jam teŜ zabity, Ty — strzałą śmierci, ja strzałą
miłości".
Łuk — polowanie. Broń bogini łowów i
KsięŜyca, Artemidy-Diany, a zarazem wy-
obraŜenie sierpu księŜycowego-miesięcznego
symbolem zasady Ŝeńskiej, płodności, Ŝy
wotności. Jest to jedno z wielu dobroczynnych
bóstw, które nieraz karzą bezlitośnie i hurtem:
Artemida i jej brat, Apollo, pozabijali strzałami
dwanaścioro dzieci Niobe, broniąc honoru swej
matki, Leto. Zabijają teŜ niechcący, jak
Herakles (zatrutą strzałą) swego szlachetnego
przyjaciela, centaura Chirona.
Kara taka jest szczególnie okrutna, gdy spada
nagle i niespodziewanie: Dante w Boskiej
Komedii (Raj 17,25) zwraca się do ducha
swego protoplasty, Cacciaguidy: „Oto chcę
wiedzieć od samego rana, jaka się dola stanie
mym udziałem, bo mniej dokucza strzała
przewidziana" (tł. E. Porę-bowicza).
Symbolika strzały jako ciosu zadanego przez
boga-łucznika Ŝywa jest takŜe w stosunku do
Boga biblijnego aŜ do naszych czasów. „Panie!
Nie karz mnie w gniewie swoim...! Bo strzały"
Twoje przeszyły mnie" (Psalm 37 1—3).
„Strzały Wszechmogącego tkwią we mnie"
(Hiob 6,4). „Ale Ty, BoŜe! który z wysokości
strzały swe rzucasz na kraju obrońcę, błagamy
Ciebie" (Pogrzeb kapitana Meyznera 49—50
Słowackiego).
Strzałami swymi bogowie jednak równieŜ —
jako promieniami Słońca — budzą Ziemię do
Ŝycia, rozpraszają ciemności i zło, łukiem tęczy
oddalają burze. Czyni tak Apollo i perski bóg
słońca Mitra strzelający z łuku do chmur, które
wtedy spuszczają oŜywczy deszcz, egipski bóg
Anubis z głową szakala, a takŜe jeździec Apo-
kalipsy na białym koniu, jeździec, który
otrzymał koronę i łuk, aby zapewnić zwycięski
pochód ewangelii. Jak powiada Horacy (Pieśń
2,10): „Nie zawsze Apollo napina łuk" (Neaue
semper arcum tendit Apollo), co stało się
przysłowiem, oznaczającym, Ŝe bóstwo to nie
zawsze przynosi ludziom śmierć.
Bywa jednak, Ŝe i człowiek strzela w kie-
runku nieba. Skierowana tam strzała jest
zapewne symbolem uwznioślenia pierwotnych
popędów, jak u Strzelca (Łucznika) w zodiaku,
zob. niŜej. Podobnie jak drabina (np.
Jakubowa) łuk oznacza komunikację, wymianę
między Niebem i Ziemią, i to w obu
kierunkach: z góry na dół jako boski piorun,
promień słoneczny i deszcz, z dołu do góry
jako wzlatująca strzała przekraczająca granicę
siły ciąŜenia, wyzwolona na chwilę z praw
ziemskich, zapowiedź wyzwolenia duchowego.
Prorok Elizeusz tuŜ przed śmiercią poleca
królowi izraelskiemu Joasowi, aby ten strzelił z
łuku przez okno w kierunku wschodnim, gdzie
leŜy Syria, a potem, kilkakrotnie, w ziemię. Te
magiczne strzały mają nazajutrz zapewnić
królowi zwycięstwo nad Syryjczykami (4. Ks.
Król. 13). Innego rodzaju tajemniczą aluzję
magiczną zawiera opis wędrówki Hagar na
puszczy z synkiem Ismaelem (Gen. 21): Hagar,
nie chcąc patrzeć, jak jej dziecko umiera z
pragnienia, porzuca je pod drzewem, ale potem
siada, oddaliwszy się tylko o strzelenie z łuku.
O kilka wersetów dalej znajdujemy informację,
Ŝe Ismael dorósłszy stał się łucznikiem i pojął
za Ŝonę Egipcjankę. Najlepsi łucznicy
staroŜytnego świata pochodzili z Egiptu, Krety
i Bliskiego Wschodu.
Psalm 90 — Kto się w opiekę poda Panu
swemu — przedstawia jako szczególnie groźne:
„strach nocny i strzałę lecącą we dnie", co
moŜe naleŜy rozumieć jako groźbę skrytą i
groźbę jawną, albo teŜ po prostu stwierdzenie
niewątpliwego faktu, Ŝe w dzień strzela się
celniej. Z łuku strzelają takŜe wróŜki i elfy;
uwaŜano, Ŝe znalezione groty ich strzał chronią
przed „złym spojrzeniem" i zapobiegają
chorobom. Strzały wyciągnięte z ran słuŜyły
natomiast jako amulety miłosne i środek
przeciw bólom porodowym.
Jako najstarsze narzędzie łowów i boju
wymyślone przez człowieka i własnoręcznie
przez niego sporządzone, łuk jest we wszyst-
kich kulturach bronią królewską, wodzów-ską,
rycerską, zarówno indyjskich kszatriów (kasta
rycerzy), jak i japońskich samurajów. Jest teŜ
symbolem cnoty, bo tylko łucznik o czystym
sercu trafia w sam środek tarczy celowniczej,
zwalczając swymi strzałami siły niecz-yste i
mroczne, przywraca porządek Kosmosu
strzelając w cztery strony świata, w niebo i w
ziemię. Łuk bóstwa, tuk króla, łuk przywódcy
duchowego łamie strzałami ręce i łuki
niepokojących go, niegodnych łuczników, jak
powiada patriarcha Jakub, błogosławiąc swych
dwunastu synów (Gen. 49,23).
Niechybna (zawsze!) strzała bohatera —
przeznaczenie, wola boŜa. W zawodach
łuczniczych w megaronie Odysa na Itace
(Odyseja 21) tylko Odys potrafi napiąć łuk i
przestrzelić ucha dwunastu toporów, gdyŜ broń
królewską napiąć moŜe tylko król. Potem, w
scenie śmierci zalotników
(ks. 22), łuk jest narzędziem zemsty. Podobnie
w pieśni MojŜesza (Deut. 32,23) zapowiedź
zemsty boŜej brzmi: „Strzały moje wystrzelam
na nich".
Strzał uŜywano do wróŜb. „Bo stanął król
babiloński na rozstaju, na początku dwu dróg,
wróŜby szukając, mieszając strzały, pytał się
bałwanów" (Ezechiel 21,22), które miasto
naprzód zaatakować, Rabbat czy Jeruzalem.
Strzała — Ŝywotność, płodność. „Czym
strzały w ręku wojownika, tym synowie
zrodzeni za młodu" (Psalm 126 4), a zatem
synowie juŜ w pełni sił, zdolni do walki, nim
ojciec się zestarzał.
Strzała — szybkość (szybki jak strzała),
stanowcza decyzja, synteza, intuicja; rewolucja
(trzy strzały mierzące w tym samym kierunku z
ukosa były godłem austriackiej partii
socjaldemokratycznej w okresie mię-
dzywojennym).
Strzała utkwiona pośrodku tarczy zwisającej z
gałęzi drzewa, z dewizą gr.: bdll'houtos 'tak
strzelaj' (Iliada 8,282, Homera) — impresa
(dewiza heraldyczna) wielkiego mecenasa sztuk,
kardynała Alessandro Farnese
(1520—89).
W heraldyce: pomsta; gotowość bojowa.
Strzelec (Sagittarius) — gwiazdozbiór nieba
płd., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku,
suchy, gorący, męski, pomyślny, kolor niebieski,
„pierwiastek" ogień, emblemat polowania i
śmierci, symbol ruchu, instynktu
koczowniczego, Ŝywej reakcji, niezaleŜności;
rządzony przez planetę Jowisz, do której (po jej
odkryciu)" dodano planetę Neptun. Jego
wyobraŜenie to centaur Chiron a. człowiek
strzelający z łuku, a w uproszczer niu — strzała
(z łukiem). Babilończycy wyobraŜali ten
gwiazdozbiór w plastyce jako jeźdźca
strzelającego z łuku juŜ w XI w. p.n.e.
MACZUGA (Pałka, Buława)
Maczuga symbolizuje promień Słońca; piorun;
brutalność, siłę, potęgę, władzę, majestat;
męstwo, nieustraszoność; czas, pra-wiedzę, moc
poznania; dwuznaczność; tworzenie,
dokonanie; głupotę; zdradę; karę;
męczeństwo; por. Laska.
Maczuga (w staroŜ. Egipcie) — świat
tworzenia i dokonania; pokrewna symbolice
wiosła, laski, berła i pałki.
Maczuga w hinduizmie, w jednej z czterech rąk
Wisznu (w pozostałych trzech:
dysk, lotos i muszla) — prawiedza, moc
poznania utoŜsamiana z Kali, potęgą czasu,
który niszczy wszystko, co mu się sprzeciwia.
Maczuga (w tradycji irańskiej) — piorun,
karząca broń bogów.
Maczuga w mit. gr. — promień słoneczny;
miaŜdŜący cios; całkowite zniszczenie, atrybut
Chwały, bogów, np. Hermesa, bohaterów
słonecznych, np. Heraklesa, Te-zeusza, Zetosa
(bliźniaczego brata Amfio-na), wyobraŜający
unicestwienie hybris (gr. 'pychy') człowieka,
reprezentowanej przez
potwory.
Pałka, buława — broń rozbójnika, zbójcy. W
mit. gr. Peryfetes, syn Hefajstosa, zabijał
podróŜnych maczugą; zabił go Te-zeusz i zabrał
maczugę. „NoŜe za pasem, miecz u boku błyska,
w ręku ogromna buława. (...)•'Pierwszy bym
pałkę strzaskał na twej głowie" (Powrót taty
43—4,63 Mickiewicza).
Maczuga — dwuznaczność, dwubiegu-
nowość, dwuwykładność. Olbrzymia maczuga
celtyckiego 'dobrego boga' Dagdy,. jednego z
przywódców mitologicznych Irlandczyków,
grubym koncern zabijała ludzi, a cienkim
przywracała im Ŝycie. Podobna
dwubiegunowość w lasce (zob.) MojŜesza
otwierającej i zamykającej przejście przez
Morze Czerwone, otwierającej źródła a.
zmieniającej się w węŜa; piorun (zob.) Zeusa,
zapładniający burzą i deszczem a. zabijający;
włócznia (zob.) Achillesa. W ręku rozbójnika —
miaŜdŜące wynaturzenie, w ręku bohatera —
"wynaturzenie zmiaŜdŜone.
Maczuga — granica, równowaga', arbitraŜ. W
mit.. celt. Dagda, który jest takŜe "bogiem
przyjaźni i kontraktów, uŜywa maczugi jako
emblematu układów granicznych i wszelkiej
ugody.
Maczuga w chrzęść. — zdrada; męczeństwo;
atrybut św. Apolinarego, apologety;
Fabiana papieŜa; Jakuba Młodszego, apostoła
(pałka folusznika, którą roztrzaskano mu głowę
wg Złotej legendy Jacopa da Yoragine); Judy
Tadeusza, apostoła (a. halabarda, a. lanca,
zaleŜnie od relacji o'jego męczeńskiej śmierci);
Szymona Kananejczy-ka (Zeloty), apostoła.
Maczuga, pałka — broń chłopska, prze-
ciwieństwo rycerskiego miecza; typowe na
 rzędzie kary, przeciwieństwo oczyszczającego
miecza.
Maczuga w śrdw. — broń biskupów bio-
rących udział w bitwie, którym nie wolno było
przelewać krwi (np. mieczem czy włócznią).
Maczuga (w plastyce śrdw. i renesansowej)
— atrybut Odwagi a., w rękach półnagiego
głupca. Głupoty.
Maczuga — broń Dzikiego Człowieka (tac.
homo sihestris 'leśny'), legendarnego,
włochatego dzikusa z iluminowanych ręko-
pisów z końca XIII w., fr. rzeźb w kości sło-
niowej z XIV i arrasów XIV—XV w.
Buława, buzdygan — władza, potęga,
królewskość, broń bogów i świętych w walce z
niewiernymi i heretykami. Ozdobny symbol
dowódcy wojskowego, hetmana, marszałka,
chana, pochodzący prawdop. od pałki--
maczugi. „Do najokazalszych i najkosztow-
niejszych przyborów reprezentacyjno-kostiu-
mowych naleŜały buławy i buzdygany, które z
rzeczywistej, ongi wojennej, broni obuchowej
(fr. masse de guerre. nm. Streitkol-ben) stały
się juŜ tylko odznakami wojskowej hierarchii"
(śycie polskie w dawnych wiekach 3,2
Władysława Łozińskiego).
Pałka — narzędzie kary; (drewniana)
ziemianina w czasach pańszczyzny; „Bił
chłopów pałką, poił gorzałką" (Nagrobek
obywatelowi l—2 Władysława Syrokomli);
(kauczukowa) policyjna, milicyjna.
Pałka — sposób przekonywania łotra.
Przysłowie: Z łotrem argument: patka albo nic.
Pałka — głowa; np. łysa pałka. . Szalona
pałka — (głowa), zuchwalec, ryzykant,
gwałtownik, szaleniec, postrzeleniec, człowiek
nieobliczalny.
Zakuta pała — (głowa), zakuty łeb, tępy
uczeń; człowiek nieinteligentny, ograniczony
umysłowo.
Zalać pałkę — (głowę, łeb), upić się, urŜnąć
się.
Pałka —jedynka, najniŜszy stopień szkolny.
Przysłowie: Minimus pałka, niewart chleba
kawałka — tj. zły uczeń, tępak, leń.
MAK
Mak symbolizuje noc; zapomnienie; niewiedzę;
sen, marzenie senne, Jetarg; obojętność; ciszę;
głowę; chytrość; lenistwo;
narkotyk, odurzenie, upojenie, szaleństwo,
oczarowanie, czary; zmartwychwstanie; czy-
stość, brak zapachu, kosmetyk; plotkę;
niezgodę; nieszczęście; przelotną przyjem-
ność;' pociechę; wzmocnienie; flirt, miłość;
krew; lato; płodność, urodzaj, mnóstwo;
drobiazg.
Spośród ponad stu gatunków maku (Papaver)
wymienić tu naleŜy mak polny, pospolity
chwast zboŜowy, i mak lekarski (siewny)
pochodzący z płd.-zach. Azji, z którego nasion
otrzymuje się olej, a ze słomy i omłóconych
torebek — opium, z niego zaś morfinę, heroinę,
kodeinę, papawerynę, tebainę i inne alkaloidy.
Mak — sen, letarg, odurzenie, obojętność,
nieświadomość; chytrość. StaroŜytni znali
dobrze nasenne, odurzające działanie soku
makowego i niebezpieczeństwa z nim związane.
Atrybut Morfeusza (zsyłającego marzenia senne
o ludzkich kształtach), Ikelosa (a. Fobetora) i
Fantasosa (zsyłających sny o zwierzętach i
przedmiotach), Hypnosa (Somnusa, boga snu),
Ta-natosa (jego bliźniego brata, boga śmierci),
Nocy (Nyks), Onejrosa (boga widzenia sen-
nego), Hermesa Hypnodotesa ('dawcy snu') i
Hermesa Oneiropomposa (przewodnika po
marzeniach sennych). Morfeusza przedstawiano
często z wieńcem z kwiatów maku na głowie.
Maki rosły na brzegach rzeki Zapomnienia
(LetS) (Metamorfozy 11,605 Owidiusza). Gdy
Hades porwał Korę, jej matka, Demeter, bogini
płodności, urodzaju i zboŜa, zagroziła, Ŝe ziemia
stanie się odtąd jałowa i bezpłodna; wtedy
Hypnos dał jej maku sennego na oczy, a gdy
zasnęła, wegetacja obudziła się do Ŝycia.
„(Jesień) uśpiona zapachem maków" (Do
Jesieni Johna Keatsa). „Nie będziemy spać,
choć maki rosną na polach Flandrii" (Na polach
Flandrii Johna McCrae, 1915 r.). Śpi jak
makiem posypany. Sypać mak na oczy, zasnuć
makiem oczy itp. — uśpić kogoś.
Mak — narkotyk, odurzenie, upojenie.
Afrodyzjak wypity przez Wenerę na jej ślubie z
Wulkanem (Fasti 4,151 i nast. Owidiusza).
Mak — pociecha, jaką daje dobry sen i
zapomnienie. ,,Jestem kobietą szczęśliwą bo
mam bardzo złą pamięć" (Bette Davis, słynna
amer. aktorka film., ur. 1908).
Mak — kosmetyk, środek upiększający (O
kosmetyce twarzy kobiecej 99 i nast.
Owidiusza).
 Mak — płodność, urodzaj. JuŜ kreteń-sko-
mykeńskie wizerunki bogiń z kwiatami maku
świadczą o symbolice płodności tej bogatej w
nasiona rośliny w świecie przed-greckim i
wczesnogreckim. Atrybut Hery i Kybele jako
opiekunek Ŝon i matek;
dziewiczej Artemidy jako dawnego bóstwa
płodności i opiekunki rodzących, a przede
wszystkim kwiat Demeter. Zmieniła ona w
kwiat maku młodego Mekona (gr. mtkon 'mak'),
który chciał pocieszyć boginię rozpaczającą po
stracie zaginionej córki. Kory. Makówki
ofiarowywano Demeter na misteriach
eleuzyńskich jako symbol ziemi, snu i
zapomnienia (po śmierci i przed odrodzeniem).
Mak — miłość, rozkosz. Kanachos, twórca
posągu Afrodyty w Sykionie, ukazał boginię
trzymającą w jednej ręce mak, a w drugiej
jabłko (Pauzaniasz 2,10,5). Do związków z
Afrodytą odnosi się teŜ wróŜba miłosna (gr.
tflephilon) z liści maku.
Mak — czystość, dziewictwo, bo jego
działanie nasenne odwodzi od miłosnych
igraszek, więc jako antyafrodyzjak jest sym-
bolem dziewictwa, a przeto i dziewicy Artemidy
(jednak por. wyŜej: Mak — płodność).
Mak — wzmocnienie mięśni. Mak z winem i
miodem dawano zawodnikom w czasie
treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Mak
w chrześcijaństwie — płodność;
niewiedza; obojętność; szaleństwo. Makówka
— sen, Hypnos (Somnus);
w chrzęść. — sen niebiański; makówki przed-
stawiane na ławkach kościelnych mogą ozna-
czać zmartwychwstanie.
Mak — przelotna przyjemność. „Lecz
przyjemności są jak zrywane maki: chwytasz
kwiat, a płatki spadają" {Tam 0'Shanier 59—60
Roberta Burnsa).
Mak — cisza. Cisza jak makiem zasiał
(prawdop. dlatego, Ŝe sianie maku wymaga
pogody bezwietrznej).
Mak — mnóstwo, mnogość, bezlik, mrowie,
zatrzęsienie (mowa o nasionach). Jak maku —
bardzo wiele. Dobrać się w korcu maku.
Makówka — głowa. „Hej! Gerwazy! daj
gwintówkę! Niechaj strącę tę makówkę!"
(Zemsta 1,7 Aleksandra Fredry).
Mak — brak zapachu. „Polny mak się płoni,
juŜci go wstyd ima, Ŝe błyszczy
purpurą, lecz zapachu nie ma" (Krakowiak 21—
2 Edmunda Wasilewskiego).
Mak — lato. „Lato przylgnęło wargą do
nagiej piersi Ziemi i zostawiło pąsowy ślad —
kwiat maku" (Mak l—2 Francisa Thompsona).
Mak — plon mało wart, nieistotny dla
gospodarstwa. Przysłowie: Nie urodzi mak,
przebędziem i tak.
Mak — rzecz bardzo mała (mowa o na-
sionach). Pisać makiem, maczkiem — drobno,
gęsto, b. małymi literkami. Rozbić w drobny
mak.
Czerwone maki — krew. „Czerwone maki na
Monte Cassino zamiast rosy piły polską krew"
(Czerwone maki refren l—2 Feliksa
Konarskiego).
Czerwony mak — pociecha.
Purpurowy mak — wybryk, wyskok, eksces;
fantazja, zmartwychwstanie.
Pstry mak — flirt, zaloty.
Biały mak — sen, zapomnienie.
Mak — zmartwienie. W folklorze niektórych
krajów mak w domu — zgryzota.
Sianie maku — podsycanie konfliktów.
Przysł.: Nie trzeba siać maku.
Liście maku — plotka, obmowa. Trzask
kruszonych w dłoni liści maku — zdrada
tajemnic miłosnych.
W heraldyce: złoty mak kalifornijski — godło
Kalifornii.
W marzeniu sennym: rozrywka, przyjemność.
MAŁPA
Małpa symbolizuje inteligencję, mądrość,
chytrość, pojętność; głupotę, roztargnienie,
ofiarę oszustwa; melancholię, łagodność;
obłęd, opętanie; działanie nieświadome (groźne
a. poŜyteczne), nieukształtowanego człowieka,
zwierzęcą naturę ukrytą w człowieku; niskie
instynkty, występek, podstęp, próŜność,
chciwość, deprawację, hipokryzję, pochlebstwo,
złość, złośliwość, wścibskość;
drobną kradzieŜ; ciemności, diabła, kacer-stwo,
pogaństwo, grzech, bałwochwalstwo;
brzydotę, nieczystość, lubieŜność, rozpustę,
bezwstyd; gnuśność, lenistwo ducha; ruchli-
wość, zręczność; naśladownictwo, błazeństwo,
komedię i taniec; plastykę.
W staroŜ. Egipcie pawian płaszczowy
czczony był jako zwierzę święte, wcielenie
(wraz z ibisem) boga Thotha, księŜycowe
go bóstwa nauki, wynalazcy pisma, twórcy
języków, tłumacza i doradcy bogów, prze-
wodnika dusz ludzkich; w plastyce kultowej
pawiana wyobraŜano jako wielkie białe zwierzę
siedzące w kucki (postawa ta oznaczała
równowagę między światłem i ciemnością,
prawdą i błędem), ityfalliczne, często z tarczą
księŜycową na głowie, symbolizujące
odrodzenie, przejście od stanu zwierzęcego do
ludzkiego, od śmierci do Ŝycia wiecznego,
świadka przy waŜeniu dusz ludzkich po śmierci;
jako wcielenie Thotha był patronem uczonych i
pisarzy, skrybów Ptaha i Anubisa, artystą,
magiem, kochającym uroczystości świąteczne,
kwiaty i ogrody. Związany takŜe z tarczą
słoneczną: jego poszczekiwanie (modły) przed
świtem sprawia, Ŝe Słońce co rano wschodzi.
Jednak samiec ma usposobienie choleryczne,
jest agresywny, chutliwy, kłótliwy.
Wg Biblii (3. Ks. Król. 10.22) król Salomon
sprowadzał małpy z Tarsis (zob. Paw).
W Grecji i Rzymie nie przypisywano małpom
cech boskich, przeciwnie, były one wcieleniem
brzydoty, złośliwości, niskich instynktów.
Według lex Pompeia de parri-cidiis,
ojcobójców naleŜało zamykać w worku, ku
większemu pohańbieniu wraz z małpą, i utopić.
Małpy uwaŜano jednak równieŜ za uciesznych
błaznów, trefnisiów, figlarzy; sprowadzane z
Afryki i Azji, oswojone, trzymano w domu dla
zabawy. Mitologicznym obrazem tych cech były
dwa przekorne gnomy Kerkopsy z wyspy Pithe-
kusa (Ischia), Olos i Eurybatos (a. Sillos i
Triballos), które napadły śpiącego He-raklesa i
zaczęły go draŜnić; bohater złapał je, schował
do worka i poszedł, aby je sprzedać na targu.
Jednak ich Ŝarty i figle tak go rozśmieszyły, Ŝe
puścił je wolno;
później Zeus zmienił je w małpy.
Małpa — atrybut komedii i tańca, według
Ezopa najlepszy tancerz wśród zwierząt.
W chrześcijańskiej literaturze i sztuce małpa
jest przewaŜnie emblematem grzechu,
występku, upadku duchowego, chytrości,
chciwości, chuci, złości, gnuśności, ślepoty
duchowej. Szatana, na co składa się brzydota
połączona z wielce kłopotliwym po-
dobieństwem do człowieka. Małpa ze zwier-
ciadłem w ręku oznacza zwykle upadek
moralności, deprawację, próŜność i rozpustę.
Małpa skrępowana łańcuchem przed
stawia pokonanego diabła, poskromione złe
instynkty, spętanego niewolnika. We wczesnym
średniowieczu małpa reprezentuje pogaństwo i
herezję; nieraz występuje wyobraŜenie małpy
złośliwie przedrzeźniającej świętego. W okresie
gotyckim na obrazach Marii z Dzieciątkiem
małpa z jabłkiem w pysku oznacza grzech
pierworodny, upadek człowieka. W sztuce
Odrodzenia małpa przedstawia jeden z pięciu
zmysłów — smak. Od okresu średniowiecza
małpa 'była symbolem malarstwa i rzeźby jako
sztuk imitujących naturę (tac. ars simia
naturae); zwłaszcza malarstwo flamandzkie
XVII w. chętnie podejmowało temat małpy
malującej portret (zwykle kobiecy), rzeźbiącej,
grającej na 'instrumencie muz. albo w karty,
pijącej, tańczącej, jeŜdŜącej na łyŜwach —
wszystko jako parodia człowieka, jego
próŜności, szaleństw, nałogów, arogancji i
głupoty.
Potworne rzygacze (gargulce, plwacze) i
chimery architektury gotyckiej (np. na katedrze
Notre Damę w ParyŜu), przedstawiające
fantastyczne zwierzęta, często o małpich rysach,
symbolizują zapewne diabła. W
średniowiecznej sztuce nm. i fr. małpa w
orszaku Trzech Króli odgrywała rolę
skruszonego grzesznika.
Małpa wiąŜe się ze staropanieństwem. W
tradycji śrdw. kobieta, która nie zaślubiła ani
męŜczyzny, ani Chrystusa, będzje na tamtym
świecie poślubiona małpie. Przysłowie ang.:
Małpy prowadzą stare panny po śmierci do
piekła (za karę, Ŝe za Ŝycia nie miały dzieci;
często cytowane w dramaturgii elŜbietańskiej).
W hinduizmie małpa jest emblematem
chmury deszczowej a. wiatru.
Hanuman — w mit. indyjskiej boska małpa,
centralna postać wielkiego eposu indyjskiego,
Ramajany, dokonująca licznych czynów
bohaterskich. Czczona w postaci stojącej prosto,
jak człowiek, małpy o czerwonej twarzy, w
wielu poświęconych sobie świątyniach, jako
wzór poboŜności i kultu Ramy. Imieniem jej
nazwano jedną z najpospolitszych,
długoogoniastych małp indyjskich — hanuman
langur, uwaŜaną na ogół za świętą.
Na Dalekim Wschodzie często małpa jest
synonimem mądrości. Słynne trzy małpy w
„Świętej Stajni" w Nikko (Honsiu, Japonia),
symbolizują mądrość zapewniającą spokojne
Ŝycie: jedna zasłania sobie
oczy, druga uszy, a trzecia usta; wskazują one,
aby w stosunkach z ludźmi jak najmniej
widzieć, słyszeć i mówić. Trójca ta zwie się
Kosin-sama lub Kosin-zuka — gwiazda
przewodnia.
Suń Wu-kung, Święta Małpa, obdarzona
fantastycznymi umiejętnościami i na wpół
boską potęgą, główna bohaterka fantastycz-no-
satyryczno-przygodowej powieści chińskiej
Hsi-Ju Ci ("PodróŜ na Zachód') pisarza Wu
Czeng-Ena (ok. 1510—80), opartej na
autentycznym dzienniku wyprawy po święte
księgi do Indii mnicha buddyjskiego Suan-
Canga (VII w.).
Małpa — naśladowcą. Ludzi głupio, bez-
myślnie naśladujących nazywali Rzymianie
małpą (łac. simius). Małpować — naśladować,
imitować, przedrzeźniać, udawać kogoś (jak
małpa). „Spłyń na nią, małpo śmierci, śnie
twardy!" (Cymbelin 2,2 Szekspira). „Małpa
wielki samochwał, co człeka udaje" (Małpy l
Ignacego Krasickiego). „Polskie ubranie
piękniejsze jest niŜ obcej mody małpowanie"
(Pan Tadeusz 1,455—6 Mickiewicza). „CóŜ, Ŝe
siedzisz nad ksiąŜką, mał-peczko kochana? gdy
nie rozumiesz, jaka tam rzecz napisana"
(Małpeczka Antoniego Góreckiego).
Małpa — złość, złośliwość. „Człowiek,
dumny potęgą na chwilę mu daną, a swojej
szklanej niepomny kruchości, jak małpa w
gniewie, przed wysokim niebem, tak dziwne
stroi wybryki i susy, Ŝe aniołowie płaczą"
(Miarka za miarkę 2,2 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha).
Małpa — brzydota. „Najpiękniejsza z małp
jest brzydka w porównaniu z człowiekiem"
(Heraklit cyt. przez Platona w Hip-piaszu
Większym 289A). Robić małpie miny —
brzydkie miny, wykrzywiać twarz. „Małpa,
najwstrętniejsze zwierzę, jakŜe podobne do
nas!" (Enniusz cyt. w O naturze bogów 1,35
Cicerona).
Małpa — źle pojęta miłość rodzicielska. U
Ezopa, gdy małpie urodziły się bliźnięta, jedno
z miłości zadusiła na śmierć, a drugie
zaniedbane było tak kompletnie, Ŝe wyrosło
zdrowe. Małpia miłość — głupia.
Przysłowie fr., nm., ang. itd.: Im wyŜej się
małpa pnie, tym bardziej odsłania tyłek — o
człowieku, który im bardziej awansuje, tym się
bardziej kompromituje.
Małpa — leniwy próŜniak. „Niech się zbie-
gają z wszystkich świata krańców próŜ
niactwa małpy do angielskiej ziemi!" (Hen-
ryk IV, cz. 2 4,4 Szekspira, tł. L. Uiricha), tj. źli
doradcy królewscy.
Małpa — spodlony obraz człowieka,
zwłaszcza jego niŜszych popędów i namięt-
ności.
Człowiek małpą Boga. „Człowiek wie, Ŝe jest
małpą Boga, a zwierzę nie. Jedyna róŜnica" (W
Maelstromie 4 S. Przybyszew-skiego).
Małpa — lubieŜnik. Przysłowie ang.: Kobieta
jest świętą w kościele, aniołem na ulicy,
diabłem w kuchni i małpą w łóŜku.
„Niepodobna, panie, abyś to (jsk Kasjo
Desdemonę tryka) ujrzał, choćby byli krewcy
jak małpy albo wilki w czasie wesela" (Otello
3,3 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego) — mówi
Jago do Otella.
Małpa atrybutem kobiety lekko się pro-
wadzącej. „Ta małpa wyjechała, wyjechała,
uciekła z sędzią spod piątego" (Dziewczęta z
Nowolipek l Poli Gojawiczyńskiej).
Małpa — błazen. Robić z siebie małpę —
zachowywać się błazeńsko.
Małpa — głupiec. „śe tylko palce popiekła,
nader szczęśliwa. — Tak to zwykle małpom
bywa" (Pan Jowialski 2,10 Aleksandra Fredry).
Małpa — zręczność. Robić coś z małpią
zręcznością.
,,Naturalnym wrogiem" małpy jest, wg
tradycji, pantera a. lampart.
U mistyków małpa oznaczała melancholię i
smutek w czasie ostatniej kwadry KsięŜyca, a
wesołość i radość w czasie pierwszej.
Małpa reprezentuje „temperament" („hu-
mor") sangwiniczny człowieka.
W marzeniu sennym — wzburzenie uczuć,
bezwstyd, kpina, irytacja wynikająca z po-
dobieństwa małpy do śpiącego, jego karykatury
włochatej, chutliwej, zachłannej, próŜnej,
aroganckiej.
MANDRAGORA
Mandragora symbolizuje obłęd, szał, maja-
czenie, senność, narkozę; proroctwo, magię,
czary; diabla; głupotę; odporność na ciosy;
osobliwość, rzadkość, próŜność, zaprzeczenie
duszy; miłość, szczęście, zasadę męską, Ŝądzę,
seks, pępowinę, poczęcie, płodność.
Mandragora lekarska, w staroŜ. i śrdw.,
roślina czarodziejska, wzmagająca potencję,
przynosząca szczęście i bogactwo, uśmie
rzająca bóle, środek nasenny, wymiotny,
przeczyszczający, narkotyk (stosowany w
staroŜytności przy operacjach) obdarzony
potęŜną siłą magiczną, atrybut diabła, demonów
i czarnoksięŜników oraz osób uprawiających
magię, źródło największej liczby przesądów i
praktyk czarodziejskich. W Grecji zwana
Kirkaia, tj. roślina czarodziejki Kirke, bo
wierzono, Ŝe zamieniała ludzi w zwierzęta pojąc
ich naparem mandragory (Odyseja 10 Homera
mówi tylko o „zgubnych ziołach" zmieszanych
z serem, mąką, miodem i winem).
Mandragora — miłość, płodność, seks. W
Egipcie — symbol miłości i afrodyzjak, w
Grecji atrybut Afrodyty Mandragoritis.
,,Przyjdź, miły mój (...), rano wstawajmy do
winnic (...) tam tobie dam piersi moje;
mandragory wydały woń" (Pieśń nadpiesnia-
ffi(7,ll—13).
Mandragora — lek przeciw bezpłodności.
Dzięki skosztowaniu mandragory otrzymanej od
Rubena, Lia, która juŜ przestała rodzić, w czasie
nocy spędzonej z Jakubem poczęła Issachara
(Gen. 30,14—18). „Nie ma środka
pewniejszego, aby kobieta zaszła płodem, jak
napój sporządzony z mandragory. (...) Gdyby
nie ów napój, byłaby niepłodna królowa Francji,
a takŜe wiele innych księŜniczek w tym
państwie" (Mandragora 2,2 Makiawela, tł. M.
Wyszogrodz,ka--SIąska).
Mandragora — atrybut bóstw podziemnych,
chtonicznych, jak Zeus Mandragoras i Hekate,
w której czarodziejskim ogrodzie rosła. Wg
tradycji ludowej płacze i wrzeszczy, kiedy się ją
wyrywa z ziemi, a kto nie zalepi sobie
uprzednio uszu woskiem i usłyszy ten wrzask
— umiera lub popada w obłęd. Póki tkwi w
ziemi jest we władzy demonów, groźna, ale po
wyrwaniu — poŜyteczna. Dlatego wyrywano ją
(nocą, przy księŜycu) za pośrednictwem
czarnego psa, przywiązanego do rośliny
sznurkiem. W śrdw. sądzono, Ŝe mandragora
wyrasta pod szubienicami z uronionej spermy
wisielców. ,,Wrzeszczy jak mandragora
wyrywana z ziemi, a krzyk ten w obłęd
śmiertelników wprawia" (Romeo i Julia 4,3
Szekspira).
Mandragora — środek nasenny, narkotyczny,
zwany przez Greków Apollinaris apollińska' od
stanów transu Pytii delfic-kiej, wyroczni
Apollina. „Daj mi kubek mandragory (...) abym
mogła zasnąć i prze
spać wieki" (Antoniusz i Kleopatra 1,5
Szekspira, tł. L. Uiricha). Er hat AIraun
gegessen nm. 'najadł się mandragory', o za-
spanym leniwcze; por. łac. bibere mandra-
gorom 'pić (sok) mandragory; spać'.
AIrauna — korzeń mandragory lekarskiej
kształtu ludzkiego (gr. anthrSpómorphos);
zwykle poprawiany kozikiem tak, aby kształt
nagiego człowieczka od pasa w dół bardziej
jeszcze upodobnić do postaci ludzkiej —
amulet przynoszący szczęście, zdrowie, le-
czący wiele chorób, jak ból oczu, bezpłod-'
ność, bezsenność, budzący wzajemność w nie-
czułym przedmiocie miłości. „Trunek fu-
kierowski — lepszy lek i balsam niŜeli (...)
nawet mandragory korzeń" (Moja Warszawa
24 Artura Oppmana).
Jabłko miłosne — jagoda mandragory
lekarskiej, Ŝółta, woniejąca, wg jednych przy-
kro, wg innych seksownie, uwaŜana za środek
przeciw bezpłodności, pobudzający Ŝądze
miłosne, próŜność (w małych dozach), głupotę
(w duŜych).
Mandragora ogłupiająca, zw. przez Greków
morion, przyprawiająca o dur i pomieszanie
duchowe. ,,(...) pierw się najadłszy Mandragor,
błądziły w Limbach szalone kobiety" (Tyrtej,
Prolog III 76—7 Norwida), tj. bachantki.
Rzekome mandragory. Mandragorą nazywano
w róŜnych czasach róŜne rośliny, takie jak np.
melon, trufle, róŜa, lilia, malina, jaśmin,
przebiśnieg, jeŜyna, pewne odmiany orchidei (od
gr. órchis 'anat. jądro', od kształtu bulw) o
podniecającym seksualnie zapachu; w Polsce,
gdzie mandragora nie rośnie, zadowalano się
pokrzy-kiem lub przestępem.
Mandragora w folklorze — czarny diabełek z
rozpuszczonymi włosami.
Mandragora — zasada męska (choć bywają
airauny męskie i kobiece).
W języku kwiatów: „Ranie, aby uleczyć";
rzadkość, rzecz niezwykła.
W alchemii: roślina przynosząca szczęście.
MĘśCZYZNA
MęŜczyzna jest wcieleniem zasady pozytywnej,
czynnej w przyrodzie, symbolizuje rozum,
mądrość, wiedzę, twórczość, wynalazczość,
płodność, ludzkość, siłę. Słońce, Mikrokosmos,
porządek, majestat, tajemnicę.
 MęŜczyznę symbolizują przedmioty czerwone
i ogniste: zob. Czerwień, Ogień, Piorun;
przedmioty proste, długie, sterczące,
przeszywające, spiczaste, twarde: szczyt, skala,
krzemień, piramida, wieŜa, słup, obelisk,
kolumna, kamień milowy, herma, omphalos,
walec, pręt, maczuga, miecz, włócznia, drzewce,
ostrze, strzała, pług, łopata, laska (Aarona), tyrs,
sosna (i szyszka sosny), figowiec (i liść figowy),
dąb, palma, drzewo Jessego, krzyŜ T (lau, łac.
crux commissd), krzyŜ tau z uchwytem {ankh,
łac. crux ansata), pastorał, bluszcz, mandragora;
kciuk, palec wskazujący, fallus (sanskr. lingam
gr. phallos, łac. penis);
zwierzęta płodne a. potęŜne: byk, koń, tryk,
kozioł, zając, dziki gąsior; bogowie-stwórcy,
bogowie płodności, olbrzymy, bohaterowie
mitów, jak np.: praojciec Adam, Amon-Ra
(Re), Ares (Mars), Baal, Cii Chulainn, Dio-
nizos (Bachus), Faun, Herakles, Jahwe,
Kriszna, Kronos (Saturn), Odyn, Ozyrys, Pan,
Posejdon (Neptun), Priap, Ouetzalcóatl, Sigurd
(Zygfryd), Słońce, Tezcatlipoca, Te-zeusz,
Uranos (Niebo), Zeus (Jowisz), satyrowie,
centaurowie.
MęŜczyzna — pierwszy człowiek w wielu
kosmogoniach, jak hinduistycznej, irańskiej,
biblijnej.
(Prawdziwy) męŜczyzna — człowiek śmiały,
rezolutny, zdecydowany, stanowczy, ma-
łomówny, nie drobiazgowy, opiekuńczy.
Umierający król Dawid do syna, Salomona:
„Bądź mocny i okaŜ się męŜem" (3. Ks. Król.
2,2).
SpiŜowy mąŜ — mit. gr. metalowy, ale Ŝywy
olbrzym Talos, straŜnik Krety na słuŜbie
Minosa, który zabijał wszystkich lądujących na
wyspie, rozgrzewając się naprzód do
czerwoności, a potem chwytając przybysza w
spiŜowe objęcia.
MąŜ stanu — wybitny polityk, dyplomata,
dowódca.
MąŜ opatrznościowy — człowiek, który
połoŜył szczególne zasługi w jakiejś dziedzinie
Ŝycia społ., podniósł ją, ochronił przed
zagroŜeniami.
MąŜ zaufania — osoba spełniająca odpo-
wiedzialne funkcje społ. z upowaŜnienia grupy
osób, załogi, kolegów itp.
MęŜczyzna — ogień, kobieta — pakuły,
przychodzi diabeł i dmucha; przysłowie europ,
w wielu wariantach.
MęŜczyzna i kobieta. Jedna z „czterech spraw
niepojętych" w biblijnych Przypowieściach
(30,19) to „obcowanie męŜczyzny z kobietą".
MęŜczyzna w przebraniu kobiecym a.
zmieniony czasowo w kobietę. Mityczni
bohaterowie słoneczni: Herakles u królowej
Lidii, Omfale; Achilles wśród córek króla
Skyros, Likomedesa; Tejrezjasz zmieniony na
kilka lat w kobietę.
U okultystów męŜczyzna reprezentuje
świadomość, kobieta — podświadomość.
MęŜczyzna (często skrzydlaty) jest atrybutem
ewengelisty Mateusza.
MęŜczyzna skrzydlaty emblematem ludzkiej
natury Chrystusa, wcieleniem intuicji, poznania
prawdy.
MIECZ
Miecz symbolizuje oś kosmiczną, promień
Słońca, błyskawicę, ogień; ducha, boskość; broń
Boga; słowo; los; sprawiedliwość; wolność;
oczyszczenie; przysięgę;
(wszech)władzę, królewskość; bohatera (sło-
necznego); siłę; obronę; spór, walkę, rycerskość,
wojnę, zalety wojenne, zdecydowanie, odwagę;
fallusa, męskość, płodność;
krzyŜ, krucjatę; stracenie (skazańca), mę-
czeństwo, ból, śmierć (gwałtowną), karę,
zemstę, obrazę, strach, okrucieństwo, znisz-
czenie, rzeź, ruinę; potępienie. Zob. Ucho (i
miecz).
Miecz — atrybut alegorycznych postaci:
Sprawiedliwości, Stałości, Odwagi, Gniewu,
Wenecji, Retoryki, Melpomeny; w średnio-
wieczu — Rozpaczy (kobieta przebija się
mieczem).
Miecz — emblemat władcy, króla, wodza,
specjalnie wykuty albo przeznaczony dla
wybranego przez bóstwo albo inne siły
nadprzyrodzone. Prawowitym, legalnym
władcą zostaje ten, kto zdoła wyrwać miecz
królewski ze skały lub drzewa albo otrzyma go
od istoty zamieszkałej w głębinach wód, jak np.
Ekskalibur (Caliburn), miecz króla Artura w
cyklu arturiańskim, magiczną siłą utkwiony w
skale; Artur jedyny spośród rycerzy mógł
wyciągnąć go ze skały. W Morte Darthur
Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura
od Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur,
śmiertelnie ranny, rozkazuje zwrócić Ekskalibur
jezioru, z którego wynurza się ręka, chwyta
miecz za
rękojeść i znika w wodzie. Sir Gałahad z tegoŜ
cyklu wyrywa miecz z dna rzeki, co nie udało
się przedtem nikomu, i staje się godny
„niebezpiecznego miejsca" przy Okrągłym
Stole. Tezeuszowi wolno powrócić do Aten,
gdy będzie dość silny, aby odwalić głaz, pod
którym jego ojciec, król Aten, Egeusz, złoŜył
swój miecz. Curtana, tępy miecz św. Edwarda
Wyznawcy (ok. 1002—66) z dynastii Wessex,
symbol łaski i miłosierdzia, noszony jest do
dziś przed królami Anglii w czasie koronacji.
Szczerbiec, miecz królów polskich, to jedyne
zachowane z piastowskich insygniów korona-
cyjnych. W poemacie Konrad Wallenrod (1,1—
8) Mickiewicza, komtury krzyŜackie radzą „w
czyje ręce wielki miecz oddadzą". Na kolumnie
Zygmunta III Wazy w ręku króla „Zygmuntowy
w górze miecz" (Fortepian Szopena 88
Norwida). Mieczem Boga nazwano dowódcę
arabskiego, Chalid ibn al-Waleda (zm. 642), za
jego czyny w bitwie pod Mulą. Miecz Rzymu
— to przydomek Marcellusa (zm. 208 p.n.e.),
dowódcy rzymskiego, zdobywcy
barbarzyńskiego niszczyciela Syrakuz.
Miecz — siła, męskość, płodność i śmierć,
którą przynosi; atrybut boga wojny, Aresa.
Kształt falliczny miecza wiąŜe go z siłą
zapładniającą, dlatego oznacza on męską linię
rodu, po ojcu potomstwo męskie, męŜczyzn, w
przeciwieństwie do kądzieli (kobiecego
atrybutu ciągłości Ŝycia) oznaczającej linię
Ŝeńską, po matce.
Miecz — emblemat bohatera słonecznego;
podobnie jak maczuga, wyobraŜa moc
promieni słońca przeciwstawioną sieci
gwiezdnego nieba, jest bronią uŜywaną, po-
dobnie jak włócznia, przeciw potworom
pustoszącym kraj, smokom, hydrom, lwom,
bykom, dzikom, przeciw widmom osób
zmarłych.
Miecz — narzędzie gniewu boŜego, kary boŜej,
błyskawicy i pioruna. Mówi Bóg:
,,Wdowie i sierocie szkodzić nie będziecie (...).
Jeśli je pokrzywdzicie (...), pobiję was
mieczem" (Ex. 22,22—24). „A jeśli nie
usłuchacie mnie (...), rozproszę was między
narody i dobędę miecza za wami" (Lev. 26,27—
33). W Pieśni MojŜesza mówi Bóg:
„Gdy wyostrzę miecz mój by błyskawicę i sąd
podejmie ręka moja (...) miecz mój naje się
mięsa" (Deut. 32,41—42).
Miecz ognisty — atrybut sprawiedliwości,
kary. Boga, archanioła, promienia słonecznego;
Ŝarliwości, ognia wiary. Zob. Ogień (i miecz).
Święty miecz — uŜyty w obronie sprawy
boŜej. Juda Machabeusz dla podniesienia swych
wojsk na duchu opowiada im swój sen, w
którym ukazał mu się prorok Jere-miasz i
wręczył mu złoty miecz, mówiąc:
„Weź miecz święty, dar od Boga, którym
porazisz wrogów" (2. Ks. Machab. 15,16).
Miecz — .Słowo: „Miększe słowa jego od
oliwy, lecz są to dobyte miecze" (Psalm 54 22).
„Synowie judzcy (...) — język ich to miecz
ostry" (Psalm 56 5).
Miecz ducha — słowo boŜe. „Weźmijcie (...)
miecz ducha (którym jest słowo boŜe)" (List do
Efezjan 6,17) — z powodu tych słów św. Pawła
określających Biblię, miecz stał się jego
atrybutem; ten zaś jest zapewne źródłem
legendy o ścięciu św. Pawła za panowania
Nerona. „Usta moje jako miecz" (Izajasz 49,2).
„Słowo boŜe ostrzejsze niŜ wszelki miecz
i obosieczny" (List do śydów 4,12).
Miecz wiąŜe się z przysięgą, którą rycerstwo
Europy zwyczajowo składało na miecz jako na
oznakę stanu rycerskiego i jeden z
najcenniejszych (obok konia) skarbów rycerza,
obdarzanych nieraz, ze względu na swe
indywidualne cechy i zalety, imieniem, a przy
tym i siłą magiczną, od której zaleŜało zdrowie i
Ŝycie właściciela. Odgrywał teŜ rolę kształt, zob.
niŜej. „PrzysiąŜcie na ten miecz, na ten miecz,
mówię" (Hamlet 1,5 Szekspira).
Miecz — kara, stracenie (skazańca), mę-
czeństwo: miecz katowski, miecz Sprawiedli-
wości; atrybut Chrystusa spokrewniony z
krzyŜem ze względu na kształt: trzon i klinga
przedzielone w poprzek jelcem. Atrybut wielu
świętych, takich jak: św. Paweł, Jakub Większy,
Jerzy, Adrian, Agnieszka, Alban, Apolinary
Apologeta, Bonifacy, Eufemia, Gerwazy i
Protazy, Justyna, Łucja, Marcin z Tours,
Pankracy, Piotr Męczennik, Tomasz Beckett i
in. Symeon przepowiada Marii, Ŝe jej własną
duszę przeniknie miecz (Ew. wg Łuk. 2,35)
oznaczający duchową mękę z powodu śmierci
Syna. Prawo miecza — łac. ius gladii — prawo
wydawania i wykonywania wyroków śmierci
przysługujące dawniej miastom rządzonym na
prawie magdeburskim lub cheł-
mińskim. Przysłowie: Jeszcze kat miecza nie
przytępił, tj. jest jeszcze sprawiedliwość w kraju
(pogłos stracenia Samuela Zbo-rowskiego). Iść
pod miecz, kłaść głowę, szyję pod miecz —
zostać straconym.
Miecz — wojna. Chwycić za miecz — wy-
stąpić zbrojnie. „Kto mieczem wojuje, ten od
miecza ginie" (Ew. wg Mat. 26,52). ,,I przekują
miecze na lemiesze" (Iiajasz 2,4 i in.) —
wyobraŜenia wojny' zmienią w wyobraŜenia
pracy pokojowej. „Nasze prawo w naszych
mieczach" powiedzieć miał w 390 p.n.e. król
Gallów, Brennus, do posła rzymskiego. „Biada
zwycięŜonym!" — łac. vae victis! —
wykrzyknąć miał tenŜe Brennus dorzucając swój
miecz na szalę z odwaŜnikami, gdy przy
waŜeniu złota (kontrybucji wojennej) Rzymianie
uskarŜali się na przewyŜszający umówioną wagę
cięŜar odwaŜników. Stąd: „Rzucić swój miecz na
szalę" — narzucić rozstrzygnięcie siłą zbrojną.
Miecz zwycięstwa — w mit. skand, dar Frei
dla Gymera, jej narzeczonego; jednak Freja
zgubiła ten miecz, co było jedną z przyczyn
ragnarka, zmierzchu bogów, gdy słońce zgubiło
promienie a bogowie ulegli potęgom ciemności.
Miecz — walka, gniew, gwałt, niebezpie-
czeństwo, krucjata. „Nie przyszedłem zsyłać
pokoju ale miecz" mówi Jezus w Ewangelii wg
Mateusza (10,34). Szczególnym symbolem
walki są dwa miecze skrzyŜowane ukośnie.
SkrzyŜować miecze — zmierzyć się z kimś,
rozpocząć walkę, współzawodnictwo. Według
Długosza przed rozpoczęciem bitwy pod
Grunwaldem KrzyŜacy mieli wysłać Jagiełłę
heroldów z dwoma nagimi mieczami jako
wyzwanie do boju.
Miecz obosieczny, mający ostrza z obu stron
brzeszczota — ostrość, dwuznaczność
(dwuwykładność), czystość, rycerskość,
sprawiedliwość, grzech. „Nie słuchaj chy-trości
niewieściej, kapiącym bowiem plastrem miodu
wargi nierządnicy (...) lecz koniec jej gorzki jak
piołun i ostry jak miecz obosieczny" (Ks.
Przypowieści 5,4). Obosieczny miecz delficki
— aluzja do zagadkowości i niezrozumiałości
wielu proroctw Pytii. Symbol czystości
seksualnej: król Marek zaskakuje Tristana i
Izoldę pogrąŜonych niewinnie we śnie,
przedzielonych nagim, obosiecznym mieczem.
Vi Apokalipsie (1,16) z ust Syna Człowieczego
,,wychodził miecz
z obu stron ostry", oznaczający skuteczność
słowa i sądu, ogień oczyszczający i prawdę
oświetlającą jak błyskawica. „Wszelki grzech
jest jak miecz obosieczny, rany od niego są
nieuleczalne" (Eklezjastyk 21,3). RównieŜ o
rzeczy, która moŜe mieć dwojaki skutek, dodatni
i ujemny.
Miecz — groźba wisząca nad człowiekiem:
miecz Damoklesa, faworyta i pochlebcy na
dworze tyrana Syrakuz, Dionizjosa I (405— 367
p.n.e.); gdy Damokles nazwał go naj-
szczęśliwszym z śmiertelników, władca usadził
dworaka przy swym stole, kaŜąc jednak zawiesić
nad jego głową na nitce a. na końskim włosie
nagi miecz; stąd „miecz Damoklesa" to symbol
gróźb zatruwających władcom kaŜdą chwilę
panowania. „Komu zawŜdy nad szyją wisi miecz
goły, nie uczynią mu smaku przyprawne stoły"
(Pieśń 16 13—14 Jana Kochanowskiego).
Miecz — proste rozwiązanie zawiłego
problemu, oddzielenie złego od dobrego,
sprawiedliwość, rozstrzygnięcie, osiągnięcie
celu; np. rozcięcie mieczem węzła gordyjskiego
(którego nikt nie umiał rozwiązać) przez
Aleksandra Wielkiego. Jest to jednak sposób
zawodny, rozstrzygnięcie pozorne, spełnienie
wróŜby (o panowaniu nad Azją) nietrwałe w
skutkach.
Miecz — nienawiść, fanatyzm. ,,Serca nie
mając, lecz coś, co jakby miecz dobyć się sili
(...) — coś, co jest wielką nienawiścią"
(Fulminant 11,102—3 Norwida). „Za cóŜ dla
wiary miecz kto w ręku nosi?" {Przeciwko
fanatyzmowi 2,1 Franciszka Karpińskiego).
„Krąg zatoczony mieczem mściwej nienawiści"
(Światy 7 Leopolda Staffa).
Miecz — zemsta. ,,Piramidy, czy wy macie
takie trumny, sarkofagi, aby miecz połoŜyć
nagi, naszą zemstę w tym bułacie po-grześć"
(Rozmowa z piramidami l—5 Słowackiego).
„Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym"
(Grób Agamemnona 19 Słowackiego).
Miecze — wady Polaków. „Miecze te,
powiada (ksiądz Marek), bólu, bolące w Panu
Jezusie, to są (...) wady na ojczystym polu"
(Ksiądz Marek 1,94—7 Słowackiego); te
miecze-wady to: francuszczyzna, szulerka,
kieszeń stratna, kobiece rządy, przedajne sądy,
zawiść prywatna i zgniłe sumienie.
Taniec z mieczami wykonywany w róŜnych
epokach na róŜnych krańcach świata
(korybanci, kureci, derwisze, kaukascy górale
itd.) jest rodzajem artystycznej zaprawy
wojennej, mogącej zapewnić sukces w rze-
czywistej walce, a poza tym ma być popisem
męskości działającym podniecająco na
przypatrujące się kobiety przy okazji ślubów,
pogrzebów, uczt; jako magia zmuszająca
przyrodę do właściwego następstwa zdarzeń,
broni przed złymi duchami, zapewnia płod-
ność, zastępując dawne ofiary z ludzi i
zwierząt.
Prosty kształt miecza europejskiego —
męskość, odwaga, słoneczność; zakrzywiony
miecz wschodni — Ŝeńskość, zręczność,
księŜycowość.
Miecz nagi, obnaŜony, goły — otwarta myśl,
chęć walki. „Postawmy myśli serdeczne nad
nami i pieśń... z otwartą myślą jak miecz goły"
(Król-Duch, Odmiana 165/8, V, 19—20
Słowackiego). W staroŜytności miecz
zwrócony ostrzem w przód oznaczał wojnę, w
tył — pokój. Miecz w pochwie atrybutem
umiarkowania, roztropności, rozwagi,
zamiarów pokojowych.
Ślepy miecz — o osobie będącej bezwolnym
narzędziem w czyichś rękach. „O rękę karaj,
nie ślepy miecz!" (Chorał 32 Kornela
Ujejskiego).
Miecz i tarcza — odwaga, wojna; w sym-
bolice chrzęść. — krzyŜowiec.
W heraldyce miecz oznacza obronę, spra-
wiedliwość, wykonanie wyroku; (szeroki
miecz) wolny człowiek.
W marzeniu sennym: powodzenie, zwy-
cięstwo.
Amulet broniący dziewictwa, zmieniający
barwę lub ociekający krwią, gdy właściciel jest
w niebezpieczeństwie lub dla zdemaskowania
zabójcy.
MIGDAŁ(OWIEC)
Migdałowiec symbolizuje nowe Ŝycie, wiosnę,
wiosenne przebudzenie; czujność; pośpiech;
dziewictwo; piękno; wspaniałość, specjał;
nadzieję; płodność; ukrytą duchowość;
wyrocznię; drabinę Jakubową; obronę;
cierpliwość; śmierć; niedbałość; niedyskrecję;
głupotę.
Migdałowiec był poświęcony biblijnemu
Jahwe, babilońskiemu bogu pisarzy Nabu,
egipskiemu sekretarzowi bogów Thotowi,
Hermesowi.
Migdałowiec u staroŜ. śydów — nowe
Ŝycie.
Migdałowiec — drabina Jakubową. Jakub
zmienił nazwę miejsca zwanego Luz 'migdał',
gdzie śniła mu się drabina z aniołami, na Betel
'dom Boga'.
Migdały — przysmakiem, specjałem, na-
leŜącym, zwł. w Kanaanie do „najlepszych
płodów ziemi", które Izrael kaŜe synom
zawieźć ich dobroczyńcy (Józefowi) do Egiptu
(Gen. 43,11).
Kwitnący migdałowiec — nadzieja.
Kwiaty migdałowe — starość i śmierć;
z początku róŜowawe, później białe i spadające
jak śnieg, są emblematem siwizny, wróŜby
śmierci i Sądu Ostatecznego; por. Eklezjastes
12,5.
Migdałowiec — czujność (wobec pierw-
szych oznak wiosennego odrodzenia przy-
rody); hebr. gra słów oznaczających 'gałązka
migdałowa' i 'czuwam'. Pyta Pan:
„Co widzisz, Jeremiaszu? Odpowiedziałem:
Widzę gałązkę drzewa migdałowego. Na to
Pan: Dobrze widziałeś, bo czuwam nad
słowem moim, aby je wypełnić" (Jeremiasz
1,11—12).
Migdałowiec heroldem wiosny, gdyŜ kwit-
nie w styczniu (dlatego, jako częstą ofiara
przymrozków, wyobraŜa kruchość), a owocuje
juŜ w marcu; stąd stał się emblematem
lekkomyślności, nieopatrznego pośpiechu,
nieoględności. W mit. gr. Filis, królewna
tracka, miała poślubić syna Tezeusza, Demo-
fona, króla Aten, który poznał ją i pokochał po
powrocie z wojny trojańskiej;
przed ślubem powrócił do ojczyzny, aby
uporządkować swe sprawy, a gdy jego nie-
obecność się przedłuŜała, Filis, myśląc, Ŝe ją
porzucił, powiesiła się i zmieniła w drzewo
migdałowe. Gdy Demofon się zjawił wkrótce
potem i objął drzewo w czułym uścisku, okryło
się kwieciem.
Migdałowiec i morwa — przeciwieństwo
pośpiechu i powolności, gdyŜ pierwszy za-
kwita wcześnie, druga późno.
Migdałowiec śrdw. emblematem Matki
Boskiej. „Puściła odrośle laska Aaronowa (...),
a one, po rozwinięciu się liści, obróciły się w
migdały" (Num. 17,8). Ten przykład nie
zapłodnionego owocowania, wraz z łac. grą
słów: virgo 'dziewica' i virga 'róŜdŜka, laska',
uczynił migdałowiec atrybutem czystości
Dziewicy.
Migdałowiec — frygijskie Drzewo śycia.
 Migdałowiec — płodność. Wg mitu fry- w chwili Wniebowzięcia a. Marii Magdaleny
gijskiego bogowie wykastrowali obojnaka (takŜe wziętej do nieba), symbolizowała pierw.
Agdistisa; z jego obciętych genitaliów wyrósł obłok-nosiciela, później zaś aureolę, światło
migdałowiec; owoce jego zapłodniły nimfę emanujące z istoty świętej a. boskiej.
rzeczną Nanę, która urodziła Attisa. Olej WyobraŜenie pokrewne „wrzecionu" Wielkiej
wyciskany z migdałów miał u Greków Macierzy, wg niektórych reprezentuje vulvę,
znaczenie falliczne, uchodził za spermę Zeusa. co zapowiada zrodzenie się na nowo do Ŝycia
Migdały rozrzucano na rzymskich weselach. na tamtym świecie.
Natura dała im podwójną osłonę, wewnętrzną
miękką i zewnętrzną twardą; MIÓD
podobnie embrion chroniony jest w łonie
Miód symbolizuje związek ze Słońcem (przez
matki. Migdały były więc emblematem ciąŜy,
swój złocisty kolor), łączność z bóstwem,
płodności, wielodzietności, rozrzucanie ich —
boską miłość, jadło niebiańskie, pełne
magią sympatyczną, Ŝyczeniem licznego po-
szczęście, nirwanę, najwyŜsze dobro ziemskie i
tomstwa. We Włoszech do dziś rozdaje się
niebieskie, Ŝycie i śmierć; obfitość; wiedzę,
migdały smaŜone w cukrze na uroczystościach
doświadczenie, mądrość, wtajemniczenie,
weselnych i na chrzcinach. Por. Historia
natchnienie poetyckie; bystry wzrok,
naturalna (15,22) Pliniusza St. (Rzymianie
wieszczbę; bogactwo duchowe; panaceum;
wszelkie jadalne nasiona w twardych
krasomówstwo, przekonywanie; pochlebstwo,
skorupkach nazywali potocznie nux 'orzech',
fałsz, czułe słówka; słodycz, łagodność,
choć mieli oczywiście takŜe nazwy dla
czystość, dziewictwo; honor;
poszczególnych gatunków nasion, np. amyg-
drzemkę, ospałość, sen zimowy; zob. Pszczoła.
dala 'migdał').
Miodu, jako symbolu wiecznej szczęśli-
Migdał — element ukryty, zamknięty,
wości, uŜywano do balsamowania zwłok.
nienaruszalny; hebr. luz 'migdał; miasto
Babilończycy, grzebiąc zmarłych, smarowali
podziemne; niezniszczalne jądro bytu zawie-
ich miodem {Dzieje 1,198 Herodota), a Per-
rające potencjał odrodzenia', jądro nie-
sowie — woskiem (1,140).
śmiertelności. Jeść migdały — odkrywać
Miód — obfitość, dobrobyt, bogactwo kraju,
tajemnicę.
poŜywienie dane od Boga. ,,Zwątpiłem, aby go
Migdał słodki (sativa) — to, co waŜne,
(...) wywieść z ziemi owej do ziemi dobrej i
istotne, duchowe, ukryte za pozorami ze-
przestronnej, która opływa mlekiem i miodem,
wnętrznymi jak za twardą okrywą migdała,
na miejsce Chananej-czyka" {Ex. 3,8);
takŜe Chrystus, bo Jego natura ludzka ukrywa
określenie bogactw Ziemi Obiecanej
boską.
charakterystyczne dla mentalności pasterskiej.
Migdał — słodycz, coś pięknego, wspa-
„Miód z opoki" {Psalm 80 17): gdyby Izrael
niałego. „Cny młodziku, migdaliku" (Młodym
chodził drogą Boga, nasycił by ich miodem z
uwaga 7—8 Józefa T».iki).
opoki, tzn., Ŝe nawet kamienista gleba
Migdał gorzki [amura) wyobraŜa gorycz,
przynosiłaby obfite plony.
rozgoryczenie; przeciwieństwo wiśni. ,,Za-
Miód u staroŜ. Greków — eliksir Ŝycia,
kwitają na nowo w jesieni wilgotnej bardzo
nektar bogów, uŜywany do libacji na równi z
gorzkie migdały — bardzo słodkie wiśnie"
Wodą, oliwą i mlekiem. Istnieje domniemanie,
{Hiacynty 11—12 Antoniego Słonimskiego).
Ŝe nektar i ambrozja były pierwotnie, w epoce
Migdał — cierpliwość, cecha niezbędna
skromniejszych gustów, miodem pitnym i
przy wyłuskiwaniu nasion z okrywy.
kaszą jaglaną.
Niebieskie migdały — coś nierealnego,
Miód — atrybut Dionizosa, którego, jako
ułudnego. Myśleć, marzyć o niebieskich
młodzieńca, w jaskini leśnej doliny Nysa (stąd
migdałach — o rzeczach nierealnych, błahych;
Diónysos), karmiły miodem nimfy; Hekaty,
być roztargnionym, nieuwaŜnym, roz-
której składano w ofierze miód, psy i czarne
trzepanym.
jagnięta; miodopłynnego Hermesa, boga
Mandorla, wł. 'migdał', w plastyce V— XVI
mądrej i zręcznej wymowy (gr. Hermes iógios,
w. rama w kształcie migdału, owalu, elipsy,
łac. Mercurius facun-
rombu, otaczająca całą postać Chrystusa w
chwili Wniebowstąpienia a. Przemienienia,
później teŜ postać Matki Boskiej
dus); Artemidy, której składano na rozdroŜach
miodowe pierniki; takieŜ pierniki składali
Ateńczycy Wielkiemu WęŜowi, aby nie
opuszczał swej pieczary.
Miód — wtajemniczenie, objawienie, nowe
Ŝycie, odrodzenie, wiedza mistyczna, dobra
duchowe, kultura religijna, doskonalenie się
duchowe; u Egipcjan i śydów — wta-
jemniczenie i mądra dysputa. Tajemniczy
proces produkcji miodu czynił go substancją
pełną mistycznych i niezbadanych znaczeń,
wykładnią zmiany osobowości w ceremoniale
wtajemniczenia (np. wyznawcy Mitry w takim
obrzędzie dawali mystom miód do
skosztowania i do umycia rąk jako znak
nowego Ŝycia). Emanuel „masło i miód jeść
będzie, aby mógł odrzucać złe i obierać dobre"
{Izajasz 7,15).
Miód niebiańskim darem rosy (Wer-giliusz);
uwaŜano, Ŝe pszczoły zbierają miód takŜe z
rosy niebieskiej.
Miód — mądrość (takŜe wg tradycji
orfickiej), bogactwo ducha, pokarm duchowy
mędrców i świętych. Wg tradycji Pitagoras
miał Ŝywić się wyłącznie miodem. „Jedz miód,
synu mój, bo dobry jest (...) dla twojego
podniebienia; tym teŜ jest wiedza i mądrość
dla twojej duszy!" (Ks. Przypowieści 24,13—
14).
Miód wiąŜe się z wyrocznią, wieszczeniem,
prorokowaniem. Bóg daje Ezechielowi księgę
proroctwa do zjedzenia na znak przyjęcia
posłannictwa: ,,I zjadłem ją, a była w ustach
moich jak miód słodka" {Ezechiel
3.3). Pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni
„była szarańcza i miód leśny" {Ew. wg Mat.
3.4). Glaukos, syn Minosa i Pazyfae, biegnąc,
jako chłopiec, za myszką, wpadł do beczki
miodu i utopił się; przywrócił go do Ŝycia i
nauczył wieszczenia jasnowidz z Argos,
Połyidos (ale przed powrotem do Argos kazał
Glaukosowi splunąć sobie w usta, co sprawiło,
Ŝe chłopiec zapomniał sztuki prorokowania).
Miód — piękna i mądra mowa, kraso-
mówstwo. Słodsza od miodu była mowa
Nestora, najstarszego bohatera gr. pod Troją
{Iliada 1.249 Homera). „Plastrem miodu są
słowa ozdobne, słodkością duszy i zdrowiem
dla kości" {Ks. Przypowieści 16,24), stąd o
znakomitym mówcy: miodo-płynny (por.
wyŜej Hermes). „Ja, która piłam miód (jego)
muzycznych zaklęć"
{Hamlet 3,1 Szekspira, tł. Jerzego S. Sity),
Ofelia o Hamlecie.
Miód — pochlebstwo, fałsz. „Kapiącym
plastrem miodu są wargi nierządnicy" {Ks.
Przypowieści 5,3). Miodem smarować, mazać
— schlebiać, dogadzać komuś. Przysłowie wł.,
fr.: Kto nie ma złota w mieszku, winien mieć
miód w ustach. Miodowe słówka — nieszczere
pochwały, pochlebstwo.
Miód — słodycz; przeciwieństwo goryczy,
Ŝółci, octu; wraz z mlekiem — rozkosz
seksualna. „Plastrem miodu kapiącym wargi
twoje, oblubienico, miód i mleko pod językiem
twoim" {Pieśń nad pieśniami 4,11). Więcej
much zwabisz kroplą miodu niŜ beczką octu —
przysłowie europ, przypisywane św.
Franciszkowi Salezemu, ulubiona maksyma
króla fr. Henryka IV.
Miód — smakołyk, delicje, specjał, rarytas;
„cnota" dziewczęcia. Dobrać się do miodu —
uŜyć sobie, dorwać się do czegoś dobrego;
pokonać opór dziewczyny. Przysłowie: Nie
dbaj, choć pszczoła kąsa, byłeś miodu dostał.
„Nie chcę miodu ani pszczół" {Fragment 196
Safony), tj. jeśli nie moŜna mieć miodu bez
groźby uŜądlenia, słodyczy bez bólu, nie chcę
obu; uŜyte przez poetkę gr. Safonę (VII—VI
w. p.n.e.) juŜ jako przysłowie. „Miód miłości
tylko muchy truje, jeśli zaprawny jadem"
{Zawisza Czarny 5,636— 7 Słowackiego). „Z
tegoŜ kwiatka miód pszczółka i pająk jad
zbiera" {Do ,,Monitora" Bohomolca 8
Anonima z 1767 r.).
Miód w tradycji muzułmańskiej — pa-
naceum: przywraca zdrowie chorym, wzrok
niewidomym, Ŝycie zmarłym.
Miód — drzemka. „Znowu zasnął. Spij, mój
chłopcze: Ciesz się miodową rosą
wypoczynku" {Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego), Brutus do Lucjusza.
W marzeniu sennym: powodzenie w inte-
resach.
Miód pitny. „Z mego wonnego kwiatu
pracowite pszczoły biorą miód, który potem
szlachci pańskie stoły" {Na lipę [Gościu,
siądź...] 7—8 Kochanowskiego). „Miód do-
brym myślom Ŝywości udziela" {Monacho-
machia 3,7 Ignacego Krasickiego).
Miód Natchnienia w mit. skand. — kto się
go napił, zyskiwał mądrość i natchnienie
poetyckie.
MIRRA
Mirra symbolizuje cierpienie, zmartwienie,
gorycz; prześladowanie; namiętność; czystość
płciową; zobojętnienie miłosne; dobro;
mądrość; ofiarę, oczyszczenie; oszołomienie;
wytworność, bogactwo.
Mirra — gorzka, pachnąca gumoŜywica z
kory a. pni róŜnych gatunków drzew
balsamowych Arabii i Afryki.
Mirra u staroŜ. śydów — składnik świętych
olejów i balsamów, np. olejów, którymi
namaszczano arcykapłana Aarona, jego synów
i wszystkie przedmioty przybytku (Ex. 30,22—
33); zob. Aloes (balsamowanie).
Mirra — ofiara. „Mirrę będziemy sypać w
trybularze, do ognia dokładać drew, niech
Abrahama spełni się ofiara! (Hymny 30 Jana
Kasprowicza).
Mirra — oczyszczenie. Przed rozpoczęciem
konkursu na nową królową perską kandydatki
,,przez sześć miesięcy namaszczały się
olejkiem z mirry, a przez drugie sześć uŜywały
barwiczek i perfum" (Ks. Estery 2,12).
Mirra — perfuma, afrodyzjak noszony przez
niewiasty izraelskie między piersiami przez
całą dobę. Mówi Oblubienica: „Mój miły jest
mi wiązką mirry połoŜoną między moimi
piersiami" (Pieśń nad pieśniami 1,12);
zob. Aloes (zapach). Mądrość mówi: „Jak
mirra wyborna wydalam woń miłą" (Ekle-
zjastyk 24,20).
Mirra w mit. gr. Mirra (gr. Myrrha) a.
Smyrna, córka króla Kinyrasa, nie dopełniła
Afrodycie ofiary, za co bogini wzbudziła w
niej nienaturalne Ŝądze: Mirra, nie poznana,
dzieliła łoŜe ze swym ojcem. Gdy Kinyras
dowiedział się o tym, chciał ją zabić, ale
bogowie, litując się nad nią, zmienili ją w
drzewo balsamowe nazwane jej imieniem; z
drzewa tego narodził się Adonis, a wonna
Ŝywica cieknąca z tego drzewa to łzy Mirry.
Mirra — aromat. W Rzymie, przy spalaniu
zwłok osoby zmarłej, spośród olejków
zapachowych, którymi skraplano stos, mirra
zajmowała pierwsze miejsce.
Mirra — wytworność, bogactwo. „Olej z
mirry na soczewicy", gr. to epi te phake myron
(Do Attyka 1,19 Cicerona, cytat ze Strattisa).
Mirra — narkotyk oszołamiający. W drodze
na Golgotę Jezusowi „dawano pić
wino z mirrą, ale nie przyjął" (Ew. wg Marka
15,23).
Mirra w chrześcijaństwie — dobro, mądrość,
cierpienie; w plastyce — atrybut Madonny; dar
jednego z trzech magów, Baltazara, dla
Dzieciątka Jezus, prefigu-racja Jego męki.
Mirra — lek na miłość, napój przeciw
miłości, ugaszający płomienne uczucia.
MIRT
Mirt symbolizuje młodość, dziewictwo; miłość
osoby nieobecnej, miłość dozgonną, wierność
małŜeńską; płodność; szczęście, radość, śpiew,
przyjemność, uprzejmość;
naturę; Ŝycie; śmierć, świat pozagrobowy;
odrodzenie, zmartwychwstanie; oczyszczenie;
nawrócenie; wróŜbę, dobrą nowinę;
indywidualność; męstwo; bezkrwawe zwy-
cięstwo; pokój, przymierze, sprawiedliwość,
zgodę; dobrobyt.
Mirt — u staroŜ. śydów pokój, dobrobyt,
szczęście, radość, płodność; gałązkami mirtu
przystrajano wieniec panny młodej. aby
zapewnić jej szczęście małŜeńskie i liczne
potomstwo. Mirt znakiem radości dzięki
urodzie i zapachowi kwiatów, i wiecznej
zieleni liści. Z gałęzi mirtów i cyprysów
wznoszono szałasy w święta Sukkot (Kuczek)
na pamiątkę przebywania na pustyni po
wyjściu z Egiptu.
Mirt — wieczne przymierze z Bogiem i łaska
boŜa. „Zamiast pokrzywy wyrośnie mirt. I
będzie to dla Pana chlubą, znakiem wiecznym,
który nie zniszczeje" (Iza-jasz 55,13).
Mirt — radosna nowina. Anioł Pański
przynosi radosną wieść „siedząc na rudym
koniu wśród mirtów w dolinie", Ŝe Jerozolima i
świątynia Salomona będą odbudowane
(Zachariasz 1,8—14).
Mirt — indywidualność, osobowość. „Mirt
pozostaje mirtem, nawet gdy rośnie wśród
ostów" (Talmud babiloński. Sanhedryn fol.
44a).
Mirt od głębokiej staroŜytności ściśle wiązał
się z boginiami miłości, małŜeństwa,
dziewictwa i prostytucji, śmierci i zmar-
twychwstania, był atrybutem Inanny, Isztar,
Astarty, Afrodyty i Wenery. Świątynię Afro-
dyty (prawdop. bogini pochodzenia asyro--
babilońskiego) budowano wśród gajów
mirtowych; mirt odgrywał znaczną rolę
w uroczystościach poświęconych bogini. Rolą
mitu było wyjaśnienie tego związku.
Ozdobiona mirtem Afrodyta okazała się
piękniejsza od Hery i Ateny (dlatego boginie te
nie cierpiały mirtu, podobnie jak rzymska Bona
Dea) i otrzymała jabłko Eris od pasterza
Parysa. Afrodyta miała ukryć swą nagość w
nadmorskim gąszczu mirtowym zaraz po
zrodzeniu się z piany morskiej (gr. aphrós
'piana'). W lidyjskim Temnos Pelops poświęcił
jej obraz z drewna mirtu, aby pomogła mu
zdobyć Hippodamię (Pauzaniasz 5,13,4).
Otwierając uroczystości ku czci swego ojca,
Anchizesa, Eneasz mówi nad jego grobem:
„"Uciszcie się i wieńczcie gałązkami czoła!"
Tak rzekł, mirtem matczynym skroń zdobi
dokoła" (Eneida 5,72—3 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego); Eneasz był synem Afrodyty.
Mirt był równieŜ atrybutem trzech gracji,
słuŜek bogini, i jej morskich współrodaczek —
nimf morskich, okeanid, nereid, zwłaszcza
Tetydy, matki Achillesa. Wieniec panny
młodej z mirtów i róŜ miał jej udzielać urody i
siły Ŝyciodajnej Afrodyty; dopiero
chrześcijaństwo nadało wieńcowi mirtowemu
symbolikę dziewictwa panny młodej.
Grecy opuszczający ojczyznę, aby załoŜyć
nową kolonię, zabierali z sobą gałęzie mirtu,
aby Afrodyta, opiekunka Ŝeglarzy, czuwała nad
bezpieczeństwem podróŜy i zapewniła
płodność kolonistom. Mirt oznaczał tu takŜe
koniec jednego cyklu, jednej fazy Ŝycia (jej
śmierć) i rozpoczęcie następnej (odrodzenie,
zmartwychwstanie). „Dwie były poświęcone
krzewiny u Greków. Kto kochał, od swej lubej
ukochany wzajem, błogie włosy mirtowym
przyozdabiał majem" (Dziady cz. IV 217—18
Mickiewicza); druga ..krzewina" to cyprys. Na
biesiadach ateńskich krąŜyły gałązki mirtu
oznaczające wyzwanie do wzięcia udziału w
zabawie towarzyskiej: kto wziął gałązkę,
musiał coś zaśpiewać.
Mirt ozdobą wtajemniczonych a. uczest-
ników festynu. Wieńce mirtowe nosili uczest-
nicy misteriów eleuzyńskich, orfickich, sy-
ryjskich, święta Panatenajów.
Mirt — oczyszczenie. W staroŜytności
przypisywano mu własności oczyszczające i
uŜywano przy uroczystych oczyszczeniach i
lustracjach (ofiarach oczyszczalnych), a. jako
symbolu małŜeństwa, ozdoby mystów i osób
zmarłych. W Atenach istniał spe
cjalny targ mirtowy. Mirt atrybutem rz.
Venus Ciuacina (od cluere 'czyścić'), uŜywany
w rytuałach oczyszczenia.
Mirt — sprawiedliwość, błaganie o łaskę. W
Atenach wieńce z mirtu nosili sędziowie i
błagalnicy.
Mirt — zwycięstwo. Zwycięzcy na igrzy-
skach ateńskich nosili wieńce z mirtu. Był to
symbol zwycięstwa bezkrwawego (w od-
róŜnieniu od lauru).
Mirt jako drzewo wiecznie zielone — trwała
miłość, odrodzenie, zmartwychwstanie.
Czczony jako drzewo pamięci o zmarłych.
UŜywany na groby i przy uroczystościach
Ŝałobnych, wiązał się teŜ ze światem
podziemnym, z Hadesem, Persefoną-Pro-
zerpiną, ze śmiercionośnym oręŜem. „Z mirtu
mocne są drzewca do włóczni" (Georgiki 2,447
Wergilusza, tł. Z. Abramowiczówny). Mirt
symbolizował poezję sielankową (tak jak
wawrzyn — bohaterską, a bluszcz — liryczną).
Liście i gałązki mirtu splatali Rzymianie w
wieńce dla biesiadników, dla gości weselnych i
zwycięzców w sportach. Wieniec mirtowy
nosili wodzowie rz. w czasie ,,owacji"; jako
oznaka „triumfu" mirt ustępował wawrzynowi;
był emblematem Ŝycia, szczęścia, zgody,
miłości małŜeńskiej, młodości, piękna,
zwycięstwa, unii między Rzymianami i
Sabinami, bo wg Pliniusza St. (Historia
naturalna 15,29) napitek z mirtu ułagodził
gniew Sabinów, którzy po kilkuletnim namyśle
wyruszyli, aby szukać pomsty na Rzymianach
za porwanie swych córek.
Symbolika mirtu przyjęta została przez
chrześcijaństwo: emblemat nawrócenia, czy-
stości Marii Panny i jej wpływu na niskie
popędy natury ludzkiej.
Kwiat mirtu to, wg legendy muzułm., jedna
z trzech rzeczy, które praojciec Adam zabrał ze
sobą z raju; pozostałe dwie to kłos pszenicy i
daktyle.
Mirt uchodził, jak większość giętkich
krzewów uginających się pod burzowym
wichrem, ale nie łamiących się, za roślinę
omijaną przez pioruny i chroniącą przed nimi.
„Miłosierny BoŜe, Ty częściej swoim
siarczystym piorunem kruszysz pień dębu
twardy i sękaty niŜ gibkie mirtu gałązki"
(Miarka za miarkę 2,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Mirt (wraz z bluszczem) — piękna młodość.
„Dni naszej młodości to dni naszej
chwaty; i mirt, i bluszcz słodkich dwudziestu
dwóch lat warte są wszystkich waszych
laurów" (Stonce pisane w drodze z Florencji
do Pizy 1—4 Byrona)
MLEKO
Mleko symbolizuje eliksir Ŝycia, boski po-
karm, pokarm ducha; Słowo; uzdrowienie,
odrodzenie; oczyszczenie; nieśmiertelność;
błogosławieństwo; wtajemniczenie, prawdę,
mądrość; dobroć, szacunek; pianę morską (z
której zrodziła się Afrodyta); miłość;
spermę, płodność, obfitość, dobrobyt.
Mleko jest typowym pasterskim emble-
matem obfitości i dobrobytu jako podstawa
poŜywienia, m.in. licznych plemion pa-
sterskich Azji Środkowej, Lapończyków,
Todów z prowincji Madras w Indiach,
Khoisanów z płd. i płd.-zach. Afryki. StaroŜ.
śydom określenie ,,kraina mlekiem i miodem
płynąca" (Ex. 3,8) wskazuje na obfitość
pastwisk i kwiatów. Mleko z miodem grało
znaczną rolę w wielu misteriach antycznych,
np. w kulcie Mitry i Attisa; był to takŜe
symbol liturgiczny wczesnego Kościoła,
przekazywany przy chrzcie jako zapowiedź
zbawienia. Mleko i miód jest skarbnicą
błogosławieństwa: „Jeruzalem złota, bło-
gosławiona mlekiem i miodem" (Hymn Johna
Masona Neale'a, 1818—66). Zob. Miód.
„Nie będziesz warzył koźlęcia w mleku
matki jego" (Ex. 23,18; 34,26) zakaz związany
prawdop. z lokalnym, pogańskim obrzędem
ofiarnym; później rozszerzony przez śydów,
przybrał kształt formalnego rozdziału potraw,
naczyń i sztućców „mięsnych" i „mlecznych".
Plemiona i narody osiadłe, rolnicze a.
zajmujące się rybołówstwem w wielu
wypadkach brzydziły się mlekiem zwierzęcym
i nie pijały go, jak np. Chińczycy, Japończycy,
wyspiarze Polinezji i Melanezji, czy
mieszkańcy obu Ameryk przed Kolumbem.
Mleko w wyobraŜeniach staroŜ. Bliskiego
Wschodu miało związek z KsięŜycem,
prawdop. ze względu na mleczne zabarwienie
poświaty księŜycowej.
Grecy i Rzymianie cenili najbardziej mleko
kozie, potem owcze (krów mlecznych raczej
nie hodowali); uŜywano mleka do libacji na
równi z wodą, oliwą i miodem, a takŜe w
ceremoniałach kultu jako ofiary składa
nej bogom i zmarłym. Na powtórnym po-
grzebie Polidora niewiasty iliackie leją do
mogiły ciepłe jeszcze mleko i krew poświę-
coną (Eneida 3,64 i nast. Wergiliusza). W
Egipcie powstał nawet specjalny bóg ofiar
mlecznych, laty, wyobraŜany z dzbanem mleka
na głowie. W wielu krajach Europy
pozostawiano niedawno jeszcze mleko w
spodku dla domowego duszka opiekuńczego.
Mleko i nektar — Złoty Wiek ludzkości.
„Flumina iam lactis, iam flumina neclaris
ibant" łac. 'To strugi mleka, to strugi płynęły
nektaru' (Metamorfozy 1,111 Owidiusza).
Mleko — pokarm ducha (dla potrzebujących
pierwszych zasad nauki). „KaŜdy bowiem,
który się karmi mlekiem, nie pojmuje jeszcze
nauki, bo jest dziecięciem" (List do śydów
5,13).
Mleko duchowe — prawdziwe Słowo nowej
wiary. „Jak nowo narodzone niemowlęta
zapragnijcie nie sfałszowanego mleka
duchowego" (7. List św. Piotra 2,1—2).
Mleko — prawda. Mleko u staroŜ. śydów
było emblematem czystej, prostej, zbawiennej
prawdy. W wyobraŜeniach śrdw. dobra matka
udziela mleka prawdy, a zła matka karmi
piersią węŜe. Kamień filozoficzny nazywano
równieŜ Mlekiem Dziewicy, napojem
nieśmiertelności. W plastyce chrzęść. często
wyobraŜano Matkę Boską karmiącą piersią
Dzieciątko (tac. Maria lactans).
Mleko — napój płodności i uzdrawiania (np.
w Indiach), nieśmiertelności (np. u Celtów),
oczyszczenia, ochrony przed demonami (np. u
staroŜ. Germanów), ezoterycznym symbolem
wtajemniczenia (u muzułmanów).
Mleko w piersi kobiety — obfitość; z obu
piersi — miłość i wiedza a. płodność i
mądrość. Mleko matki — cechy wrodzone:
wyssać coś z mlekiem matki — mieć coś jako
cechę odziedziczoną a. wpojoną od wczesnego
dzieciństwa.
Mleczne rodzeństwo — osoby karmione,
jako niemowlęta, piersią przez tę samą kobietę.
Mleko — dobroć. „Mleko dobroci ludzkiej"
(Makbet 1,5 Szekspira).
Mleko — zgoda. „Gdybym miał władzę,
słodkie mleko zgody w piekło bym wylał"
(Makbet 4,3 Szekspira, tł. J. Paszkowskie-go),
Malcolm do Macduffa.
 Mleko — białość, szacunek. „Miecz spa-
dający na mleczną głowę czcigodnego Pria-
ma" (Hamlet 2,2 Szekspira).
Mleczne morze — wg kosmogonii ind.
wyobraŜenie świata przed stworzeniem; zmie-
niono je, wg Wed, w pierwszy pokarm
ludzkości, masło, za pomocą wirowania lub
bicia batami.
Mleczne Jezioro w niebie, ocienione Drze-
wem śycia, czczone w wielu religiach jako
źródło Ŝycia ziemskiego.
Droga Mleczna — pas mglistego światła na
nocnym niebie, pochodzącego od kilkuset
miliardów gwiazd naszej Galaktyki;
u Egipcjan — mleko krowiej bogini Hathor;
wg mit. gr. rozpryśnięte po niebie mleko Rei,
Wenery albo Hery, wyssane przez Heraklesa i
rozlane, gdy był niemowlęciem. Droga, po
której dusze wędrują do nieba. „Na niebie w
czas pogodny widać pas szeroki, który się od
białości Mleczną Drogą zowie; tędy do
Gromowladcy zwykli iść bogowie"
(Metamorfozy 1,176 i nast. Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego); w mit. skand. droga Odyna; w
tradycji chrzęść, droga św. Jakuba. Stąd nazwa
Galaktyki: gr. galaksfas kyklos 'koło mleczne',
uŜywana od VI w. p.n.e. na określenie Drogi
Mlecznej, Por. Pierś (Mleko).
„Słodkie mleko w przeciwnościach (Ŝycia)
— filozofia" (Romeo i Julia 3,3 Szekspira).
Szalone mleko tygrysicy — pokarm miłości.
„Teraz wiem, co jest miłość (...);
tygrys niemiłosierna nad błędnym człowiekiem
na Kaukazie szalonym karmiła ją mlekiem"
(Dziewosłab 6, Hipolit 9—12 Szymona
Zimorowica).
Płakać nad rozlanym mlekiem — czynność
bezuŜyteczna, daremna.
Mleko pod nosem (na brodzie, na wąsach)
— gołowąsy smarkacz, młokos.
Krew z mlekiem zob. Krew (atrybutem
Ŝycia i zdrowia).
Ptasie mleko — jedyna rzecz, której brak
temu, kto ma wszystko czego zapragnie, kto
Ŝyje w dobrobycie.
Mleko starych ludzi (łac. lać senum) —
wino; przysłowie z XVI w.
Mleko od wściekłej krowy — pop. Ŝart.
mocny napój alkoholowy.
W marzeniach sennych: (picie mleka)
spokojne szczęście; (wywrócenie skopka z
mlekiem) pokrzyŜowanie zamiarów.
MŁOT
Młot symbolizuje Ŝycie; myśl; pracę, twór-
czość, rzemiosło, metalurgię, kowalstwo,
rzeźbę, naśladowanie natury; płodność, fallu-
sa; serce; boskość; los; Słowo; męczeństwo,
Pasję, ukrzyŜowanie, narzędzie śmierci,
śmierć; nieśmiertelność, moce niebiańskie;
burzę wiosenną, błyskawicę, piorun, grzmot;
gwałtowność, zło, brutalną siłę, przemoc, oręŜ.
Por. Berło.
Młot całego świata — Babilon. „JakŜe
złamany jest i skruszony młot wszystkiej
ziemi! JakŜe się obrócił w pustynię Babilon
między narodami!" (Jeremiasz 50,23).
Młot — oręŜ wojenny, Izrael. „Jesteś moim
młotem, moim oręŜem wojennym;
tobą miaŜdŜę narody i tobą niszczę królestwa"
(jw. 51,20).
Młot — Słowo. „CzyŜ słowa moje nie są jak
ogień, mówi Pan, i jak młot kruszący skałę?"
(jw. 23,29); por. Ogień.
Młot — człowiek, który fałszywie zeznaje
przeciw bliźniemu swemu. Por. Księgę
Przypowieści (25,18).
Młot — przeznaczenie, los, atrybut bogini
Ananke, uosobienia konieczności, fatum.
Młot — oręŜ bogów nieba, deszczu,
płodności, ognia, zniszczenia, wiosny, burzy,
grzmotów, błyskawic i piorunów; twórca i
niszczyciel, narzędzie Ŝycia i śmierci.
Młot — tajniki metalurgii, działalność
kształtująca demiurga; narzędzie, którym w
wielu mitach boscy kowale wykuwali
firmament niebieski oraz broń dla bogów
(Hefajstos-Wulkan, Vólund, Ilmarinen itd.).
Młot w mit. gr. — atrybut Hefajstosa, boga
ognia i sztuki kowalskiej, kowala podziemnej
płodności; w Rzymie atrybut Wulkana.
Młot w mit. skand. — piorun, płodność,
fallus. Młot boga piorunów Thora — Mjóllnir,
którym jako piorunem bronił bram Asgardu
przed napastnikami.
Dwugłowy młot — błyskawica i grzmot, Ŝycie
i płodność (por. Topór: Podwójny);
młot Thora. Zastępczy symbol, mogący takŜe
reprezentować topór, krzyŜ, miecz.
Młot (dawna broń) — potęga, siła, brutalna
przemoc; zło.
Młot i dłuto — narzędzia rzeźbiarza —
naśladownictwo natury.
Młot — nieśmiertelność. StaroŜ. Brytowie
kładli zmarłym młot do grobu dla zapewnienia
im Ŝywota pozagrobowego. Germa-
nowie nosili młoty w pochodach pogrze-
bowych (moŜe dla obrony spokoju zmarłych
przed demonami?).
Młot w chrzęść. — męczeństwo, ukrzy-
Ŝowanie, męka Chrystusa. Atrybut św. Heleny,
matki Konstantyna Wielkiego (która wg
legendy miała odnaleźć drzewo KrzyŜa Sw.)
oraz św. Eligiusza, patrona kowali, złotników i
ślusarzy.
Młot — przydomek majordoma frankij-
skiego Karola (Charles Martel, 688—741),
którego imieniem nazwano dynastię Karo-
lingów.
Młot na heretyków — przydomek św.
Augustyna, Piotra d'Ailly (1350—1425), który
skazał Husa, a takŜe Johannesa Fabe-ra,
biskupa Wiednia od 1531.
Młot na arian — przydomek św. Hilarego,
biskupa Poitiers.
Młot na kacerzów — przydomek Stanisława
Karnkowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego.
Młot na mnichów — przydomek Thoma-sa
Cromwella, lorda protektora Wielkiej Brytanii.
Młot na Szkotów — przydomek Edwarda I
Plantageneta, króla Anglii.
Młot na czarownice (łac. Malleus male-
ficiarum) podstawowe źródło informacji o
diabelskich knowaniach czarownic, wyd. 1489
w Kolonii przez H. Kramera i J. Spren-gera
(wyd. poi. 1614).
Młot — serce, tętno, krew. Serce, tętno,
krew wali miotem — bije mocno, gwałtownie.
„Zemsta w mym sercu, śmierć w mojej jest
dłoni, a krew w mej głowie kuje zemsty oręŜ"
(Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „W górę, serce — młocie wierny"
(Ad astra... Elizy Orzeszkowej).
Młot w wolnomularstwie — uparcie dzia-
łająca energia, twórczy intelekt dający impuls
rozmyślaniom poszukiwaczy prawdy, za
pośrednictwem dłuta reprezentującego tu
rozsądek i rozeznanie.
Sierp i młot, zob. Sierp.
Młot — myśl, kowadło — mózg.
Młot i kowadło — obojnactwo; płodność;
twórczość, twórczość poetycka. „Człek kaŜdy
na tym świecie jest kowadłem albo młotem"
(Kowal 7—8 Stanisława Starzyń-skiego). „Z
jednej stali i pióro, i młot wy-kowano" (Dwa
głosy 81 Wiktora Gomu-lickiego).
Być młotem albo kowadłem — bijącym, a.
bitym, uciskającym a. uciskanym, panem a.
sługą. „Musisz wznosić się lub spadać,
zapanować i zwycięŜyć albo słuŜyć i prze-
grywać, cierpieć albo triumfować, być ko-
wadłem albo młotem" (2. Pieśń Kofty
Goethego).
Między młotem a kowadłem — w trudnej
sytuacji, z której oba wyjścia są niebezpieczne.
Myślą i młotem (tac. mente et malleo)
dewiza geologów i archeologów.
Pójść pod młotek — zostać wystawionym na
licytację. Trzecie stuknięcie młotkiem przez
licytującego oznacza, Ŝe przedmiot sprzedano.
W heraldyce: przemoc, gwałtowność; nie-
złomna wola; strategia; praca (por. Sierp i
młot), często w godłach kopalni kruszców.
W marzeniu sennym: nieudolność, nie-
ostroŜność.
MORZE
Morze jest symbolem nieskończoności, czasu,
wieczności; pramaterii. Chaosu, (stworzenia
świata; potęgi; otchłani, topieli, głębiny,
wszechpochłaniającej bezdni; dzikości;
zniszczenia; wiecznego dawcy i zaborcy;
niezmienności, zmienności; stanu między
moŜliwością a rzeczywistością, dwuwartoś-
ciowości; tajemnicy; nieprzebranego bo-
gactwa, skarbnicy, obfitości; prastworzenia,
niezgłębionej mądrości i prawdy, początku
Ŝycia, Ŝycia i śmierci, dynamicznych sił
Ŝyciowych, źródła Ŝycia i odrodzenia, energii
Ŝyciowej. Wielkiej Matki; zmysłowości, płod-
ności; bezpłodności; zbiorowej podświado-
mości; namiętności ludzkich, nieokiełznanej
wolności; wznoszenia się do Boga, wrogości
Boga; oczyszczenia, nieczystości;
wspomnienia i zapomnienia, samotności,
sumienia; niepewności, niezdecydowania,
wątpienia; działania, buntu, przygody, odkryć,
powrotu do ojczyzny, wytchnienia;
zob. Woda; Rzeka.
Ocean (Okeanós) w mit. gr. jest rzeką
otaczającą okrągłą, płaską, zamieszkaną
Ziemię, rzeką oddzielającą Ziemię od Nieba i
będącą pośrednią formą materii między
gazową atmosferą nieba, a lądem stałym,
rzeką, w której Słońce co wieczór tonie i z
której co rano się wynurza, symbolem
śmierci, sił kosmicznych w bezustannym
ruchu. Za oceanem, na Zachodzie, leŜała
kraina Kimerów, gdzie panowały „kime-
ryjskie ciemności" (Odyseja 11,19, Homera);
była to mglista i chmurna kraina snów i nocy, i
zejście do świata podziemnego. Wg Teogonii
Hezjoda Okeanós był synem Uranosa (Nieba) i
Gai (Ziemi), małŜonkiem tytanki Tetydy,
ojcem 3000 duchów strumieni i 4000 okeanid
(nimf oceanicznych). Po odkryciu oddzia-
ływania KsięŜyca na pływy morskie ujrzano w
oceanie pośrednika między gwiazdami a
Ziemią.
W Biblii morze, jako pozostałość pramaterii
(łac. materia prima), burzliwego,
bezkształtnego, buntowniczego Chaosu,
ujarzmiane jest przez Jahwe: „Kto zamknął
morze drzwiami, gdy pieniąc się wyszło z
łona? (...), gdy wyznaczyłem mu moją granicę
i załoŜyłem zawory i bramy, mówiąc:
Dotąd dojdziesz, lecz nie dalej! I tu zatrzymają
się wzdęte fale!" (Hiob 38, 8—11). RównieŜ w
innych kosmologiach Wschodu bogowie
starają się ujarzmiać morze, groźne nawet dla
nich. Babilońska Tiamat (Morze) jest matką
bogów, ale z czasem poddaje się ich władzy.
W apokaliptycznej wizji nowego nieba i nowej
ziemi (Apok. 21,1) nie ma juŜ miejsca na
buntownicze morze. Jahwe rozdziela Morze
Czerwone, aby przepuścić suchą nogą
Izraelitów (Ex. 14,21—2). Jezus „obudziwszy
się, zgromił wicher i rzekł do morza: Umilknij!
Ucisz się! I ustał wicher, i nastała wielka
cisza" (Ew. wg Marka 4,39). Neptun uśmierza
szalejące fale słowami: „Quos ego!", łac. 'ja
was (nauczę)! (dam) ja wam!' (Eneida 1,135,
Wergiliusza).
Morze — siły dynamiczne, stany przejścio-
we, ustawiczny ruch, zmienność kształtów,
suma wszechmoŜliwości, Ŝycie i śmitrć.
Przysłowie: Morze niesie chleb i śmierć, plon i
zgon. „Nic nie ma gorszego nad morze, by
złamać człowieka, choćby i najsilniejszego"
(Odyseja 8,138 Homera, tł. J.
Parandowskiego).
Morze — płodność i bezpłodność. Grecy i
Rzymianie składali morzu w ofierze byki i
ogiery jako symbole płodności. Przysłowie:
Co pochłonie morze, to się juŜ nie mnoŜy.
„Brzemię pustyni morskiej", łac. Onus deseni
maris (Izajasz 21,1).
Morze — kobieta, matka, Ŝyciodajna i
groźna zarazem, rodząca Słońce i prze
chowująca w swym wnętrzu potwory. Wra-
cać do morza — wracać do łona matki, tj.
umrzeć. Wielkie Matki, Wielkie Boginie,
które, jak egipska Izyda, jak asyro-babiloń-ska
Isztar, są „Paniami Wód", „Gwiazdami
Morza", „Królowymi Mórz", jak Afrodyta
Anadyomene ('zrodzona z morza'), uosabiają
płodne siły natury, gdyŜ wszystko co Ŝyjące
bierze się z wilgoci, a wszystkie stworzenia
pochodzą z morza (co potwierdziła nauka
współczesna). Afrodyta, bogini miłości, jest
opiekunką wysp i wybrzeŜy, Ŝeglugi i
Ŝeglarzy, pływów morza zaleŜnych od
KsięŜyca podobnie jak menstruacje kobiet, fal
symbolizujących bezwolne unoszenie się przez
wzbierającą rozkosz orgazmu. W symbolice
chrześcijańskiej Matka Boska jako Gwiazda
Morza (tac. Stella Maris), z podwójnym
obliczem Wielkiej Matki, która daje i bierze,
udziela i karci, unosząca się nad burzami i
nawałnicami świata, promieniejąca pociechą i
ukojeniem dla wiernych. Morze wiąŜe się teŜ z
japońską boginią literatury, muzyki, bogactwa,
kobiecości i szczęścia — Benten.
Morze — tajemnica, przygoda, prawda
zatopiona w podświadomości, jako siedlisko
głęboko ukrytych monstrów i bogactw, cel
tęsknot podróŜników, odkrywców, rybaków
morskich, wielorybników, poławiaczy pereł i
korali, bursztynu, zatopionych okrętów
napełnionych złotem. Non vidit mira qui non
vidit maria łac. 'Kto na morzach nie bywał, ten
dziwów nie widział'; por. podróŜe Sindbada
śeglarza z Baśni z 1001 nocy, w poszukiwaniu
wielkich zysków, dziwów i przygód.
Morze — zmienność i niezmienność. Starcy
Morscy wg mitologii greckiej: Pro-teusz,
Forkis, Glaukos i Nereusz, mieli wszyscy dar
wieszczenia i przeobraŜania się w róŜne
postacie. Menelaos, gdy wiatry morskie
zagnały go do Egiptu, schwytał Proteusza i
poprosił o wróŜbę. Ten zmieniał się kolejno we
lwa, węŜa, panterę, odyńca, drzewo i wodę, po
czym wrócił do swej właściwej postaci i
spełnił Ŝyczenie bohatera (Odyseja 4 Homera).
„Wszystkie rzeki płyną do morza, a morze nie
wylewa" (Eklezjastes 1,7). „Twa fala pianą
skrzydlata szumieć będzie niezmiennie, o
morze zmienne wieczyście" (Pochwalone
bądź, boskie morze A—6 L. Staffa). W średnio-
wieczu morze było symbolem świata zmien-
nego i niestałego, pełnego pokus; niebez-
pieczeństwa związane z podróŜą morską
czyniły z przebycia morza bohaterstwo i za-
sługę; krucjatę drogą morską uwaŜano teŜ za
dającą większą zasługę.
Starcem Morskim zwany jest takŜe straszny
dziadunio z piątej podróŜy Sindbada śeglarza
(z Baśni z 1001 nocy), chcący go na śmierć
zajeździć.
PodróŜ morska — przygoda seksualna.
Sztorm, w którym nikt nie utonął — uratowane
dziewictwo; sztorm, w którym są ofiary w
ludziach — grzech, zło, kara. Wzburzone
morze w tradycji chrześcijańskiej — świat
doczesny.
Morze — nieczystość; oczyszczenie. Sło-
ność i gorycz wody morskiej uwaŜano w
średniowieczu za oznakę jej nieczystości (łac.
marę ab amaro),. gdyŜ jest trucizną dla
wyŜszych, ziemskich form Ŝycia. ,,Morze
obmywa wszelkie ludzkie zmazy" — mówi
Ifigenia w kraju Taurów (Epejsodion IV)
Eurypidesa (tł. J. Lanowskiego).
Morze — Ŝywioł obcy i nieprzyjazny. Suave
mari magna łac. 'Miło przy burzliwym morzu
(i wichrze wzbijającym fale) przyglądać się z
brzegu trudom Ŝeglarzy' — O naturze
wszechrzeczy 2,1 Lukrecjusza. „A na morzu
bodaj tam nikt dobry nie bywał" {Przemowa
krótka... Szwedowie, Duńczycy 200 Mikołaja
Reja). „Chwal morze, a sam pływaj po
świadomej rzece znajomej" (Flis 699—700 S.
F. Klonowica). „Szaleje morze i szuka ofiary"
{Wilhelm Tell 5,147 F. Schillera).
Morze — potęga. „Kto włada na morzu,
będzie prędzej czy później władał mocar-
stwem" (Temistokles cytowany przez Cice-
rona w Listach do Attyka 10,8). „Trójząb
Neptuna jest berłem świata" (Le Commerce 60
A. M. Lemierre'a). Zaślubiny z morzem:
doroczna ceremonia zaślubin Wenecji, jako
Narzeczonej Morza, z Adriatykiem (wł.
sposalizio del Mar) symbolizowała potęgę
morską Wenecji. Od XI—XII w. do 1797 doŜa
wenecki na barce „Bucentaur" wypływał w
morze w dniu Wniebowstąpienia Pańskiego i
wrzucał pierścień do wody.
Wolność mórz — morze pełne (otwarte) nie
podlega suwerenności Ŝadnego państwa;
panuje na nim w szczególności: wolność
Ŝeglugi, rybołówstwa, przelotu i zakładania
kabli podmorskich.
Głębia morza. „Morze jest równie głębokie w
czasie ciszy i w czasie sztormu" (Kazania:
Mundus Marę Johna Donnę).
Huk morza. „Głośno ryczące morze", gr.
połyphloisboio thalasses (Iliada 9,182
Homera).
Barwy morza. Morze jest niebieskie, zielone,
lazurowe, sine, stalowe, szare, szafirowe,
ciemne, ciemnoczerwone jak wino (gr. epi
omops ponton u Homera).
Morze — Ŝycie ludzkie. „Morze — to Ŝycie
ludzkie; fala — to złudzenia; niezmordowany
rybak — to dusza człowieka, zdobycz —
szczęście, a siatka — to nasze marzenia"
(Rybak 12—14 G. Daniłowskiego).
Morze — wspomnienie i zapomnienie. „O,
nie ma prawdy w tym (...), co ludzie mówią
"morze zapomnienia". Bo mi ta mroczna a
cicha głębina wszystko wspomina... I cała
przeszłość idzie mi tu w gości z
nieskończoności" (O, nie ma prawdy... l—6
Marii Konopnickiej).
Morze wróŜebne. „Kto w swej piersi
prawdom nieznanym nie przeczy (...) temu
morze się zwierza, wieści, z duszy wróŜy"
(Wieści z morza 7,10 L. Staffa).
Morze — zapowiedź powrotu do ojczyzny
(dla narodu Ŝeglarzy). W czasie odwrotu z
Persji dziesięciu tysięcy najemników greckich:
„Skoro straŜ przednia weszła na szczyt góry
Techos, powstał wielki krzyk... Rychło
usłyszeli Ŝołnierzy wołających: Morze! morze!
(gr. thdlatla! thalatla!)". Widok Morza
Czarnego zapowiadał rychły powrót do Grecji
(Anabaza 4,7 Ksenofonta).
Śmiech morza. „Śmiechy morskich fal
nieprzeliczone!" (Prometeusz w okowach 89
Ajschylosa, tl. S. Srebrnego). „Uśmiecha się
morze, zaprasza do kąpieli" (Wilhelm Tell,
Pieśń rybaka 1,1 Fr. Schillera).
Prądy podmorskie — siły duchowe.
Kozioł Morski — KozioroŜec, zob. Koza.
Potwór Morski — gwiazdozbiór nieba płd.
zwany Wielorybem (Cetus); przen. demon
głodu towarzyszący powodziom.
WąŜ Morski — gwiazdozbiór zwany WęŜem
Wodnym (Hydra).
JeŜ Morski — jeŜówka, rybojeŜ; jego
pancerz, składany na grobach, był atrybutem
słonecznym z uwagi na kolorowe kolce —
promienie.
W marzeniu sennym — (spokojne) szczęś-
cie, powodzenie; (burzliwe) niepowodzenie,
gniew.
 W plastyce morze wyobraŜano przez sierp
KsięŜyca, konia, konika morskiego (pławi-
konika), węŜa, linię węŜową, faliste M, delfina.
Tematy — m.in.: narodziny Afrodyty z piany
morskiej; Posejdon na rydwanie ciągniętym
przez konie i orszak boga mórz — nereidy i
trytony; Leukotea (Ino), boginka morska, rzuca
namiotkę (chusteczkę) tonącemu w morzu
Odyseuszowi, ratując mu Ŝycie; Leander
przepływa Hellespont, aby spotkać się z
ukochaną Hero; Leander tonie, Hero odbiera
sobie Ŝycie skacząc do morza; wojska faraona
pochłonięte przez Morze Czerwone; ludzkość i
Noe w czasie Potopu; św. Franciszek a Paulo
ucisza sztorm w Zatoce Messyńskiej rzucając
swój płaszcz na fale; św. Augustyn na plaŜy
morskiej i dziecko (Chrystus) z muszelką,
siedzące na piasku.
Morze odlane z brązu — wielkie naczynie
wsparte na 12 brązowych bykach, stojące w
pierwszej, salomonowej świątyni jerozo-
limskiej (2 Ks. Kronik 4,5; 3. Ks. Król. 7,26).
MOST
Most symbolizuje łączenie tego, co rozłączone
w czasie i przestrzeni, połączenie dwóch
światów, widzialnego i niewidzialnego, Boga i
człowieka, sposób przekroczenia nieprzebytych
przeszkód; sprawiedliwość, wierność, stałość;
Ŝycie; trudność, wybór, próbę,
niebezpieczeństwo, pragnienie zmiany,
zmianę; pośrednictwo; Drogę Mleczną; zob.
Tęcza.
Most — połączenie poznawalnego z nie-
poznawalnym, przeobraŜenie, przejście zjed-
nego stanu do drugiego (w wielu kulturach), od
stanu niewiedzy do stanu wtajemniczenia
(przejście niebezpieczne, najeŜone trudnoś-
ciami), przejście z kondycji ludzkiej do stanu
nadczłowieczego, od spraw przyziemnych do
wzniosłych, od świata zmysłów do świata
nadzmysłowego.
Most — próba, wybór w dziedzinie rytuału,
religii, moralności, przejście między dwoma
stanami wewnętrznymi, między sprzecznymi
pragnieniami, wyjście z sytuacji konfliktowej.
Most — niebezpieczeństwo (np. spadnięcia
w dół, zawalenia się mostu). Misericordia
Domini inter pontem et fontem łac. 'Łaska
boska między mostem a strumieniem' (św.
Augustyn).
Most — Ŝycie. Przysłowie wschodnie:
śycie to most, przejdź przez niego, ale nie
buduj na nim. (Jednak inŜynierowie śrdw.
uwaŜali, Ŝe obudowanie mostu domami po obu
stronach wzmacnia jego konstrukcję).
Most, przejście przez most — kłopot,
trudność. Przysłowie: Nie przechodź przez
most, nim do niego nie dojdziesz — nie martw
się na zapas, przedwcześnie.
Tęczowy most, zob. Tęcza.
Srebrny most. „Otwierajcie zawŜdy nie-
przyjaciołom waszym wszystkie bramy i drogi,
i raczej zbudujcie im most ze srebra, aby ich
precz wyprawić" (Gargantua i Pan-tagruel
1,43 Rabelais'go, tł. T. Boya-śeleń-skiego) —
wg słynnego powiedzenia Arysty-desa do
Temistoklesa po bitwie pod Sa-laminą.
Przysłowie: Uciekającemu nieprzyjacielowi
buduj mosty ze srebra (a. złota).
Złoty most — w mit. skand. Gjallarbrii,
przez rzekę Gjall 'Huczącą', która opływa świat
podziemny. Złoty most, po którym, wg
legendy nm., duch Karola Wielkiego w
okresach dobrobytu przekracza Ren pod
Bingen (w Nadrenii-Palatynacie), aby po-
błogosławić zboŜa i winnice.
Polski most — błazeństwo. Przysłowie
zanotowane w XV—XVI w.: Polski most,
niemiecki post, włoskie naboŜeństwo —
wszystko to błazeństwo; ilustruje Ŝałosny stan
mostów drewnianych (innych nie było) w
ówczesnej Rzplitej.
Ośli most, łac. pons asinorum, ezelbryk (z
nm. Eselbrucke) — 5. teza l. księgi Elementów
Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, na
którym potykali się zwykle niedouczeni;
„klucz", ksiąŜeczka zawierająca rozwiązania
zadań a. tłumaczenia obcojęzycznych lektur
szkolnych.
Diabelski most — nazwa wielu mostów,
które lud uwaŜał za niemoŜliwe do zbudo-
wania bez pomocy diabła. Pierwszy prze-
chodzień miał stać się ofiarą diabła, rodzajem
okupu, pozwalającego odtąd wszystkim
przechodzić przez most bezpiecznie.
Most Westchnień, wł. Ponte dei Sospiri,
przez który skazańcy przechodzili z sali są-
dowej weneckiego Pałacu DoŜów do okrop-
nego więzienia Piombi.
Most Szniwat 'Dzielący' — w tradycji
perskiej przejście do raju dla dusz osób
zmarłych: szerokie dla sprawiedliwych, wąskie
i ostre jak nóŜ dla grzeszników.
Most Sirat, Bifrost, zob. Tęcza.
 Pontyfik, zob. Tęcza. Pontyfik, tac. pon-tifex
'budowniczy mostów' oznaczał kapłana,
członka kolegium pontyfików, później takŜe
był tytułem cesarzy rz. (pontifex maximus}, a
następnie papieŜy. Nazwa ta oznaczać ma nie
tylko 'budowniczego mostów' między niebem a
ludzkością, ale teŜ określa samego pontyfika,
władcę, jako most między poddanymi a
bogami. W zbiorze opowieści walijskich
Mabinogion (XI— XIII w.), w opowieści
Branwen, córka Llyra (bóstwa morza w mit.
bryt.), wojska walijskie atakujące Irlandię
zatrzymuje zaczarowana rzeka Shannon, której
nie moŜna przepłynąć i przez którą nie ma
mostu. Król Bran kładzie się więc w poprzek
rzeki, od brzegu do brzegu, a wojsko
przechodzi przez niego jak przez most. Król
Artur, bajeczny władca Celtów, zwany był
mostem między Niebem a Ziemią. WyraŜenie
przysłowiowe: Mostem się kładzie, ściele.
Most z pokory. ,,Gromada szara gospodarzy
(...) tak porobiła gdzieś w niebie otwory i takie
do nich mosty ma — z pokory" (Beniowski
10,452—6 Słowackiego).
Most — czułość. „I te nasze tęczowe mosty
czułości nad pustką rozpiętych" (Wesele 2,7 S.
Wyspiańskiego).
Spalić mosty za sobą — odcinać sobie drogi
powrotu, tac. pons a tergo abruptus est.
Prosto z mostu — bez ogródek, wręcz, po
prostu.
W heraldyce: cierpliwość, stałość, odporność
na powodzie; wierność; ostroŜność;
sprawiedliwość.
W marzeniu sennym: (zerwany) trudności,
kłopoty; (przekroczony) powodzenie.
MOTYL
Motyl symbolizuje dąŜenie do światła; Ŝycie;
śmierć; nieśmiertelność, zmartwychwstanie,
duszę. Psyche; intuicję; miłość; lubieŜność;
szczęście, przyjemność; wesołość, swawolę,
swobodę; kolorowe piękno, strojność, wy-
tworność, próŜność, dworaka; lekkość, bła-
hość, beztroskę, bezmyślność, lekkomyślność,
nieroztropność; niestałość; przemijanie,
marność.
Motyl w buddyzmie — atrybut Siakia-
muniego ('mędrca Siakiasów'), tj. Buddy.
Skrzydła motyla — przemijanie czasu,
godzin, chwil; miłość. Hory, w mit. gr.
uosobienia pór roku, później godzin (gr. hora
'pora roku; pogoda; godzina; bieg czasu;
młodość'), wyobraŜano niekiedy z motylimi
skrzydłami; podobnie Zefir, wiosenny wiatr
zachodni, oraz boga miłości. Erosa.
Grecki wyraz psyche oznacza 'duszę;
motyla'; motyl reprezentuje tu duszę w prze-
ciwieństwie do robaka, wyobraŜającego ciało
(soma). W plastyce przedstawiano często
Psyche jako motyla a. małą, uskrzydloną
dziewczynkę przypominającą motyla, niekiedy
z Erosem, który poddaje ją próbie ognia
(zapalonej Ŝagwi), czyli oczyszczających i
odradzających płomieni miłości.
Poczwarka motyla — śmierć. W mit. gr.
Tanatos, geniusz śmierci, brat Hypnosa--Snu.
Czasami wyobraŜano motyle na grobowcach.
PrzeobraŜenie poczwarki motyla w postać
dorosłą (imago) — wyjście duszy z ciała w
chwili śmierci. PrzeobraŜenie zupełne motyla:
jajo, gąsienica, poczwarka, imago — Ŝycie,
śmierć i zmartwychwstanie.
Motyl nocny trupia główka (łac. Acherontia
atropos, od Acheron 'rzeka w Hadesie' i gr.
'nieodwracalny') wg wyobraŜeń antycznych
wyfruwa z Piekieł; dlatego nazywany był w
róŜnych okresach: sfinks, Styks, satanas, ariel,
morta, meduza, charon, leta. Motyl z arsenału
czarnej magii, na równi z wampirem,
nietoperzem, czarnym kotem, puszczykiem itd.
Motyl w tradycji chrzęść. — Wielkanoc,
zmartwychwstanie Chrystusa; zmartwych-
wstała dusza ludzka (w plastyce: w ręku
Dzieciątka Jezus a. w martwych naturach).
Motyl — przemijanie; próŜność, marność.
„Człowiek to motyl: skrzydła aksamitne
letniemu tylko pokazuje słońcu" (Troilus i
Kresyda 3,3 Szekspira, tł. L. Uiricha). „Dni
nasze jak dni motylka, Ŝyciem wschód,
śmiercią południe" (Pierwiosnek 13—14
Mickiewicza).
Motyl — dworak. „Zwykły motyl dworski,
trzepocący się w królewskiej świcie"
(Sardanapalus 5,1 Byrona).
Motyl — wytworność, elegancja. Ozdob-
ność ornamentów na skrzydłach motyla zwraca
uwagę prześladowców, ale teŜ odstrasza (np.
pozorowane wielkie oczy niepylaka, nastroszą
pawika, osadnika).
Motyl — męŜczyzna niestały w uczuciach,
płochy, wietrznik, zmiennik. Niestały jak
motylek. Przefruwa z kwiatka na kwiatek.
„RóŜnie skrzydełka kołysał, juŜ jemu i łąk
nie stało; wszystkie kwiatki powysysał.
Motylu, jeszcze ci mało?" (O motylu l—4 F. D.
Kniaźnina).
Motyl — lekkomyślność, nieroztropność.
Motyl nocny, przyciągany przez blask ognia,
opala sobie skrzydła i ginie. Mistyczna,
ofiarna, bezinteresowna miłość duszy do
światła.
Motyl — beztroska, swoboda postępowania.
Przeciwnie niŜ pszczoła dąŜąca prosto do celu,
motyl lata bezładnymi zakosami, a mimo to
takŜe trafia do celu (a przy tym stanowi w
locie cel trudny do pochwycenia przez ptaki).
Motyl — błahość, coś lekkiego, niewaŜnego,
bezwartościowego. Przysłowia:
Motyle gonić (łapać) — zbijać bąki, marnować
czas na głupstwa. Godności zabieganie —
motylów łapanie. Lekki jak motyl. „Za
motylem nie goń automobilem" (Feliks
Chwalibóg).
W marzeniu sennym: niestałość; wyswo-
bodzenie się; odnowa.
MRÓWKA
Mrówka symbolizuje pilność, trud; oszczęd-
ność, skąpstwo, egoizm; zapobiegliwość,
przedsiębiorczość, gospodarność, bogactwo;
ostroŜność, przebiegłość, mądrość, inteli-
gencję, wiedzę; porządek, umiarkowanie,
przewidywanie; społeczeństwo, ducha spo-
łecznego; karłowatość; filigranowego mor-
dercę; wojowniczość.
Mrówka (podobnie jak pszczoła) — współ-
Ŝycie społeczne, pilność, przezorność, gospo-
darność;. zwłaszcza z uwagi na organizację
Ŝycia w mrowisku i na gromadzenie zapasów
na zimę. ,,Mądra (mrówka) zbiera zapasy"
(Prace i dnie 778 Hezjoda). „(Maluczkie, a
mędrsze od mędrców) mrówki, lud słaby, który
przygotowuje we Ŝniwa Ŝywność sobie (na
zimę)" (Ks. Przypowieści 30,24—5). „Idź do
mrówki, o leniwcze, a przypatruj się drogom
jej i ucz się mądrości! Ona nie mając wodza
ani nauczyciela, ani przełoŜonego, gotuje w
lecie pokarm dla siebie i gromadzi we Ŝniwa,
co by jadła" (Ks. Przypowieści 6,6—8). Jednak
dla Hindusów ta zapobiegliwość mrówki jest
symbolem marności i znikomości wszelkich
poczynań Ŝycia doczesnego.
Jako symbol bogactwa i pilności przed-
stawiano mrówkę na monetach rzymskich
wraz z Cererą, boginią urodzaju, której była
poświęcona; w tym charakterze uwaŜano ją za
owada wróŜebnego.
Mrówcza praca — skrzętna, drobiazgowa,
wytrwała, Ŝmudna, usilna.
Mrówka w Talmudzie — symbol uczciwości.
Mrówka — egoizm i sknerstwo. W bajce
Lafontaine'a Konik polny i mrówka konik
polny, owad Apollina, boga muzyki i śpiewu,
prześpiewał całe lato i jesienią prosi mrówkę o
poŜyczenie ziarna, ale „mrówka nigdy nie
poŜycza". Przysłowie: Mrówka poŜyczać nie
rada.
Mrówka — pycha poprzedzająca upadek (gr.
hybris). Przysłowie arabskie: Gdy Bóg chce
uśmiercić mrówkę, wyposaŜa ją w skrzydła.
„To mrowisko nasze całe — jakŜe nędzne,
jakŜe małe! A te mrówki, tak wspaniałe, pełne
Ŝądzy, wiedzy, pychy, jakŜe twór to śmieszny,
lichy" (DoŜywocie 2,5 Aleksandra Fredry).
Mrowisko — roztropność, dobra organizacja;
obraz mrowia, mnogości, bezliku, miriadów,
chmary, masy ludzi (w sensie ujemnym). Tyle,
co mrówek — bardzo wiele. „Roją się
niezliczone piechoty mrowiska" (Pan Tadeusz
11,42 Mickiewicza).
Myrmidonowie, wg staroŜ. legendy gr.
mieszkańcy Ftiotis w Tesalii lub Eginy (wyspy
w zatoce Sarońskiej), których nazwę (od gr.
myrmeks dpn. myrmekos 'mrówka') tłumaczono
w sposób dwojaki: gdy wszyscy mieszkańcy
Eginy zmarli od zarazy, król wyspy, Ajakos,
syn Zeusa i Eginy, córki boga rzecznego
Azopa, uprosił u ojca ponowne zaludnienie
kraju przez zmianę mrówek w ludzi
(Metamorfozy 7,520 Owidiusza); inna wersja
twierdzi, Ŝe protoplasta Myrmidonów był
synem Zeusa i Euryme-duzy, córki tesalskiego
króla Myrmidona, uwiedzionej przez Zeusa,
który przybrał w tym celu postać mrówki. Jako
wierni i ofiarni, choć po trosze barbarzyńscy,
towarzysze Achillesa na wojnie trojańskiej,
Myrmidonowie stali się synonimem pod-
władnych spełniających rozkazy ślepo i bez-
względnie.
Mrówki-olbrzymki wielkości wilków egip-
skich Ŝyły, według Pliniusza St., w Indiach,
gdzie zajmowały się zimą wydobywaniem z
pieczar złota, które Hindusi latem porywają i
uciekają z nim na szybkich wielbłądach. Jednak
wielkie mrówki doganiają
złodziei z łatwością i rozszarpują ich na
strzępy.
Mrówka — uprzejmość. Według Plutarcha
(O przemyślności zwierzył 11) nie obciąŜona
mrówka zawsze ustępuje drogi obładowanej.
Mrówka — przeciwnik mały, którego jednak
nie naleŜy lekcewaŜyć. Przysłowie starogr.:
Nawet mrówka ma śledzionę (tj. moŜe wpaść
w złość, w szał). Mrówka karłowatym
niszczycielem, mordercą, wojownikiem.
Gdyby mrówki były wielkości jamników,
Ŝaden ssak (wraz z człowiekiem uzbrojonym w
broń jądrową) nie uchowałby się na ziemskim
globie.
Mrówka — dreszcz strachu. AŜ mrówki
mnie przeszły, mrowie mnie przeszło.
Związek mrówek z czarownicami, cza-
rownikami, tłumaczył się niepojętym ta-
jemniczym sposobem porozumiewania się tych
owadów.
Mrówka — sprawiedliwość (w Chinach).
Mrówka u muzułmanów jest jednym z
dziesięciu zwierząt znajdujących się w niebie
(zob. Zwierzę), gdyŜ uczyła Sulejmana (króla
Salomona) pokory i skromności.
W heraldyce: zręczność, przebiegłość; in-
teligencja, pomysłowość.
W marzeniu sennym: zdrowie; waŜne
przedsięwzięcie.
MUCHA
Mucha symbolizuje zarazę, plagę, chorobę;
irytację, arogancję; małostkowość; donosi-
cielstwo; podstęp; kłopot, dokuczliwość;
skąpstwo, chciwość; Ŝarłoczność, krwiopijcę;
zmysłowość, chuć, bezwstyd, rozpustę;
słabość, Ŝycie w zmniejszeniu, małość; nie-
czystość, brud; śmierć, rozkład, gnicie;
diabła, Belzebuba, demona; bogów; Stary Rok;
prognozę pogody; odwagę; duszę.
Muchy — bogowie. W starobabilońskim (z
ok. 2000 p.n.e.) Poemacie o Gilgameszu
bogowie zlatują się gromadnie, jak muchy, do
ofiar i libacji.
Mucha w tradycji staroŜ. Izraela i w śrdw. —
nieczystość. Muchy nie pojawiały się w
świątyni jerozolimskiej.
Muchy — plaga. Na Bliskim Wschodzie i w
Egipcie powtarzały się plagi much, przed
którymi uciekali mieszkańcy, wyludniając całe
okolice. Do plagi much przyrównywali
Izraelczycy zaborcze armie egipskie. „I stanie
się w owym dniu, Ŝe Pan
gwizdnie na muchę, która jest na krańcach
strumieni egipskich" (Izajasz 7,18). Czwarta
plaga spuszczona przez Jahwe na Egipt (Ex.
8,20—32). W wielu krajach śródziemno-
morskich składano ofiary bogom mogącym
poskromić tę plagę: Kanaanici i Filistyni
Belzebubowi, Syryjczycy samym muchom,
Grecy dorocznie ofiarowywali byka Zeusowi
Apomyiosowi w jego świątyni w Akcjum,
Rzymianie — Herkulesowi Zwycięzcy. Trafnie
zaobserwowano udział much w roz-
przestrzenianiu zarazy. Jako obrońcy od much
słuŜyli takŜe: Apollo i demony Myiag-ros i
Myiodes. Związek much ze światem
podziemnym wyraŜał się m.in. w demonie
gnicia, Eurynomosie, 'szerokowładnym',
karmiącym się trupami, objawiającym się jako
wielka mucha o barwie ciemnogranatowej,
metalicznej.
Mucha — udręka śpiącego. Wg późnego
mitu gr. śpiewaczka, kochanka Endymiona,
została przez zazdrosną boginię księŜycową
Selene zmieniona w muchę, aby nie mogła jej
przeszkadzać w nocnych schadzkach ze
śpiącym ukochanym.
Król much — Belzebub, Beelzebub, Baal
Zebub 'władca much', czczony w Akkaro-nie,
mieście filistyńskim, miał odpędzać plagę
much i komarów, a ponadto leczyć wszystkie
choroby. „(Anioł do Eliasza) CzyŜ nie ma
Boga w Izraelu, Ŝe się idziecie radzić
Beelzebuba, boga Akkaronu?" (4. Ks. Król.
1,3). Imieniem tym nazwano w Izraelu diabła,
„księcia czartowskiego" (Ew. wg Mat. 12,24).
MoŜliwe, Ŝe śydzi umyślnie zmienili
pogańskiego Baal Zabula 'władcę Domu' na
'władcę much', aby go ośmieszyć. U
chrześcijan Belzebub — diabeł sprowadzający
zarazy i nieszczęścia; grzech, który moŜna
odpokutować. Imię uŜywane w zaklęciach
czarnej magii. Nieustanny atak zła zrodzonego
w zgniliźnie i rozkładzie, bzykającego,
brzęczącego, buczącego nieznośnie,
wirującego, tnącego do krwi i pijącego krew
ludzi i zwierząt. Przysłowie: Muchy są to
pszczoły diabła (echo lud. legendy o Jezusie i
pszczole).
Mucha w drogim olejku — łyŜka dziegciu w
beczce miodu, dosyć garść piołunu na zepsucie
beczki napoju. ,,Muchy zdychające psują woń
drogiego olejku" (Eklezjastes 10,1).
Mucha w bursztynie — nieśmiertelność,
niezniszczalność. „Widomie skryta w prze
czystym bursztynie zda się, Ŝe w własnym
iniedzie pszczoła płynie (...). Niech Kleopatra
nie pochlebia sobie, kiedy w kształtniejszym
mucha leŜy grobie" (Pszczoła w bursztynie )—
2,7—8 Jana Andrzeja Morsztyna).
Mucha w mazdaizmie — postać, w jakiej
sfruwa na ziemię Aryman, bóg zła i ciemności,
kłamstwa i zniszczenia; Nasu, demon Ŝeński,
wcielenie nieczystości.
Packa na muchy (w buddyzmie) — władza.
potęga, ochrona, wyŜszość, siła magiczna.
Mucha (na Dalekim Wschodzie) — nie-
śmiertelna dusza nieustannie unosząca się w
przestworzu.
Mucha — arogancja; twórca a. przywódca
tylko we własnej wyobraźni. W bajce Ezopa
mucha siedząca na osi koła mówi: ,,JakiŜ pył
podnoszę!" „Myśmy orali" mówi mucha, która
siadła na pługu (Mucha bajka Iwana
Dmitriewa) — o c/łowieku przypisującym
sobie cudze zasługi, nieuŜytecznym,
cierpiącym na urojenia rozszczeniowe. „U
chomika w gospodzie siedzą muchy przy
miodzie. Siedzą, piją koleją i z pająków się
śmieją" (Muchy samochwaty l—4 Marii
Konopnickiej).
Mucha — postać, jaką przybierał skan-
dynawski szatan Loki, aby dręczyć swoje
ofiary, a takŜe aby skraść naszyjnik Frei,
pięknej bogini miłości, zwany Brisingamen,
jeden z cudownych „skarbów bogów".
Mucha (w epoce Odrodzenia) — czas,
poŜerca rzeczy; rozkład, gnicie.
Bucząca, bzykająca mucha w tradycji
chrzęść. — zmysłowość, rozpusta, chucie
cielesne. ,,Popełnił cudzołóstwo (...). Maleńka
złota muszka w moich oczach grzeszy tak
samo" (Król Lear 4,6 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego)
WyobraŜenie muchy obroną przed muchami.
W XV i XVI w. w malarstwie i wnętrzarstwie
wł., nm. i niderl. umieszczano wizerunek
muchy sprawiający wraŜenie prawdziwej
muchy (fr. trompe 1'oeil) dla magicznego
odstraszania owadów a. w myśl zasady
medycyny ludowej i homeo-patii: similia
similibus (curantur) łac. 'podobne (leczy się)
podobnym'.
Muchy i komary — demony Starego Roku,
zob. Oliwka (Nowy Rok).
Mucha — słabość, małość, drobina. Słaby
jak mucha. To dla niego mucha, tj. tyle, co nic.
Mucha nie siada — o dobrze wy
konanej robocie, której nie moŜna postawić
nawet najmniejszego zarzutu.
Mucha — potęga słabości. „Lwisko się
rzuca jak szaleniec jaki (...), ryczy, iskrzą mu
się oczy (...), a te powszechne rozruchy były
sprawą biednej muchy" (Lew i mucha 13—20
Stanisława Trembeckiego).
Mucha — Ŝycie w zmniejszeniu. Przysłowie
skand.: Zdarza się i musze, Ŝe powie:
Mieć ją muszę! Przysłowie tac.: Habet et
musca splenem 'Nawet i mucha ma śledzionę',
tj. potrafi zapłonąć gniewem.
Muchy szlacheckie (wg teorii Wojskiego):
„Pierś mają szerszą, brzuch większy od
gminnych, latając bardzo huczą i nieznośnie
brzęczą, a tak silne, Ŝe tkankę przebiją
pajęczą" (Pan Tadeusz 2,702—4 Mickiewi-
cza).
Mucha — chciwość. Przysłowia: Mucha
topi się w syropie, który sama chciwie Ŝłopie.
Brzęczy mucha, kiedy w miodzie tonie. Jak
mucha w smole (w mazi) uwiązł, ulgnął, uwija
się, rusza się.
Mucha krwiopijca, zwiastun burzy (bo przed
burzą najchciwiej tnie i pije krew ludzką i
zwierzęcą); prognoza pogody.
Sztuczna mucha — pułapka, podstęp.
Wędkarze łowią łososie, trocie, pstrągi,
lipienie na „muchę", imitację owadów Ŝyją-
cych nad strumieniami, brodząc pod prąd,
wyrzucając i opuszczając wędką przynętę na
(a. nad) wodę.
Muchy łapać — tracić czas na głupstwa;
próŜnować.
Mucha — szpicel, donosiciel. Przysłowie:
Zawsze jest taka mucha, co doniesie do ucha.
Mucha (Musca) — gwiazdozbiór nieba płd.,
niewidzialny w Polsce.
MUSZLA (Koncha, Skorupa)
Skorupa (w biologii) — twarda ochronna
zewnętrzna okrywa zwierzęcia, owocu a. jaja.
Muszla, koncha, skorupa — szkielet zewn.
mięczaków wytwarzany przez nabłonek
płaszcza, okrywający tułów zwierzęcia, często
pozwalający mu ukryć się w muszli
całkowicie. Wewnętrzna warstwa muszli na-
zywa się macicą perłową. Muszla prymityw-
nych mięczaków ma kształt czapeczki, muszla
ślimaków jest spiralnie skręcona, głowonogów
— wielokomorowa, małŜów —
z dwóch połówek (jak dwóch dłoni) po-
łączonych wiązadłem itd.
Muszla symbolizuje KsięŜyc; bóstwo, słowo
boŜe; pielgrzymkę; proroctwo; duszę ludzką;
umysł, odkrycie naukowe; charakter;
szlachectwo; królewskość; muzykę, słuch,
szum morza; niedostępność, ochronę Ŝycia;
pociąg seksualny; długowieczność, nieśmier-
telność; śmierć; powściągliwość, bezczynność,
lenistwo; osobowość; odludka; mi-zantropa;
zob. Perła.
Muszla u ludów prymitywnych zapewniać
miała nieśmiertelność zwłokom. Na gro-
bowcach chrzęść, była emblematem ciała,
ziemskiej powłoki człowieka opuszczonej
przez nieśmiertelną duszę a. domu opusz-
czonego przez Ŝycie.
Muszla małŜa — związek z KsięŜycem
(podobieństwo kształtów w róŜnych fazach);
talizman ułatwiający nabycie bogactwa i
wiedzy, umiejętności przemawiania; amulet
Ŝeglarski; udana podróŜ, zwł. morska.
Emblemat Afrodyty Anadyomene
('wynurzająca się z morza'), bo zrodzonej z
piany morskiej, przedstawianej na muszli;
zasada Ŝeńska; vulva, brzuszek kobiety (po-
dobieństwo kształtów); amulet płodności
dawany córce idącej za mąŜ; powodzenie
jednego pokolenia wynikające ze śmierci
poprzedniego. W plastyce: ciągniona przez
delfiny a. hippokampy tworzy rydwan bóstw
morskich, Posejdona (Neptuna) i Galatei.
RównieŜ Fortunę (szczęście) ukazywano na
rydwanie z muszli. Jej związek ze szczęściem
wynika z rodowodu wodnego, bo .woda jest
źródłem Ŝycia. Muszle słuŜyły teŜ w wy-
obraŜeniach Złotego Wieku jako talerze i
puchary, łoŜe bóstw morskich; świadomość;
światło.
Muszla małŜa — dziewictwo, niepokalane
poczęcie, dziewicze narodziny; atrybut Matki
Boskiej, o której powiadano, Ŝe nosiła w łonie
„bezcenną perłę", Jezusa; w śrdw. sądzono, Ŝe
małŜe zapładnia rosa, co słuŜyło za dowód, Ŝe
Dziewica porodziła Syna;
emblemat chrztu, częsty kształt chrzcielnic;
symbol zbawienia; atrybut św. Jakuba Star-
szego i pielgrzymek do jego sanktuarium w
Santiago de Compostela w płn.-zach.
Hiszpanii, później kaŜdej udanej pielgrzymki
(jako czarka do czerpania wody); artybut św.
Rocha jako pielgrzyma i apostołów, którzy
spotkali Chrystusa w drodze do Emaus (Ew.
wg Łuk. 24,13—35). W ma
larstwie śrdw. atrybut Głupoty. Emblemat
Irlandii (Charles Stewart Parnell, 1846—91).
Muszla — pieniądze; w wielu krajach,i zwł.
afrykańskich, słuŜyła jako waluta^ środek
wymiany. '
Szum muszli — tajemniczy związek z ma-
cierzystym, szumiącym morzem. „Dusza
muzyki drzemie w muszli" (śycie ludzkie
Samuela Rogersa; 1819). „I pamiętają o swej
wspaniałej ojczyźnie, i szumią, jak ocean
szumi" (O muszlach Waltera S. Landora,
1775—1864).
Muszla — muzyka, słowo. Prymitywny
instrument muz. słuŜący do wzywania do
wspólnych modłów (tak jak późniejsze kołatki
i dzwony), zwł. do ceremonii wtajemniczenia,
ślubnych i pogrzebowych; grano teŜ na
muszlach wzbudzające strach nieprzyjaciela
sygnały bitewne; dziś uŜywane w ceremoniach
hinduizmu i łamów tybetańskich. Od muszli-
konchy koncha-małŜo-wina uszna, stąd perła
jest emblematem Słowa. W uchu środkowym
— ślimak, część błędnika.
Muszla — jeden z ośmiu emblematów
szczęścia Buddy Man-La; pozostałe to:
bezoary, zsiadłe mleko, owoce, zioła, rtęć,
zwierciadło, minia; znaki szczęśliwej podróŜy,
wyobraŜane teŜ w alegoriach królewskich.
Szczęśliwa Ŝegluga, bo symbol wiatru (gra się
na muszli dmuchając), szczęśliwego powrotu
(ruch spiralny, powrotny), zmartwychwstania i
metempsycho-zy.
Muszla — vulva; Afrodyta i ind. bogini
szczęścia i urody Lakszmi. „Te dziwne usta,
blade i róŜowe jak morska muszla" (Murzynka
Stefana Mallarmego).
Muszla — mozolne, Ŝmudne i zbędne
spekulacje myślowe (pokrętna i skompli-
kowana rzeźba skorupy mięczaka).
Muszla — śmierć; (zewn.) szkielet (mię-
czaka).
Skorupa — umysł, charakter. Przysłowie:
Czym skorupa za młodu nasiąknie, tym na
starość trąci.
Muszelki na plaŜy — odkrycia naukowe.
Newton powiedział na krótko przed śmiercią:
„Widzę siebie jako istotę przypominającą
małego chłopca bawiącego się na plaŜy, który
niekiedy znajduje ładniejszą od innych
muszelkę, podczas, gdy przed nim rozciąga się
olbrzymi ocean nie odkrytych jeszcze praw".
 Muszla ślimaka (brzuchonoga) — bóstwa
związane z morzem; Ŝycie i śmierć, ogień i
woda; potencja płciowa; kryjówka, lenistwo,
powolność; Ŝniwa; grzesznik; osobowość,
która człowieka nigdy i nigdzie nie opuszcza;
nieśmiertelność; coś, co pozostaje z człowieka
po śmierci. Atrybut ind. boga Wisznu,
Afrodyty, trytonów o ciałach barokowych w
morskim orszaku Posejdona (Neptuna), gdzie
trzymają konchy a. dmą w muszle; atrybut św.
Michała z Normandii, św. Sebalda.
Muszle ślimaka rozkolca, spiralne, grubo-
ścienne — królewskość (bo z niektórych
gatunków staroŜ. Fenicjanie otrzymywali
cenny barwnik — purpurę). Atrybut Afrodyty,
bo raz pewien rozkolec zatrzymał statek,
dzięki czemu chłopcy uniknęli kastracji
(Historia naturalna 9,41 Pliniusza St.).
Ślimak w skorupie — samotnik, odludek,
mizantrop. Przysłowie: Siedzi jak ślimak w
skorupie. Przysł. gr.: śyć Ŝyciem ślimaka.
,,Zamknął się w swoim domu jak ślimak w
skorupie" (Alkhadar l, 12 Edmunda
Chojeckiego).
Ślimak — dźwigacz swego domu. „Dźwi-
gacz domu wdrapuje się na rośliny z ziemi"
(Prace i dnie 571 Hezjoda). „Jakie to zmyślne
zwierzę! Gdy ma złego sąsiada, zabiera swój
dom i wynosi się" (Fragment komediopisarza
gr. Filemona, ok. 361— ok. 263 p.n.e.).
Ślimak — lenistwo, bezczynność, powol-
ność; upór, wytrwałość; wysuwanie ciała ze
skorupy — poród a. erekcja fallusa;
czułość, łagodność; jesień; krótkotrwałość;
w śrdw. grzesznik (bo wszystkie grzechy
uwaŜano za skutki bezczynności). „Jak ślimak
rozpływający się niech znikną, jak płód
niewiasty poroniony niech nie oglądają
słońca!" (Psalm 57 9). „Dzięki wytrwałości
dotarł ślimak do arki" (Solniczki C. H.
Spurgeona; 1885). Muszla — świadomość,
ciało — podświadomość.
Ślimak — potencja seksualna (wysuwająca
się noga) i rozrodcza; wraŜliwość, delikatność.
„Ślimak, jeśli rogów dotkniesz, ból
odczuwając niknie w jednej chwili i skryty
nisko w swej muszelki grocie trwoŜy się długo
nim głowę wychyli" (Wenus i Adonis 173,1—
4 Szekspira, tł. Macieja Słomczyńskiego).
„Ślimaka macki delikatne" (Stracone zachody
miłości 4,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Rogi ślimaka — dusza ludzka. „MoŜe
starzec się poruszy i pokaŜe mi przecieŜ trochę
ludzkiej duszy, jak ślimak rogów!" (Pan
Tadeusz 10,595—7 Mickiewicza), Jacek
Soplica o Stolniku.
Siad ślimaka — Mleczna Droga między
niebem a Ziemią, most dla dusz zmarłych,
łańcuch Lugusa, zob. Łańcuch.
W heraldyce: muszla — dobroć i mądrość
boska; ślimak — upór, wytrwałość, umiar-
kowanie, rozwaga.
W marzeniu sennym: zaszczyty; oszczer-
stwo; osoba śpiącego; pociąg płciowy.
MUZYKA (Pieśń, Śpiew)
Muzyka symbolizuje chwałę Pańską, sfery
niebiańskie, harmonię, mowę aniołów, wódkę
potępionych, dobro śmiertelników, złudzenie
duszy i zmysłów, pośrednictwo między duszą
a zmysłami, przyjemność zmysłową, strefę
pośrednią; proroctwo, czar, magię; szczęście,
pociechę, łzy, radość, miłość, pokarm miłości;
pochlebstwo; fletnię wiejską; smutek, lęk,
wolę, uzdrowienie, zmartwychwstanie; język
Natury, morze;
oko ucha, poezję dźwięku; język między-
narodowy; Parnas biedaka; chińską łami-
główkę.
Pieśń (śpiew) symbolizuje nieśmiertelność,
wzniosłość; wiatr; harmonię, zgodę, radosny
dar; przynętę; poszukiwanie; koronę uczty;
drwiny.
Muzyka — harmonia stworzona z pierwot-
nego Chaosu.
Harmonia sfer. RozwaŜania nad liczbą i
proporcją doprowadzić miały Pitagorasa (a.
pitagorejczyków) do intuicyjnego odczucia
harmonii (gr. 'spojenie; związek;
zgoda') Kosmosu (gr. 'porządek; ozdoba;
piękny porządek rzeczy'). Pitagoras mówił
moŜe mgliście o „muzyce niebios", którą on
sam tylko mógł słyszeć, ale jego późniejsi
wyznawcy doszli, jak się zdaje, do wniosku, Ŝe
odległości „planet" od Ziemi odpowiadają
interwałom muzycznym. Z teorii tej, pod
wpływem koncepcji Platona, wynikła słynna
idea: kaŜda z „planet", krąŜących we
współśrodkowych sferach wokół Ziemi
wydawała własny ton, co tworzyło razem
„harmonię sfer", słyszaną tylko przez bogów.
Zob. teŜ Liczby (Symbolika Liczb).
Nuty. Prób odniesienia poszczególnych
siedmiu nut do siedmiu „planet" było bez
liku, np.: C — Jowisz, D — Mars, E — Słońce, F
— Merkury, G — Wenus, A — KsięŜyc, H —
Saturn (wg Febrę d'01iveta, okulisty fr.), albo C
— Wenus, D — Słońce, E — Mars, F — Jowisz,
G — Saturn, A — KsięŜyc, H — Merkury. Były
teŜ odniesienia nut do barw i „planet", np.: C —
pomarańczowa, Słońce; D — błękitna, Saturn;
E — niebieska, Merkury; F — zielona, KsięŜyc;
G — czerwona. Mars; A — Ŝółta, Wenus; H —
fioletowa, Jowisz. Odniesienia do pór dnia i roku,
np.: D — noc i zima, A — świt i wiosna; C —
południe i lato;
G — zmierzch i jesień. Droga do dalszych prób
stoi otworem przed kaŜdym.
Muzyka w mitach powstała za sprawą bogów a.
ludzi, np. wg Egipcjan stworzył ją Toth a. Ozyrys,
wg mitu ind. — Brahma, wg Biblii — Jubal (Gen.
4,21), wg Greków — Apollo, Kadmos, Orfeusz,
Amfion (zob. wyŜej Harmonia sfer). Instrumenty
muz. miał wymyślić i wybudować „Ŝółty cesarz"
Huang-Ti, trzeci z mitycznych cesarzy chin. i
legendarny twórca taoizmu, ur. ok. 2704
p.n.e.
Muzyka — lekarstwo; uzdrowienie.
„Kiedykolwiek zły duch porywał Saula, brał
Dawid harfę i grał ręką swą; i pokrzepiał się Sauł
i lŜej mu bywało, bo zły duch odchodził od
niego" (/. Ks. Król. 16,23). Taletas, gr. śpiewak i
muzyk z Krety, udał się na polecenie wyroczni
delfickiej do Sparty, gdzie uśmierzył rozruchy
swoim śpiewem. „Niech słodkie pieśni, ten .
lekarz najlepszy dla chorej duszy, twój rozum
uzdrowią" (Burza 5,1 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha). Przysłowia: Kiej muzyka za-rzępoli,
wtej człowieka nic nie boli. Skoczna muzyka
siedem boleści leczy.
Muzyka chwała Pańska. Przy poświęceniu
świątyni Salomona: „Gdy tedy wszyscy razem
na trąbach i głosem, i na cymbałach, i na
organach, i na rozmaitych instrumentach
muzycznych grali, i głos wysoko podnosili (...),
dom boŜy napełniony został obłokiem i nie
mogli kapłani stać i słuŜyć z powodu mgły; bo
chwała Pańska napełniła świątynię" (2. Ks.
Kronik 5,13—14).
Muzyka — najskuteczniejszy sposób
.wprowadzenia proroków biblijnych w wieszczy
trans.
„Muzyka religijna — radość, która nie da się
wypowiedzieć słowami" (św. Augustyn).
„Wstąpił Bóg wśród wesołego śpiewu,
i Pan przy głosie trąby. ŚpiewajcieŜ Bogu
naszemu, śpiewajcie!" (Psalm 46 6—7).
Pieśń — drwiny, urąganie. „Usłyszałeś
urąganie ich. Panie. (...) Pieśnią ich ja jestem"
(Treny Jeremiasza 3,61—3).
Pieśń nad pieśniami — poetycka księga Biblii
(VIII—II w. p.n.e.), anonimowa, przypisywana
niegdyś błędnie królowi Salomonowi (X w.
p.n.e.).
Muzyka — strefa pośrednia między światem
materialnym a królestwem „czystej woli"
Schopenhauera; stąd jej uŜytek, obok ognia i
dymu, w liturgiach i rytuałach. „Skoro usłyszały
wszystkie narody głos trąby, piszczałki i cytry,
fletni i harfy, i symfonału, i wszelkiej muzyki,
upadłszy (...) pokłoniły się bałwanowi złotemu
(boga Marduka-Bala), którego postawił król Na-
buchodonozor" (Daniel 3,7).
Pieśń — w mitach: wiatr pobudzający deszcz i
urodzaj: pieśni boga Pana, Orfeusza itd.
Śpiew — ozdoba, korona biesiady. „Zachciało
się zalotnikom śpiewu i tańca, które są uczty
okrasą" (Odyseja 1,152 Homera, wg tł. Jana
Parandowskiego).
Pieśń — radosny, słodki dar. „Pieśń to
najsłodsza radość człowieka" (mityczny śpiewak
Musaios, cytowany w Polityce 8,5,2
Arystotelesa). „On (Demodok) ma od boga dar
pieśni, która niesie radość, i śpiewa, co mu serce
kaŜe" (Odyseja 8,64 Homera, wg tł. Jana
Parandowskiego).
Pieśń — wabik, przynęta, pułapka: głosy syren
(Odyseja 12,39 i 184 Homera), ondy-ny, rusałki
(np. Rybak Goethego, Lorelei Heinego,
Świtezianka Mickiewicza).
Grecka muzyka archaiczna: lidyjska —
płaczliwa, pogrzebowa; dorycka — męska,
wojownicza; frygijska — dionizyjska, ba-
chiczna, entuzjastyczna.
Muzyka często wiązała się z zakładaniem
nowego miasta. Apollo, bóg muzyki i sam
muzyk, był patronem nowo zakładanych miast i
kolonii gr. (Archegeles, Ktistes).
Muzyk — fascynacja śmiercią (wyobraŜaną
przez Greków jako młodzieniec), np. kitarzyści
i harfiarze z podań i baśni;
szczurołap z Hamein, który grą na fujarce
wywabił wszystkie szczury, a potem wszystkie
dzieci z miasta.
Pieśń — nieśmiertelność. „Pieśni śmierć nie
tyka" tac. carmina morte carem (Amores
1,15,31 Owidiusza). „Co nieśmiertelne Ŝyć
ma w pieśni, musi zginąć w Ŝyciu" (Die Gotter
Griechenlands Friedricha Schillera). ,,Płomień
rozgryzie malowane dzieje, skarby mieczowi
spustoszą złodzieje, pieśń ujdzie cało..."
(Konrad Wallenrod, Pieśń wajdeloty 187—9
Mickiewicza).
Łabędzi śpiew, łabędzia pieśń — (wg
antycznej legendy) przedśmiertna; przen.
ostatnie dzieło twórcy, ostatni występ, dzieło
zamykające jakąś epokę.
Symboliczne typy muzyki (wg filozofa rz.
Boecjusza, 480—ok. 525) — wszechświatowa,
odpowiadająca harmonii ruchu ciał
niebieskich, następstw pór roku, współ-
działania Ŝywiołów (Kosmos jako wspaniały
koncert); ludzka, harmonii duszy i ciała.;
instrumentalna, wynikająca z reguł uŜycia
instrumentów muz.
Instrumenty muz. w tradycji judeo--
chrześcij. — chwała Boga. Zob. Bęben, Harfa,
Lira, Róg.
Instrumenty muz. metalowe — wyŜyny,
góry; muzyka dla szlachty i rycerstwa.
Instrumenty muz. drewniane — doliny,
wzgórza; muzyka prostaczków, pasterzy,
rzemieślników itd.
Sistrum (rodzaj gruchawki, instrument
obrzędowy w staroŜ. Egipcie) — atrybut Izydy
jako bogini płodności, sprowadzający deszcz i
urodzaj.
Szofar — hebr. róg kozi a. barani spłasz-
czony i wygięty pod parą, słuŜący w Ŝyd.
kulcie relig. od początku czasów historycznych
i uŜywany do dziś w święto Nowego Roku i w
Sądny Dzień (Jom Kippur) — jego dźwięk
uwaŜano za dość potęŜny, aby dotarł do uszu
Jehowy.
Trąba, róg (zob.) — działanie magiczne.
„Gdy tedy wszystek lud krzyczał, a w trąby
trąbiono, natychmiast mury (Jerycha)
upadły" (Jozue 6,20).
Trąba prosta (gr. salpinks, tac. tuba) —
atrybut Chwały, niekiedy muz: Kalliope, muzy
poezji, filoz. i retoryki; Euterpe (zob. niŜej
Aulos); (od XVII w.) Klio, muzy historii;
instrument anioła trąbiącego na Sąd
Ostateczny.
Tamburyn (zwany dziś bębenkiem baskij-
skim, ale pochodzący ze staroŜ. Azji),
uŜywany w czasie dionizjów, a w mitach o
Dionizosie przez menady (bachantki) —
niekiedy atrybut Erato, muzy muzyki i poezji
miłosnej; Heraklesa w czasie jego pobytu u
Omfali. „A gdy wracał Jefte do Masfa,
do domu swego, wybiegła naprzeciw jego
córka jedyna z tamburynami i tańcami" (Ks.
Sędziów 11,34).
Psalterium (cymbały) — atrybut króla
Dawida; instrument Kybele jako bogini
płodności, sprowadzający deszcz i urodzaj.
Lutnia — atrybut uosobienia Muzyki,
Słuchu, Polihymnii, muzy sakralnej pieśni
chóralnej, instrument anielski, atrybut Ko-
chanka; dodatkowy atrybut Apollina i Or-
feusza; z pękniętą struną — uosobienia
Niezgody.
Aulos (łac. tibia), piszczałka (flet, obój) pop.
w staroŜ. Grecji (grający uŜywał dwóch
aulosów równocześnie) — towarzysz pieśni
uŜywany w obrzędach kultu Apollina, in-
strument satyrów, Hermesa, Euterpe, Marsja-
sza. ,,0 tłum nie dbam, gdy grać zacznie flet od
Euterpe z lirą Lesbów — przez Polihymnię"
(Pieśni 1,1,32—4 Horacego, tł. Stefana
Gołębiowskiego). Symbol fallicz-ny, atrybut
uosobienia Rozpusty.
Syrinks (łac. fistula), zespół drewnianych
piszczałek róŜnej wielkości połączonych w
jednym rzędzie — atrybut gr. boga Pana, tzw.
fletnia Pana, instrument pasterzy gr., Dafnis i
Chloe, cyklopa Polifema, pasterzy
betlejemskich (w Polsce — multanki).
Organy — atrybut św. Cecylii. Organy
przenośne — atrybut uosobienia Muzyki,
Polihymnii; instrument anielski.
Viola (Rodzina instrumentów w powszech-
nym uŜyciu w XV—XVIII w. w kilku ro-
dzajach i wielkościach, poprzedniczka rodziny
skrzypiec) — w plastyce Odrodzenia atrybut
kilku muz, zwł. Terpsychory a. uosobienia
Muzyki; Homera.
Dudy (w scenach z Ŝycia wiejskiego w
malarstwie hol. i flam. XVII w.) — fallus.
Muzyka łagodzi obyczaje (przysłowie cyt. w
The Scholemaster Rogera Aschama; 1570).
Sobie śpiewać — kierować się własnym
sądem, zdaniem; śpiewać, grać, pisać dla
własnej przyjemności (gr. heaulo psdllein).
„Sobie śpiewam a Muzom" (Muza l Jana
Kochanowskiego).
Muzyka — oko ucha (Bibliotheca Tho-masa
Drake'a).
Muzyka — zmartwychwstanie, pobudzenie
do Ŝycia. „Ozwij się, pieśni! rozbudź ją
muzyko! (do „posągu":) JuŜ czas! zstąp do nas!
przestań być kamieniem!" (Zimowa powieść
5,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
 Muzyka — pokarm miłości. „Jeśli muzyka jest
miłości strawą, dajcie mi waszej muzyki do
zbytku" (Wieczór trzech króli 1,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
„Muzyka — rzewny pokarm dla kochających"
(Antoniusz i Kleopatra 2,5 Szekspira).
„Bo muzyka jest wszędzie, gdziekolwiek jest
harmonia, lad i proporcja" (Religio Medici 2,9
Thomasa Browne'a).
„Muzyka jest poezją dźwięku" (The Holy Stale
2,7 Thomasa Fullera).
„Muzyka — największe dobro śmiertelnych"
(Pieśń na dzień św. Cecylii 3 Josepha Addisona).
„Muzyka — jedyna przyjemność zmysłowa
bez grzechu" (Samuel Johnson).
„Muzyka — fletnia wiejska" (Powązki... 97
Adama Naruszewicza).
„Muzyka — jedyny język międzynarodowy"
(Italia, Bergamo Samuela Rogersa).
„Muzyka — pośredniczka między Ŝyciem
duchowym a zmysłowym" (List do Goethego
Bettiny von Arnim: powiedzenie Beethove-
na).
,,Muzyka przestrzenna, muzyka zakrzepła
(nm. erstarrte Musik) — architektura" (Filozofia
sztuki F. W. J. Schellinga).
,,Muzyka — powszechny język Natury"
(Kreiseleriana E. T. A. Hoffmanna).
Muzyka — idealny przejaw Woli (Schopen-
hauera).
Muzyka — mowa aniołów (Eseje, Opera
Thomasa Carlyle'a).
Pieśń — wzniosłość. „Na skrzydłach pieśni"
nm. Auf Flugeln des Gesanges (Lyrisches
Intermezzo 9 Heinricha Heinego).
Muzyka — złudzenie duszy i zmysłów. „O
Muzyko! złudzeniu i duszy, i zmysłów, nie —
ty nie jesteś tworem śmiertelnych umysłów,
dziełem Boga na ziemi albo człeka w niebie"
(Klub piśmienniczy 7,155—7 Ty-mona
Zaborowskiego).
Muzyka — Parnas biedaka (Poezja i wy-
obraźnia Raipha Waldo Emersona).
To muzyka przyszłości (nm. Zukunft-musik)
— to sprawa, o której jeszcze nie pora myśleć,
tac. cura poslerior 'późniejsze (a przeto mniej
teraz waŜne) zmartwienie'. Pierw. iron. o
ksiąŜce Richarda Wagnera Das Kunstwerk der
Zukunft nm. 'przyszłe dzieło sztuki'.
„Dawna, minionych lat muzyka serca i myśli
to mistrzyni" (Dawna, minionych lat muzyka
l—2 Mikołaja Biernackiego).
Muzyka — łzy. „Nie potrafię znaleźć Ŝadnej
róŜnicy między muzyką a łzami" (Ecce homo I,
Dlaczego jestem taki mądry? 7 Fredricha
Nietzschego).
Muzyka — morze. „Muzyka jest jak morze.
Stoimy na jednym brzegu i widzimy dal, ale
drugiego brzegu dostrzec niepodobna" (Quo
vadis 1,19 Henryka Sienkiewicza).
Muzyka — wódka potępieńców. „Piekło jest
pełne amatorów muzycznych: muzyka to brandy
potępionych" (Człowiek i nad-czfowiek 3 G. B.
Shawa).
„Muzyka to chińska łamigłówka, którą kaŜdy
rozwiązuje po swojemu (...) to kwilenie dzieci i
wariatów" (Fermenty 2,14 W. S. Reymonta).
„Śpiew jest szukaniem" (Godiwa 3,1
Leopolda Staffa).
Kocia muzyka (hałas, wrzaski, gwizdy,
walenie w naczynia itp.) — wyraz nieza-
dowolenia a. chęć dręczenia, dawania się komuś
we znaki; zob. teŜ Kot. Blade odbicie dawnego
obyczaju: był to ogłuszający hałas i łomot
walenia w kotły, bębny, patelnie, czyniony przez
procesję ludzi w celu odstraszenia złych duchów
i odwrócenia nieszczęść, jakie spowodować by
mógł czyn karygodny, naruszający porządek rze-
czy w Naturze (zazw. przestępstwo seksualne).
Muzyka — pociecha. Przysłowia: Muzyka nie
pomoŜe, ale pocieszy. Kto śpiewa, troski
rozwiewa.
Muzyka radość pobudza, ale jej nie stworzy.
Przysłowia: Za nic muzyka, kiedy płacz panuje.
Głodny woli jeść, niŜ śpiewać. Uciekającego nie
zabawi muzyka.
Śpiew — harmonia, zgoda. Przysłowie nm.:
Dwaj mogą razem śpiewać, ale nie razem
mówić.
Cienko śpiewać — spokornieć, spuścić z
tonu; Ŝyć w biedzie.
Śpiewać czyjąś piosnkę — ulegać komuś,
zgadzać się z nim we wszystkim.
Zaśpiewa baranim głosem — będzie miał za
swoje, wypije piwo, którego nawarzył,
poŜałuje.
Najmilsza Bogu muzyka — głosy poczci-
wych ludzi,
Stara to piosenka — powtarzanie rzeczy
powszechnie znanych; królowa BoTia umarła.
Wyśpiewać — wygadać, wydać sekret;
sypać, mówić wszystko na przesłuchaniu.
 Zaśpiewać komuś requiem — doczekać się
jego śmierci.
Śpiew w kąpieli zob. Kąpiel (Wanna w
łazience).
W marzeniu sennym: (muzyka dysharmo-
nijna) oszczerstwo; (miła) dobry znak;
(śpiew) radość, uciecha; (pieśń naboŜna)
zmartwienie.
MYSZ
Mysz symbolizuje dzień i noc, tajemniczość,
zagraŜające zło, podstęp, chciwość, plagę,
wojnę, poszukiwanie łupu, zniszczenie, smu-
tek, śmierć; diabła, czarownicę, czarodziejkę,
wróŜkę, duszę zmarłego; rozum, spryt;
bojaźliwość, wdzięczność; kobietę, seks,
fallusa, płodność; znikomość, błahość, małość,
niską pozycję społ.; milczenie; cnotę, ubóstwo,
drobną kradzieŜ; opilstwo, nieczystość;
arogancję; obłęd.
Mysz — atrybut bogów słonecznych, np.
Horusa; Izydy (która, uciekając przed Setem,
przeobraziła się w mysz), ind. boga Ganesia (z
głową słonia); związana z diabłem, który
czasem przybierał jej postać. W Egipcie
czczono głównie podobną do myszy ryjówkę
(Sorex) o wydłuŜonym pyszczku, będącą pod
opieką bogini Buto.
Mysz w Biblii — nieczystość. „Między
plugawe będą poczytane (...) łasica i mysz, i
krokodyl (...), i mysz polna" (Lev. 11,29— 30).
„Ci, którzy jedli mięso świni i obrzy-dłości, i
mysz, zniszczeni będą, mówi Pan" (bajasz
66,17).
Myszy — plaga, zniszczenie, śmierć, kara
boŜa. Gdy Filistyni zdobyli arkę przymierza,
Bóg spuścił na nich plagę myszy „i stało się
zamieszanie śmierci wielkiej w mieście Azot"
(7. Ks. Król. 5,6).
Złota mysz — okupienie grzechu. Trapieni
plagą myszy i wrzodów odbytniczych (a.
hemoroidami) Filistyni, zwróciwszy arkę
przymierza Izraelitom, musieli jako za-
dośćuczynienie przesłać „pięć zadnie złotych i
pięć złotych myszy" (l. Ks. Król. 6,5).
Mysz w mit. gr — atrybut bogów: Apollina
Smintheusa jako boga wyroczni, medycyny,
płodności, urodzajów (ochrona przed myszami
polnymi: pięć oswojonych myszy pod jego
ołtarzem w Hamaksitos w Troa-dzie było
ochroną przed plagą myszy);
Ateny (i w jej świątyniach trzymano myszy w
tymŜe celu).
Mysz — wdzięczność. W Bajce 39 Ezopa
wdzięczna za uprzednio darowane jej Ŝycie
mysz przegryza więzy krępujące lwa.
Mysz — spryt, rozum. Mysz przechytrza
kota (Ezop 94); woli spokojny, skromny Ŝywot
na wsi niŜ niebezpieczne luksusy w mieście
(Ezop 41). Mysz nie ufa jednej dziurze (łac.
mus non uni fidet antro), ma zawsze w
rezerwie drugą.
Mysz — małość, znikomość, błahość,
pokora. Góra porodziła mysz (Góra w po-fogu
bajka Ezopa) — o wielkich przygotowaniach
dających znikome rezultaty. Ani mysz się nie
przemknie, nie prześliźnie.
Mysz na Wschodzie — chciwość, podstęp,
matactwa. Przysłowie arab.: Wolę tyranię kota
niŜ sprawiedliwość myszy.
Mysz w mitach — zwierzę chtoniczne,
symbolizujące podziemną fazę łączności z
sacrum.
Mysz w folklorze — czarownica; ucie-
leśnienie duszy osoby zmarłej: czerwona —
czystej duszy, czarna — grzesznej.
Szara mysz — bieda, drobne, codzienne
kłopoty, działalność pozbawiona rozgłosu;
atrybut patronki podróŜnych, św. Gertrudy,
ksieni klasztoru w Nivelle w Brabancje
(Francja), symbolizuje cierpliwe „ogryzanie"
modlitw i kazań. Biedny jak mysz kościelna.
Mysia WieŜa. Liczne legendy śrdw. o lu-
dziach chroniących się w wieŜy przed my-
szami, które ich mimo to zjadają, co ma być
karą za grzechy. Legendy o Hat-to I i II,
arcybiskupach Moguncji, hrabi Graafie, o
Wilderofie, biskupie Strasburga, Adolfie,
arcybiskupie Kolonii, Gotfrydzie Arsenbergu,
arcybiskupie Bremy, Mieczysławie Chościsko,
księciu kujawskim, Po-pielu, mitycznym
księciu gnieźnieńskim (wieŜa w Kruszwicy).
Mysz — ofiara łasicy, która jest, wraz z
kotem, naturalnym wrogiem myszy. Oswojone
łasice strzegły w Europie domów przed plagą
myszy w czasach, gdy koty były jeszcze
egzotyczną rzadkością (przed XIV— XV w.).
Mysz — zwierzę Nocy i Wielkiej Macierzy,
wróŜek i czarodziejek, wyrusza na połów nocą,
jest wg pojęć ludu najpłodniejszym
zwierzęciem na ziemi zachodzącym w ciąŜę od
zjedzenia ziarnka soli. Cza-
rodziejski pojazd Kopciuszka z bajki Per-raulta
był zaprzęŜony w myszy (rumaki Nocy), które
wróŜka o świcie zamieniła w słoneczne białe
konie. Mysz w nazwach nocnych zwierząt:
nietoperz — latająca mysz: roś. letuczaja mysz,
ang. dawn. reremouse, nm. Fledermaus, łysa-
mysz — fr. chame-souris.
Mysz — pijaństwo, opilstwo, przepicie. Białe
myszki widzieć — mieć urojenia alkoholowe.
„A ty powracasz jako mysz pijany, prawiąc
kazania" (Opowieści kan-terberyjskie, Opowieść
Damy z Balh, Prolog 266—7 Chaucera, tł. H.
Pręczkowskiej). „(Anglicy) wyglądają jak mysz
utopiona" (Henryk VI cz. l 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Mysz — trwoŜliwe milczenie, zachowywanie
ciszy. Przysłowie: Siedzi jak mysz pod miotłą,
tj. cicho. „Wartę miałeś spokojną? Nawet mysz
nie pisnęła" (Hamlet 1,1 Szekspira, tł. Jerzego S.
Sity).
Mysz, myszka — kobieta, dziewczyna
(pieszczotliwie). „Wiem, był jegomość swego
czasu myszołowem" (Romeo i Julia 4,4
Szekspira), tj. gonił za dziewczętami. „Gdy cię
pijany król skusi do loŜa, nazwie swą myszką, z
pieszczot twarz uszczypnie" (Hamlet 3,4
Szekspira, wg tł. J. Paszkow-skiego).
Mysi ogonek — cienki warkoczyk dziew-
częcy.
Myszka — cnota. „Dobra moja myszko cnoty,
odpowiadaj" (Wieczór Trzech Króli 1,5
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Mysz — fallus (długi ogonek); postrach
kobiet, które wpadają w popłoch na jej widok.
Mysz — strach, trwoga. Chcieć schować się w
mysią dziurę (ze .strachu, wstydu). Myszą się
wkraść gdzie (ukradkiem). Siedzi jak mysz na
pudle (niespokojnie).
Biała i czarna mysz — dzień i noc. W alegorii
Friedricha Ruckerta (Parabola, 1868) obie na
przemian podgryzają korzenie krzaka
jeŜynowego, którego chwycił się podróŜny, aby
nie spaść na dno szybu, gdzie smok rozwiera
juŜ głodną paszczę. Białe myszy u staroŜ.
Rzymian — szczęśliwa wróŜba, w folklorze
europ. — dusze nie narodzonych dzieci.
Mysz — smutek. „CóŜ bowiem są smutki,
jeśli nie myszy, które gryzą ziarna wesołości
złoŜone w naszych sercach?" (Pan Woto-
dyjowski 1,6 Sienkiewicza).
Myszki — słabość umysłu, wariactwo. Mieć
myszki w głowie — być niespełna rozumu, bez
piątej klepki.
Mysz — arogancja, pewność siebie, próŜność.
Przysłowie: Myszy tańcują, gdy kota w domu nie
czują. Mickey Mouse, ang. Myszka Miki,
bohaterka filmów rysunkowych Walta Disneya.
W marzeniu sennym: utrata poŜyczonych
komuś sum.
NAGOŚĆ
Nagość symbolizuje szczerość, otwartość,
czystość, prawdę, bezinteresowność; bez-
bronność; umiar, prostotę, niewinność, bez-
pieczeństwo, piękno, miłość, człowieczeństwo,
stan naturalny; zbroję, obronę; protest; biedę,
goliznę; potulność; poddanie się woli boŜej,
ascezę, niewolę; karę, boleść, strapienie,
niebezpieczeństwo; śmierć, widmo, Ŝałobę;
szpetotę, obrzydliwość, hańbę, zgrozę; opętanie,
obłęd, zachwycenie, uniesienie, wielkość; świat
widzialny, powietrzny; instynkty; maskę,
przebranie, kuszenie, nieskromność, (bez)wstyd,
uwodzenie, Ŝądzę, lubieŜność, płodność; por.
Kobieta; OdzieŜ; Zasłona.
Nagość — bezwstyd, niewinność. „A byli
oboje nadzy, Adam i Ŝona jego, a nie wstydzili
się" (Gen. 2,25).
Nagość, obnaŜanie się przed bogiem —
płodność. Przed bogiem-bykiem Ozyrysem--
Apisem w świątyni Egipcjanki obnaŜały
genitalia dla zapewnienia sobie potomstwa, dla
uleczenia się z bezpłodności. Srdw. czarownice
na sabatach nosić miały w obecności Szatana
tylko maski a. welony na twarzy, występując
przed nim jako anonimowe uosobienia chuci;
zob. Zasłona (Isztar).
Nagość — magia wywoławcza — urodzaj.
Nagim miesiączkującym dziewczętom kazano
tańczyć w zielonym zboŜu dla zapewnienia
urodzaju; nagie kobiety biczowano gałązkami na
wiosennych polach, aby pobudzić do działania
bóstwa płodności i urodzaju (np. Pana, którego
posągi teŜ, w razie potrzeby, pasterze bili
wiązkami cebuli morskiej, aby dodać bogu
wigoru). Wg wierzeń lud. bezdzietna kobieta
powinna w noc świętojańską nago narwać w
swoim ogródku dziurawca (ziela
świętojańskiego), aby uro
dzić dziecko jeszcze przed następnym św.
Janem. Zob. Taniec (płodności i urodzaju).
Taniec nago — rytuał sprowadzający
deszcz, a więc i urodzaj.
Nagość posągów bóstw. Często górna
połowa ciała była naga — świat widzialny,
dzienny, powietrzny. Natura; dolna połowa
zasłonięta — świat chtoniczny, podziemny,
kraina zmarłych, korzenie, nasiona, genitalia,
urodzaj, płodność, fermentacja.
„Nagość" (w sensie: 'brak wierzchniego
odzienia') — niewola, boleś.ć, Ŝałoba. „Jak
chodzi sługa mój Izajasz nago i boso (...), tak
zapędzi król Asyrii jeńców egipskich" (Izajasz
20,3—4). „Dlatego będę płakać i narzekać,
chodzić bosy i nagi, jęczeć jak sza-kale, Ŝalić
się jak strusie" (Micheasz 1,8).
Nagość — bieda, słabość i ubóstwo du-
chowe i moralne; potulność; „Będzie w wiel-
kim ubóstwie; jak wyszedł nagi z Ŝywota matki
swej, tak się wróci, a nic nie weźmie z sobą z
pracy swojej" (Eklezjastes 5,14). „Nago
bywam w siedzibach tych, co nie są chciwi"
(Pieśni 3,16,22—3 Horacego). Go-łota w
dawn. Polsce — nieosiadły człowiek wolny nie
posiadający Ŝadnego mienia, a nie będący
szlachcicem, mieszczaninem, kmieciem ani
śydem.
Nagość — zachwycenie, uniesienie;
wieszczba, prorokowanie. ,,Saul zrzucił z siebie
szaty i był w zachwyceniu przed Samuelem, a
padłszy na ziemię leŜał nagi przez dzień i noc,
skąd poszło przysłowie:
Czy i Sauł między prorokami?" (/. Ks. Król.
19,24).
Nagość — obłęd, opętanie. „Pewien czło-
wiek, co miał czarta juŜ od dawna i nie nosił
odzienia i nie mieszkał w domu, ale w grobach"
(Ew. wg Łuk. 8,27). Bohaterowie śrdw.
opowieści rycerskich okresami tracili zmysły i
chodzili nago, np. Lancelot, Tristan (wg
Malory'ego).
Nagość kobiety okryta przez męŜczyznę —
oŜenek; zawarcie przymierza między Bogiem a
ludem. Bóg mówi do Jeruzalem:
„Doszłaś do piękności niewieściej; piersi twe
urosły i włos twój porósł, a byłaś naga i wstydu
pełna. (...) I rozciągnąłem odzienie moje na
ciebie i nakryłem nagość twoją" (Ezechiel
16,7—8; por. Ks. Rut 3,9).
Nagość — obrzydliwość, zgroza; bezwstyd,
wyuzdanie, hańba. W kulturze staroŜ. śydów
— wstręt do obnaŜania się „przed Bogiem i
ludźmi" jako do obrazy moral
ności publicznej; dlatego odrazę budziła
nagość posągów gr., nagość zawodników gr. w
gimnazjonach i na igrzyskach oraz nagość
naśladujących obyczaje greckie młodzieńców
Ŝydowskich. „Biada temu, kto swego bliźniego
upija (...), aby oglądać nagość jego!" (Habakuk
1,15). Bóg do Niniwy: „Odkryję sromotę twoją
(...) i ukaŜę narodom nagość twoją, a
królestwom hańbę twoją" (Nahum 3,5). „Nagość
figur malowanych lub rzeźbionych budzi w
głupcach poŜądanie i miłość bezdusznego,
martwego kształtu" (Ks. Mądrości 15,4—5).
Publiczne obnaŜanie cudzołoŜnic połączone z
obrzucaniem kałem, z chłostą, drwinami,
wyświecaniem, a nawet z egzekucją, stosowane
było powszechnie w Izraelu i w chrześcijańskiej
Europie, w Polsce aŜ do XVIII w. ,,I będę cię
sądził według praw o cudzołoŜnicach (...), i
zburzą zły dom twój, i obnaŜą cię z szat twoich
(...), a zostawią cię nagą i zelŜywości pełną (...).
I ukamienują cię, i zamordują mieczami"
(Ezechiel 16,38—40). „ToŜ widzom się udało!
JakaŜ zabawna heca! Dziewczynę, nagą całą, od
Piwnej kat wyświeca. Jak w kości grają gapy:
uciecze? — nie uciecze? A pachoł rozdął chrapy
i oszalałą siecze" (Rycerska 4—5 Or-Ota).
Nagość — prawda, szczerość, czystość liŜ.,
intelektualna, moralna, duchowa. W hellenizmie
pochwała nagości, bo ideał artystyczny i
sportowy wymagał odsłonięcia ciała. „Nudayue
veritas" łac. 'i naga prawda' (Pieśni 1,24
Horacego), „Przez nagą postać mistrz wielką
prawdę światu wypowiada" (Stella Fornarina
14,21—2 Ludwika Kon-dratowicza).- „Nic
czystszego od nagości" (Trilby George'a Du
Maurier).
Nagość — stan całkowicie naturalny. In puris
naturalibus tac. 'w stanie całkowicie
naturalnym', tj. nago. „Nie nagi jest
nieprzyzwoity, ale podkasany" (Diderot).
Nagość — piękno. „Ładna dziewczyna jest
ładniejsza nago niŜ odziana w purpurę" (Strachy
289 Plauta). „Ale jest nagi trup Leonidasa, jest
w marmurowych kształtach piękna dusza" (Grób
Agamemnona 15,87—8 Słowackiego).
Nagość — doryckie dziewczęta. Przysłowie
gr.: Udaje dorycką dziewczynę (tj. pokazuje się
nago).
Naga pierś Kamilli (dziewczyny-rycerza z
plemienia Wolsków). Legendarne Ama-
Ŝonki, wojownicze kobiety, obcinały sobie prawą
pierś, aby im nie przeszkadzała przy naciąganiu
cięciwy łuku (co zapewne wymyślono dla
usprawiedliwienia lud. etymologii nazwy, którą
Grecy wywodzili od 'bezpierśna': a- 'bez', mazós
'pierś'). Ale Kamilla w czasie walki tylko obnaŜa
pierś (Eneida 11,647 Wergiliusza), właściwie nie
wiadomo, po co (moŜe, aby rozproszyć uwagę
męŜczyzn-nieprzyjaciół?).
Nagość — ubiorem dusz, widm. Grecy i
Rzymianie wyobraŜali sobie prawdop. dusze
zmarłych jako nagie (co wydaje się logiczne,
chyba Ŝeby przypuścić, Ŝe i odzieŜ ma duszę).
„Morfeusz (...) bierze postać Ceiksa. Bez szaty,
zmieniony, blady, staje przy łoŜu biednej
Alcyjony" (Metamorfozy 11,650—3 Owidiusza,
ti. B. Kiciń-skiego). Zob. teŜ OdzieŜ (rozdzierać).
Nagość w śrdw. W śrdw. spano i kąpano się
publicznie nago, a nawet udawano się z domu do
łaźni całymi rodzinami niemal kompletnie nago
a. półnago. Widok zupełnej nagości był aŜ do
XVI w. czymś całkiem powszednim. Swoboda ta
zanika w XVI— XIX w., naprzód w warstwach
wyŜszych, potem i w niŜszych.
Nagość — asceza, jako odrzucenie stroju,
symbolu próŜności i przywiązania do spraw
ziemskich, doczesnych; por. OdzieŜ.
Nagość — bezwarunkowe poddanie się woli
boŜej człowieka zrodzonego nago.
Nagość — śmierć; kostucha. „Uźrzał
człowieka nagiego, przyrodzenia niewieściego
(...). Groźną kosę w ręku mając (...) wypięta
Ŝebra i kości, groźne siecze przez lutości"
(Rozmowa Mistrza ze Śmiercią 25—6,38,41—2).
Przysłowie: Zaleca mu się goła (tj. jest
umierający).
Nagość — szpetota. „Nagość jest szpetna, tak
w umyśle, jak i w ciele" (Essays: Of Simulation
Francisa Bacona).
Nagość, golizna — bieda. Gdy bogaty ojciec
św. Franciszka z AsyŜu nie chciał mu pozwolić
na rozdanie majątku ubogim, Franciszek na
znak protestu przebiegł nago ulicami miasta
(aluzja do Hioba l,21); przed śmiercią zaś
polecił, aby go pogrzebano nago. Przysłowie:
Choć goły, ale wesoły.
Nagość — bezpieczeństwo. Gdy pojmano
Jezusa, idący za nim ewangelista Marek
(,,pewien młodzieniec"), porzuciwszy prze-
ścieradło, w które był odziany, uciekł nagi.
(Ew. wg Marka 14, 51—2). Przysłowie:
Nagi (goły) rozboju się nie boi.
Nagość — zbroja, obrona. „Abyś był silny,
musisz rozdziać się do goła, twa nagość to jedyna
twoja zbroja" (Pallas i Wenus 16 Matthew
Priora).
Nagość — bezbronność; niebezpieczeństwo.
„Gdybym słuŜył Bogu z połową zapału, z jakim
słuŜyłem królowi, nie byłby w mym wieku wydał
mnie wrogom nagiego" (Henryk VIII 3,2,455
Szekspira), kardynał
Wolscy.
Nagość — maska, przebranie. „Chodzenie
nago to najlepsze przebranie" (The Double
Dealer 5,4 Williama Congreve'a).
Nagość — miłość i śmierć. ,,Śmierć naga,
miłość naga; nic nie mają obie: ta niebacznych -
za Ŝycia zdziera, tamta w grobie" (Przymierze
śmierci z miłością 51—2 Adama Naruszewicza).
Nagość — człowieczeństwo. „Być nagim to
znacznie bliŜsze człowieczeństwu, niŜ być w
liberii" (The Decay ofBeggars Charle-sa Lamba).
„Nagość kobiety jest dziełem Boga"
(Zaślubiny Nieba i Piekła, Przysłowia piekielne
Williama Blake'a).
Nagość — wielkość w bezwstydzie. „O
Polsko! (...) wstań jak wielkie posągi
bezwstydne, naga — w styksowym wykąpana
mule, nowa — nagością Ŝelazną bezczelna —
nie zawstydzona niczym — nieśmiertelna"
(Grób Agamemnona 16—17,91, 99—102
Słowackiego).
Nagi — goły, pusty, nie przybrany, pozba-
wiony upiększeń; nie owłosiony, nie upie-rzony,
bezlistny; nie zalesiony, pustynny;
bez dodatków, sam.
Nagi — dobyty z pochwy. Naga szabla, nagi
miecz. „Piramidy, czy wy macie takie trumny,
sarkofagi, aby miecz połoŜyć nagi" (Rozmowa z
piramidami l—3 Słowackiego).
„Naga dusza" — ślepe, nie uświadomione,
utajone instynkty (Stanisław Przyby-szewski w
okresie modernizmu).
Striptease — numer programu variete,
kabaretu a. innego lokalu rozrywkowego, w
którym aktorka stopniowo się rozbiera.
„Striptease to jedyne widowisko rozrywkowe,
jakie Ameryka przyniosła światu" (Wodewil
amerykański Douglasa Gilberta).
W marzeniu sennym: (być nagim) bieda;
(widzieć kogoś nagiego) skandal; oszczerstwo.
 NAMIOT
Namiot symbolizuje koczowisko, obozowisko,
mistykę pustyni, tułactwo, przemijanie,
pasterstwo; świat; świątynię, tabernakulum;
sklepienie niebieskie; okrycie, ochronę,
odzienie; wojnę; plemię izraelskie Gad.
Symbolika pokrewna symbolice zasłony.
Namiot — dom pasterskich plemion Izraela i
patriarchów biblijnych. „Jabel był protoplastą
tych, którzy mieszkali w namiotach i byli
pasterzami" (Gen. 4,20). „Ezaw stał się
zawołanym myśliwcem i rolnikiem, a Jakub,
człowiek prosty, mieszkał w namiotach" (Gen.
25,27). Balaam na widok Izrael-czyków,
mieszkających w namiotach według pokoleń
swoich, woła: „O jak piękne są przybytki twoje,
Jakubie, i namioty twoje, Izraelu!" (Num. 24,5).
Wśród namiotów mieścił się bogato zdobiony
namiot Boga, zwany Namiotem Zboru
(Namiotem Zgromadzenia, Przybytkiem
Przymierza, Przybytkiem Świadectwa) (Ex. 26),
który przeobraził się z czasem w świątynię. Stąd
namiot stał się symbolem świątyni, a wreszcie
sklepienia niebieskiego. „Bóg rozpostarł niebo
jak zasłonę i rozpina je jak namiot mieszkalny"
(Izajasz 40,22). Koczownicze ludy turecko-
mongolskie uwaŜają namiot za miejsce święte, a
niebo za namiot okrywający Ziemię, Drogę
Mleczną za szew tkaniny, a gwiazdy za otwory
przepuszczające światło słoneczne. „Nie
widziałem, by kto patrzał tak tęsknym
wzrokiem na ten namiocik błękitu, który
więźniowie nabywają niebem" (Ballada o
więzieniu w Reading III Oscara Wilde'a).
Namiot, tymczasowe, przenośne schronienie
koczownika, pasterza, wędrowca, Ŝołnierza —
przemijanie i znikomość Ŝycia ludzkiego.
SkarŜy się chory król Ezechiasz, sądząc, Ŝe
umiera: „Wiek mój przeminął i zwinięty jest
ode mnie jak namiot pasterski" (Izajasz 38,12).
Kedar — jeden z synów Ismaela, protoplasta
Kedareńczyków (Beduinów?) mieszkających w
ciemnych namiotach z koziej sierści,
barbarzyńskiego ludu pustyń arabskich.
Namioty Kedaru — kraj barbarzyńców,
obczyzna; ziemski padół, świat doczesny;
opieka boska, schronienie na pusz-ozy. „Biada
mi, Ŝe jestem jak obcy w Me-szech, Ŝe
mieszkam tu jak wśród namiotów Kedaru"
(Psalm 119 5). „Czarna je
stem, ale piękna, córki jerozolimskie, jak
namioty Kedaru" (Pieśń nad pieśniami 1,4).
Rozbić gdzieś swoje namioty — przen., Ŝart.
zamieszkać gdzieś, osiąść na czas pewien.
Tabernakulum (łac. tabernaculum 'namiot')
w Kość. rz.-kat. szalka wbudowana w gł.
ołtarz, przeznaczona do przechowywania
naczyń z hostiami.
W marzeniu sennym: nieprzewidziana
przygoda.
W heraldyce: gotowość do boju; gościn-„".;-
;
NARCYZ
Narcyz symbolizuje sen, odrętwiałość;
zemstę, śmierć za młodu, zmartwychwstanie,
wiosnę, płodność; zimną, nieczułą urodę,
samolubstwo, egotyzm, egocentryzm;
sztukę dla sztuki; przeglądanie się w lustrze,
próŜność, autoerotyzm; obłęd, głupotę,
kapryśność.
Narcyz w mit. gr. — piękny syn boga rzeki
Kefisos w Beocji i nimfy Liriope, który za
odtrącenie miłości nimfy Echo skazany został
przez Afrodytę (a. Nemezis) na bezpłodną
miłość do swego odbicia w źródle, a na koniec
zmieniony w kwiat o zimnej, obojętnej urodzie
(Metamorfozy 3,341—510 Owidiusza), atrybut
Hadesa a. Plutona (rz. Dis Pater), erynii;
narcyzy wieńczyły teŜ głowy Parek,
Narcyz — męŜczyzna, który pogwałcił,
naruszył granice sfery zastrzeŜonej dla kobiet
(źródło nimfy Echo) i dlatego został (wg jednej
z wersji mitu) zabity jako ofiara w kulcie
płodności, podobnie jak frygijski Attis, jak
ukochany przez Heraklesa Hylas, jak
rozszarpany przez menady Penteusz i inni.
Narcyz (roślina) w staroŜ. Grecji — sen,
śmierć, zmartwychwstanie, wiosna, prawdop.
dlatego, Ŝe cebule przybyszowe narcyza sadzi
się na jesieni i przykrywa na zimę;
budzą się i kwitną w maju i czerwcu. Sadzono je
na grobach, aby przypomnieć, Ŝe drętwota
śmierci moŜe być tylko zdrętwiałością snu.
UwaŜano, Ŝe przeglądanie się w wodzie szkodzi
zdrowiu, bo w odbiciu człowieka zawiera się
jego dusza, a sen o takim odbiciu moŜe nawet
być wróŜbą rychłej śmierci. Skazani na śmierć
przestępcy rz. składali narcyzy w ofierze
Furiom
i wieńczyli się narcyzami, co miało działać
narkotycznie przeciw mękom ukrzyŜowania.
Narcyz — słodka woń; obłęd. Sądzono, Ŝe
słodki, odurzający zapach narcyzów moŜe
przyprawić o pomieszanie zmysłów. Gr.
ndrkissos wg etymologii lud. związany z ndrke
'odrętwiałość', od rzekomo narkotycznych
własności roślirry. Kwiat wiązał się z
ceremoniami wtajemniczenia, zwt. w kult
Demeter w misteriach eleuzyńskich. Zapachem
narcyzów Hades miał oszołomić Korę, aby ją
tym łatwiej porwać do swego podziemnego
królestwa. ,,KaŜda wie, Ŝe woń w narcyzach jest
drogą" (Sen srebrny Salomei 1,615—16
Słowackiego).
Narcyz w tradycji chrzęść. — triumf
poświęcenia nad egoizmem, miłości Boga nad
grzeszną miłością, wiecznego Ŝywota nad
śmiercią, miłości niebiańskiej nad ziemską;
atrybut Matki Boskiej (przez podobieństwo
kwiatu do lilii).
Narcyz w śrdw. — atrybut Zemsty (za
odtrącone uczucie nimfy Echo).
Narcyz na Dalekim Wschodzie — szczęście,
powodzenie, dobrobyt, Ŝyczenia noworoczne.
Narcyz u Arabów — uczciwy, szczery,
prostolinijny charakter (prawdop. z powodu
prostej, wyniosłej łodygi).
Narcyz — próŜność, ukochanie samego siebie,
zwłaszcza własnej urody; introspekcja,
samoobserwacja; autoerotyzm; introwersja,
skłonność do zamykania się w sobie, we
własnych myślach.
Narcyz — odbicie w zwierciadle wody. Woda
słuŜyć moŜe jako lustro, ale lustro z głębią, w
której moŜna się zanurzyć, otwartą na głębokie,
ukryte cechy charakteru. „KaŜdy z nas jest z
natury Narcyzem, a kaŜda namiętność jest tylko
miłością własną osłodzoną ozdobnymi
epitetami" (The Vanity ofDogmatizing rozdz.
13Josepha Glanville'a, 1661). „I narcyzy ze
wszystkich najpiękniejsze, co patrzą w swoje
oczy w zakątkach strumienia, póki nie pomrą od
swego lubego powabu" (The Sensitive Plant 1,5
P. B. Shelleya).
Narcyz — kapryśność. ,,Przecie i narcysy
mają swe kaprysy" (Kolberg XVII, 5).
Narcyz — sztuka dla sztuki; atrybut hasła
symbolistów i neoromantyków końca XIX w.
Narcyz — samowystarczalność, wieŜa
z kości słoniowej; badania naukowe dla własnej
przyjemności, nie dla dobra ogółu.
Narcyz kałamarza, fr. le narcisse de
1'ecritoire, autor rozkochany we wszystkich
swych utworach, w całej swej twórczości.
W mowie kwiatów: za bardzo kochasz się w
sobie.
NIĆ
Nić symbolizuje istnienie, Ŝycie, miłość,
pępowinę, potomstwo, przeznaczenie, los;
oś świata, promień, sublimację, wznoszenie się;
nicość; pamięć; inteligencję, drogę do poznania,
związek, opowieść, marzenia, przyjaźń;
niebezpieczeństwo; gadatliwość, intrygi;
ucieczkę.
Nić — związek, związanie, coś, co łączy
wszystkie stany egzystencji z sobą i z ich
zasadą. Indyjskie Upaniszady mówią o nici
(sutra) wiąŜącej świat doczesny z niebiańskim i
wszystkie Ŝywe istoty wzajem ze sobą.
Święta nić — w tradycji ind. upawita,
noszona przez członków wyŜszych kast.
Nić — Ŝycie, przc/naczenie, los. W mit. gr.
trzy Mojry, boginie przeznaczenia, Prządki; u
Homera tylko jedna Mojra, u Hezjoda: Kloto,
która przędzie nić Ŝywota, Lachesis,
przydzielająca los i strzegąca nici, i Atropos,
Nieodwracalna, która nić przecina w chwili
śmierci człowieka. UtoŜsamione z nimi
rzymskie Parki i Fata oraz skand. Norny: Urd,
przeszłość, Wer-dandi, teraźniejszość, i Skuld,
przyszłość.
Czarna nić — nieszczęśliwe dni Ŝywota
przędzone przez Mojry, w przeciwieństwie do
białej nici oznaczającej dni szczęśliwe. ,,śle, źle
zawsze i wszędzie, ta nić czarna się przędzie:
ona za mną, przede mną i przy mnie" (Moja
piosnka I, l—3 Norwida).
Nić — nić istnienia, potomstwo zrodzone z
harmonijnego wirowania wrzeciona tworzącego
materialne Ŝycie; gr. boginię dobrego porodu,
Eileithyię, nazywano „zręczną prządką".
Nić — nasienie, sperma, zwł. w kultach
orfickich.
Nić bierna i czynna — osnowa i wątek,
krzyŜujące się na krosnach tkackich — świat
materii, wegetacji i tworzenia, Ŝycia. Tkanie —
zajęciem kobiet; tkaczkami były:
Atena, Mojry, Izyda, Piękna Helena, Pene-lopa,
Kirke. Pokutujący Herakles musiał prząść
kądziel w kobiecym stroju.
 Nić — oś świata, wznoszenie się, subli-
macja; jedna z prób interpretacji gr. mitu o nici
Ariadny, nici, która pozwoliła Te-zeuszowi
wydobyć się z Labiryntu kreteń-skiego, czyli ze
świata ziemskiego do przybytku bogów, do
Nieba; por. Łańcuch (drabina z Ziemi do Nieba;
łańcuch Lugusa).
Nić — ucieczka; jedna z prób wyjaśnienia gr.
mitu Ariadny i Tezeusza: Ariadna — wąŜ a.
bogini Ziemi, daje kłębek nici — promieni
słonecznych Tezeuszowi — bohaterowi
słonecznemu, aby się mógł wydostać z
labiryntu — świata podziemnego, gdzie,
podobnie jak Słońce nocą, podróŜował z
zachodu na wschód.
Nić Ariadny — droga do poznania, zdolność
poznawcza, inteligencja (inna wykładnia mitu o
nici Ariadny). Przysłowie:
Po nitce do kłębka.
Nić — pępowina, ucieczka z labiryntu
(świata nie narodzonych) macicy matki.
Nici będą z tego — nic z tego nie będzie.
Jaskółka z bajki Ezopa O ptakach i jaskółce
ostrzega ptaki, Ŝe z lnu, który chłop zasiał, będą
nici, a z nich sidła na ptaki. Polski termin nici
zaczęto z czasem rozumieć jako nic: nic z tego
(nie będzie).
Wisieć na nitce, na cienkiej nici — być o
włos od katastrofy, bardzo zagroŜonym, w
niebezpiecznej sytuacji. Pośrednia aluzja do
nici, na której zawieszono miecz nad głową
Damoklesa, dworaka i pochlebcy, który nazwał
Dionizjosa Starszego, tyrana Syrakuz (405—
367 p.n.e.), najszczęśliwszym spośród
śmiertelników; zob. Miecz (groźba).
Nić wg Księgi Zohar (gł. księgi Kabały, XI—
XIII w.) — związek między róŜnymi sferami:
biologiczną, duchową, społeczną itd.
Nić — gadatliwość. „Nić swojej gadatliwości
cieniej przędzie niŜ wątek swej argumentacji"
(Stracone zachody miłości 5,1 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Czerwona nić — motyw, temat, element
ogólniejszego nurtu dziania się, opowieści, w
której coś „przewija się czerwoną nicią".
,,Wszystkie liny floty brytyjskiej od najgrub-
szych do najcieńszych skręcone są tak, Ŝe jedno
czerwone włókno przechodzi przez catą długość
liny, tak Ŝe z najmniejszego kawałka widać, Ŝe
naleŜy do korony" (Powinowactwa z wyboru
2,2 Goethego).
Nić — pamięć. „Ta pamięta lepiej, czyja
dłuŜsza nić" (Przaśniczka ~1—8 Jana Cze-
czota). „Wlecze się wprawdzie za człowiekiem
nić bólu i pamięci" (Rodzina Połanieckich 3,14
H. Sienkiewicza).
Złota nić — przyjaźń; natchnienie. „Serca
niebieskie poi wesele, kiedy je razem nić
powiąŜe złota" {Oda, do młodości 30—l
Mickiewicza). „I Ŝywych natchnień złota nić
przewiąŜe prawdy zdobyte" (Przeminął czas
61—2 Adama Asynka).
Nić — miłość, opowieść, dramat; marzenia,
zagadki, intrygi, domysły itd. „Snuć miłość jak
jedwabnik nić wnętrzem swym snuje" (Snuć
miłość l Mickiewicza). „Taki mi się snuje
dramat groźny, szumny, posuwisty jak
polonez" (Wesele 1,24, 728—730 S.
Wyspiańskiego). „Pryśnie marzenia pajęcza
nić" (Ani ty moja 3 Lucjana Rydla).
Skupiać, trzymać, mieć (wszystkie) nici
czegoś (w ręku) — kierować czymś, panować
nad całą sprawą, znać jej wszystkie szczegóły.
Określenie wzięte zapewne z teatrów
marionetek.
Suchej nitki (na kimś) nie zostawić —
obmówić, spotwarzyć, oczernić, oszkalować
(kogoś).
Szyta grubymi nićmi (intryga, afera, blaga
itd.) — nieudolnie upozorowana, za-
maskowana.
Do nitki — do ostatka (spłukać się, zgrać
się; obedrzeć kogoś itd.).
Do suchej nitki (przemoknąć) — całkiem.
W marzeniu sennym: (przerwana nić) zła
wróŜba; (na szpulce) trwałe uczucie;
(splątana) wielki wysiłek.
NIEBO
Niebo symbolizuje nieskończoność, światło;
zasadę męską, aktywną; porządek świata;
bóstwa, wszechwidzące oko. NajwyŜszą Istotę,
Boga; dom stworzyciela; królestwo losu;
harmonię, prawdę, prawo moralne, świętość,
czystość; Sąd Ostateczny, zbawienie, przybytek
dusz błogosławionych, wzniosłą szczęśliwość,
najwyŜszą radość. Por. Błękit, Chmura, Deszcz,
Gwiazda, KsięŜyc, Piorun, Powietrze, Słońce,
Tęcza, Wiatr, Ziemia.
Niebo w mitologiach (z wyjątkiem egipskiej)
— zasada męska, aktywna, duchowa, związana
z liczbą trzy, podczas gdy Ziemia łączy się z
zasadą Ŝeńską, pasywną, materialną i liczbą
cztery a. dwa. W mit. ind. jajo świata rozpękło
się tworząc złotą kopułę nieba i srebrną misę
Ziemi, co w archit.
ind. reprezentują: stupa (relikwiarz przykryty
półkolistą czaszą) i ołtarz. Koczownikom
Wschodu niebo kojarzyło się zwykle z namiotem,
zasłoną oddzielającą człowieka od tajników
głębin Wszechświata. Przez związek męskiego
Nieba z Ŝeńską Ziemią powstaje człowiek, syn
Nieba i Ziemi;
mit rozpowszechniony niegdyś od Chin do Grecji
(misteria orfickie), zob. Ziemia (Stworzenie
świata). Jednak w staroŜ. Egipcie Niebo było
kobietą, boginią Nut w kształcie sklepienia
rozpiętą nad Ziemią, opartą dłońmi o Wschód, a
stopami o Zachód, matką bogów i ludzi: poślubiła
Ziemię, Gęb, i urodziła boga Słońca Ra (Re).
Niebo — święty porządek świata: kołowy,
regularny ruch gwiazd, zmienny — Słońca,
KsięŜyca i planet.
Niebo — siły dobroczynne a. groźne, ale
zawsze potęŜniejsze od człowieka źródło zjawisk
niezrozumiałych, pięknych, wspaniałych,
strasznych, zgubnych a. niezbędnych, istotnych
dla Ŝycia i dla urodzajów, jak deszcz, śnieg,
błyskawice, grzmoty, pioruny, tęcza, meteoryty,
komety, zaćmienia. Grom z jasnego nieba — dla
staroŜytnych: znak od Zeusa; przen. niespodzie-
wane zdarzenie, zwł. nieszczęście.
Niebo — objawienie bóstwa: błękit nieba —
zasłona na jego twarzy, gwiazdy — jego oczy,
obłoki —jego odzienie, światło — oleje, którymi
jest namaszczony. Świętość, czystość. NajwyŜsza
Istota, niebiańska, wszechwiedząca, stwórca
świata, sprawca Ŝyzności gleby (jako deszcz),
bezpośrednie objawienie transcendencji, potęgi,
wieczności, świętości, niedostępności, nieskoń-
czoności, regulator porządku kosmicznego,
protoplasta władców ziemskich, wzór hierarchii
ziemskiej: monarcha podlega bogom, ludność
podlega monarsze.
Niebo — siedziba Boga, bogów a. innych
duchowych istot, miejsce pobytu dusz zba-
wionych, wybranych, błogosławionych, po
śmierci na Ziemi a. w czasie, jaki ma nastąpić po
Sądzie Ostatecznym. „Pan na niebie postawił
stolicę swoją" {Psalm 102 19). „Wejrzyj z
świątyni twojej i z wysokiego niebios
mieszkania" (Deut. 26,15).
Niebo — miejsce sądu boskiego. Coś woła o
pomstę do nieba — coś jest godne najwyŜszego
potępienia, domaga się kary. Nieba. Kosmograf!;.'
cgip. rozróŜniała 11 nieb; Ŝydowska, a za nią
muzułmańska —
7 (wg liczby „planet"), przy czym w siódmym
niebie jest siedziba Boga i najwyŜszych aniołów.
Być w siódmym niebie — być szczęśliwym,
zachwyconym, uradowanym. ,,Znałem człowieka
w Chrystusie, który (...) został uniesiony w
zachwyceniu aŜ do trzeciego nieba" (2 List do
Kor. 12,2).
Niebieskie, niebiańskie miasto, miasto święte
zstępujące z nieba od Boga, Nowe Jeruzalem
(Apok. 21,2).
Stery niebieskie. W Ptolemeuszowskim sy-
stemie astronomicznym Ziemia, jako środek
Wszechświata, miała być otoczona dziewięcioma
współśrodkowymi, kryształowymi, całkowicie
przezroczystymi sferami niebieskimi, z których
pierwsze siedem dźwigało 7 znanych wówczas
,,planet": Dianę (KsięŜyc), Merkurego, Wenus,
Apollina (Słońce), Marsa, Jowisza i Saturna;
ósma sfera nosiła gwiazdy stałe; dziewiątą
dorzucono dla wyjaśnienia odkrytej przez
Hipparcha w II w. p.n.e. precesji punktów
równonocy; wreszcie w śrdw. dodano primum
mobile (łac. 'praprzyczyna ruchu'), dziesiątą sferę
obejmującą Wszechświat i oddzielającą go od
Nicości i od eteryczno-świetliście-ognistego
Empi-
reum.
Niebo wyobraŜane przez czaszę, kopułę,
baldachim, parasol; przez barwę niebieską, ogród
zamknięty, akant, szafir. Słońce, gwiazdy; przez
młodzieńca w płaszczu pokrytym gwiazdami i
„planetami", z berłem w prawej, z płonącym
sercem w lewej ręce, z koroną na głowie,
stojącego na srebrnych koturnach, opasanego
znakami zodiaku. Niebiańską medytację
wyobraŜa szafir, takąŜ nagrodę — palma i róŜa,
mądrość — gwiazda, niebiańską rzekę —
Mleczna Droga, niebiański ogień — błyskawica.
W rzeźbie gotyckiej — przez figurę siedzącego
Abrahama trzymającego na kolanach (na ,,łonie
Abrahama") dusze sprawiedliwych; emblemat
ten wiąŜe się z przypowieścią o bogaczu i
Łazarzu (Ew. wg Łuk. 16,19—31). We
wczesnym malarstwie gotyckim niebo
wyobraŜano przez kościół gotycki a. bramę,
niekiedy z postacią św. Piotra witającą
zbawionych; w malarstwie płn.europ. — przez
ogród lub przez obłoki z przechadzającymi się po
nich zbawionymi i aniołami.
Niebo — miejsce szczęśliwego, bezczynnego
pobytu cnotliwych, błogosławionych dusz. Jak
w niebie — cudownie, wspaniale.
„Magna otia coeli" łac. 'wielka (jest) bez-
czynność panująca w niebie' {Satyry 6,394
Juwenala). (Chcieć) przychylić komuś nieba —
(chcieć) wszystko zrobić, aby go uszczęśliwić.
W alchemii: esencja, najsubtelniejsza część'
istoty; materia prima.
W astrologii: obracająca się sfera prze-
suwająca ciała niebieskie wokół Ziemi.
W marzeniu sennym: (błękitne) szczęście;
(chmurne) przemijające troski; (burzliwe)
odmiana.
NIEDŹWIEDŹ
Niedźwiedź jest symbolem ciemności (jaski-
niowej), pierwotnej siły, dzikości, nieokrzesania;
głupoty, brzydoty; brutalności, groźby,
niebezpieczeństwa; poŜercy; gniewliwości,
gburowatości, ponurości; odwagi; szlachetności;
wytrwałości, uporu; niezdarności, ocięŜałości;
zabawy, niezgrabnej pociesz-ności; mizantropii,
melancholii; podświadomości; straŜnika,
obrońcy; opieki; macierzyństwa, związków
rodzinnych.
Niedźwiedź — nazwa ta jest eufemizmem,
wyrazem obawy przed obraŜeniem a. wy-
wołaniem zwierzęcia przez wymówienie jego
właściwego imienia (por. Wilk: w bajce);
nazwa ta jeszcze u Reja brzmi niedźwiedź tj.
'miodojad' (mówiący mógł więc mieć na myśli
choćby muchę); podobne omówienia takŜe w
innych językach, np. nm. Bar znaczy dosł.
'brązowy', litewskie lokys — dosł. 'oblizujący'.
Niedźwiedź w Biblii — brutal i okrutnik,
niebezpieczniejszy niŜ lew. ,,Dzień ten Pański to
ciemność, a nie światłość. Jak gdyby uciekał
mąŜ przed lwem, a zabiegał mu drogę
niedźwiedź" (Amos 5,18—19). „Lew ryczący i
niedźwiedź łaknący — pan bezboŜny nad
ubogim ludem" (Ks. Przypowieści 28.15). Gdy
małe dzieci naśmiewały się z proroka Elizeusza,
ten złorzeczył im w imię Pańskie. „I wyszły dwa
niedźwiedzie z lasu i rozszarpały z nich
czterdzieści dwoje dzieci" {4. Ks. Król. 2,23—
5).
Mimo to, niedźwiedź, nie będąc zwierzęciem
oswojonym, stał się od dawna symbolem opieki,
macierzyństwa, zabawy przez swą ludzką
postawę i ciepłe futro, tasowanie miodu i miłość
(tylko samicy) do swych szczeniąt (najwyŜej
przez 2 lata). „(Mówi Pan:) Zabiegnę im drogę
jak niedźwiedzica,
gdy jej zabiorą dzieci, i roztargam wnętrza
wątroby ich" (Ozeasz 13,8), o Izraelczykach.
Miś, ang. Teddy bear (od zdrobniałego
imienia prezydenta USA Theodore Roosevel-ta,
1901—09, zawołanego myśliwego), pluszowy
niedźwiadek, zabawka dziecięca.
Niedźwiedź w mit. gr. poświęcony Arte-
midzie, bogini łowów i KsięŜyca, oraz eryniom,
boginiom zemsty; w mitach księŜycowych jest
w opozycji do zająca i reprezentuje (składaną
bogom) ofiarę; grozę, okrucieństwo,
potworność, niebezpieczny aspekt
podświadomości. Wg Arystotelesa — symbol
głupoty i chciwości. Kallisto, nimfa z orszaku
Artemidy (prawdop. jedna z postaci samej
bogini, Artemis Kaltiste 'najpiękniejsza'),
uwiedziona przez Zeusa; gdy Artemida w czasie
kąpieli odkryła jej ciąŜę, przeobraziła ją w
niedźwiedzicę, ale Zeus umieścił ją na niebie
jako Wielką Niedźwiedzicę i uratował jej syna,
Arkasa, praojca Arkadyjczyków. Arkadia była
klasycznym krajem niedźwiedzi. Ojciec
Atalanty, który pragnął mieć syna, kazał ją jako
niemowlę porzucić w górach, gdzie wykarmiła
ją niedźwiedzica.
Niedźwiedź — związki rodzinne. „Saeyis
inter se convenit ursis" łac. 'okrutne niedź-
wiedzie Ŝyją z sobą w zgodzie' (Satyry 15,164
Juwenala).
Niedźwiedź — zwierzę szlachetne. W Bajce
176 Ezopa nie tyka stworzeń martwych lub
udających martwe. W bajce Przyjaciele (1829)
Mickiewicza: ..niedźwiedź Litwin miąs
nieświeŜych nie je".
Przysłowia: Jeszcze skóra na niedźwiedziu.
Niedźwiedź w lesie, a skórę jego sprzedajesz.
Nie pij na Ŝywego niedźwiedzia skórę. W bajce
Ezopa niefortunny myśliwy udaje nieboszczyka,
a dowcipny miś szepce mu do ucha, aby nie
sprzedawał skóry niedźwiedzia jeszcze Ŝywego.
Pliniusz St. uwaŜał (Historia naturalna 8,44),
a pogląd ten dotrwał do XVIII w., Ŝe
niedźwiedzie rodzą się jako bezkształtne bryły
mięsa, urabiane dopiero stopniowo przez matkę
ozorem w kształt misia (Kościół śrdw. uczynił z
tego symbol chrześcijaństwa nawracającego
pogan). Nie dolizany niedźwiadek — ślamazara,
niedojda, cia-majda, safanduła.
Ssanie a. lizanie łapy — przymusowy post,
doznany zawód, konieczność obywania się bez
czegoś. Pliniusz St. sądził, Ŝe niedź-
wiedź przetrzymuje zimę w gawrze wysysając z
przednich tąp soki nagromadzone jesienią.
„Siedział w domu, jak niedźwiedź, gdy ssie łapę
w borze" (Pan Tadeusz 6,520 Mickiewicza), o
Maćku Dobrzyńskim.
Niedźwiedzie odgrywały znaczną rolę w walkach
zwierząt w amfiteatrach staroŜ.
Rzymu.
Niedźwiedź w tradycji chrzęść. — władza
świecka, doczesna; wcielenie zła, diabła. W
kościołach normandzkich wyobraŜał Szatana.
Istnieje teŜ tradycja odmienna. Mnich iryjski, św.
Gali, ok. 550.—ok. 645, który przyczynił się
walnie do wprowadzenia chrześcijaństwa do
Europy zach., miał wg legendy spotkać w dolinie
rzeki Stelmach niedźwiedzia; kazał mu nanieść
drew na ogień, a w zamian za usługę dał
bochenek chleba. Gali postanowił stworzyć w
tym miejscu ośrodek zakonny, przekształcony w
720 w klasztor Sankt Gallen (fr. Saint Gali). Na
pieczęci klasztornej widnieje Gali i miś z
bochenkiem w łapach.
Niedźwiedź — obŜarstwo; namiętny mio-
doŜerca, opisywany przez filozofów, poetów i
prozaików od Arystotelesa do A. A. Milne'a.
Niedźwiedź — głupota; zbędne naraŜanie się.
„Głupi niedźwiedziu! gdybyś w mateczniku
siedział, nigdy by się o tobie Wojski nie
dowiedział" (Pan Tadeusz 4,566—7
Mickiewicza). „Jestem Misiem o Bardzo Małym
Rozumku i długie słowa sprawiają mi wielką
trudność" (Kubuś Puchatek 4 A. A. Milne'a, tł.
Ireny Tuwim).
Niedźwiedzia przysługa — przysługa nie w
porę, przynosząca szkodę; z bajki o niedź-
wiedziu Ŝyjącym w przyjaźni z pustelnikiem,
którego, gdy ten spał, zabił uderzeniem łapy,
chcąc mu troskliwie spędzić muchę z czoła.
Krótkość uszu i ogona niedźwiedzia wy-
jaśniać ma przysłowie: Kiedy niedźwiedzia
ciągnione do miodu, oberwano mu uszy, a kiedy
od miodu — ogon; przen. o kimś, kto się zbyt
rozsmakował w tym, przed czym się zrazu
wzbraniał.
Niedźwiedź od czasów prahistorycznych
cieszy się wielkim powaŜaniem u ludów
Północy, w krajach, gdzie jest królem zwierząt,
budzącym obawę i podziw; przypisuje mu się
bliskie stosunki z bóstwami nieba (jako
mieszkańcowi gór), związek z KsięŜycem, a
zatem i z menstruacją. UwaŜa się
go za protoplastę człowieka i przypisuje
posiadanie duszy. Jego zęby i pazury to potęŜne
amulety, a takŜe ulubione ozdoby (np. Indian i
Eskimosów). Najdostojniejsza zwierzyna łowcy:
„Niedźwiedź, Mospanie!" (Pan Tadeusz 3,735
Mickiewicza). Jego skóra-futro to cenne trofeum
myśliwskie.
Niedźwiedź — groźna siła. Przysłowia:
Jak niedźwiedź głaśnie, to aŜ w krzyŜach
trzaśnie. Kto idzie na niedźwiedzia, niech gotuje
łoŜe (kto na dzika — mary). Ze szwagrem na
zająca, z bratem na niedźwiedzia. „Ja nikogo się
nie boję! Choćby niedźwiedź... to dostoję!"
(Stefek Burczymucha 3—4 Marii Konopnickiej).
Szczwalnia — amfiteatr dla hec, miejsce, gdzie
szczuto brytany na niedźwiedzia, pop. rozrywka
arystokracji i ludu przez stulecia w całej Europie.
Na hecę dla królowej ang. ElŜbiety I dostarczono
w 1575 trzynaście niedźwiedzi. Widowisko
zabronione przez parlament bryt. w 1835. W
Warszawie za Stanisława Augusta szczwalnia
mieściła się w budynku na rogu Brackiej i
Chmielnej (dziś Hibnera i Rutkowskiego).
„Purytanie nienawidzili szczwalni nie dlatego, Ŝe
sprawiały cierpienia niedźwiedziom, ale dlatego,
Ŝe sprawiały przyjemność widzom" (Historia
Anglii 1,2 Thomasa B. Macaulay'ego).
Niedźwiedź — brzydota. „Jestem brzydka jak
niedźwiedź" (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira).
Niedźwiedź — o człowieku nieokrzesanym,
niezgrabnym, nie umiejącym się w towarzystwie
poruszać i zachować, a potęŜnym
i barczystym.
Niedźwiedź — upór. Dawni hodowcy
pszczół leśnych chcąc uchronić miód w bar-
ciach przed bartniczkami (małymi niedź-
wiedziami), zawieszali przy otworze ula kawał
kloca; im silniej rozjuszony miś odpycha
przeszkodę, tym mocniej go kloc, wracając,
uderzał, aŜ wreszcie zmuszał do rezygnacji z
uczty. ,,Władza jest upartym niedźwiedziem;
niedźwiedzia tego często moŜna za nos wodzić"
(Zimowa powieść 4,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Niedźwiedzi taniec — komiczne, niedołęŜne,
niezgrabne popisywanie się. Dawni
niedźwiednicy obchodzili domy z tresowanym
niedźwiedziem, który tańczył na tylnych łapach
w takt muzyki. Przysłowie:
I niedźwiedź musi w taniec, wziąwszy na
 nos kaganiec. Niedźwiedzie tany, wilczy śpiew,
dziadowski płacz — to jeden bies.
Niedźwiedź — melancholia. „Jestem me-
lancholijny jak kocur albo szczwany niedź-
wiedź" (Henry/c IV cz. l 1,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Niedźwiedź — Albert (Albrecht) I Niedź-
wiedź, ok. 1100—70, pierwszy margrabia
brandenburski, załoŜyciel dynastii Askań-
czyków; nazwa od niedźwiedzia w herbie.
Niedźwiedź (Północy) — dawny przydomek
Rosji. Niedźwiedź rosyjski — symbol
olbrzymiej potęgi. „Przystąp do mnie jako
niedźwiedź rosyjski, pancerny nosoroŜec lub
tygrys hirkański (...), a mocne me nerwy nie
zadrŜą" (Makbet 3,4 Szekspira).
piały niedźwiedź. Pojechać na białe niedź-
wiedzie — o więźniach politycznych w Rosji
carskiej, wysyłanych na Sybir (zwrot praw-dop.
z czasów powstania styczniowego 1863).
Niedźwiedzi stan — przydomek stanu
Arkansas, USA (ang. Bear stale).
W alchemii: symbol ciemności (nigredo),
czerni, sekretów pramaterii, odpowiada więc
wszelkim etapom początkowym i instynktom.
W marzeniu sennym: niefortunny, kłopotliwy
przyjaciel; zwierzokształtny wizerunek
śniącego.
W heraldyce: okrucieństwo w obronie rodu;
nieustępliwość w obliczu nieprzyjaciela;
potęga.
Wielka i Mała Niedźwiedzica (Wielki i Mały
Wóz): gwiazdozbiory nieba płn., w Polsce
widzialne przez cały rok.
NIETOPERZ
Nietoperz symbolizuje ucieczkę od światła i
naturalnego porządku rzeczy (Ŝycie nocne, sen
głową w dół), noc, ciemność, sen, ślepotę,
śmierć, melancholię, czarną magię;
nieszczęście; zazdrość; strach; wędrówkę dusz;
mądrość; pychę; obłęd; drapieŜność.
Na około 4000 istniejących gatunków ssaków
ok. 900 to nietoperze. Są to jedyne ssaki latające,
jedyne zwierzęta lądowe posługujące się
echolokacją (dzięki uszom przystosowanym do
odbioru ultradźwięków), niemal jedyne Ŝywiące
się nocnymi owadami; istnieją jednak takŜe
gatunki nietoperzy wielkich, roślinoŜernych, i
małych, Ŝywiących się owocami, kwiatami,
małymi zwierzętami lub krwią duŜych ssaków
(wampiry). Wampiry potrafią „na jednym
posiedzeniu" wyssać (np. z krowy) ilość krwi
waŜącą o połowę więcej niŜ ich własny cięŜar
ciała, a potem zerwać się do lotu. Niemal
wszystkie nietoperze są zwierzętami nocnymi,
Ŝyjącymi w grupach lub koloniach
dochodzących niekiedy do miliona osobników.
Obserwowano np. w Teksasie, USA, sto
milionów samic nietoperza meksykańskiego
tworzących letnie kolonie-wylę-garnie w pięciu
wielkich jaskiniach, gdzie wydają na świat i
wychowują ok. stu milionów potomstwa.
W staroŜ. Babilonii nietoperze uwaŜano za
wcielenie złych duchów i widm osób zmarłych,
w Grecji i Rzymie — za istoty demoniczne,
mające kontakty z królestwem Hadesa. Wg mitu
gr. córki Minyasa, króla miasta Orchomenos w
Beocji, które wolały prząść niŜ brać udział w
bachanaliach Dionizosa, bóg przeobraził w
nietoperze (Metamorfozy 4,389—416
Owidiusza). Ze skrzydłami nietoperzy
wyobraŜano gr. boginie zemsty, erynie. W bajce
Ezopa nietoperz reprezentuje mądrość, gdyŜ
orientuje się po ciemku i poluje na ślepo.
W Chinach i Japonii nietoperz wg tradycji
przynosi błogosławieństwo niebios,
długowieczność i szczęście, jest symbolem
nieśmiertelności (zamieszkuje jaskinie połączone
ze światem zmarłych) i Ŝyje do tysiąca lat.
W śrdw. Europie nietoperz był wcieleniem
czarów, śmierci i nieszczęścia, ptakiem nocnym
Szatana; uwaŜano, Ŝe złe duchy i demony
obcujące nocą cieleśnie z kobietami przybierają
kształt nietoperza; wysysają teŜ jakoby krew z
niemowląt. Bajeczne potwory, hipogryfy, gryfy,
smoki, diabły, wyobraŜano z pyskiem, pazurami,
błoniastymi skrzydłami nietoperzy.
Nietoperz, dostrzegalny tylko w półmroku
zmierzchu lub brzasku, symbolizuje to wszystko,
co unika światła dnia, a więc czary, czarną
magię, zazdrość i melancholię. Puch nietoperza
to jedna z ingrediencji wrzucanych przez
czarownice do kotła (Makbet 4, l Szekspira).
Skrzydła nietoperza — atrybut snu i Szatana.
„Sen, jak śmierć, stopą ołowianą wkroczy i
nietoperza skrzydłem skryje oczy" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, Oberon do Puka, tł. S.
Koźmiana). W Boskiej Komedii Dantego
Lucyfer na dnie piekła (34,46—52)
machaniem nietoperzych skrzydeł oziębiał Hades
do temperatury lodu.
W folklorze fińskim dusza ludzka w czasie
snu człowieka przybiera postać nietoperza, a
rankiem wraca do ciała; dlatego w dzień nie
widać nietoperzy.
W folklorze czeskim prawe oko nietoperza
czyni człowieka niewidzialnym.
W heraldyce: zimna krew w obliczu nie-
bezpieczeństwa; chytrość.
W alchemii: nietoperz jest pokrewny smokom
i obojnakom, gdyŜ łączy cechy ptaka
i ssaka.
Wiek ludzki: kobieta osiemdziesięcioletnia.
Ślepy jak nietoperz — przysłowie. Nietoperz w
pustą głowę nigdy się nie wkręci — przysłowie
tron., oparte na przesądzie ludowym o
nietoperzach wkręcających się we włosy.
NOGA
Noga symbolizuje człowieka, postawę ludzką
(wyprostną), wspaniałość, zwycięstwo, prze-
wagę, chwałę, przeznaczenie; promień Słońca,
energię; przekroczenie, przenośnik, ruch,
szybkość, pęd, marsz, więź społeczną, taniec,
ucieczkę, wyprawę (ekspedycję), zabór; stałość,
siłę, podporę, piedestał; niezaleŜność,
samodzielność; genitalia; trunkowość; zob.
Stopa.
Noga — więź społeczna; kończyna po-
zwalająca na poruszanie się w świecie, na
zbliŜenie z ludźmi, nawiązywanie kontaktów.
Nogi — podstawa, podpora. „Kolos na
glinianych nogach" {Daniel 2,31), olbrzym,
który rychło upadnie, zawali się, państwo
bliskie katastrofy.
Noga — zwycięstwo, zabór, przewaga,
przekroczenie. ,,Postawcie nogi na karkach tych
królów" (Jozue 10,24). ,,Ziemia, po której
deptała noga twoja, będzie posiadłością twoją i
synów twoich na wieki" (jw. 14,9). „(Antoniusz)
nogami przekraczał ocean" (Antoniusz i
Kleopatra 5,2 Szekspira). „(Cezar) rozkraczył
się (...) na tym ciasnym świecie jak Kolos, a my,
maluczcy jak mrówki, przechodzić musim
między olbrzymimi jego nogami" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Nogi jako narząd szybkiego ruchu są
symbolem potęgi i chwały od czasów an-
tycznych. Wydaje się nam rzeczą naturalną,
Ŝe szybkonogi Achilles, rącza Atalanta,
triumfatorzy biegów na olimpiadach uwaŜani są
za herosów, obsypywani nagrodami i zaszczytami
aŜ do naszych czasów, choć trudno by nam
przyszło logicznie wyjaśnić, czemu się tak dzieje.
Trzecia noga — kij, laska. Stworzenie
chodzące wieczorem o trzech nogach — starzec o
lasce (rozwiązanie zagadki Sfinksa w micie o
Edypie).
Nogi — genitalia, fallus. „Wzięła prędko
Sefora ostry kamień i obrzezała napletek syna
swego i dotknęła nim nóg MojŜesza, i rzekła:
"Jesteś mi oblubieńcem krwi«"
(Ex. 4,25).
SkrzyŜowanie nóg. Z prawą nogą na lewej — w
sztuce śrdw. zwykła pozycja siedzących a.
leŜących królów, arystokratów, rycerzy,
krzyŜowców, templariuszy, Chrystusa na krzyŜu.
Magiczna pozycja kobiety cięŜarnej mająca
opóźnić poród. Przysłowie: Niech kaŜdy strzeŜe
się nogi na krzyŜ załoŜyć, bo diabeł się zlęknie i
przyśni.
Lewa noga — zły omen. Rozpoczęcie marszu
a. wejście do domu lub świątyni lewą nogą u
staroŜ. Greków i Rzymian (tac. sinistro pede
profectus} i do dziś u muzułmanów przynosić ma
pecha. Wstać z łóŜka lewą nogą — być od rana w
złym humorze, w podłym nastroju.
Odcięta końska noga — cud św. Eligiusza (fr.
St. Ełoi), kowala, biskupa Noyon w Oise
(Francja), ok. 588—660. Wg legendy, gdy koń,
opętany przez diabła, nie dawał się podkuć,
święty odjął mu nogę, podkul ją i przyczepił z
powrotem. Temat częsty w sztuce szkoły
bolońskiej (św. Eligiusz był jednym z patronów
Bolonii).
Noga porywczego syna — cud św. Antoniego
Padewskiego. Wg legendy syn pasjonat w
gniewie kopnął matkę, po czym, zdjęty skruchą,
obciął sobie tę nogę; temat plastyki śrdw. Dzięki
św. Antoniemu wyrosła mu nowa noga.
Noga św. Rocha — dŜuma. Sw. Rocha,
patrona zadŜumionych (XIII—XIV w.),
wyobraŜano w stroju pielgrzyma, unoszącego
skraj tuniki, aby ukazać czarną plamę na
wewnętrznej stronie uda; pierwszy objaw
zarazy.
Biała noga Maura — cud Damiana i
Kosmasa, legendarnych męczenników sy-
ryjskich za panowania Dioklecjana, patronów
rodu Medyceuszów we Florencji czasów
Odrodzenia; temat malarstwa renesansowego.
Damian (a. Kosmas) uciął sobie nogę, aby
przyszyć ją pewnemu jednonogiemu Maurowi,
który miał odtąd jedną nogę brązową i jedną
białą (np. obraz Fra Angeli-ka, Florencja,
Museo di San Marco).
Stać mocno (obiema) nogami na ziemi —
nie oddawać się próŜnym marzeniom i
abstrakcyjnym dociekaniom.
Noga nogę wspiera zob. Ręka (rękę myje).
Nogi — niezaleŜność, samodzielność. Sta-
nąć na własnych nogach. ,,Tylko energia i
uczciwa praca stawia ludzi na nogi" (Kroniki
II, 1876 r. Bolesława Prusa).
Nogi — ślepy los przeznaczenie. Iść, gdzie
nogi poniosą.
Noga za nogą (sunąć, ciągnąć, jechać) —
powoli, ospale.
Nogi — taniec, tańcowanie. Dorobić się
nogami stanowiska, posady.
Noga — pęd, pośpiech. Na jednej nodze —
duchem, szybko, skokiem.
Dać nogę, zbierać nogi, uderzyć w nogi,
wziąć nogi za pas — uciec, umknąć, dać
drapaka.
Suchą nogą przejść (ujść) — bezkarnie, bez
szwanku, bezpiecznie.
NóŜka — pan: o ratującym się ucieczką.
Noga mu się powinęła — tym razem nie
udało mu się.
Nakryć się nogami — wywrócić się.
Być na ostatnich nogach — być zmęczo-
nym, wyczerpanym, zmordowanym, sko-
nanym.
Być jedną nogą w grobie — być bliskim
śmierci, trzy ćwierci do śmierci.
Wyciągnąć nogi (a. kopyta) — umrzeć.
Przez nogę (traktować) — lekcewaŜąco,
pogardliwie, z góry.
NóŜki — dowody; karty; pieniądze. NóŜki
na stół! — przen. udowodnić! płacić!
Nogi — trunkowość. Wypijmy na drugą
nogę (nóŜkę)! Alkohol wchodzi w nogi. Nogi
mu po kolędzie chodzą.
„A bodaj ci nóŜka spuchła!" (DoŜywocie
passim Aleksandra Fredry) — Ŝart. wyraz
podziwu, zdziwienia; niech cię gęś kopnie!
Noga — człowiek. Noga moja tu nie postoi.
Nogi ludzkiej ani śladu — nie ma tu nikogo,
Ŝywego ducha.
Pies z kulawą nogą (nie przyjdzie, nie
wspomni itp.) — nikt.
śywa noga (stąd nie ujdzie) — nikt.
W astrologii: znak zodiaku Wodnik. W
marzeniu sennym: (boląca) troska,
zmartwienie; (obcięta) przykre nowiny; (dłu-
ga) wielkoduszność; (umięśniona) odwaga,
stanowczość; (tłusta i krótka) zły humor,
okrucieństwo; (miękka) niemoŜność, impo-
tencja; (chuda) nieśmiałość, słabość; (skrzy-
wiona) złośliwość, nikczemność; (drewniana)
utrata podpory.
NÓś
NóŜ symbolizuje ogień, płomień, wiatr, ducha;
zasadę męską, fallusa; ofiarę, mord,
męczeństwo, obdzieranie ze skóry, śmierć;
moce instynktu; groźbę, zemstę, skryto-
bójstwo, wiarołomność, zdradę; mięsoŜer-
stwo.
NóŜ — zasada męska, czynna, aktywna,
fallus. Jako narzędzie pracy nóŜ wyobraŜa
męską aktywność przy obróbce materiału
biernego, Ŝeńskiego; nóŜ krający mięso;
fallus w akcie seksualnym.
NóŜ w mit. Wschodu — ogień; płomień.
NóŜ w hinduizmie — atrybut groźnych i
starszych bóstw jako okrutne narzędzie
zadawania śmierci.
NóŜ — narzędzie ofiary rytualnej; nóŜ
krzemienny, jedno z najdawniejszych narzędzi
sporządzonych przez człowieka epoki neolitu,
z powodu właściwego rytuałom kon-
serwatyzmu uŜywany w celach kultowych
jeszcze długo potem, jak do innych celów
uŜywano noŜy metalowych; dotyczy to
zarówno zabijania ofiar, jak i obrzędów
inicjacji, np. obrzezania. „Wzięła prędko
Sefora ostry kamień i obrzezała napletek syna
swego" (Ex. 4,25). Atrybut Abrahama;
nie spełniona ofiara; zabójstwo syna, Izaaka,
prawdop. pogłos obyczaju rytualnego za-
bijania pierworodnych na ofiarę bogom (Gen.
22,1—19).
Na ostrzu noŜa (postawić sprawę; sprawa
stoi) — zaŜądać (rzecz wymaga) ostatecznej,
stanowczej decyzji, albo albo, tak czy tak.
„Dzisiaj ich wszystkich los na ostrzu noŜa się
waŜy, bowiem czeka Achajów okrutna zatrata
lub Ŝycie" (Iliada 10,171—2 Homera, wg tł.
Ignacego Wieniewskiego).
Pod noŜem — w najwyŜszym niebezpie-
czeństwie. „Sub cultro Hnguit" łac. 'zostawia
mnie pod noŜem' (Satyry 1,9,74 Horacego).
Iść pod nóŜ — na pewną śmierć.
 Skończyć pod noŜem — umrzeć podczas
operacji chirurgicznej jako operowany pacjent.
NóŜ — w mit. gr. atrybut Apollina (zwy-
cięŜywszy w agonie muzycznym satyra
Marsjasza, kazał go powiesić i obedrzeć ze
skóry); w mit. rz. — Pomony, opiekunki
ogrodów i sadów, wyobraŜanej z noŜem do
cięcia i szczepienia. Perski król Kamby-zes
kazał obedrzeć ze skóry przekupnego sędziego
Sisamnesa, a skórą tą obić fotel sędziowski, na
którym miał ferować wyroki syn sędziego
(Herodot 5,25).
NóŜ w tradycji chrzęść. — męczeństwo,
łupienie, obdzieranie ze skóry, atrybut
Bartłomieja (Natanaela) Ap., Jakuba Starszego
Ap., św. Krystyny, Agaty, Alberta,
dominikanina Piotra Męczennika z XIII w.
NóŜ — przeciwieństwo miecza, nikczemna,
skrytobójcza broń przeciw bohaterskiej;
reprezentuje instynktowne moce, popychające
rękę z noŜem do działań związanych z zemstą,
morderstwem, obroną przed nagłym napadem,
ale i z ofiarą, podczas gdy miecz jest obrazem
wzniosłości ducha rycerskiego. Przysłowie:
NóŜ, zęby, paznogty — broń niepoczciwa.
NóŜ w wielu kultach: materiał, z którego jest
wykonany (Ŝelazo, stal), obdarza go
czarodziejską mocą i broni przed demonami.
NóŜ w plecy — podstępna, zdradziecka
napaść sprzymierzeńca, przyjaciela, równieŜ w
słowie i piśmie.
NóŜ na gardle (mieć; kłaść komuś) —
znajdować się (stawiać kogoś) w przymusowej
sytuacji.
NóŜ — duch, dusza. „W szaleńczej ekstazie
uderzamy noŜem naszego ducha w nic —
niewraŜliwe na ciosy" (Adonais 39 P. B.
Shelleya).
NoŜe — walka w ostatecznej, barbarzyń-
skiej, morderczej formie. „La guerra ul
cuchillo!" hiszp. 'Wojna na noŜe!'; takim
wezwaniem odpowiedział hiszp. generał Jose
Palafox y Melzi w czasie oblęŜenia Saragossy
przez Francuzów w 1808—9 na ich wezwanie
do poddania miasta. „Dzika gra! Straszna gra!
Oczy płoną! Serce górze! Który? Dwóch nas
być nie moŜe! Albo ty — albo ja. Raz-dwa, raz-
dwa! Na noŜe!!" (Na noŜe l—6 Juliana
Tuwima).
Być z kimś (iść) na noŜe — być z kimś w
nieustannej walce, we wrogich stosunkach.
Ostry nóŜ — wiatr morski. ,,Muszę znów
popłynąć na morze, na wędrowne, cygańskie
Ŝycie, na szlak mewy i płetwala, gdzie wiatr
jest jak ostry nóŜ" (Sea Fever Johna
Masefielda).
NóŜ bez ostrza, któremu brak trzonka — nic
(wg G. Ch. Lichtenberga, z „Getyń-skiego
Kalendarza Kieszonkowego" 1798).
W marzeniu sennym: niebezpieczeństwo.
OBOJNAK (Androgin, Hermafrodyta)
Obojnak symbolizuje związek, połączenie
(płci), konflikt wewnętrzny, sprzeczność
wewnętrzną, kolizję, antynomię, (dys)harmo-
nię, (nie)zgodność, integrację przeciwieństw,
szczęście w jedności, pełnię, doskonałość;
prabóstwo, pratwórcę świata; nierozerwalne
małŜeństwo, przeszłość i przyszłość, dzień i
noc.
Obojnak miał być pierwotnie jednym z
aspektów (uzmysłowieniem człekokształtnym)
jaja kosmicznego, początkiem wszelkiej ko-
smogonii i końcem wszelkiej eschatologii,
pojawia się więc na początku i końcu czasów.
Podział świata, bogów i ludzi na płcie w
licznych mitach odpowiada podziałowi
zjawisk, takich jak dzień i noc, przeszłość i
przyszłość, Niebo i Ziemia, ciepło i zimno.
Przykładów takich obojnaczych podziałów jest
wiele, np. chińskie jin (zasada Ŝeńska) i jung
(zasada męska); japońscy Izanagi i Izanami
(bóg i bogini, najwaŜniejsze postacie jap. mitu
stworzenia świata, które pojawiły się, gdy
Niebo i Ziemia wyłoniły się z Chaosu); Tiamat
(potworna babilońska bogini ciemności,
panująca nad światem Chaosu, rozrąbana
potem przez Marduka na dwie części — Niebo
i Ziemię); hin-duistyczny bóg obojnacki Siwa
obejmujący w wyobraŜeniach plastycznych
swą własną moc w postaci bogini Siakti;
praojciec Adam, nim pozbawiono go jego
Ŝeńskiej połowy, Ewy. ,
Obojnactwo w sztuce ind. i egip. Indyjski
lingam, symbol falliczny, przedstawiany ze
swym Ŝeńskim odpowiednikiem joni, repre-
zentuje prasiłę, światło, z którego promieniuje
Ŝycie. Dwa Nile, Górny i Dolny; Noc i Dzień;
bóstwa na piedestale jednego z „kolosów
Memnona" (tj. posągów faraona Amenhotepa
III).
Dwupłciowe bósiwa — archaiczna forma
boskiej jedności w Dwójcy, czczone jako
symbole Ŝycia, stworzenia świata, płodnych sit
natury, urodzaju. Siady obojnackich kultów w
uroczystościach i świętach urodzaju (noszenie
stroju płci przeciwnej), w kultach bogiń (np.
Kybele), noszenie kobiecych sukien przez
kapłanów, prostytucja sakralna męŜczyzn i
kobiet. Wielu bohaterów słonecznych
przechodzi w Ŝyciu przez stadia Ŝeńskie. Jak
Tejrezjasz, który przez 7 lat był kobietą,
Herakles, który musiał w kobiecym stroju
wykonywać niewieście prace u królowej
lidyjskiej Omfale, Achilles, który przebywał w
dziewczęcym stroju na dworze Likomedesa.
RównieŜ ślady obojnactwa znaleźć moŜna w
mitach o Dionizosie, Adonisie, Tezeuszu,
Dioskurach, Wertumnie, w narodzinach Ateny
z głowy Zeusa, w meksykańskim Quetzacoatlu
itd.
Płeć obojnakowa. Platon w Uczcie (XIV E)
relacjonuje mit o pierwotnej płci obojnako-
WCJ, ludziach czwororękich i czworonogich, w
których obie płcie zrośnięte były w jedną
zgrabną całość. Te silne i wolnomyślne istoty
y.aczęły zagraŜać władzy bogów, wobec czego
Zeus porozcinał ludzi na połówki, na dwie
płcie, które do dziś tęsknią za sobą erotycznie.
Hermafrodyta (w micie hellenistycznym
pochodzenia wschodniego) — syn Hermesa i
Afrodyty; pokochała go nimfa źródła Salmakis
i uprosiła bogów, aby połączono ją z
ukochanym w jednym ciele (Metamorfozy
4,271—388 Owidiusza).
Obojnak — człowiek doskonały, pełny,
symbolizm dwójki zastosowany do człowieka,
człowiek tworzący osobowość zintegrowaną
mimo swego dualizmu, integracja
przeciwieństw (łac. coincidentia oppositorum),
przeszłość i przyszłość. Niedoskonałymi po-
łaciami obojnactwa mają być (dla mitu):
bliźnięta i małŜeństwo.
Obojnactwo — szczęście w jedności. Sto-
sunki seksualne dwu płci przynoszą (wg mitu)
niepokój i cierpienie, które w pewnym stopniu
załagodzić moŜe małŜeństwo jako namiastka
obojnactwa!
Rozdział płci. Dla zniszczenia śladów
pierwotnego obojnactwa naleŜy (wg wielu
kultów) pozbawić obie strony elementów Płci
przeciwnej, którymi mają być: u męŜczyzn —
napletek, u kobiet — łechtaczka. Stąd
pochodzą jakoby rytualne zabiegi obrzezania
napletka lub wycięcia łechtaczki,
obowiązujące, wymiennie a. łącznie, w re
ligiach lub tradycjach róŜnych ludów i ple-
mion.
Obojnackie emblematy — chrząszcz a.
skarabeusz, fleur de lis (godło królów fr.),
kciuk między palcami a. w garści, kolumna a.
święte drzewo przy studni, kotwica, krzyŜ,
lotos, miecz i pochwa, motyka i rów, palma,
pępek, pług i bruzda, punkt w kole, strzała i
cel, wąŜ i laska, włócznia i tarcza. Y, Ŝółw.
W alchemii: „materia prima" i kamień
filozoficzny, utworzone przez ponowne po-
łączenie zasady męskiej i Ŝeńskiej, poprzednio
rozdzielonej na dwie płcie, często przed-
stawiane graficznie jako Hermafrodyta, często
w koronie.
Kolor: szafirowy.
OBUWIE
Obuwie symbolizuje poŜytek, ochronę, przy-
jemność; miłość, vulvę, płodność; podległość,
poddanie się, pokorę, niewolę, hańbę, głupotę;
dobrobyt, uznanie, szacunek; posiadanie,
panowanie, rangę, godność, męskość,
wojowniczość; szybkość, podróŜ, posła, wę-
drownika.
But — seks i płodność. But występuje jako
vulva, a stopa jako fallus. Symbol płodności w
wielu zwyczajach weselnych i świętach
urodzaju. Wiązanie sandałów młodej parze
oznaczało na staroŜ. Bliskim Wschodzie
kontrakt ślubny. „Przymierzanie pantofla" ma
często podtekst erotyczny. Jeszcze w XX w. w
wielu krajach Europy kobiety przed porodem
wkładają buty męŜa. Obuwie przywiązywane
do (po)wozu państwa młodych ma przynieść
młodej parze szczęście i zapewnić potomstwo.
Wg dawnego prawa skand, przy adopcji ojciec
wkłada synowi na nogę but, który uprzednio
przymierzył, co jest symbolicznym aktem spło-
dzenia syna. Angielska piosenka dziecięca:
„There was an old woman who lived in a shoe;
she had so many chiidren she didn'1 know what
to do" 'Pewna stara kobieta mieszkała w bucie;
miała tyle dzieci, Ŝe nie wiedziała, jak sobie
poradzić'.
Picie wina z damskiego pantofelka, pier-
wotnie z trzewiczka panny młodej; kawa-
lerowie „kradną" go jej, a przed oddaniem, po
zapłaceniu okupu, piją z trzewiczka wino. Picie
wina z damskiego pantofelka było polskim
zwyczajem szlacheckim. „Co za powaga, jaki
strój! (...) Nie Ŝal z trze-
wiczka zdrowie pić" (Stroje dawne 3—4, 15—
16 W. Anczyca).
Pantofelek Kopciuszka, bohaterki bajki
wywodzącej się ze staroŜ. Wschodu, znanej w
700 wersjach, przede wszystkim jednak z
wersji Ch. Perraulta i braci Grimmów;
zgubiony przez Kopciuszka na balu pantofelek
pozwala zakochanemu w niej księciu trafić na
jej ślad; pantofelek jest tu emblematem
dziewczęcości, wiąŜe się z fetyszem
damskiego obuwia i jest przedmiotem ma-
gicznym: wszedłszy w jego posiadanie, kró-
lewicz moŜe dziewczynę znaleźć i poślubić.
Sandał — szybkość, ucieczka, bogactwo. W
heraldyce — postawa, zachowanie się,
gotowość, pośpiech.
Uskrzydlone sandały — szybkość, atrybut
bóstw wiatru i Słońca, posłów bogów,
Hermesa (Merkurego) i Iris; Perseusza, gdy
miał zabić Meduzę.
Wiązanie sandałów — przygotowanie do
podróŜy. ,,Znacie tę Nike Fidiaszową, jak
sandał wiąŜe szybka" (Noc listopadowa 1,122
S. Wyspiańskiego); mowa tu o reliefie ze
świątyni Nike Apteros, dziś w Muzeum
Akropolu ateńskiego; nie jest to jednak dzieło
Fidiasza.
Obuwie wysokiej jakości — podróŜ.
Rozwiązywanie sandałów — powrót z
podróŜy, wejście do świątyni; typowe zadanie
niewolnika. „Nie jestem godzien, upadłszy,
rozwiązać rzemyka u trzewików jego" (Ew. wg
Marka 1,7), Jan Chrzciciel o Jezusie. U śydów
nawet niewolnik nie mógł klękać przed innym
człowiekiem.
W staroŜytności, gdy człowiek wolny
chodził boso, oznaczało to biedę lub Ŝałobę.
Bez butów chodzić — biedować, klepać biedę.
Noszenie komuś (za kimś) sandałów —
oznaka nowo kupionego niewolnika, najniŜszy
rodzaj posługi. „Ale ten, co przyjdzie po mnie,
mocniejszy jest niŜ ja, któremu trzewików nie
jestem godzien nosić" (Ew. wg Mat. 3,11), Jan
Chrzciciel o Jezusie.
Obuwie — wolność. Niewolnicy chodzili w
staroŜytności boso.
Rzemyk u obuwia — rzecz najbłahsza,
najmarniejsza. „Podnoszę moją rękę do Boga,
Ŝe od nici wątkowej aŜ do rzemyka obuwia nie
wezmę nic ze wszystkiego, co twoje" (Gen.
14,23).
Obuwie — posiadanie a. wzięcie w po-
siadanie. „A ten był od dawna zwyczaj
w Izraelu między powinowatymi, Ŝe kiedy
jeden drugiemu prawa swojego ustępował, aby
ustępstwo było waŜne, zsuwał swój trzewik i
dawał go bliskiemu swemu" (Ks. Rut 4,7). „Na
Edom rzucę sandał swój" (Psalm 107 10).
Muzułmanin chcący się rozwieść rzuca sandał,
mówiąc: „Ona była moim sandałem i
odrzuciłem ją".
Zdjęcie obuwia — respekt, szacunek,
pokora, uniŜoność; obyczaj przejęty z tradycji
obchodów świąt urodzaju; równieŜ forma
Ŝałoby lub pohańbienia. Jeśli męŜczyzna nie
chce poślubić wdowy po swym bracie,
,,przystąpi ona do niego przed starszymi,
ściągnie trzewik z nogi jego, plunie mu w
twarz i rzeknie: Tak stanie się człowiekowi,
który nie buduje domu brata swego. I nazwą
imię jego w Izraelu:
Dom rozzutego" (Deul. 25,5—10). Jezus kaŜe
apostołom ewangelizować Izraela boso (£'11'.
wg Mat. 10,10), równieŜ boso wysyła w misję
uczniów (Ew. wg Łuk. 10,4), oznaczać to ma
całkowite podporządkowanie się Bogu. Ale w
Ew. wg Marka (6,9) zezwala na noszenie
sandałów (w odróŜnieniu od ówczesnych
butów podróŜnych, całkiem krytych, z
cholewami).
Zdjęcie obuwia w świętym miejscu, jako
przedmiotu nieczystego, bo zrobionego ze
skóry zabitego zwierzęcia, bo noszącego brud i
pył drogi, jest atrybutem czci od Indii do
Rzymu, u pitagorejczyków i u muzułmanów. U
śydów była to forma „stania nago przed
Panem", u Greków kultowa „nagość stóp"
(anypodesia). Bóg mówił do MojŜesza z
gorejącego krzaka: „ZŜuj obuwie z nóg twoich:
miejsce bowiem, na którym stoisz, ziemią
świętą jest" (Ex. 3,5).
Obuwie Ŝelazne, miedziane — wojowni-
czość. MojŜesz o plemieniu Aser: ,,śelazo i
miedź obuwiem jego" (Deut. 33,25).
Sandały — atrybut Tezeusza. Bohater wydobył
spod skały sandały i miecz ojca;
to świadectwo męskiej siły otworzyło mu
drogę do ojca, do Aten.
Pojedynczy (zazw. lewy) but — mściciel.
wojownik. W micie gr. Jazon, gdy dorósł, udał
się do Jolkos w Tesalii, aby odebrać je
uzurpatorowi, Peliasowi, który pozbawił jego
ojca tronu. Przechodząc przez rzekę Jazon
zgubił sandał. Pelias, któremu prze-
powiedziano, Ŝe zginie z ręki człowieka w
jednym sandale, zgodził się oddać mu
władzę pod warunkiem, Ŝe Jazon zdobędzie
złote runo Fryksosa w Kolchidzie.
WłoŜyć stopę do niewłaściwego buta —
popularny w folklorze zły znak. Gdy uczynił
to pewnego ranka cesarz Oktawian August,
omal nie padł tego dnia ofiarą zamachu. Ten
sam przesąd dotyczy równieŜ włoŜenia lewego
buta przed prawym.
Złote a. czerwone sandały — Słońce,
Jutrzenka, Hera.
Koturny w staroŜ. Grecji — pierw. wysokie
myśliwskie buty z cholewami; obuwie na
wysokiej podeszwie łączącej się z obcasem,
uŜywane przez aktorów, aby byli widoczniejsi
w olbrzymich teatrach gr. i rz.;
stąd symbol stylu podniosłego, patetycznego,
napuszonego, emblemat dramatu i tragedii,
przeciwieństwo trepek, kapci noszonych przez
aktorów komedii.
Wie, gdzie go but ciśnie — zna najlepiej
swoje kłopoty, troski. Pewien Rzymianin,
który rozwodził się z Ŝoną, zdumionemu tym
przyjacielowi, który wskazywał na jej cnotę i
urodę, pokazał but i rzekł: „I ten but jest
piękny i nowy; jednak nikt, prócz mnie, nie
wie, gdzie on mnie uwiera" (łac. nemo scit
preter me ubi me soccus premat).
Siedmiomilowe buty — magiczne obuwie z
bajki, w których moŜna posuwać się /
błyskawiczną szybkością; symbol postępu,
rozwoju.
Obuwie siedliskiem czarów i magicznych
mocy w wielu bajkach, jak np. Kot w butach,
Andersenowskie Kalosze szczęścia i Czerwone
trzewiczki.
Za duŜy but — zbyt wielkie przedsię-
wzięcie, zbyt wygórowana ambicja; łac.
przysł. Calceus maior subvertit 'za duŜy but
wykręci nogę', zbyt wielkie imperium
rozpadnie się, za duŜe przedsiębiorstwo
zbankrutuje, zbyt wysokie aspiracje zawiodą,
,,W nazbyt przestronnym padł i rozbił głowę,
w ciasnym ból srogi zyskał i odciski" (Listy
1,10 Horacego, tł. Felicjana Faleń-skiego).
Buty komuś lizać — schlebiać komuś,
płaszczyć się przed kimś.
'Całowanie pantofla papieŜa na powitanie —
zwyczaj juŜ zarzucony. „Znać Ka-zertę,
Wezuwiusza, a nawet nie pocałować pantofli
Ojca Piusa!" (Sprzeczki 4,158—160 Jakuba
Jasińskiego).
Buty atrybutem świętych Kryspina i Kry-
spiniana z III w. (wg legendy z VIII w.),
patronów szewców.
Buty przy kominku składają dzieci ho-
lenderskie w wigilię BoŜego Narodzenia, aby
św. Mikołaj miał gdzie umieścić prezenty;
echo legendy, wg której święty wrzucał przez
okno mieszki ze złotem dziewczętom tak
biednym, Ŝe musiały prostytucją zarabiać na
posag.
Trzewiki — ubiór róŜniący szlachtę od
chłopów. „Strój takŜe szlachcianek (...) róŜni
się od chłopskich katanek (...), bydło pasą nie
w łapciach z kory, lecz w trzewicz-kach" (Pan
Tadeusz 6,390—3 Mickiewicza).
Buty — strój odświętny (gdy normalnie
chodzi się boso). „Trza być w butach na
weselu" (Wesele 1,12,333 S. Wyspiańskiego).
Pantofle — emblemat zacisza domowego;
fr. en pantouffles — w zaciszu domowym, na
uboczu.
Pantofel, pantoflarz — mąŜ ulegający we
wszystkim Ŝonie, zawojowany przez nią,
wzięty pod pantofel, trzymany pod pantoflem,
safanduła.
Mieć coś w bucie — to samo co „mieć coś
gdzieś, w nosie" itp. „Tylko, duszko, bądź
bogata, masz w trzewiczku zdanie świata"
(DoŜywocie 3,4 Aleksandra Fredry).
Buty — rzecz niewarta uwagi. Parler a pro-
pos de bottes fr. 'mówić o butach', tj. o głup-
stwach, o byle czym, o niczym.
Stary but — wygoda. Przysłowie: Wygodny
jak stary but.
Trupięgi — buty dla umarłych, na długą,
trudną drogę na tamten świat. „Kiedy nędzarz
umiera (...), rodzina z swej ofiarnej rozpaczy
korzysta, by go obuć na wieczność, bo zbyt
jest ciernista" (Trupięgi l—4 Bolesława
Leśmiana).
Umarł w butach — zmarł nagle; sprawa
skończona, zamknięta; przepadło, nie ma
wyjścia.
Buty komuś szyć —'intrygować przeciw
komuś, kopać pod kimś dołki, ukartować coś
przeciw komuś.
Buty chcą (wołają) pić — są dziurawe, zwł.
gdy podeszwa odłazi od przyszwy.
But — głupota. Głupi jak but— bardzo
głupi.
Skrzypiące buty — nowe, jeszcze nie
zapłacone (upominają się w głos o naleŜność
szewca).
A, to inna para kaloszy — to zupełnie co
innego, to całkiem inna sprawa.
ODDECH (Dech, Tchnienie, Dmuchnięcie;
Miech)
Oddech symbolizuje siły kosmiczne, bóstwo
stwórcze, ducha stwórczego na początku
świata; powietrze, wiatr; Ŝycie, siły Ŝyciowe,
pierwiastek boski i nieśmiertelny w człowieku,
przyswajanie mocy duchowej, duszę, ducha,
jaźń, natchnienie; uzdrawianie, ulgę,
uspokojenie; zapalczywość, gwałt; szept.
Oddech — egip. Knef dosf. 'oddech; duch;
wiatr', bóstwo praciemności, duch a. wiatr
Ŝycia.
Tchnienie — sanskr. atman 'jaźń, dusza,
Jaźń Uniwersalna, NajwyŜszy Duch', w hin-
duizmie najgłębsza istota osobowości ludzkiej,
jaźń, która się nie zmienia w cyklu
reinkarnacji.
Oddychanie w ćwiczeniach jogi — sanskr.
pranajama 'kontrola oddechu', system filozofii
ind., czwarty z ośmiu etapów prowadzących
kandydata do samadhi, 'stanu koncentracji
doskonałej', kiedy organizm wchłania nie tylko
powietrze, ale takŜe światło słoneczne.
Trudności w oddychaniu symbolizują
trudności w przyswajaniu zasad ducha i
Kosmosu. „Właściwy rytm" oddechu joginów
wiąŜe się z ,,właściwym głosem", jakim
Egipcjanie powinni byli odczytywać święte
księgi, gdyŜ oba mają naśladować rytm
Wszechświata.
Tchnienie boskie — tworzenie Ŝycia.
„Utworzył tedy Pan Bóg człowieka z mułu
ziemi i tchnął w oblicze jego dech Ŝywota:
i stał się człowiek istotą Ŝyjącą" {Gen. 2,7). „I
wróci się proch do ziemi, z której powstał, a
tchnienie wróci do Boga, który je wydał"
{Eklezjastes 12,7). Tchnienie Boga przeobraŜa
bohatera fizycznie, duchowo i psychicznie, np.
Samsona, Gedeona, Jeftę, Otoniela, Saula,
Eliasza, Elizeusza, Dawida
Tchnienie nozdrzy Boga — wiatr i burza;
gniew Pański. „Zsyłasz swój gniew, który
(Egipcjan) poŜera jak słomę. Pod tchnieniem
twoich nozdrzy spiętrzyły się wody" (Ex.
15,7—8). „Wtedy ukazały się głębiny morza,
odsłoniły się podwaliny ziemi od (...)
podmuchu z nozdrzy Pana" (2. Ks. Król.
22,16).
Tchnienie, tchnienie Ŝyciowe — duch.
,,Wszelkie tchnienie niechaj Boga chwali!"
(Psalm 150 6), tj. niech wszelki duch. wszyst-
ko. co Ŝyje, chwali Pana.
Tchnienie — gwałt, zapalczywość. „I uka-
zały się głębiny morza, i odkryły się podwa
liny świata od fukania Pańskiego i od
tchnienia ducha zapalczywości jego" (2. Ks.
Król. 22,16). „Fałszywi męŜowie powstają
przeciw mnie i męŜowie tchnący gwałtem"
(Psalm 26 12).
Dech Ŝycia w nozdrzach — człowiek
bezsilny. „Nie pokładajcie ufności w czło-
wieku, którego dech jest w nozdrzach jego"
(bajasz 2,22).
Oddech — pierwiastek boski w człowieku,
przyswojenie mocy duchowej. „To po-
wiedziawszy (Jezus) tchnął w nich i rzekł im:
Weźmijcie Ducha świętego" (Ew. wg Jana
20,22).
Dech — duch. Spiritus flat ubi vult łac.
'duch, kędy chce, tchnie', tj. natchnienie od woli
nie zaleŜy, przychodzi nie wiadomo skąd i jak
(Wulgata, Ew. wg Jana 3,8). „Duch się w
kaŜdym poniewiera, Ŝe czasami dech zapiera"
(Wesele 1,24,788 S. Wyspiańskiego).
Dmuchanie — uzdrawianie; zaraŜanie.
Twórcze tchnienie bóstwa a. niszczące demona
naśladował człowiek, chcąc swego ducha i
swoją wolę przenieść dmuchaniem na innego
człowieka, zniewolić go, zaszkodzić mu,
nachuchać mu jakąś chorobę a. go
dmuchnięciem od choroby uwolnić. Dmuchanie
na bolesne miejsce na skórze pierw. miało na
celu zdmuchnięcie (nm. wegblasen) bólu.
Oddech, tchnienie — natchnienie poetyckie,
wieszcze. Inspiracja od póz. tac. inspi-rare
'wdmuchiwać, natchnąć, wpajać', z łac. spirare
'oddychać, dąć' (spiritus 'dech; Ŝycie; dusza;
duch').
Dąć się, nadąć się — pysznić się, zadzierać
nosa, nadymać się jak Ŝaba z bajki, która się tak
długo nadymała, aby dorównać wołowi, aŜ
pękła; tac. inflat se tanguam rana (Petroniusz).
Chuchać i dmuchać — nie budzić zaufania,
być zmiennikiem, niestałym w uczuciach. W
bajce poety łac. Aviana (koniec IV w. n.e.)
pielgrzym zjawia się zimą w leśnej jaskini
Satyra chuchając z zimna w dłonie, a gdy mu
Satyr dał gorącą polewkę, pielgrzym zaczął na
nią dmuchać, aby się nie sparzyć. Widząc to.
Satyr wypędził pielgrzyma z jaskini.
Przysłowie: I dmucha, i chucha (tj. to gani, to
znów chwali).
Chuchać, dmuchać — rozpieszczać kogoś,
przesadnie troszczyć się o niego. Przysłowie:
Lepiej chuchać, niŜ dmuchać — le
piej ubrać się za ciepło niŜ za zimno. Lepiej
dmuchać, niŜ chuchać — lepiej mieć za ciepło
niŜ za zimno; lepszy nadmiar od braku.
Dmuchać na zimne — zachowywać prze-
sadną ostroŜność. Przysłowie: Kto się na
gorącym sparzy, ten na zimne dmucha.
Nie pozwolić sobie w kaszę dmuchać — nie
pozwolić wtrącać się w swoje sprawy, nie dać
kpić z siebie.
Nie w kij dmuchał — nie byle co, nie
przelewki.
Dmuchać — szeptać do ucha. „Mańka
dmucha mi do ucha: Słuchaj, Antek, przestań,
fe!" (A'o Saskiej Kępie, piosenka lud.).
Dąć w czyjąś dudkę — basować komuś,
stosować się do jego Ŝyczeń, pochlebiać,
przytakiwać.
Oddychać — doznawać uczucia ulgi,
uspokojenia, odpoczywać po czymś.
Oddech — powietrze, wiatr. „Z cypry-
sowych gajów bije oddech świeŜy" (O zmierz-
chu 3—4 Marii Konopnickiej).
Pierwsze tchnienie — początkiem śmierci
(przysłowie).
Ostatnie tchnienie — śmierć.
Wyzionąć ducha, Ŝycie, dech — skonać,
umrzeć.
Miech (w taoizmie) — stosunki między
niebem (górna płyta) i ziemią (dolna).
Miech — wiatr podsycający niebiański
ogień.
Miech — pochlebstwo. „Pochlebstwo to
miech podsycający płomień grzechu" (Pery-
kles 1,2 Szekspira).
Miech — atrybut Kopciuszka z bajki,
dziewczyny podtrzymującej domowe ognisko.
ODZIEś
OdzieŜ (odzienie, ubiór, ubranie, strój, szata,
suknia) symbolizuje osobowość, powołanie,
wiedzę, aktywność duchową; sprawiedliwość,
zbawienie, wspaniałość, bogactwo, władzę,
zdrowie; utratę niewinności;
maskę, ukrycie nagości ciała, tajemnic idei,
pomysłu, prawdy, rzeczywistości, wad, wy-
stępków; pychę, próŜność, oszustwo, kokie-
terię, ozdobę, modę, przelotność; fetysz;
utrapienie; przynaleŜność do plemienia, przy-
stosowanie społ., zawód, hierarchię, pozycję
społ.
Człowiek ubierał się prawdop. ze strachu
przed czarami, urokiem, „złym okiem",
osłaniając na początku tylko genitalia, część
ciała dla utrzymania ciągłości pokoleń naj-
waŜniejszą, później równieŜ i inne części ciała;
z czasem, w okolicach o chłodniejszym
klimacie, odzieŜ zaczęła mu słuŜyć jako
ochrona przed zimnem; wstydliwość pojawiła
się zapewne dopiero jako skutek ciągłego
noszenia odzieŜy.
Pasma tkaniny, szmaty, pióra zawieszane
przez ludy pierwotne na gałęziach drzew —
gotowość poświęcenia się bóstwu. Zastę-
powały one ludzi wieszanych na ofiarę
wotywną na drzewie reprezentującym bóstwo.
W mitach wieszano na drzewach
czarodziejskie dywany, złote runo itd.
Strój Adamowy — nagość. „A byli oboje
nadzy, to jest Adam i Ŝona jego, a nie wstydzili
się" (Gen. 2,25).
OdzieŜ — wstydliwość, utrata niewinności,
zdobycie wiedzy z drzewa wiadomości;
przeciwieństwo nagości. ,,Uczynił teŜ Bóg
Adamowi i Ŝonie jego szaty ze skórek i
przyoblekł ich" (Gen. 3,21).
Szata lniana — święty strój arcykapłana Ŝyd.
„Oblecze się w szatę lnianą i ubraniem lnianym
okryje łono; opasze się pasem lnianym, a zwój
lniany weźmie na głowę, bo te szaty są święte"
(Lev. 16,4),
Ubiór — zbawienie, sprawiedliwość, na-
groda. „Rozraduje się dusza moja, Ŝe Bóg
oblókł mnie w szaty zbawienia i ubiorem
sprawiedliwości odział mnie" (Izajasz 61,10);
ubiór nie wyraŜa tu cech obcych jego nosi-
cielowi, ale przeciwnie, jego właściwości
istotne i podstawowe. Ubiór męczenników i
zbawionych przyrzeczony jest jako nagroda
ostateczna (Apok. 6,11; 7,9).
Szata — wspaniałość, uroczystość, po-
cieszenie; chwała; zbawienie. „(BoŜe), oblo-
kłeś się w chwałę i ozdobę, przyodziałeś się
światłością jakoby szatą" (Psalm 103 2).
„Oblecz wspaniałe szafy twoje, Jeruzalem"
(Izajasz 52,1). „Duch Pański (...) dał mi (...)
płaszcz chwały zamiast ducha Ŝałości"
(7zo/aiz61,l—3).
Płaszcz, szata — władza, duch proroczy,
zdrowie. Prorok Eliasz powołuje Elizeusza na
ucznia i pomocnika „zarzucając nań swój
płaszcz" (3. Ks. Król. 19,19); wstępując wozem
ognistym do nieba, zrzuca mu płaszcz jako
swemu następcy (4. Ks. Król. 2,13). Niewiasta
cierpiąca na krwo-
toki dotknęła szaty Jezusa i ozdrowiała (Ew.
wg Mat. 9,20—22).
Wojownik w czerwonych szatach — Bóg.
„KtóŜ to jest, który idzie z Edomu w szkarłat-
nych szatach z Bosry? (...) CzemuŜ czerwone
jest odzienie twoje, a szaty twoje jak tych, co
tłoczą wino czerwone?" (Izajasz 63,1—2).
Białe szaty — Boga, zmarłych, aniołów,
uduchowionych; przezwycięŜenie cielesności
ziemskiej; bogactwo, dobrobyt, uczta; wiel-
kość; chrześcijańskich świętych — prawość,
cnota. „Starowieczny usiadł; szata jego biała
jak śnieg" (Daniel 7,9). Przemienienie Pań-
skie: ,,Szaty Jezusa stały się jaśniejące i
bardzo białe, jak śnieg" (Ew. wg Marka 9,2).
,,Anioł Pański zstąpił z nieba (...). Wejrzenie
jego byto jak błyskawica, a szata biała jak
śnieg" (Ew. wg Mat. 28,2—3). „Na kaŜdy czas
niech będą białe szaty twoje" (Eklezjastes 9,8).
Nowe a. świeŜo uprane szaty — oczysz-
czenie, przygotowanie do uświęcenia się na
obecność boŜą. „Idź do ludu, a poświęć ich
dzisiaj i jutro, i niech wypiorą szaty swoje (...)
Trzeciego dnia bowiem znijdzie Pan przed
wszystkim ludem na górę Synaj" (Ex. 19,10—
11). „Błogosławieni, którzy "piorą szaty«
swoje (...) przed wejściem do bram miasta"
(Apok. 22,14).
Ubiór z bisioru — świętość, godność,
dobrobyt. ,,Faraon zdjął pierścień z ręki swej i
dał go na rękę Józefa, i ubrał go w szatę
bisiorową, i włoŜył łańcuch złoty na szyję
jego" (Gen. 41,42).
Czarny strój — Ŝałoba; występek. Przy-
słowie: Czarna suknia — czarna dusza.
Brudna odzieŜ — bałwochwalstwo, nie-
szczęście, wyrzuty sumienia.
Pozbycie się brudnej odzieŜy — odzyskanie
łask Jahwe; przywrócenie dobrobytu (w
Biblii).
Wór, worek (w Biblii) — gruba odzieŜ dla
obu płci, ze zgrzebnego płótna, tkana z
koziego włosia, wdziewana na znak Ŝałoby,
pokuty a. powagi przez ludzi rozpaczających,
Ŝałobników, Ŝałujących grzeszników,
pokutników, proroków, opasana powrozem.
„Gdy to usłyszał Mardocheusz, rozdarł szaty
swoje i oblókł się w wór, posypał głowę
popiołem i na ulicy wpośród miasta krzyczał
wielkim głosem, okazując gorzkość serca
swego" (Ks. Estery 4,1).
Rozdzierać na sobie szatę (w Biblii) —
oddać się rozpaczy, Ŝałobie, równieŜ forma
ofiary wotywnej złoŜonej osobie zmarłej, która
powinna zza grobu udzielić pomocy
Ŝałobnikowi; zastępuje samookaleczenie się,
obcięcie włosów, krwiopuszczanie, ucięcie
kawałka odzieŜy; prawdop. późna forma
dawnego rozdziewania się do naga na znak
Ŝałoby, aby identyfikować się z nagimi
zwłokami zmarłego i uśmierzyć jego groźną
zazdrość o Ŝycie. „A gdy Ruben wrócił do
studni, a nie było w studni Józefa, rozdarł szaty
swoje" (Gen. 37, 29).
Rozdzierać szaty nad czymś — ubolewać,
uŜalać się nad stanem czegoś.
Ubiór upokorzenia przywdziewany niekiedy
przez bóstwa i bohaterów słonecznych (np.
Ŝebracze łachmany Odyssa wracającego na
Itakę, Kopciuszka w bajce Ch. Perraulta) —
zachmurzone niebo, po którym następuje
słoneczna pogoda.
Łachmany — mgła, szron, chmury; rozpacz,
gnuśność, bieda, brak wiary w siebie.
Ubiór wielobarwny a. z wielu rodzajów
tkanin — dysharmonia; wolna wola, wielość
moŜliwości; rozległa, encyklopedyczna wie-
dza, umysł renesansowy. W Biblii — za-
kłócenie przyrodzonego porządku, tak jak
zaprzęganie wołu z osłem lub sianie dwóch
rodzajów zboŜa razem (Lev. 19,19).
Zamiana szat — przyjaźń; małŜeństwo;
przeistoczenie się. „I uczynił Jonatan z Da-
widem przymierze, bo go miłował, jak duszę
swoją. Bo zdjął z siebie Jonatan szatę, w której
chodził, i dał ją Dawidowi, i inne szaty swe" (/.
Ks. Król. 18,3—4). Rut do Boaza: „Jam jest
Rut, słuŜebnica twoja;
rozciągnij płaszcz twój na sługę twoją, boś jest
powinowaty" (Ks. Rut 3,9), tj. weź mnie za
Ŝonę, spełniając obowiązek szwa-grostwa
(poślubienia wdowy po bracie). Ale MojŜesz
zabronił zamiany ubiorów między płciami jako
rzeczy nieskromnej, którą czynili poganie
przed posągami boŜków, na świętach urodzaju,
dla czarów, dla ukrycia się, za karę, jak
Herakles u królowej lidyj-skiej Omfale a.
Achilles u Likomedesa. Stąd tradycja niechęci
do młodzieŜy ubierającej się jednakowo bez
względu na płeć (unisex).
Zmiana odzieŜy — (niekiedy:) wejście w
nową fazę Ŝycia, nowe otoczenie, np.
obłóczyny (przywdzianie habitu zakonnego,
rodzaj powtórnego chrztu, wyrzeczenie się
świata), oczyszczenie poprzedzające przejście (u
Ŝydów, chrześcijan, muzułmanów, buddystów i
sintoistów). Kiedy Henoch wstępuje do nieba.
Bóg kaŜe mu zdjąć odzieŜ i przywdziać szatę
chwały (II Henoch 22,8). Przysłowie: W inszą
suknię się oblec — zacząć prowadzić inne Ŝycie.
Ubiór niedbały — męski. „Forma viros
neglecta decet" tac. 'męŜczyznom przystoi ubiór
niedbały' (Sztuka kochania 1,509 Owidiusza).
Strój kobiecy — kokieteria, pobudzenie
poŜądania męskiego; zmienna moda ukazuje
kolejno coraz inne partie ciała (a wszystkie są
pobudzające erotycznie), gdy poprzednie się
opatrzą: po spódniczkach mini, odsłaniających
uda, następują spódnice do połowy łydki.
Minojskie „paryŜanki" z fresków pałacu w
Knossos na Krecie mają suknie do ziemi i
odkryte piersi. Panie osłaniające nogi szeroką
krynoliną odsłaniały ramiona, plecy i znaczną
część biustu. „Byron powiedział, Ŝe jej suknia
zaczyna się za późno i kończy za wcześnie"
(Cztery pokolenia rodziny literackiej 2,155 W.
C. Haziitta). DonŜuani warszawscy sprzed l.
wojny świat, poŜerali wzrokiem damy wsia-
dające do tramwaju, aby zobaczyć piękną nóŜkę
w kostce choć przez okamgnienie.
Strój — próŜność, pycha. „(Faryzeusze)
wszystkie teŜ sprawy swe czynią, aby być
widziani od ludzi, bo rozszerzają filaktery swe i
wydłuŜają kraje płaszczów" (Ew. wg Mat. 23,5).
Ubiór — przelotność, efemeryczność; prze-
kleństwo, przemoc, pomsta. „Tyś z dawna
załoŜył ziemię, a niebiosa są dziełem rąk twoich.
One przeminą, ale ty zostaniesz;
i wszystkie jak szata się zuŜyją, jak szata, która
się zmienia, one się zmienią" (Psalm 101 26—
7). „(Zdrajca złorzeczący) oblókł się w
przekleństwo jak w szatę" (Psalm 108 18).
„Pycha jest naszyjnikiem (bezboŜnych), a
przemoc szatą, która ich okrywa" (Psalm 72 6),
„Bóg oblókł się w szaty pomsty, a odział się jak
płaszczem Ŝarliwości, jak na pomstę" (Izajasz
59, 17—18).
Odwrócenie ubioru tyłem do przodu —
wyrok śmierci. Sędzia rzymski przed skazaniem
podsądnego na śmierć odwracał szatę
(Satyricon Petroniusza).
Owcze odzienie — pozory łagodności.
,,StrzeŜcie się pilnie fałszywych proroków,
którzy do was przychodzą w odzieniu
owczym, a wewnątrz są wilkami drapieŜnymi"
(Ew. wg Mat. 7,15).
Miękkie szaty — zbytek, komfort, prze-
ciwieństwo wielbłądziej włosiennicy Jana
Chrzciciela. „Oto ci, co się w miękkie szaty
ubierają, w domach królewskich są" (Ew. wg
Mat. 11,8).
Ubiór — symbol zewnętrznej aktywności
duchowej, widzialny kształt zewnętrzny wnętrza
ludzkiego.
Ubiór bez szwu — boskość, czystość;
męka Chrystusa.
Szata honorowa była nagrodą za zasługi
dawaną poddanemu przez kalifa, sułtana.
OdzieŜ — fetysz, nosicielka sił magicznych
właściciela, mogących wraz z nią przejść na
kogo innego. Kloten: „(Imogena) powiedziała
mi (...), Ŝe samo ubranie Po-stuma ma w
większym powaŜaniu niŜ moją szlachetną
personę w naturze (...). Z tą samą suknią na
grzbiecie zapłacę jej za to gwałtem" (Cymbelin
3,5 Szekspira, tł. L. Uiricha).
OdzieŜ — ukrycie nagości, rozpusty, wad,
występków. „Przez płaszcz rozdarty widać małe
wady; togi i szuby zakrywają wszystko" (Król
Lear 4,6 Szekspira, tł. J. Iwaszkiewicza).
Szata rozumu. ,,I tak Belial słowami
odzianymi w szatę rozumu doradzał niecną
wygodę" (Raj utracony 2,226 Johna Miliona).
Ubiór myśli — mowa (śywoty poetów
angielskich 1,181 Samuela Johnsona).
Ubiór myśli — styl (List do przyjaciela o
poezji Samuela Wesleya).
Ubiór — osobowość a. „persona" (maska)
człowieka, dlatego przebieranie się to zmiana
osobowości, a rozbieranie to zrzucanie maski.
Suknia człekiem czyni. Jakie odzienie, takie
uczczenie. Jak cię widzą, tak cię piszą;
gr. heimala aner, łac. vestis virum facit, nm.
Kleider machen Leute. Suknia wydaje ludzkie
obyczaje. „W mieście — moje imię, za miastem
— mój ubiór" (Szabbath 145b). „Chwałą Boga
jest człowiek, chwałą człowieka — jego ubiór"
(Derech Eretz śuta;
oba cytaty z Talmudu babil.).
OdzieŜ nie charakteryzuje nosiciela. Przy-
słowia: Nie suknia zdobi człowieka, ale
człowiek suknię. Podczas w podłej sukma-nie
najdzie się pańskie zdanie. I pod nędzną
 siermięgą znajdziesz duszę tęgą. Suknia nie
czyni człowieka.
Szata godowa — odświętna, uroczysta;
przesl. ślubna, weselna; przybierana w porze
godów (w okresie parzenia się zwierząt), strój
godowy.
Polski strój — w dawnej Polsce ubiór
złoŜony z delii, kontusza, Ŝupana, karabeli i
pasa kontuszowego; w XIX w. — kon-
federatka, czamara.
Niemieckie odzienie — obcy, cudzoziemski
obyczaj. „Kto niemieckim chce odzieniem
pokryć ciało Słowianina (...) głupi!" (Garść
pszenna 5,3—13, L. Kondratowicza).
Szata niewinności. „Odarł mnie całkiem
skrzydlaty złoczyńca. (...) Została przy mnie
jedna niewinności szata" (Dziady cz. IV 718—
21 Mickiewicza).
Szata pychy. „Noście świty i sukmany, a
zrzucajcie szaty pychy!" (Dumka na dzisiaj l—
2 Tadeusza Komara).
Szalony strój — szalona głowa (przysłowie).
Odzienie bez kieszeni — ostatni przy-
odziewek; śmiertelna koszula, wkładana na
zmarłych i skazańców.
OGIEŃ
Ogień jest symbolem wieczności, praprzyczyny,
pierwiastka podstawowego, prazasa-dy; światła.
Słońca, ciepła; Boga-Stwórcy, gniewu bóstwa,
miłości bóstwa; oświecenia duchowego; Ŝycia,
miłości, nienawiści, śmierci, ducha; zła,
diabelstwa, piekła, kary, prześladowania;
oczyszczenia, męczeństwa, tortury, ofiary;
pocieszyciela; mowy; potęgi; poŜerania; zasady
męskiej, chuci, płcio-wości, płodności; zapału;
autorytetu; zimy, ogniska domowego,
gościnności, ochrony przed strachem; por.
Pochodnia, Słońce, Świeca, KrzyŜ (ognisty).
Często w związku z błyskawicą, czerwienią,
krwią, sercem, zniszczeniem, wojną.
Według Heraklita z Efezu ogień jest zasadą
świata, substancją pierwotną (gr. irche),
prasubstancją, praelementem, z którego
rozwinęła się przyroda, który staje się morzem,
powietrzem, ziemią i z powrotem ogniem.
Według stoików ogień, pierwiastek boski,
identyfikowany z logosem, jest przyczyną
ruchu, Ŝycia i rozmaitości kształtów materii,
W alchemii: jedna z postaci pramaterii,
czynnik przeistaczania metali nieszlachetnych
w złoto i srebro oraz regeneracji;
symbolem jest A (trójkąt).
Ogień uwaŜano za równie dobroczynny, jak
niebezpieczny, trudny do utrzymania i (aŜ do 2.
ćwierci XIX w.) trudny do rozniecenia.
Dobroczynność i niebezpieczeństwo to typowe
cechy dóbr boskich wykradzionych zawistnemu
niebu, np. ogień skradziony z Olimpu przez
Prometeusza i dany ludziom (sprawcę skazano
na przykucie do skały Kaukazu, a ludzi ukarano
puszką Pandory), jak ogień zabrany bogom
przez gruzińskiego Amirani, jak wszelkie
tajemnice magii (która, w przeciwieństwie do
modlitwy, zmusza siły nadprzyrodzone do
posłuszeństwa), jak róŜne rodzaje ,,zaklętego
ziela, które nieśmiertelności — gdy je zjesz —
udziela" (Dwaj Macieje 23—4 Bolesława
Leśmiana). ,,Dobroczynna jest ognia moc, gdy
go człowiek poskromi i strzeŜe" (Pieśń o
dzwonie 157—8 Friedricha Schillera). Przy-
słowia: Ogień i woda dobrzy słudzy, lecz źli
gospodarze. Złodziej kąty zostawi, ogień
wszystko zabierze. Igrać z ogniem — lekko-
myślnie naraŜać się na niebezpieczeństwo.
Wygaśnięcie ognia było katastrofą dla
człowieka pierwotnego, od której uratować go
mogło tylko wykradzenie ognia z ognisk innej
hordy; ta zaleŜność ludzi od ognia była zapewne
przyczyną powstania jego kultu. Pierwotna
technika otrzymywania ognia przez tarcie
dwóch kawałków drewna nadawała
powszechnie ogniowi znaczenie seksualne jako
wynik (potomstwo) działalności płciowej;
umiejętność wzniecania ognia przez obracanie
drewnianego „męskiego" wiertaka w otworze
,,Ŝeńskiej" drewnianej podkładki uwaŜano
prawdopodobnie za sposób wyciągania „mocy
Ŝyciowej" drzewa, czerpanej przez nie korze-
niami z podziemnych ogni (istnienie ich
zdradzała działalność wulkanów). Według
średniowiecznych przesądów ogień rodził, się w
genitaliach czarownic. Jako pochodnią z
płomieniem skierowanym w dół ogień był w
wielu kulturach emblematem Ŝycia;
erotycznego.
Ogień i woda — podstawowe potrzeby Ŝycia;
stąd odmówić (wzbronić) komu ognia i wody
(łac. aqua et igni interdicere) to wykluczyć go
ze społeczności. Narzeczona
w dniu ślubu otrzymywała od pana młodego
ogień i wodę na znak zawarcia związku
małŜeńskiego. Wpaść jak po ogień, tj. tylko na
chwilkę, jak dziecko wysłane po Ŝarzące się
węgielki do sąsiadki przez gospodynię. której
ognisko przez noc wygasło (a zapałek nie było
jeszcze w uŜyciu).
Bóg-Stwórca objawia się jako ogień:
,,A wszystka góra Synaj dymiła się, przeto iŜ
Pan zstąpił na nią, w ogniu" (Ex. 19,18). ,,I
ukazał mu się Pan w płomieniu ognistym w
pośrodku krzaka; MojŜesz widział, Ŝe krzak
gorzał, a nie zgorzał" (Ex. 3,2). „Bo Pan, Bóg
twój, jest to ogień trawiący" (Deut. 4,24). „Bo
oto Pan przyjdzie w ogniu (...), aby (...) spełnić
swoją groźbę w płomieniach ognia" (Izajasz
66,15). RównieŜ bogowie innych religii:
indoaryjski Agni ('ogień'), jako ogień ofiarny,
był pośrednikiem między bogami a ludźmi; w
mazdaizmie symbolem boga światła Ahura
Mazdy był ogień, a bogiem ognia — Atar; u
Greków piorunowy Zeus i kowal Hefajstos, u
Skan-dynawów Odyn i Thor byli związani z
ogniem. Serafini (hebr. seraphim 'ogniści') to
jeden z chórów anielskich zwany teŜ
..aniołowie miłości". WyobraŜenia plastyczne
symbolizujące obecność Boga w scenach
biblijnych przedstawiały Go często w postaci
ognia, a dla uniknięcia nieporozumień wpi-
sywały w płomienie znak Jahwy, tetragram
YHWH, niekiedy w trójkącie równoramien-
nym.
Ogień ofiarny, święty, wieczny, stale pod-
trzymywany na cześć bogów w wielu kultach
religijnych; znicze ofiarne na ołtarzach
większości ludów staroŜ. Bliskiego Wschodu:
Babilończyków, Egipcjan, Fenicjan i śydów.
Mówi Pan do MojŜesza (Lev. 6,12—13):
„A ogień na ołtarzu zawsze będzie gorzał,
będzie go podsycał kapłan (...). Ogień ten
ustawiczny jest i nigdy nie ustanie". Wy-
starczyło jednak nie zastosować się do
przepisów nakazanych przy składaniu ofiar,
aby tenŜe ogień pochłonął kapłanów, jak np.
Nadaba i Abiu (Lev. 10,1—2). W drodze z
Synaju do Kadesz, gdy lud izraelski ośmielił się
utyskiwać na swoją niedolę, rozgniewany Pan
zapalił ogień, który pochłonął skraj obozu
(Num. 11,1). Kiedy indziej Jahwe
unieszkodliwia ogień groŜący wiernym: trzej
młodzieńcy, Sydrach, Misach i Abdenago,
towarzysze Daniela, którzy nie chcieli oddać
czci boskiej bałwanowi
babilońskiemu, zostali na rozkaz Nabucho-
donozora wtrąceni do pieca ognistego, z któ-
rego wyszli bez Ŝadnej szkody (Daniel 3,1—
97).
Ogień jako ognisko domowe (rodowe,
plemienne) — rodzina, ród, plemię skupione
przy jego blasku i cieple, które grzeje takŜe
bóstwa, duchy i duszki domowe oraz gości, i
dlatego wiąŜe się z gościnnością. Uosobieniem
ogniska domowego i państwowego, któremu
Grecy i Rzymianie wznosili świątynie, była
Hestia (rzymska Westa). Kult Westy był
najczcigodniejszym kultem Rzymu; jej
świątynia znajdowała się na Forum Romanum.
Na początku roku (l. marca) pontifex maximus
zapalał na nowo święty ogień za pomocą
soczewki — od promienia słonecznego — albo
przez pocieranie dwóch kawałków drewna
owocowego. Przez cały rok pilnowały ognia
westal-ki; gdy zagasnął, westalki karano
chłostą. Greczynki zapalały ognisko domowe
nowo poślubionej córki przenosząc ogień po-
chodnią zapaloną u własnego ogniska;
równieŜ koloniści greccy zabierali z sobą w
podróŜ ogień z rodzinnego miasta, ze świątyni
Hestii w prytanejonie. Do dziś w wielu
kulturach zachował się uroczysty charakter
ogniska domowego; poprawianie ognia na
kominku jest domeną pana domu;
moŜe to uczynić gość, który go zna co najmniej
od siedmiu lat.
Ognie (świece, znicze, lampki oliwne) zapala
się na grobach dla „ogrzania" zziębniętej duszy
zmarłego.
Ogień, zwłaszcza w postaci płonącego stosu
— męczeństwo i śmierć; zmartwychwstanie i
nieśmiertelność. Gdy grecka bogini Demeter, na
próŜno szukając swej córki, Kory, przybyła do
Eleusis w postaci starej kobiety i została niańką
synka króla Keleosa i Metanejry, Demofona,
pokochała go tak, Ŝe postanowiła uczynić go
nieśmiertelnym. Namaściła go więc ambrozją i
włoŜyła w ogień na całą noc; w nocy Metanejra
weszła do komnaty i ujrzawszy syna w pło-
mieniach, wszczęła krzyk. Rozgniewana bogini
zaniechała zamiaru. Według innego mitu gr.
Mojry przepowiedziały Altei, Ŝonie króla
Kalidonu, Ojneusa, Ŝe ich syn, Me-leager,
zginie, gdy dopali się głownia na ognisku.
Matka ugasiła głownię i ukryła w tajemnym
miejscu, ale gdy Meleager, który wyrósł na
bohatera i wielkiego łowcę,
zabił w kłótni brata Altei, królowa porwana
gniewem wrzuciła pochodnię w ogień,
powodując zgon syna. Herakles odebrał sobie
Ŝycie spłonąwszy Ŝywcem na stosie, gdyŜ nie
mógł wytrzymać męczarni, których doznał po
włoŜeniu szaty przysłanej mu przez Dejanirę;
jednak Zeus zabrał go na Olimp i obdarzył
nieśmiertelnością. W innym micie gr. Iksjon,
król Lapitów w Te-salii, za obrazę bogini Hery
strącony do Tartaru, przywiązany został do
wiecznie obracającego się ognistego koła.
Męczeńską śmierć na stosie poniosło wielu
świętych (jak np. Joanna d'Arc), wielu
oskarŜonych o herezję przez inkwizycję (jak
Giordano Bruno), a takŜe wiele rzekomych
czarownic.
Przez długie wieki uwaŜano, Ŝe salamandra
moŜe Ŝyć w ogniu; stąd łac. dewiza entuzjazmu
wiary: flagror non consumor 'płonę, ale się nie
spalam'. Zob. Feniks.
Ogniska rozpalano w chwilach przesilenia
dnia z nocą, letniego i zimowego, dla
magicznego wspomoŜenia słońca, i w czasie
równonocy jesiennej i wiosennej. W czasie
głównych świąt rzymskiego ,,niezwycięŜonego
boga Słońca", Solą, obchodzonych 24—25
grudnia, i celtyckiego święta ognia w staroŜ.
Brytanii i Irlandii, obchodzonego w Nowy Rok
(31 października, w wigilię Wszystkich
Świętych, późniejsze ang. Halloween),
zapalano olbrzymie ogniska na wzgórzach dla
odstraszenia złych duchów. W wigilię BoŜego
Narodzenia spalano dawniej wielkie kloce na
ogniskach (ang. Yule' tog), staczano ze wzgórz
koła ogniste (naśladujące obniŜanie się biegu
słońca), a w noc świętojańską palono ogniska
sobótkowe W Wielką Sobotę w Kościele kat.
poświęcano przed kościołem ogień wykrzesany
z kamienia; pozostałość pierwotnego obchodu
narodzenia słońca wiosennego.
Ludzie pierwotni wyobraŜali sobie ogień jako
ziemski odpowiednik słońca, stąd jego
pokrewieństwo z promieniem słonecznym.
błyskawicą i złotem. Święta ognia, ognisk,
pochodni, gromnic, tlących się popiołów,
Ŝarzących się węgli są przejawem magii
wywoławczej, która ma zapewnić człowiekowi
światło i ciepło słoneczne, i magii ochronnej,
mającej zniszczyć działalność demonów i
oczyścić uczestników uroczystości. Folklor
wielu krajów zabraniał gaszenia poŜaru
roznieconego od pioruna; obyczaj Ŝywy na wsi
polskiej jeszcze w XX wieku.
Ogień sędzią: próba ognia. OskarŜony musiał
przejść pewną liczbę kroków przez ogień albo
przez pewien czas trzymać w ręku rozgrzane do
czerwoności Ŝelazo, albo przejść boso po
rozŜarzonych lemieszach;
gdy skóra nie uległa oparzeniu, był niewinny. W
indyjskiej Ramajame cnotliwa Sita, przechodząc
cało przez ogień, dowodzi zazdrosnemu
męŜowi, Ramie, Ŝe jest mu wierna (co jej
zresztą nic nie pomogło). Sw. Kunegunda, Ŝona
Henryka II, cesarza nm., oskarŜona o
niewierność małŜeńską, przeszła przez
rozpalone lemiesze bez szwanku; Ŝona nm.
hrabiego, fałszywie oskarŜonego przez Ŝonę
cesarza nm. Ottona III (980—1002) i skazanego
na śmierć, dowiodła niewinności męŜa próbą
rozŜarzonego Ŝelaza; cesarz kazał swą małŜonkę
spalić na stosie. Dziś próbą ogniową nazywamy
bitwę, w której ujawnia się wartość bojowa woj-
ska, Ŝołnierza, oraz wszelką trudną próbę
zachowania się w niesprzyjających okolicz-
nościach. Przenośnia ta nie pochodzi jednak od
sądu boŜego, ale od próby ogniowej metali
szlachetnych — złota i srebra. W biblijnej
Księdze Przypowieści 18,3; „Jak w ogniu
próbują srebro, a złoto w piecu, tak Pan próbuje
serca".
Chrzest ogniowy to pierwszy udział w bitwie,
w jakiejś niebezpiecznej akcji; od słów Jana
Chrzciciela, który głosi (Ew. wg Mat. 3,11), Ŝe
Chrystus chrzcić będzie nie wodą, jak on, ale
Duchem Sw. i ogniem.
Ogień — instrument oczyszczenia, równy w
działaniu wodzie, jeśli nie skuteczniejszy (np.
przyŜeganie ran, dawny zabieg chirurgiczny).
Kapłan Eleazar cytuje przepis Zakonu, jaki
Jahwe nadał MojŜeszowi: ,,Złoto, srebro, miedź,
Ŝelazo, ołów i cyna, i wszystko, co moŜe przejść
przez płomień, przeprowadźcie przez ogień i to
zostanie uznane za czyste" (Num. 31,23). W
staroŜ. Rzymie 21 kwietnia, w wiejskie święto
Pa-lesy, opiekunki pasterzy i trzód, zwane
Palilia, oczyszczano siebie i trzody przepędzając
je trzykrotnie (i samemu przeskakując) przez
ognisko z płonącej słomy, co zapewniało
płodność ludziom i zwierzętom. Biegi z
pochodniami miały według antycznych
poglądów chronić od zarazy;
podobne funkcje aŜ do naszych czasów
spełniały skoki młodzieŜy wiejskiej przez
ogniska sobótkowe.
 Ogień ,— oczyszczenie i kara w piekle i
czyśćcu (u chrześcijan). „Lepiej ci jest wejść do
Ŝycia ułomnym, niŜ mając obie ręce iść do
piekła ognia nieugaszonego" (Ew. wg Marka
9,42). W Starym Testamencie natomiast piekło
(hebr. szeol) rozumiane jest jako miejsce
milczenia i niepamięci.
Ogień niszczący wszystko, co palne —
spoŜywanie: ogień trawi, poŜera. „Pochłonie nas
ten ogień wielki" (Deut, 5,25). „Ogień poŜre
domy tych, którzy radzi biorą dary" (Hiob
15,34). „Ogień nigdy nie mówi:
»Dosyć«" (Ks. Przypowieści 30,16).
Połykanie ognia. Sztukmistrze estradowi i
cyrkowi popisują się łykaniem płonących pakuł;
jest to równieŜ metoda popełniania
samobójstwa: Plutarach opowiada (Brutus 53),
Ŝe córka Katona i Ŝona Brutusa, Porcja, na
wieść o śmierci męŜa chciała odebrać sobie
Ŝycie, do czego nie dopuszczali czuwający nad
nią przyjaciele. Udało się jej jednak pochwycić
garść płonących węgli z ogniska i połknąć je, co
spowodowało jej śmierć.
Ogień — nienawiść, miłość, Ŝądza, zapał,
myśl, idealizm, patriotyzm. „O! gdyby wolno
(...) dla tej, której się ognie we mnie niecą,
umrzeć" (Do motyla 12—14 J. A. Morsztyna);
„Oto miłość ogniem zionie" (Oda do młodości
68, Mickiewicza); „Nasz naród jak lawa, z
wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz
wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi"
(Dziady cz. 111 227—9 Mickiewicza). „Myśl
poety — to ogień tajemny" (Poeta 5, Jerzego
śuławskiego).
Ogień — miecz; miecz ognisty. „Bóg wygnał
Adama, a przed rajem rozkoszy postawił
cherubów i płomienisty miecz wirujący, aby
strzegły drogi do drzewa Ŝycia" (Gen. 3,24).
„(Abraham) niósł w rękach ogień i miecz" (Gen.
22,6). Łacińskie ,/erro et igni" 'ogniem i
mieczem' znaczy 'poŜogę i wojnę; paląc i
mordując' (Far-salia 2,443, Lukana), stąd tytuł
l. części Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Pitagoras miał powiedzieć: „Nie rozgrzebuj
ognia mieczem", co znaczy tyle co: Nie dolewaj
oliwy do ognia, nie irytuj człowieka juŜ
rozgniewanego, nie podŜegaj spierających się.
„Nie zdoła ogień ani miecz powstrzymać myśli
w biegu" (Daremne Ŝale 7—8 Adama Asnyka).
Ogień — mowa; ogień polemiki, sporu,
dyskusji; mówić z ogniem. „Czy słowo
moje nie jest jak ogień? mówi Pan" (Jere-miasz
23,29). Sygnalizacja za pomocą łańcucha ognisk
rozpalanych na wzgórzach jest (obok
sygnalizacji akustycznej, np. bicia w bębny)
najstarszą formą telekomunikacji, stosowaną juŜ
przez ludy pierwotne.
Ogień w marzeniu sennym: (płonący) nie-
bezpieczni wrogowie; (poŜar) wielka radość;
(zgaszony) zmartwienie; (zapalać) waŜne wy-
darzenie; (z dymem) kłótnia; (bez dymu)
zdrowie, radość.
Symbole ognia: strzała, ostrze, włócznia, lwia
grzywa, włosy, swastyka, filar, piramida,
szczecina, jodła, róŜanecznik, korzeń Jessego.
Ogień — atrybut wielu świętych katolickich,
np. św. Barnaby (Józefa Lewity), św. Floriana
(obrońcy od ognia), św. lwa z Chartres.
Ogień św. Antoniego — ostre zapalenie skóry
zwane róŜą; według tradycji orędownictwo św.
Antoniego Wielkiego chronić miało przed
epidemią róŜy w 1089, zwanej wówczas
„świętym ogniem".
Ogień św. Elma (wł. Sant' Ermo od St.
Erasmus; Ramus. Eramus, Ermus, Telmo) z
Formii (Włochy), patrona Ŝeglarzy śród-
ziemnomorskich, albo św. Heleny, w sta-
roŜytności Kastora i Polluksa, opiekunów
Ŝeglarzy: wyładowania elektryczne w postaci
świecących iskier na końcach masztów.
Rzekomy welon św. Agaty w katedrze
florenckiej ma, według wierzeń lud., gasić
poŜary; św. Agata (III w., ur. w Katanii)
wzywana przeciw trzęsieniom ziemi i wy-
buchom wulkanów, wyobraŜana w plastyce
często z modelem płonącego budynku w ręku.
Grecki ogień — płynny środek zapalający,
który płonął równieŜ w wodzie, tajna broń galer
bizantyjskich od 673 r. n.e.
Ogień lemnijski — wulkaniczny; od ogni
wulkanów na egejskiej wyspie Lemnos (Filoktet
800, Sofoklesa).
Błędny ogień (ognik) — płomyk poja-
wiający się na moczarach, bagnach.
Słomiany ogień — krótkotrwały entuzjazm,
zapał.
Ogień niebieski — piorun, poŜar od pioruna.
Puścić coś z ogniem — podpalić i spalić.
Ognie sztuczne, bengalskie — fajerwerki.
Ogień — ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada
z broni palnej.
 Piromania — patologiczny popęd do pod-
palania.
Woda ognista — alkohol.
W astrologii ogień łączy się ze znakami
zodiaku: Baran, Lew i Strzelec.
W heraldyce: duch walki, zapał.
OGRÓD
Ogród symbolizuje niebo(skłon), mistyczną
ekstazę, tajemnicę duszy, raj, szczęście,
zbawienie, odkupienie, modlitwę, czystość,
dziewictwo; kult pogański, kult bałwanów;
miejsce ogrodzone, strzeŜone, dom, schronienie,
odosobnienie, odpoczynek, świeŜość, cień;
państwo, świat. Kosmos, porządek, kulturę;
potęgę; Ŝycie, piękno, ciało ludzkie, twarz;
Ŝeńskość, miłość, zmysłowość, płodność,
urodzaj, wiosnę; radość, wesołość, ucztowanie,
proste Ŝycie; świadomość, medytację,
kontemplację, refleksję.
Ogród w Biblii — raj, zbawienie, Ŝycie, dom,
szczęście; dziewictwo, czystość; niebo. Ogród
rozkoszy, hebr. gan 'edhen (moŜe z sumer. eden
'dolina'). Ogród Jahwe, Ogród Boga (Ezechiel
28,13; 31,9), Ogród Izraela, biblijny raj ziemski
zamieszkany przez pierwszych ludzi, Adama i
Ewę;
symbol bezgrzesznego prabytu ludzkości,
przeciwieństwo świętego miasta, niebiańskiego
Jeruzalem, wyobraŜającego jej stan końcowy.
„A zasadził był Jahwe ogród w Edenie, na
wschodzie (...) i wywiódł z ziemi wszelkie
drzewo piękne ku widzeniu i ku jedzeniu
smaczne, drzewo teŜ Ŝywota w środku ogrodu i
drzewo wiadomości dobrego i złego. A rzeka
wypływała z Edenu, aby nawodnić, a stamtąd
dzieliła się na 4 odnogi: Pison, Gehon, Tygrys i
Eufrat" {Gen. 2,8—14).
Ogród — radość. „Bóg Wszechmogący
naprzód załoŜył ogród; i on jest w rzeczy samej
najczystszą z ludzkich radości" (Essays 46, Of
Gardens Francisa Bacona).
Ogród (rajski) — więzienie. ,,Ogród był
pierwotnym więzieniem, dopóki człowiek
prometejską sztuką i odwagą szczęśliwie się z
niego nie wygrzeszył" (List do WilUama
Wordswortha z 2211830 Charlesa Lamba).
Ogród — przeciwieństwo miasta. „Bóg stworzył
pierwszy ogród, a Kain — pierwsze miasto"
(Ogród Abrahama Cowleya, 1656;
por. Gen. 2,8—12; 4,17).
Ogród, w którym przebywają dusze wy
branych wiernych po śmierci, raj maho-
metański. „Tym, którzy wierzą i sprawiedliwie
czynią, przeznaczone są ogrody rajskie,
zraszane potokami (...) zawsze świeŜej wody
mleka, najprzedniejszego wina, płynnego
miodu, pełne owoców" (Koran 2,23/5; 47
16/15), efebów i wiecznie dziewiczych hurys.
Ogród — wspomnienie utraconego raju
ziemskiego: zamknięte ogrody pałaców i do-
mów muzułmańskich, wirydarze klasztorne z
fontanną pośrodku.
Ogród nawodniony — człowiek zbawiony,
dusza. ,,I będziesz jak ogród zroszony" (Izajasz
58,11). „I będzie ich (Izraelitów) dusza jak
ogród nawodniony" (Jeremiasz 31,12).
Ogród — miejsce niemoralnego, pogańskiego
kultu bałwanów. ,,Będziecie się wstydzić za
ogrody, któreście byli obrali" (Izajasz 1,29),
Mówi Bóg: „Którzy ofiary składają w ogrodach
(...), ci będą dymem w zapalczywości mojej"
(65,3—5).
Ogród — nieboskłon. Ogród Hesperyd w mit.
gr., na zachodnim krańcu świata, gdzie rosły
złote jabłka, po które wyprawił się Herakles; wg
jednej z prób interpretacji ogród ze złotymi
jabłkami to gwiaździste niebo, Hcsperydy —
wieczór (gr. hesperos), Herakles — Słońce,
strzegący jabłek smok Ladon — zodiak.
Ogród — wiecznie odnawiająca się płodność.
Ogród Hesperyd miat być miejscem, gdzie
odbyły się uroczystości weselne Zeusa i Hery.
Ogródki Adonisa — w czasie świąt Adonisa,
tzw. Adonii. ustawiano w domach gliniane
skorupy z szybko rosnącymi i szybko
więdnącymi roślinami, symbol zmarłego w
samym rozkwicie młodości Adonisa, którego
śmierć i zmartwychwstanie wyobraŜały jesienny
zgon i wiosenne odrodzenie się Natury.
Ogród — proste Ŝycie. „Jeśli masz ogród w
bibliotece, niczego nam nie zbraknie" tac. Si
hortum in bibliotheca habes, deerit nihii (Do
bliskich i przyjaciół 9,4,1 Cicerona);
Ŝyć zwyczajnie, myśleć wzniosie.
Ogród miłości — w plastyce wyobraŜenie
Arkadii, gdzie spacerują a. siedzą zakochane
pary, a posąŜek Kupida wieńczy ozdobną
fontannę.
Ogród — odosobnienie, odgrodzenie od
świata, schronienie (podobnie jak oaza i wyspa);
świeŜość, cień.
 Ogród — intymność, (najgłębsza) tajemnica
(duszy), sekretne sprawy (płci). Ogród tajemny
a. intymny; śrdw.łac. hortus con-dusus a.
inclusus; wł. giardino segreto; fr. jardin
particulier; wydzielony z większego mały
ogród ozdobny uŜywany tylko przez
właściciela, gł. w ogrodach renesansowych i
barokowych.
Ogród zamknięty, zdrój zapieczętowany, tac.
hortus conclusus, fons signalus — Oblubienica
niedostępna nikomu prócz swego Oblubieńca
(Pieśń nad pieśniami 4,12); dziewictwo, Maria
Panna, Niepokalane Poczęcie.
Ogród — miłość. ,,A kiedy będziesz moją
Ŝoną, umiłowaną, poślubioną, wówczas się
ogród nam otworzy (...). Pójdziemy w ogród
pełen zorzy, kędy drzwi miłość nam otworzy"
(Dla rymu III l—3,23—4 Kazimierza
Tctmajera).
Ogród — zasada Ŝeńska, przez związek i
domem, kuchnią, kwitnieniem i owocowaniem
w sferze zamkniętej, wewnętrznej. ..Mity mój
'zstąpił (do mnie), do ogrodu swego" (Pieśń nad
pieśniami 6,1). Ogrodzenie — wstyd kobiecy,
wąska furtka — pudcndum. Przysłowie: Wdowa
bez chłopa jak ogród bez płota.
Ogród — twarz kobiety. „Twarz jej jest
ogrodem, gdzie róŜe i lilie rosną" (Cherry Ripe
Thomasa Campiona; 1606).
Ogrody — piersi kobiety. „W ogrodach piersi
kwitnące jabłonie jakoby księŜyc w mgieł
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 11—12
Tadeusza Micińskiego).
Ogród Armidy — obezwładniające działanie
zmysłów na rozum. Zaczarowany ogród
zamkowy pełen zmysłowych rozkoszy, gdzie
bohaterowie zapominają o swoich obowiązkach
(Jerozolima wyzwolona Torquata lassa).
Ogród — świadomość, przeciwieństwo lasu
— podświadomości. Ogród to miejsce, gdzie
Natura Jest ogrodzona, ujarzmiona,
wyselekcjonowana; las jest miejscem, gdzie
Natura jest swobodna, samowładna.
Mur ogrodowy z wąską furtką — trudności i
przeszkody na drodze do osiągnięcia wyŜszego
stanu rozwoju duchowego.
Ogród — uprawa; swoje, własne sprawy. ..//
faut cuttiver notre jardin" fr. 'trzeba uprawiać
nasz ogródek', tj. zajmować się swoimi
własnymi sprawami (Kandyd, czyli Optymizm,
ostatnie słowa powieści Wol-
Ogród — refleksja, przeciwieństwo instynktu,
odruchu.
Ogród — porządek, przeciwieństwo chaosu,
bezładu.
Ogród — porządek kosmiczny, świat. Ogrody
perskie są metafizycznym, mistycznym
marzeniem o świecie, z symbolicznym
naśladowaniem czterech stron świata, czterech
rzek itd.; ogrody perskie i japońskie są obrazem
i rekapitulacją świata, światem w zmniejszeniu,
przywróceniem stanu pierwotnego Natury.
,,Obrót tego świata! To nie pielony ogród,
samym tylko bujnie krzewiącym się chwastem
porosły" (Hamlet 1,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ogród — kultura, przeciwieństwo dzikiej
przyrody.
Ogród — potęga człowieka, jego władanie
ujarzmioną przyrodą.
Ogród — państwo. „MamyŜ (...) na wzór silne
państwo stawiać, kiedy nasz ogród morzem
warowany, kraj cały w chwastach, kwiaty
przyduszone, ploty zwalone, drzewa nicocięte,
grzędy w nieładzie, a w oŜywczych ziołach roje
gąsienic?" (Ryszard II 3,4 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Ogród — wychowanie, nauka. Przysłowie
hiszp.: Więcej rośnie w ogrodzie niŜ ogrodnik
sadzi — ostrzeŜenie dla rodziców i wy-
chowawców: czujność jest niezbędna.
Ogród kwiatowy — wiosna, jedna z Czterech
Pór Roku, temat plastyki od późnego antyku do
XVIII w.
Ogrodnik — wola ludzka. Ogród, ale nie
plewiony — zbiór fraszek (1656—94) Wacława
Potockiego.
Dziadków ogródek — bezdroŜe, mano-wicc,
wertepy. Wyprowadził go na dziadków ogródek
— wyprowadził w pole, okpił, ocyganił,
wystrychnął na dudka.
Ogród — Kraków, Przysłowie: Warszawa
ma ogrody, a Kraków sam ogród.
Kamień do ogródka (czyjegoś rzucić) —
(zrobić) złośliwą aluzję na czyjś temat;
przymówka, przytyk.
W marzeniu sennym: (pełen kwiatów) miła
niespodzianka; (bez kwiatów) przemijające
kłopoty finansowe.
OKO
Oko symbolizuje świat, glob. Boga, światło,
słońce, okno; Ŝycie, władzę; skarb, perłę (zob.);
łono matki, miłość, wstyd, zazdrość,
czujność, niebezpieczeństwo, troskę, straŜ,
szpiegowanie; osąd, (wszech)wiedzę, prze-
widywanie, umysł, charakter, nastrój, ducha,
zwierciadło duszy, ciekawość, nadprzyrodzone
postrzeganie, czary (zte oko), magię, widzenie
wewnętrzne.
W heroglifach egipskich oko znaczy 'Ŝycie' i
symbolizuje bogów słońca Ra (Re), Ozyrysa i
Horusa, którego pierwotnie, jako boga delty
Nilu, czczono w postaci sokoła;
jego oczy to Słońce i KsięŜyc. W walce z Setem
Horus go wykastrował, ale sam utracił czasowo
słabsze oko, KsięŜyc, co powodowało
zaćmienia. W kulturze staro-egipskiej objawia
się słoneczna i ognista natura oka jako źródło
płodności, światła i wiedzy; idea ta podjęta i
przekształcona została przez neoplatonika z III
w. n.e., Plotyna, który uwaŜa, Ŝe oko ludzkie
nie mogłoby obserwować światła Słońca, gdyby
samo nie miało słonecznej natury. W sta-
roŜytnym Egipcie oko Horusa to amulet
strzegący przed złością, zazdrością itd.;
oko było talizmanem słonecznym broniącym od
zła, zapewniającym zdrowie, szczęście,
wkładanym do trumny, aby zmarłemu ułatwić
drogę w mrocznych labiryntach zaświatów; oko
koguta było amuletem przeciw czarom, oko
traszki — przeciw chorobie i złym mocom;
potęŜnym talizmanem było teŜ oko kameleona.
Wszechwidzące „oko świata" (Słońce) to
takŜe indyjski bóg ognia Agni i Budda. Oko
uskrzydlone, oko słoneczne Asyryjczy-ków ze
skrzydłami przedstawiającymi promienie,
często spotykane w plastyce; długą tradycję w
plastyce chrześcijańskiej mają oczy skrzydlate
cherubów i serafów.
Oko (w wolnomularstwie) — w płasz-
czyźnie duchowej — Wielki Architekt Świata
(wszechwidzące oko Boga na szczycie pira-
midy, w plastyce), w płaszczyźnie astralnej,
pośredniej — Logos (Słowo), zasada twórcza,
w płaszczyźnie fizycznej — widzialne Słońce
obdarzające światłem i Ŝyciem.
Oko-Słońce. „Słoneczko, śliczne oko, dnia
oko pięknego" (w sielance śeńcy 17, Sz.
Szymonowica); „Oko słońca weszło" (Pan
Tadeusz 11,174, Mickiewicza); „Okiem słońca
ludzkości całe ogromy przeniknij z końca do
końca" (Oda do młodości 13—15, Mickie-
wicza); „Oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie
świecące" (Do tejŜe l—2 J. A. Morszty-
na); „O! te jej oczy — dwa światła słoneczne"
(Janka ślepy 236 Aleksandra Grozy).
Oko — czujność, troska, straŜ; stuoki
olbrzym Argus pilnował lo na polecenie Hery;
gdy Hermes go zabił, Hera umieściła oczy
Argusa na ogonie pawia. Stąd wyraŜenie
,,argusowe oczy", tj. czujne. Spać z otwartymi
oczami (jak, wg ludu, lew i zając) — być
czujnym. Powiedzenia: Pod czyimś okiem
(robić coś), mieć kogoś na oku, mieć oczy
otwarte, nie spuszczać z oka. Pańskie oko
konia tuczy — przysłowie. Cicero pisze w O
naturze bogów 2,56,140;
„Oczy, jak wartownicy, zajmują najwyŜsze
stanowisko (łac. allissimum locum)".
Oko — okno. „Oko jest okno człeka do
poznania" (Oko Jana Gawińskiego);
„Szkła okien jak zielone Kilińskiego oczy"
(Uspokojenie 10, Słowackiego). Oko do serca
okno, przysłowie.
Oko — niebezpieczeństwo i nieprzyjaciel.
„To ten Ŝonę oczyma obierał, by się był uszu
radził, więcej by był wygrał" (O tejŜe
[Olimpia] 6—7, Zwierzyniec Mikołaja Reja).
Oko pobudka do złego — przysłowie. „Oko
nasz nieprzyjaciel, mózg i ciało suszy"
(Opisanie oczu ciekawych Akteona 3, ElŜbiety
DruŜbackiej); „Oczy siła ludziom szkodzą"
(Sielanka 7, Alkon 21, Sz. Szymonowica).
Złe oko (wł. malocchio), wg wierzeń lu-
dowych złe spojrzenie przynoszące nie-
szczęście, rzucające urok. Według muzułma-
nów działa przez zawiść i jest przyczyną
połowy zgonów rodzaju ludzkiego; złe oko
opróŜnia domy i zapełnia groby. Do dziś Ŝywy
przesąd, zwłaszcza we Włoszech, w Grecji.
Szczególnie niebezpieczne są oczy starych
kobiet (dawniej czarownic), wędrownych
kuglarzy, nianiek i nowoŜeńców, a najbardziej
naraŜone są połoŜnice, niemowlęta, nowo
zaślubieni, mleko, zboŜe, psy, konie i bydło
domowe. Obroną przed złym okiem moŜe być:
zasłona, czarczaf, wykadzenie, podkowa
(przedmiot o wielkich zaletach magicznych,
łączący symbole konia, rogu, ręki i
półksięŜyca), desenie geometryczne, rozgrzane
do czerwoności Ŝelazo, róg, półksięŜyc, ręka
Fatmy, sól, ałun, przedmioty błyszczące. Złym
okiem moŜna teŜ nazwać oczy gorgony
Meduzy, oczy bazyliszka;
oko judasza (w drzwiach); Ŝmii i gekona,
rzucające urok, ściągające nieszczęścia.
 Oko — Ŝycie. „Z oczu kobiecych tę mądrość
wyniosłem: skrzy się w nich zawsze ogień
prometejski, one są księgami, akademiami,
sztukami, które ukazują, zawierają i Ŝywią
świat cały" (Stracone zachody mi-tosci 4,3
Szekspira).
Oko — siedlisko czarów. „Oczyma swymi
wszystko czaruje, sprowadza burzę albo
wstrzymuje" (O Justynie 3—4, F. Karpiń-
skiego).
Oko — miłość; w niezliczonych zwrotach,
jak np. wpaść komu w oko, olśnić oczy, pieścić
oczami, nie móc oczu oderwać, robić słodkie
oczy, robić oko do kogoś, rwać oczy, strzelać
okiem, nęcić, pociągać oczy (zachwycać),
wabić oko. „Jeśli chcecie ich kochać, owszem,
proszę, ale niech to będzie dla ich pięknych
oczu" (Pocieszne wykwint-nisie 16 Moliera, tł.
Boya-śeleńskiego). ,,Przed ludzi okiem ty
wiesz, Ŝe prawdziwe pocałowania dają się
oczyma" (Balladyna 3,2,130—1 Słowackiego).
„Twe oczy, skąd Kupido (...) harde prawa daje"
(Na oczy królewny angielskiej... l—2,20
Daniela Na-borowskiego). Przysłowia: Oko w
miłości wodzem. Piękne oczy zwodzą, piękne
słówka mamią. „W cichym spojrzeniu często
jest głos i słowa" (Sztuka kochania 1,574 Owi-
diusza).
W marzeniu sennym: (piękne) — szczera
miłość; (chore) zły obrót rzeczy; (wyłupio-ne)
śmierć krewnego.
Oko w związku z uczuciem wstydu. Wy-
raŜenia: Świecić oczami; spuścić oczy; psu
oczy sprzedać (zatracić wstyd); nie wiedzieć,
gdzie podziać oczy.
Oko Boga. „Twoje oczy obrócone dzień i
noc patrzą w tę stronę, gdzie niedołęŜność
człowieka Twojego ratunku czeka!" (Pieśń
wieczorna 5—8 F. Karpińskiego). Oko w Biblii
— wszechwiedza, czujność, sprawiedliwość,
ojcowska opieka Jahwe: „Oczy Pana
przepatrują całą ziemię" (Zachariasz 4,10).
„Oczy pańskie patrzą na sprawiedliwych"
(Psalm 33 16). „Oczy Pana są jaśniejsze od
słońca, wypatrujące wszystkie ludzkie drogi i
przezierające ludzkie serca do samego dna"
(Eklezjastyk 23,28).
Oczy — jasnowidzenie. U Eskimosów
szaman-jasnowidz nazywa się „ten, który ma
oczy". Brak wzroku bywa cechą wieszczów i
wieszczków, takich jak Tejrezjasz lub Homer,
którzy „widzą oczyma duszy", i wyposaŜeni są
w zdolność „wewnętrznego
widzenia". „Lubię patrzeć oczyma wewnątrz
zwróconymi w świat, co się niezmierzony sam
w człowieku stwarza" (Muszla 105—6
Kazimierza Tetmajera).
Oko za oko, ząb za ząb (Biblia, Ex. 21, 24;
Lev. 24,20; Deut. 19,21; Ew. wg Mat. 5,38—9)
— prymitywna sprawiedliwość, prawo talionu,
prawo głoszące odwet równy przestępstwu,
typowe dla kodeksu Hammu-rabiego,
stosowane teŜ w średniowiecznej Europie.
Oko — umysł; w licznych wyraŜeniach:
W czyichś oczach (według jego poglądu.
oceny); czytać w oczach — odgadywać myśli;
oczy komuś otworzyć — uświadamiać coś;
patrzeć czyimiś oczami — nie mieć własnego
zdania. Przejrzeć na oczy — poznać prawdę.
Stawać przed oczami — o wspomnieniach,
obrazach przeszłości. Mydlić oczy, sypać
piaskiem w oczy — wprowadzać w błąd itd.
„Mają oczy. a nie widzą" (Ew. wg Mat. 13,13),
ślepota ducha i otępienie serca.
Oko — charakter i dusza. Z oczu mu patrzy
(dobrze lub źle); „Oko jest światłem ciała"
(Ew. wg Mat. 6,22; por. Ew. wg Łuk. 11,34).
Kolor oka: według mistyków: czarne —
spryt; piwne — wyŜszość, talent; zielone —
odwaga, stałość, zdrada; szare — łagodność,
rozwaga; Ŝółte — zbrodniczość (ale jeśli
głęboko osadzone — zazdrość, złość; wy-
raziste — energia; rozbiegane — hipokryzja).
,,Wielka tajemnica koloru oczu, który darzy
lico cudem dna duszy!" (Hymn do barw 153—
155 Leopolda Staffa). Stary wierszyk francuski
mówi: „Błękitne oczy idą do nieba, szare do
raju, zielone są skazane na piekło, czarne
mieszkają w czyśćcu". W przysłowiach:
Modre oczy bardzo zdradne, zemstę obiecują
czarne, piwne dziwne, nic dobrego, bo
zdradziły niejednego. Niebieskie królewskie,
czarne zdradne. Czarne oko delektuje,
marsowate odkazuje, nurowate (posępne)
manizuje (zwodzi). Niebieskie oczy mają
boginie nieba, dobre wróŜki i bohaterki bajek.
Oznaczają zwykle niewinność, miłość: „Jak w
tej wody niebieskim przeźroczu odbijają się
niebios błękity, tak w niebieskim spojrzeniu
twych oczu raj miłości jaśnieje odbity" (Oczy,
5—8 Lucjana Rydla). „I czar idzie z
niebieskich roztoczy w twoje cudne, cudne,
cudne oczy" (Twoje cudne oczy... 4—5
Kazimierza Tetmajera). Zielone oczy w fol-
klorze nie zasługują na zaufanie, są fałszywe: u
Szekspira — zazdrość: „zielonooki potwór"
(Otello 3,3); u Dantego nadzieja — oczy
Beatrycze są szmaragdowe. Oczy czerwone —
zwykle od płaczu; ale w Biblii (Ks.
Przypowieści 23,29—30): ,,Kto ma za-
czerwienione oczy? Ci, którzy do późna
przesiadują przy winie". U Dantego (Boska
Komedia, Piekło 3,98) Charon ma oczy jak
..Ŝarzące węgle" mające ,,obrączki z pło-
mienia".
Oko — skarb. Strzec jak oka w głowie być
oczkiem w głowie. „StrzeŜ mnie jak źrenicy
oka" (Psalm 16 8).
Pojedyncze oko — boska wszechwiedza,
Słońce (zwłaszcza oko bez powiek). Jeden z
głównych bogów skandynawskich, Odyn, jest
jednooki (Słońce), gdyŜ drugim okiem musiał
okupić pozwolenie na zaczerpnięcie ze źródła
wszechwiedzy Mimira. W Odysei 9 Homera
jednoocy cyklopi to dziki lud olbrzymów
Ŝyjących bez praw, wcielenia śmiercionośnego
Słońca.
Jedno oko w trójkącie (symbol chrześci-
jański i wolnomularski) — Trójca Sw.,
wszechwidzące oko Boga. Pojawia się często,
zwłaszcza w okresie kontrreformacji, na
oknach i zwornikach kościołów.
Jedno oko otwarte, a drugie zamknięte —
Kościół i Synagoga.
Dwoje oczu — pary męsko-Ŝeńskie, jak
Słońce i KsięŜyc (np. Apollo i Artemida,
Horus-Set itd.).0ko prawe, słoneczne, to
aktywność, inteligencja, przyszłość; oko lewe,
księŜycowe, pasywność, miłość, przeszłość;
ra/em mają dać obraz syntetyczny. Król w
Hamlecie 1.2 Szekspira mówi. Ŝe pobrali się i
Gertrudą „z zatrutą (...) od smutku radością, z
pogodą w jednym, a łzą w drugim oku".
Troje oczu. Gdy oczy symbolizują Słońce i
KsięŜyc, trzecie oko odpowiada ogniowi i jest
zewnętrznym okiem serca. U bóstw troje oczu
oznacza wszechwidzenie, mądrość niebiańską i
rozum wewnętrzny albo stworzenie,
zachowanie i zniszczenie. W Boskiej Komedii
(Czyściec 29) Dantego Roztropność, główna
cnota kardynalna, ma troje oczu, bo jak mówi
poeta w Biesiadzie, „pamięta, co widziała,
dobrze widzi, co się dzieje, i przewiduje to, co
się stanie".
Wiele oczu — rozgwieŜdŜone niebo nocne.
Biblijni cherubowie w wizji Ezechiela (10,
12); „Ciało ich i szyje, i ręce, i skrzydła,
i koła pełne były oczu". W Apokalipsie 5,6:
„baranek o siedmiu oczach". Wiele oczu na
róŜnych częściach ciała istot fantastycznych,
bóstw, aniołów, na ich rękach, korpusie,
skrzydłach i róŜnych miejscach głowy oznacza
widzenie duchowe albo jasnowidzenie. Z
drugiej wszakŜe strony wielo-oczność mówi o
niŜszości istoty tak wyposaŜonej, jej
pozostawaniu w ciemnościach, jej
dezintegracji psychicznej.
Oko kreta (niewidzące) — ślepota duchowa
albo umysłowa.
Oczy zasłonięte chustką — śmierć przez
rozstrzelanie; bezstronność (Temida, bogini
sprawiedliwości z zasłoniętymi oczami); nie-
wiedza.
Oczy zaszyte — kara dla zawistnych w
Boskiej Komedii (Czyściec 13,71 Dantego, tł.
E. Porębowicza): „Tym duchom do miejsca
przykutym próŜno blask świecił od
słonecznych zorzy. Jak czyni ptasznik z
zuchwałym birkutem (sokołem bielikiem)
kiedy nie moŜe nad nim zyskać władze,
powieki mieli pospinane drutem".
Oczy zezowate — w folklorze symbolizują
zwykle Zawiść.
Oczy wyłupione. Wyłupywanie oczu po-
konanym władcom lub pretendentom do tronu,
aby ich unieszkodliwić (Jeremiasz 39,7:
„Nabuchodonozor wyłupił oczy króla
judzkiego Sedecjasza") uwaŜano, jeszcze za
pierwszych Piastów, za postępowanie umiar-
kowane (w porównaniu np. z obcięciem
głowy). Wyłupywanie sobie oczu w charak-
terze pokuty (Ew. wg Mat. 18,9: „A jeśli cię
oko twoje gorszy, wyłup je") występuje nieraz
w mitach zastępczo, jako eufemizm:
król Edyp, wymierzając sobie karę za incest z
własną matką, Jokastą, pozbawił się zapewne
jąder, co potem zmieniono na oczy, podobnie,
jak to się stało w micie o pasterzu Dafnisie i
nimfie.
Zeleukos, prawodawca kolonii greckiej w
południowej Italii w VII w. p.n.e., musiał
osądzić swego syna oskarŜonego o cudzo-
łóstwo, za co karą było oślepienie. Gdy uznano
go winnym, obywatele, z uwagi na zasługi
ojca, chcieli go ułaskawić, ale śar leukos,
trzymając się litery ustanowionego przez siebie
prawa, zawyrokował, Ŝe wyłupi jedno oko
synowi, a drugie sobie samemu. jako
wychowawcy syna. Temat w malarstwie
włoskim XVI w. i holenderskim XVII w.
 Drganie powieki w prawym oku — radość,
w lewym — zmartwienia i łzy.
W heraldyce: oko — przezorność w rzą-
dzeniu.
OKRĘT (Statek)
Okręt symbolizuje nieśmiertelność, śmierć,
zmartwychwstanie, trumnę; Ŝycie ludzkie, los
człowieczy, podróŜ Ŝycia; kobietę, macicę,
płodność; myśl, wiedzę, geografię. KsięŜyc,
Słońce, świat, przeprawę, podróŜ; konia:
przygodę, przedsięwzięcie; świat snu, du-
chowość, przemijanie, duszę, przewodnika
duszy do zaświatów, nadzieję, szczęście,
natchnienie poetyckie; pewność, potęgę
(morską), bezpieczeństwo, bogactwo. Kościół,
królewskość, ojczyznę, państwo, stateczność;
więzienie.
„Okręt światła", srebrny półksięŜyc, su-
meryjsko-babiloński bóg KsięŜyca Nanna--
Sin, ,,który obory i zagrody napełnia
tłustością".
Okręt bóstwa — w wielu wierzeniach —
Słońce, KsięŜyc, chmura. Słoneczny bóg Ra
(Re) staroŜytnego Egiptu Ŝegluje po niebie na
„Barce Milionów Lat", a nocą, pod ziemią,
wraca podziemnym Nilem na barce
„Mesektet". Wśród skarbów Freya,
skandynawskiego boga płodności i pokoju,
znajdował się magiczny okręt „Skidbladnir",
dający się składać jak namiot i pomieścić w
kieszeni.
śegluga Ŝycia — pojęcie pochodzące z głę-
bokiej staroŜytności, znane w Babilonii,
Egipcie, Grecji i Rzymie.
Okręt — Ŝywot człowieka. „Statki, które
rozmawiają z sobą mijając się w ciemnościach
nocy" (Tales of a Wayside Im: The Theolo-
gian'5 Tale: Elisabeth cz. 4 H. W. Longfello-
wa). „Wiem, Ŝe mój okręt nie do kraju płynie,
płynąc po świecie..." (Hymn [Smutno mi
BoŜe...] 39—40 Słowackiego).
Okręt — śmierć i zmartwychwstanie. W
grobach staroŜ. Egiptu (np. w piramidach)
składano zmarłym okręty a. modele okrętów,
aby mogli na nich odbyć przeprawę z boskim
przewoźnikiem za zachodni widnokrąg — do
krainy śmierci. Grecy kładli w usta zmarłego
pieniąŜek, obola, na opłacenie Charonowi
przewoźnego za przeprawę przez rzekę Styks.
Na grobach wczesnych chrześcijan często
wyobraŜano barki i okręty, symbol podróŜy do
portu
śmierci i Ŝycia wiecznego przedstawianego
często jako latarnia morska. Gdy skand. bóg
Baldur został zabity gałązką jemioły, ułoŜono
go wraz z Ŝoną, Nanną, koniem i skarbami na
okręcie „Hringhorni", na wielkim stosie, który
podpalono, a okręt spuszczono na wodę.
Wodzów wikingów grzebano wraz z okrętami,
a groby płn. germ. budowano w kształcie
okrętów.
Okręt miotany burzą — atrybut biblijnego
proroka Jonasza.
Okręt — istota Ŝyjąca. Zgodnie z obietnicą
Jowisza uczynioną Matce bogów Kybele
Berecyntii, której święty gaj klonowo-jodło-
wy na górze Idą zrąbał Eneasz, aby zbudować
flotę i dopłynąć nią do Italii, gdy Turnus chciał
te okręty spalić, Jowisz zmienił je w nereidy,
boginki morskie. (Eneida 9,80—122
Wergiliusza).
Okręt, podobnie jak waza, jako pojemnik
czy naczynie (polskie: statek i statki kuchenne;
fr. vaisseau 'statek; naczynie, pojemnik',
vaisseile 'naczynia stołowe; statki') — płeć
Ŝeńska, macica, nosicielka Ŝycia. Podobnym
emblematem są naczynia krwionośne, którymi
płynie krew, symbol Ŝycia. „Kto chce mieć
górę kłopotów, niech spróbuje wyposaŜyć te
dwie rzeczy: okręt i kobietę" (Kartagińczyk
1,2 Plauta).
Okręt — dzielna niewiasta. „Stała się jak
okręt kupiecki, z daleka przywoŜąc Ŝywność
swoją" (Ks. Przypowieści 31,14).
Okręt — hermafrodyta: kadłub — kobieta,
maszt — męŜczyzna.
„śeglowanie jest rzeczą konieczną, Ŝycie —
niekonieczną" tac. navigare necesse est, vivere
non est necesse, napis na Domu śeglugi w
Bremie, tł. z gr. (Pompejusz 50 Plutarcha),
słowa Pompejusza.
Okręt — atrybut Fortuny i westalki Klaudii,
która dowiodła swego nienaruszonego
dziewictwa wciągnąwszy własnoręcznie w
górę Tybru statek z kamiennym wizerunkiem
bogini Kybele.
Okręt — Kościół płynący do portu Zba-
wienia ze św. Piotrem jako sternikiem.
doktorami Kościoła jako wioślarzami i za-
konami religijnymi jako zastępami Pana, z
Chrystusem przy maszcie i Matką Boską przy
Ŝaglach. Słynny obraz Giotta (XIII w.) w
przedsionku bazyliki św. Piotra w Rzymie:
,,Navice!la" — ecciesia w czasie burzy.
Kościół zwano ..nawą Piętrową" stąd nazwa
naw kościelnych (od łac. navis 'okręt').
Kaplica Notre-Dame-du-Haut Le Corbusiera w
Ronchamp (1955) we wsch. Francji, w
kształcie kadłuba statku. Maszt — emblemat
krzyŜa, Ŝagiel — miłości a. Ducha Sw.
Popularny talizman chrzęść, w kształcie
okrętu, wyraŜający wiarę w zbawienie i za-
pewniający ochronę od pokus.
Okręt — atrybut apostoła Piotra, apostoła
Judy Tadeusza, Mikołaja, biskupa Miry,
Erazma, biskupa Form", jednego z patronów
Ŝeglarzy, Anzelma z Canterbury, Juliana
Szpitalnika, Berlina. Jossego, Magdaleny,
Urszuli i in.
Okręt — atrybut nadziei, jednej z cnót
teologicznych, przedstawianej niekiedy z
okrętem na głowie; zob. teŜ Kotwica.
Okręt wiąŜe się ze świętą wyspą, tak jak on
panującą nad bezkształtnym, nieprzyjaznym
morzem, jak on otoczoną hałasem, rykiem,
hukiem zewnętrznego świata.
Okręty — drewniane mury. „Tylko mury
drewniane (gr. teichos ksylinon, łac. murum
ligneum) nie będą zburzone", odpowiedź
wyroczni delfickiej na pytanie Ateńczyków o
losy wojny z Kserksesem. Temistokles
twierdził, Ŝe „drewniane mury" oznaczają
okręty; doprowadzono więc flotę wojenną do
porządku, co umoŜliwiło zwycięstwo pod
Salaminą (Dzieje 7,141 Herodota;
Temistokles 10,2 Plutarcha).
Okręt — drewniany rumak. „Przybył na
drewnianym koniu lazurową drogą" (Lina
okrętowa 268 Plauta).
Okręt pustyni — wielbłąd: dromader a.
baktrian.
Okręt z czarnymi Ŝaglami — niepowodzenie,
śmierć, Ŝałoba.
Okręt z białymi Ŝaglami — (niekiedy) udana
misja, radość, powodzenie.
Okręt ni morzu przedstawiony na monecie
— szczęście, .-?dość.
Okręt — dusza, dąŜąca przez ocean na-
miętności dr. Góry Zbawienia.
Okręt — natchnienie poetyckie. śegluga
wznoszeniem się ponad prozę egzystencji
ludzkiej. Jedna z czterech rzeczy niepojętych:
droga okrętu pośród morza (Ks. Przypowieści
30,19).
Wielkie okręty, wielkie myśli wł. grań navi,
grań pensieri (Firste Fruites fol. 30 Johna
Florio, 1578); wielkie okręty wymagają
głębokich wód, wielkie sprawy — głębokich
myśli. „Myśli jak statki w porcie, w ciągłym
pogotowiu czekają hasła
w odjazd" (O radosnej ojczyźnie 11—12 L.
Staffa).
Statek — stateczność, rozwaga, stałość.
Przysłowia: Statek czyni dostatek. Statek
miasta muruje, statek męŜe zdobi. Statku
więcej powinien mieć miecz niŜ podwika —
męŜczyzna winien być stateczniejszy, po-
waŜniejszy od kobiety.
Okręt — ojczyzna. „Ten namilszy okręt
ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszytko
w nim mamy, co mamy" (Kazanie sejmowe
wtóre Piotra Skargi). „A choć bezpieczniej
okręt opuścić i płynąć, poczciwiej być w
okręcie, ocalić lub zginąć" (Do króla 79—80
Ignacego Krasickiego).
„Okręt bez sternika w czasie nawałnicy" wł.
nave senza nocchiero in grań tempesta (Boska
Komedia, Czyściec 6,77 Dantego), o Italii.
Statek Izydy. W Egipcie, a potem w Rzymie,
w czasie wiosennego święta, puszczano na los
wiatrów na morze święty statek Izydy z
odpowiednimi napisami, oczyszczony, per-
fumowany, z postawionymi białymi Ŝaglami,
dla zapewnienia bezpiecznej Ŝeglugi przez cały
sezon.
Okręt bez steru w baśniach, którym bo-
haterowie odbywają podróŜe morskie, niekiedy
na tamten świat a. w krainę czarów, jak np. wg
legendy z VIII w. św. Brendan, który wraz z
innymi mnichami udać się miał w podróŜ
morską do „Ziemi Obiecanej Świętych".
Okręty-Widma. „Holender-Tułacz" kapitana
van der Deckena, który za popełnione
bluźnierstwo musiał przez wieczność Ŝeglować
wokół Przylądka Dobrej Nadziei (The Phantom
Ship Fredericka Marryata, 1839). Okręt
Starego śeglarza z ballady ang. The Rime of
the Acient Mariner (1798) S. T. Coleridge'a i
okręt napotkany przez śeglarza. „Carmilhan",
okręt przynoszący katastrofę kaŜdemu, kogo
napotka na morzu; kapitan „Waldemara"
wyśmiewa legendę, ale spotyka „Carmilhana"
(z Kla-botermanem, koboldem morskim, na
pokładzie) i tonie. (Temat jednej z Tales of the
Waysidt Inn H. W. Longfellowa, 1873.)
Rozbić się — ponieść klęskę. „Pewni ludzie
stali się rozbitkami w wierze" (/. List do
Tymoteusza 1,19).
Okręt — więzienie. „CzymŜe jest okręt, jeśli
nie więzieniem?" (Anatomia melancholii 2,3,4
Roberta Burtona, 1621).
 Okręt — pływająca trumna. „Okręty to tylko
deski" (Kupiec wenecki 1,3,22 Szekspira). „Jak
grube mogą być deski tego okrętu? Mają dobre
dwa cale, odparł pilot. — Tedy znajdujemy się
ustawicznie o dwa cale od śmierci — rzekł
Panurg" fr. nous sommes donc continuellement
a deux doigts pres de la mort (Gargantua i
Pantagruel 4,23 Rabelais'go, tł. wg Boya-
śeleńskiego).
Okręt — los człowieczy. „Masz-ci, myszko,
swą wolę, lecz w onej zakresie zawsze tylko
tam dąŜysz, gdzie okręt cię niesie" (Mysz
okrętowa 23—24 Jana Lemańskiego).
Chrzest okrętu pierw. przez ofiarę ludzką,
później butelką czerwonego wina symboli-
zującego krew, następnie butelką szampana.
„Argo" — okręt wyprawy argonautów po
złote runo pod wodzą Jazona.
„Bucentaur" — barka, na której doŜa
wenecki wypływał na morze w dniu Wniebo-
wstąpienia i wrzucał pierścień do wody w
ceremonii zaślubin Wenecji, Narzeczonej
morza, z Adriatykiem (akt symbolizujący od
XI—XII w. do 1797 r. potęgę morską
Wenecji).
Statek głupców. W poemacie alegorycznym
Das Narrenschiff (1494) Sebastiana Brandta
opowieść o podróŜy morskiej głupców do
Narragonii, raju głupców, a właściwie bez
celu, będąca satyrą na głupotę i wszelkie inne
wady współczesnych. Słynny obraz
Hieronymusa Boscha „Statek szaleńców" w
Luwrze (ParyŜ).
Spalić za sobą okręty (a. mosty) — odciąć
sobie drogę odwrotu (jak Herman Cortes w
1519 w Meksyku), aby zwycięŜyć albo
umrzeć. śony uciekinierów spod Troi wg mit.
gr. spaliły okręty swych męŜów po przybyciu
na Sycylię, aby natchnąć ich straceńczą
odwagą; w IV w. p.n.e. tyran syrakuzański
Agatokles zniszczył swoją flotę desantową u
brzegów Afryki; Wilhelm Zdobywca uczynił
to samo w 1066, gdy wylądował w Anglii.
Szczury uciekają z tonącego okrętu —
dawny przesąd Ŝelgarski; pieczeniarze,
darmozjady, pochlebcy, pierwsi się wycofują,
gdy sytuacja staje się mniej pomyślna.
Okręt — mściciel. „Und ein Schiff mit acht
Segeln und mit fiinfzig Kanonen wird liegen
am Kai nm. T okręt o ośmiu Ŝaglach i
pięćdziesięciu działach stanie przy nabrzeŜu'
(Opera za trzy grosze Bertolta Brechta);
Poiły śpiewa balladę o ,,Pirackiej Jenny",
pomywaczce, która marzy, Ŝe korsarski
okręt pomści jej upokorzenia, bombardując
miasto wraz z jego „lepszym towarzystwem".
W heraldyce: .wyprawa morska, odsiecz w
krytycznym połoŜeniu; kupiec, bogactwo,
potęga; godło Fenicjan; emblemat izraelskiego
plemienia Zebulon. „Zebulon na brzegu
morskim mieszkać będzie i przy przystani
okrętów" (Gen. 49,13).
OLBRZYM (Wielkolud, Kolos)
Olbrzym symbolizuje Chaos, gwałtowne zja-
wiska przyrody, energię, potęgę chtoniczną,
ogrom, potworność, nadludzką siłę, pasję,
poŜądanie, strasznego Ojca; zbiorowość,
społeczność, człowieka kolektywnego; honor,
dumę, próŜność, pychę, butę, bunt, egoizm,
obłudę, chciwość, bezwzględność, tyranię,
pogardę, zło, brzydotę, ponurość, głupotę,
tępotę; gwałt, rozpacz, wojowniczość, dzikość,
barbarzyństwo; bohaterstwo;
mocarstwo, podbój; myśl, roztropność, uczo-
ność, wielostronność; charakter, podświa-
domość; uczynność, wesołość, dobroć.
Olbrzymi w mitach — prasiła. Chaos,
prapotęga, której kres był niezbędnym wa-
runkiem powstania Kosmosu, świata upo-
rządkowanego, rządzonego przez bogów
(Kronos zabija Uranosa, Zeus zabija Kro-nosa;
por. niŜej Gigantomachia); przeciwnicy bogów.
Olbrzym — spotęgowanie ilościowe (ale
przewaŜnie nie jakościowe); zbiorowość,
społeczność, człowiek kolektywny.
Olbrzym — gwałtowne, potęŜne zjawiska
natury, jak burza, cyklon, huragan, grad, mróz,
powódź, wybuch wulkanu, trzęsienie ziemi. W
micie skand. Skrymir, któremu nie dał rady
bóg piorunów Thor wraz ze swym młotem.
Olbrzym — potęga chtoniczną, straŜnik
podziemnych skarbów, arcykowal, człowiek
przed upadkiem (grzechem pierworodnym). W
micie sumeryjskim Humbaba, ziejący ogniem
olbrzym, straŜnik gaju cedrowego w Am.inus
(Liban), mieszkania bogini Irmi-ni (Isztar); w
mit. skand. Vólund (Weland, Wieland),
cudowny kowal.
Olbrzymi — mocarze przedpotopowi, zro-
dzeni przez córki ludzkie i synów boŜych (Gen.
6,4).
Olbrzymi — wrogowie Izraela; Og, król
Basanu (Deut. 3,1—11), synowie Enaka.
wielkoludy z Chanaanu (Num. 13,34). Goliat (/.
Ks. Król. 17), Gog i Magog (Ezechie! 38 i 39).
Kolos na glinianych nogach — wielkie
mocarstwo, któremu nie wróŜy się długiego
Ŝywota (Ks. Daniela 2).
Olbrzym — radosny biegacz. ,,(Słońce), jak
oblubieniec wychodzący z łoŜnicy swojej,
rozweseliło się jak olbrzym na biegnięcie w
drogę" (Psalm 18 6).
Kolosy — wielkie posągi bóstw i władców w
Egipcie, w Azji, na Wyspach Wielkanocnych,
w Ameryce, jak kolosy Memno-na (właśc.
Amenhotepa III) w egipskich Tebach; posągi
Ramzesa II Wielkiego w Abu Simbel i jego
kolosalna statua w Memfi-sie; Kolos Rodyjski
ku czci Heliosa (Rodos, III w. p.n.e.); kolos
Nerona przemianowany na posąg Heliosa,
przeniesiony w pobliŜe rzymskiego amfiteatru
Flawiu-szów (skąd jego późniejsza nazwa
Koloseum). Ogrom tych posągów wyobraŜał
ogrom władzy boskiej a. królewskiej czy
cesarskiej postaci, które przedstawiał; górowały
one na rozległym tle morza, pustyni, gór, nieba;
były widzialnym uprzedmiotowieniem boga-
króla a. króla-boga, potwierdzającym
nadludzką istotę ich osoby.
Kości olbrzymów — zazw. kości zwierząt
kopalnych uwaŜanych za pozostałości naszych
przodków, jeszcze nie zdegenerowa-nych,
którzy, dzięki swej ogromnej sile, mogli
wznosić potęŜne budowle głębokiej
staroŜytności, jak piramidy, mury cyklopowe
itp.; kości te uwaŜano niekiedy za szkielety
protoplastów rodu a. plemienia, jak znaleziony
kościec Tezeusza w Atenach lub króla Artura
na wyspie Avalon. Wnioskując ze słów
wyroczni pytyjskiej Liches, jeden z tzw.
,,dobroczyńców Spar-ty" domyślił się, Ŝe
zwłoki długości siedmiu stóp, znalezione przez
kowala w Tegei, to szczątki Orestesa (Dzieje
1,68 Herodota). ,,Pleban mirski zawiesił w
kościele wykopane olbrzymów Ŝebra i
piszczele" (Pan Tadeusz 8,978 Mickiewicza).
W przenośni:
,,Potomkowie olbrzymów, wy jesteście karły"
(Z postępem 5,3 Kazimierza Zalewskiego).
Olbrzym — bunt, rewolta przeciw porząd-
kowi Kosmosu; walka dawnych, lokalnych
bogów z nowymi, uniwersalniejszymi bogami.
Olbrzymowie Otos i Efialtes w mit. gr.
zamierzali połoŜyć Ossę na Pelion i zaatakować
Olimp; Tyfon, olbrzym o stu łbach,
został przez Zeusa nakryty Etną; olbrzym
skandynawski Thrym skradł młot (piorun)
Thorowi.
Giganci — ród wielkoludów zrodzonych z
Ziemi (Gai) spryskanej krwią kastrowanego
Uranosa, powstali do walki z bogami
olimpijskimi, aby pomścić swych braci, ty-
tanów, zamkniętych przez Zeusa w Tarta-rze.
Istoty ziemskie, chtoniczne, uosobienia trzęsień
ziemi, wybuchów wulkanicznych itp.,
symbolizują gigantyczną bezmyślność tych
olbrzymich sił, będących spotęzniałym do
absurdu banałem. Bogowie mogą ich pokonać
tylko przy współdziałaniu ludzi: Zeus i Apollo
potrzebują pomocy Heraklesa do zabicia
Porfiriona i Efialtesa.
Gigantomachia — walka bogów z siłami
Chaosu i walka człowieka z siłami Natury;
walka o rozwój ludzkości, gwarantujący jej
uduchowienie, nie moŜe się ograniczać do
samej tylko decyzji bogów, wymaga teŜ
heroicznego wysiłku człowieka. Giganto-
machia była ulubionym tematem plastyki
antycznej (fryz skarbca Knidyjczyków w Del-
fach, relief z VI w. p.n,e.; ogromny fryz cokołu
ołtarza Zeusa i Ateny w Pergamo-nie, relief,
ok. 180 r. p,n.e.; rzeźby przyczółka
Hekatompedonu Akropolis ateńskiej z VI w.
p.n.e.).
Olbrzym — wieczny bunt sił drzemiących w
piersi ludzkiej, nie mogących się pogodzić z
istniejącym stanem rzeczy, wpływających na
przeznaczenie człowieka i na dzieje ludzkości.
Olbrzym tragiczny, mający jakąś fatalną
skazę, słaby punkt, jak Samson, Herakles,
Cyklop, Goliat, Og, Atlas, Szatan itd.
Olbrzym ze smoczym ogonem — pasja i
poŜądanie.
Olbrzym w legendach i bajkach — duma,
pycha, buta; gwałtowność, wojowniczość;
melancholia, ponurość; głupota; mądrość;
wesołość; uczynność. W folklorze olbrzym
bywa obrońcą prostych ludzi, broniących
swoich praw przed tyranią władców.
Olbrzym — bohaterstwo; dobroć; praca
poŜyteczna. Hekatoncheirowie (Kottos,
Briareus i Gyges), obrońcy Zeusa; cyklopi,
kowale piorunów dla Zeusa; Orion;
św. Krzysztof; Balant, ojciec Sir Fierabrasa,
paladyn na dworze Karola Wielkiego; Fer-
ragus, rycerz saraceński; Tęgospust (Grand-
 gousier), Gargamela, Gargantua i Pantagruel (z
Rabelais'go) itd.
Zły olbrzym w mitach, legendach i bajkach
— zło, egoizm i chciwość krzywdzące osoby
wyobraŜające szlachetność i cnotę. Cyklopi,
dziki lud pasterski, okrutny i ludoŜerczy
(jednooki Polifem z Odysei 9,106 Homera),
rzymski Kakus, duński Kolbrand, Waligóra i
Wyrwidąb (zdradzieccy bracia) itd.
Olbrzym-ludoŜerca z mitów, legend, bajek —
siła, bezwzględność, barbarzyństwo, dzikość;
głupota, tępota; zniszczenie jako nieunikniony
skutek tworzenia; Lajstrygo-nowie, lud
olbrzymów-ludojadów (Odyseja 10,82
Homera).
Olbrzym — straszny Ojciec, duch sprze-
ciwiający się instynktom, straŜnik Matki
wyobraŜającej podświadomość (smok strzegący
skarbu); karykatura Ojca, który woli śmierć
potomstwa niŜ jego wyzwolenie się spod
wszechwładzy ojcowskiej; echo mitu gr. o
Kronosie (Saturnie) poŜerającym swe (J/ieci, z
których jedno miało mu odebrać władzę.
Straszny Ojciec moŜe teŜ oznaczać
podświadomość, groźną, skrytą stronę oso-
bowości.
Olbrzym w bajkach — przeciwnik, prze-
śladowca pozytywnego bohatera, często
niczgrabiasz, głupiec dający się oszukać,
nabrać, okraść np. z magicznej czapki
(mądrość), płaszcza-niewidki, siedmiomilo-
wych butów, miecza (promień Słońca), worka z
klejnotami (deszcz), kury składającej złote jajo
(Słońce), harfy (wiatry urodzajne) itd. „MoŜna
zabić olbrzyma, zręcznie dawszy szczutek" (Do
króla i narodu. Na paszkwil (...) jakoby Gdańsk
i Toruń... 10 Franciszka Zabłockiego).
Olbrzym — tyrania. „Dobrze jest, panie, mieć
olbrzymią siłę, lecz jest tyranią jak olbrzym
uŜywać siły tej" (Miarka za miarkę 2.2
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Olbrzym — pogarda; rozpacz; gwałt.
..Naprzód zabij ogromnego olbrzyma, twoją
Pogardę" (The Dampe Johna Donnę, ok. 1625).
,,Właścicielem (zamku) był olbrzym Rozpacz"
(Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana, 1678).
„(Mondecar:) Dziś nie ma juŜ olbrzymów
więcej. (Markiz:) Gwałt dla słabych zawsze jest
olbrzymem" (Don Car-los 1,4 Friedricha
Schillera).
Państwo-olbrzym. „Państwa-olbrzymy są .jak
mięczaki-olbrzymy, których muszle waŜą
sześć centnarów, a ciało — 25 funtów" (Wojna
wojnie Jeana Paula).
Olbrzym — próŜność; energia; obłuda.
„Olbrzym PróŜność nakłonił olbrzyma Energię
do uŜycia olbrzyma Obłudy" (Tragiczni
komedianci George'a Mereditha, 1880).
Olbrzym dzwonów — Zygmunt. „Lecz
jeszcze na Wawelu milczy olbrzym dzwonów"
(Stefan Czarniecki 4,148 Kajetana Koźmiana).
Olbrzym — myśl, pasja, charakter, wielo-
stronność, uczoność. ,,(Renesans) — okres,
który potrzebował i płodził olbrzymów myśli,
pasji, charakteru, wielostronności i uczoności"
(Dialektyka przyrody Friedricha Engelsa).
Temperament — sangwinistyczny; „pier-
wiastek" — powietrze.
W marzeniu sennym: wyŜsze aspiracje,
wygórowane dąŜenia.
OLIWKA
Oliwka (drzewo oliwne) symbolizuje bło-
gosławieństwo, siłę (Ŝywotną), energię, płod-
ność, dorodność, sytość, otyłość, długi Ŝywot,
urodę, powodzenie, ochronę, dobrobyt, pokój,
bezpieczeństwo, trwałość, odrodzenie,
uzdrowienie, wesołość: czystość, oczyszczenie;
chwałę, wiarę, miłość (boską). dobrą nowinę,
błaganie, miłosierdzie, ratunek,
wtajemniczenie; świadomość, siłę ducha, pracę
pisarza, mądrość, rozum, przezorność, nadzieję;
perswazję, dyplomację, takt. pojednanie;
prawdę, sprawiedliwość, zgodę;
zwycięstwo, nagrodę, dumę. honor, wolność.
złoty wiek, złoto; oś świata; Nowy Rok. zimę;
Ŝeglugę.
Oliwkę uprawną hodowano na Krecie juŜ
ok. 3500 r. p.n.e., na Bliskim Wschodzie ok. r.
3000, Egipt nazywano „krajem oliwki" (była
tam atrybutem boga Horusa). hodowla oliwek
stanowiła jedną z gł. podstaw gospodarki gr., a
ok. r. 600 p.n.e. — waŜną uprawą Rzymian;
później rozpowszechniła się we wszystkich
innych krajach śródziemnomorskich.
Oliwka atrybutem Ateny, Zeusa, Apollina,
Demeter, Persefony, Fauna, Wg mitu Pallas
Atena zdobyła sobie kult w Atenach we
współzawodnictwie z Posejdonem, bo jej dar,
oliwka, spodobał się bardziej niŜ jego dar —
słone źródło. „Laury, Marsowe
szczepy, drzewa są niepłodne; krom cienia nic
nie czynią, nie mogą być godne porównania z
oliwą, którą Pallas sadzi: skąd ludzie i cień
mają, i owoce radzi" (Na śmierć Augusta III, 19
— 22 Adama Naruszewi-cza). Ze świętej oliwki
(morid} na Akropolu Tezeusz wziął gałąź
owiniętą w wełnę jako ofiarę dla Apollina przed
odpłynięciem na Kretę, gdzie zabił Minotaura.
„Oliwkę, wraz z resztą świątyni (Erechteusza)
spalili barbarzyńscy Persowie. Jednak nazajutrz
(...) z pnia oliwki wyrósł pęd, długi na łokieć"
(Herodot 8,54). Pochodzą od tego drzewa
równieŜ oliwki Akademii Platońskiej w
Atenach; samowolne ścięcie którejś z nich było
pierw. karane śmiercią jak zbrodnia, gdyŜ
chronił je swymi piorunami Zeus Morios a.
Zeus Katabates. Posąg Zeusa w Olimpii, dłuta
Fidiasza, uwieńczony był gałązkami oliwnymi
(Pauzaniasz 5,11,1).
Oliwka — płodność (wiąŜe się, jak Faun,
równieŜ z Ŝeglugą), siły Ŝywotne. „Tam pod
Pallady drzewem, bólami przejęta, wbrew
macosze Latona zrodziła bliźnięta"
(Metamorfozy 6,335—6 Owidiusza, tł. B. Ki-
cińskiego), tj. pod oliwką, wbrew Junonie,
zrodziła Apollina i Dianę. „Drzewo Fauna
oliwne tam stało o gorzkich liściach, drogie
Ŝeglarzom niemało" (Eneida 12,766—7, tł. T.
Karyłowskiego). „Ni w Ŝadnej Azji krainie, ani
wśród Dorów dzierŜawy nie zasłyszysz o
roślinie, która sama, bez uprawy, rośnie,
wrogom grozę wlewa. Lecz tę ziemię oplotły
wieńcem sinej oliwki Ŝyciodajne drzewa" (Edyp
w Kolonie 695—701 Sofoklesa, tł. K.
Morawskiego). „Epidauryj-czykom nie chciała
ziemia wydawać Ŝadnych plonów. (...) Pytia
delficka kazała im wznieść posągi Damii i
Auksezji (bóstwom urodzaju; prawdop. tylko
przydomki De-meter i Persefony) (...) z drzewa
uszlachetnionej oliwki. Wtedy poprosili
Ateńczy-ków, aby im pozwolili wyciąć drzewo
oliwne, bo oliwki attyckie uwaŜali za naj-
świętsze" (Herodot 5,82, tł. S. Hammera). Po
wzniesieniu posągów ziemia zaczęta rodzić, a
Epidauryjczycy corocznie przynosili ofiary
Atenie Polias i Erechteuszowi. Ateńskie panny
młode nosiły wieńce z oliwek. Rzymianie
uŜywali oliwek przy narodzinach, ślubach i
pogrzebach.
Oliwka — odrodzenie. Medea, przywracając
młodość Ezonowi, „miesza masę
oliwnym, dawno uschłym prętem, wtem — o
cuda! — ów, przedtem martwy kawał drzewa
zieleni się, za chwilę w liść się przy-odziewa,
wkrótce juŜ jest w oliwne owoce przybrany"
(Metamorfozy 7,284—7 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego).
Oliwka — wtajemniczenie do misteriów
eleuzyńskich. Oliwki rosły w wielkiej obfitości
w dolinie Eleusis; ubóstwiane w hymnach
homeryckich do bogini Demeter.
Oliwka — zwycięstwo. Wieniec z dzikiej
oliwki był nagrodą zwycięzcy na Olimpiadzie i
zwycięŜczyni na igrzyskach Heraj-skich. W
Eneidzie 5,309 Wergiliusza zwycięzcy biegu
otrzymują dary i wieniec oliwny.
Oliwka — Nowy Rok. Gałęzi dzikiej oliwki
uŜywali Grecy jako miotły noworocznej do
wypędzania demonów Starego Roku,
reprezentowanych niekiedy przez muchy i
komary. Przysłowie: KaŜda nowa miotła dobrze
zamiata (łac. verrit humum bene scopa recens).
Oliwka — siła, potęga. Wg mitu gr. Herakles
sprowadził dzikie oliwki z północnej krainy
Hiperborejów do Olimpii;
jego maczuga miała być wyciosana z drewna
oliwki.
Oliwka — duma. Stara oliwka złamie się od
wiatru, ale się nie ugnie (Ezop).
Oliwka — trwałość. Na rzymskim Forum
stały, jako symbole trwałości, święta oliwka,
figa i winorośl, co wiązało się z kultem Jowisza
i Minerwy.
Dzika oliwka — brutalność, siła, potęga,
obraza. Pasterz apulski przemieniony został w
dziką oliwkę o owocach równie cierpkich jak
obelgi, którymi obrzucał nimfy (Metamorfozy
14,512—26 Owidiusza). Jej owoc uchodził za
środek przeciw ukąszeniu jadowitego węŜa.
Oliwka — ratunek. Wielki, oliwny drąg
Kiklopa, ociosany i stwardniały w Ŝarze, wbity
w jego jedyne oko przez Odyssa, pozwolił
bohaterowi uciec z jaskini wraz z towarzyszami
(Odyseja 9 Homera).
Oliwka w Biblii — dobrobyt człowieka i
narodu; człowiek ufny w Bogu i sprawiedliwy;
wraz ze zboŜem i winoroślą —
błogosławieństwo, urodzaj i pokój. „A ja, jak
oliwka rodzajna w domu boŜym, miałem
nadzieję w miłosierdziu boŜym na wieki"
(Psalm 51 10).
 Oliwka — mądrość. Mądrość mówi: „Jak
piękna oliwka na polu i jak jawor jestem
wywyŜszona nad wodą i na ulicach" (Ekle-
zjastyk 24,19).
Oliwka — piękno, uroda, dorodność, krasa.
„Synowie twoi jak latorośle oliwne wokoło
stołu twego" (Psalm 127 3). „Pędy Izraela
rozrosną się i będzie okazały jak drzewo
oliwne" (Ozeasz 14,6). ,,Oliwką obfitą, piękną,
rodzajna nazwał Pan imię twoje (Izraelu)"
(Jeremiasz 11,16).
Oliwka — atrybut Matki Boskiej, archanioła
Gabriela (zwł. na obrazach przedstawiających
Zwiastowanie), św. Agnieszki rzymskiej, św.
Bernarda z Tolomei, św, Pan-taleona. Wg starej
legendy KrzyŜ wykonano z drewna oliwki i
cedru.
Oliwka — wiara, ,,Niechaj wiara jak drzewo
oliwkowe buja, a lud pod jego cieniem Ŝyje"
(Kordian 2,216—17 Słowackiego).
Getsemani, Ogród Oliwny na stoku Góry
Oliwnej, gdzie znajdowała się tłocznia oliwy
(hebr. gal szemanim): por. Ew. wg Mat.
26,36—56.
Oliwka w islamie — oś świata, drzewo
centralne, emblemat Proroka i Człowieka
uniwersalnego, raj wybranych, drzewo bło-
gosławione wiąŜące się ze Światłem (lampy
oliwnej). Oliwka na szczycie Góry Synaj jest,
wg ezoterycznych pojęć ismaelitów. aspektem
kalifa.
Oliwka w symbolice Roku znaczy zimę, gdyŜ
owoce jej dojrzewają ostatnie.
Oliwka w śrdw. symbolem złota i miłości. W
astrologii: jest w związku ze Słońcem. Gałązka,
róŜdŜka oliwna — pokój, zgoda, radość,
chwała: złoty wiek; attycki motyw dekoracyjny.
W Biblii (Gen. 8,1) powrót na arkę gołębicy z
róŜdŜką oliwną w dziobku objawia Noemu, Ŝe
wody Potopu opadły, odsłaniając juŜ pole
działalności dla ośmiu ludzi, których Bóg nie
potopił. Dotarłszy do ujścia Tybru Trojanie
napotkali opór wrogich plemion: Eneasz
popłynął w górę rzeki do Pallanteum, po czym,
„stojąc na wysokiej łodzi i gałązkę oliwną
wznosząc", zaproponował przymierze
Pallasowi, synowi króla Ewandra (Eneida
8,115—116 Wergiliusza). „Etolczykowie
przyszli z gałązką oliwną o pokój prosząc"
(Agezylausz 2,6, 346—7 Słowackiego). Ew. wg
Mat. 21,8 i Ew. wg Marka 11,8 mówią, Ŝe przy
triumfalnym wjeździe Jezusa do Jerozolimy
ludzie
,,obcinali gałązki drzew i na drodze słali". Obie
Ewangelie umieszczają trasę wjazdu na Górze
Oliwnej, stąd wnioskowano, Ŝe były to gałązki
oliwne.
Oliwa — płodność, siła Ŝywotna. Na
kamienne ołtarze ludy śródziemnomorskie
wylewały oliwę jako ofiarę bogom przy
modłach o urodzajność gleby i płodność
zwierząt domowych. Oliwki dają owoce przez
wiele setek lat.
Oliwa — czystość, oczyszczenie. StaroŜyt-
ność nie znała mydła; nacierano się po kąpieli i
masowano oliwą.
Oliwa w Biblii — dobrobyt, radość, energia,
przyjaźń, piękno, powodzenie, tłu-stość ziemi,
sytość. ,,Namaścił cię Bóg olejkiem wesela"
(Psalm 44 8). „Poszły drzewa, aby wybrać nad
sobą króla i rzekły oliwce: Rozkazuj nam!
Odpowiedziała: CzyŜ mogę opuścić tłustość
moją, której uŜywają i bogowie i ludzie?" (Ks.
Sędziów 9,8—9).
Oliwa — poświęcenie, namaszczenie, na-
danie godności, autorytetu, błogosławieństwa;
namaszczenie królów, kapłanów, gości (na
znak gościnności). Mesjasz to hebr. masziah
'namaszczony, pomazany (olejem),
Pomazaniec', a Chrystus (gr. christós) jest gr.
tłumaczeniem tego słowa. W Betanii, w domu
Szymona trędowatego, niewiasta wylała na
głowę Jezusa słoik drogiego olejku (Ew. wg
Mat. 26.6—7). Dwa drzewa oliwne po obu
stronach świecznika w widzeniu proroka
Zachariasza (4,3 i 12—14) „są to dwaj
synowie oliwy, którzy stoją przy Panującym
wszystkiej ziemi", tzn. królestwo i kapłaństwo.
Oliwa — uzdrawianie. Oliwa, jako wy-
próbowany lek, łagodzi bóle, wzmacnia
osłabione mięśnie, wygładza skórę i chroni ją
przed szkodliwymi wpływami, leczy rany.
Miłosierny Samarytanin opatrzył rany czło-
wieka napadniętego przez zbójców, nalawszy
wprzód oliwy i wina (Ew. wg Luk. 10,30—34).
Oliwa składnikiem libacji na ofiarę Jahwe.
„Gdy kto przyniesie obiatę na ofiarę Panu,
biała mąka będzie ofiarą jego, i naleje na nią
oliwy i włoŜy kadzidło" (Lev. 2,1).
Oliwa — oczyszczanie trędowatych. Kapłan
oczyszcza lodowatego kwartą oliwy (Lev.
14,12—21).
Oliwa — prawda. Przysłowie: Oliwa na
wierzch wypływa, tj. prawda zawsze w końcu
wychodzi na jaw.
 Lać oliwę na wzburzone tale, przen. uspo-
kajać łagodnymi słowami, za pomocą per-
swazji. dyplomacji, taktu; aluzja do znanego w
staroŜ. poglądu (Pliniusz St. 2,107, 234). Ŝe
wzburzona powierzchnia morza uspokaja się
pod warstwą wylanej na nią oliwy.
Dolewać oliwy do ognia, przen. podburzać,
judzić, rozjątrzać spór. Oliwa, która uspokaja
poruszone wody, podsyca ogień.
Lampa oliwna zob. Lampa.
Oliwa — siła ducha, świadomość, praca
pisarza (przy lampce oliwnej). „I tyleŜ będę
szukał w tym chluby, aby mówiono o mnie, iŜ
więcej wydaję na wino niŜ na oliwę, ile jej czuł
Demostenes, kiedy mówiono o nim, iŜ więcej
wydaje na oliwę niŜ na wino" (Gargantua i
Pantagruel, Przedmowa autora, Rabelais'go, tł.
T. Boya-śeleń-skiego). Oleum et operom
perdidi łac. 'zuŜyłem (zuŜyłam) nadaremnie
oliwę i trud', zmarnowałem nocne godziny
spędzone na pracy przy lampce oliwnej; na
próŜno się wysmarowałam olejkami, amant nie
przybył;
szkoda było czasu i atłasu.
Wrząca oliwa — broń oblęŜonych wylewana
na głowy szturmujących mury miasta.
KrzyŜmo (łac. chrisma), mieszanina oliwy,
balsamu i korzeni słuŜąca w chrześcijaństwie
do konsekracji, chrztu, bierzmowania,
namaszczeń kapłańskich i do ostatnich
sakramentów.
OŁÓW
Ołów jest symbolem cięŜaru, bezwładu,
gęstości, spoistości; nieruchomości, inercji;
(pra)materii; uporu, niewiedzy; starości,
śmierci; tortur; hipokryzji; melancholii, bla-
dości; nieugiętej indywidualności; kronik.
Przysłowie mówi o człowieku ocięŜałym:
Ma ołów w tyłku. U Szekspira (Henryk VI cz. l
4,6) „ołowiany wiek" to 'starość', a (Wenus i
Adonis) „ołowiany apetyt" to 'oziębłość
seksualna'. Biblijny Eklezjastyk (22,17)
powiada: „Od ołowiu co cięŜszego? a jakie inne
imię mu przystoi jak »głupi«?" Pieśń MojŜesza
(Biblia, Ex. 15,10) wysławia Boga, za to, Ŝe
potopił wojska i wozy faraona: „Potonęli jak
ołów w wodach gwałtownych". Grzechy,
zwłaszcza grzech chciwości, ciąŜą grzesznej
duszy jak ołów; wyraŜenie przysłowiowe-
„ciąŜyć komuś oło
wiem" albo „jak ołów"; Ŝartobliwe: „pływa jak
ołowiana kaczka".
Utrzymywano, Ŝe ołów, choć sprowadza
zimno, wilgoć, choroby i smutek, jest wszelako
blisko związany z filozofią, ascezą i
systematycznym myśleniem. UwaŜany przez
alchemików za najstarszy z metali. Jako metal
miękki, trwały i opierający się korozji, uŜywany
był stale przez staroŜytnych Rzymian na rury do
wody pitnej; powolne zatruwanie ludności
działaniem ołowiu na wodę miało być, zdaniem
niektórych, jednym z powodów upadku
cywilizacji rzymskiej.
Ołów — hipokryzja, tortura. W Boskiej
Komedii (Piekło, 23) Dantego hipokryci
dźwigać muszą płaszcze i kaptury pozłacane,
ale grubo podbite ołowiem; torturę tę
stosowano rzeczywiście za panowania cesarza
Fryderyka II, króla Sycylii i Jerozolimy, w l.
pot. XIII wieku. Inną popularną w
średniowieczu torturą było lanie płynnego
ołowiu w gardło. Straszliwe, osławione dawne
więzienie weneckie, połączone Mostem
Westchnień (Ponte dei sospiri) z Pałacem
DoŜów, gdzie mieścił się sąd, nazywa się /
Piombi, od dachu z blach ołowianych.
Materię jako naczynie ducha przedstawiali
alchemicy w postaci ołowianej skrzyni
zawierającej gołębicę.
Jako metal nieszlachetny ołów (np. oło-
wiane kule) byt nieskuteczną bronią przeciw
czarnej magii, wampirom, widmom, cza-
rownikom itp., których umiano odstraszać
Ŝelazem, a zabijać srebrem. Dawniej „pod
gradem ołowiu" znaczyło 'pod gradem kuł'.
Ołów jako symbol śmierci związany był z
Saturnem, planetą śmierci, równieŜ w
alchemii, jako przeciwieństwo srebra, symbolu
narodzin. Saturna przedstawiano jako
zgarbionego starca z kosą albo siwego karła.
Kornel Ujejski w wierszu Na drukarski
jubileusz pisze, Ŝe „z tego samego ołowiu
duch dobry ulał kulę i czcionkę (...). Njech
ginie kula! Niech Ŝyje czcionka!", ukazując
dwoistość uŜytku z ołowiu.
Ołów był takŜe symbolem pisarstwa i kro-
nikarstwa w czasach, gdy pisano na ołowianych
tablicach, skrobiąc na nich rylcem. Biblijny
Hiob (19,23—4) wota: „Kto by mi to dał, aby
zapisane były mowy moje (...) rylcem Ŝelaznym
na blasze ołowianej!""
ORZECH
Orzech symbolizuje tajemnicę ukrytą jak jego
jądro w skorupce, wróŜbę, płodność, KsięŜyc,
egoizm, twardość, prawdę, obrachunek; delicję,
smakołyk, rzecz ścisłą, zwięzłą, streszczoną,
zajmującą mało miejsca; symbolika pokrewna
migdałowi (zob.).
In nucę tac. 'w skorupce orzecha', przen. w
formie lapidarnej, zwartej, krótko i węzło-wato.
„Cicero (w Apud Getlium 9,421) opowiada o
pergaminowym rękopisie Iliady Homera,
mieszczącym się w skorupce orzecha" (Pliniusz
St. 7,21). In nucę Ilias łac. 'Iliada w skorupce
orzecha', przysłowie. ,,0 BoŜe! ja bym mógł
być zamknięty w łupinie orzecha, i jeszcze bym
się sądził panem niezmierzonej przestrzeni,
gdybym tylko złych snów nie miewał" (Hamlet
2,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). „Wozem
(królowej Mab jest zaś) próŜny laskowy
orzeszek; dzieło wiewiórki lub majstra robaka"
(Romeo i Julia 1,4 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Orzech — chwila obrachunku, prawdy.
Przysłowie: Przyszło na orzech, tzn. teraz
trzeba rzecz rozstrzygać.
Twardy orzech do zgryzienia — trudne
zadanie do spełnienia. Quiedere vult nucleum,
frangat nucem tac. 'kto chce zjeść jądro
orzecha, musi go stłuc', tj.. kto chce coś
osiągnąć, musi naprzód się potrudzić. „I naj-
bardziej pusty orzech będzie rozłupany"
(Zaratustra l, Vomfreien Tode, Fr. Nietzsche-
go).
Orzechy — zabawki dziecięce, chłopięce,
grzechotki (u staroŜ. Rzymian). Nuces re-
linauere łac. 'porzucić orzechy', tj. dziecinne
sprawy i zabawy (Satyra 1,10 Persju-sza);
przysłowie pochodzić ma od obyczaju
rozrzucania przez pana młodego orzechów, gdy
wiedzie pannę młodą do świątyni;
ukazuje on w ten sposób, Ŝe rozstaje się •i.
zabawami młodości i rozpoczyna Ŝycie dorosłe.
W marzeniu sennym: przezwycięŜenie
trudności.
Orzech włoski — płodność; prawdop. przez
podobieństwo do genitaliów męskich:
jąder, moszny, Ŝołędzia (łac. iuglans 'orzech
włoski' od Iovis glans 'Ŝołądź Jowisza'). Łupać,
tłuc orzechy — eufemistycznie: mieć stosunek
płciowy. W Rumunii wiejska panna młoda,
której nie spieszno do potomstwa,
wkłada do stanika tyle praŜonych orzechów, ile
lat chce być bezdzietna.
Orzech włoski — powolność dojrzewania.
Przysłowie nm.: Kto orzech włoski sadzi, nie
doczeka się jego owoców.
Orzech włoski — egoizm: rośliny więdną w
jego cieniu, a człowiek dostaje bólu głowy.
Orzech włoski w lit. chrzęść. — emblemat
człowieka: zielona okrywa — ciało, skorupa —
kości, słodkie jądro — dusza.
Orzech włoski w plastyce, zwł. na obrazach
Madonny z Dzieciątkiem malarzy płn. europ.
XV i XVI w. jako połówka rozciętego orzecha,
symbolizuje: zielona, skó-rzasta okrywa —
ciało Chrystusa, skorupa — drzewo KrzyŜa,
jądro — boską naturę Chrystusa.
Kwiat orzecha włoskiego •— długowiecz-
ność; intelekt; przeczucie; podstęp.
Leszczyna (orzech laskowy) — płodność,
miłość, małŜeństwo, poród; tajemnica, mądrość,
(ukryta) wiedza, sztuka poetycka;
prawda, sprawiedliwość; stałość, cierpliwość;
pojednanie; piorun, deszcz; dziewiątka (bo
owocuje po dziewięciu latach).
Leszczyna (i jabłoń) — święte drzewa
staroŜ. Irlandii, których samowolne ścięcie
karano śmiercią.
Leszczynę uwaŜano za drzewo magiczne
moŜe dla jej giętkości, a. Ŝe w nią piorun nie
uderza, a. Ŝe wcześnie zakwita. Jej gałązek
uŜywali jako róŜdŜek magicznych w wielu
krajach róŜdŜkarze i wróŜbici;
słuŜyły one przepowiedniom, znajdowały
podziemne źródła wody, Ŝyły złota, zakopane
skarby, broniły przed ukąszeniem jadowitego
węŜa, przed złymi duchami, wampirami,
czarownicami, robactwem; sądzono, Ŝe dzięki
nim moŜna się stać niewidzialnym, zwł. jeśli
zerwane były w wigilię św. Jana a. w noc
świętojańską (podobne własności miał „kwiat
paproci"). RóŜdŜką leszczynową posługiwali się
śrdw. sędziowie przy wykrywaniu złodziei i
morderców, później broniła ona okręty przed
burzą, zwierzęta domowe przed czarami, ludzi
przed bólem zębów (zwł. z podwójnym
orzeszkiem). W Prusach, gdy złodziej zdoiał
umknąć, bito jego koszulę lub portki rózgą
leszczynową, co miało spowodować chorobę a.
obłęd winowajcy.
Leszczyna — drzewem mądrości, gdyŜ
jednocześnie wydaje kwiaty i orzechy, a jej
kwiat — emblematem piękna i sztuki
poetyckiej.
Leszczyna — atrybut frygijskiej Kybele,
greckiej Rei, skand, boga burzy i piorunów,
Thora.
Leszczyna — siły Ŝywotne natury, płodność,
miłość fizyczna; prawdop. dlatego, Ŝe krzak jest
odporny i silny, Ŝe przynosi mnóstwo orzechów,
często występujących parami. Gęstwina
leszczynowa to kryjówka tajemnych schadzek,
niedozwolonych pieszczot miłosnych, a takŜe
miejsce, gdzie znajduje się noworodki nm. (fr.
— w kapuście). In die Hasein gehen nm. 'kryć
się w leszczynie' znaczy 'iść we dwójkę w
krzaki' na erotyczną randkę. Orzechy laskowe są
w języku nm. synonimem 'nieślubnych dzieci'
(spłodzonych a. zrodzonych w krzakach
leszczyny). Przysłowie fr.: annee de noisettes,
annee d'enfants 'rok obfitujący w orzechy
laskowe obfituje w dzieci'. Upominek z orze-
chów laskowych na BoŜe Narodzenie i Nowy
Rok wyrazem miłości. Parzyste orzeszki
laskowe wyobraŜeniem jąder męskich. Folklor:
dziewczynie, która straciła cnotę, parobcy
zatykają w drzwi i w okna domu gałązki
leszczyny. Popiół ze spalonych skorupek
orzechów laskowych słuŜył w XV— XVIII w.
jako afrodyzjak. W Pieśni nad pieśniami
(6,11—12) Oblubieniec spotyka Oblubienicę w
mistycznym orzechowym ogrodzie miłości.
,,Przed chwilą zrodziwszy w gęstej leszczynie
parę koźlątek, ach! na gołych je głazach
rzuciła!" (Bukoliki, eklo-ga 1,14—15
Wergilusza). Bachusowi w ofierze „tłuste zaś
trzewia (kozła) na roŜnach z leszczyny piec się
nam będą" (Georgiki 2,296 Wergiliusza).
„Rozrzucaj orzechy! śonę ci wiodą" (Bukoliki,
ekloga 8,29—30;
wszystkie 3 cytaty w tt. Z. Abramowiczów-ny),
zob. wyŜej Orzechy — zabawki dziecięce.
Orzech laskowy dany chłopcu przez dziew-
czynę ma chłopca zniechęcić do dalszych
zalotów (przeciwnie niŜ gałązka brzozowa,
oznaka zachęty). W dawnej Polsce byt sym-
bolem odkosza, odprawy, rekuzy m.in. arbuz,
podsunięty przez rodziców dziewczyny
konkurentowi.
Orzech laskowy — rzecz mała, bez-
wartościowa, marna, znikoma. „Amantowi,
który wzywa pomocy ojca, nie powierzyłbym
— pan pozwoli — nawet pustego
orzecha laskowego" (Intryga i mUosć 1,2
Schillera), Miller do Wurma. Przysłowie:
I zgniłego orzecha nie dałbym.
ORZEŁ
Orzeł jest symbolem niebios. Słońca, ognia,
poŜaru, dnia, powietrza, ciepła Ŝyciowego,
burzy, błyskawicy, pioruna, wody, wiatru;
początku, wszechwładzy (Boga), mściciela
Boga, Dnia Sądu, potęgi (wiary), wiary, posła
niebiańskiego, ducha, duszy, ducha proroczego,
wróŜby, wyroczni; modlitwy i łaski;
długowieczności, odrodzenia, odnowienia,
chrztu, nieśmiertelności. Wniebowstąpienia;
najwyŜszej władzy, majestatu, cesarstwa,
chwały; wznoszenia się, wysokości, szybkości,
szybkiego i wysokiego lotu, geometrii;
szczodrości, sprawiedliwości, cnoty, aspiracji,
geniuszu, natchnienia, człowieka bystrego i
zdolnego, bystrości wzroku, dumy (wraz z lwem
i pawiem), pychy;
młodości, siły, męskości, heroizmu, nie-
ustraszoności, zwycięstwa; potencji męskiej,
płodności, ojcowskiej surowości, kary ojco-
wskiej lub boskiej, opieki nad dziećmi;
zła, zniszczenia, niezgody, łupiestwa, padli-
noŜerstwa, Ŝarłoczności; zob. Kamień (Orle
kamienie).
Orzeł w staroŜytności był reprezentantem
całej rodziny sokołów, symbolika jego czerpie
więc z cech róŜnych gatunków tej rodziny,
takich jak sęp, jastrząb, sokół;
jako ptak dzienny jest przeciwieństwem sowy
(ptaka śmierci i ciemności), powietrznym
odpowiednikiem lwa wśród czworonogów,
przeciwieństwem muchy (przysłowie: Nie dba
orzeł o muchy), wrogiem łasicy i trutnia;
jako symbol słoneczny jest wrogiem ryby
(morze) i węŜa (Ziemia, świat podziemy), nieraz
wyobraŜany z węŜem w pazurach;
wróg chtonicznego jaguara.
Orzeł zabijający węŜa lub zająca — wielkość
i wzniosłość triumfuje nad nikczam-nością,
światło nad ciemnością, walka zasady
duchowej, niebiańskiej, z materialną,
przyziemną, niŜszych istot, instyntków, sił;
u Greków: Zeus pokonujący swych wrogów.
W tradycji biblijnej aniołowie przybierają
niekiedy kształt orła: cherubiny w proroctwie
Ezechiela (1,10) miały twarze ludzkie po
stronie zewnętrznej, a wygląd orła po stronie
przeciwnej. Czwarty anioł Apokalipsy (4,7) ma
wygląd latającego orła.
 Orzeł — Babilon; jego król, Nabucho-
donozor. „Mówi Pan: »01brzymi orzeł
wielkoskrzydły, o długich lotach, pełen
róŜnobarwnego upierzenia, przyleciał na Li-
ban" (tj. na Jeruzalem)" — Ezechiel 17,5.
Orzeł — u śydów zwierzę nieczyste. „Bóg
do MojŜesza: »Z ptactwa te są, których jeść nie
macie: orła i gryfa, i orła morskiego, i kani, i
sępa..."" (Lev. 11,13), i innych fruwających
drapieŜników.
Orzeł — Ŝarłoczność. „(Orzeł) jest wszędzie
tam, gdzie są trupy, jego pisklęta chciwie piją
krew" (Hiob 39,30). Tam się orłowie zlatują,
gdzie ścierw czują (£'11'. wg Mai. 24,28).
„Chaldejczycy, lud srogi i gwałtowny (...) lecą
jak orzeł rzucający się na Ŝer" (Hababuk 1,6—
8).
Orzeł i kruk mścicielami bóstwa. „Oko, które
urąga ojcu i które gardzi sędziwą matką,
wydziobią kruki znad potoków lub zjedzą
orlęta" (Ks. Przypowieści 30,17). Zeus wysyła
orła (zrodzonego z Echidny i Tyfona, brata
Hydry lernejskiej i Chimery), aby wydziobywał
Prometeuszowi wątrobę; zakochany w KrzyŜa (z piórem w dziobie).
najpiękniejszym ze śmiertelników,
Ganimedesie, Zeus unosi go na Olimp
przybrawszy postać orła. Gdy Merops, król
wyspy Kos, chciał sobie odebrać Ŝycie po
nagłym zgonie swej małŜonki, nimfy Etemei,
Hera zmieniła go w orła i osadziła na niebie
płn., gdzie, jako gwiazdozbiór Orzeł, idzie za
Wodnikiem (Ganime-dem). W plastyce
staroŜytnej młoda bogini z dzbankiem i orłem
obok niej to Hebe, bogini młodości, szafarka na
Olimpie, towarzyszka Ganimeda. Orzeł był
atrybutem Zeusa (Jowisza), najdostojniejszym
symbolem jego władzy jako dzierŜyciel jego
broni — piorunów (na godłach i monetach rz.
orzeł z błyskawicami w pazurach); Zeus działa
poprzez orła jako zaufanego posła albo w
postaci orła, jak w mitach o Asterii (która
uciekała przed nim zmieniona w przepiórkę)
lub Eginie, córce arkadyjskiego boga
rzecznego, Azopa.
.Jako drapieŜnik orzeł, wraz z sępem i so-
kołem, był jednym z pierwszych ptaków
wróŜebnych; był teŜ ptakiem wróŜebnym
Zeusa. Niepomyślną wróŜbę niesie Troja-ncan
orzeł, ukazując się po ich lewej stronie z
węŜem w pazurach, który kąsa ptaka w szyję,
wskutek czego upuszcza on węŜa między szyki
wojska (Iliada 12,200 i nast. Homera). Hekabe
do Priama: „Wezwij
Zeusa (...), proś, aby ci na wieszczbę dał swego
posłańca: niech po prawicy ptaków król
skrzydła roztoczy. Jeśli taki obaczysz znak (...),
moŜesz jechać z ufnością między greckie
straŜe" (24,308—321, tł. F. Dmo-chowskiego).
Orzeł królem ptaków. „Póki świat będzie
wiekować, krukom wrzeszczeć, a orłom gar-
dzić i panować" (Do potwarców 55—6, Adama
Naruszewicza).
Orzeł w chrześcijaństwie — modlitwa i
łaska: wysłannik nieba, odrodzenie, chrzest,
Dzień Sądu, potęga i sprawiedliwość boska;
niekiedy Chrystus jako rozjemca między
Bogiem a ludźmi; Wniebowstąpienie; Maria
prowadząca wiernych ku prawdziwemu
światłu; później wiara i teologia (wznoszące
ludzi ku niebu); jako złoty, z rozpostartymi
skrzydłami — Babilon, Wschód, Egipt.
Atrybut młodości, dumy. Emblemat św. Jana
Chrzciciela, Jana Ewangelisty (niekiedy z
piórem albo kałamarzem w dziobie, jedna z
czterech bestii apokaliptycznych), św.
Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Jana od
Orzeł — głosiciel końca świata, „l słyszałem
głos orła lecącego środkiem nieba, wołającego
donośnie: "Biada mieszkańcom ziemi!""
(Apok. 8,13). Odwrócenie symbolu Chrystusa
czyni z orła obraz Antychrysta, a więc aspekt
złowróŜbny okrutnego drapieŜnika i rabusia,
symbol pychy i ucisku.
Orzeł stylizowany u stóp krzyŜa, z wieńcem
wokół szyi, z bullą (rodzajem medalionu),
trzymający w dziobie krzyŜ z uchwytem
(ANKH, klucz Ŝycia, zob. KrzyŜ), często
wyobraŜany na grobowcach koptyj-skich jako
symbol zmartwychwstania.
Orzeł najszybszym z ptaków; śmiałość i
szybkość lotu wiąŜe go z bohaterstwem, z
błyskawicą i piorunem, z wyobraŜeniem
polotu, wzniosłości myśli. „Czarny orzeł,
wielki łowca, zarazem najsilniejsze i naj-
szybsze stworzenie skrzydlate" (Iliada 21, 252,
Homera); lecz w innych miejscach, nie-
wątpliwie na skutek dokładniejszych obser-
wacji, jako najszybsze występują sokoły lub
jastrzębie. „Przywiedzie Pan na ciebie naród z
daleka na podobieństwo orła pędem lecącego"
(Deut. 28,49). „Ani mię teraz moja małość
wstydzi, ani się myśli tak jak orły waŜą" (Grób
Agamemnona 27—8, Słowackiego). „Nie
polezie orzeł w gówna" (Wesele 1,25.886,
Wyspiańskiego). „A trafiaj ty orły
z proc!" (jw. 3,17,604) — wyobraŜenie rzeczy
nieosiągalnej.
Orzeł — odrodzenie, odmłodzenie; według
mniemania zaczerpniętego z legendy o Fe-
niksie, Ŝe orzeł co 10 lat zanurza się w pło-
mienie, a później w fale morskie, i pierząc się,
odzyskuje młodość. ,,Odnowi się jak u orła
młodość" (Psalm 102 5).
Orzeł — długowieczność. ,,Omszałe drzewa,
które przeŜyły orła" (Tymon Ateń-czyk 4,3,
Szekspira).
Orzeł — troska rodzicielska. „Jak orzeł
wywabiający do latania orlęta swe i nad nimi
latający (tak Bóg) rozszerzył skrzydła swe i
wziął (Izraela), i nosił na ramionach swoich"
{Pieśń MojŜesza, Deut. 32,11). Wynik
niedokładnej obserwacji ptaków. Por. Skrzydła
(orle).
Orzeł — wzniosłość, wysokość. „Orzeł ściele
wysoko swe gniazdo, na skale mieszka i nocuje
na iglicach skalnych i stromych wierzchołkach"
(Hiob 39,27—8).
Orzeł — wspaniałomyślność, łaskawość,
traktowanie z góry. „I orzeł śpiewać ptaszętom
nie broni, ani się troszczy, co śpiew ten ma
znaczyć" (Tytus Andronikus 4,4 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Orzeł — chwała. „Dawniej tyle orłów było!
(...) Zawsze hetmański ten ptak się unosił lotny,
krzyczący — no! bo chwałę głosił" (Orły i
słowiki l—4 Kornela Ujejskiego).
Orzeł — człowiek zuchwały, srogi, odwaŜny,
bohaterski, patriota. „Orły srogie nie rodzą
strachliwych gołębi" (Pieśni 4,4, 31—2
Horacego). „Hej! bracia orły, do lotu! Na świata
brudnego końce!" (Hymn orłów l—2 Edmunda
Wasilewskiego). „Orły ze wzrokiem surowym i
z krwawą piersią, i z głosem spiŜowym, co
hasła boju roznoszą w piór chrzęście" (Ustęp z
powieści sybirskiej 159—161 Kornela
Ujejskiego).
Orzeł — człowiek bystry i zdolny. Przy-
słowie: On nie orzeł, przez lufcik nie wyfrunie.
Starość orła — śmierć głodowa. Wg pojęć
ludowych orłowi na starość dziób zakrzywia się
tak mocno, Ŝe ptak nie moŜe przyjmować
poŜywienia i ginie z głodu.
Orzeł jest identyfikowany ze Słońcem jako
ptak Ŝyjący w pełnym blasku słonecznym,
świetlisty w swej istocie i powietrzno--ognisty,
zapładniający i męski, a przeto symbolizujący
takŜe ojca. Według Arysto
telesa orzeł moŜe patrzeć prosto w słońce bez
szkody dla swych oczu, dlatego wyobraŜa
kontemplację i świadomość duchową, Inny
pogląd reprezentuje Leopold Staff:
„Orły prosto w słońca lice patrzeć mogą
dopiero, gdy stare i — ślepe" (Falanga
tragiczna 4,12—13). Orle pióra zdobiące
niegdyś głowy wojowników indiańskich były
symbolem promieni Słońca, a prócz tego miały
udzielać nosicielowi orlich zalet, podobnie jak
serce lub skalp pokonanego nieprzyjaciela.
„Oto umieram od mych własnych piór!" —
woła orzeł w bajce Ezopa Orzel i Zając: orzeł
gotujący się do pochwycenia zająca zostaje
przeszyty z łuku strzałą opierzoną orlimi
piórami.
Orzeł — wróg węŜa. W mit. skandynawskiej
u stóp kosmicznego jesionu Igdra-sil zwinięty
olbrzym wąŜ Nidhogg z wieloma mniejszymi
węŜami stale podgryzają jego korzenie; na
najwyŜszej gałęzi siedzi orzeł z jastrzębiem na
głowie; orzeł jest wieczystym wrogiem węŜa;
między nimi biega wiewiórka Ratatosk,
przenosząc obelŜywe przesłania. Gdy olbrzym
Thjazi odkrył, Ŝe Loki odzyskał skradzione
jabłka młodości (zob.) wraz z boginią Iduną,
zmienił się w orła i ruszył w pościg, ale
Azowie zapalili stos wiór, orle skrzydła zajęły
się płomieniem i ptak spadł martwy na ziemię.
Orzeł z powodu swej siły jest symbolem
wojny i władzy monarszej od czasów
babilońskich, jedną z oznak władzy w staro-
Ŝytnym Rzymie, apoteozą cesarstwa (zwłasz-
cza z dewizą consecratio 'ubóstwienie'). Orzeł
cesarski towarzyszący Eneaszowi, przeniesiony
przez Konstantyna Wielkiego z Rzymu do
Bizancjum, stał się godłem wielu państw
(jedno- albo dwugłowy). W heraldyce
rzymskiej orzeł legionów był pierwotnie tylko
jednym z pięciu symboli kultowych legionów
rz„ obok dzika, wilka, konia i Minotaura; a od
czasu konsulatu Mariusza (107 p.n.e.) jedynym
palladium i emblematem legionów była rzeźba
srebrna lub z posrebrzonego czy pozłacanego
brązu wyobraŜająca orła z rozpostartymi skrzy-
dłami siedzącego na pęku błyskawic.
Orzeł — wojsko. Orły napoleońskiej Francji
wzorowane były na orłach legionów rz.
„Konie, ludzie, armaty, orły dniem i nocą
płyną" (Pan Tadeusz 11,46—7 Mickiewicza).
„Orły, kosy, szable, godła" (Wesele 2,29,1420
Wyspiańskiego). „Szu
mią orły chorągwiane" (A jak poszedł król...
13—14 M. Konopnickiej). „Ów mąŜ, bóg
wojny (...), wprzągłszy w swój rydwan orły
złote obok srebrnych, od puszcz Libijskich latał
do Alpów" (Pan Tadeusz 1,894—7). Godło
(impresa) mantuańskiego rodu Gon-zagów
(m.in. nasza królowa Maria Ludwika),
mecenasów sztuki wł. Odrodzenia.
Orzeł dwugłowy nawiązujący do głowy
Janusa, zwykle czarno-czerwony — siła
stwórcza, wszechwiedza. Patrzy zarazem w
przyszłość i przeszłość, łączy władzę duchową
z doczesną; w cesarstwie rz. nm. prawa głowa
oznaczała orła nm., a lewa — rzymskiego albo
cesarza i króla w jednej osobie, jak w Austro-
Węgrzech lub cesarskiej Rosji. Atrybut
proroka Elizeusza, który, zapytany przez
proroka Eliasza, czego Ŝąda na poŜegnanie,
odpowiedział: „Proszę, aby się stał we mnie
podwójny duch twój", tzn. prosi o podwójny
(naleŜny w spadku pierworodnemu) udział w
duchu prorockim Eliasza (4. Ks. Król. 2,9).
Orzeł podwójny w heraldyce Bliskiego
Wschodu, sumero-babilońskiej i hetyckiej —
bóstwo burzy, niekiedy o głowie lwa; przejęty
przez dynastę SeldŜuków.
Orzeł — legendarny załoŜyciel miast.
Kierunek lotu orła wskazuje Romulusowi i
Remusowi miejsce na załoŜenie Rzymu.
Legendy XVI i XVII w. (Kromer, Bielski)
utrzymują, Ŝe Lech osiadł w miejscu, które
nazwał Gnieznem, gdyŜ zobaczył tam gniazdo
orła na drzewie. Dwugłowy orzeł z legendy
ruskiej porywa dzika i składa na wzgórzu nad
przyszłą Moskwą.
O początkach herbu Polski — orła białego
— nie wiadomo nic pewnego, godło to
powstało prawdopodobnie w XII—XIII wieku.
„Kto ty jesteś? Polak mały. — Jaki znak twój?
— Orzeł biały" (Katechizm polskiego dziecka
l—2 Władysława Bełzy). „Hej, bracia, wraz!
nad nami orzeł biały" (Pieśń strzelców l W.L.
Anczyca). Order Orła Białego — najwyŜsze
odznaczenie Polski przedrozbiorowej
ustanowione przez Augusta II Sasa w 1705.
Orzeł na monetach. Orzeł czy reszka? —
losowanie z rzutu monety, na którą stronę
padnie. Złoty orzeł wszędy doleci — przy-
słowie. Orłem łowić — przekupywać pie-
niędzmi.
Orla łapa z pazurami — obrona wolności i
sprawiedliwości; nieustępliwość.
Orzeł na sztandarach. Poeta perski Firdausi
(ok. 937—ok. 1023) w swej wielkiej epopei
Szah-name ('Księga królów') opowiada o
sztandarze staroŜytnego Iranu, na którym
wyobraŜano orła symbolizującego potęgę i
zwycięstwa Persów. „Ciągnie polskie wojsko
całe, nasz Józef, nasz Dąbrowski, nasze orły
białe!" (Pan Tadeusz 6,184—5 Mickiewicza).
Według tradycji wedyckich orzeł jest
wysłannikiem Indry, przenoszącym sdmę
(roślinę, której sok wylewano w formie libacji
na ofiarę bogom).
Orzeł z ludzkimi rękami — kult Słońca
(Syria).
Orzeł o głowie lwa — walka bóstwa nie-
biańskiego (orzeł) z demonami mroku i świata
podziemnego (lew); dusza i ciało człowieka.
Orzeł z płonącą gwiazdą pięcioramienną w
pazurach — znak planety Jowisz.
Orzeł na Drabinie Doskonałości (tac. scala
perfectionis) oznaczał u gnostyków objawienie
Drogi i Celu.
W alchemii: parowanie; orzeł poŜerający
lwa — sublimacja, ulatnianie się ciała stałego,
triumf rozwoju nad zanikiem. Skrzydła —
duch, lot — wyobraźnia.
W marzeniu sennym: pomyślność;
(martwy) ruiny; (ranny) strata pienięŜna.
W psychologii: zasada ojcowska; Logos.
LeŜeć, siedzieć w dartego orła — plecami do
siebie, z pochylonymi głowami.
Orlątko — przydomek Napoleona II
(Francois Charles Joseph Bonaparte) syna
Napoleona I i Marii Ludwiki, księcia
Reichstadtu, tytularnego króla Rzymu w
1811—32.
Orli nos — garbaty, zakrzywiony, jastrzębi.
OSIEM
Ósemka symbolem wieczności, doskonałości,
nieskończoności, porządku kosmicznego,
równowagi Wszechświata, misterium przy-
szłego świata, ósmej sfery niebieskiej (sfery
gwiazd stałych); bogów; Przemienienia; stron
świata, (róŜy) wiatrów, ziemi; odrodzenia,
rewolucji, oczyszczenia, świetności, trwałości,
zadowolenia, bogactwa, zdrowia, pokoju,
potęgi; płodności, podziału, przetrwania,
bliźniąt; zmartwień, pokuty, śmierci, Ŝałoby.
 Osiem liczbą płatków kwiatu lotosu, ramion
ind. boga Wisznu, StraŜników przestrzeni;
liczba szprych buddyjskiego Koła śycia i Koła
Nauki.
Osiem świętą liczbą Słońca w staroŜ.
Egipcie, Chaldei, Arabii.
Ogdoada — w Hermopolis Magna w Gór-
nym Egipcie — ośmioro bóstw utworzonych z
Nu, stanowiących cztery boskie pary
reprezentujące ujemne cechy Kosmosu przed
stworzeniem świata: Nu i Naunet — pra-ocean;
Huh i Hauhet — nieskończoność;
Kuk i Kauket — ciemneści; Nią i Niat —
niebyt; razem stworzyli świat, rządzili nim i
utworzyli kwiat lotosu pływający na wodach
Nu, kwiat, z którego wynurzył się bóg Słońca
Ra (Re).
Osiem — załoga Arki Noego: Bóg zezwolił
wejść do korabia Noemu z Ŝoną i trzem jego
synom z Ŝonami (Gen. 6,18; l. Lisi sw. Piotra
3,20). U śydów liczba pokuty a. odrodzenia.
,,Dziecko ośmiodniowe będzie obrzezane
między wami, kaŜdy męŜczyzna w pokoleniach
waszych", mówi Pan do Abrahama (Gen.
17,12); dlatego prawdop. starochrześcijańskie
chrzcielnice (baptysteria) budowano na planie
ośmiokąta. Ósemka jest teŜ emblematem wody
święconej.
Osiem — święta liczba Wielkiej Bogini
Ŝycia i nieśmiertelności, magii i płodności
(Afrodyty); Posejdona; Apollina jadącego
podwójną kwadrygą w 8 koni-wiatrów;
Odyna jadącego na ośmionogim Sleipnirze
('Sztormie').
Ósemka u pitagorejczyków — słoneczny
rozrost, słoneczna mądrość, równowaga
środka, sprawiedliwość; u gnostyków okta-gon
jako figura pośrednia między kwadratem
(Ziemia) a kołem (wieczność) jest emblematem
odrodzenia.
Osiem głównych stron róŜy wiatrów i WieŜy
Wiatrów na agorze ateńskiej.
Osiem w chrzęść. — ósmy dzień stworzenia,
początek nowego eonu; świat pozaziemski,
zmartwychwstanie Chrystusa i
zmartwychwstanie ludzkości w dniu Sądu
Ostatecznego, początek wiecznej przyszłości.
Osiem błogosławieństw, które Chrystus
głosił w Kazaniu na Górze: błogosławieni
ubodzy w duchu, cisi, płaczący, pragnący
sprawiedliwości, miłosierni, czystego serca,
pokój czyniący, prześladowani dla spra-
wiedliwości.
Oktawa (tac. octava 'ósma') w Kość. kat. —
osiem dni następujących po BoŜym
Narodzeniu, Wielkanocy, Zielonych Świętach i
BoŜym Ciele. W muzyce — powrót do tej
samej nuty.
Cyfra osiem — dwa splecione węŜe kadu-
ceusza, wyobraŜające równowagę przeciw-
stawnych sił, siły duchowej i fizycznej,
zdrowie, a takŜe wieczysty spiralny ruch
niebios. Znak nieskończoności (w pozycji
leŜącej), podwójnego topora, ósemkowej
tarczy, pioruna, bliźniąt, inteligencji dosko-
nałej; złączenia świadomości z nieświado-
mością, wiedzy z miłością, akcji z reakcją,
rozwoju z zanikiem, sprawiedliwości z nie-
sprawiedliwością, nauki z magią, przypływu i
odpływu. Łączona przez niektórych z literą S w
słowie Spiritus (łac. 'dech, Ŝycie, dusza, duch')
i ze znakiem $ oznaczającym dolara amer. —
cyfra 8 figurowała na dawnych monetach
hiszp. (peso wartości 8 reali, równe l dolarowi).
Ósmy cud świata — rzecz budząca podziw,
zdumienie, zachwyt; zob. Siedem (cudów
świata).
Liczba osiem zwana przez mistyków Błysz-
czącą; przypisana asyro-babilońskiemu bogu
pisma i roślinności Nabu (w Biblii — Nebo),
egipskiemu bogu nauki Thotowi, Herme-sowi,
Chrystusowi.
W białej magii: bogactwo, wytrzymałość,
energia.
W charakterologii: dziwaczność, anormal-
ność, zboczenie, obłęd; pewność siebie,
umiejętność przewodzenia i głowa do inte-
resów.
Osiem godzin snu — wg przysłowia nm. —
niezbędne dla głupca.
W alchemii: pewność siebie, powodzenie
materialne; nienormalne skłonności.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Skorpion (znak śmierci, m.in. jako wstępu do
zmartwychwstania); planeta Mars —
gwałtowne namiętności, nieposkromiona siła.
Kolor — róŜowy.
OSIOŁ
Osioł jest symbolem trzeźwości, zdrowego
rozsądku, obrony, cierpliwości, pokory, nie-
wolnictwa, umiarkowania, czujności, sprytu,
pracowitości, uczciwości; proroctwa, wiesz-
czby, pokoju, zbawienia; niebezpieczeństwa,
zdrady małŜeńskiej, ;22drości, niestałości,
sentymentalizmu, lubieŜności, nierządu; Ŝar-
łoczności, gruboskórności, nieczułości na
piękno; pychy, zarozumiałości, egoizmu;
uporu, niewiedzy, naiwności, głupoty, ga-
dulstwa, braku godności, zamaskowanej
obłudy; nienawiści, niegodziwości; dzikości.
Osioł, którego ojczyzną jest północno--
wschodnia Afryka, był niemal na pewno
pierwszym zwierzęciem pociągowym w całym
basenie śródziemnomorskim. Udomowiony na
Bliskim i Dalekim Wschodzie przed rokiem
3000 p.n.e., a w Egipcie prawdop. juŜ ok. roku
3500. UŜywany zrazu jako zwierzę juczne, od
II tysiąclecia p.n.e. słuŜył takŜe jako
wierzchowiec i siła pociągowa, np. przy orce.
Często wspominany przez Biblię z przemówił lub sprzeciwił się. Biblijny Balaam,
Ŝyczliwością, a nawet z respektem: stada Hioba
liczyły pięćset oślic; aby uśmierzyć gniew
brata, Jakub ofiarował Ezawowi 20 oślic i 10
ośląt. Oślej Ŝuchwy uŜywał bohater słoneczny
Samsonjako broni przeciw Filistynom. W
Palestynie jeździli na osłach królowie i
sędziowie aŜ do czasów króla Dawida (XI—X
w. p.n.e.), kiedy zaczęli dosiadać większych i
reprezentacyj-niejszych zwierząt — mułów.
Ale juŜ syn Dawida, król Salomon, rozwinął
hodowlę koni egipskich „i miał 40000 Ŝłobów
koni do wozów, a 12000 do jazdy" (3. Ks.
Król. 4,26). Odtąd osioł, mało wybredny w je-
dzeniu, stopniowo stawał się zwierzęciem
biednego człowieka.
Osioł zaczyna wyobraŜać istotę uciskaną,
gnębioną, wzgardzoną, takŜe po śmierci. „Jak
osioł leśny jest łupem lwa na pustyni, tak
pastwą bogaczy są ubodzy". „Obrok i kij, i
brzemię ostu, chleb i karanie, i robota
niewolnikowi" (Eklezjastyk 13,23 i 33).
„Issachar to osioł kościsty (...), nachylił grzbiet
do noszenia cięŜarów i stał się sługą
pańszczyźnianym" (Gen. 49,14). ,,Pogrzebem
osła pogrzebany będzie, zgniły i wyrzucony za
bramy Jeruzalem" (Jeremiasz 22,19).
Przysłowie: Jak na osła nań (nakładać
nadmierną pracę).
Osioł staje się ulubionym wierzchowcem
proroków, związanym z tradycją dawnych
czasów prawdziwej, surowej wiary (w prze-
ciwieństwie do nowomodnego, cudzoziem-
skiego, luksusowego konia). Prorok Zachariasz
tak opisuje nadejście Mesjasza:
,,Raduj się wielce, córko syjońska! (...) Oto
król przychodzi do ciebie, sprawiedliwy
i zbawiciel, on ubogi i jedzie na ośle, na
oślęciu, źrebięciu oślicy. I zniszczy wozy
wojenne Efraima i konie z Jeruzalem" (9, 9—
10). Wypełnieniem tego proroctwa miał być
wjazd Jezusa do Jerozolimy na oślicy z
ostatkiem (.Ew. wg Mat. 21,4—7). Ciemny
krzyŜ na stronie grzbietowej osła nubijskiego
(formy wyjściowej osła domowego) miał być,
.według tradycji, śladem tego triumfalnego
wjazdu. Aluzją do niego jest omówienie: koń
Pana Jezusa (tj. osioł). Przysłowie: Osieł Pana
Boga nosieł. Por. Koń (Pana Jezusa).
Oślica — pokora, oślątko — upokorzenie.
Oślica w Biblii — pokój, ubóstwo, cierpliwość,
odwaga. Oślica Balaama — człowiek
małomówny, nieśmiały, który niespodziewanie
prorok mezopotamski, którego król Moabu
nakłonił, Ŝeby przeklął Izraelitów
najeŜdŜających jego kraj, udał się na oślicy w
drogę, by tego dokonać. Trzykrotnie zastąpił
mu drogę anioł widzialny tylko dla oślicy,
która się za kaŜdym razem zatrzymywała. Gdy
Balaam ją popędzał, waląc kijem, przemówiła
w końcu ludzkim głosem: ,,Czemu mnie
bijesz?" Wtedy dopiero anioł ukazał się
Balaamowi i kazał mu pobłogosławić
Izraelczyków. Święty Józef uprowadził Marię
do Egiptu na grzbiecie oślicy, ratując
Dzieciątko przed siepaczami Heroda. Osioł z
wołem przy Ŝłobie w scenach Narodzenia to
symbole pokoju i ofiary (wół typowym
zwierzęciem ofiarnym). Osioł reprezentuje
cierpliwość i wytrzymałość, które jednak mają
pewne granice: ,,Osioł dźwiga swoje brzemię,
ale nie brzemię nad siły" (Don Kiszot 2,71
Cervantesa).
Liczne są związki osła z bóstwami. W Del-
fach składano ofiary z ostów. Dionizos i jego
świta jeździli często na osłach. StaroŜytni
Fenicjanie i Syryjczycy uwaŜali osła za
zwierzę święte, często związane z kultem
Baala. W Egipcie uwaŜano czerwone osły za
istoty (duchy) niebezpieczne, które dusza
ludzka spotyka po śmierci. W Indiach osioł jest
wierzchowcem złowrogich bóstw.
Osioł — chuć, lubieŜność, płodność. Przed-
stawiany często w plastyce antycznej w postaci
ityfallicznej. Oślica znajdująca się (jak
sądzono) zawsze w rui, znienawidzona była
przez Izydę. Osioł był wierzchowcem i atry-
butem Priapa, choć ryk zwierzęcia ostrzegał
nimfy przed miłosnymi zapędami boŜka;
tu osioł przedstawia sferę instynktu, Ŝycie
rozgrywające się na płaszczyźnie doczesności i
zmysłów. Karą za uleganie namiętności w
Złotym ośle Apulejusza (II w.) jest
przeobraŜenie młodzieńca nadskakującego
dziewczynie w osła; rusza on w tym kształcie
na poszukiwanie wieńca z róŜ, których
spoŜycie mogłoby mu przywrócić postać
ludzką. Sylen na ośle przedstawiał naprzód
wieszczka, a z czasem głupca. Sancho Pansa
(w Don Kiszode Cervantesa) to z początku
tylko wiejskie prostactwo, później zdrowy
rozum, intuicyjność, cielesność.
Osioł — chłopski rozsądek, zrozumienie
własnej pozycji, własnego interesu. W bajce
Fedrusa (z Ezopa 112) naganiacz popędza osła
do szybszego biegu, bo nieprzyjaciel blisko.
Osioł na to pyta, czy nieprzyjaciel nałoŜy nań
cięŜsze juki, a gdy się dowiaduje, Ŝe nie,
powiada: „CóŜ mi więc za róŜnica, czy ty
będziesz moim panem, czy on?" Przysłowie
hiszp.: Wolę osła, który mnie niesie, niŜ konia,
który mnie zrzuca (tj. głupotą jest sięgać po
stanowisko, któremu się nie moŜe sprostać).
Francuskie przysł. z XV w.: Osioł zaproszony
na wesele powinien przynieść albo wody, albo
drew (tj. biednych zaprasza się tylko dla jakiejś
usługi). „Wolnoć — rzekę — i osła w szma-
ragdowym rzędzie po rynku wodzić, przecieŜ
osiel osłem będzie" (Osieł tajemnice niesie 5—
6 Wacława Potockiego).
Osioł — obrońca. Podobnie jak gęsi ura-
towały Kapitel przed Galiami, tak cnota Hestii
(Westy) ocalała dzięki alarmującemu rykowi
osła, gdy Priap miał juŜ juŜ zgwałcić czcigodną
boginię domowego ogniska. Amerykańskie
lokalne określenie „osioł z Chatanooga" odnosi
się do osła, który w ostatniej minucie ostrzegł
miasto przed najazdem nieprzyjaciół.
Osioł — mędrzec. Bardzo mądry osioł z
francuskiego miasta Bourges sprawił, Ŝe herb
miasta przedstawia osła siedzącego na
ksiąŜęcym tronie.
Osioł .— sekta religijna lub partia poli-
tyczna. Rzymianie stosowali naprzód do
śydów, później do wczesnych chrześcijan
przezwisko asinarii łac. 'oślarze, czciciele osła'
(zob. niŜej sgraffito na Palatynie). śartobliwy
emblemat Partii Demokratycznej w USA —
osioł (prawdop. wymyślony
i wprowadzony w 70. latach XIX w. przez
Thomasa Nasta).
Osioł — głupiec, nieuk. Sprawili to zapewne
bajkopisarze i twórcy przypowieści (osioł
występuje w 30 bajkach Ezopa). Osioł jest
śmieszny przez swe długie uszy, chrypliwy
głos, powolność chodu, cierpliwość połączoną
z narowistością i uporem:
do tego dodano — wbrew oczywistości —
próŜniactwo, obŜarstwo i bezdenną głupotę, a
wszystko po to, aby drwić ze zwierzęcia i
dręczyć je, i bić z czystym sumieniem. Osioł
stał się symbolem głupiego człowieka:
osioł dardanelski, kwadratowy, do czwartej
potęgi, patentowany, osioł nad osły (lać. asinus
asinorum). Przysłowie gr.: Ónou plegon dksios
'dla osła — kije' (a nie słowa zachęty). „A
gdyby kopnął mnie osioł — czy miałbym mu
odpłacić kopnięciem?" rzekł Sokrates
tłumacząc, dlaczego nie odwzajemnia się
bezczelnemu młodzikowi, który go kopnął
(Moralia, O wychowaniu dzieci, sekcja 10C
Plularcha). W Paedagogium na Palatynie w
Rzymie zachowało się z pierwszej po). III w.
sgraffito (rysunek wyskrobany na ścianie)
przedstawiające ukrzyŜowanego człowieka z
głową osła, a obok postać modlącą się do
niego (dziś w dziale starochrześc. Museo
Nazionale Romano, Rzym), prawdop.
karykatura wykonana przez Ŝołnierza dla
wykpienia kolegi-chrześci-janina.
Osioł — niemoŜność powzięcia decyzji,
dokonania wyboru. Słynna anegdota filozofa
fr. .leana Buridana (XIV w.) o ośle
zdychającym z głodu między dwiema wiązka-
mi siana (ilustracja problemu dcterminizmu i
wolności woli), przetworzona przez Fredrę w
komedii Pan Jowialski („Osiołkowi w Ŝłoby
dano") 1,7.
Ośli most. ezelbryk (nm. Eselbriicke, tac.
pons asinorum) — bryk, klucz do rozwiązania
zadań mat.. streszczenie lektury szkolnej
(dawniej przekłady lit. klasycznej zadawanej w
szkołach), drukowane dla uŜytku uczniów; 5.
teza I księgi Elementów Euklidesa, pierwsze
twierdzenie trudniejsze do zrozumienia, na
którym potykają się nieucy. Pliniusz St. w
Historii naturalnej 8,68 pisze: „Osioł nie
przejdzie przez most, jeśli przez szpary między
deskami zobaczy wodę" — dowód oślej
tępoty.
Ośle uszy — głupota. Król Frygii. Midas,
będąc sędzią w zawodach muzycznych mię
dzy Apollinem a Marsjaszem (lub Panem)
przyznał nagrodę Marsjaszowi; obraŜony
Apollo sprawił, Ŝe Midasowi wyrosły ośle uszy.
W dawnych szkołach polskich sadzano złego
ucznia na „oślej ławce" i wkładano mu na głowę
czapkę z „oślimi uszami".
Osioł — gruboskórność, nieczułość na
piękno. Osioł przy lutni jako muzyk albo
słuchacz — temat znany juŜ w staroŜ.
Mezopotamii. W bajce Fedrusa osioł znajduje
lutnię na łące, próbuje na niej grać, a kiedy
udaje mu się wydobyć z instrumentu tylko
przeraźliwe zgrzyty, rzuca go, Ŝałując, Ŝe się
nie uczył muzyki. Przysłowie łac.: asinus ad
tyram 'osioł przy lutni', znaczy: pasuje jak wół
do karety.
Osioł — upór, Ŝarłoczność, niewybred-ność i
brak smaku. „Jak zaś na chłopców mało dba
osieł leniwy, gdy na okryte kłosem dostanie się
niwy; ci łamią o grzbiet kije, osieł ścina zboŜe, i
nic mu mdła ich siła poradzić nie moŜe, aŜ
wtedy go wypędzą, gdy juŜ wypcha boki"
(Iliada 11,557 i nast. Homera, tł. F.
Dmochowskiego). Przysłowie: Osioł
obładowany złotem marzy o pokrzywie i oście.
W mit. gr. Oknos (gr. 'maruda;
niezdecydowany') przebywający w Hadesie
splata sznur zjadany nieustannie przez oślicę;
obraz małŜeństwa, w którym Ŝona trwoni
wszystko, co mąŜ zarobi (Pauzaniasz 10,28—
31); temat słynnego zaginionego obrazu
Polignota (l. pół. V w. p.n.e.). Przysłowie (echo
bajki F. D. Morawskiego Jacek i osioł, 1860):
Jak ciągnie osła za łeb, to on cofa w tył, a jak go
pociągnie za ogon, to ten naprzód.
Osioł — nikczemność. Widząc jak dzik i byk
bezkarnie się znęcają nad umierającym lwem,
osioł wybija mu kopytem dziurę w głowie
(Bajka l, 21 Fedrusa).
Osioł — chęć wyjścia z własnej skóry,
udawania kogoś lepszego. W bajce Ezopa Osioł
i Lis osioł włoŜył lwią skórę, aby nastraszyć
lisa, ale zdradził go ośli ryk. W innej bajce gr.
osioł niósł święty obraz (gr. ónos agei mysleria,
łac. asinus porlans mysteria), a gdy przechodnie
klękali, puszył się, myśląc, Ŝe to jemu cześć
oddają; dopiero razy poganiacza doprowadziły
go do opamiętania. Przysłowie wł.: Gdy kto jest
osłem, a myśli, Ŝe jest jeleniem, prawda wyjdzie
na jaw, kiedy trzeba będzie przeskoczyć rów.
Osioł jako wyzwisko w stosunku do czło-
wieka (podobnie jak nazwy wielu innych
zwierząt, np. bydlę, krowa, byk, cielę, gęś,
dudek, kwoka, hiena, słoń, Ŝmija) występuje
juŜ w komedii rzymskiej (Plaut, Terencjusz).
Przysłowie łac.: Multi sunt asini bipedes 'wielu
jest dwunogich osłów".
Dziki osioł — nieokiełznana wolność. Bóg
mówi do Hioba: ..Kto wypuścił dzikiego osła
wolno? A pęta jego kto rozwiązał? Ja dałem
mu dom na puszczy i mieszkanie jego w słonej
krainie. Gardzi zgrają miejską i nie słucha
głosu naganiacza. Patrzy po górach za paszą
swą" (Hiob 39, 5—8). Dziki osioł to takŜe
symbol pustynnego ascety, pustelnika.
W heraldyce: cierpliwość, wytrzymałość;
zadowolenie.
Osioł klęczący przed kielichem: atrybut św.
Antoniego Padewskiego.
W alchemii: trzygłowy demon: l. głowa
przedstawia rtęć; 2. sól; 3. siarkę, trzy
materialne zasady bytu. Stworzenie uparte.
W astrologii: osioł związany z Saturnem
(drugim Słońcem, gwiazdą Izraela).
Ośli łeb w symbolice śrdw. — pokora,
cierpliwość; odwaga; niekiedy ze słońcem albo
kołem słonecznym między uszami, co oznacza
zwierzę ofiarne.
Osioł obładowany złotem zob. Złoto (Po-
tęga).
OWCA (Baran, Baranek, Jagnię, Tryk,
Skop)
Owca domowa — zwierzę gospodarskie
udomowione ok. 10000 lat temu w płd.--zach.
Azji; owca — nazwa ogólna, oznaczająca
takŜe dorosłą samicę. Baranek — młody
baran-samiec Jagnię — młoda owca-samica
(takŜe młoda koza).
Baran — równoległa do „owcy" nazwa
ogólna, oznaczająca takŜe dorosłego samca
owcy.
Tryk — baran-samiec rozpłodowy. Skop —
wykastrowany baran-samiec. Owca —
bezcenne dobro, ofiara; stad-ność; odłączenie
się (od zbiorowości), równowaga uczuciowa,
nieśmiałość, lękliwość, szczerość, łagodność,
delikatność, niewinność, prostoduszność;
miłość, miłosierdzie, przebaczenie;
posłuszeństwo, cierpliwość, pokora, milczenie;
naśladownictwo, brak inicjatywy, bierność;
upór, głupota.
 Owce pastwiska Pańskiego — lud izraelski
(Psalm 73 l).
Rozproszone stado owiec — lud izraelski w
diasporze (galucie) (Jeremiasz 50,17).
Zbłąkana, zagubiona owca — ktoś, kto
zszedł nieświadomie z właściwej drogi, zgrze-
szył. „Wszyscy jak owce pobłądziliśmy"
(Izajasz 53,6).
Zgubiona owca (a potem odnaleziona) —
nawrócony grzesznik. Przypowieść o zgu-
bionej owcy, z której odnalezienia właściciel
raduje się bardziej niŜ z posiadania
pozostałych (Ew. wg Mat. 18,12—13; Ew. wg
Łuk. 15,4—7).
Błędna owca (tj. zbłąkana) — osoba po-
zbawiona celu Ŝycia, sensu istnienia (Psalm
118 176; /. List św. Piotra 2,25); ktoś, kto
działa, chodzi, łazi nieprzytomnie, bez okre-
ślonego celu.
Owca — jedyne, bezcenne dobro; wg
przypowieści proroka Natana o dwóch męŜach,
bogatym i biednym. Bogaty miał liczne stada,
biedny tylko jedną, ukochaną owieczkę. Gdy
przyjechał gość do bogatego, ten kazał zarŜnąć
owieczkę ubogiego, aby nią uraczyć gościa (2
Ks. Król. 12, 1—6).
Owce — ząbki Oblubienicy. „Zęby twoje
jak trzody owiec postrzyŜonych, które wyszły
z kąpieli" (Pieśń nad pieśniami 4,2).
Owca a. runo owcze — wróŜba, przepo-
wiednia pogody. Pasterze uwaŜają, Ŝe gdy
stado jest niespokojne i beczy nieustannie,
moŜna oczekiwać ulewy. Gedeon wróŜy z runa
owczego przed bitwą z Madiani-tami (Ks.
Sędziów 6 36—40).
Owca w staroŜ. Grecji poświęcona była
Herze i Dionizosowi, którego, jako dziecko,
zmienił Hermes w tryka i oddal opiece nimf
Hyad, aby go ukryć przed gniewem Hery (bo
Dionizos był dzieckiem Zeusa i Semele); stąd
doroczne wiosenne ofiary z baranka (w czasie
Dionizjów Wielkich) jako uosobienia
Dionizosa Zbawiciela, niebiańskiego Tryka.
Pierwszego dnia kaŜdego miesiąca Grecy
ofiarowywali owieczkę Herze, jako bogini
śmierci. Atenę Itonię czczono w tesalskim
Ilonie jako wynalazczynię tkactwa z przędzy
wełnianej. W głębokiej staroŜytności składano
w Italii ofiary z owiec Jowiszowi, Junonie,
Janusowi, Marsowi, Faunusowi, Silvanusowi,
Palesowi; w Grecji Afrodycie, Attisowi, Panu.
Owca — płodność. Rzymianie składali
ofiary z owiec nie tylko przy okazjach kul-
towych, ale teŜ na uroczystościach weselnych:
w drodze magii sympatycznej płodność owiec
miała zapewniać potomstwo młodej parze.
Państwa młodych sadzano więc na skórze
świeŜo zabitej owcy, a pan młody musiał
rozwiązać wełniany pas panny młodej (to
,,rozpięcie pasa" stało się synonimem oŜenku).
Głównym zajęciem domowym Rzymianek,
zwł. w czasach republiki, było przędzenie i
tkanie wełny, co, prócz praktycznego, miało
równieŜ znaczenie magiczne.
Białe i czarne owce. Białe siadano w ofierze
bogom nieba i bogom wiatrów pomyślnych —
na ołtarzach; czarne — bogom burzy i bogom
podziemnym — w rowach, aby krew wsiąkła
w ziemię. „(Anchizes) owieczkę czarną Burzy
poświęcił, białą — przyjaznym Zefirom"
(Eneida 3,120 Wer-giliusza, tl. W.
Markowskiej).
Czarna owca, parszywa owca — grzesznik,
ktoś, kto hańbi, kompromituje, okrywa
niesławą rodzinę, środowisko, społeczność
swoim postępowaniem. „Jedna parszywa owca
całe stado zarazi" (Satyry 2,79 Juwenala).
Owca — miłosierdzie: daje mleko sprag-
nionym, mięso głodnym, a wełnę zziębniętym.
„Jedna owczarnia i jeden pasterz" (Ew. wg
Jana 10,16) — nawróceni Ŝydzi i poganie;
całkowita jednomyślność poglądów.
Owczy pęd — bezmyślne naśladownictwo,
ślepe działanie pod wpływem instynktu stad-
nego. Owce Panurga fr. les moutons de
Panurge: Panurg, kupiwszy u handlarza bydła
barana-przewodnika, spycha go z pokładu w
morze; za przewodnikiem skaczą do wody
wszystkie owce, a wraz z nimi ich właściciel,
który usiłował je chwytać i zatrzymać
(Gargantua i Pantagruel 4, 6—8 Rabelais'go).
Jelita owcze — muzyka. Ze skręconych jelit
baranich robi się struny, źródła dźwięku muz.
instrumentów strunowych. „Czy nie dziwota,
Ŝe baranie kiszki wyciągają duszę z ludzkiego
ciała?" (Wiele hałasu o nic 2,3 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Owcze Źródło (hiszp. Fuenteovejuna) —
wola ludu; tytuł dramatu Lope de Vegi (1618).
Mieszkańcy osady Owcze Źródło
zbiorowo zabijają znienawidzonego pana
feudalnego, a na torturach zeznają zgodnie, Ŝe
zabiło go Owcze Źródło.
Owca — niewinność. Przysłowie: Owca
niewinna przez rok wełnę dźwiga, ostrzygą
wełnę, a jej za to figa.
Oddzielić owce od kozłów zob. Koza (na
Bliskim Wschodzie).
Owca — pokój. Przysłowie: Z kozła stał się
owcą, z turbatora miłośnikiem pokoju.
Wilk w owczej skórze zob. Wilk.
Baranek — miłosierdzie, dobroć, pokój,
prawda; ofiara, poświęcenie się; szacunek dla
matki, niewinność; słabość, bezradność,
bierność, cichość; figlarność, swawola; prze-
ciwieństwo lwa, tygrysa, wilka.
Baranek (jagnię, koźlę) w tradycji hebr. —
oczyszczenie z grzechów. Typowe zwierzę
ofiarne: pasterska ofiara Abla spodobała się
Bogu (Gen. 4,4); ofiara z baranka zastąpiła
ofiarę z Izaaka, syna Abrahamowe-go (Gen.
22,1—19), echo historycznej przemiany:
zastąpienie ofiar z ludzi ofiarami ?.e zwierząt.
Baran ofiarowany zamiast Izaaka jest jednym
z dziewięciu zwierząt umieszczonych w
muzułmańskim raju. Baranek atrybutem Ewy,
która po wygnaniu '/ raju musiała prząść wełnę
owczą na odzieŜ (gdyŜ nagości zabraniał
wstyd). Zwierzę związane z Paschą, z
Mesjaszem, ze Słowem BoŜym.
Baranek — czystość, niewinność, nie-
skalaność. „A baranek będzie bez zmazy" (Ex.
12,5), mowa o baranku ofiarnym. Przysłowie:
Niewinny jak egipski baranek.
Baranek — istota słaba i dlatego niewinnie
prześladowana, oskarŜana. W bajce Ezopa
Wilk i Owca wilk poŜera owcę, gdyŜ mu
jakoby zmąciła wodę (choć piła ze strumienia
niŜej niŜ wilk). Przysłowie: Baranie, nie mąć
wody.
Baranek w Starym Testamencie — Sługa
Pański. „Jako baranek cichy, którego niosą na
rzeź" (Jeremiasz 11,19). „Ofiarowan jest, iŜ
sam chciał (...), jako owca na zabicie
prowadzeń będzie, a jako baranek przed
strzygącym go nie otworzy ust swoich"
(Izajasz 53,7).
Baranek w Nowym Testamencie — Chrystus
Odkupiciel. „Oto Baranek BoŜy (łac. agnus
Dei), który gładzi grzechy świata" (Ew. wg
Jana 1,29), słowa Jana Chrzciciela. Źródło tej
symboliki Baranka znajduje się prawdop. w
apokryficznej Ks. Henocha (Ks.
Etiopskiej). Atrybut Jana Chrzciciela, apo-
stołów, uczniów Jezusa, dobrych dzieci,
czystych myśli; św. Agnieszki, Genowefy,
Reginy, Katarzyny, niekiedy Klemensa. We
wczesnej sztuce chrzęść, przedstawiano apo-
stołów jako baranków z Barankiem BoŜym
pośrodku.
Owieczki — chrześcijanie, stado Dobrego
Pasterza; parafianie; ludzie podlegający czyjejś
opiece duchowej.
Gniew jagnięcia — uczucie przelotne,
krótkotrwałe, „Kasjuszu! sprzegniętyś z ja-
gnięciem, którego gniew trwa tyle, co iskra na
krzesiwie" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Gniew Baranka (Chrystusa) — groza;
Sąd Ostateczny. „I mówią do gór i skał:
Padnijcie na nas i zakryjcie nas (...) od gniewu
Baranka" (Apok. 6,16). ,,Gniew Barankowy
straszniejszy jest w sobie niŜ gniew lwa, z
rykiem gdy puszczę oblata" (Gniew
Barankowy l—2 Marii Konopnickiej).
Biały Baranek — niewinność, czystość.
Składany w ofierze Kastorowi i Polideuke-
sowi, Junonie, Hekate (czarne i białe baranki),
Afrodycie. Hermesowi.
Baranek — szacunek dla matki: bo baranek
klęka, gdy ssie maciorkę.
Baranek — figlarność, swawolność: bo bawi
się, podskakuje.
Baranek — nadmiar dobroci. Przysłowie:
Kto się czyni barankiem, wilk go zje.
Baranki — obłoki, białe chmurki pierzaste,
pierzasto-kłębiaste; stado naleŜące do bogów
niebiańskich, zwł. bogów Słońca, jak Apollo,
Helios. „Kto ma najpiękniejsze baranki? Ma je
księŜyc zloty" (Pieśń o księŜycu nm. Das Lied
vom Monde, Hofmanna von Fallersieben).
Białe grzebienie fal morskich.
Baranki egipskie — Ŝart. wszy.
Baranek — figurka gipsowa o złoconych
rogach stawiana ze święconym na stole
wielkanocnym na pamiątkę baranka wiel-
kanocnego, jednorocznego i bez skazy,
spoŜywanego przez Ŝydów w święto Paschy.
Baran (tryk) — Słońce; twórcze, owocne,
płodne gorąco; męskość, płodność, urodzaj-
ność, rozród; siła, energia, zapał, impul-
sywność; wytrzymałość, niewzruszona wola;
wiedza, pokój; grzeczność, potulność.
Baran w hinduizmie — rumak boga ognia,
Agni.
Baran w Babilonii — atrybut boga pod-
ziemnych źródeł, Ea (sumeryjskiego Enki);
zarzynany w czasie uroczystości jako ofiara za
grzechy ludu.
Baran (tac. Aries), pierwszy znak zodiaku
(21 marca—19 kwietnia) — narodziny wiosny,
nowych idei, świt nowej epoki, ogień, ruch,
męskość. Uskrzydlony baran o złotym runie,
który przeniósł Fryksosa nad Helle-spontem z
Orchomenos do Kolchidy, zob. Złoto (Złote
runo). Symbol Medów i Persów (dwa rogi),
Jowisza-Ammona ze spiralnymi rogami,
atrybut Hermesa (Merkurego) jako opiekuna
stad i Marsa jako planety.
Baran — irański symbol męskości.
Rogi baranie zob. Róg (Trąby, szofar).
Baran z jednym rogiem zwróconym w przód, a
drugim w tył — atrybut Janusa, rz. boga
początku i końca, wejścia i wyjścia.
Baran (tryk) w mit. gr. poświęcony Zeuso-
wi, Posejdonowi, Atenie; ulubieniec Hermesa,
który często dosiadał go a. siadał przy nim,
nosił go na rękach a. na ramionach. Z motywu
tego chrześcijaństwo wzięto obraz Dobrego
Pasterza, przy czym tryka zastąpił baranek, co
odebrało zwierzęciu siłę i temperament, a
takŜe związek z obrzędami wtajemniczenia;
społeczność wiernych otrzymała nowy ideał —
stado owiec.
Barania (owcza) skóra — maska osłaniająca
wilczą drapieŜność; pismo; prawda. „StrzeŜcie
się pilnie fałszywych proroków, którzy do was
przychodzą w odzieniu owczym, a wewnątrz
są wilcy drapieŜni" (Ew. wg Mat. 7,15). Ze
skór baranich wyrabiano pergamin do pisania.
„Czy to nie rzecz opłakana, Ŝe ze skóry
niewinnego jagnięcia fabrykują pergamin? śe
ten pergamin zabazgrany moŜe zrujnować
człowieka?" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira, tł.
L. Uiricha). Skórami baranimi okrywano
przybytek Arki Przymierza, aby chronić
prawdę w niej zawartą.
Barany — właściwy temat rozmowy,
dyskusji, sprawy; w wyraŜeniu: ,,Powróćmy do
naszych baranów" fr. revenons a nos moutons
(Farsa mistrza Pathelina, anonim fr. z ok.
1464).
Barani skok — b. mały. Przysłowie: Na
Nowy Rok przybywa dnia na barani skok.
Na barana nosić, brać — na plecach, karku,
ramionach, jak pasterz baranka, owieczkę,
jagnię.
Baran — głupiec. Barani łeb, barania głowa
— tępak, zakuty łeb, Ach, co za baran!
Barani głos — donośny, o fałszywej głębi;
łagodny, miły. Śmiać się baranim głosem —
płakać. „Sąć po głosie baran-kowie, ale po
zębach wilkowie" (Nie po mowie, ale po
uczynkach mamy sądzić 19—20 Biernata z
Lublina).
Baran — potulność, bierność. Dać się jak
baran prowadzić na śmierć, por. wyŜej
Baranek (w Starym Testamencie) — Sługa
Pański. Dać się związać, iść itp. jak baran —
ulegle, bez oporu.
Barana strzyc — wyzyskiwać, oszukiwać.
Przysłowie: Strzyc jak baranów.
Barana drzeć — zgarniać grube (zazw.
niegodziwe) zyski.
W heraldyce: (baran) król (Daniel 8,3—7 i
20), ksiąŜę (Treny Jeremiasza 1,6), wódz;
(owca) łagodność, cierpliwość; umiarkowanie;
pojednanie.
W marzeniu sennym: (baranka nosić)
satysfakcja; (zabić) zagroŜenie; (owce widzieć)
dobra wróŜba.
Liczenie (imaginacyjnych) baranów ska-
czących przez płotek — bezsenność. Rzekomo
sposób ułatwiający zaśnięcie.
PAJĄK
Pająk symbolizuje twórcę, pracę, przędzenie,
tkanie; zręczność, pilność, cierpliwość, roz-
tropność, ostroŜność, przezorność; pieniądze;
chytrość, przebiegłość, podstęp, złośliwość;
pułapkę, agresję, okrucieństwo, krwiopijcę,
truciciela; chciwość, wyzysk, skąpstwo;
bezuŜyteczność; zwycięzcę, przyjaciela bo-
haterów; szczęście, nadzieję, zmartwienie,
pokusę; KsięŜyc, deszcz, czary, czarną magię,
wróŜbę; introwersję, narcyzm.
Pająk — mądrość przy małości. Pośród
rzeczy maluczkich, a mądrzejszych od
mędrców: „pająk na rękach się wspiera, a
przecieŜ mieszka w pałacach królewskich"
(Ks. Przypowieści 30,24—8). Wg niektórych
egzegetów mowa tu o jaszczurce.
Pająk — ukarana pycha demiurga. Arach-ne
(gr. 'pająk'), tkaczka i hafciarka lidyj-ska,
wyzwała Atenę do współzawodnictwa;
zmieniona przez rozwścieczoną boginię w pa-
jąka (Metamorfozy 6,1—145 Owidiusza).
Pająk — pośrednik między bogami a
ludźmi, przyjaciel bohaterów słonecznych. Wg
legendy muzułmańskiej, gdy Mahomet
uciekał z Mekki przed wrogami, schronił się w
jaskini, a nasłany przez Allacha pająk
natychmiast rozwiesił pajęczynę przed
wejściem; dlatego ścigający proroka ominęli
pieczarę. Podobna legenda o św. Rodzinie w
czasie ucieczki do Egiptu. Pająk — atrybut św.
Konrada, Kamiona i Feliksa z Nole, który
spędził pół roku w cysternie; jej otwór
osłonięty był pajęczyną broniącą świętego
przed poganami.
Pająk w folklorze — truciciel, przeci-
wieństwo pszczoły. Przysłowie: Gdzie pszczo-
ła wysysa miód, tam pająk chłonie jad.
Pająk w chrześcijaństwie — wyzyskiwacz
(wysysa krew małych owadów, tj. ubogich),
krwiopijca, skąpiec; diabeł (gotujący przeciw
nam swe sidła).
Pająk — agresja, zniszczenie, pułapka,
podstępna napaść. „Mózg, pracowitszy niźli
skrzętny pająk, snuje nić długą na mych
nieprzyjaciół" (Henryk VI cz. 2 3, l Szekspira,
tł. L. Uiricha).
Pająk — racjonalizm. „Racjonaliści są jak
pająki; wysnuwają wszystko ze swych
wnętrzności" (Apoftegmaty nr 19 Francisa
Bacona).
Pająk w wierzeniach wielu ludów: (zna-
leziony na ubraniu) pieniądze; (zabicie)
deszcz; (noszenie przy sobie) zdrowie; (w
domu) szczęście, dobrobyt; (małe, czerwone
pajączki) szczęście w interesach; pająki wyryte
na kamieniu (pół)szlachetnym (amulet) —
przezorność.
W heraldyce: praca, ostroŜność; mądrość.
W marzeniu sennym: zdrada; proces są-
dowy.
Pająk jako prządka, tkacz — twórca (łac.
faber), arcytkacz świata zmysłów za-
pewniający porządek Kosmosu; tworzenie i
niszczenie; Ŝycie i śmierć; przemienność
świata zjawisk; fazy KsięŜyca; KsięŜyc snu-
jący sieć poświaty; tkacz iluzji, mylnych
pozorów, sieci złudzeń, związany z Wielką
Boginią i z czarami; tkanie losu ludzkiego;
tkactwo; rzemiosło.
Snuć sieć pajęczą tac. aranearum telas
texere — marnować czas na błahe zajęcia;
oddawać się próŜnym marzeniom.
Pająk w środku swej sieci — introwersja,
narcyzm, pochłonięcie istoty przez jej własny
ośrodek; środek Wszechświata; wieczny tkacz
sieci złudzeń; rozpacz i nadzieja (w
oczekiwaniu na łup)
Pająk — bezuŜyteczność, bezwartościo-
wość. „Płócien pajęczych natkali (...). Tkaniny
ich nie zdadzą się na szatę, a ich robotą nie
moŜna się przyodziać" (Izajasz 59,6). „Nicią
pajęczą jest nadzieja obłudnika, uchwyci się
jej, a nie podtrzyma go" (Hiob 8,14).
Nić pajęcza w folklorze — sznur a. drabina,
po których bajeczne istoty wdrapują się do (a.
spuszczają się z) nieba; szczodrość (dla
przyjaciela zamykamy swą sakiewkę nicią
pajęczą); wolność; wyzwolenie.
Prząść — snuć marzenia, pajęczą nić
marzeń. Przysłowie nm.: Spinnen am Mor-gen
— Kummer und Sorgen, spinnem am Abend —
erguickend und labend 'prząść rano — troski i
zmartwienia, prząść wieczorem — orzeźwia i
krzepi'; sens: rano nie czas marzyć, ale brać się
do roboty. Z błędnego tłumaczenia fr. Malin —
chagrin, soir — espoir 'rano (zobaczyć pająka)
— zmartwienie, wieczorem — nadzieja', po-
wstały w wielu językach przysłowia o pa-
jąkach. Gdy się widzi pająka z rana, to radość,
gdy w południe — dobra nowina, gdy
wieczorem — nieszczęście. „Lecz pająk
wieszczek po srebrnej sieci z rana nieszczęścia
zwiastować leci, a gdy wieczorne godziny
wieją, wróŜbita cieszy złotą nadzieją" (Pająk,
do imionnika M. hr. P. 6—9 Antoniego
Czaykowskiego).
Pajęczyna — matnia, niebezpieczeństwo,
rozpad, ruina, nicość, pustka (takŜe w kieszeni,
w sakiewce), niszczący wir powietrzny;
centrum mistyczne związane z rozwojem i
tworzeniem; subtelna robota, delikatność. W
mit. skand, atrybut Friggi, matki bogów,
opiekunki rodziny, prządki chmur, zapo-
wiadający pomyślność w małŜeństwie. Słońce
i jego promienie; emanacja ducha boŜego;
słabość człowieka; labirynt. W filozofii ind.
welon Mai, iluzji tworzącej kosmiczną ułudę
rzeczywistego bytu świata materialnego, wy-
raŜający piękno stworzenia. Sztuczna, ko-listo-
promienna sieć z pająkiem w centrum — obraz
Kosmosu.
Pajęczyna — krótkotrwałość. „Wybudował
swój dom jak pająk, jak budkę stróŜa, który
kładzie się spać bogaty, a gdy otworzy oczy —
nic nie ma" (Hiob 27,18—19). „Lata nasze jak
pajęczyna bada poczytane" (Psalm 89 9).
„Dom pająka jest naj-kruchszym z domów"
(Koran 29,40). „Na-
sze dzieła — pajęczyna, nasze Ŝycie — go-
dzina" (Pająki 33—34 Aleksandra Fredry).
Pajęczyna — prawo. „Prawa są równie jako
pajęczyna: wrobi się przebije, a na muszkę
wina" (Na XII tablic ludzkiego Ŝywota 7 Jana
Kochanowskiego).
Pajęczyna — opatrunek na rany, powstrzy-
mujący krwawienie, leczący. „Dobra pani
Pajęczynko, gdy się skaleczę w palec, śmiało
się do twej usługi odwołam" (Sen nocy letniej
3,1 Szekspira, tł. S. Koźmiana).
PALCE
Palce są symbolami bóstw, kierunku, promieni
Słońca.
Ruchy palców (i rąk) były i są u wszystkich
ludów pomocne w wyraŜaniu myśli i uczuć,
szczególnie zaś w plastyce i tańcach Indii, Azji
południowo-wschodniej i Japonii.
Pięć palców dłoni — cztery kończyny i
głowa człowieka, zob. Pięć.
Człony palców oznaczają (licząc od środka
dłoni): u dwuczłonowego kciuka — logikę i
wolę, u wskazującego — materializm, prawo i
porządek, u środkowego — humani-tarność,
system, inteligencję, u serdecznego — prawdę,
oszczędność, energię, u małego — dobroć,
przezorność, zastanowienie.
Czubki palców — natchnienie poetyckie lub
wieszcze. Związek z gałązkami drzew, np.
wierzby, brzozy, olchy. Mieć coś w czubkach
palców — znać dokładnie, umieć bezbłędnie.
Symbolika roślinna palców: kciuk —
winorośl i palma, wskazujący — dąb lub
janowiec, środkowy — ostrokrzew i wrzos,
serdeczny — leszczyna, mały — cis.
Symbolizm palców według mistyków:
1) palec falliczny, Heraklesa; niezdarność,
2) rozkazujący, wskazujący, przypisany Pa-
janowi (gr. Paidn, Paian), lekarzowi bogów
olimpijskich u Homera (Iliada 4,401,899);
imię Pajana było później przydomkiem bogów
uzdrowicieli, jak Apollo, Asklepios, Dionizos,
Tanatos,
3) przypisany Epimeteuszowi, 'mądremu po
szkodzie', męŜowi Pandory; spółkowanie;
wzgarda,
4) przypisany Jazjonowi (gr. lasiOn), synowi
Zeusa i Elektry, który upowszechniał misteria
Demeter, demonowi urodzajnej gleby,
5) wróŜebny, przypisany Masowi, kapłanowi'
Rei, daktylowi Idy (zob. niŜej) w Elei.
W alchemii średniowiecznej kciuk przy-
pisany jest Wenerze, palec wskazujący —
Jowiszowi, środkowy — Saturnowi, serdeczny
— Słońcu, mały — Merkuremu, zob. Ręka.
Palec wielki, gruby, paluch, kciuk, symbol
falliczny; władczy, reprezentuje siłę twórczą,
sprawczą, bo nadaje innym palcom i całej dłoni
moc chwytania i trzymania przedmiotów, np.
miecza; zob. Figa (Pokazywać figę);
najpopularniejsza bajka Ch. Perraulta Tomcio
Paluch (fr. Le petit Poucet) i bajka braci
Grimm (nm. Daumesdick): bohater,
przychodząc na świat, był nie większy od
kciuka, najmłodszy z siedmiu braci; uwaŜany
za najgłupszego, okazuje się spryciarzem,
magikiem. Bajki, oparte na staroindyjskim
micie o Krisznie, symbolizują w osobie Tomcia
zbawcę swej społeczności, świadomość
absolutną, czynną, energiczną, jasnowidzącą,
ratującą z opresji. W staroŜytnym Rzymie
często noszono pierścienie (z wyjątkiem
obrączki małŜeńskiej) na kciuku dla
zachowania potencji. W średniowieczu kciuk
był ulubieńcom czarownic: ,,Kciuk mnie
świerzbi, to dowodzi, Ŝe jakieś licho
nadchodzi", mówi druga czarownica w
Makbecie 4,1 Szekspira; pierwsza czarownica
pokazuje innym kciuk utopionego sternika
(Makbet 1,3). Szczególnie cenne własności
magiczne miały, jak sądzono, kciuki
powieszonych złodziei. W Satyrach 3,36
Juwenal pisze: „Kręcąc kciukiem (tac. pollice
yerso) zabijają, dlatego zdobywają poklask", W
cyrku rzymskim podniesienie kciuka w górę,
wyprostowanie go i, być moŜe, kręcenie nim,
oznaczało (przeciwnie niŜ się zwykle mniema)
Ŝądanie dobicia rannego gladiatora; ukrycie
palucha w pięści lub zwrócenie go ku dołowi
— pragnienie darowania mu Ŝycia. Do dziś
,,trzymać za kogoś kciuki" (tj. ściskać je
wewnątrz pięści), znaczy chcieć magicznie
pomóc komuś w pomyślnym przejściu jakiejś
próby (np. w zdaniu egzaminu), a wyciągnięcie
kciuka w górę oznacza: ,,Wszystko w po-
rządku! Rób swoje!" Kciuk przytknięty do
czubka nosa (zwykle z rozczapierzonymi
palcami całej dłoni w tzw, wachlarz hisz-
pański), jako przedłuŜenie (fallicznego) nosa,
oznacza wyzwanie, lekcewaŜenie, obrazę;
zagrać komuś na nosie, na fujarze. RównieŜ
znakiem lekcewaŜenia, choć mniej wyrazistym,
jest strzelanie, pstrykanie kciukiem i
środkowym palcem. „Jak z palców strzelić"
(łac. si digitis concrepuerit) z O powinnościach
3,19,75 Cicerona, znaczy 'z łatwością, bez
wysiłku'. Kciuk wsunięty w usta — śrdw.
symbol mądrości, dziś raczej oznaka
gapiostwa. Robienie młynka kciukami (przy
splecionych innych palcach) oznacza bez-
czynność, próŜnowanie. Szerokość kciuka była
miarą długości równą mniej więcej calowi,
uŜywaną przed wprowadzeniem miar
metrycznych, np. w Niemczech (Daumen).
Palec wskazujący, palec Boga, palec boŜy —
władza, kierowanie, przewodnictwo;
wyzwolenie od zła. ..Dwie tablice kamienne
pisane palcem boŜym" (Ex. 31,18), „Od Boga
posłany został palec ręki, która pisała Mane,
Tekę), Fares" (Daniel 5,24—5) na ścianie sali
królewskiej Baltazara. Jezus mówi: „Lecz jeśli
palcem boŜym wyrzucam czarty, zaiste
przyszło do was królestwo boŜe" (Ew. wg Łuk.
11,20). W hymnie Veni Creator Duch Sw.
nazwany jest palcem prawicy boskiej (tac.
dextrae Dei tu digitus). W przenośni: palec
boŜy, palec Opatrzności — zjawisko uznane za
oznakę działania sił nadprzyrodzonych;
czarownicy faraona o pladze komarów: ,,Palec
boŜy to jest!" (Ex. 8,19).
Palec na ustach — milczenie, bóg milczenia,
Harpokrates. „PrzyłoŜył palce do warg" (łac.
cum manus ad os apposuit) z Do bliskich i
przyjaciół 8, l Cicerona, na znak tajemnicy. U
Dzieciątka Jezus wskazuje na Logos jako na
wymówione słowo.
Palcem wytykać (pokazywać) kogoś —
piętnować, publicznie potępiać jego postę-
powanie; Izajasz nazywa „szydercze poka-
zywanie palcem" (58,9) niegodnym zacho-
waniem.
Podniesienie palca wskazującego —ostrze-
Ŝenie, kiwanie podniesionym — delikatna
pogróŜka. Ukrycie palca wskazującego pra-
wicy w pięści lewej ręki — spółkowanie lub
związek duchowy. Wystarczy tylko palcem
kiwnąć (aby przyszła, przyszedł) — jest na
zawołanie. To nie palcem przekiwać — to nie
bagatelka. Nie kładź palca między drzwi — nie
wtrącaj się w cudze sprawy, bo poŜałujesz. Ani
palca wetknąć (wcisnąć) — wielki tłok, ścisk.
Nie zakrzywiać palca na kogoś — nie robić mu
najmniejszej krzywdy.
Pocieranie kciuka palcem wskazującym —
pieniądze (naśladuje liczenie monet lub
banknotów).
Palec środkowy, długi — palec śmierci,
nadziei, zmartwychwstania, palec magiczny:
posmarowanie poślinionym palcem czółka
dziecka miało odwracać uroki „złego oka";
palec miłości i deszczu, słuŜy do seksualnego
pobudzania kobiety i do oŜywiania wysy-
chających źródeł i zdrojów, oraz do wy-
woływania deszczu (wg wierzeń ludowych) W
średniowieczu atrybut Zbawiciela. W sta-
roŜytności gr.-rz. wytknięcie środkowego palca
uwaŜane było za zniewagę równoznaczną z
nazwaniem kogoś impotentem lub rogaczem.
Palec serdeczny, pierścienny (tac. digitus
annularis), na który Rzymianie wkładali
obrączki ślubne sądząc, Ŝe od tego palca
biegnie nerw do serca; Rzymianie, podobnie
jak Grecy, uŜywali go takŜe do mieszania
mikstur leczniczych, przypuszczając, Ŝe
składnik szkodliwy zaalarmowałby serce;
stąd zwany teŜ palcem lekarskim, profilak-
tycznym, a przez połączenie z sercem jako
organem miłości jest atrybutem miłości,
narzeczeństwa. W średniowieczu atrybut
boskiej natury Chrystusa.
Palec maty, uszny (bo uŜywany do zatykania
uszu, aby dosłyszeć i zrozumieć wewnętrzny
głos natchnienia; bo najporęcz-niej nim dłubać
w uchu) — wróŜebny. Mały palec mi to
powiedział, tj. wiem o tym, choć tyś się tego
nie spodziewał;
pierwotnie aluzja do strzykania, kłucia w pal-
cach dotkniętych chiragrą, które zapowiadało
zmiany pogody, a według pojęć ludu miało
ogólną moc wróŜenia, zwłaszcza zaś
przewidywania przykrości. Obwinąć sobie
kogoś koło małego palca — uzaleŜnić go od
siebie, podporządkować sobie. W małym palcu
coś mieć — znać się na czymś znakomicie,
umieć coś świetnie. Mały palec symbolizować
moŜe promień słońca lub struŜkę wody. W
średniowieczu atrybut ludzkiej natury
Chrystusa.
Talizman muzułmański — ręka, której kciuk
przedstawia Mahometa, a pozostałe palce —
„cztery niezrównane kobiety":
ChadidŜę, Aiszę, Fatimę i Marię (z haremu
Mahometa); pięć palców wyobraŜać teŜ moŜe
„pięć filarów islamu": wyznanie wiary,
modlitwę rytualną, jałmuŜnę, post i piel-
grzymkę do Mekki; zob. teŜ Ręka (Fatimy).
 Obcięcie własnego palca bywało znakiem
Ŝałoby lub pokuty, porównywalnym z sa-
mokastracją, choć znacznie oględniejszym.
SkrzyŜowane palce mają przynosić szczęście
(sobie lub komuś) w trudnej sytuacji. chronić
od złego, (dawniej u jezuitów) uniewaŜniać
składaną przysięgę; w staroŜytności i
średniowieczu magiczny sposób unie-
moŜliwienia lub opóźnienia rozwiązania u
połoŜnicy (podobnie jak splatanie palców.
skrzyŜowanie nóg czy zawiązywanie supłów i
węzłów): tą metodą Hera przeszkodzić chciała
przyjściu na świat Heraklesa.
„Rogi KsięŜyca" (lub Seleny, Diany, Isztar.
diabła itd.) utworzone przez rozstawione i
podniesione palce, wskazujący i środkowy.
mogą bronić przed czarami, udzielać
błogosławieństwa, oznaczać zwycięstwo, po-
kój; utworzone przez wysunięte palce, wska-
zujący i mały, bronią przed urokami i „złym
okiem". Pierwsze trzy palce wzniesione —
błogosławieństwo frygijskie w imieniu Bogini
Matki Kybele, później błogosławieństwo pa-
pieskie symbolizujące Trójcę Sw.
WyobraŜenia stosunku płciowego (lub po-
gardy) zob. Figa (Pokazywać figę): wetknięcie
kciuka do ust lub do pięści drugiej ręki,
wystawienie środkowego palca (zob. teŜ wyŜej
Palec środkowy), pochwycenie w prawą rękę
palca wskazującego lewej lub włoŜenie
wskazującego palca w literę O utworzoną z
kciuka i palca wskazującego drugiej ręki.
Patrzeć przez palce — pobłaŜać czemuś,
tolerować coś, udawać, Ŝe się czegoś nie
dostrzega. Przylepia mu się do palców, ma
smołę w palcach, ma długie palce — kradnie.
Przez palce przecieka, przelewa się —
rozrzutnemu, marnotrawcy. Palec komuś
prosto trzymać — ulegać czyimś zachciankom.
Palce lizać — o smacznej potrawie. Maczać w
czymś palce — uczestniczyć w jakiejś
nieczystej sprawie, w aferze. I palcem nie
ruszyć, nie kiwnąć, nie tknąć — nic nie zrobić
w jakiejś sprawie. Znać na palcach — znać
rzecz szczegółowo, dokładnie.
Ssać palce — Ŝyć w biedzie, w ubóstwie.
Dziecię, ssij palec! — nie wtrącaj się,
smarkaczu, do rozmowy. Prastary motyw o
dziecku odstawionym od piersi, które ssie
mleko z własnego palca; Abu DŜafar Tabari
(ok. 839—923) w swej Historii proroków i
królów pisze, Ŝe czynili tak Abraham j MojŜesz
(jako oseski oczywiście),
ale zwykli śmiertelnicy tego dokonać nie
potrafią. Wyssać sobie z palca — zmyślić,
wymyślić; pierw. wyraz lekcewaŜenia wró-
Ŝebnych moŜliwości małego palca lub kciuka.
Zielone palce mieć — być dobrym ogrod-
nikiem.
Poparzyć (popiec) sobie (na) czym palce —
doznać przykrego niepowodzenia w jakimś
przedsięwzięciu; pierw. zapewne o gaszeniu
świecy palcami lub wyciąganiu kasztanów z
ognia. Wsadź palec w ogień, a potem krzycz,
Ŝe masz pecha (przysłowie nm.).
Sam jak palec — zupełnie sam; zwrot
absurdalny, gdyŜ palec jest zawsze w towa-
rzystwie czterech innych.
Dowcip Niemca jest w jego palcach
(zręcznych w robocie), przysłowie fr., ang.
Starsze palce jak widelce — zachęta
gospodarza przy stole do porzucenia prze-
sadnych ceremonii. Podobnie: Pazury i kielce
najlepsze widelce. Widelcami ładnie, ale rado
spadnie, palicami brzyćko, ale zje się syćko.
RóŜanopalca Jutrzenka, zwrot uŜyty wielo-
krotnie przez Homera.
Palec diabelski, strzałka piorunowa — lud.
nazwa fulgurytu, piorunowca (prętu
kwarcowego powstałego przez stopienie piasku
od uderzenia pioruna) lub szkieletu
wapiennego głowonogów kopalnych (be-
lemnitów).
Daktylowe Idy (gr. ddktyloi Idaioi 'dosf.
palce Idy'). StaroŜytni nie wiedzieli na-pewno,
czy szło tu o Idę frygijską, czy kre-teńską i czy
nazwa odnosi się do ich zręczności w
rękodziele czy do karłowatego wzrostu. Mieli
to być, wg jednych, wielcy i potęŜni
czarownicy frygijscy, demony ,,górskiej
Adrastei" (prawdop. identycznej z Kybele lub
Reą). wynalazcy kowalstwa, wg innych —
Kreteńczycy. synowie nimfy Anchiale.
PALMA
Palma daktylowa (Phoenix dactyiifera) sym-
bolizuje Słońce, światło, naturę boską, anio-
łów, męczeństwo, duszę, wzniosłość, pro-
roctwo, nadzieję; sprawiedliwość, zasługi;
królewskość. pierwszeństwo, zwycięstwo,
triumf, sukces, dostojeństwo; zdecydowanie,
stanowczość; Drzewo śycia, płodność, słup
falliczny z płomieniami; Ŝyzność; mi-łi-ść,
macierzyństwo, obfitość, nieśmiertel
ność; samorodność; dziewictwo, czystość,
wstrzemięźliwość; radość, pokój; pismo; po-
łączenie przeciwieństw, konflikt wewnętrzny;
egzotykę.
Bliskowschodnia palma daktylowa hodowana
dla owoców od ok. 6000 r. p.n.e., o pniu do 30
m wysokości i pierzastych liściach, rodzić
moŜe do 250 kg daktyli rocznie przez sto lat i
dłuŜej. Ubóstwiana na staroŜ. Bliskim
Wschodzie. Hymn babiloński wylicza nie mniej
niŜ 360 poŜytków z tego drzewa, które
korzeniami sięga do głęboko ukrytych źródeł
wody, a koronę wystawia na palący Ŝar
pustynnego słońca;
Ŝaden huragan zwrotnikowy nie potrafi /łamać
palmy.
Palma — drzewo Ŝycia. Byt wielu plemion
na wyspach Polinezji, w Arabii, w Afryce
zaleŜy od palmy daktylowej, orzechowej,
kokosowej, jubei i wielu innych.
Palma daktylowa — dobrodziejstwo ludz-
kości, największe wg Pliniusza St. (23,51)
obok winorośli i oliwki.
Palma — miłość, płodność, rozdzielno-
ptciowość. Hebr. imię Ŝeńskie Tamar 'palma';
gr. phoiniks 'palma', dosf. 'fenicka' (bo nie w
Grecji, ale w Syrii dawała dojrzale owoce,
wino palmowe, ocet palmowy), 'ptak Feniks
(zob.)', który rodził się i odradzał na palmie.
„Postać twoja podobna jest do palmy, a piersi
do gron winnych" (Pieśń nad pieśniami 7,8).
Wg Pliniusza St. (13,6 i nast.) jedną męską
palmę otacza kilka Ŝeńskich, które na sam jej
widok owocują.
Palma — atrybut fenickiego bóstwa Baal
Tamar 'Pan palmy'. Poświęcona Hermesowi,
Dionizosowi i jego orgiastycznym obrzędom,
Afrodycie i in. boginiom miłości i płodności.
Palmę uwaŜano w staroŜ. Egipcie za
wyobraŜenie roku, gdyŜ ma jakoby co miesiąc
wypuszczać jedną gałąź.
Palma — Słońce i światło; u Greków
poświęcona Febowi-Apollinowi i Heliosowi.
..Widziałem kiedyś na Delos, przy ołtarzu
Apollona, młodą palmę, wysokopienną"
(Odyseja 6.162 Homera, tł. J. Parandow-
skiego). Tezeusz po zabiciu Minotaura urządził
igrzyska ku czci delijskiego Apollina i
nagrodził zwycięzców gałązkami tej palmy.
Wg innych przekazów był to Herakles:
po powrocie z Hadesu ujrzał tę boską palmę i
uwieńczył sobie czoło jej gałązkami. Jako
pierwszy otrzymał od niego palmę zwycięstwa
bohater arkadyjski Jazjon, kochanek Demeter i
propagator jej misteriów (Odyseja 5,125
Homera; Pauzaniasz 8,48,1).
Palma — kolumna. Palma, niezbyt się
nadająca do uŜytku jako drewno budulcowe,
stała się jednak w Egipcie V dynastii, ze swym
wyniosłym i prostym pniem-kło-dziną z pękiem
olbrzymich liści u góry, wzorem architektury
kolumnowej; zob. Kolumna. WyobraŜenia palm
na filarach świątyni przyszłości powtarzają się
w widzeniu Ezechiela (40,16—37). Palma —
izraelskie plemię Manasses. Palma — mądrość.
Mądrość mówi: „WywyŜszyłam się jak palma
w Kades (a. w En-gaddi)" (Eklezjastyk 24,18).
Palma — dusza dąŜąca do nieba; wskazuje na
to smukłość i wyniosłość pnia palmy.
Palma — człowiek sprawiedliwy. „Spra-
wiedliwy wyrośnie jak palma" (Psalm 91 13).
Palma — proroctwo. „A była Debora
prorokini, Ŝona Lapidota, która sądziła lud w
owym czasie. A siedziała pod palmą, którą
imieniem jej (debora .hebr. 'pszczoła, osa')
nazywano" (Ks. Sędziów 4,4—5).
Palma — atrybut św. Jana Ewangelisty (w
plastyce: umierająca Maria wręcza świętemu
liść palmowy), św. AmbroŜego, Pawła
pustelnika i św. Onufrego (obaj wyobraŜani w
przepasce z liści palmowych na biodrach);
wg tradycji kij św. Krzysztofa był z drewna
palmowego.
Palma — egzotyczne kraje, „gdzie słonie »
tygrysy są u siebie". „Es wandelt niemand
ungestraft unter Paimen" nm. 'nie moŜna się
bezkarnie wałęsać pod palmami' (Po-
winowactwa z wyboru, Z dziennika Otylii
Goethego), gdyŜ człowiek sam się przy tym
zmienia i zmieniają się jego poglądy.
Palma — stanowczość, zdecydowanie w
pokonywaniu przeszkód. Wg dawnego poglądu
palma rośnie tym szybciej, im bardziej jest
obciąŜona.
W heraldyce (od XVI w.): Ŝycie, płodność;
przyjaźń; szczodrość; mądrość, sprawiedliwość;
impresa (niekiedy z jednoroŜcem) rodu Este
(Ferrara, Modena).
Gałąź (gałązka) palmowa — miłość, płod-
ność, rozdzielnopłciowość; zwycięstwo, na-
groda, triumf, podbój, moc twórcza, chwała,
prymat; pokój, radość, wiara; pozdrowienie.
 Gałązka palmowa — radość, wesołość. W
pierwszy dzień Ŝyd. Święta Szałasów (Sukkot)
uŜywa się gałązek palmowych i wierzbowych
przy tańcach i zabawach. „I weźmiecie sobie
dnia pierwszego owoce z drzewa
najpiękniejszego (tj. z cytrynowego), róŜdŜki
palmowe (hebr. lulab, lulaw, tuiow) (...) i
będziecie się weselić przed Panem" (Lev.
23,40).
Gałąź palmowa w Rzymie była godłem
igrzysk; otrzymywali je zwycięzcy gladiatorzy.
Gałęzie palmowe — radość, triumf. Gdy
Jezus wjechał do Jerozolimy, „nabrali gałęzi
palmowych i wyszli naprzeciw niemu wołając:
Hosanna!" (Ew. wg Jana 12,13).
W plastyce chrzęść.: gałąź palmowa —
szczęście, czystość, męczeństwo, zwycięstwo
nad pokusą, nad śmiercią; rzeź niewiniątek;
pielgrzymka do Ziemi Sw.; dusze zbawionych
(Apok. 7,9).
Gałąź palmowa otoczona gwiazdami a.
spleciona w wieniec — zwycięstwo nad
grzechem; atrybut Marii Panny: anioł wręcza
jej liść palmy zwiastujący zgon.
Gałąź palmowa — Azją jako jedna z czte-
rech części świata (w sztuce kontrreformacji,
zwł. jezuickiej).
W heraldyce: gałąź palmowa — kró-
lewskość, wachlarz królewski, sprawiedliwość,
władza świecka (na monetach i pieczęciach);
czystość.
Palma męczeństwa (gałązka palmy) —
śmierć męczeńska.
Palma zwycięstwa, pierwszeństwa — zwy-
cięstwo, pierwsze miejsce, pierwszeństwo.
„Palmom qui meruit, ferat" n.łac. 'niech ten
nosi palmę, kto na nią zasłuŜył" (Lusus poettci,
Ad venlos 4 Jortina, 1748), dewiza Horatio
Nelsona i bryt. Królewskiej Szkoły Morskiej.
Palmy akademickie — honorowa odznaka
przyznawana przez Akademię Francuską
działaczom i twórcom kultury i nauki:
dwie połączone srebrne palmy z fioletową
wstąŜką a. rozetką.
Liście palmy wiecznie zielone — wieczne
Ŝycie, zmartwychwstanie; poświęcone Her-
mesowi, który odprowadza dusze zmarłych na
miejsce przeznaczenia. Atrybut sztuki pisania
(bo pisano takŜe na liściach palm).
Niedziela Palmowa a. Kwietna, rozpo-
czynająca Wielki Tydzień, zwana tak od
obrzędu święcenia palm i od procesji z palma
mi na pamiątkę wjazdu Jezusa do Jero-
zolimy; obchód pokrewny pogańskim ce-
remoniom magicznym wiosennego błogosła-
wieństwa pól, prawdop. pozostałość dawn.
obrzędów fallicznych.
Miasto Palm — Jerycho (Deul. 34.3;
Ks. Sędziów 1,16 itd.). Palma na Majorce, Las
Palmas na W. Kanaryjskich.
Palmeta — motyw dekoracyjny w kształcie
stylizowanego, rozłoŜonego wachlarzowe
liścia palmowego: Stan Palmety w USA —
Płd. Karolina.
Palma — gałązka wierzbowa, malinowa itp.
(zaleŜnie od lokalnej tracycji), poświęcana w
Niedzielę Palmową, barwnie ozdobiona,
uŜywana do święcenia pól w poniedziałek
wielkanocny; była narzędziem lud. praktyk
magicznych, jak zamawianie piorunów,
odwracanie wód powodzi, okadzanie połoŜnic,
chorego bydła, nierogacizny, ściąganie deszczu
itp.
PANTERA (Lampart)
Pantera symbolizuje noc. KsięŜyc, lato, burzę,
Wszechwidzącego, zmartwychwstanie;
zapach; arystokrację, dumę, pychę, potęgę,
odwagę; niezmienność, niewraŜliwość; zło,
draŜliwość, obłudę, hipokryzję, pochlebstwo;
zmysłowość, rozwiązłość, chuć; grzech; po-
lowanie, szybkość, drapieŜność, okrucieństwo,
krwioŜerczość, dzikość, skrytość;
oszustwo, łotrostwo, podstęp, nagłą napaść;
walkę; zwycięstwo, triumf, zaborczość.
Pantera — Wszechwidzący (z uwagi na
plamy na sierci przypominające wielkie oczy);
boski StraŜnik; Ozyrys, Hathor. Ŝeński aspekt
boga Słońca Ra (Re); Argu.s.
Pantera — zło. Kapłani egip. w czasie
uroczystości pogrzebowych przywdziewali
skóry lamparcie, aby egzorcyzmować siły zła
krąŜące wokół świątyni; skóry te byty
atrybutem Seta. boga zła. wroga bogów i ludzi,
dowodem jego śmierci i świadectwem
magicznej siły składanych ofiar.
Pantera w Mezopotamii — burza wiosenna;
atrybut boga grzmotu i ulewy, Ninurty.
Pantera — łowca, wódz, zaborca, agresor;
członek domu królewskiego; wojownik, rycerz;
związana z biblijnym Nemrodem. łowcą
zwierząt a. ludzi (Gen. 10,9—11). „Pantera
czyha przed miastami Judy" (Je-remiasz 5,6)
— mowa o wojskach najeźdźcy.
 Pantera — niezmienność cech (wad) otrzy-
manych od natury. „Jeśli moŜe odmienić
Murzyn skórę swoją albo pantera pręgi, to i wy
będziecie czynić dobrze nauczywszy się złego"
(Jeremiasz 13,23).
Czworoskrzydła pantera — potęga nagła i
bezlitosna; państwo medo-perskic; monarchia
Aleksandra Wielkiego; cztery wiatry (Daniel
7,6).
Pantera — szybkość. „Konie (Chaldej-
czyków) są szybsze niŜ pantery" (Habakuk
1,8).
Pantera — KsięŜyc, zwierzę księŜycowe,
atrybut Wielkiej Macierzy Rei-Kybele, Arte-
midy jako bogini KsięŜyca; emblemat ciem-
nych sił, grzechu, poŜądania, zazdrości,
oszustwa.
Pantera w staroŜ. Grecji — atrybut Dionizosa
jako boga wina; symbol pijaństwa,
krwioŜerczej, drapieŜnej dzikości o de-
monicznej potędze; siły i płodności; jej dzikie
skoki łączyły ją z menadami z orszaku boga;
niekiedy wóz jego ciągną dwie pantery, „l
Bakcha głowę wieńczą wino-gradu liście (...).
Przy nim dziki ostrowidz i tygrys zaŜarty, i
nigdy krwi niesyte kładą się lamparty"
(Metamorfozy 3,671—4 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). Jedno z najczęściej uŜywanych
dzikich zwierząt w walkach cyrkowych staroŜ.
Rzymu. Atakuje nawet bawoły.
Pantera — zmartwychwstanie. W niektórych
mitach bohater poŜarty przez panterę wychodzi
z. tej przygody odrodzony i w lepszej formie.
Wg bestiariusza (Physiologus, II—III w.)
pantera po kaŜdym posiłku sypia przez trzy dni
w jaskini, po czym wychodzi
rozprzestrzeniając woń cudowną. Zwierzę było
z jednej strony emblematem rozkoszy i
zmysłowości (zapach), z drugiej — śmierci i
zmartwychwstania Chrystusa (przebudzenie po
trzech dniach w grobie). W śrdw. uwaŜano ją
za istotę przyjazną wszystkim zwierzętom (z
wyjątkiem smoka), przyciągającą je swą
upojną wonią (jej pachnący oddech
symbolizował Ŝycie, Ducha Sw.. uzdrawiał), za
Chrystusa zwierząt. Nazwę pantery, gr.
pdnther, wywodzono błędnie z gr. pan—
'wszech-' i iher 'zwierzę', jest to wszakŜe nazwa
pochodzenia niegreckiego. Później jednak,
kiedy upowszechniły się wieści o drapieŜnej
naturze zwierzęcia, stało się ono symbolem zła,
obłudy i pochlebstwa.
Lampart, późn. łac. leopardus, to nazwa
pantery wynikła z przeświadczenia, Ŝe jest ona
mieszańcem lwa (leo) i pantery (pardus). W
sztuce chrześcijańskiej przedstawiano jako
lamparta bestię morską opisaną w Apok. 13,1—
8, siedmiogłową i dziesięciorogą, sym-
bolizującą ogólnie grzech. Antychrysta, Rzym
cezarów. Lampart — przen., przest. uwodziciel,
rozpustnik, hulaka. Lamparto-wać się — przesl.
prowadzić Ŝycie hulaszcze, rozwiązłe.
Lampart — wierna, męska przyjaźń, zob.
Hiena.
Pantera — rozwiązłość: cechy florentyń-
czyków (Boska Komedia, Piekło 1,32—43
Dantego).
Pantera z łbem ukrytym między przednimi
łapami — oszustwo (gdyŜ pokazuje tylko swe
piękne futro, a paszczę chowa).
Pantera — przeciwieństwo i naturalny wróg
małpy, jelenia a. hieny-padlinoŜercy.
Pantera — arystokracja. NaleŜy do „szla-
chty" zwierzęcej, tak jak lew (choć bez
symboliki słonecznej), koń, dzik, jeleń.
W heraldyce: śmiały, waleczny, zuchwały
rycerz; duma, potęga (lampart był tradycyjnym
emblematem Anglii); piękność czuła a.
gwałtowna, broniąca swych dzieci z na-
raŜeniem Ŝycia; chytrość; wolność; wstręt do
padliny.
W marzeniu sennym: zła wróŜba.
PAS
Pas symbolizuje potęgę, siłę, odwagę, wa-
leczność. obronę, przygotowanie do czynu;
bezpieczeństwo, krępowanie, ratunek; cnotę,
wstrzemięźliwość, dziewictwo, powściąganie
namiętności; nieodpartą miłość, małŜeństwo,
płodność, przywiązanie, wierność,
posłuszeństwo, pokorę; miłosierdzie, piel-
grzymkę, wyświęcenie, wiarę; sprawiedliwość,
prawdę, godność, radość.
Pierwsze pasy. o jakich wspomina Biblia. to
pasy pozszywane z liści figowych, jakie
uczynili sobie Adam i Ewa. gdy poznali, Ŝe są
nadzy (Gen. 3.7).
pas — przywiązanie, wierność, funkcje
wymagające wierności i oddania; więź między
przywdziewającym pas a funkcją, instytucją,
zawodem: podtrzymywanie, spinanie.
ściąganie, opasywanie odzieŜy, noszenie
szabli, sztyletu, pistoletu (wiszących u pasa).
siekiery (zatkniętej za pas), torby.
kluczy, naboi itp. W braku kieszeni wieszano u
pasa mieszek (trzos) z pieniędzmi (złodzieje
kradli go odcinając rzemienie, na których
wisiał, stąd zwani rzezimieszkami), kałamarz,
drobne narzędzia itp.
Opasanie się — ciasny związek, przy-
wiązanie, oddanie. „Tymi, co ocaleją z gniewu
Twego. Ty się opaszesz" (Psalm 75 11). Niech
przekleństwo boskie będzie dla mego wroga
„jak pas, który go zawsze opasuje!" (Psalm
108 19).
Pas — sprawiedliwość, wiara, miłosierdzie i
prawda. Gdy przyjdzie Mesjasz,
„sprawiedliwość będzie pasem biódr jego, a
wiara opasaniem nerek jego" (Izajasz 11,5).
„Stójcie więc, przepasawszy biodra wasze
prawdą" (List do Efezjan 6,14).
Złoty pas — miłość, chwała, godność
królewska. Daniel widzi anioła: „A oto mąŜ
jeden obleczony w płócienne szaty, nerki jego
przepasane złotem najczystszym" (Daniel
10,5). Syn Człowieczy „obleczony w długą
szatę i przepasany przez pierś pasem złotym"
(Apok. 1,13). Przysłowie: Dobre imię lepsze
niŜ złoty pas, tj. reputacja więcej warta niŜ
złoto (pieniądze).
Pas — radość. „Przepasałeś mnie radością,
aby dusza moja śpiewała" (Psalm 29 12).
Pas — moc, siła. „BoŜe (...), przepasany
będąc siłą, uśmierzasz szum morza" (Psalm 64
7—8). „Dzielna kobieta (...) mocą przepasuje
swoje biodra" (Ks. Przypowieści 31,17).
Pas — waleczność. „Przepasałeś mnie mocą
ku bitwie" (2 Ks. Kroi. 22,40).
Zawiązanie pasa na długiej, luźnej szacie
bywało zwykle oznaką przedsięwzięcia ja-
kiegoś działania związanego z ruchem, bie-
giem, walką; atrybut gotowości do słuŜby, do
dzieła. Anioł mówi do uwięzionego Piotra:
„Opasz się i pójdź ze mną!" (Dzieje Ap. 12,8).
„Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się i
chodziłeś, gdzie chciałeś; lecz gdy się
zestarzejesz (...), inny cię opasze i poprowadzi,
gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Por.
Ręka (wyciągnięcie obu).
Pas — pielgrzymka. Pielgrzym dla oswo-
bodzenia nóg podkasywał długie poły płaszcza
a. tuniki i zatykał za pas, tak jak to pieszy
podróŜny czyni do dziś na Bliskim Wschodzie.
Rozwiązanie pasa i wszystkich węzłów
ubioru połoŜnicy (i męŜa) miało ułatwiać
rozwiązanie (poród). Po potopie Deukalion
i Pyrra ..twarz kryją, rozpasują szaty (...), poza
siebie kamienie ciskają w pole. Głazy (...)
przyjmują postać ludzką" (Metamorfozy 1,388
i nast. Owidiusza, tł. B. Kiciń-skiego),
rozpasują szaty na znak zupełnego oddania się
wzywanej Temidzie. „W nie-zawiązanej
przychodzę koszuli" (Lilia We-neda 4,1,1
Słowackiego), tj. jako błagalnica. W śrdw.
wdowa zrzekająca się spadku składała swój
pas na grobie męŜa.
Pas — kobiecość, wdzięk, seks. „Czy panna
zapomina swojej ozdoby, oblubienica swego
pasa?" (Jeremiasz 2,32). Atrybut gr. i rz. bogiń
miłości i małŜeństwa. Pas Afrodyty
gwarantował powodzenie w miłości; bogini
poŜyczyła go Herze, gdy ta chciała wzbudzić
poŜądanie Zeusa (Iliada 14,214 Homera). Zob.
Węzeł (miłość, małŜeństwo). W śrdw.
romansach pas czyni dziewczynę poŜądaną w
oczach ukochanego.
Rozluźniony pas — próŜnowanie, bez-
czynność, ospalstwo, opieszałość, gnuśność,
opilstwo. Przysłowie: Za króla Sasa jedz, pij i
popuszczaj pasa. Przeciwieństwem po-
puszczania pasa jest zaciskanie go, tzn.
oszczędzanie, liczenie się z groszem, z wy-
datkami.
Słomiany pas — urodzaj, płodność; uchodził
za pomocny przy porodzie.
Pas Izydy — egip. potęga; czystość, nie-
śmiertelność, opieka nad chorymi i zmarłymi.
„Krew Izydy" — pas z czerwonych
krwawników zmywający grzechy nosiciela.
Pas Irydy (Iris) — tęcza, prognostyk ładnej
pogody, przyrzeczenie szczęścia.
Pas Hippolity — cudowny złoty pas kró-
lowej Amazonek otrzymany w darze od Aresa;
zdobycie tego pasa było dziewiątą pracą
Heraklesa.
Pas Thora. skand, boga burzy, urodzaju i
rodziny — podwajał jego straszliwą siłę.
Pas Armidy, pięknej czarodziejki z poematu
Jeruzalem wyzwolona (1580) Torquata Tassa
— bezcenny, magiczny pas. źródło jej mocy.
Pas rycerski — jeden z głównych symboli
śrdw. stanu rycerskiego; stąd ceremoniał
inicjacji do stanu nazywa się pasowaniem na
rycerza.
Obracać pas — gotować się do walki;
rycerze śrdw. przed walką przesuwali klamrę
pasa do tyłu, aby nie zaczepiać o nią na-
ręczakiem a. rękawem.
 Pas cnoty — śrdw. przyrząd-zamek, za-
mykany na klucz, który miał rycerzowi
opuszczającemu dom zapewnić wierność
małŜonki w sposób mechaniczny.
Pas — niewidka. W śrdw. romansach
spotyka się pasy czyniące dziewczęta nie-
widzialnymi dla kochanka.
Pas w tradycji chrzęść. — ochrona.
wstrzemięźliwość, czystość, gotowość do po-
sługi religijnej, posłuszeństwo, pokora.
ubóstwo. Atrybut apostoła Tomasza. Noszony
pr/cz pustelników w postaci łańcuchu mniej
lub hardziej cięŜkiego. Podobną wymowę ma
sznur opasujący zakonników a. księŜy
odprawiających mszę. W śrdw. nic wolno było
prostytutkom nosić zasłon ani pasów.
Pas franciszkański — sznur z trzema
węzłami reprezentującymi śluby ubóstwa.
czystości i posłuszeństwa. Atrybut Matki
Boskiej. Impresa (dewiza heraldyczna) pierw-
szej Ŝony króla t r. Franciszka I, zwanej Ciaude
de France (1499—1524).
Drzeć pasy z kogoś — jedna z form
dawnych tortur katowskich; przen. wyzy-
skiwać kogoś nieludzko, niemiłosiernie.
Przeciąć swój pas — u muzułmanów
znaczy: porzucić wiarę chrześcijańską i przy-
jąć prawdziwą, islam. W wyobraźni Araba
noszącego szeroką, luźną galabiję Europejczyk
jawił się jako wysmukła postać ciasno opięta
pasem.
Pas kontuszowy — jeden z gł. składników
polskiego stroju szlacheckiego, zwł. w XVIII
w.. naprzód sprowadzany ze Wschodu, później
wyrabiany w krajowych pcrsjarniach.
Za pasy chodzić, późn.: w zapasy chodzić —
siłować się (trzymając się wzajemnie za pas),
stąd zapaśnicy.
Zabranie pasa. np. aresztantowi cywilnemu
a. wojskowemu — izolowanie go od otoczenia,
zerwanie więzi z dotychczas pełnioną funkcją.
W śrdw. zabierano pas niewypłacalnemu
dłuŜnikowi. MoŜe to teŜ oznaczać obronę
przed samobójstwem:
więźniowi zabiera się pas. aby się na nim nie
powiesił, ani się nim nie udusił.
Pas — ochrona, zapobieganie: pas bez-
pieczeństwa. ratowniczy, przepuklinowy itp.
Za pasem (coś jest) — coś się stanie
niebawem, lada chwila, np. Ŝniwa za pasem.
Brać nogi za pas — uciekać.
Cios poniŜej pasa — w pięściarstwie:
niezgodny z przepisami; przen. argument,
zarzut nielojalny, nieczysty, ad personom.
Na pasku kogoś prowadzić — wodzić za
nos; powodować nim. przewodzić mu.
W pas (kłaniać się) — schylając nisko
tułów.
W heraldyce: gotowość do boju; słuŜba panu
feudalnemu.
Pas zwierzyńcowy — zodiak.
W marzeniu sennym: wierna miłość.
PASTERZ
Pasterz symbolizuje bóstwo, psychopompa
(przewodnika dusz zmarłych), przewodnika,
koczownika, patriarchę. Mesjasza, władcę,
króla, duszpasterza, opiekuna, piastuna;
czuwanie, czujność; sielankowego kochanka;
muzyka; wyzyskiwacza; wyrzutka.
Pasterz — bóstwo. Bóg, Bóg Izraela,
Mesjasz, Chrystus. „Bóg jak pasterz trzodę
swą paść będzie (tj. lud Izraela), ramieniem
swym zgromadzi baranki i na łono swe
podniesie" (Izajasz 40,11). „Mój wiekuisty
pasterz mnie pasie" (Psalm 23 l Jana
Kochanowskiego).
Pasterz — KsięŜyc. Tytuł księŜycowego
boga Tammuza. asyrobabilońskiego opiekuna
trzód, pasterza stad gwiezdnych; tytuł egip.
Anubisa.
Pasterz — człowiek wzgardzony, wyrzutek.
parias. Pasterze owiec w staroŜ. Egipcie
traktowani byli jak pariasi, a owce obłoŜone
były zakazem dotykania (tabu). ..Egipcjanie
brzydzą się wszelkimi pasterzami owiec"
(Gen. 46,34). Przysłowie:
Co komu, to komu, pastuchowi wara.
Główny pasterz koczowników jest takŜe ich
królem-kapłanem. Mesa, król Moabu, „chował
wiele bydła i płacił królowi izraelskiemu sto
tysięcy jagniąt i sto tysięcy baranów z wełną
ich" (4. Ks. Król. 3,4). Bóg do proroka Nalana:
„Powiedz Dawidowi, Ŝem go wziął z
pastwiska chodzącego za trzodami, aby był
wodzem nad ludem izraelskim" (2. Ks. Król.
7.8). Mówi Bóg do króla Cyrusa: ..Jesteś
pasterzem moim i wszystką wolę moją
wykonasz" (Izajasz 44.28).
Pasterz — piastun, opiekun bohatera
słonecznego. W licznych mitach pasterz bywa
przybranym ojcem, wychowawcą porzuconego
przez rodziców dziecka, które
wzrasta wśród stada (symbolu obłoków a. fal
morskich), jak np. Zeus, Romulus, Mitra,
Cyrus.
Pasterze i pasterki bohaterami mitów i le-
gend. Biblijny Jakub słuŜy Labanowi jako
pasterz trzody przez 7 lat za Lię i 7 lat za
Rachelę (Gen. 29.15—30); obie były
pasterkami: Lia 'dzika krowa', Rachela 'owca'.
..Oto Rachel nadchodziła z owcami ojca
swego, bo sama pasła trzodę" (Gen. 29,9).
Pasterski bóg Apollo (Apollo Nomius) z
rozkazu ojca. Zeusa, strzeŜe trzód króla
Admeta, co było karą za zabicie Cyklopów, a.
strzeŜe bydła grając na lirze otrzymanej od
Hermesa, złodzieja stad. Olbrzymi wielooki
pasterz Argus (Argos) strzeŜe lo zmienionej w
jałowicę. Pasterz Parys daje na górze Idą
jabłko Afrodycie jako najpiękniejszej z trzech
bogiń. Św. Genowefa, patronka ParyŜa, pasie
jako dziecko owce w Nanterre.
Niewierni pasterze i wierny pasterz —
władcy niemoralni, bałwochwalcy, i Mesjasz,
nowy Dawid (Ezechiet 34).
Pasterz — przewodnik dusz do krainy
zmarłych, jak Hermes.
Pasterz — straŜnik praźródła wiedzy.
Wyrocznia delficka na początku przekazywała
wróŜby tylko pasterzom.
Bóg pasterzy — w mit. gr. Pan.
Dobry Pasterz, wielki pasterz (Do śydów
13,20), ksiąŜę pasterzy (/. List św. Piotra 5,4)
— Chrystus. „Jam jest pasterz dobry. Dobry
pasterz duszę swą daje za owce swoje" (Ew.
wg Jana 10,11—12).
Pasterz i owce — Chrystus i wierni.
Symbolizm oparty na przypowieści ewan-
gelicznej {Ew. wg Łuk. 15,3—7; Ew. wg Jana
10,1—18). ..Jedna owczarnia ijeden pasterz"
zob. Owca. WyobraŜenia w malarstwie ka-
takumbowym, na sarkofagach III/IV w.. na
mozaikach V w.: pasterz wśród stada — na
wzór Orfeusza czarującego zwierzęta i rośliny,
lub Dobry Pasterz z jagnięciem na ramieniu —
na wzór Hermesa-Merku-rego Kriophorosa,
Pana, Endymiona, Ary-stajosa, pasterza trzód,
dźwigającego tryka a. owrę na ramieniu.
Pasterz — gospodarz ziemi. Pasterze witają
obwieszczone im narodzenie się bóstwa w
grocie skalnej; epifania Mitry; BoŜe Na-
rodzenie. „PrzybieŜeli do Betlejem pasterze"
(Symfonie anielskie 31.1 Jana śabczyca).
Pasterze i pasterki — bukoliczni ko-
chankowie wiejscy w poezji sielankowej,
skotopaskach, pastorałkach, eklogach (np.
Teokryt, Wergiliusz, Dante, Petrarka, Ron-
sard, Spenser, Jan Kochanowski. Szymonowie.
Brodziński).
Pasterz nieuŜyteczny — który opuszcza
trzodę. .,Biada pasterzowi nieuŜytecznemu,
który porzuca owce! Niech miecz spadnie na
jego ramię i na jego prawe oko!" (Zachariasz
11,17). ,,Niewierny pasterz wiernej wyrzeka
się trzody" (Ziemiaństwo polskie 4,308
Kajetana Koźmiana).
,,Pasterz niegodny — mistrz podlejszej
sprawy" (Boska Komedia, Piekło 19,83 Dan-
tego, (ł. E. Porębowicza) — Klemens V
(Bertrand de Got, ok. 1260—1314), obrany
papieŜem na skutek manipulacji króla Francji
Filipa IV Pięknego, przeniósł stolicę papiestwa
do Awinionu.
Pasterz-muzyk. ,,Stada igrają przy wodzie, a
sam pasterz, siedząc w chłodzie, gra w
piszczałkę proste pieśni" (Pieśni II, 2,37—9 J.
Kochanowskiego). „JuŜ mdłe bydło szuka
cienia (...), i pasterze, chodząc za niem, budzą
lasy swoim graniem" (Pieśń świętojańska o
sobótce. Panna VI, 5—8 J. Kochanowskiego).
Pasterz — wyzysk bez rozboju. „Dobry
pasterz powinien strzyc wełnę, a nie drzeć
skóry" (Tyberiusz 32 Swetoniusza, powie-
dzenie cesarza).
Pasterz oceanu — Sir Walter Raieigh (Colin
Cloul's Come Borne Again 64 Edmunda
Spensera).
Wierny pasterz — MortiIIo, zakochany w
nimfie Amaryllis, przebiera się za dziewczynę,
aby móc być przy niej; bohater wł. dramatu
pasterskiego 11 pastor fido (1590) Gianbattisty
Guariniego z Ferrary.
Pastorał, krzywuła (laska zakręcona u góry)
— przewodnictwo duchowe. Staroegip.
emblemat władzy królewskiej, chrzęść, symbol
Narodzenia, emblemat władzy biskupiej (w
Kość. wschodnim laska z krzyŜykiem.
opleciona węŜami).
Fletnia pasterska. syrinx, multanka — fletnia
Pana, zespół drewnianych piszczałek róŜnej
długości w jednym rzędzie — emblemat
wiatru.
Gwiazda pasterska — planeta Wenus.
Msza pasterska, pasterka — pierwsza msza
w święto BoŜego Narodzenia, zwią
zana z legendą o wezwaniu pasterzy do groty
betlejemskiej.
Wiek pasterski — schyłek XVIII w., okres
sentymentalnego naśladownictwa Ŝycia
pasterzy.
W marzeniu sennym: szczęście doskonałe.
PAW
Paw jest ptakiem Hery (Junony), Ŝony Zeusa
(Jowisza); symbolem słonecznym, wieczności,
nieskończoności, nieśmiertelności,
zmartwychwstania, niebiańskiego Jeruzalem;
wiosny; wszystkowidzenia, kontemplacji,
czujności; godności, dostojności;
ozdoby, przepychu, wiecznej piękności; kró-
lewskości, Ŝycia dworskiego, światowej dumy,
pychy, pompatyczności, próŜności, puszenia
się własną urodą.
Paw w Biblii występuje tylko raz: co trzy
lata statki króla Salomona przywoziły pawie
(obok złota, srebra, kości słoniowej, małp) z
Tarsis, fenickiej kolonii Tartessus w Hiszpanii
u ujścia Gwadalkiwiru (3. Ks. Król. 10,22).
Paw w staroŜytności — niszczyciel węŜów
jadowitych, który wypity jad przeobraŜa w
piękne barwy swego upierzenia; przeistoczenie
to symbolizowało nieśmiertelność. Nieraz
uwaŜano go za nieśmiertelnego feniksa (zob.) i
otaczano kultem. Paw z węŜem w dziobie
wyobraŜał światło zwycięŜające ciemności,
urodzaj pokonywający suszę, cnotę zabijającą
diabła-kusiciela.
Pawie oczy (oczka) — barwne, tęczowe
kółka na końcu piór ogonowych samca —
emblemat „złego oka", czujnego zdrajcy a.
straŜnika; „argusowe oczy" — stuokiego
olbrzyma Argosa (Argusa), strzegącego lo z
rozkazu Hery, którego zabił Hermes na
polecenie Zeusa (oczy Argosa umieściła Hera
na ogonie pawia); niektórzy uwaŜają dlatego,
Ŝe pawie pióra przynoszą nieszczęście i nie
trzymają ich w domu. W mit. ind. — gwiaź-
dziste niebo.
Paw słuŜył jako wierzchowiec m.in. bo-
giniom pogody; Herze i jej etruskiemu
odpowiednikowi, bogini Uni (małŜonce Tina);
Buddzie, któremu rozpostarty ogon pawia
słuŜy jako aureola.
Paw — zmartwychwstanie i wiosna; jego
piękne pióra opadają i odrywają się, gdy się
pierzy jesienią, a odrastają dopiero
wiosną, ,,odradzają się wraz z kwiatami"
(Pliniusz St.).
Paw pojawia się w rzeźbie starorzymskiej i
w płaskorzeźbie nagrobkowej; często był
emblematem cesarzowych na monetach
rzymskich (podobnie jak orzeł — cesarzy).
Emblemat cesarzowych bizantyjskich.
W śrdw. plastyce chrześcijańskiej przed-
stawiano dwa pawie po obu stronach Drzewa
kosmicznego a. Drzewa śycia jako symbol
dwoistości duchowej człowieka, dąŜącej ku
jedności. Często wyobraŜano pawie pojące się
w kielichu liturgicznym, wyraŜające tym
tajemnicę ofiary. Sądzono, Ŝe ciało pawia nie
ulega zepsuciu (O państwie boŜym 21,4 św.
Augustyna), dlatego wyobraŜał wieczność,
wiecznie Ŝywy Kościół, niebiańską Jeruzalem,
chwałę nieba, łaskę sakramentu,
nieśmiertelność, zmartwychwstanie Chrystusa,
radość przebywania w raju (ziemskim a.
niebieskim). W śrdw. takŜe uosobienie jednego
z głównych grzechów — pychy (tac.
superbia). Paw jest atrybutem Chrystusa i św.
Barbary.
Paw z listkiem oliwnym — Kościół przy-
noszący pokój.
Paw jedzący winogrona — symbol komunii
św.
Paw ze smokiem — (podobnie jak ptak i
wąŜ a. skrzydlaty wąŜ) niebo i ziemia.
Dumny jak paw — bardzo dumny, pyszny.
Stroić się w pawie pióra (piórka) — udawać
kogoś lepszego, szlachetniejszego, warto-
ściowszego.
Koło rozpostartego ogona pawiego —
Słońce i gwiaździste niebo; całkowitość.
zupełność. Ogon stulony — wyrzuty sumienia.
Pawi ogon w islamie — Wszechświat. Słońce
w zenicie. KsięŜyc w pełni.
Pawie pióro — chełpliwość, próŜność,
nieposłuszeństwo; na Wschodzie gdzie-
niegdzie — dostojeństwo; lit. ozdobnik sty-
listyczny zapoŜyczony u innego pisarza (w
bajce sójka ustroiła się w pawie pióra);
ozdoba hełmu rycerza, wojownika. ..Zdobyłem
se pawich piór, (...) pawie pióra ładne, pawie
pióra kradnę! postawie se pański dwór!"
(Wesele 1,34.1155—9 S. Wyspiańskiego).
Zob. teŜ Pióro (pawie).
Paw — kontrast między świetnymi pozorami
a szpetną treścią; paw płacze patrząc na swe
nogi, gdyŜ wg legendy indyjskiej przepiórka
wyłudziła od niego jego ładne nogi:
zaproponowała zamianę nóg
na czas konkursu tanecznego, a potem uciekła.
„Zły człowiek widzi w pawiu tylko brzydkie
nogi" (Bustan 7,17 Saadiego z Szi-razu).
„Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;
pawiem narodów byłaś i papugą!" {Grób
Agamemnona 109—110 Słowackiego).
Przysłowia: Strój anielski, chód złodziejski,
głos diabelski, a mięso baranie u pawia. Pawie,
pojrzyj na swe nogi, gdy roztoczysz ogon
drogi.
Paw — obraz świata. „Paw, to jest świata
konterfet pysznego, w którym krom pierza nie
masz nic pięknego" {Emblema 38,5—6
Zbigniewa Morsztyna).
Paw — zbędność. „Pamiętaj, Ŝe na świecie
rzeczy najpiękniejsze są zarazem najmniej
potrzebne, na przykład pawie i lilie" (Kamienie
Wenecji 1,2,17 Johna Ruskina).
Biały paw — symbolizm, modernizm i de-
kadencja: ,,Les paons nonchalants, les paons
blancs oni fui" h. 'Pawie niedbałe, pawie białe
uciekły' (z wiersza Ennui 'Znudzenie', 1889,
Maurice Maeterlincka); stąd nazwa pokoiku
„Pod nonszalanckim Paonem" (krócej „Paon")
w kawiarni Turlińskiego, w którym zbierała się
gromada Stanisława Przybyszewskiego po jego
przybyciu do Krakowa w 1897.
Pawica — lubieŜność, zmysłowość (podobnie
jak samice kuropatwy i przepiórki):
w braku samca uprawia miłość homoseksual-
ną (Historia naturalna 10.80 Pliniusza St.).
Paw — wietnamski symbol pokoju.
W alchemii: wiąŜe się ze wszystkimi
kolorami tęczy (kruk z kolorem czarnym,
feniks z czerwonym, a łabędź z białym), z ideą
całkowitości, kompletności; towarzyszy
wyobraŜeniom pieca alchemicznego.
Paw (Pavo) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: duma nie na miejscu;
(z roztoczonym ogonem) bogate zamąŜ-
pójście, bogaty oŜenek.
Pawi kolor — zielononiebieski.
Strona świata — Zachód.
śywioł (element) — woda.
Wiek człowieka — kobieta czterdziesto-
letnia.
Pora dnia — zmierzch (u mistyków).
Pora roku —jesień.
W heraldyce: potęga, charakter; pióra —
nagroda dla trubadura z rąk pani zamku;
królewskość, duma; pióropusz w klejnocie
herbu z piór strusich a. pawich.
Puścić pawia — wulg. zwymiotować;
tęczowe kolory — pawie fontanny z ust.
PELIKAN
Pelikan symbolizuje towarzyskość, Ŝyczliwość,
miłość rodzicielską, miłosierdzie, wyrzuty
sumienia, Ŝal, melancholię, ofiarę. pokutę,
ukrzyŜowanie, zmartwychwstanie;
samotność; poetę; gniew, bunt; wędrówkę;
Ŝarłoczność; niezaradność, tępotę; por. Feniks.
Pelikan — samotność, wędrówka, me-
lancholia. „Stałem się podobnym pelikanowi
na puszczy i sowie na pustkowiach" (Psalm
101 7). „Pan Niniwę, Asyrię obróci w pustko-
wie, w kraj suchy jak pustynię. (...) Pelikan i
sowa będą nocować na głowicach kolumn"
(Sofoniasz 2,13).
Pelikan — Ŝarłoczność. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,66) są nienasycone.
Pelikan w sztuce chrzęść. — pokuta,
ukrzyŜowanie, przeciwieństwo węŜa (Szatana);
(raniący się dziobem w pierś) emblemat
Chrystusa, który własną krwią nakarmił i
odkupił ludzkość: ofiara Chrystusa na krzyŜu.
W wielu kościołach umieszczono figurę
pelikana nad krucyfiksem i napis:
„Stałem się podobny do pelikana". Późno-
antyczna tradycja nawiązuje do antycznego
podania, głoszącego, Ŝe pelikan uderzeniami
skrzydeł rozprasza dym, którym myśliwi
usiłują wykurzyć jego pisklęta z gniazda, i
składa siebie w ofierze. Wg najwcześniejszych
bestiariuszy pelikanica. z nadmiaru miłości
tłamsząc pisklęta, dusi je, a pelikan,
przybywszy do gniazda, przywraca je Ŝyciu
spryskując krwią z własnej piersi; wg
późniejszych — pelikany kochają wprawdzie
swe pisklęta, ale gdy te wznoszą bunt, ojciec
wpada w gniew i zabija je. wtedy matka wraca
do gniazda i. trapiona wyrzutami sumienia,
przez trzy dni skrapia je swoją krwią, aŜ
wreszcie zmartwychwstają. „Oto ten, który
skłaniał niegdyś lica na przenajświętsze łono
Pelikana" (Boska Komedia, Raj 25,112—113
Dantego, tł. E. Po-rębowicza). mowa o św.
Janie Apostole. W okresie Renesansu pelikan
symbolizował Miłosierdzie.
Pelikan — miłość rodzicielska. Przysłowie:
Pelikan krwią dzieci karmi. ..Jak pe
likan dzielący się Ŝyciem, obdzielę ich krwią wyobraŜeniem człowieka sferycznego (obrazem
moją" (Hamlet 4.5 Szekspira, tł. J. Pasz- idealnej doskonałości).
kowskiego). Perła rzadka, szlachetna, czysta, biała i bez
Pelikan — prawdziwy poeta (Alfred de skazy, trudna do osiągnięcia na dnie morza,
Musset). „Prawi poeci są jak pelikany — sami ukryta w muszli jak prawda w pozorach,
swe piersi rozdzierają własne i zowie ludzi, z urodzona ze spadłej rosy albo od uderzenia
ich czerwonej rany by krwi gorącej pili strugi pioruna, uwaŜana była za rzecz drogocenną.
jasne" (Jodła 27—30 Romana Zmorskiego). Według tradycji na jednej z uczt wydanych
Stan pelikanowy — Luizjana (USA), która przez królowę Egiptu, Kleopatrę VII, dla
ma pelikana w herbie. Marka Antoniusza, gdy on zdumiewał się
W alchemii: symbol kamienia filozoficz- rozrzutnym bogactwem biesiady, królowa
nego, który się rozpuszcza (a więc popełnia rozpuściła w kwaśnym winie bezcenną perłę i
samobójstwo), aby dokonało się przeobraŜenie wypiła wino na cześć . gościa, aby dowieść
ołowiu w złoto. siły jej uczuć dla niego i wzgardy dla
W heraldyce: stojący na gnieździe, karmiący bogactwa (jednak perły nie rozpuszczają się w
swe młode — rodzicielskie oddanie; cieczach nadających się do konsumpcji!).
chrześcijańska gotowość do ofiary. W antycznym Rzymie tylko pewnym ka-
tegoriom obywateli wolno było ozdabiać swój
PERŁA strój perłami. Według Pliniusza Starszego
stanowiły „najwartościowszy towar świata". La
Symbol czystości, białości, wzniosłości, bo-
Reine des perles, perła wschodnia wagi 27,5
gactwa. zdrowia, wymowy, wiary, wiedzy
karata, naleŜąca do korony francuskiej, została
tajemnej, poświęcenia, łez; połączenie ognia z
skradziona w 1792:
wodą; atrybut Chrystusa i Dziewicy;
La Regente, perła owalna wagi 22 g, była w
udziela tzczęścia małŜeńskiego. W symbolice
XIX wieku własnością francuskiego dworu
Wschodu perła wyobraŜa dziecko, Ŝonę,
cesarskiego.
kochankę;'naukę, Koran; bogactwo; świętość,
W Indiach perła słuŜy jako środek uni-
wreszcie nieśmiertelność dzięki swej twardości
wersalny przeciw wielu chorobom. W Europie
i niezmienności.
uŜywano jej przeciw padaczce, obłędowi,
Wspominają o perłach literatury sta-
depresji psychicznej. Na Wschodzie słuŜyła
roŜytnych Chin i Indii; indyjska literatura
głównie jako talizman i afrodyzjak, zapewniała
wedycka wskazuje, Ŝe perły były znane na
płodność, a włoŜona do trumny zmarłego
Półwyspie Indyjskim przed najazdem Ariów
gwarantowała jego zmartwychwstanie. W
(ok. 1500 p.n.e.). Wśród archaicznych klej-
Laosie zmarłym zatykano wszystkie otwory
notów greckich i etruskich znajdujemy nieraz
ciała perłami, aby się nieboszczykom przydały
kolorowe kamienie szlachetne obramowane
w niebie, dziś przystraja się ich ubiory
perłami. Wojska Aleksandra Wielkiego
sztucznymi perłami. Chińczycy i Arabowie
sprowadziły znaczne ilości pereł z Indii i Persji
wierzyli w działanie pereł dziewiczych (nie
do krajów śródziemnomorskich. Jeszcze
przedziurawionych) przeciw chorobom oczu,
bardziej rozpowszechniły się perły w II i I
zgodnie z zasadą, Ŝe podobne leczy się
wieku p.n.e. Najbardziej ceniono perły
podobnym. Perła wiąŜe się bowiem z owalem,
wschodnie, orientalne, z Indii, za ich piękną
literą O i okiem: w komedii Szekspira Burza 1,2
barwę i niezrównany blask. Próbowano teŜ
Ariel śpiewa:
udzielać perłom sztucznie wschodniego blasku,
„Ojca morskie tulą fale, z kości jego są korale,
dając je do połknięcia gołębiom, które
perła lśni, gdzie oko było" (tł. L. UIricha).
następnie trzymano w klatce, póki nie pozbyły
Przysłowie mówi: Oko jest perłą oblicza.
się drogocennej zawartości. Wspaniały blask i
Perła w muszli — dusza ludzka w ciele.
kulisty kształt uczyniły z nieskazitelnej perły
Duszę nazywali perłą mandaici (czyli sa-beici,
jeden z najdawniejszych symboli doskonałości.
od III w. n.e. w Mezopotamii) i ma-
Dla mistyków perła reprezentowała
nichejczycy (wyznawcy Maniego, od III w.
uszlachetnienie instynktów, przeobraŜenie
n.e., w Persji). U chrześcijańskich gnosty-ków
pierwiastków, uduchowienie materii, wiązała
Chrystus Zbawiciel staje się boską,
się z platońskim
„mewysłowioną. perłą" (gr. ton alekton
margariles, po gr. rodzaju męskiego), gdyŜ
według Orygenesa i Klemensa z Aleksandrii
perlą symbolizuje Logos (Słowo), por. Ew. wg
Jana l, gdzie Chrystus występuje jako Słowo
Przedwieczne.
W folklorze perła jest spokrewniona z
KsięŜycem. Utarta i zmieszana z wodą leczy
obłęd. Dante {Raj 2,34) z Beatrycze na
KsięŜycu: ,,W tę wiekuistą perłę wpłynęliśmy"
(wl. 1'eterna margania). Perła jest równieŜ
ludowym talizmanem przeciw ogniowi, przez
swoje pokrewieństwo z wodą. Gdy Afrodyta
zrodziła się z piany morskiej, wzlatujące
krople wody stały się perłami. Opierając się na
Biblii (Gen. 2,12:
„kamień onyksowy"), w średniowieczu uwa-
Ŝano, Ŝe perły rosną w ziemskim raju.
„Perły oznaczają łzy" powiada Emilia
Galotti do matki w sztuce (1772) Lessinga
(2,7). W Jeruzalem wyzwolonej 4,76,12 Tassa,
tł. Piotra Kochanowskiego (1618):
,,Mokre perły, które na jagody jedna po drugiej
kroplami spadają". W Królu-Duchu (rapsod
III, 3,128) Słowackiego jedna z córek króla
Popielą stoi ,,z perłami w oczach". To
pokrewieństwo ze łzami sprawiło, Ŝe w
folklorze perła przynosi nieszczęście, jeśli nie
została otrzymana w spadku. Jest to typowa
ozdoba kobiet (albo niewieściu-chów, jak
Neron), atrybut miłości, szczęścia
małŜeńskiego i bogini KsięŜyca, zapewniającej
regularność miesięczną. Perła skryta w muszli,
na dnie morza, to takŜe symbol płodu w łonie
matki, Chrystusa w łonie Marii, światła w
ciemnościach, energii kosmicznej i siły
rozrodczej.
Z potrójnej symboliki KsięŜyca, wody i
kobiety wynikają wszystkie własności
magiczne perły: lecznicze, połoŜnicze i po-
grzebowe. Muszla wyraŜa kobiecą płodność,
perła — płód powstały pod wpływem Księ-
Ŝyca, wody morskiej lub rosy spadłej z nieba.
W Ew. wg Mai. 7,6. Jezus zaleca, aby nie
rzucać pereł przed wieprze, to znaczy nie
powierzać tajemnic Nieba, skarbów wiary i
łaski, uszom niegodnych tego. Wg Ew. wg
Mat. 13.46 perła jest symbolem Królestwa
Niebieskiego: pewien kupiec znalazł perłę
bezcenną, sprzedał wszystko, co miał, i kupił
ją. Perłą nazwano równieŜ drogę do Królestwa
Niebieskiego, zwłaszcza trudną i stromą drogę
dziewictwa i męczeństwa;
dlatego imię Margarita-Małgorzata nadawa
no często świętym dziewicom i męczennicz-
kom. Według biblijnej Apokalipsy 21,21
dwanaście bram do Nowego Jeruzalem,
zstępującego z Nieba, to 12 pereł, kaŜda brama
z jednej perły.
Według muzułmanów kaŜdy ze zbawionych
wiernych zamknięty zostaje w perle wraz ze
swą hurysą,
Perły w większej liczbie nabierają cha-
rakteru odmiennego, a połączone nitką
przejmują symbolikę naszyjnika albo róŜańca
(jedność z mnogości). W literaturze perskiej
perłą nazywano wytwornie piękną myśl, a
składanie wierszy przedstawiano jako
nawlekanie pereł. Rozsypane bezładnie perły
symbolizują rozproszenie, rozpad osobowości.
Perła wiąŜe się w kalendarzu z czerwcem, w
Zodiaku z Rakiem, niekiedy z Bliźniętami.
PIEC
Piec symbolizuje zimę, gorąco, ciepło: gościn-
ność, protekcję, ognisko domowe, dom;
początek; ciało, kobietę, matkę, łono kobiece,
macicę, czystą, duchową ciąŜę; cudzołóstwo;
ucisk, uciemięŜenie; nieszczęście, zemstę,
gniew Pański, Dzień Sądu, piekło, świat
podziemny. Por. Ogień (Ognisko).
Piec kurzący się (we śnie biblijnego Abra-
ma): ogień — duchowość Boga; dym — Jego
nieprzystępność (Gen. 15,17).
Piec Ŝelazny — ucisk, uciemięŜenie w nie-
woli egip., babilońskiej. „I wywiódł was Pan z
pieca Ŝelaznego egipskiego" (Deul. 4,20).
Piec Pański — Jeruzalem. „Pan, którego
ogień jest na Syjonie, a piec jego jest w
Jeruzalem" (Izajasz 31.9).
Piec utrapienia — cierpienie; ubóstwo
(fzajasz 48,10).
Piec — gniew Pański. „I podpalę was
ogniem zapalczywości mojej (...). Jak się topi
srebro wpośród pieca, tak będziecie wpośród
niego, a poznacie, Ŝem ja Pan, gdy wyleję
rozgniewanie moje na was" (fzecA/c/22,21—
2).
Piec ognisty — próba ufności w pomoc
boŜą. Anioł Pański ratuje trzech młodzieńców
w piecu ognistym (Daniel 3,1—97).
Piec piekarski — cudzołóstwo. „Wszyscy są
cudzołoŜnikami, jak piec rozpalony przez
piekarza" (Ozeasz 7,4).
 Piec pałający — Dzień Sądu. „Bo oto dzień
przyjdzie pałający jak piec, a będą wszyscy
pyszni i wszyscy bezboŜni słomą" (Malachiasz
4,1).
Piec-tygiel alchemiczny — ciało ludzkie.
Alembik alchemiczny (aparat destylacyjny,
retorta), vas hermetica, piec filozofów,
wydrąŜona góra — czysta, duchowa ciąŜa.
Złoto w piecu — serca ludzkie. „Jak w ogniu
próbują srebro, a złoto w piecu, tak Pan
próbuje serca" (Ks. Przypowieści 17,3).
Piec — zemsta. „Nie grzej zbyt pieca na
nieprzyjaciela, byś się w tym ogniu i sam nie
osmalił" (Henryk VIII 1,1 Szekspira, tł. L.
UIricha).
Piec — piekło. „I wrzucę ich w piec ognisty;
tam będzie płacz i zgrzytanie zębów" (Ew. wg
Mat. 13,42). „Piekło ma wiele wspólnego z
piecem; nie od razu się rozŜarza, a na początku
jest przyjemnie ciepłe'' (Pieniądze i duch
Jeremiasa Got-thelfa, 1842—6).
Piec — vulva. Pieczenie bułki w piecu —
stosunek płciowy. Por. Troilus i Kresyda 1,1
Szekspira, Pandarus o pieczeniu pszennej
bułki.
Piec w baśniach nm. — świat podziemny,
Hades, z którego bohater słoneczny (Słońce)
ucieka. W bajce Jaś i Małgosia braci
Grimmów czarownica rozpala piec i, schwy-
ciwszy Jasia, kaŜe Małgosi pomóc sobie w
upieczeniu chłopca. Korzystając z nieuwagi
czarownicy dzieci wpychają ją do pieca i
uciekają. Wepchnięcie do pieca piekarskiego
jako symbolu łona kobiecego moŜe równieŜ
oznaczać powrót do Ŝycia płodowego, a
spalenie w piecu — śmierć i odrodzenie.
Piec — dziewczyna, kobieta, matka. Przy-
słowie cieszyńskie: Bydom piec bulać (tj.
obalać) — urodzi się dziecko. Przysłowie:
W starym piecu diabeł pali — o tempera-
mencie seksualnym niemłodej kobiety (rza-
dziej — starego męŜczyzny). Baba jak piec —
wielka, potęŜna. Przysłowie ang.:
Czas zaczynać, kiedy piec przychodzi do
ciasta, tj. czas wyjść za mąŜ, kiedy dziewczyna
zaleca się do męŜczyzny.
Piec — ognisko domowe, dom, gniazdo
rodzinne. Pojechać cztery mile za piec (a piątą
na piec) — nigdzie nie pojechać, nie ruszyć się
z domu. Jak u Pana Boga za piecem —
wygodnie, bezpiecznie.
Piec — pobłaŜliwość, faworyzowanie, pro-
tekcja. Przechodzić, przełazić, przedostawać
się piecem, przez piec — (o uczniu) dostawać
promocję przez pobłaŜliwość nauczycieli,
przez protekcję itp.
Piec — początek, punkt wyjścia. Zaczynać
od pieca.
Piec (Fornax) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: (zapalony) obfitość,
spokój, równowaga ducha; (zgaszony)
zmartwienie.
PIECZĘĆ
Pieczęć symbolizuje piętno, znamię, apo-
stolstwo, wybrańca, obrzezanie, chrzest,
bierzmowanie; legalną władzę, autorytet, siłę,
potęgę, ochronę, amulet, bezpieczeństwo;
klejnot; wiedzę, myślenie, stosow-ność,
odpowiedniość; powściągliwość, dziewictwo,
cnotę; dar uczucia, pocałunek, miłość,
wierność; indywidualność, zróŜnicowanie,
autentyczność, prawomocność,
uwierzytelnienie, namiastkę imienia, podpis,
epigraf, herb, znak fabryczny; urzędowe
stanowisko; zatwierdzenie, zgodę, sankcję.
akceptację, aprobatę; posiadanie, własność;
zastaw; zamknięcie, przechowanie,
niedostępność, tajemnicę, milczenie; jałmuŜnę.
Pieczęć — odciśnięcie twardej wygrawero-
wanej powierzchni na miększym materiale,
takim jak glina czy wosk, uŜywane dawniej do
stwierdzenia autentyczności dokumentu,
podobnie jak dziś podpis.
Pieczęć — własność, posiadanie, władza.
wiarogodność. W staroŜytności oznaczano w
sposób trwały prawo własności do rzeczy (np.
skrzyń ze skarbami, worków z pieniędzmi),
zwierząt, a nawet niewolników za pomocą
wyciskania pieczęści, tatuowania a. wypalania
znaków. Od 4. tysiąclecia do IV w. p.n.e. na
Bliskim Wschodzie pieczętowano tocząc
krąŜkiem z wyrytymi na brzegach znakami, a
wyciskając stemplami (tłokami) od 5. do 3.
tysiąclecia, a potem znów od VIII—VI w,
p.n.e. aŜ do czasów rzymskich, kiedy zastąpiły
je pierścienie z sygnetem. Dla uniknięcia
fałszerstw i naduŜyć noszono pieczęć
przywiązaną sznurkiem. na szyi a. ramieniu, i
nie rozstawano się z nią nigdy. „(Oblubienica:)
PrzyłóŜ
mnie jako pieczęć do serca swego, jako
pieczęć do ramienia swego; bo miłość jest
mocna jak śmierć" (Pieśń nad pieśniami 8,6).
Pieczęć — zamknięcie; znak nadawcy;
autentyczność dokumentu; prawomocność.
„(Jezabel) napisała list w imieniu Achaba i
zapieczętowała sygnetem jego" (3. Ks. Król.
21,8). „PołoŜono kamień na otworze jamy, a
król opieczętował go swoim sygnetem"
(Daniel 6,18). „Widziałem (...) księgę (...)
zapieczętowaną siedmioma pieczęciami"
(Apok. 5,1). Zamknąć coś na siedem pieczęci
— uniedostępnić, otoczyć tajemnicą.
Pieczęć — przechowanie, tajemnica, mil-
czenie. Pieczętuje się dokumenty, które mają
być ujawnione w późniejszym terminie, w
określonych okolicznościach (np. testament).
Stąd ,,zapieczętować" — zamykać opatrując
pieczęcią, aby ochronić (dokument, drzwi,
kasę itd.) przed otwarciem. „A ty. Danielu,
zamknij słowa i zapieczętuj księgę aŜ do czasu
zamierzonego" (Daniel 12,4). Powiedzieć,
zdradzić coś komuś pod pieczęcią milczenia —
w tajemnicy, w sekrecie. Przysłowie: Sekret
zawierzony zamykaj pieczęcią. Pieczętowanie
listów wychodzi z uŜycia od ok. 1830, kiedy w
Anglii zaczęto produkować koperty do
zaklejania.
Pieczęć — boskie piętno, znamię. „I włoŜył
Pan na Kaina piętno, aby go nie zabijał nikt,
kto by go spotkał" (Gen. 4,16). Hamlet do
Matki, ukazując jej portret swego ojca:
„Ta kombinacja przymiotów — jak gdyby
kaŜdy z bogów odcisnął swą pieczęć — miała
pokazać światu, czym moŜe być człowiek"!
(Hamlet 3,4 Szekspira, tł. J. S. Sity).
Pieczęć Abrahama — obrzezanie; uspra-
wiedliwienie z wiary. ,,(Abraham) otrzymał
znak obrzezania jak pieczęć usprawiedliwienia
z wiary, którą miał przed obrzezaniem" (List
dc Rzymian 4,11).
Pieczęć — znak, ochrona przed zagładą.
Bóg kaŜe wiernych naznaczyć na czole literą
Tau, aby ich oszczędzono przy powszechnej
rzezi (Por. Ezechiei 9,4—6, Apok. 7,2—8).
Opieczętowani są to wybrani, naleŜący do
Boga.
Sygnet — władza legalna, z boŜej łaski.
„Jakom Ŝvw — mówi Pan — choćby Je-
choniasz (...), król judzki, był sygnetem
prawicy mojej, zerwałbym go stamtąd"
(Jeremiasz 22,24).
Sygnet — wybraniec. ,,I uczynię cię swoim
sygnetem, gdyŜ wybrałem cię — mówi Pan
Zastępów" (Aggeusz 2,24).
Sygnet — władza nadana przez króla,
,,Zdjął tedy król swój sygnet, który odebrał był
Hamanowi, i dał go Mardocheuszowi" (Ks.
Estery 8,2).
Sygnet — klejnot; pieśń przy biesiadzie.
„Jak w oprawie złotej jest sygnet szma-
ragdowy, tak melodia śpiewaków przy miłym,
a umiarkowanie pitym winie" (Ekle-zjastyk
32,8).
Pieczęć — jałmuŜna. „JałmuŜna męŜa jak
pieczęć u niego" (Eklezjastyk 17,18).
Pieczęć Dawida, tarcza Dawida, hebr.
mogen Dawid, dwa splecione trójkąty —
opieka boska. Twórca i makrokosmos,
duchowość, summa myśli hermetycznej;
emblemat judaizmu, herb państwa Izrael. W
alchemii: siedem metali, cztery ,,pierwiastki"
symbolizujące jedność kosmiczną; destylacja;
połączenie ognia z wodą.
Pieczęć Salomona, sygnet na jego pierście-
niu, gwiazda pięcioramienna, pentagram ma-
giczny przeciw złym mocom, dający się
narysować pięcioma liniami bez odrywania
ołówka (niekiedy pieczęć przedstawiana jako
sześcioramienna, identyczna z tarczą Dawida)
— klucz do Królestwa Niebieskiego,
natchnienie, doskonałość, amulet zdrowotny,
odpędzający złe duchy; władza nad duchami i
demonami. Wg legend rabinicznych i mu-
zułmańskich król znał imiona duchów i de-
monów, skutkiem czego miał zmuszać je do
spełniania jego rozkazów. Zbuntowane dŜinny
zamykał w butelce, pieczętował sygnetem i
wrzucał do Morza Czerwonego;
tajemna moc pieczęci nie pozwalała się im
stamtąd wydostać. Por. Opowieść o rybaku i
dŜinnie z Baśni z J001 nocy.
Zdrój zapieczętowany — oblubienica do-
stępna tylko swemu narzeczonemu. ,,Oblu-
bienica moja ogrodem zamkniętym, zdrojem
zapieczętowanym" (Pieśń nad pieśniami 4,12).
Pieczęć — cnota. Przysłowie: Cnota czło-
wieka jest pieczęcią, herbem i klejnotem.
Pieczęć (odcisk woskowy) — dziewictwo;
powstrzymanie; ograniczoność umysłowa.
Pieczęć — zastaw. Np. zastaw dla nie-
rządnicy na naleŜność za obcowanie z nią.
„(Juda) rzekł: Co ci mam dać w zastaw? A
Tamar powiedziała: Swoją pieczęć, swój
sznur i swoją laskę (...) Tedy dał jej i obcował
z nią" (Gen. 38,18).
Pieczęć — znak staroŜ. rzemiosł i manu-
faktur. Zwyczajowo pieczętowano imieniem a.
znakiem producenta rozmaite towary, od
bochenków chleba do cegieł.
Pieczęć — amulet przeciw chorobom:
odcisk (odbicie) pieczęci miało oddziaływać
uzdrawiająco.
Pieczęć w chrześcijaństwie — chrzest,
bierzmowanie. „Nie wyrządzicie szkody ani
ziemi, ani morzu, ani drzewom, dopóki nie
opatrzymy pieczęcią sług Boga naszego na
czołach ich" (Apok. 7,3).
Pieczęć — apostolstwo. „Pieczęcią apo-
stolstwa mego wy jesteście" (/. List do
Koryntian 9,2).
Piętno — występek, kłamstwo. ,.Uwiedzeń!
obłudą kłamców naznaczonych w sumieniu
piętnem występku" (/. List do Tymoteusza 4,2).
Pieczęć — epigraf, motto, aforyzm, sen-
tencja. „Mocno stoi fundament boŜy mający tę
pieczęć: »Zna Pan swoich" i "Niech odstąpi od
nieprawości wszelki, co wymawia imię
Pańskie"" (2. List do Tymoteusza 2,19).
Pieczęć — miłość, pocałunek. „Lecz zwróć
mi pocałunki, pieczęcie miłości, co nada-
remnie pieczętowały!" (Miarka za miarkę 4,1
Szekspira).
Pieczęć — dar uczucia; dar testamentowy.
Falstaff: ,,Straciłem sygnet mego dziada, który
wart był 40 grzywien" (Henryk IV cz. 2, 3,3
Szekspira).
Pieczęć kancelarska a. większa — hist.
urząd kanclerza. Przysłowie: Aptekarz bez
cukru to jak kanclerz bez pieczęci.
Pieczęć podkanclerska a. mniejsza — hist.
urząd podkanclerza.
PIERŚ
Pierś symbolizuje młodość, długowieczność.
bogactwo, obfitość, sad, białość, KsięŜyc, sen,
los; porozumienie, uczucie, pieszczotę,
dojrzałość, dojrzałą kobiecość, miłość, czułość,
piękno, dobroć, litość, opiekę, miłosierdzie,
łaskawość, matczyną troskę, macie rzyństwo,
ochronę, pokarm, szczodrość; nadzieję,
płodność, pociechę, kołyskę, łódź, szczęście;
cudzołóstwo, grzech, winę, modlitwę, skruchę;
mądrość, roztropność, umiar(kowanie),
ostroŜność; wielkość.
wzniosłą duszę, bohaterstwo, odwagę, obronę,
mur, zwycięstwo, zasługę, honor, nagrodę,
odznaczenie.
Pierś u staroŜ. śydów — ostroŜność;
u Persów — bogactwo, zwycięstwo, długo-
wieczność; u Greków — siedlisko mądrości.
Piersi — macierzyństwo, bezpieczeństwo,
ratunek, ochrona, słodycz, intymność; wiąŜą
się z pierwszym pokarmem człowieka —
mlekiem; ofiarowanie, dar, schronienie; od-
wrócone czarki, z których, jak z niebios,
spływa napój Ŝycia: obietnica odrodzenia;
umiarkowanie, miara, zasada Ŝeńska, ogra-
niczenie, przeciwieństwo nieograniczonej,
ekspansywnej zasady męskiej.
Piersi — opieka, pociecha. ,,Weselcie się z
Jerozolimą (..,), którzy się smucicie dla niej,
abyście ssali i nasycili się z piersi jej pociechy,
abyście się napili i pokrzepili potęgą jej
chwały" (Izajasz 66,10).
Piersi — piękno; złote czarki. „Poeci
chwalą uroki kobiety: jej piersi to złote czarki"
(Wairagja-Śataka 20 poety i filozofa ind.
Bhartrihariego).
Piersi — kolebka, łódź, skrzydła anielskie.
szczęście, sen. miłość. „Nie masz nic bardziej
miękkiego, jak łagodny ruch piersi kobiecej.
Oparłszy na niej głowę, moŜna ukołysać się i
usnąć, jak w kolebce lub łodzi, trąconej falą.
(...) Głowa mędrca śpiąca na piersiach kobiety
to największy triumf miłości" (Na marne
rozdz. 9 H. Sienkiewicza).
Piersi — białość. „Piersi bez mleka, ale
równe mlecznym nabiałom, równe i li-lijom
ślicznym" (Do Jagnieszki 7—8 J. A.
Morsztyna). ,,Chylisz główkę na pierś białą"
(Zasmuconej l Kazimierza Glińskiego).
Piersi — kształt nieba. „Piersi twe nie są
piersi, lecz nieba surowy kształt, który wolą
nasze zabiera w okowy" (Do tejŜe 5—6 J. A.
Morsztyna).
Piersi — sad. KsięŜyc. „W ogrodach piersi
kwitnące jabłonie, jakoby księŜyc w mgieł
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 11—12
Tadeusza Micińskiego).
Piersi obnaŜone — szczerość, otwartość;
pokój; płodność. Na igrzyskach w Argos ku
czci Hery dziewczęta, które brały udział w
biegach, odkrywały prawą pierś.
Piersi obnaŜone — roztropność. W śrdw.
wyobraŜano Roztropność jako kobietę z obli-
czem osłoniętym welonem, ale z odkrytymi
piersiami, duszącą smoka.
 ObnaŜenie piersi przez kobietę — zmy-
słowość, wyzwanie, zaczepka seksualna; po-
kora i błaganie o litość (gest towarzyszący
wyciągnięciu rąk przed siebie), co u kobiet
gallickich zauwaŜył Juliusz Cezar w Pa-
miętnikach o wojnie gallickiej.
Piersi — cudzołóstwo. „Niech odejmie (...)
cudzołóstwa swe spomiędzy piersi swoich"
(Ozeasz 2,2), tam kobiety zawieszały na
łańcuszkach bałwochwalcze amulety. W
balladach ang. mowa jest o odcinaniu sutek
cudzołoŜnicom.
Sutki — młodość, dziewictwo, okres doj-
rzewania. „l zatęskniłaś za brzydkim za-
chowaniem się w swojej młodości, gdy
Egipcjanie ściskali twoje piersi i starli sutki
twego dziewictwa" (Ezechiel 23,21), mowa o
rozpustnej Jerozolimie i takiejŜ Samarii.
Piersi z kilkoma sutkami — w śrdw.
niezawodna oznaka czarownicy: dodatkowymi
sutkami miały karmić złe duchy i duszki.
Mleko z piersi Hery — nieśmiertelność;
Droga Mleczna. Herakles jako niemowlę został
porzucony w polu za miastem przez matkę,
Alkmenę, ze strachu przed gniewem Hery
zazdrosnej o Zeusa, który go z Alkmeną
spłodził przybrawszy postać jej męŜa; Atena
przyniosła dziecię Herze; Hera dała mu piersi:
mleko zapewniło Herakle-sowi
nieśmiertelność, a przy tym rozlało się po
niebie tworząc Drogę Mleczną. Por. Mleko
(Droga Mleczna).
Kobieta karmiąca piersią starca — rzymskie
Miłosierdzie; miłość córki do ojca:
stary Kimon oczekuje w więzieniu wykonania
wyroku śmierci i dlatego nie otrzymuje juŜ
posiłków; jego córka. Pero, której pozwolono
odwiedzić go przed śmiercią, karmi go piersią
(De pietate in parentes 5,4 Waleriusza
Maksymusa. I w. n.e.);
ulubiony temat malarzy wł. i hol. XVI— —
XVIII w.
Kobieta karmiąca piersiami dwoje dzieci —
Ziemia; miłosierdzie.
Kobieta wyciskająca sobie mleko z piersi —
miłosierdzie, litość, szczerość, łaskawość
łagodząca wyroki Sprawiedliwości: natchnie-
nie. Na wielu obrazach dewocyjnych św.
Bernard z Clairvaux klęczy przed Madonną z
Dzieciątkiem, która wyciska z piersi mleko
spryskując wargi świętego, co symbolizuje jej
rolę jako orędowniczki. Napis na zwoju:
Monstra te esse matrem łac. 'okaŜ się Matką'.
Madonna karmiąca (Virgo lactans, Maria
lactans) to najstarsze z wyobraŜeń Madonny z
Dzieciątkiem, zapoŜyczone najpewniej z
obrazów i posągów egip. bogini Izydy z
małym Horusem. Temat ten zniknął po
soborze trydenckim, który zabronił uka-
zywania nagości świętych. WyobraŜano teŜ
Muzę wyciskającą z piersi mleko natchnienia
na manuskrypty a. instrumenty muzyczne.
Ręka męŜczyzny na piersi kobiety (w po-
dwójnym portrecie) — zaręczyny.
Liczne piersi — obfitość, płodność, urodzaj.
Posąg Afrodyty efeskiej (Diany z Efezu) o
kilkunastu piersiach, opiekunki płodności
kobiet i drzew figowych, miał wg legendy
spaść z nieba. Podobne wyobraŜenia w sztuce
Renesansu, otoczone kwiatami, owocami,
warzywami, oznaczać miały Matkę Naturę.
Obcięte piersi — atrybut kultu Kybele.
frygijskiej bogini wiosny, płodności i urodzaju,
Wielkiej Macierzy Bogów, w której słuŜbie
kobiety obcinały sobie piersi i składały jej w
ofierze, podobnie jak męŜczyźni jądra. Mówi
Bóg o Jerozolimie oddającej się
bałwochwalstwu: ,.Piersi twoje podrzesz."
(Ezechiel 23,34).
Piersi na tacy — atrybut św. Agaty
męczennicy, której wyrwano piersi.
Obwisłe piersi — starość, niemoc; nie-
dostatek, brak.
Pierś — obrona, mur, szaniec; porywczość
w walce ze złem. ..Pierś aniołów to szaniec
niezachwiany, osłaniający szczodre serca. co
rozsiewają swe oŜywcze dary" (Dzieła 239
Pseudo-Dionizego Areopagity). „Pierś jest
murem warownym, mocniejszym sto razy od
wypalonych cegieł i twardych kamieni"
(Margier 4.16.18—19 Ludwika Kon-
dratowicza).
Pierś — odwaga. Nadstawiać pierś za kogoś,
za coś — naraŜać Ŝycie, zdrowie na
niebezpieczeństwo, broniąc kogoś. czegoś.
Napierśnik — odwaga, bohaterstwo; wojna,
zniszczenie, strach; u staroŜ. śydów — rozum
ogarniający Wszechświat; proroctwo.
Główna część ceremonialnego stroju
arcykapłanów w staroŜ. Izraelu, opisana
szczegółowo w Biblii (Ex. 28,6—8; 39,2—5).
złoŜona prawdop. z worka zwisającego z ra-
mion na pierś, zawierającego tajmnicze
przedmioty wróŜebne Urim i Thummim;
podobne stroje nosili takŜe niekapłani, jak np.
prorok Samuel w Siloh (/. Ks. Król. 2,18) i
Dawid, gdy tańczył przed arką w drodze do
Jeruzalem (2 Ks. Król. 6,14).
Pierś — zasługa, honor, nagroda, odzna-
czenie, kult religijny. Miejsce, na którym
zawiesza się medale, ordery, legię honorową,
krzyŜe itd. ,,Uradzą, na czyich piersiach wielki
krzyŜ zawieszą" (Konrad Wallenrod 1,7
Mickiewicza), oznakę mistrza zakonu
krzyŜackiego.
Pierś podług miary Fidiasza, Memnona —
bohater, wzniosła dusza, wielki człowiek.
..Zęby teŜ jedna pierś była zrobiona nie podług
miary krawca, lecz Fidiasza! śeby teŜ jedna
pierś jak pierś Memnona!" (Be-niowski 5,537—
9 Słowackiego). Fidiasz, rzeźbiarz gr., ok.
490—420 p.n.e., twórca posągu Zeusa
Olimpijskiego. Memnon w mit. fr. jeden z
bohaterów trojańskich. Z dwu gigantycznych
posągów faraona Amenhotepa III w pobliŜu
Teb Zachodnich jeden zaczął po trzęsieniu
ziemi wydawać co rano melodyjne dźwięki;
przewodnicy cgip. opowiadali turystom gr., Ŝe
jest to posąg Memnona.
Pierś podług miary krawca — śmiechu wart
rycerz bez miecza i bez głowy (Be-niowski
3,529—544 Słowackiego).
Pierś — siedlisko przeznaczenia, losu. ,,Dein
Schicksal ruht in deiner eignen Brust!" nm.
'twój los spoczywa w twojej własnej piersi!'
(Dziewica Orleańska 3,4 Friedricha Schillera).
Pierś — siedlisko uczuć, wraŜeń, modlitw.
„Modlitwa moja do piersi mej się wróci"
(Psalm 34 13). „Burza uczuć kipiała mu w
piersiach" (Dzieci 169 Bolesława Prusa).
Pierś — kuźnia mowy. „Co się pocznie w
jego piersi, to jego język wnet musi urodzić"
(Koriolan 3,1 Szekspira, tł. J. Pasz-kowskiego).
Pierś — czułość, współczucie, dobroć.
„Niech zginą wszyscy, których pierś nie umie
płonąć Ŝarem dla dobra innych ani topić się ze
współczucia" (Elegia dla nieszczęśliwej damy
45 Alexandra Pope'a).
Pierś — nadzieja. „W piersi ludzkiej bije
wieczne źródło nadziei" (Esej o człowieku l
Alexandra Pope'a).
Polska pierś — siedlisko ducha ludzkiego.
..Piękny i dobry duch człowieczy w go
rącej piersi polskiej!" (Fragment wiersza dla
mego synka 35—6 Kazimierza Tetma-jera).
Pierś — grzech. O cudzołoŜnej niewieście:
„Czy moŜe kto zgarnąć ogień do piersi swej, a
jego szaty się nie spalą?" (Ks. Przypowieści
6,27).
Pierś — siedlisko winy, skruchy. „Czy nie
moŜesz (...) jakimś słodkim lekiem za-
pomnienia wyprzeć z uciśnionej piersi tego
cięŜaru, co serce ugniata?" (Makbet 5,3
Szekspira).
Robić piersiami — oddychać cięŜko, z
trudem.
Zrywać piersi — krzyczeć b, głośno albo b.
długo.
Bicie się w piersi — rozpacz, Ŝałość;
Ŝal; skrucha, przyznanie się do winy, upo-
korzenie się; potwierdzenie prawdziwości
swoich słów. „Ale bił się w piersi, mówiąc:
BoŜe! bądź miłościw mnie grzesznemu" (Ew.
wg Łuk. 18,13).
Piersi i wąŜ — kłopoty doczesne, dręczące
strapienia.
W astrologii: znak zodiaku Rak.
W marzeniu sennym: obfitość, bogactwo.
PIERŚCIEŃ (Obrączka, Sygnet)
Pierścień symbolizuje ciągłość, nieskończo-
ność, wieczność; krąg magiczny, magię,
tajemnicę, talizman, amulet; truciznę; nie-
widzialność. KsięŜyc: więź między wyŜszym
duchowieństwem a Bogiem; władzę; więź
między władzą a ludem; pieczęć, sygnet;
pełnomocnictwo, rękojmię; autentyczność;
przypomnienie; związek, przyjaźń, zaręczyny,
małŜeństwo, wierność małŜeńską, płodność,
trwałość; godność, prawość, mądrość, spra-
wiedliwość, honor, wyróŜnienie, rzecz odpo-
wiednią. rangę, bogactwo; wolność, niewolę;
Ŝałobę; zob. teŜ Berło, Koło, Palce, Pas.
Pieczęć.
Pierścień w folklorze i bajkach — magiczny
talizman chroniący od ran i kalectwa. od ,,
złego oka", zachowujący młodość nosiciela,
wyczarowujący mu zamki, pałace, rumaki itd.
(np. pierścień Aladyna z Baśni z 1001 nocy;
por. Lampa: Aladyna). W magicznej symbolice
pierścienia zawarta jest magiczna potęga koła i
pasa (zob. Koło, Pas). Zgubienie a. zniszczenie
pierścienia odczuwa się jako wydarzenie
złowieszcze.
 Pierścień w przegrodzie nosowej a. w płat-
kach uszu wskazuje najczęściej, Ŝe dziecko
było dawcą krwi w ofierze bóstwu, które ma
się nim opiekować.
Pierścień jako zamknięte koło — wieczność,
ciągłość; całkowitość, zupełność; powtarzające
się cyklicznie okresy czasu; wąŜ a. węgorz z
ogonem w pysku, zob. WąŜ (ułoŜony w koło).
Ognisty pierścień okalający ind. boga Siwe
wykonującego taniec kosmiczny — cykl
Ŝyciowy Wszechświata i kaŜdej istoty Ŝywej:
kolejne rodzenie się i umieranie; wieczna,
transcendentalna mądrość.
Pierścień Siakuntali — rękojmia miłości;
magiczne odzyskanie pamięci. Dramat poety
ind. Kalidasy oparty na epizodzie z l. księgi
Mahabharaty. Zakochany w Siakuntali król
Duszjanta zostawia jej przed odjazdem
pierścień jako zak,ład miłości, po czym,
skutkiem czarów ascety Durwasy, zapomina o
ukochanej. Dopiero widok pierścienia
przywraca mu pamięć i uczucie.
Pierścień — pełnomocnictwo; upowaŜnienie
do sprawowania władzy w imieniu monarchy;
w śrdw. i w epoce Renesansu — plenipotencja,
prawo zawierania transakcji w imieniu firmy.
,,(Faraon do Józefa:) Oto postawiłem cię nad
wszystką ziemię egipską. — I zdjął pierścień z
ręki swej i dał go na rękę jego" (Gen. 40,41—
2).
Pierścień, sygnet — mądrość. Wg legendy
arabskiej król Salomon (Sulejman) zawdzięczał
swoją niezwykłą mądrość sygnetowi. za
pomocą którego zamknął i zapieczętował
wszystkie demony, i uczynił je swymi
niewolnikami.
Pierścień, sygnet — potęga, ranga, sta-
nowisko, godność, honor; bogactwo; wolność;
przynaleŜność do społeczności; wyróŜnienie;
znak sprawowania urzędu, posiadanej
godności. ,,Wezmę cię, Zorobabe-lu, mówi
Pan, i uczynię cię swoim sygnetem na prawej
ręce" (Aggeusz 2,24); u innych ludów
szczególne znaczenie miał pierścień na lewej
ręce, zwłaszcza na 4., serdecznym palcu, który,
jak mniemano, łączy się specjalną Ŝyłą a.
nerwem z sercem. W Grecji pierścień, zwł.
sygnet, był oznaką wolnego obywatela. W
Rzymie noszenie złotego pierścienia było
przywilejem legatów, potem równieŜ
senatorów i innych dygnitarzy państwowych, a
na koniec wszystkich ludzi wolnych.
Pierścień — zapowiedź zguby; zawiść
bogów. Polikratesowi, od 538 p.n.e. tyranowi
Samos, sprzyjało szczęście we wszystkich
przedsięwzięciach tak nieodmiennie, Ŝe
przyjaciel jego, król Egiptu, Amazis, ostrzegał
go przed zawiścią bogów i radził pozbyć się
jakiegoś cennego, ulubionego przedmiotu. Gdy
Polikrates, idąc za tą radą, wrzucił swój
ukochany pierścień do morza, rybak odnalazł
klejnot we wnętrznościach złowionej ryby i
przyniósł go do pałacu tyrana. PrzeraŜony tym
Amazis zerwał z nim stosunki.
Pierścień — trucizna. Pierścień z trucizną,
umoŜliwiający samobójstwo przez rozgry-
zienie kapsułki, znany był od staroŜytności.
UŜył go w tym celu m.in. wielki mówca
ateński Demostenes i wielki dowódca kar-
tagiński Hannibal; obu groziła śmierć w tor-
turach z rąk moŜnych prześladowców.
Pierścień jako ogniwo łańcucha — poddanie
się karze; pamięć o winie i pokucie.
Prometeusz wyzwolony z okowów, którymi
był przykuty do skały za to, Ŝe ukradł bogom
ogień i dał go ludziom, musiał odtąd z rozkazu
Zeusa nosić ogniwo swego łańcucha na palcu
jako pierścień, aby pamiętał o swej zbrodni i o
karze. „Pierścień wiąŜe małŜeństwa — z
pierścieni teŜ robi się kajdany" {Maria Stuart
2,2 Friedricha Schillera). ElŜbieta, królowa
Anglii.
Pierścień — rzecz pasująca, odpowiednia,
właściwa, naleŜyta, stosowna. Przysłowie gr.:
„Nie noś zbyt ciasnego pierścienia" {Moralia,
O wychowaniu dzieci 12E Plu-tarcha).
,,Królestwo Danii albo Sobradizy będzie ci
pasować lepiej niŜ pierścień na palcu" (£•0/1
Kiszot 1,10 Cervantesa).
Pierścień z pieczątką, z wyrytym znakiem
właściciela, sygnet — dawn. pieczęć do laku,
łac. anulus sigillarius. słuŜył Rzymianom do
pieczętowania listów, kufrów, butelek jako
ochrona przed otwarciem przez osoby
niepowołane. W staroŜytności gr. i rz. -
uwaŜany za amulet strzegący męskiej potencji,
noszony na kciuku, który tu symbolizował
fallusa, zrobiony z Ŝelaza ku czci Hefajstosa
jako męŜa Afrodyty; stwierdzenie
autentyczności, toŜsamości. Zob. teŜ Pieczęć
(Salomona; sygnet).
Pierścień — syn; przeciwieństwo nie-
wolnika; przyjęcie grzesznika do stanu, z
którego został wykluczony. W przypowieści o
synu marnotrawnym, gdy syn
wraca skruszony, ojciec woła do sług:
..Prędko przynieście najlepszą szatę i włóŜcie
pierścień na rękę jego" {Ew. wg Łuk. 15,22).
Pierścionek .zaręczynowy. Naprzód z Ŝelaza,
potem złoty, dopiero w późnej staroŜytności
rzymskiej, gdyŜ wcześniej nie znano instytucji
zaręczyn i pierścień mógł być co najwyŜej
potwierdzeniem kontraktu małŜeńskiego
zawartego przez rodziców, a państwo młodzi
nie widzieli się na ogół przed dniem ślubu.
Pierścień — autentyczność; sprawiedliwość;
ślubne pochodzenie dziecka; znak
rozpoznawczy w licznych bajkach, legendach,
powieściach, sztukach teatralnych, pieśniach.
Pierścień przełamany zob. Wstęp {Symbolom).
Pierścień Gygesa, króla Lidii. Renarta 7.
Powieści o Lisie, Otnita, króla Lombardii itd.
— magiczne pierścienie mogące uczynić
nosiciela niewidzialnym. „Weź ten pierścień i
włóŜ go na palec z kamieniem do wnętrza
dłoni, i zamknij dłoń. Jak długo skrywać
będziesz kamień, tak długo kamień będzie
skrywał ciebie" {The Mabinogion'. Dama
źródła, ok. 1450): prawdziwa potęga jest w nas
samych skryta, a niewidzialność udzielona
przez pierścień to odejście od świata
zewnętrznego, aby osiągnąć a. odnaleźć istotne
moce obecne w naszym wnętrzu.
Pierścień w chrześcijaństwie — wierne
przywiązanie, z porywu serca; zaślubiny z
Chrystusem a. z Kościołem: atrybut le-
gendarnej św. Katarzyny z Aleksandrii i św.
Katarzyny ze Sieny: obie wyobraŜano jako
mistyczne „narzeczone Chrystusa".
Pierścień rybaka, łac. anulus piscatoris.
wyobraŜający św. Piotra w łodzi, wyciąga-
jącego sieć z wody {Ew. wg Łuk. 5.4—10) —
atrybut władzy papieskiej noszony przez
papieŜa od chwili jego wyboru.
Pierścień pasterski, łac. anulus pastora-lis —
jedno z insygniów władzy biskupa.
Pierścień — atrybut św. Franciszka z AsyŜu
zaślubiającego Pannę Biedę; św. Józefa w
scenie zaślubin (wł. sposalizio) z NMP;
doŜy weneckiego w czasie uroczystości za-
ślubin Wenecji, „narzeczonej morza", z
Adriatykiem.
Pierścień leczniczy — wg wierzeń lud.
działający magicznie przeciw reumatyzmowi,
artretyzmowi. skurczom, kolce, bólom krzyŜa,
rakowi (pierścień a. bransoleta z miedzi) itd.
Pierścień Ogiera Duńczyka
dany mu przez czarodziejkę Morgan le Fay,
leczący choroby i przywracający młodość (w
poematach cyklu karolińskiego). „Kto ten
pierścień nosi — rzekła pani Liones — choćby
nie wiedzieć jak cięŜko ranny, krwi nie utraci"
{Dzieje króla Artura 1,146, anonim ang. z ok.
1400).
Cztery złote pierścienie papieŜa Innocentego
III (wysłane 29 V 1205 do króla Anglii Jana
bez Ziemi) — ich okrągłość — wieczność; ich
liczba — cztery cnoty składające się na siłę
ducha: sprawiedliwość, męstwo, rozwaga i
umiarkowanie; złoto — mądrość z wysoka;
zielony szmaragd — wiara; niebieski szafir —
nadzieja; czerwony granat — miłosierdzie;
jasny topaz — dobroczynność (wg wyjaśnienia
załączonego do pierścieni przez papieŜa).
Pierścień Skarbka (Jana) z Góry — nie-
ustraszoność, rezon, kontenans, kuraŜ. Wg
legendy herbowej, ukutej zapewne przez Jana
Długosza wg wzorów rzymskich, król nm.
Henryk V pokazał wojewodzie Skarbkowi z
Góry (wysłanemu do niego w 1109 przez
Bolesława Krzywoustego) swój skarbiec, aby
go onieśmielić nm. bogactwem. Skarbek
wrzucił do skrzyni z klejnotami swój własny
pierścień, mówiąc: „Idź, złoto. do złota, my,
Polacy, wolimy Ŝelazo".
Gonić do pierścienia (a. w pierścień) — w
dawn. grze rycerskiej jadąc konno starać się
trafić kopią w zawieszony pierścień.
Trzy połączone (splecione) pierścienie —
Trójca; braterstwo. Z diamentami — impresa
(godło) Cosimo de'Medici Starszego, pierw-
szego władcy Florencji z rodu Medyceuszy.
Pierścień z diamentem, w szponach sokoła, z
dewizą Semper, łac. 'zawsze' — impresa Piero
de'Medici, syna Cosimo de'Medici Starszego.
Pierścień — Ŝałoba; tajemnica. Modne w
XVI w. memento mori (przypomnienie. Ŝe nie
moŜna uniknąć śmierci, łac.): pierścień z trupią
czaszką.
Obrączka — małŜeństwo, związek małŜeń-
ski, wierność małŜeńska, płodność, nie-
przerwana ciągłość Ŝycia, wieczność, stałość w
miłości, miłość kobiety, vulva, dziewictwo.
Obrączka ślubna — zastaw dany jako rękojmia
wierności małŜeńskiej, stąd jej gr. nazwa
arrabtn 'zastaw'. ..Mój takŜe honor takim jest
pierścieniem. Klejnotem domu mego czystość
moja" (Wszystko dobre, co kończy się dobrze
4.2 Szekspira, tł. L. Ulri-
cha), Diana do Bertrama. „Tytus, wsuwając
Sofronii na palec piękny i kosztowny pierścień,
rzekł: A więc i ja chcę być twoim męŜem. Po
czym dopełnił z nią istoty małŜeńskiego
związku" (Dekameron 10,8 Boccaccia. tł.
Edwarda Boye). Przysłowie: Za wdowcem
rzucaj kamieniem, a za młodzieńcem pierście-
niem.
Pierścień na palcu wskazującym — wy-
niosłość, arogancja, pycha; na środkowym —
ostroŜność, roztropność, godność; na ser-
decznym — czułość, miłość: na małym —
usposobienie władcze.
Pierścionek Diany — KsięŜyc. „Jest chwila,
kiedy ze srebrzystą tęczą wychodzi blady
pierścionek Dyjanny" (W Szwajcarii 16,320—
21 Słowackiego).
Obrączka — troska. Przysłowie ang.:
Tak jak twa obrączka ślubna ścierają się i
troski twoje.
Pierścień ze skrzydełkami — emblemat
dziewicy-łabędzia, zob. Łabędź; dar pro-
rokowania.
W heraldyce: ranga; wierność; piąty syn;
godność biskupa.
„PIERWIASTKI" (Elementy, śywioły)
Najdawniejsi filozofowie gr. przyjmowali
istnienie jednego tylko elementarnego two-
rzywa przyrody, materiału, z którego zbu-
dowany jest Wszechświat. Dla Talesa z Mi-letu
była to woda. dla Anaksymenesa z Mi-letu —
powietrze, dla Anaksymandra z Mi-letu —
apeiron (gr. 'bezkształtna prama-teria'), dla
Heraklita z Efezu — ogień. Empedokles z
Akragas (V w. p.n.e.) przyjął natomiast, Ŝe
wszelka materia jest mieszaniną czterech
elementów: powietrza, ognia, wody i ziemi.
Arystoteles (IV w. p.n.e.) twierdził, Ŝe cztery
podstawowe cechy — ciepło, zimno, suchość i
wilgotność — w odpowiednich połączeniach
określają ,,pierwiastki" materialne: powietrze
jest gorące i wilgotne, ogień — gorący i suchy,
woda — zimna i wilgotna, a ziemia — zimna i
sucha. Wg tej teorii, która stała się później
podstawą alchemii, kaŜdą substancję moŜna
przeobrazić w kaŜdą inną przez zmianę
proporcji elementów. Zmiana taka zwała się
transmutacją. KaŜdy metal np. moŜna by
zmienić w złoto, jeśliby się udało znaleźć
właściwe proporcje. Pogląd taki utrzymywał
się w nauce aŜ do 2 pół. XVII w. „Czy
Ŝycie nasze nie składa się z czterech Ŝywio-
łów?" {Wieczór Trzech Króli 2,3 Szekspira, tł.
L. UIricha). „śywioły jedne drugim pomagają,
a wzajem sobie prawie Ŝywot dają: ogień mgłę
ciągnie, z powietrza mglistego woda, z
krzemienia ogień podziemnego, a ten w
popiele kiedy przyduszony, od wiatru prędko
będzie rozŜarzony" (Emble-ma 93,1—6
Zbigniewa Morsztyna).
,,Pierwiastkom" często podporządkowy-
wano róŜne podstawowe zjawiska z innych sfer
bytu i przydawano im w róŜnych czasach róŜne
odpowiedniki (istoty, rzeczy, pojęcia, cechy
itd.). jak np. odpowiednikami były dla:
l) POWIETRZA, 2) OGNIA. 3) WODY i 4)
ZIEMI:
„Humory" (temperamenty) — l) sangwi-
styczny (krew, czerwień). 2) choleryczny (Ŝółta
Ŝółć). 3) flegmatyczny (woda. białość). 4)
melancholijny (czarna Ŝółć). „Wszelkie
Ŝywioły tak w nim byty skojarzone, Ŝe się
natura mogła nim poszczycić" (Juliusz Cezar
5,5 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Pory roku i strony świata — l) wiosna, płd..
2) lato, wsch., 3) zima, zach., 4) jesień, płn.
Kolory — u śydów: l) Ŝółty, 2) czerwony,
3) szkarłatny, 4) biały; u Greków i Rzymian: l)
Ŝółty, 2) czerwony, 3) zielony, 4) niebieski; wg
Leonarda da Vinci: l) niebieski, 2) czerwony,
3) zielony, 4) Ŝółty.
Figury geometryczne — l) elipsa stojąca, 2)
trójkąt a. piramida. 3) koło a. kula, 4) kwadrat
a. sześcian.
Charakterystyki: — l) ruch, wolność. 2)
miłość, poŜądanie, 3) miękkość, spokój, 4)
bogactwa, przeszkody. Pierwsze dwie —
męskie, czynne, twórcze; drugie dwie —
Ŝeńskie, bierne, pasywne.
,,Pierwiastki" wyŜsze i niŜsze. Zmarły
zabiera z sobą „pierwiastki" wyŜsze —
powietrze i ogień, a pozostawia niŜsze — wodę
i ziemię. „Tylko powietrzem, ogniem tylko
jestem. Inne Ŝywioły podlejszemu Ŝyciu na łup
wydaję" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
tł. L. UIricha), Kleopatra przed swoim
samobójstwem.
Stworzenia, zjawiska, istoty mityczne, ka-
mienie itd. — l) orzeł, tęcza, 2) anioł,
człowiek, meteoryt, smok, 3) smok, ryba,
łabędź, delfin, perła, 4) lew, byk, słoń, rubin.
 Zwierzęta (w śrdw.) — l) małpa, 2) lew.
3) jagnię, 4) świnia.
Istoty bajeczne — l) olbrzymy, sylfy. sylfidy,
2) salamandry, 3) syreny, ondyny,
4) karzełki, krasnale, gnomy, koboldy. Mowa
oczywiście o salamandrach Ŝywiących się
ogniem, a nie o płazach ogoniastych. Z
,,pierwiastkami" łączono równieŜ 4 „wieki"
Ŝycia ludzkiego. 4 narządy ciała, 4 pory dnia i
roku itd,
W alchemii: oprócz „pierwiastków" gr.
filozofów przyrody uznawano teŜ „pierwiastki
filozoficzne": sól (zob.), siarkę (zob.) i rtęć
(zob.).
W astrologii ,,pierwiastki" odpowiadają:
l) intelektowi, 2) zapałowi, entuzjazmowi, 3)
wraŜliwości, uczuciowości, 4) material-ności,
cielesności. W znakach zodiaku:
l) Bliźnięta, Waga, Wodnik, 2) Baran, Lew,
Strzelec, 3) Rak. Skorpion, Ryby, 4) Byk,
Panna, KozioroŜec.
Piąty ,,pierwiastek" — od czasów Arysto-
telesa dodawany niekiedy do czterech —
kwintesencja (z tac. (juinia essentia 'piąty
Ŝywioł'), duch, dusza rzeczy, demiurg, geneza
itd., a przede wszystkim eter, jaśniejące górne
powietrze nieba, związane z atmosferą ziemską
i z ogniem.
Pięć ,,pierwiastków" chińskich (od 2. ty-
siąclecia p.n.e.) — woda, ogień, drewno,
metal, ziemia; odpowiadają one liczbom
1,2,3,4,5 i wiąŜą się: woda z niziną, zimą i
płn.; ogień z wyŜyną, latem i płd.; drewno z
wiosną i wschodem; metal z jesienią i za-
chodem; ziemia ze środkiem, wspomagając
wszystkie inne kierunki i ..pierwiastki".
W wolnomularstwie: ..pierwiastki" łączą się
symbolicznie ze stadiami duchowego rozwoju
człowieka; we wtajemniczeniu masońskim
kandydat wyzwala się stopniowo od Ŝycia
materialnego (ziemi), filozofii (powietrza),
religii (wody) i osiąga wreszcie czyste
wtajemniczenie (ogień).'
„śywioł Polaków jest wieczna opozycja
przeciw wszystkim, co stać będą przy sterze
rządu" (Listopad rozdz. 15 Henryka Rze-
wuskiego).
„Trzy wielkie elementy nowoczesnej cy-
wilizacji — proch, druk i religia protestancka"
(Eseje, Stan literatury niemieckiej Thomasa
Carlyle'a).
Piąty ,,pierwiastek" — ,,Cinquieme
element, który Napoleon odkrył w Polsce — la
boue (fr. 'błoto') i kilka badyli kartofla
nych" (Homo sapiens. Na rozstaju, rozdz. 2
Stanisława Przybyszewskiego).
śywioł — wiatr. „Kiedyś od Tatr przy-latał
przez lasy i pole — dumny, nieuskro-miony,
witaj mi, Ŝywiole!" (Podczas wiatru z Tatr 5—
6 Kazimierza Tetmajera).
Być w swoim Ŝywiole — dobrze się czuć,
znaleźć się, być w warunkach sprzyjających
rozwinięciu własnych zdolności, w odpo-
wiadającym komuś środowisku.
PIES
Pies jest symbolem wierności, przyjaźni,
odwagi, ochrony, czujności, straŜy, usłuŜności;
wiary; ozdrowienia; bóstw chtonicz-nych
ciemności, podziemia, śmierci i KsięŜyca;
towarzyszenia duszom zmarłych w drodze do
podziemi; świtu, wiatru (szybkość),
zręczności; płodności; inteligencji, sprytu;
ciekawości; pochlebstwa, płaszczenia się,
Ŝebraka pod drzwiami bogacza (Ew. wg Luk.
16,19—31); egoizmu, cynizmu, zawiści,
nikczemności, chciwości, zdroŜności; padli-
noŜerstwa, nieczystości, łupiestwa; zepsucia,
okrucieństwa, wścieklizny; wojny; diabła.
herezji, pogaństwa.
„Pies nieba" w mitologiach — świt;
pies wykopuje pazurami ziemię pomagając w
zmartwychwstaniu ciał; straŜnik świata
podziemnego, niszczyciel zła, myśliwy, zwia-
dowca, ratownik; poŜerca KsięŜyca.
Pies w sztuce śrdw. — kuszenie do złego,
zawiść, gniew; wierność i wiara; biały pies
zwykle przedstawia dobro i poboŜność osoby,
przy której nogach się pojawia (piesek na
słynnym Portrecie Armtfinich, 1434 Van
Eycka symbolizuje wierność małŜeńską), a
ciemny, brzydki psiak wyobraŜać moŜe
pogaństwo lub herezję.
Pies jest udomowionym towarzyszem czło-
wieka co najmniej od 10000 lat. Wcześnie stał
się symbolem wierności, gdyŜ we wzajemnych
stosunkach człowieka z psem człowiek zaczął
polegać na tej właśnie zalecie zwierzęcia, ono
zaś na jadle i schronieniu otrzymywanym od
człowieka. Celowa selekcja faworyzująca
dogodne dla ludzi cechy fizyczne i psychiczne
psa sprawiła, Ŝe stał się on w znacznym
stopniu dziełem ludzkim;
na skutek dalszej selekcji i krzyŜowania
powstały liczne, bardzo róŜniące się od siebie
rasy. Grecy cenili wierność psa nade wszystko.
Homer w Odysei 17 opisuje, jak Argos,
niegdyś piękny pies myśliwski, jako
jedyny poznaje swego pana, Odyssa, powra-
cającego z wojny, i umiera z radości. W micie
greckim pies łkariosa, Majra, zaprowadził
Erigonę daremnie szukającą ojca. na jego grób,
za co po śmierci wierne zwierzę umieszczone
zostało na niebie jako Procjon, alfa konstelacji
Psa Małego. Pies Ksanty-posa, ojca Peryklesa,
dopłynął z Aten do Salaminy towarzysząc
galerze swego pana, gdy Ateńczycy musieli
uciekać z miasta, i został pochowany przez
niego na przylądku, który otrzymał wtedy
nazwę Ky-nossema gr. 'grób psa'. Pliniusz
Starszy w Historii naturalnej przytacza wiele
anegdot o psiej wierności. Wiele ich
znajdziemy teŜ w średniowieczu. Pewnego
razu Gelert, ulubiony ogar księcia walijskiego
Llewełyna Wielkiego (1173—1240), zaginął
na łowach. Jak chce legenda, ksiąŜę wróciwszy
do domu zastał Gelerta zbroczonego krwią,
łóŜeczko dziecka w nieładzie, dziecka zaś nie
było. Pewny, Ŝe Gelert poŜarł niemowlę,
ksiąŜę zarąbał go mieczem. Zbudzone sko-
wytem umierającego psa dziecko zaczęło
kwilić spod stosu pościeli. Pod łóŜeczkiem
znaleziono olbrzymiego wilka, którego Gelert
uprzednio zagryzł, ratując Ŝycie i zdrowie
dziecka swego pana. W tradycji ludowej
występuje często jako obrońca kobiet i dzieci.
Pies — udane udomowienie, porzucenie
Ŝycia koczowniczego na rzecz cywilizacji,
zwycięstwo techniki nad materią. Wolter
cytuje zdanie z OblęŜenia Calais (ok. 1767)
Buyrette de Belloy: „Ce qu'U y a de mieux
dans 1'homme, c'est le chien" (fr. 'Najlepszą
cechą człowieka jest pies'). W tradycji
islamskiej pies ma 52 cechy: 26 cech świętych
i 26 szatańskich.
Psiogłowcy wyobraŜani często na freskach
staroegipskich mieli więzić lub zabijać
wrogów światła i pilnować wejść do świętych
miejsc. Bogów Ptaha i Thota przedstawiano
zwykle z głową psa lub szakala.
Pies — towarzysz bogów: Artemidy (bogini
łowów i KsięŜyca: psy rozszarpały
zmienionego przez nią w jelenia myśliwca
Akteona za to, Ŝe podpatrzył ją w kąpieli;
psy wyją do KsięŜyca), Asklepiosa (boga
medycyny: wierzono w uzdrawiającą moc
psiego języka, gdy liŜe ludzkie rany), Auro-ry.
Błogosławionego Brana, Fauna, Hekate.
Hefajstosa, Heraklesa, Indry, Kefalosa, fe-
nickiego Melkarta, skandynawskiego Odyna (i
trzech Norn, bogiń przeznaczenia),
Ormuzda, Pana (któremu strzeŜe stad). Thota,
młodego Tobiasza itd.
Na grobowcach często wyobraŜano psa u
nóg kobiety jako atrybut wierności (lub
niekiedy zmartwychwstania); krzyŜowców
przedstawiano z psem oznaczającym wierność
zamierzeniom Boga. Na wielu obrazach pies
towarzyszy św. Rochowi na wygnaniu i liŜe
jego rany, gdy święty choruje na dŜumę;
wyobraŜano psa u stóp św. Bernarda, św.
Wendelina. św. Benigna, św. Małgorzaty z
Cortony, noszącego pochodnię przed św.
Dominikiem, którego zakonnicy to
dominikanie łac. dominicanes 'psy Pana',
ognistym głosem broniące Kościoła.
Pies jest straŜnikiem, czujnym obrońcą
człowieka. W Rzymie psy poświęcano larom
domowym i rodzinnym (lares familiares) oraz
Jowiszowi Opatrzycielowi (luppiler Custos)
jako stróŜów spokoju domowego. W domu
rzymskim na przedproŜach i mozaikowych
posadzkach widniały napisy Cave canem (dosł.
'strzeŜ się psa') — 'Zły pies'. W sztuce
wczesnochrześcijańskiej pies był emblematem
kapłana jako straŜnika i przewodnika -stada
wiernych (w staroŜytności owczarki były
naprzód obrońcami stad przed wilkami,
rysiami itp.). W Rzymie ceniono psy jako
obrońców człowieka, zwłaszcza wielkie psy
lakońskie i z Molossów. Według tradycji
muzułmańskiej (traktującej psa w zasadzie
jako zwierzę nieczyste) jedyny pies, który
dostał się do nieba, to Ketmir (Al Rachim);
towarzyszył on Siedmiu Śpiącym
(młodzieńcom) z Efezu, którzy spali przez 309
lat, i pilnował ich. przez cały czas stojąc, nie
śpiąc, nie jedząc i nie pijąc. Przysłowiowy
„pies na sianie" albo „pies ogrodnika", który
sam siana czy kapusty zjeść nie moŜe, ale
nikomu innemu nie da, słuŜy jako przenośnia o
człowieku, który sam nie skorzysta, a innych
nie dopuści. Pies ogrodnika hiszp. El perro del
hortelano. tytuł komedii (ok. 1618) Lope de
Vegi.
W staroŜytności zamiast Ŝywego psa sta-
wiano często na progu domu przedstawiającą
go rzeźbę; figura taka, jak wierzono, miała
magiczną moc odwracania złego, odpędzania
szkodliwych duchów i demonów. Jeszcze do
dziś u Parsów przyprowadzają umierającemu
człowiekowi psa. aby odstraszał czyhające u
wezgłowia demony, które pragną schwytać
duszę w chwili opuszczenia ciała. W
hinduizmie suka Sarana po
maga zbłąkanym w lesie, w jaskiniach, w widm i psów. Cerber, niekiedy wyobraŜany
ciemności odnaleźć drogę. Psie szczekanie, jako pies trzy-, pięcio- lub stugłowy, strzeŜe
alarmujące pana i odstraszające intruza, to bramy piekieł, nie wypuszczając z nich nikogo.
dźwiękowy emblemat czujnego wartownika. W mitologii skandynawskiej pies Garm strzeŜe
Psy myśliwskie i wojenne — odwaga i Helu, królestwa zmarłych. Wraz z sępami i
szybkość; dziki pies, podobnie jak wilk, hienami równieŜ psy poŜerały trupy ludzkie i
wędrował w watahach (stadach) w poszu- zwierzęce. Przysłowie: Bodajbyś poszedł
kiwaniu łupu i pod wodzą przewodnika napadał napaść (tj. nakarmić swym ciałem) psy i kruki!
i zabijał zwierzynę; przewodnikiem W dawnych wierzeniach ludowych płn. Anglii
oswojonego psa stał się jego pan, człowiek. W potworny, widmowy pies o wielkich kłach i
Iraku zachowała się rasa wielkich psów pazurach ukazywał się tylko nocą; uwaŜano, Ŝe
przypominających mastify i psy wojenne znane kto go zobaczy, wkrótce umrze.
z wizerunków babilońskich / 2200 r. p.n.e. Na Pies Prokrydy (Ŝony Kefalosa) zob. Lis
staroŜytnym Bliskim Wschodzie ceniono psy (teumesseński).
myśliwskie i wojenne, ale nie wykształcono
Pies — wcielenie brzydkich wad: obŜarstwo,
jeszcze ras nadających się na wiernego
łapczywość, bezwstyd, słuŜalstwo, płaszczenie
przyjaciela. Watahy półdzikich psów
się. „Jak pies, który wraca do wymiotów
oczyszczały miasta nocą z wyrzucanych na
swoich, tak głupi, który powtarza głupstwa
ulicę odpadków;
swoje" (Ks. Przypowieści 26,11). ,,A psy
wygłodniałym, niebezpiecznym, krąŜącym
niewstydliwe nie znały nasycenia" (Izajasz
wszędzie psom rzucano ciała zabitych nie-
56,11). Grecy i Rzymianie byli, ogólnie
przyjaciół na tym większe ich pohańbienie.
wziąwszy, wielkimi psiarzami, choć zapewne
Dlatego Biblia przedstawia psy jako zwierzęta
bardziej niŜ my gardzący psimi wadami,
pogardzane i znienawidzone (choć poŜyteczne
zwłaszcza serwilizmem, wdzięczeniem się do
jako owczarki). UŜywa się tam określenia
kija. Wzbraniano psom dostępu do hieronu
„pies" jako wyzwiska. Pies symbolizuje
Apollina w Delos i na Akropol ateński.
bezboŜnika, człowieka krwioŜerczego, nie-
Wyrazy: „cynik" i „kanalia" pochodzą od
obyczajncgo: „Na zewnątrz (bram nowego
słowa „pies", pierwszy od gr. kyon, drugi od
Jeruzalem zostać mają) psy i czarownicy,
tac. canis. Sposób Ŝycia Diogenesa z Synopy
bezwstydni, męŜobójcy, bałwochwalcy i
(ok. 412—323 p.n.e.) ze szkoły cyników
kłamcy" (Apok. 22,15). Jedyna wzmianka w
sprawił, Ŝe nadano mu przydomek kyon',
Biblii o psie-towarzyszu znajduje się w Księdze
zapytany, dlaczego nazywają go psem, odrzekł:
Tobiasa (6,1), nie uznanej przez Ŝydów (i
„Bo łaszę się do tych, co dają mi cośkolwiek,
protestantów) za kanoniczną. RównieŜ w
szczekam na tych, co mi odmawiają i zatapiam
krajach celtyckich olbrzymie psy słuŜyły na
zęby w ciele hultajów". W Boskiej Komedii
wojnie i na łowach, tam jednak pies był
{Piekło 6,13—19) Dantego dusze pokutujące
emblematem cnót rycerskich, stąd nazwa „pies"
za obŜarstwo wyją jak psy i są darte pazurami i
była dla człowieka pochwałą: imię głównej
kąsane przez Cerbera, psa piekielnego.
postaci cyklu uisterskiego, największego
Współczesne przysłowia świadczą o naszym co
bohatera Celtów, Cu Chulainna, znaczy 'pies z
najmniej dwuznacznym stosunku do naszego
Culann'.
,,najlepszego przyjaciela":
Pies wiąŜe się z podziemnym światem
Pieskie Ŝycie, pieska śmierć (marne Ŝycie,
zmarłych, z chtonicznymi bóstwami śmierci,
marna śmierć), psi obowiązek, zejść na psy
ziemi i KsięŜyca. Pies na cmentarzu wyje na
(zmarnieć, wykoleić się moralnie), psa warte
grobie pana (jak wspomniany wyŜej Majra).
(nic nie warte), na psa się zdało (na nic się nie
Gdy Hekabe, królowa Troi, po zagładzie całej
zdało), za psa mieć kogoś (za nic), czuć się pod
rodziny zobaczyła, Ŝe jej ostatnie dziecko,
psem (podle, źle), pies z nim tańcował (jest mi
Polidoros, powierzone królowi Tracji, zostało
obojętny), psie krasomówstwo (oszczerstwo,
przez niego zabite, zmienia się w sukę i
potwarz), psie głosy nie idą pod niebiosy, pies
skowyczy na grobie syna. Hekate, gr. bogini
szczeka, a karawana idzie dalej, Ŝyć psim
ciemności, magii, czarów, upiorów, zaświatów
swędem
i rozdroŜy, pędzi nocą przez świat w
towarzystwie
(łatwo, sprytnie, bez zachodu), pies macha
ogonem nie do ciebie, ale do twego chleba. W
średniowieczu zaostrzeniem kary było
wieszanie przestępcy z psem albo wieszanie na
nim psa, stąd powiedzenie: Psy na kimś
wieszać (szkalować, obmawiać kogoś). Pełne
pogardy: jak psów (mnóstwo), (Ŝe jak pies
(porównanie absurdalne, ale uŜywane na co
dzień), całuj psa w nos itd.
Kanikuła, najgorętszy okres lata, z tac.
canicula (dosł. 'suczka'), oznacza Syriusza,
najjaśniejszą gwiazdę nieba, w konstelacji Psa
Wielkiego. W głębokiej staroŜytności (ok.
1000 p.n.e.) Syriusz wznosił się ze Słońcem w
początku lipca, w czasie największych upałów.
UwaŜano, Ŝe Psia Gwiazda wywołuje u psów
objawy wścieklizny. W Argos zabijano w tym
czasie wszystkie bezpańskie psy i składano
ofiary z psów;
ofiary takie składali takŜe Rzymianie w czasie
kanikuły, aby ustrzec zboŜe i stada przed
szkodą.
W marzeniu sennym: wielka miłość albo
przyjaźń; (szczekający) dobra nowina; (szary
albo czarny) nieszczęście; (wyjący) zła
nowina; (wściekły) nieprzyjaźń; (czerwony)
kłótnia, wojna; (biały) pomyślne zdarzenie;
(Ŝółty) strata.
W alchemii: pies poŜerany przez wilka
oznacza oczyszczenie złota za pomocą anty-
monu, tj. przedostatnią fazę Wielkiego Dzieła.
W heraldyce występują zwykle charty. ale
bywają teŜ brytany z kolczastą obroŜą, jak
równieŜ psy gończe.
Na niebie: gwiazdozbiory Pies Mały. Pies
Wielki. Psy Gończe.
PIĘĆ
Piątka jest symbolem wieczności, wszech-
potęgi Boga. woli boŜej, wszechobecności,
wszechwiedzy boskiej; światła, płomienia;
jedności, porządku, doskonałości, harmonii,
równowagi, środka; mikrokosmosu; pięcio-
ramiennej rozgwiazdy, człowieka (rozstawione
cztery kończyny i głowa), pięciu palców ręki a.
nogi. pięciu zmysłów (wzrok, słuch, dotyk,
węch, smak; z czasem dodano inne); człowieka
indywidualnego w przeciwieństwie do
uniwersalnego; pełni Ŝycia organicznego;
zdrowia, ozdrowienia, płodności, wzrostu;
wiosny, urodzaju, Ŝniw;
mowy. pisma, porozumienia, zrozumienia;
sprawiedliwości; podróŜy; najlepszej oceny (w
pięciostopniowym systemie ocen szkolnych).
Piątka liczbą istnienia materialnego i
obiektywnego, Ŝycia objawionego; pięciu ran
Chrystusa; natchnienia, Ŝycia, miłości,
oddzielenia płci, szczęścia; w średniowieczu
liczba czarnoksięska, więc złowróŜbna.
Liczba Pentateuchu, Tory (pięciu Ksiąg
MojŜeszowych: Genesis, Exodus, Leviticus,
Numeri, Deutoronominum łac. 'Księga Ro-
dzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtó-
rzonego Prawa'); liczba pięciu kamyków
podniesionych z rzeki przez Dawida, aby nimi
uśmiercić Goliata (wg św. Augustyna
symbolizować mają Pentateuch). Piąte kró-
lestwo. mesjańskie, które pokona cztery
poprzednie królestwa (w Proroctwie Daniela
2,44).
Hierós gamos gr. 'święte małŜeństwo' Nieba
(3) i Wielkiej Matki Ziemi (2) = 5;
małŜeństwo, miłość, rytm kosmiczny; jedna z
liczb Wielkiej Bogini ukazująca się w pięcio-
klapowych liściach bluszczu, winorośli, je-
Ŝyny, figi, kasztanowca, plątana, w pięcio-
płatkowych kwiatach jabłoni, dzikiej róŜy,
pierwiosnka (rośliny waŜne na staroŜ. uro-
czystościach weselnych); wiosenny symbol
narodzin (Demeter). spełnienia; płci (Isztar,
Izyda, Afrodyta); mądrości (Atena).
Wg Dni i prac Hezjoda Ziemię zamieszki-
wały kolejno ludzkość złota, srebrna, brązowa,
półbogów i obecna, Ŝelazna.
Pitagorejczycy uwaŜali piątkę za symbol
człowieka-mikrokosmosu, syntezy, związku i
wesela jako połączenie dwójki i trójki,
pierwiastka Ŝeńskiego z męskim. Państwu
młodym potrzebna była opieka pięciu bóstw i
towarzystwo pięciu druhów i druhen (por. pięć
panien mądrych i pięć głupich w Ew. wg Mat.
25.1—13). Na zaślubinach Słońca z
KsięŜycem orszak stanowiło pięć planet. Na
gody w Kanie Galilejskiej Jezus przyszedł z
pięcioma uczniami (Ew. wg Jana 1,35—
51,2,2) jako niebiański narzeczony.
Kwintesencja, łac. auinta essentia 'piąty
Ŝywioł', wg Arystotelesa najdoskonalszy
składnik budowy kosmosu, eteryczne two-
rzywo ciał niebieskich przeciwstawiane czte-
rem pierwiastkom ziemskim (ziemia, woda,
powietrze, ogień); pot. najwaŜniejszy składnik,
istota rzeczy, właściwa treść.
Pięć głównych bóstw panteonu celtyckiego:
Teutatesa, Belenosa, Esusa, Taranisa
i boginię o nie znanym dziś imieniu, Cezar w
swej Wojnie gallickiej, aby przybliŜyć je
rzymskim czytelnikom, przedstawia jako
Merkurego, Apollina, Marsa, Jowisza i Mi-
nerwę.
W Kościele kat. wyróŜnia się pięć rodzajów
krzyŜa: ołtarzowy, wiszący, pro-cesjonalny,
manualny (ręczny) i pektorał (noszony przez
biskupa na piersi).
Pięć u muzułmanów — liczba szczęśliwa.
Pięć filarów islamu: szahada (wyznanie
wiary), sałat (modlitwa rytualna), zakat
(jałmuŜna), saun (post), hadŜdŜ (pielgrzymka
do Mekki). Sałat a. n^imaz — modlitwa
odmawiana przez muzułmanów pięć razy
dziennie. Przeciw ,,złemu oku" wyciąga się
pięć palców prawej ręki. mówiąc: „Pięć w
twoje oko!".
Pięć podstawowych stosunków społecz-
nych, które, jeśli właściwie podtrzymywane,
gwarantują wg chińskiego konfucjanizmu
dobrobyt kraju: między monarchą a pod-
danym, ojcem a synem, męŜem a Ŝoną, parą
braci oraz parą przyjaciół. W filozofii
chińskiej pięć pierwiastków (czynników) wu
hsing: woda, ogień, drewno, metal i ziemia,
uwaŜano za siły aktywne w zmiennym świe-
cie. W sztuce chińskiej pięć błogosławieństw
przedstawiano jako pięć nietoperzy symbo-
lizujących długowieczność, bogactwo, pogodę
ducha, cnotę i łatwy zgon.
Pięciu Wielkich Królów w buddyzmie
tybetańskim: grupa pięciu ubóstwionych bo-
haterów, czczonych pop. jako obrona przeciw
wrogom: król Czynów, król Umysłu, król
Ciała, król Cnoty i król Mowy.
W hinduizmie piątka jest liczbą zasady
Ŝycia.
Pentada — zestaw pięciu (jednostek czasu,
przedmiotów), wielka liczba mistyczna za-
wierająca wszystkie siły Natury, przynosząca
zmiany, nowe doświadczenia, nowych
przyjaciół, podróŜe po świecie, charakteryzuje
się niestałością, pragnieniem przygód,
wynalazczością, swobodą, nerwowością i po-
błaŜaniem sobie.
Pięć diabłów. ..Tego właśnie (...) niechaj
porwie diabłów pięć"!" (Poganka 3 Narcyzy
śmichowskiej).
Piąte koło u wozu — rzecz, osoba zbędna
(wyraŜenie przysłowiowe utrzymujące się
nadal mimo jego anachroniczności w epoce
motoryzacji).
„Najlepsza kompania to pięć osób" („The
Taller" nr 132 Richarda Steele).
Pięć darów umysłu: zdrowy rozum, wy-
obraźnia, fantazja, zdolność abstrahowania i
pamięć (wg Stephena Howesa, 1515).
O pięciu rzeczach pomyśl.
gdy chcesz uniknąć biedy:
z kim mówisz, o kim mówisz,
i jak, i gdzie, i kiedy.
(Z ang. anonima.)
Piąta kolumna (hiszp. la auinta columna)—
sabotaŜyści działający na rzecz nieprzyjaciela,
koń trojański, określenie z czasów hiszp.
wojny domowej, kiedy cztery kolumny wojsk
powstańczych zbliŜały się do Madrytu.
Kolor — niebieski a. róŜowy. Kolory —
biały, czarny, niebieski, czerwony, Ŝółty.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Lew; planeta Merkury; komunikacja, szyb-
kość, podróŜ, mowa, pismo.
PINIA
Pinia — sosna śródziemnomorska o pa-
rasolowatej koronie, jasnozielonych igłach (dł.
do 20 cm), jajowatych, cięŜkich szyszkach,
tzw. piniolach (wł. pignoli), szer. do 10, dł. do
13 cm, z jadalnymi nasionami o smaku
migdałowym, z których takŜe wytłacza się olej
do wyrobu farb. W staroŜ. nazwa gr. pitys,
pe&ke, tac. pinus, picea, obejmowała
wszystkie szyszkowe drzewa iglaste, a w
węŜszym sensie — pinię. Zob. Jodła, Sosna.
Pinia — płodność, urodzaj, szczodrobliwość
bogów — z powodu bezustannej produkcji
nowych pinioli.
Pinia — atrybut gr. boga wina i płodnych sił
natury, Dionizosa, i jego orszaku;
tyrs. laska Dionizosa, owinięta bluszczem a.
winoroślą, zakończona Dyła piniolą (a.
niekiedy szyszką sosny alepskiej, której
Ŝywica słuŜy do utrwalania win gr.). Król Teb,
Penteusz, przeciwny wprowadzaniu do swego
królestwa rozwiązłych uroczystości
dionizyjskich, schował się raz w koronie pinii,
aby podglądać ogarnięte szałem ba-chicznym
menady; gdy dostrzegły go, zrą-bały pinię i
rozszarpały go na sztuki. Kró-Iowa-matka
Agawę, w paroksyzmie dionizyj-skiego
obłędu, chwyciła radośnie pokrwawioną głowę
syna i pobiegła do domu, gdzie dopiero
odzyskała zmysły. Zrąbane drzewo
otoczono czcią boską na polecenie Pytii
(Pauzaniasz 2,2,7), a z jego drewna wyciosano
posągi kultowe Dionizosa Lysiosa i
Bakcheiosa.
Pinia odgrywała rolę w kulcie kreteńskiej
Artemidy-Diktynny, w którym wieńczono się
gałązkami pinii, a drewna jej uŜywano na
pochodnie.
Pinia związana z Kybele, frygijską boginią
płodności. Attis, pasterz frygijski. ulubieniec
bogini, w napadzie szału wykastrował się pod
pinią i zmarł, opłakiwany przez Kybele; pinia
stała się drzewem poświęconym Attisowi.
MoŜliwe, Ŝe z Kybele wiąŜe się tajemnicza
piniola z brązu, wysokości 3,56 m, dziś w
muzeum watykańskim. Wg innych tradycji
Attis zmienił się w pinię (a. figowiec lub
jodłę).
Pinia wiąŜe się z Asklepiosem (Eskulapem),
bogiem sztuki lekarskiej, gdyŜ nasion pinii
uŜywano do celów leczniczych, a pinioli jako
afrodyzjaku (Sztuka kochania 2,424
Owidiusza).
Pinia związana z Panem i Boreaszem;
obaj, bóg płodności stad i wiatr północny
(który umiał zaptadniać kobiety i klacze),
zakochali się w nimfie Pitys, a gdy nie przyjęła
zalotów Boreasza, strącił ją z wysokiej skały
na ziemię; ta, współczując jej. zmieniła ją w
pinię. Dlatego, gdy wieje wiatr północny, pinia
roni jasne łzy (tj. Ŝywicę). Z bogiem Panem
pinię łączono szczególnie w Arkadii, gdzie
poświęcano mu smaczne nasiona pinioli jako
boŜkowi urodzaju.
Pinia — drzewo Ŝycia a. Ŝycia wiecznego
(tac. vita aeterna}; w plastyce chrzęść. często
duŜe piniole z brązu połączone z fontanną a.
źródłem, nieraz z pawiami jako symbolem
nieśmiertelności (zob. Paw).
PIORUN (Grom, Błyskawica, Grzmot)
Piorun (błyskawica, grzmot) symbolizuje
budziciela Ŝycia, najwyŜszą twórczą siłę,
boską moc tworzenia i niszczenia, moc boga
jako demiurga, oddziaływanie sił niebieskich
na sprawy ziemskie, obecność bóstwa,
zapowiedź, zwł. narodzin bóstwa;
władzę z boŜej łaski, gniew nieba, potępienie,
upadek z wysokości, broń bóstwa, topór,
bóstwo wojny, groźbę; ogień jako jeden z
czterech Ŝywiołów, świt, początek;
naruszenie normy, przemianę, szybkość,
krótkość chwili; wiosnę, potęgę, fallusa,
płodność; natchnienie.
Kult pioruna jako aspektu boga niebios a.
specjalnego bóstwa pioruna uwydatnił się ze
szczególną siłą w epoce neolitu w zachodniej
Europie, przy czym emblematem pioruna
ciskanego przez bóstwo był topór, którego
liczne wyobraŜenia znaleziono na malowidłach
jaskiniowych i na ścianach dolmenów; prócz
tego odkryto wielką liczbę duŜych i małych
toporów kamiennych i glinianych z otworami,
uŜywanych zapewne jako amulety i przedmioty
wotywne.
Piorun — atrybut Siwy i Wisznu w hin-
duizmie, Indry w wedyzmie, Zeusa (Jowisza),
germańskiego Thora, przedstawiany jako topór,
młot. widły, trójząb, wielkie wrzeciono, z
którego wychodzą liczne groty, pęki
błyskawic, zygzakowate strzały z grotami na
obu końcach itp., często wyobraŜany ze
skrzydłami. Orzeł jako atrybut Zeusa trzyma
pęki piorunów w pazurach. Trzy pioruny Zeusa
oznaczają zwykle los, przeznaczenie i
opatrzność — siły kształtujące przyszłość.
Piorun bywa teŜ posłańcem bóstwa. Miejsce
uderzenia pioruna uwaŜane jest niekiedy za
uświęcone. „To siedziba Wulkana (...). Tam w
ogromnej pieczarze trzech cyklopów. Brontes,
Ste-ropes i nagi Pyrakmon. kuło Ŝelazo.
Właśnie obrabiali (...) piorun, jaki Ojciec
bogów nieraz miota na ziemię z niebiosów (...).
Dodali trzy promienie z grubego gradu. tyleŜ z
deszczowej chmury, z ognia rudego trzy i trzy
wichrowe. Zmieszali budzące trwogę
błyskawice, grzmot i przeraŜenie, i wściekłość
lotnych płomieni" (Eneida 8,426—432
Wergiliusza).
Ludzie ugodzeni piorunem — specjalnie
naznaczeni: zwykle ukarani, niekiedy wy-
róŜnieni przez bóstwo. Kapaneus. uczestnik
wyprawy siedmiu przeciw Tebom, zabity przez
Zeusa piorunem, gdyŜ wołał, wdrapując się na
mury miasta, Ŝe nawet Zeus go nie wstrzyma.
Na Ŝyczenie swej kochanki. Semele, Zeus
ukazał się jej w całej swej boskiej
wspaniałości, w piorunach i błyskawicach, i
spalił ją.
„Piorun uderza w szczyty gór" (Pieśni
2,10,11 Horacego), niebezpieczeństwa groŜą
ludziom wybitnym, przodującym, nie zaś
skromnym i cichym. „Bóg razi swoim gro
mem najwyŜsze domy i drzewa, gdyŜ prze-
kraczają miarę" (Dzieje 7,10 Herodota).
Piorun — niszczyciel demonów, uwaŜany za
narzędzie bóstwa przez mitologię klasyczną i
przez chrześcijaństwo, zwł. narzędzie karzące
niedowiarków i heretyków.
Północnogermański bóg burzy Thor (Do-
nar, Thuner) uzbrojony w młot Mjóllnir, gallo-
romański Taranis, bóg piorunów, litew.
Perkunas (Perkons lotew.. Perkunis st. prus..
Perun słowiański), dawny bóg piorunów
regionu bałtyckiego, straŜnik prawa i po-
rządku, bóg płodności; poświęcony mu był
dąb, drzewo najczęściej trafiane przez pioruny.
WyobraŜany jako potęŜny brodacz z toporem
w ręku. Najpopularniejszy z bogów, nazywany
pieszczotliwie ,,małym bogiem, boŜkiem"
(dievaitis}.
Piorun — ramię młodości. „Młodości! (...)
jako piorun twoje ramię" (Oda do młodości
50—51 Mickiewicza).
Piorun (a. grom) z jasnego nieba — wy-
darzenie niespodziewane, nieoczekiwane, za-
skakujące; nagły cios, nagłe nieszczęście.
Jak piorunem raŜony —zaskoczony, prze-
raŜony, zdumiony.
Ciskać, sadzić piorunami — uŜywać prze-
kleństw zawierających wyraz „piorun", np.:
Do stu piorunów! A bodaj was siarczyste
pioruny! A niechŜe to jasny piorun!
Piorunem, błyskawicznie — bardzo
szybko.
Grom — serce. ,,Z sobą ja niosę wroga (...).
A to jest moje serce, bijący we mnie grom! (Z
sobą ja niosę... l—6 M. Konop-nickiej).
Grom — zemsta. „Nasz sztandar płynie
ponad trony, niesie on zemsty grom!"
(Czerwony sztandar 7—8 Bolesława Czer-
wieńskiego).
Grom — iskra. „Lecz te, co jutro rykną,
czym są dzisiaj gromy? Iskrą tylko" (Dziady
cz. III, Improwizacja 210—11 Mickiewicza).
„Grom", polski okręt wojenny, niszczyciel,
zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w polskiej
marynarce woj.. zatopiony w 1940 przez
lotnictwo nm.
Strzałka piorunowa, fulguryt — rurka
szkliwa kwarcowego powstała przez stopienie
piasku kwarcowego działaniem pioruna.
W marzeniu sennym: piorun — groŜące
niebezpieczeństwo, choroba, troska.
Błyskawica i grzmot — gniew i zniszczenie.
Błyskawica wg większości mitologii od-
krywa na moment ukrytego przed ludzkim
okiem boga — obraz Logosu rozwidniającego
ciemności, błyskawica łączy się pojęciowo z
początkiem okresu, cyklu, z wiosną, ze
świtaniem, ze znakiem Barana w zodiaku;
stanowi ujawnienie się potęgi i gniewu bóstwa.
Jahwe objawia się na górze Synaj:
,,A gdy lud ujrzał błyskawice, i górę dymiącą.
usłyszał grzmoty i głos trąby, zląkł się" (Ex.
20,18). „Widziałem jak Szatan, niby
błyskawica, spadł z nieba" (Ew. wg Łuk.
10,18). „Mój Bóg nie wisiał na ćwieku, nie pil
octu i piołunów, ale stał na wielkiej górze
pośród dwunastu piorunów w czarnej i ognistej
chmurze i rozbłyskał się na całe niebiosa"
(Ksiądz Marek 2,183—3 Słowackiego).
Błyskawica — iskra Ŝycia, moc zapładnia-
jąca Pana Stworzenia, oświecenie duchowe,
intuicja, nagłe olśnienie, natchnienie; nasienie
niebiańskie, połączenie ognia i wody, blasku i
deszczu.
„Błyskawica" (fenie. Barka) — przydomek
Hamilkara. dowódcy kartagińskiego (zm. 229
a. 228), ojca Hannibala. nadany dla szybkości
jego marszów i nagłości ataków.
Jak błyskawice, zapal gromnice — wg
wierzeń lud. zapalone w czasie burzy gromnice
poświęcone na Matkę Boską Gromniczną (2 II)
chronić mają od uderzenia pioruna.
„Błyskawica", polski okręt wojenny, nisz-
czyciel, zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w
polskiej marynarce woj.
Grzmot głosem boga — oświetlającego.
zapładniającego burzą i deszczem, karzącego,
najwyŜszego boga, jak babilońskiego boga
burzy i piorunów Adada, biblijnego Jahwe,
Zeusa (Jowisza), ThcFra itd. „Bóg chwały
zagrzmiał (...). głos Pana potęŜny, wspaniały,
łamie cedry Libanu (...). Głos Pana krzesze
płomienie" (Psalm 28 3—7). „Słuchajcie pilnie
grzmotu jego głosu i pomruku, który wychodzi
z jego ust. Wypuszcza go pod całym niebem, a
jego światło sięga do krańców ziemi. (...) Bóg
przedziwnie grzmi swoim głosem, czyni
wielkie rzeczy. których nie rozumiemy" (Hiob
37.2—5).
Grzmot zapowiada teofanię — pojawienie
się bóstwa.
PIÓRO
Pióro symbolizuje Stonce, KsięŜyc, niebo,
promień światła, powietrze, królestwo ptaków.
wiatr, lot, skrzydła (zob.), dąŜenie, szybkość,
wzniosłość; roślinność; genitalia;
los, przeznaczenie, Ŝycie, serce; boskość,
wiarę, ofiarę, śmierć, ducha, duszę; dokładną
wagę; oczyszczenie z grzechów; dobro, mi-
łosierdzie, sprawiedliwość, zasługę; kontem-
plację; królewskość. władzę, rangę, szla-
chectwo, honor; przepych, bogactwo, ozdobę,
obfitość; wróŜbę, magię, wiedzę; pismo,
literaturę, pisarza, talent, natchnienie.
Pióro w staroŜ. Egipcie — prawda, prawość,
uczciwość, sprawiedliwość; dobroć, wiedza;
wiatr; śmierć. Strusie pióro atrybutem bogów:
Maat, Ptaha, Ozyrysa, Ha-thor, Amona. Po
śmierci człowieka Maat i Ozyrys na sądzie w
krainie umarłych waŜyli jego serce kładąc na
drugiej szali pióro, aby zobaczyć, czy coś nie
ciąŜy na sercu (tj. sumieniu) zmarłego.
Pióro — ofiara. Pióra rozsypane wokół
ołtarza, na którym oskubano ofiarnego ptaka,
świadczyły o właściwie dokonanej ceremonii
kultowej.
Pióro — rzecz bez wartości. Pluma haud
interes! łac. 'rzecz nie warta pióra' (Strachy
408 Plauta).
Upierzeni ludzie. „Jest u Hyperborejów (...)
Trytońskie bagnisko; dziewięćkroć w nim się
zanurz, a obrośniesz w pierze (Metamorfozy
15,365—9 Owidiusza, tł. N. Kicińskiego).
Pióro — zasługa; własność, dobro. Stroić się
w cudze piórka — w cudze zasługi, puszyć się
cudzymi zaletami, cudzą własnością; z bajki
Fedrusa 1,3 o wronie zdobiącej się w pawie
pióra.
Pawie pióro — nieśmiertelność; ideał;
zorza; gwiazdy. W staroŜ. Brytanii — nie-
śmiertelność (zapewniać ją miało sypianie na
łoŜu z pawich piór). ,,A obrócona oknem do
zachodu ku zorzy — w pawich piór świecącym
wianku (...). Wszystkie pawie pióra górą jak
gwiazdy... (Król-Duch 3,3,108—114
Słowackiego). Zob. teŜ Paw(ie pióro).
Pióro w chrześcijaństwie (św, Grzegorz
Wielki) — lot myśli; wiara; kontemplacja.
Dutka pióra — Słowo.
Dwa pióra — powietrze i światło, Ŝycie
duchowe i materialne. Częste na wizerun
kach bogów egip,, znaczące prawdop. wiedzę i
dobroć.
Trzy pióra — trzy wymiary przestrzeni;
dobra myśl, dobre słowo, dobry uczynek;
u staroŜ. Celtów — trzy promienie światła
oznaczające boskość i potęgę, do dziś
emblemat księcia Walii. Trzy pióra przy-
pominające strusie — impresa Medyceuszy:
Wawrzyńca Wspaniałego i papieŜy Leona X i
Klemensa VII.
Szkarłatne pióro w bajkach i poezji —
wróŜka. Ubiór wróŜek ozdobiony szkarłatnymi
piórami.
Pióra — genitalia męskie. „Męskie pióra"
Tejrczjasza (Boska Komedia, Piekło 20,42
Dantego).
Pióra — władza najwyŜsza, dana od nieba.
Pióra na czterech naroŜnych słupkach bal-
dachimów papieŜy i monarchów oznaczają
władzę, autorytet z łaski boskiej rozprze-
strzeniony na czterech końcach świata, niosący
sprawiedliwość.
Piórko na wiatr rzucać (przysłowie fr.) —
zdać się na łaskę losu (Próby 2,17 Mon-
taigne'a).
Piórko na wietrze — zmienność; podda-
wanie się zmiennym bodźcom. ..MamŜe jak
piórko z kaŜdym chwiać się wiatrem?"
(Zimowa powieść 2,3 Szekspira, tł. L. UIri-
cha). ..Wiatr mną jak piórkiem pomiata"
(Dziady. Upiór 2,449 Mickiewicza). „La
donna e mobile aual piuma al vento" wl.
'kobieta zmienna jest jak piórko na wietrze'
(Ri^olello 4 Verdiego), aria Księcia.
Upierzony wąŜ — sprzeczne siły, jak susza i
deszcz, niebo i ziemia; takiŜ wąŜ z rogami —
sprzeczne siły walczące z sobą. Ouctzacóatl
'Upierzony wąŜ', jedno z gl. bóstw dawnego
panteonu meksykańskiego (od III w.).
Pióra na głowie, na nakryciu głowy —
aureola promieni słonecznych, władza królów.
ksiąŜąt (pióropusz na hełmie i w herbie —
ozdoba śrdw. rycerzy), ranga dworska.
wojenna; umiejętność myśliwska, strzelecka,
liczba zabitych nieprzyjaciół (orle pióro we
włosach Indianina); zuchowatość; dobre
samopoczucie; odświętność (w strojach lud.,
jak pawie pióra w stroju krakowskim).
..Miałeś, chamie, czapkę z piór" (Wesele
3,37,1165 S. Wyspiańskiego).
Pióra orle — Słońce, promienie słoneczne,
aureola; potęga, siła; chwała wojenna u Indian
płn.amerykańskich (orzeł jako poseł Słońca i
bogów).
 Strój z piór — obłok; wietrzyk.
Pióro puchowe — miękkie, białe obłoki;
sen.
Pióro (przez podobieństwo do liści) —
wegetacja, wzrost roślin; fazy KsięŜyca,
KsięŜyc.
Pióro (przez związek z ptakami, po-
wietrzem. lotem i niebem) — promienie,
atmosfera, niebiosa. Słońce; wzniosłość, ptak,
potęga powietrzna wyzwolona z obciąŜeń
ziemskich.
Pióra — skrzydła. „Lećmy! szczęściem
zostały pióra do powrotu" (Dumania w dzień
odjazdu 35 Mickiewicza).
Pióro z ognia — Bóg. „On piórem z ognia
jest dumnych szyszaków" (Beniowski 5,473
Słowackiego).
Białe pióra — pieniste, białe grzywy kipieli
morskiej.
Porastać w piór(k)a — bogacić się, dorabiać
się. zyskiwać na znaczeniu.
Pióro — pismo, pisanie. Od VI wieku
zaczęto pisać nic trzciną i stylusami (z brązu,
Ŝelaza, kości itd.), ale teŜ piórami gęsimi
(niekiedy teŜ. łabędzimi, indyczymi, kru-
czymi). Ze skrzydeł duŜego ptaka wyrywano
Ŝywcem tylko sześć duŜych piór, które
spiekano i zanurzano w roztworze ałunu a.
kwasu. Piór takich uŜywano aŜ do połowy X\X
w. Narzędzie, które je zastąpiło. złoŜone z
obsadki (rączki, trzonka) i stalówki (pióra),
zachowało tradycyjną. ptasią nazwę — pióro,
podobnie jak później pióro wieczne czy
kulkowe. Jąć się pióra. chwycić za pióro —
zacząć pisać, zostać literatem. Władać piórem
— pisać. Złamać pióro — porzucić zawód
pisarza, dziennikarza.
Pióro — twórczość literacka, piśmien-
nictwo. styl autora, talent, pisarz, literat, autor.
Pióro — natchnienie poetyckie. „Nie-
ywykłym i nie lada piórem opatrzony polecę
precz, poeta" (Pieśni 2,24.1—2 Jana
Kochanowskiego).
Pióro w tradycji muzułm. — przeznaczenie,
kismet. Allach stworzył pióro promieniste i
tablicę-księgę, w której pióro na rozkaz
Allacha zapisało wszystko, co się wydarzy aŜ
do końca świata. Nikt prócz Boga nie zna
treści tej tablicy wyciętej z jednej białej perły i
rozciągającej się od nieba do ziemi i od
wschodu do zachodu.
Pióro — skrzydło anielskie, laska MojŜesza.
„O, pióro! tyś mi Ŝaglem anielskiego skrzydła i
czarodziejską zdrojów MojŜeszowych laską"
(Pióro 12—13 Norwida).
W heraldyce: strusie pióro — wyróŜnienie;
sprawiedliwość.
W marzeniu sennym: błahość; zmartwie-
PŁUG (Lemiesz, Orka, Radio, Socha)
Pług symbolizuje orkę, torowanie drogi,
pionierstwo, trud, znój, mozół; płodność,
fallusa, zapłodnienie; wiek srebrny; pokój,
stróŜa społeczeństwa; los, czas, zapomnienie.
Ręka króla na pługu — konsekracja, po-
święcenie, godność królewska. Cesarze chiń-
scy co roku na wiosnę ceremonialnie zaorywali
kawałek gruntu, co miało zapewniać urodzaj w
całym kraju.
Pług — płodność, urodzaj, obfitość; na-
rzędzie świętego małŜeństwa (gr. hieros
gamos} między Niebem a Ziemią, skoja-
rzonego przez oracza. „Oto idą dni, mówi Pan.
Ŝe spotka oracz Ŝeńca" (Amos 9,13), tj. urodzaj
będzie tak wielki, Ŝe majowe (w Palestynie)
Ŝniwa przeciągną się aŜ do październikowej
orki.
Lemiesz — pokój, zob. Miecz (wojna — ,,I
przekują miecze na lemiesze").
Topór głębiej orze od pługa, zob. Topór
(wojenny).
Pług — władza człowieka nad przyrodą;
przyziemna sfera jego podświadomości.
Orka — cięŜka praca, znój. mozół.
Orać na czyimś grzbiecie — prześladować
go, dręczyć. „Na grzbiecie moim orali oracze,
wydłuŜali bruzdy swoje" (Psalm 128 3).
wrogowie obchodzili się brutalnie z Izraelem
w Egipcie.
Orać w kogoś, orać kimśjhk łysą kobyłą—
wykorzystywać kogoś zmuszając go do
cięŜkiej harówki. „A ty coś wygrał w pokorze.
iŜ ci po łbie, kto chce, orze?" (Apoftegmata
krótsze. Gniew do pokory 105—6 Mikołaja
Reja).
Orać cudzą jałowicą — korzystać z in-
formacji zdobytej nieuczciwym (nieczystym)
sposobem, nielojalnie. Gdy Filistyni z Tam-
nata rozwiązali zagadkę Samsona, gdyŜ
zdradziła im to rozwiązanie filistyńska Ŝona
bohatera, wyłudziwszy je wprzód od niego,
powiedział im: ,,Gdybyście nie orali moją
jałowicą, nie rozwiązalibyście mojej zagadki"
(Ks. Sędziów 14, 12—20).
Pług ciągniony przez wołu i osła (a. konia)
— grzech; obłęd. „Nie będziesz orał wołem i
osłem razem" (Deut. 22,10). Gdy wysłannicy
Menelaosa i Agamemnona przybyli do Itaki,
aby wezwać Odyssa do udziału w wyprawie
przeciw Troi, do czego był zobowiązany
przysięgą, Odys udał obłąkanego: zaprzągł do
pługa wołu z koniem, a bruzdy posypywał solą.
Zrezygnował jednak z tej gry, gdy przed
zaprzęgiem połoŜono na ziemi małego
Telemacha.
Orka — połączenie zasady męskiej z Ŝeńską,
zapłodnienie; pług (lemiesz) — fallus, bruzda
— vulva. Rama, wcielenie ind. boga Wisznu,
bohater Ramajany, staroind. epopei rycerskiej,
poślubił Sitę ('bruzdę'). Na procesjach
wiosennego święta orki i zasiewów ku czci
Dionizosa i Izydy brał udział carrus navalis
łac. 'wóz w kształcie okrętu' (stąd wł. carnevale
i nasz 'karnawał') a., wg innych, carrus novalis
łac. 'wóz rolniczy' wyobraŜany w śrdw. jako
pług.
Bruzda wyorana pługiem — linia, po której
obu stronach ma stanąć koczowisko, obóz,
nowo załoŜone miasto. „Enej pługiem łan
zatnie, na sporym obszarze wydziela grunt pod
domy, gród Ilium zwać kaŜe, kraj Troją"
(Eneida 5,755—7 Wergiliusza, tł. T.
Karyłowskiego). Mityczny król Szwecji, Gylfi,
na polecenie boga Odyna przyrzekł bogini
rolnictwa, Gefjun, Ŝe da jej tyle ziemi, ile
potrafi ona zaorać. Wtedy Gefjun spłodziła z
pewnym olbrzymem czterech potęŜnych
synów, zmieniła ich w woły, zaorała pługiem
całą Sjaelland (Zelandię) i oddzieliła ją
cieśniną od Szwecji, po czym zamieszkała w
Leire ze Scyldem, synem Odyna, pierwszym
królem Danii.
Pług — atrybut osób wyobraŜających dawn.
w plastyce wiek srebrny, gdyŜ orka miała być
jednym z zajęć człowieka tej epoki. Wg
Owidiusza po stworzeniu świata nastąpiły
kolejno cztery wieki: złoty, srebrny, brązowy i
Ŝelazny {Metamorfozy 1.89—150).
Oracz — Cyncynat, Rzymianin z V w.
p.n.e., który wg legendy orał swoje pole, gdy
zawiadomiono go, Ŝe został wybrany na dykta-
tora w wojnie z Ekwami. Po wygranej
kampanii powrócił do pracy na roli; wzór
starorzymskich cnót obywatelskich.
Orać plaŜę morską łac. litus arare (Tristia
5,4,48 Owidiusza) — czynić rzecz bezuŜy-
teczną.
PrzyłoŜyć rękę do pługa — podjąć pracę,
zabrać się do dzieła. „I rzekł inny: Pójdę za
tobą. Panie, ale pozwól mi wpierw roz-
porządzić rzeczami, które są w domu. Rzekł do
niego Jezus: śaden, który swą rękę przyłoŜył
do pługa, a ogląda się wstecz, nie jest zdatny do
królestwa boŜego" (Ew. wg Łuk. 9, 61—2).
Lemiesz rozgrzany do czerwoności — chuć,
Ŝądza; sąd boŜy, próba gorącego metalu,
sądowy środek dowodowy znany w sta-roŜ. i
we wczesnym śrdw.: przejście boso po
rozŜarzonych lemieszach bez poparzenia stóp
miało dowodzić niewinności oskarŜonego.
Atrybut św. Kunegundy, małŜonki cesarza nm.
Henryka II; wg legendy, oskarŜona o zdradę
małŜeńską, przeszła bez szwanku boso po
rozpalonych lemieszach;
zmarła 1033.
Orka — jedno z zajęć w wyobraŜeniach prac
dwunastu miesięcy, przedstawianych w
kościołach romańskich i gotyckich w płn.
Europie, w miniaturach i psałterzach, w
dziełach wł. Odrodzenia, na gobelinach fr. i
flandryjskich XVI—XVII w.
Zarobić na sochę — zostać obitym, wy-
batoŜonym. ,,Przywiązano mię do sochy, zbito
dziesięć pęków łozy. KaŜdą kość, jak z kłosa
Ŝyto (...) od skóry mojej odbito! Nie znałeś
litości, panie! (Dziady ci. II 277—82
Mickiewicza).
Pług — zapomnienie. „I przejdą po nich
zapomnienia pługi" (Lilia Weneda, Prolog 94
Słowackiego).
Oracz — Ŝywiciel społeczeństwa, związany
ściśle z przyrodą. ,,Opiekuj się więc pługiem, z
którego szczodroty płyną twoje dostatki, a
krzewią się cnoty" (Ziemiań-stwo polskie
1,923—4 Kajetana Koźmiana). „Temu tylko
pług a socha, kto tę czarną ziemię kocha, kto
ten zagon zna do głębi" (Z lak i pól 7,1—3
Marii Konopnickiej).
Orać gęsią — pisać (gęsim piórem), być
urzędnikiem a. pisarzem. „Co u Cię zagony, to
u mnie wiersze — jak Tyś orał pługiem, jam
gęsią orał" (Pamiętniki (...). B. Win-nickiego.
Przygody młodości l. Gawęda 19— 21
Wincentego Pola).
Pług — herb. ,,Das beste Wappen in der
Welt, das ist der Pflug in Ackerfeid" n m.
'najlepszym herbem na świecie jest pług
w ornym polu' (inskrypcja na domu spółdzielni
rolniczej w Hindelbank).
Orać płytko — nie mieć głębszych zainte-
resowań.
Pług — „Lepszy stróŜ społeczeństwa niŜ
mędrców ustawy" (Ziemiaństwo polskie 1,928
Kajetana Koźmiana).
Pług — los. ,,Maleńkie radości nowego
Ŝycia nabrały uroku i poczęła ciągnąć pług
swego losu" (Promień rozdz. 10 Stefana
śeromskiego).
Pług — czas. „Nad nimi juŜ przeszedł
wszystko wyrównujący pług czasu" (Lalka 1
Bolesława Prusa).
POCAŁUNEK
Pierwotnie był prawdopodobnie próbą prze-
kazania siły Ŝywotnej przez duszę utajoną w
tchnieniu, dmuchnięciu lub chuchnięciu;
później oznaką czci i oddania, koleŜeństwa,
braterstwa, pozdrowienia pokojowego,
hołdu, wierności, niekiedy o charakterze
kultowym; szacunku, miłości, pociągu fi-
zycznego. Por. Usta.
Na staroŜytnym Wschodzie całowano próg
świątyni, ołtarz i posągi bóstw. W Egipcie
całowano stopy posągom bogów i bogiń,
władcom i kapłanom, w innych krajach takŜe
sędziom. Symbole te przejęło chrześcijaństwo:
całowanie ołtarza, krzyŜa, relikwii, Biblii,
pateny z hostią, szat sakralnych itp. wyraŜa
jedność duchową wiernych. Obyczaj całowania
pantofla papieskiego, a później pierścienia
papieskiego czy biskupiego, od czasów 2.
soboru watykańskiego (1962—65) coraz
bardziej wychodzący z uŜycia, był takŜe
wyrazem czci i respektu. Katoliccy pielgrzymi
całują stopę brązowego posągu św. Piotra w
jego bazylice rzymskiej. Protestanci w
niektórych krajach całują Biblię po złoŜeniu na
nią przysięgi. PapieŜ Jan Paweł II w swoich
licznych podróŜach pasterskich całuje na
powitanie ziemię kraju. do którego przybywa.
Muzułmanie całują czarny kamień w Kaabie
przybywszy jako pielgrzymi do Mekki.
Według Biblii pocałunek był popularną
formą adoracji pogańskich bóstw i bałwanów,
złotych i srebrnych cielców (Ozeasz 13,2 i in.).
Wergiliusz opisuje w Eneidzie (2,490), jak
przy ostatecznym szturmie na płonący zamek
króla Priama w Troi z niewieścich
pokoi dobiegał lament i krzyk rozpaczy:
„zatrwoŜone matki obejmują słupy wrót i
całują belki", błagając w ten sposób duchy
wrót o obronę.
Pocałunek braterski albo pokoju (łac.
osculum pacis) — przynaleŜność do tejŜe
społeczności kultowej (np. całowanie się w
Kościele wschodnim w niedzielę wielkanocną)
albo świeckiej (np. całowanie się towarzyszy
partyjnych) lub rodzinnej (witanie się
krewnych). Biblijny Ezaw całuje swego brata,
Jakuba, płacząc ze wzruszenia (Gen. 33,4).
NaduŜyciem tego symbolu był pocałunek
Judasza, wyraz nikczemnej obłudy (Ew. wg
Mat. 26,48). Sw. Paweł zalecał (List do
Rzymian 16,16): „Pozdrówcie jedni drugich
pocałunkiem świętym", co było wyrazem
łączności duchowej pierwotnej gminy
chrześcijańskiej (papieŜ Innocenty I na
początku V wieku wprowadza na to miejsce
zwyczaj całowania metalowego talerzyka,
zwanego później pateną). Uczniowie z Efezu
rzucali się na szyję św. Pawłowi. gdy
odjeŜdŜał i całowali go (Dzieje Ap. 20,37), co
było raczej spontanicznym wyrazem Ŝalu, Ŝe
go więcej nie zobaczą. Pokutująca
jawnogrzesznica całowała nogi Jezusa (Ew. wg
Łuk. 7,45) i oblewała je łzami, co było
powodem odpuszczenia jej winy i
podziękowaniem za nie.
Pocałunkiem braterstwa w uprzywilejo-
wanym stanic społecznym był braterski po-
całunek szlachciców (..szlachta bracia") w
dawnej Polsce. W Weselu 2,12,732 S. Wy-
spiańskiego Hetman (Franciszek Ksawery
Branicki) zwraca się do Pana Młodego
(Lucjana Rydla): „Jesteś szlachcic, to się z
nami pocałuj".
Całowanie zmarłych na poŜegnanie.
powszechne jeszcze na naszej wsi, uwaŜane
jest w wielu kulturach za niebezpieczne,
mogące powodować zaraŜenie śmiercią, po-
dobnie jak pocałunek zadŜumionego przenosił
według wyobraŜeń ludu czarną śmierć:
„Pocałowaniem wszczepiłem wam w dusze
jad. co was będzie poŜerać", powiada
Almanzor do Hiszpanów w balladzie Alpu-
hara (Konrad Wallenrod IV, 702—3 Mickie-
wicza).
Pocałunek moŜe obudzić do Ŝycia: mityczny
król Cypru, Pigmalion, za przyzwoleniem
Afrodyty, budzi do Ŝycia Galateę, jego własne
dzieło, marmurowy posąg pięknej dziewczyny,
w którym zakochał się bez
pamięci (Metamorfozy 10,243—300 Owidiu-
sza). Śpiąca królewna z bajki Charlesa
Perraulta zbudzona zostaje po stu latach do
Ŝycia i małŜeństwa pocałunkiem przystojnego
księcia. Podobnie dzieje się w popularnej bajce
o Królewnie ŚnieŜce. Te przebudzenia są
zarazem odczynianiem czarów i zaklęć. W
popularnym temacie bajkowym pt. Piękność i
bestia piękny ksiąŜę, przemieniony czarami w
paskudną bestię, zostaje przywrócony do
dawnej postaci pełnym uczucia pocałunkiem
szlachetnego dziewczęcia. W folklorze róŜnych
krajów pocałunek przynosi zapomnienie,
zmartwychwstanie, przenosi na tamten świat
itd. W wierzeniach ludu złą wróŜbą dla dziew-
cząt jest całowanie się przez furtkę (podobnie
jak witanie się i Ŝegnanie przez próg) albo na
siedząco.
Tysiące lat liczy tradycja całowania ręki
władcy w chwili przyjmowania urzędu:
w średniowieczu wasal całował w rękę swego
seniora. Całowanie ręki posągu było jedną z
najpopularniejszych form czci w kulcie
boŜyszcz pogańskich. Bóg mówi prorokowi
Eliaszowi (3. Ks. Król. 19,18): „Zachowam w
Izraelu siedem tysięcy, tych wszystkich,
których kolana nie ugięły się przed Baalem, i
tych, których usta go nie chwaliły całując w
ręce".
Całowanie kobiet w rękę to obyczaj spe-
cyficznie polski, który się w połowie XX w.
bardzo zdemokratyzował i stał się czymś
pośrednim między całkiem zdewaluowanym
wyrazem hołdu dla „płci pięknej" a całkiem
nieobowiązującej aluzji do pocałunku ero-
tycznego (jeśli odnosi się do kobiety młodej
lub choćby jeszcze „pod bronią") albo po
prostu oznaką szacunku dla kobiety--matki,
kobiety-babki czy kobiety wiekowej.
Powiedzenie: „Z pocałowaniem ręki" znaczy
'chętnie, skwapliwie (przyjmę)'. ,,Całuję
rączki" to wychodzący z uŜycia kra-kowsko-
lwowski zwrot grzecznościowy, dawno
wyprany z treści. Piosenka Całuję twoją dłoń,
Madame była światowym przebojem lat 30.
XX w.
Posyłanie całusów dłonią jest dziś gestem
czułym, dobrotliwym albo Ŝartobliwym, ale
wywodzi się zapewne z dawnych wyobraŜeń i
gestów magicznych. Biblijny Hiob zaprzecza
jakoby posyłał całusy Słońcu i KsięŜycowi na
znak bałwochwalczej czci (31,27).
Pocałunek erotyczny, o którym mówi
wstępne zdanie biblijnej Pieśni nad pieśniami'.
„ Niech mnie pocałuje pocałunkiem ust
swoich", nabiera zarówno u talmudystów, jak i
u Ojców Kościoła oraz autorów średnio-
wiecznych znaczenia mistycznego, łączności
ducha z duchem, tęsknoty człowieka do
zespolenia się z Bogiem, Słowa z naturą ludzką
itd. Niewątpliwie seksualnym pocałunkiem
wita młodzieńca cudzołoŜnica z Ks.
Przypowieści (7,13—18): „obejmuje go i całuje
i zuchwałą twarzą mówi do niego: "Chodź!
upoimy się miłością aŜ do rana!"". Szymon
Szymonowie w Sielance ósmej (Dziewka 1—8)
pisze: „Marna rzecz całowanie, ale w tej
marności są teŜ swoje przysmaki, są swoje
słodkości". „Nie mędrkuj (...), tylko całuj",
powiada Jan Kasprowicz (Nie pierwszy raz ci
mówię 2—4). Goplana do Grabca:
„Pocałowanie to ślub dla czystych dziewic. Na
dziewiczym wianie za kaŜdym pocałunkiem
jeden listek spada" (Balladyna I, 456—7 J.
Słowackiego). W korespondencji miłosnej
pocałunek oznacza się przez X (a uścisk przez
O). Mimo jasnej intencji trudno jednak nazwać
erotycznym całowanie dziecka, aby przypo-
dobać się mamie i zyskać jej przychylność.
Pocałowanie uderzonego, bolącego miejsca
na swojej albo czyjejś skórze ma mieć
magiczne znaczenie lecznicze. Gracze całują
karty na szczęście. Pocałować klamkę znaczy
'spóźnić się i nie zastać nikogo'; pocałować kij
lub rózgę to 'poddawać się pokornie karze'.
Brutalna a nieprzyzwoita „propozycja",
rodem ze średniowiecznego kawału Marchołta:
,,Pocałuj mnie w d...", oznaczająca dziś
ordynarną odmowę, od dawna bywała
łagodzona mniej lub bardziej wyrazistym
omówieniem, np. „Całuj mnie w gębę, jak
głową w piecu będę" albo „Całuj mnie w
ciemię, co patrzy w ziemię". „Całować w
zadnią twarz", mówi Wacław Potocki (Niechaj
śpi pijany 12). W piosence myśliwskiej o
zającu, który wymknął się chartom:
„CałujcieŜ mnie w kurtę (krótki ogon) wszyscy,
doganiacze i myśliwcy". Dziś powiadają: całuj
mnie w nos, całuj psa w nos, całuj mnie gdzieś.
W marzeniu sennym: zdrada, oszukań-stwo.
POCHODNIA (Głownia, śagiew)
Pochodnia symbolizuje Ŝycie, nieśmiertelność;
uczucie, miłość, męskość, zaślubiny, urodzaj,
płodność, dziedzictwo, potomstwo;
Boga, słowo boŜe, przykazanie, zbawienie;
gwiazdę. Słońce, promienie słoneczne, ogień,
zorzę; oczy, światło duchowe; półmrok, noc;
pokój; wojnę, niebezpieczeństwo, zniszczenie,
anarchię, terroryzm, zdradę, zemstę, gniew,
obmowę, ciemne sprawy, męczeństwo, strzałę,
śmierć; rewolucję, wolność. wyzwolenie;
prawdę, sprawiedliwość, czujność, cnotę;
przewodnika; kształcenie, wiedzę, tradycję,
natchnienie, myśli; władcę, króla, dynastię,
imperium, godność, wspaniałość, sławę,
chwałę, powodzenie. Por. Lampa, Ogień,
Świeca.
Pochodnia w mitach babil. — nieubłagana
strzała boga Bela-Marduka a. Bela-EnIila.
Pochodnia — Bóg, słowo boŜe, przykazanie,
zbawienie. „Ty jesteś pochodnią moją, Panie,
Pan rozjaśnia ciemność moją" (2. Ks. Król.
22.29). „Słowo Twoje jest pochodnią nogom
moim" (Psalm 118 105). ..Bo przykazanie
pochodnią jest" (Ks. Przypowieści 6,23). „Ze
względu na Jeruzalem nie spocznę, dopóki (...)
nie zapłonie jego zbawienie jak pochodnia"
(Izajasz 62,1).
Pochodnia — szczęście, pomyślność. „Po-
chodnia bezboŜnych zagaśnie" (Ks. Przy-
powieści 13,9). „Kto złorzeczy ojcu swemu i
matce, pochodnia jego zgaśnie wpośród
ciemności" (jw. 20,20).
Pochodnia — władca, król, dynastia; król
Dawid. „Nie moŜesz juŜ (królu Dawidzie)
wyruszać z nami na wojnę, abyś nie zgasił
pochodni Izraela" (2 Ks. Król. 21,17).
„Zgotowałem pochodnię pomazańcowi
memu" (Psalm 131 17), tj. Dawidowi. Fax et
tuba łac. 'Ŝagiew i trąba' — przywódca.
Pochodnia Eos (Aurory) noszona przez nią
przed rydwanem Heliosa — w mit. gr. zorza
poranna, świtanie.
Pochodnia, Ŝagiew — Słońce; oczyszczenie i
uduchowienie przez światło; gwiazda. „I spadła
wielka gwiazda płonąca jak pochodnia" (Apok.
8,10). „Wdzięczna pochodnia Tytanowa"
(Impreza 7—8 Daniela Naborowskiego), tj.
Słońce. „Od krwawej Ŝagwi słońca zajęły się
chmury" (Zachód 3 Leopolda Staffa).
Pochodnia — Ŝycie, męska zasada Ŝycia.
iskra bogów, natchnienie; ogień, którym
Prometeusz tchnął w mit. gr. Ŝycie w gliniane
figury ludzkie. ,,Płodzić i wychowywać dzieci,
aŜeby płomień Ŝycia nieść jak pochodnię z
pokolenia na pokolenie" (Prawa 6,766B
Platona, tł. Marii Maykowskiej). „Szybko
zmieniają się pokolenia śmiertelników i jak
biegacze przekazują sobie pochodnię Ŝycia" (O
naturze wszechrzeczy 78—9 Lukrecjusza). W
mit. gr. atrybut Meleagra, herosa, którego
„zewnętrzna dusza" zaklęta była w głownię na
palenisku;
Dionizosa, boga-pochodni; Sybilli Libijskiej;
Eileithyi, bogini narodzin; atrybut Afrodyty
(Wenus), Erosa (Kupida) i putta (amo-retta),
oznaczający płomień miłości; naj-okrutniejsza
broń Erosa, dająca niewiele światła, a mogąca
zapalić nawet Słońce;
pochodnia weselna Hymena; pochodnia, którą
przyświeca sobie Demeter szukająca zaginionej
córki, Kory.
Pochodnia, Ŝagiew — przewodnik, światło w
ciemnościach nocy. W staroŜ. Grecji (ale nie w
Sparcie) oświetlano sobie nocą w mieście
drogę pochodniami, a dopiero od III w. p.n.e.
częściowo lampami (ale gr. lampas znaczy
zarówno 'pochodnię' jak 'lampę'). Przysłowie:
śagiew do wsze-teczeństwa — pijaństwo (a.
wino).
Wyścigi z pochodniami (gr. lampadedro-
mia) odbywały się w staroŜ. Atenach ku czci
Prometeusza, Hefajstosa i w czasie
Panatenajów.
Pochodnie były charakterystyczne dla mi-
steriów eleuzyńskich, beockiego kultu Dio-
nizosa (menady pędzące nocą z pochodniami
przez lasy), kultów Hekate i Artemidy, które
łączono z sobą. a takŜe z Seleną i Persefoną.
Częste procesje z pochodniami i biegi piesze i
konne pod kierownictwem lampadarchy. W
kulcie rzymskim gł. w czasie ślubów (gdzie
oznaczały przeniesienie światła Ŝycia na
przyszłe potomstwo młodej pary), pogrzebów,
a takŜe w orientalnych kultach Izydy. Mitry i
Wielkiej Macierzy. UŜywane równieŜ w
rytuałach wtajemniczenia jako symbol
oczyszczenia i oświecenia. Zob. Bliźnięta
(Mitry).
Pochodnie — groźna broń bogiń pomsty,
Erynii (Eumenid); w ręku geniusza a. daimona,
gdy wzniesione, wyobraŜają Ŝycie, gdy
opuszczone — śmierć. Broń He-raklesa i
Jolaosa, którzy przypalali pochodniami miejsca
po ścięciu łbów hydry lernejskiej, co nie
pozwoliło im odrastać.
 Pochodnia — czujność. Atrybut Hestii
(Westy), bogini ogniska domowego (symbolu
domu i rodziny), nad którym trzeba było
nieustannie czuwać, aby nie wygasło, co
mogłoby sprowadzić nieszczęście.
Pochodnia wiązała się z symbolami ptaka,
światła i tęczy (Iris).
Pochodnia — potwarz, niezgoda. Potwarz w
plastyce — kobieta z pochodnią, stawiająca
młodzieńca przed sądem, jak Potwarz
Apellesa, zaginiona, znana z opisu Lukiana;
jak naśladowana z tego opisu Potwarz Apellesa
Sandra Botticellego (ok. 1487, Florencja.
Uffizi) i in. Atrybut Eris, bogini niezgody.
Pochodnia, Ŝagiew — miłość, uczucie.
Kobieta na brzegu morza z pochodnią w ręku
— Hero, kapłanka Afrodyty, wskazująca nocą
drogę swemu kochankowi, l.eandrowi,
płynącemu do niej wpław przez Hellespont.
„Kupido mi niewielki małą głownią świecił. I
tą podpalił chcący czy niebacznie Ŝagiew, która
juŜ tlała w sercu mym nieznacznie: Ŝagiew
gorących chęci pełną" (Sielanka wtóra.
Truienicy 191—4 Bartłomieja Zimorowica).
Pochodnia — ogień; zredukowana do
specyficznego kształtu forma „pierwiastka"
(jednego z czterech) ognia, o pokrewnej
symbolice.
Pochodnia zgaszona i zwrócona w dół:
w ręku Kupida — kres miłości. Na grobowcach
renesansowych — wymarły ród.
Pochodnia — bodziec, pobudka. Fax mentis
incendium gloriae łac. 'pragnienie sławy jest
pochodnią dla umysłu', tj. bodźcem.
Pochodnia w tradycji chrzęść. — męczeństwo;
Chrystus jako światło ludzkości;
pochodnia towarzyszy Janowi Chrzcicielowi
jako prekursorowi Mesjasza. Atrybut św.
Aidana, apostoła Northumbrii (VII w.), św.
Teodora, św. Tomasza z Akwinu (od-
pędzającego zapaloną pochodnią pokusę w
postaci młodej dziewczyny nasłanej mu przez
rodzinę, aby go odwieść od powołania
teologicznego). Pies czarnobiały z zapaloną
pochodnią w zębach — atrybut św. Dominika.
Zob. Pies (Na grobowcach).
Pochodnia zwrócona gorejącym końcem w
dół — chrzęść, symbol śmierci: płomień
wyobraŜa duszę unoszącą się do nieba a.
zmartwychwstającą.
Płonąca pochodnia przed tronem — ce-
sarstwo, obecność monarchy; godność władcy.
Pochodnia w plastyce śrdw. — atrybut Pokoju
podpalającego stos wszelakiej broni;
Umiarkowania, które gasi płomień wodą z
dzbana; niekiedy Wzroku jako jednego z pięciu
zmysłów. Gniewu jako jednego z grzechów gł.
Pochodnia — noc, półmrok; zdrada, ciemne
sprawy; obmowa.
Pochodnia — anarchia; rewolucja; wy-
zwolenie; wolność. ,,August wojny domowej
pochodnię zapala" (Barbara Alojzego Fe-
lińskiego). „Do rąk pochodnie i głownie!
Wściekłymi poszarpmy zęby starego świata
warownie" (Kielich goryczy 28—30 Edmunda
Wasilewskiego). Statua Wolności (właśc.
Wolność oświecająca świat), posąg w porcie
nowojorskim, zaprojektowany przez rzeźbiarza
fr. F. A. Bartholdiego, przedstawiający kobietę
trzymającą pochodnię we wzniesionej ręce
(1886).
Przekazywanie płonącej pochodni (jak w
rozstawnym biegu z Olimpii w Grecji na
stadion do znicza w nowoŜytnych olimpiadach)
— przekazywanie wiedzy, tradycji,
dziedzictwa.
Pochodnia — prawda (w licznych alegoriach),
sprawiedliwość, cnota. Przysłowie:
Jasna pochodnia przed kaŜdego oczy, gdzie
sprawiedliwość społu z cnotą kroczy. „Prawda
jak Ŝagiew, jaśniej świeci potrząsana" (Dyskusje
filozoficzne l Sir Williama Hamiltona, 1788—
1856).
Pochodnie ludu — wieszcze, poeci. „CóŜ są
poeci? Oto prawd obrońcę, pochodnie ludu"
(Do Z. A. Helcla... 15—16 Franciszka WęŜyka).
Pochodnie — oczy. „Twe oczy (...), nie oczy,
lecz pochodnie dwie nielitościwe, które palą na
popiół serca nieszczęśliwe" (Na oczy królewny
angielskiej... l—4 Daniela Naborowskiego).
Pochodnia (zwł. zimą i wiosną)—w folklorze:
urodzaj, płodność.
Głownie — myśli. ,,Najokropniejsze myśli
mózg mu paliły jak gorejące głownie"
(Kataleptyk l Ludwika Sztyrmera).
W heraldyce: wiedza; sława, chwała. „Fax
gloria mentis honeste" łac. 'Chwała jest
pochodnią szlachetnego umysłu' (Silius
Italicus 6,332; I w. n.e.; dewiza baronetów
Nowej Szkocji, 1625).
W marzeniu sennym: (płonąca) szczęście;
(zgaszona) hańba.
PODRÓś (Pielgrzymka, Wędrówka)
PodróŜ symbolizuje Ŝycie, drogę Ŝycia, Ŝycie
intensywne, decydujący, samodzielny krok w
Ŝyciu; ryzykowne przedsięwzięcie, dąŜenie do
celu po drodze najeŜonej przeszkodami;
przygodę, grę; potrzebę nowych doświadczeń,
badanie, studium, naukę, doświadczenie,
odkrycie, potrzebę poznawania nowych
widnokręgów, poszukiwanie duchowych celów
(często wyobraŜanych jako Wyspy
Błogosławionych, zamki i sanktuaria na
wysokich górach, raj utracony itd.);
poszukiwanie prawdy, pokoju, nieśmiertel-
ności. mistycznego Centrum duchowego,
Ziemi Obiecanej (wyjście z Egiptu, przejście
przez Morze Czerwone, przez pustynię itd.),
św. Graala itd.; wtajemniczenie, drogę do
światła w ciemnościach; drogę boga a. bo-
hatera słonecznego, bieg czasu, cykl roczny,
ewolucję, migrację wędrownych ptaków;
zmianę, pragnienie zmiany wewnętrznej,
niepokój, wieczną tęsknotę, marzenie, aspi-
racje, pracę wyobraźni, drogę duszy, po-
szukiwanie swego Ja, niezgodę na siebie
samego, daremną ucieczkę od siebie, próbę
odnalezienia (a. ucieczkę od) Matki, usiło-
wanie wyjścia z Labiryntu, poszukiwanie
porządku mistycznego i psychicznego;
oczyszczenie.
PodróŜ — działalność boga a. bohatera
słonecznego. Słońca. Egipski bóg Słońca Ra
(Re) co dzień Ŝegluje po nieboskłonie n;i 'swej
Barce Milionów Lat. a nocą wraca
podziemnym Nilem w łodzi Mesektet. Bóg
urodzaju umierający wraz ze ścięciem ostat-
nich kłosów i wędrujący do świata pod-
ziemnego, aby pojawić się z powrotem na
ziemi z wiosną.
Wędrówkę symbolizuje stopa (zob.) a. ślad
stopy. Słowo BoŜe w Biblii wciela się w
wędrowca na tym świecie: prorok Eliasz ujrzał
je w obłoczku wyglądającym jak ślad ludzkiej
stopy, który urósł do wielkości uŜyźniającej
chmury deszczowej. „Oto niebo się zaćmiło, i
obłok, i wiatr, i stał się deszcz wielki" po
wielkiej suszy (3. Ks. Król. 18.41—6).
„Wędrowałem po ziemi i przeszedłem ją
wzdłuŜ i wszerz" (Hiob 1,7),
Szatan odpowiada Bogu na pytanie skąd
przybywa.
śyd Wieczny Tułacz — niespokojny,
nieznuŜony wędrowiec; niezaspokojona, nie-
określona tęsknota, np. za utraconą Matką. za
wolnością od Matki, brak ojczyzny, nostalgia.
Wg legend chrzęść, stróŜ Piłata a. szewc, który
popędzał Jezusa niosącego krzyŜ na Kalwarię,
skazany na wieczyste odmładzanie się i
nieustanną wędrówkę po świecie. Nazywany
Johannes Buttadeus, Ahaswer, Kartafilos.
Salatiel ben Sadi. Arysteasz, Izaak Lakedion
itd. Postać oparta na bohaterach róŜnych
mitów, na królach zmuszonych do tułaczki pod
koniec Ŝycia, jak np. Edyp, Odyseusz, Jazon.
Bellerofon. na bohaterach i bogach
słonecznych naśladujących w swych
wyprawach dzienny a. nocny bieg Słońca, jak
Herakles w wędrówce do ogrodu Hesperyd
(gdzie podtrzymywał niebo przez chwilę) i z
powrotem. Dionizos podróŜujący na rydwanie.
Mitra — bóg Słońca (Soi inviclus).
Holender Tułacz (Latający Holender) —
arogancja, wyzwanie, bezboŜność, zwiastun
nieszczęścia. Wg Ŝeglarskiej legendy kapitan
statku, który w czasie szalejącego cyklonu klął
się na piekło, Ŝe opłynie Przylądek Burz,
choćby mu to miało zająć wieczność całą. a
teraz błądzi po wszystkich oceanach i przynosi
nieszczęście tym, którym się pojawi.
Pielgrzymka — Ŝycie; irrealizm, senty-
mentalny idealizm; przejściowy charakter
wszelkich sytuacji, wewnętrzne odsunięcie się
od spraw dnia dzisiejszego, przywiązanie do
celów odległych i wzniosłych; przekonanie,
przeświadczenie; poszukiwanie; wyrzeczenie
się, oczyszczenie: dewocja, pokuta, odkupienie
grzechów, wyraz czci dla istoty uświęcającej
cel pielgrzymki (Jerozolimę, Santiago de
Compostela, Mekkę. Benares, Rzym. Lourdes,
Jasną Górę itd.) odbywanej w aurze ubóstwa,
gdzie kij pielgrzymi (zob. Laska) reprezentuje
biedę i wytrwałość.
Pielgrzymkę symbolizuje muszla małŜa
(zob. Muszla), sandały, kij, płaszcz pielgrzymi.
kapelusz o szerokich kresach. W plastyce
wyobraŜano jako pielgrzymów m.in. Jakuba
Starszego Ap„ św. Rocha, archanioła Rafała.
św. Aleksego, św. Brygidę ze Szwecji (ok.
1304—73), Chrystusa w drodze do Emaus.
 Pielgrzymka — fałsz; radość. „Gdy widzę
pielgrzyma, nie mogę nigdy wstrzymać się od
łez. JakŜe nas, ludzi, uszczęśliwiają fałszywe
pojęcia!" (Epigramy weneckie Goethego).
Pielgrzymi, Ojcowie Pielgrzymi, ang. Pil-
grim Falhers. purytanie, którzy uciekli z
Anglii przed prześladowaniami, przebyli
Atlantyk na statku „Mayfiower" i załoŜyli w
Nowej Anglii w 1620 kolonię Płymouth (dziś
w Massachusetts, USA). Symbolizują ich;
statek ,,Mayfiower" ,(zwł. jego replika
zbudowana w 1957), purytanie. Dzień Dzięk-
czynnienia (ang. Thanksgiying Day. ostatni
czwartek listopada), indyk.
PodróŜ wiąŜe się z marzeniem, marzeniem
sennym, wyobraŜeniami seksualnymi.
PodróŜ inicjacyjna — w rytuałach wta-
jemniczenia odbywanie etapów prób, które
adept powinien podejmować i przebyć, jak w
starogr. misteriach, w chińskich tajnych
stowarzyszeniach, jak w wolnomularstwie.
PodróŜ pośmiertna — oczyszczenie i dalszy
rozwój duszy zmarłego; śmierć jako wędrówka
do innego świata; opisują ją szczegółowo
egipskie i tybetańskie księgi umarłych. Stąd
buty dla nieboszczyków (trupięgi) i układanie
zmarłych nogami do wyjścia.
Wędrówka dusz — w religiach Wschodu
(gł. w religiach ind.), w orlizmie, pita-
goreizmie — ponowne wcielenia, odradzanie
się dusz w nowych ciałach, transmigra-cja
dusz, palingeneza, metensomatoza (kilka dusz
do jednego ciała), metempsychoza u Platona,
neoplatoników, gnostyków, teozofów.
PodróŜ podziemna w snach i legendach —
wejście w dziedzinę ezoteryczną; podróŜ
napowietrzna a. niebiańska — w dziedzinę
egzoteryczną.
PodróŜ (zejście) do piekieł, do świata
podziemnego — zejście do korzeni, do źródeł,
do podświadomości, do przyczyn swego
postępowania, próba jego usprawiedliwienia.
Mity obrazujące zjawiska przyrody, jak zima,
jak okres suszy i upałów, np. Kora-Persefona
spędza zimę w Hadesie, na wiosnę wraca na
ziemię, do matki, Demeter. bogini urodzaju;
chrzęść, piekło i czyściec; zejście bohatera
słonecznego do podziemi, do krainy zmarłych,
jak Ody-seusza, Eneasza, Chrystusa; niektórzy
sądzą. Ŝe moŜna by tu przyłączyć Daniela
w lwiej jamie (Daniel 6), trzech młodzieńców
w piecu ognistym (Daniel 3), Dantego
wędrówkę z Wergiliuszem, alchemika fr.
Nicolasa Flamela (1330—1418) i Enocha
Ardena z poematu (1864) Alfreda Tennysona.
PodróŜ — duchowe posuwanie się naprzód,
wędrówka wzdłuŜ Osi świata, jak Boska
Komedia Dantego.
PodróŜ — daremna ucieczka od siebie.
„MoŜna z ojczyzny uciec, lecz od siebie nikt
nie uciecze" tac. patriae quis exsul se quoque
fugit? (Pieśni 2.16.19—20 Horacego, tł.
Stefana Gołębiowskiegoł. „Niebo, a nie duszę
zmieniają ci, co Ŝeglują po morzach" łac.
caelum non animum mutant ani trans marę
currunt (Listy 1,11,27 Horacego). Przysłowie:
I w ParyŜu nie zrobią z owsa ryŜu. ,,Prawdziwi
podróŜnicy to ci tylko, którzy wyruszają aby
wyruszyć" (PodróŜ 17—18 Ch. Baudelaire'a).
PodróŜ — poszukiwanie prawdy: podróŜe
Pantagruela u Rabelais'go, PodróŜe Guli-wera
Jonathana Swifta, chińska PodróŜ na Zachód
(Si-ju-ci).
PodróŜe kształcą. „MęŜa głoś, Muzo,
pełnego wykrętów, który zburzył święty gród
Troi, a potem wiele wędrował, widział miasta,
ludzi tak wielu i ducha ich poznał" (Odyseja
1,1 Homera, tł. J. Pa-randowskiego). „Cieszył
się wędrówką do nieznanych miejsc,
oglądaniem nieznanych rzek, a trudy
wynagradzała mu pasja poznania"
(Metamorfozy 4,294 Owidiusza). Przysłowie:
PodróŜ czyni mądrego mędrszym, a głupiego
głupszym.
PodróŜ — gra. ..PodróŜ jest jak gra, zawsze
towarzyszy jej korzyść albo strata, i to zwykle
z nieoczekiwanej strony" (Do Schillera. Stafa,
14 X 1797 Goethego).
PodróŜ — Ŝycie. „Tylko podróŜ jest Ŝyciem.
tak jak, odwrotnie, Ŝycie jest podróŜą" (Das
Kampaner Tal 2 Jeana Paula).
POPIÓŁ
Popiół symbolizuje (los) człowieka, krótkość
Ŝycia, śmierć, zwłoki, osierocenie, Ŝałobę,
stratę, płacz, Ŝal, rozpacz; zmartwychwstanie;
lek duchowy; grzech, pokutę, skruchę, pokorę;
złą nowinę, strach, beznadzieję;
ogień, oczyszczenie, zniszczenie; wypalone
namiętności, ruinę.
Popiół przypominający pył ziemi, z kto rego
człowiek, wg Gen. 3.19, jest zrodzony —
(w Izraelu) ból. skrucha, pokuta. Popiołem
posypywano głowę wysypując go z worka, na
znak rozpaczy, boleści, zgryzoty, Ŝalu. Ŝałości,
Ŝałoby. Wg Ks. Estery Haman wydał dekret o
eksterminacji śydów w królestwie perskim.
„Gdy to usłyszał Mardo-cheusz. rozdarł szaty
swe, oblókł się w wór, posypał głowę
popiołem, okazując gorzkość serca swego (...).
Była niezmierna Ŝałość u śydów (...) i wielu z
nich zamiast pościeli woru i popiołu uŜywało"
(4,1—3' ..Czynię pokutę w prochu i popiele"
(Hiob 42,6).
Popiół — spalone zwierzęta ofiarne. Popiół
z ofiarnych zwierząt, który zabierano 7 ołtarza
do świętego świętych w naczyniach
mosięŜnych, był popiołem świętym, ..tłustym",
w odróŜnieniu od zwykłego popiołu z ogniska.
Do ceremonii oczyszczenia uŜywano popiołu
ze spalonej czerwonej krowy: ..popiół ten.
przechowywany przez zgromadzenie synów
Izraelowych, słuŜył do pokrapiania wody, bo
krowa za grzech jest spalona" (Num. 19.9).
Posypywanie popiołem głowy pana młodego
przy zaślubinach miało przypominać o
zniszczeniu Jerozolimy. Posypywano teŜ
popiołem głowy rodziny zmarłego na znak
poddania się woli boŜej.
Popiół — człowiek, los człowieka, krótkość
Ŝycia, pokora. ,,Ośmielam się mówić do Pana
mego, choć jestem prochem i popiołem" (Gen.
18.27). „Popiół człowiek. choćby rozciągał się
jak Feniks kto wiek:
bo i z słonecznych len ptak promieni z popiołu
wstaje, w popiół się mieni" (Na śkleni-c(
malowana 15—18 Kaspra Miaskowskiego).
Jeść popiół — krańcowa nędza. „Bo popiół
jako chleb jadałem, a napój mój mieszałem z
płaczem" (Psalm 101 9).
Popiół — kara za grzechy i zbrodnie.
Antioch kazał zrzucić Menelausa z 50-łokcio-
wej wieŜy w popiół: ,,poniewaŜ wiele zbrodni
popełnił przeciw ołtarzowi boŜemu, któremu
ogień i popiół był święty, sam na śmierć w
popiele został skazany" (2 Ks. Macha-bejska
13,5—8).
Siady w popiele zdradzają fałszerstwo,
oszustwo. Kapłani Bela wchodzili skrytymi
drzwiczkami do świątyni i zjadali ofiary. które
miał jakoby spoŜywać sam Bel: ale zdradziły
ich ślady stóp na posadzce, którą Daniel kazał
wysypać popiołem" (Daniel 14,5—21).
Popiół — oczyszczenie. Rzymianie w czasie
świąt oczyszczenia rzucali za siebie. w wodę,
popiół na chwałę bogów i zmarłych; ogień
oczyszcza, a więc i popiół winien mieć moc
oczyszczania.
Popioły, prochy — śmiertelne szczątki
zmarłego, zwłoki, „l wierzysz, Ŝe to obchodzi
te prochy zamknięte w mogile?" łac. et credis
cineres curare sepullos? (adaptacja z Eneidy
4,34 Wergilusza), Anna do swej siostry,
Dydony. „Niechaj ziemia nie ciąŜy twym
popiołom" łac. sit humus cineri non onerosa
luo (Amores 3,9,67 Owidiusza).
Rozsypać popiół na cztery strony świata —
aby odmówić zmarłemu i spalonemu zwy-
czajowego pogrzebu, aby po nim nie zostało
śladu ani popiołu; skazać na niepamięć,
uniemoŜliwić odwiedzanie grobu.
Obrócić w popiół — spalić, zniszczyć,
zrujnować. „Zła godzina obróciła wszystko w
popiół" łac. cuncta in cineres gravis intulit
hora (Sylyarum 2,1,54 Stacjusza).
Odradzać się z popiołów — zaczynać istnieć
na nowo na zgliszczach, ruinach.
Odradzać się jak Feniks z popiołów zob.
Feniks.
Popiół zachował w chrześcijaństwie tę samą
symbolikę, co w Starym Testamencie. Asceci
dodawali nieraz popiół do swego poŜywienia.
W klasztorach kładzono konających na
podłogę posypaną popiołem lub. wg rytuału
ambrozjańskiego. posypywano im popiołem
głowę. Święconego popiołu uŜywa się w
pewnych ceremoniach kość.. np. przy
poświęceniu świątyni. Magiczny popiół z
dębu, zmieszany z wodą. słuŜył w płd.wsch.
Europie jako lek-pa-naceum.
Popiół jako reszta pozostała po wypaleniu
się ognia — ciało i dusza pozostałe po utracie
Ŝycia. Przysłowie: Musisz zjeść szczyptę
popiołu, nim umrzesz (wyraz Ŝalu za grzechy i
nadziei zmartwychwstania);
zob. Proch i pył.
Popiół wg wierzeń ludowych wzmaga
potencję (bo wynika z działania ognia).
obdarza potomstwem, zapowiada urodzaj,
zwłaszcza jeŜeli wzięty z ognisk zapalanych w
czasie świąt wspomagających moc Słońca, jak
z ogni sobótkowych (w wigilię św. Jana, w
przesilenie letnie), w wigilię św. Piotra (28
VI), w wigilię Wszystkich Świętych czy na
BoŜe Narodzenie (przesilenie zimowe),
w róŜnych krajach chrzęść, jako pozostałość twór morski (nazwany wielorybem dopiero
uroczystości pogańskich. w X w. n.e. przez mnichów z Lindisfarne w
Popioły — słowa. „Rozsyp, jak z Ŝarzącego Anglii), który połknął proroka Jonasza, aby go
się ogniska popiół i iskry, słowa me wśród wysadzić na brzeg w nakazanym przez Boga
ludzi!" (Oda do wiatru zachodniego 66—7 P. miejscu.
B. Shelleya). Potwory, którymi staroŜytni Grecy zapełniali
swe mity, były to istoty fantastyczne, zwykle
POTWORY (Monstra) groźne, niekiedy dobroczynne. Ich
monstrualność, kontrastująca z harmonią
Potwory w legendach symbolizują chaos.
ludzkiego ciała i ładem świata bogów olim-
śmierć, zmartwychwstanie; burzę, suszę, zimę;
pijskich, była symbolem barbarzyństwa,
zarazę; straŜ; zob. teŜ Smok, WąŜ, Lewiatan.
okrucieństwa i chaosu świata dawnych,
Urzekający wpływ, jaki na wyobraźnię
pokonanych juŜ bóstw. Były to istoty ludzkie
ludzką wywierały fantastyczne potwory, po-
nadnaturalnych rozmiarów (olbrzymy), albo o
czynając od okresu paleolitu (malowidła na
niezwykłych cechach budowy (np. Argus,
ścianach jaskiń), a na naszych prywatnych
cyklopi, gorgony, graje), lub stwory łączące
koszmarach sennych kończąc. związany jest
kształty ludzkie i zwierzęce (jak centaurowie,
zapewne z emocjonalnym stosunkiem do
giganci, harpie, Minotaur, satyrowie, Scylla i
sprawy granic między człowiekiem a
Charybda, Sfinks, syreny, tryton) albo
człowiekiem, kulturą a kulturą, człowiekiem a
stworzenia łączące kształty kilku zwierząt (np.
innymi istotami: roślinami, zwierzętami i
Chimera, gryfy. Pegaz, Pyton, smoki).
bogami. Biblijny Bóg wydobywa świat z
Potwór jest często wyobraŜeniem stróŜa
chaosu i zamieszania, rozdziela granicami
skarbu (zazwyczaj jest to smok) w sensie
niebo, wody i ląd, tworzy róŜne gatunki istot
dosłownym (złota, bogactw) lub przenośnym
Ŝywych i powierza człowiekowi. jako jego
(nieśmiertelności, wiedzy, władzy), a przeto
pierwsze zadanie Ŝyciowe. nazwanie
wyobraŜeniem trudności i przeszkód, jakie
wszystkich zwierząt {Gen. 2,19—20). czyli
trzeba pokonać, aby się okazać bohaterem lub
sporządzenie ich systematyki. Ten fragment
osiągnąć wyŜsze wtajemniczenie, oraz
mitu trafnie dostrzegą w człowieku „istotę
sygnałem istnienia bajecznego skarbu lub
klasyfikującą", oddającą się z pasją
strzeŜonej tajemnicy.
pojęciowemu i praktycznemu wytyczaniu
Potwór jest idealnym przeciwieństwem bo-
granic gwarantujących trwałość istnienia
hatera i jego boskiego wyposaŜenia; np.
Wszechświata jako uporządkowanej całości.
Perseusz, wyruszając po głowę Meduzy,
Istnieją ceremoniały okresowo odnawiające
otrzymał skrzydlate sandały od nimf, torbę i
pierwotne podziały Kosmosu, jak np.
hełm-niewidkę od Hadesa, stalowy sierp od
uroczystości i zabawy noworoczne;
Hermesa. Bellerofon dzięki złotemu wędzidłu
zrytualizowane struktury społeczne, jak np.
otrzymanemu od Ateny mógł ujarzmić i
kasty indyjskie: ideologie ustanawiające sfery
dosiąść Pegaza, ą za jego pomocą pokonać
wpływów przeznaczeń, bogów, przyrody i
Chimerę.
ludzi, jak np. astrologia. Łamanie granic — to
Potwór pustoszący kraj — klęski Ŝywiołowe,
nawrót do pierwotnego bezładu. Niekiedy
zaraza, suszą, trzęsienie ziemi lub rządy złego
człowiek uwaŜa pokonywanie tych barier za
albo nieudolnego władcy, sprowadzające
przestępstwo, kiedy indziej za drogę do
nieurodzaj lub masowe pojawy szkodników.
zdobycia wiedzy, potęgi lub chwały.
Potwór — wyobraŜenia lękowe, odnoszące
Potwory łączą sję w tradycji z pierwotnym
się zarówno do świata zewnętrznego, jak i
Chaosem, z gwałtownymi zjawiskami natury
powstające z nerwic i zaburzeń psychicznych,
(burze, ulewa), ze światem chtonicznym.
np. Cerber: „Obmierzła Melancholia zrodzona
podziemnym (trzęsienia ziemi), ze złowrogimi
z Cerbera i najczarniejszej Północy,
popędami, jakie niesie w sobie i musi
opuszczona w styksowej jaskini wśród
nieustannie ujarzmiać człowiek, albo niekiedy
okropnych kształtów, wrzasków i piekielnych
z dobroczynnymi siłami zewnętrznymi
widoków" (L'Allegro l—4 Johna Miltona).
mogącymi go odrodzić i poprowadzić we
Polifem: „Potwór straszliwy, nie
właściwym kierunku, jak ów biblijny po
kształtny. olbrzymi, pozbawiony wzroku"
(Eneida 3,658 Wergiliusza).
Tysiącogłowy potwór — tłum, rzeszą, ciŜba.
„Wstrętny potwór o głowach tysiącu, chwiejne
pospólstwo" (Henryk IV cz. 2, Prolog
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Chudy, odraŜający potwór — śmierć (Romeo
i Julia 5,3,104 Szekspira).
Potwór niewdzięczności — czas. „Czas na
grzbiecie swoim torbę nosi, w którą jałmuŜny
wkłada zapomniane, czas, ten olbrzymi potwór
niewdzięczności" (Troilus i Kresyda 3,3.145
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Zielonooki potwór — zazdrość; zob. Zieleń.
Potwór poŜerający zmysły — nałóg. „Nałóg,
ten potwór, co zmysły poŜera, diabeł 7 natury,
bywa teŜ aniołem" (Hamlet 3,4,160 Szekspira).
Potwór — wybujała, szaleńcza lub nie-
zdrowa wyobraźnia, zuchwałe poŜądania,
zdroŜne zamiary. „Na potworze, z majaczeń
wylęgłym rozbłysku, mknę, kresów nie-
nawidząc, w wieczystą swobodę, w nie-
skończoność, co szumiąc, pieni mu się w
pysku" (Wlocie l—3 Bolesława Leśmiana).
Chicheyache (fr., z chiche face 'chudo-
gęba'), bajeczny potwór z satyry średnio-
wiecznej, Ŝywiący się wyłącznie cierpliwymi
Ŝonami i dlatego straszliwie wychudły, pod-
czas gdy Bigorne (fr., z bicorne 'dwurogi'),
jedzący tylko poczciwych męŜów, roztył się na
nieprzebranych zasobach swej diety.
Potwór z Loch Ness — tajemniczy stwór
wodny, wąŜ z odnóŜami pływnymi, który
ukazał się rzekomo (w okresie między-
wojennym) na jeziorze Loch Ness w hrabstwie
Inverness w Szkocji, i ukazywał się jeszcze
wielokrotnie róŜnym osobom, zwłaszcza w
sezonie letnim, głównie, jak moŜna mniemać,
dla oŜywienia ruchu turystycznego w tej
malowniczej okolicy.
Przysłowie: KaŜda potwora znajdzie swego
amatora, tj. kaŜda Rózia znajdzie swego Józia.
POWIETRZE
Powietrze jest symbolem nieskończoności.
bezcielesności, wieczności, nieba, bóstwa,
kontemplacji, Ŝycia, pamięci, duszy, snu,
natchnienia, dąŜenia do wolności.
W tradycyjnych wyobraŜeniach kosmo-
logicznych wielu ludów powietrze jest jed
nym z czterech pierwotnych Ŝywiołów (por.
Ziemia, Ogień, Woda), wraz z ogniem sta-
nowią parę Ŝywiołów ruchliwych, aktywnych,
męskich, w przeciwieństwie do pozostałych
dwóch — biernych i Ŝeńskich; znajduje się w
ścisłym związku symbolicznym z wiatrem
(zob.), oddechem i niewidzialnymi, ale
odczuwalnymi w działaniu potęgami i
demonami. Niektóre kosmogonie uwaŜały
ogień za praprzyczynę rzeczy, większość
jednak sądziła, Ŝe powietrze jest Ŝywiołem
pierwotnym i Ŝe wystarczy je spręŜyć i
zgęścić, aby otrzymać ciepło i ogień, a z nich
Ŝycie.
Jako element lotny, zwiewny, łączący niebo
z ziemią, jest środowiskiem światła, głosu,
zapachu, barwy, wibracji międzyplanetarnej,
stanowi pokarm dla tchnienia niezbędnego do
Ŝycia kaŜdej Ŝywej istoty. śywioł powietrza
traktowano przeto jako odczuwalny symbol
Ŝycia niewidzialnego, uniwersalnego, siłę
napędową i oczyszczającą, a takŜe Słowo, np.
słowo biblijnego Boga w dniu stworzenia,
środowisko dematerializacji, rozpływania się
w nicość pod wpływem czarów, zaklęć. W
alchemii jedną z nazw pramaterii.
W mitologii hinduskiej Waju, tchnienie
kosmiczne, dech. Ŝycie, galopuje na gazeli
trzymając w ręku wielką trzepoczącą cho-
rągiew albo kołyszący się wachlarz, przed-
mioty będące atrybutami ruchu i oporu
powietrza. StaroŜytni Grecy rozróŜniali wyŜ-
sze, świecące regiony powietrzne, aither, eter,
i warstwę niŜszą, air. Pierwszy z czasem
zaczęto przedstawiać sobie jako przestrzeń
niebios złoŜoną z pierwiastkowego ognia, z
którego powstało Słońce i gwiazdy, jako
siedzibę bogów.
W tradycji Ŝydowsko-chrześcijańskiej po-
wietrze uchodziło za królestwo szatana, księcia
potęgi atmosferycznej, pomieszkanie duchów,
demonów i diabłów. Przejmujące, chłodne,
zwłaszcza nocne powietrze uchodziło za
groźne dla zdrowia. W dawnej polszczyźnie
,,powietrze" oznaczało równieŜ zarazę: „Od
powietrza, ognią, wojny zachowaj nas. Panie!".
Odwiecznym marzeniem ludzkości było
latanie, unoszenie się w powietrzu, co stało się
synonimem pełnej swobody i nieogra-
niczonych moŜliwości, o czym świadczą mit
grecki o locie Dedala i łkara, a takŜe latające
dywany i drewniane konie z Baśni
z 7007 nocy. Urzeczywistnienie tego marzenia
w postaci balonu przyniosło jednak w XVIII
wieku obok zadziwienia („Niezwykłych ludzi
zuchwała para, zwalczywszy natury prawa,
wznawia tor klęską sławny łkara i na podniebiu
juŜ stawa". Balon A. Naruszewicza) i
rozczarowanie: podróŜ powietrzna stała się
rodzajem nieuŜytecznej, cyrkowej sztuczki.
PRAWY/LEWY
Prawy (prawa strona) symbolizuje bóstwo,
zbawienie, duchowość, wyŜsze cnoty, miło-
sierdzie, łaskawość, mądrość, świadomość,
rozum; przyszłość; dzień; ewolucję; wejście,
otwarcie, otwartość, ekstrawersję; pomoc,
przyjaźń, dobrotliwość, miłość, seks, męskość;
legalność, prawo, autorytet, hierarchię,
porządek, praworządność, trwałość, dobrobyt,
szczęście, powodzenie, sukces;
wysiłek, siłę, aktywność, rozrost; zacho-
wawczość, konserwatyzm, wstecznictwo. Zob.
Swastyka (prawo- i lewostronna).
Lewy (lewa strona) symbolizuje stronę
Ŝeńską, materialną, doczesną, gorszą, nie-
szczęśliwą, księŜycową, magiczną, śmiertelną,
nienormalną, niŜszą, nieprawą; przeszłość,
rozwój wsteczny, podświadomość;
pokój, ciszę, odpoczynek, kontemplację,
introwersję, mądrość, miłość, związek nie-
ślubny, nieślubne dziecko; noc, satanizm, zły
omen; bierność, nieszczęście, niepowodzenie,
podeszły wiek, słabość, schyłek, śmierć,
pogrzeb; niezadowolenie, potępienie, wrogość;
sprawiedliwość, innowację, ryzyko,
nielegalność, radykalizm, postęp.
Ptaki widziane po lewej stronie — wg
staroŜ. augurów zły znak; po prawej — dobra
wróŜba (por. Agamemnon 115 Ajschy-losa).
Obrót w prawą stronę, w kierunku ruchu
wskazówek zegara, ruchu Słońca na półkuli
płn. korowodów tanecznych (w folklorze).
figur obrotowych (np. swastyki) — szczęście,
dobrobyt. W lewą stronę — nieszczęście,
niepowodzenie; ruch związany z magią
księŜycową czarownic, z nocną drogą Słońca z
zachodu na wschód (np. droga boga Ra po
podziemnym Nilu); śmierć, pogrzeb,
podświadomość.
Lewa/prawa strona w Chinach, odwrotnie
niŜ w Europie: lewa — związana z jang (zob.
Jin), zasadą męską, czynną, z niebem;
prawa — z jin, zasadą Ŝeńską, ziemią,
płodnością, Ŝniwami, pasywnością. W Chinach
daje się lewą rękę, a przyjmuje prawą.
Prawa ręka — świadomość, prawość,
szczerość, honor, logika, racjonalizm, wier-
ność, błogosławieństwo, miłość braterska,
przysięga, męskość; agresywność, zaczep-
ność; autorytet; sprawność, siła; wrogość.
Zaufany, oddany pomocnik, zastępca, pierw.
na polu bitwy kawalerzysta jadący z prawej
strony kolumny wojska. Miejsce po prawej
ręce (przy stole) gospodarza — honorowe,
najwyŜsze dla gościa; potęga, znaczenie (jak
Apollo po prawicy Zeusa, Chrystus po prawicy
Boga): „Siądź po prawicy mojej" (Psalm 109
l). Miejsce po prawej ręce — pomoc. „Pan po
prawicy twojej poraził królów w dzień gniewu
swego" (Psalm 109 5). „Moja prawica jest
moim bogiem" (Eneida 10,775 Wergilusza).
Nie odróŜniać swojej prawej ręki od lewej —
nie dorastać do uŜywania rozumu;
nie mieć rozeznania w sprawach tego świata.
„A ja nie miałbym odpuścić (rzecze Pan)
Niniwie (...), w której jest więcej niŜ 120000
ludzi nie rozróŜniających między prawicą a
lewicą swoją?" (Jonasz 4,11).
Prawa strona — mądrość. „Serce mądrego
po prawej stronie jego, a serce głupiego po
lewej stronie jego" (Eklezjastes 10,2); mądry
skłonny jest do dobrego, a głupi do złego.
„PrzedłuŜenie dni na prawicy mądrości, a na
lewicy jej bogactwo i sława" (Ks. Przypowieści
3,16).
Prawa i lewa strona zob. Kolumna (Dwie
kolumny jako para).
Prawa strona — zbawienie, lewa — po-
tępienie. ..I postawi owce po prawicy swojej, a
kozły po lewicy" (Ew. wg Mai. 25,34). ,,Patrzę
na prawo i widzę — nikt nie zwaŜa na mnie,
nie ma dla mnie ucieczki" (Psalm 141 5);
patrzeć na prawo — ku zbawieniu. jak na
Sądzie Ostatecznym.
Prawa ręka — znaczenie, waŜność, zręcz-
ność, siła. „Jeśli bym cię zapomniał, Jeruzalem.
niech utraci swą zręczność prawica moja"
(Psalm 136 5). ,,Prawica Pańska dokazała
mocy!" (Psalm 117 16). Prawicę wyobraŜano
na berłach i słupach granicznych
wytyczających kres władzy monarchy.
Prawa ręka — szczęście, pokój, przyjaźń;
miłość, seks, rozkosz. ,,Rozkosz po prawicy
Twojej (Panie) na wieki" (Psalm 15 11).
..(Oblubienica:) Lewa ręka jego pod głową
moją, a prawica jego obejmuje mnie" (Pieśń
nad pieśniami 2,6). „Zawsze w prawicy trzymaj
słodki pokój" (Henryk VIII 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha), kardynał Wolsey do Cromwella.
Prawą nogę przez próg (w folklorze od
czasów antycznych) — dobra wróŜba, po-
myślność; juŜ Rzymianie uwaŜali przekroczenie
progu naprzód lewą nogą za złowróŜbne. Na
przyjęciach specjalny niewolnik pilnował
progu, aby goście wchodzili w sposób
właściwy.
Nie wie prawica, co robi lewica — za-
mieszanie, rozgardiasz powstały mimo
istnienia jednego tylko ośrodka dyspozycji;
pomoc udzielona w dyskrecji, anonimowo. „Ale
gdy dajesz jałmuŜnę, niech nie wie lewica
twoja, co prawica twoja czyni, aby jałmuŜna
twoja była w skrytości" (Ew. wg Mat. 6,3).
Prawica, uścisk prawicy — wspólnota.
„Podali mnie i Barnabie prawicę na dowód
wspólnoty" (List do Galatów 2,9).
Prawa strona — siła, powodzenie; strona
lepsza, szczęśliwsza, juŜ w staroŜytności, bo
prawica dźwiga włócznię i miecz.
Lewa strona w kabalistyce — strona serca,
wyrozumiałości; Ŝeńska.
Prawica i lewica Boga w kabalistyce:
prawica — miłosierdzie, błogosławieństwo,
kapłaństwo; lewica — sprawiedliwość, kró-
lewskość, przekleństwo.
Prawa/lewa strona w śrdw. chrześcij.:
prawa — męska, boska, dzienna; lewa —
Ŝeńska, sataniczna, nocna. Na czarnych mszach
miano się Ŝegnać znakiem krzyŜa lewą ręką;
dzieci poświęcone Szatanowi były, jak
mniemano, znaczone przezeń ostrzem rogu nad
lewym okiem.
Lewa troska wl. la sinistra cura, troska o
świat doczesny, doczesność (Boska Komedia,
Czyściec 12 Dantego).
Lewa strona w folklorze — magia. Strona
magiczna moŜe być uŜyta zarówno w dobrych,
jak i złych celach.
Prawy — legalny, prawowity; zgodny z
prawem. Prawego łoŜa, urodzony z prawego
(oŜa — dziecko, syn, dziedzic itp., zrodzony z
legalnego małŜeństwa.
Lewy — nielegalny, nieślubny. śona z lewej
ręki, dziecko z lewego łoŜa.
Prawica i lewica — stronnictwo kon-
serwatywne, zachowawcze i stronnictwo po
stępowe, radykalne; uŜywane w sensie
polit.:
prawica od początku XVII w., lewica od pocz.
XVIII w. Prawica reprezentować ma porządek,
autorytet, trwałość, hierarchię, zadowolenie z
istniejących warunków; lewica —
niezadowolenie, roszczenie, ruch, poszukiwanie
wyŜszego stopnia sprawiedliwości społ.,
innowację, ryzyko, postęp (podział dający się
odczytać w praktyce polit. tylko w niewielkim
stopniu).
Prawy — sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny.
Wejść na prawą drogę, zejść z prawej drogi.
,,Polsko! W schyłku sławy zbyt zapomniałaś, co
jest obywatel prawy" (Obywatel prawy 3—4 T.
K. Węgierski).
Prawa/lewa strona — przyszłość/przeszłość.
„Mam tych skrzydeł dwoje; wystarczą: — od
zachodu na wschód je rozszerzę, lewym o
przeszłość, prawym o przyszłość uderzę"
(Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 95—7
Mickiewicza).
Lewa strona — strona Ŝeńska; miłość;
przeszłość. „Anioł ognisty — mój anioł lewy
poruszył dawną miłości strunę" (Anioł ognisty
l—2 Słowackiego).
Lewica marzeń — ironia. „Ci błądzą, co
mają Ironię za zło ludzkiego-serca — ta lewica-
marzeń niekoniecznie stąd idzie" (Rzecz o
wolności slowa 9,140—2 Norwida).
Lewa! (lewa noga) w komendzie marszowej.
„Komuny nikt nie zwycięŜy! Lewa! Lewa!
Lewa!" (Lewą marsz 20—3 Włodzimierza
Majakowskiego, tł. Antoniego Sło-nimskiego)
— marsz ku ideałom lewicy, rewolucji,
komunizmu.
Lewa strona (materiału) — spodnia, we-
wnętrzna, gorsza, brzydsza.
Wstać lewą nogą (z łóŜka) — wg dawnego
przesądu — zły humor, niepowodzenie;
dziś Ŝart. wyjaśnienie czyjegoś złego humoru:
Pewnoś wstał dziś lewą nogą.
Mieć dwie lewe ręce — być niezgrabia-
szem.
Na lewo (coś robić, zdobyć) — nielegalnie, z
pominięciem obowiązujących przepisów, na
fuchę, w drodze przekupstwa. protekcji,
spekulacji, kradzieŜy, oszustwa itp. Przysłowia:
(o łapowniku dbałym o pozory) Odmawia
prawą i bierze lewą ręką;
(o obłudnym filantropie) Bierze z prawej i daje
do lewej ręki. Lewy dokument — fałszywy,
podrobiony.
 W heraldyce: pojęcie lewy (sinister) i prawy
tłumaczą się nie z punktu widzenia obser-
watora, ale zawsze od strony nosiciela tarczy.
PROCH I PYŁ
Proch i pył symbolizują groźbę bóstwa, karę
boŜą; potępienie, upokorzenie, poniŜenie;
opuszczenie, zaniedbanie; boleść, trud, rozpacz;
biedę, nędzę; suszę, głód, nie-trwałość Ŝycia,
przemijanie, śmierć, Ŝałobę, zwłoki, rozkład,
nicość; świat, tłum, niezliczone mnóstwo; siłę
twórczą, nasienie;
zob. teŜ Popiół; Ziemia.
Proch i pył — groźba bóstwa; kara boska.
Bóg do węŜa: „łŜeś to uczynił (...), proch
będziesz jadł po wszystkie dni Ŝycia swego"
(Cen. 3,14).
Proch nóg Boga — obłok, mgła (Nahum
1,3).
Proch i pył — nicość, śmierć, przemijanie,
znikomość, krótkotrwałość Ŝycia, powrót do
praistnienia, człowiek po śmierci, człowiek
jako istota znikoma, nic nie znacząca wobec
kosmosu, wobec Boga. ,,Prochem jesteś i w
proch się obrócisz" łac. 'puhis es et in pulverem
reverteris' (Gen. 3,19), formuła liturgiczna
wypowiadana w Środę Popielcową. „Puhis et
umbra sumus" tac. 'jesteśmy (tylko) prochem i
cieniem' (Pieśni 4,7,16 Horacego). „CzymŜe
jestem przed Twoim obliczem? — Prochem i
ni-czem" (Dziady cz. III 5 Mickiewicza).
Na proch zetrzeć, w pył, w puch i proch
rozbić (zamienić, zetrzeć) kogoś — zniszczyć
doszczętnie. ,,Spalił go tam i starł na proch" (4.
Ks. Król. 23,6).
Posypywanie głowy prochem, pyłem i po-
piołem — znak rozpaczy, upokorzenia, boleści,
Ŝałoby, pokuty itd., zob. Popiół. Po klęsce pod
Haj Jozue i jego starszyzna ,,posypali prochem
głowy swoje" (Jozue 7,6).-
Pył posadzki z tabernakulum zob. Woda
(narzędziem sądu).
Proch — niezmierzona liczba; nasienie,
potomstwo. Bóg do Adama: „I rozmnoŜę
potomstwo twoje jak proch ziemi" (Gen. 13,16;
por. 28,14).
Otrząsanie pyłu z sandałów, z nóg —
całkowite porzucenie przeszłości, zupełne
zerwanie; wyrzeczenie się, wyparcie wszyst-
kiego, co ten pył wyobraŜa: ojczyzny, ro
dziny, przyjaciół itd. ,,Otrząśnijcie proch z
nóg waszych" (Ew. wg Mat. 10,14; Ew. wg
Marka 6,11).
Proch miotany w powietrze — u staroŜ.
śydów demonstracja potępienia osoby
oskarŜonej (Dzieje Ap. 22,23).
Proch i pył rzucany w staroŜ. na zwłoki
zmarłego (dziś garstka ziemi na trumnę)
zapewniać miał opiekę nad nim Wielkiej
Macierzy a. Matki Ziemi; sypanie sobie na
głowę prochu i pyłu a. popiołu w czasie
pogrzebu miało wzbudzić współczucie Matki
Ziemi i ukoić zazdrość zmarłego o Ŝycie.
Piaskiem ciskać (sypać, rzucać) w oczy
komuś — wprowadzać w błąd, mamić, mydlić
oczy, brać na fundusz. „Tenebras offudisse
iudicibus" tac. '(Cicero) ciskał pyłem w oczy
sędziów' (Kształcenie mówcy 2,17,21
Kwintyliana).
Proch i pył — wysiłek, trud, troska, kłopot.
Palma non sine pubere przysłowie łac. 'nagroda
nie bez trudu (osiągnięta)'.
Proch i pył — cały świat. Omnia risus,
omnia pulyis, et omnia nil sunt" łac. 'wszystko
jest kpiną, prochem i niczym'.
Pył czasu, przeszłości, stuleci, zapomnienia
— niepamięć wynikła ze znacznej odległości w
czasie.
Proch lizać z nóg — upokarzać się, poniŜać
się. ,,Kłaniać ci się będą i proch nóg twoich
lizać będą" (Jzajasz 49,23).
Proch zdmuchiwać, zamiatać przed kimś —
być całkowicie uległym, gotowym na wszelkie
usługi.
W prochu leŜeć (korzyć się, pełzać), w proch
padać przed kimś — korzyć się, poniŜać się,
upokarzać się.
Z prochu wstać: z prochu podnieść.
dźwignąć kogoś — powstać, podnieść się z
upadku; wywyŜszyć, wydobyć kogoś z po-
niŜenia. „(Bóg) podnosi nędzarza z prochu"
(Psalm 112 7).
Prochy — szczątki ludzkie. „W mogiły
dawnej zajrzy trzewia, a prochom dawny
spoczynek naruszy" (Ty glos cierpiący pod-
nieś... 6—7 Norwida).
W proch się rozpaść, rozsypać — scze-znąć,
zginąć, ulec zagładzie. „AŜ się rozpad-nie w
proch i pył krzyŜacka zawierucha" (Rota 9—10
Marii Konopnickiej).
W proch obracać — zniszczyć, zgładzić.
„Piorunu trzeba! piorunu! Niech pół świata w
proch obróci" (Ognia! 17—18 Romana
Zmorskiego).
 Proch — serce i rdzeń magnatów. ..W tych
magnatach serce chore, proch im sercem i
proch rdzenia" (Odpowiedź na "Psalmy
przyszłości"... 161—2 Słowackiego).
Pyłek — nic, nicość, zero.
PRZEPAŚĆ (Otchłań, Bezdnia, Głębina,
Czeluść)
Przepaść symbolizuje bezmiar, głębinę, pu-
stacie wnętrzności Ziemi a. gór; przegrodę;
czas, pierwotny Chaos; wyroki boskie;
śmierć, krainę zmarłych, piekło, szatana:
człowieka, prawdę, mądrość, niewiedzę: sza-
leństwo, niebezpieczeństwo, nieszczęście, ka-
tastrofę; zło. /brednię, cierpienie, troskę;
poczucie nizytosci.
Przepaść - mądrość. W religiach staroŜ.
Mezopotamii bóg głębin, otchłani, słodkich
wód głębinowych (sumeryjski Enki 'pan
Ziemi, podziemi, przepaści', babiloński Ea) był
bogiem mądrości i wróŜby, najmędrszym •i
bogów.
Przepaść — pierwotny Chaos, z którego
powstał świat; koniec świata. „Et tenebrae
frant super faciem abyssi" tac. 'i ciemności
były nad otchłanią' (Wulgata. Gen. 1,2).
Nieokreśloność. niewyraźność wczesnego
dzieciństwa i rozpłynięcie się, rozkład oso-
bowości w piekielnych ciemnościach śmierci.
"ołączenie się z absolutem w mistycznej
jedności (łac. unio myslira).
Przepaść (gr. abyssos, tac. abyssus 'bez-
denny; bezdnia') u ludów pierwotnych i w
staroŜytności — otchłań be/ dna. do której
wejście stanowią przeróŜne szczeliny w
powierzchni ziemi: niedostępne głębiny mórz i
jezior, rzeki podziemne, jaskinie górskie. Stąd
legendy o zatopionych miastach. kościołach, o
wodnikach, rusałkach. kraśniętach, uboŜętach.
koboldach. elfach. Wielka otchłań w Biblii —
wody dolne, na których spoczywa Ziemia.
Początek potopu: ..Przerwały się wszystkie
źródła wielkiej otchłani i otworzyły się upusty
niebieskie" (Gen. 7,11). Dla krajowców austra-
lijskich idealną bezdnia jest Droga Mleczna.
Zob. Miecz (Ekskalibur w Morte Darthur).
Otchłań, czeluść — bramy śmierci, śmierć.
„Czyś wszedł do głębokości morskich i prze-
chadzałeś się po dnie przepaści? Czy otwo-
rzyły ci się bramy śmierci i widziałeś drzwi
ciemne?" (Hiob 38,16—17). „Ale znowu
oŜywiłeś mnie i z przepaści ziemskich znowu
mnie wywiodłeś" (Psalm 70 20). „Wrogowie
zepchnęli nas na próg czeluści: godniej będzie
skoczyć w nią nam samym, niŜ czekać, aŜ nas
zepchną" (Juliusz Cezar 5,5), Brutus.
Bezdnia, przepaść — kraina zmarłych. świat
podziemny, niekiedy związany z kultem bogów
Ziemi i z chtoniczną Wielką Macierzą, ze
straszną, a zarazem kochającą Matką.
Przepaść — wyroki, prawa, sądy boŜe.
„Wyroki Twoje jak przepaść niezmierna"
(Psalm 35 7).
Głębina, otchłań, czeluść — klęski, nie-
szczęścia. nędze, cierpienia. ,,Głębina przy-
zywa głębinę w łoskocie Twych wodospadów"
(Psalm 41 8). ,,De profundis clamavi" łac. 'z
otchłani wzywałem; z głębokości wołałem'
(Wulgata. Psalm 129 l). „Z otchłani klęsk i
cierpień podnoszę głos do ciebie, Nirwano!"
(Hymn do Nirwany l—2 Kazimierza
Tetmajera). „Wiem, Ŝe w moich klęsk czeluści
moc mnie Twoja nie opuści!" (BoŜe, pełen w
niebie chwały... 5—6 Bolesława Leśmiana).
Przepaść — płaszcz Ziemi. „Ty osadziłeś
Ziemię na jej podstawie (...) Głębina jest jej
odzieniem jak szata, ponad górami stały wody"
(Psalm 103 5—6).
Studnia przepaści — piekło. „I widziałem
gwiazdę, która sppriła z nieba na ziemię. i dano
jej klucz do studni przepaści" (Apok. 9.1).
Anioł przepaści — Szatan. „I miały nad sobą
króla, anioła przepaści, którego imię po
hebrajsku Abaddon. po grecku Apollyon. a po
łacinie Exlerminans" (Apok. 9,11).
Przepaść wg pojęć śrdw. — siedziby dusz
osób zmarłych, zwt. grzeszników; siedlisko
drapieŜnych bestii.
Przepaść — czas. „Mów, co widzisz więcej
na tle zamglonym, na przepaściach czasu?"
(Burza 1,2 Szekspira, tł. L. UIricha).
..Ta dzika przepaść — łono Natury i jej
grób, być moŜe" (Raj utracony 2,910 Johna
Miliona).
Przepaść — prawda. ,,Im Abgrund wohnt die
Wahrheit" nm. 'w przepaści mieszku prawda'
(Maksymy Konfucjusza 2 Friedri-cha Schillera).
Przepaść — człowiek. „KaŜdy człowiek jest
przepaścią; gdy w nią wzrok zapuścisz w
głowie się kręci" (Wozzeck 7 Georga
Buchnera).
 Przepaść — czarna przyszłość; katastrofa.
„Filozofy — głęboko myśleli, aŜ nad ciemną
przepaścią zawiśli, obudzili się, w przepaść
spojrzeli i zawołali: — Ciemno! ciemno!
ciemno!" {Kordian, Przygotowanie 99—102
Słowackiego). „Jakoweś Fata nas pędzą w
przepaść (...). Społem w przepaść!" (Wesele
2,7,349—353 S. Wyspiańskiego).
Przepaść, bezdnia — stan, który (jeszcze) nie
przyodział się w formę, stan niewyobraŜalny,
rzecz tajemnicza, niezmierzona; niewiedza;
nieświadomość, podświadomość;
troska; świat pełen zła z legendy o Barlaamie i
Jozafacie i z wiersza Parabola (1868)
Friedricha Riickerta (podróŜny, uciekając
przed jednoroŜcem a. wielbłądem, wpada w
przepaść).
Przepaść — szaleństwo. „Chce spaść do
jeszcze otchłanniejszych głębi, w bezdenną
czeluść szaleństwa" {The Winter Morning Walk
597 Williama Cowpera).
Przepaść wykopana między kimś a kimś,
dzieląca kogoś (coś) od kogoś (czegoś), stojąca
między nimi — przedział, przegroda, głęboka
róŜnica poglądów, charakterów itd. „Czemu ta
przepaść, która braci dzieli na pokrzywdzonych
i na krzywdzicieli, tak jest bezbrzeŜną?" (Z dni
smutku II. l—3 Marii Konopnickiej).
Przepaść — zbrodnia. „CóŜ więc dziwnego,
jeśli człeka grzebie w przepaściach zbrodni?!"
(Milosć-Grzech 4,3—4 Jana Kasprowicza).
Otchłań — teoria podziękowań. „Znal aŜ do
samej głębi teorię podziękowań, ;i głębia ta
była to otchłań bez dna" {Św. Franciszek z
AsyŜu rozdz. 10 G. K. Chester-tona).
W heraldyce: środek wielofigurowej tarczy
herbowej.
W marzeniu sennym: zachęta do badania
podświadomych głębin duszy, aby rozluźnić
krępujące ją więzy a. uwolnić od urojeń;
(wpadać) niebezpieczeństwo: (zaglądać do
niej) groźba: (ujrzeć) ostrzeŜenie.
PSZCZOŁA
Pszczoła jest symbolem pracowitości (spo-
łecznej). instynktownego porządku, troskli-
wości. altruizmu, mądrości, czystości, wstrze-
mięźliwości, posłuszeństwa, powodzenia;
eteru, błękitu, duszy, nieśmiertelności.
zmartwychwstania, śmierci, kary; czystości
płciowej, Ŝycia klasztornego, proroctwa;
biurokracji; wymowy, pochlebstwa; pokusy,
miłości, płodności, (kąśliwej) słodyczy; zob.
Miód.
W antycznej Grecji i w Rzymie nie znano
cukru, ą miód był najpopularniejszym środkiem
słodzącym. Mimo Ŝe organizacja ula budziła
wielkie zainteresowanie, nie umiano wówczas
odkryć tajemnic pszczelej zoologii, nie
rozumiano roli królowej-matki (uwaŜano ją
zwykle za króla), trutni ani roju. myślano, Ŝe
pszczoły rodzą się z ciał gnijących lwów
(związek ze słońcem) lub bydła (związek z
bykiem księŜycowym). „Sam spróbuj i
dorŜnięte w ziemi zagrzeb woły; zobaczysz jak
miód z kwiatów zbierające pszczoły wyroją się
z zgnilizmy i, przykładem wołu, po polach dla
nas będą pracować" {Metamorfozy 15,365
Owidiusza, tl. B. Kiciń-skiego). Samson. w
parę dni po zabiciu lwa, ,,zstąpił, aby oglądać
ścierw lwi, a oto rój pszczół był w paszczęce
lwiej i plastr miodu" {Ks. Sędziów 14,8).
Pszczoły były emblematem śmierci, zmar-
twychwstania i nieśmiertelności z kilku po-
wodów. W czasach antycznych smarowano
zmarłych miodem, aby uchronić ciała przed
rozkładem lub zapewnić im zmartwychwstanie.
Pragnienia te symbolizowano na grobach
wizerunkami pszczół (w ka-takumbach chrzęść,
odnosząc je do nieśmiertelności i powtórnego
przyjścia Chrystusa). Pszczoły znikały na czas
zimy i wydawało się, Ŝe zmarły, a na wiosnę
pojawiały się na nowo; odnoszono to do Dc-
meter i Persefony. a później do Chrystusa, co
prócz tego wyraŜało się w miodzie i Ŝądle jako
atrybutach Jezusa współczującego (Baranka) i
Chrystusa-Sędziego świata. UwaŜano (równieŜ
Mahomet tak sądził), Ŝe roje pszczół mogą
wzlatywać do Raju, skąd pochodzą, a takŜe
odwiedzać krainę zmarłych. „A zmarli w
zachwyceniu, źrenicę rozwiewną przesłaniając
od blasku skruszałych rąk wiórem, tłoczą się
cień do cienia i wołają chórem: »To —
pszczoły! Pamiętajcie? To — pszczoły na
pewno!«" {Pszczoły 9—12 Bolesława
Leśmiana). Dla neoplatoników pszczoła była
symbolem czystej duszy wznoszącej się po
śmierci człowieka w wyŜsze sfery. Według
folkloru nowoŜytnej Grecji dusza po śmierci
ulatuje w postaci pszczoły, odwiedzając
niekiedy kwiaty na swym własnym grobie. Dla
św.
Bernarda z Clairvaux pszczoła była symbolem
Ducha Sw.
Pszczoła jest symbolem słonecznym, istotą
ognistą, oczyszczającą przez ogień i re-
generującą przez miód. Egipski hieroglif
pszczoły o sześciu łapkach, jak wielu innych
zwierząt i roślin, jak koło o sześciu pro-
mieniach, reprezentuje Słońce; podobnie w
kulcie Mitry, boga słonecznego: na ołtarzach
łeb byka i trzysta złotych pszczół.
Pszczoła związana z KsięŜycem była atry-
butem bogiń księŜycowych, jak Selene.
Afrodyty i chaldejskiej Bogini-Matki Mylitty;
kapłanki Artemidy nazywano w Efezie
pszczołami (gr. melissai); Efez słynął z magii i
kultu Bogini-Matki; monety efeskie nosiły
wizerunek pszczoły na rewersie. Według
legendy pszczoły karmiły miodem Zeusa, gdy
był niemowlęciem, dlatego nazywano go
królem pszczół. Wiele bohaterek mitów
nazywano pszczołami, Melissę (siostrę
Amaltei, opiekunkę Zeusa na górze Idą i
kapłankę Demeter), która nie chciała zdradzić
tajemnic misteriów bogini, rozszarpały
towarzyszki. Demeter ukarała kraj zarazą i
sprawiła, Ŝe z ciała Melissy zrodziły się
pszczoły.
Pszczoła — Złoty Wiek miodem i mlekiem
płynący (a zatem pasterski w charakterze).
Teokryt daje bajkę moralizującą: Gdy Ku-pidyn
kradł plaster miodu, pokąsały go pszczoły;
boŜek pobiegł ze skargą do matki, Wenery, ona
zaś powiedziała mu ostro, Ŝe rany zadawane
przez niego, rany miłości. są znacznie
boleśniejsze.
Pszczoła — atrybut proroków. Imię prorokini
Debory, której Pieśń {Ks. Sędziów 5,1—32)
jest zapewne najstarszym zachowanym
fragmentem Biblii, znaczy 'pszczoła', dosl.
'mówiąca; brzęcząca'.
Pszczoła w ikonografii chrzęść. — pilność,
praca, porządek: słodycz (miód) Chrystusa i
Marii. Według legendy nie sypia wcale, co ma
świadczyć o jej chrześcijańskiej czujności i o
zapale do poświęcenia się cnocie; jest teŜ
atrybutem dziewictwa, a rój — obrazem
Kościoła.
Pszczoła związana jest z czarownicami,
czarodziejkami, wróŜkami. Ariel w Burzy 5,1
Szekspira śpiewa: „Pójdę z pszczołą kwiaty
ssać" (tł. L. UIricha).
Pszczoła — dobrze zorganizowane państwo,
królestwo; posłuszeństwo i hierarchia
społeczna. „Niebo organom ludzkim dało
róŜne funkcje i kaŜdy musi wciąŜ je wyko-
nywać, a z tym (...) celem związane jest
posłuszeństwo. Tak pracują pszczoły, stwo-
rzenia, które z rozkazu natury uczą porządku
ludne królestwa" {Król Henryk V l,2 Szekspira,
wg tł. Z. Siwickiej). „Co jest niedobre dla roju,
jest niedobre dla pszczoły" {Medytacje 6,54
Marka Aureliusza).
Pszczołę uwaŜano za króla owadów, tak jak
lwa za króla zwierząt, wieloryba za króla ryb,
orła — ptaków, a dąb i cedr — drzew. Pszczoła
królewskim symbolem Asyrii i Chaldei (a
mucha — Egiptu) -według Izajasza 7,18. Les
fleurs de lis fr. 'kwiaty lilii', godło królów fr.
pochodzi od stylizowanych pszczół króla
Franków salickich z dynastii Merowingów,
Childeryka I (457— 481); przywrócił je cesarz
Napoleon I. Pszczoła była herbem rodu
Barberinich.
Pszczoła — biurokracja. Przysłowie: Oto. co
światem dziś trzęsie: pszczoły, cielęta i gęsie
(to znaczy: pieczęć woskowa, pergamin i
pióro).
Pszczoła — pracowitość i bezinteresowność.
Hezjod opisuje ule i robotnice oraz trutnie,
które porównuje do leniwych kobiet. O
pszczołach: „Praca wre" łac. fervet opus
{Georgiki 4,176 Wergiliusza). TamŜe autor
porównuje pracę pszczół z pracą cyklopów
wykuwających pioruny, opatrując to uwagą:
.jeśli godzi się porównywać rzeczy małe z
wielkimi" (łac. si parva licet componere
magnis; 4,176). Przypisywany Wcrgiliuszowi
aforyzm podnosi altruizm pracowitych pszczół:
„Wy, pszczoły, robicie miód nie dla siebie"
(tac. sic vos non vobis mellificatis apes).
Według tradycji delfickiej pszczoły zbudowały
w Delfach dwie świątynie. W Septuagincie
{Ks. Przypowieści 6,8 abc) czytamy: „Idź do
pszczoły i przekonaj się, z jaką pilnością i
powagą spełnia swoją pracę! Wynik jej trudu
jest poŜyteczny zarówno dla królów, jak i dla
biedaków. Dlatego lubi się ją i ceni jej cu-
downą, mimo mizernej postaci, zręczność".
Pszczoła — czystość: usuwa nieŜywe stwo-
rzenia i nieczystości z ula, załatwia potrzeby
naturalne daleko od ula. Niektórzy autorzy
staroŜytni, jak Lucius Columella (I w.) czy
Aelianus Tacitus (II w.), utrzymywali. Ŝe
pszczoły mają dar rozpoznawania ludzi
nieczystych moralnie i nieuczciwych; uwaŜają
ich za wrogów i tną bez litości. W Indiach
uwaŜano pszczołę za stwór eterycznie czysty.
traktowany niekiedy jak bóstwo.
Pszczoła — czystość płciowa, niewinność,
niepokalane poczęcie. Grecy sądzili, Ŝe
pszczoły odróŜniają osoby niewinne seksual-
nie; uwaŜano za dowód niewinności dziew-
czyny, jeśli przeszła koło rojących się pszczół
nie poniósłszy szwanku. TakaŜ próba unie-
winniała męŜczyznę posądzonego o spędzenie
poprzedniej nocy z kobietą. Sądzono niekiedy,
Ŝe pszczoły nie składają jaj, ale znajdują małe
pszczółki w kielichach kwiatów.
Pszczoła — natchniony, „miodopłynny"
mówca. O wielu krasomówcach i kazno-
dziejach opowiadano, Ŝe w kolebce rój pszczół
usiadł im na ustach (Platona nazywano dlatego
,,pszczołą ateńską"). Mówiono tak o
Ksenofoncie, Sofoklesie, Pin-darze, św. Janie
Chryzostomie. a takŜe o św. AmbroŜym
(którego w plastyce przedstawiano z ulem) i o
mnichu cysterskim, św. Bernardzie z
Clairvaux. ,,Malutka jest pszczoła między
latającymi, a pierwszeństwo słodyczy ma owoc
jej" (Eklezjastyk 11,3).
Symbolicznymi przeciwieństwami pszczoły
są m.in. stawonogi kłujące, ale niepoŜy-teczne,
jak pająk, osa, szerszeń, skorpion;
brudne i szkodliwe jak mucha; lecące nie
wprost, w powietrznej linii prostej (ang.
beeline), lecz zygzakowato, zakosami, mean-
drami, jak motyl i ćma. Przysłowie: Pszczoła z
kwiatów miód wysysa, a osa jad.
W Europie uwaŜano, Ŝe pszczoły się
obraŜają, gdy rój czyni się przedmiotem
handlu lub transakcji wymiennej, i Ŝe sprawią
za to szkody w polu i zagrodzie. Zapraszano
pszczoły z własnych uli na pogrzeb członka
rodziny i zdobiono ule czarną krepą. Rój jest
godłem stanu Utah (USA).
W marzeniu sennym: praca skuteczna,
rozwaga; (martwa pszczoła) strata pienięŜna;
(tnąca) kłopoty.
Truteń — leń Ŝyjący z pracy innych,
próŜniak, nierób.
PTAK
Ptak to symbol Słońca (króla Słońca), wiatru,
powietrza, chmury, pioruna, ognia, czasu;
bóstwa, stwórcy, twórcy, (boskiego) posła,
nieśmiertelności, ducha, duszy; zasady
Ŝeńskiej, płodności, miłości, troski
rodzicielskiej, dziecka; pędu, przyjemności,
czystości, aspiracji, natchnienia, proroctwa,
szaleństwa, zdrady i piekła; wolności; pozorów.
Biblia przedstawia liczny zastęp uskrzy-
dlonych metafor. Bóg jako ptak: „Jak ptaki
latające, tak obroni i wybawi Pan Zastępów
Jeruzalem" (Izajasz 31,5). „Jak orzeł bierze
swoje młode na skrzydła, tak Pan prowadził
Jakuba" (Deut. 32,11).
Bóg jako istota skrzydlata: „Chroń mnie pod
cieniem skrzydeł Twoich" (Psalm 16 8).
Skrzydlaci serafini: ,,Serafini stali nad nim:
sześć skrzydeł miał jeden i sześć skrzydeł
drugi" (Izajasz 6,2). W świątyni jerozolimskiej
pozłacane posągi cherubów „rozciągały
skrzydła swe, i dosięgało skrzydło jedno
ściany, a skrzydło cheruba drugiego dosięgało
ściany drugiej" (3. Ks. Król. 6,27). W Ew. wg
Mat. 6,26 „ptaki niebieskie" są pod opieką
Boga, który je Ŝywi. Ptaki słuŜą teŜ w Biblii
jako symbol przemijania: „Ruszając skrzydłami
przeleciał, a potem nie znać Ŝadnego śladu
drogi jego" (Ks. Mądrości 5,11). WyobraŜają
zbiegów, ludzi ściganych, zagroŜonych,
uchodzących niebezpieczeństwom, szukających
schronienia i przystani.
Ikonografia chrześcijańska od IV do XX
wieku, aby oddać duchową naturę aniołów,
przedstawiała ich jako skrzydlate, urodziwe,
młodzieńcze postacie ludzkie nieokreślonej
płci, ubrane w powłóczyste szaty. Ptaki, tak jak
aniołowie, symbolizują szybkość myśli,
wyobraźnię, wzniosłość ducha, naleŜą do
elementu powietrza. W tradycji ezoterycznej
rozbudowano całą siatkę odniesień między
ptakami, barwami i cechami ludzkimi. Czarny
kruk — symbol inteligencji; zielony i niebieski
paw — symbol pragnień miłosnych; biały
łabędź to cielesność (libido) i duchowość
(logos); czerwony Feniks to wzniosłość i
nieśmiertelność bóstwa; gołąb (ptak Wenery) i
kaczka to miłość, od cielesnej aŜ do duchowej.
Sęp i Feniks to ptaki-przewodniki dusz zmar-
łych; orzeł i sokół to wartości słoneczne i
niebiańskie, urodzaje, triumfy wojenne i
myśliwskie; ptaki nocne to cechy księŜycowe i
podziemne.
Ptak — szczęście. Ptak złotopióry, ptak
szczęścia z bajek wschodnich, zgubił pióro w
ogrodzie ojca trzech braci, którzy udają się na
poszukiwanie ptaka. Błękitny ptak,
zwiastun szczęścia w feerii dramatycznej
(1908) Maurice Maeterlincka. W wierszu
Adama Asnyka „Siedzi ptaszek na drzewie i
ludziom się dziwuje, Ŝe najmędrszy z nich nie
wie, gdzie się szczęście znajduje".
Ptak — czystość. Przysłowie popularne w
Europie od XI wieku: zły to ptak, co własne
gniazdo kala (uŜywane teŜ w przenośni).
Skrzydła i lot ptaków — wyŜsze stany bytu,
potęga ducha, wola przekazywana przez
bóstwo, Zeus zmienia się w orła, łabędzia,
kukułkę, dudka itd. Juliusz Słowacki o Bogu:
„On lubi huczny lot olbrzymich ptaków"
(Beniowski V, 471). Skrzydełka,
przymocowane do stóp Hermesa, greckiego
posła bogów, wyzwalają go spod władzy siły
ciąŜenia. Pióra otaczające głowy wodzów
indiańskich symbolizują ich autorytet
duchowy. Ptak jedzący winogrona to w
staroŜytnej Grecji i w tradycji Ŝydowskiej
wyznawca wchodzący w mistyczny związek z
bóstwem. Tajemnicze kazania św. Franciszka
do ptaków były prawdopodobnie związane z
medytacjami nad cudami stworzenia, a
zwłaszcza nad lotem ptaków.
Skrzydła — duchowość w kształcie ma-
terialnym: skrzydlaci bogowie, geniusze, po-
średnicy między niebem i ziemią; skrzydła
bajecznych istot łączących w sobie kształty
róŜnych zwierząt albo ludzi i zwierząt, jak
skrzydła boskiej tarczy słonecznej w Egipcie,
skrzydła Pegaza, Feniksa, Sfinksa, syren,
harpii, smoków, gryfonów. Zob. Skrzydła.
Ptak wg najdawniejszych tekstów we-
dycznych — sympatia bogów do ludzi. Ptak
leci na niedostępną górę, aby odnaleźć tam
somę, boską roślinę, której sokiem dzielili się
wyznawcy, kapłani i bogowie (ulewano im
kilka kropel w libacji). Atakując węŜe ptaki
zapewniły zwycięstwo Ariów nad
barbarzyńcami. Epopeja Ramajana wysławia
wierność ptaka Jataju, który poświęca Ŝycie
usiłując przeszkodzić demonowi Rawanie w
porwaniu Sity.
Jednak w stosunkach bogów i władców ze
zwykłym człowiekiem ptak moŜe odegrać rolę
donosiciela i zdrajcy. Biblijny Eklezja-stes
(10,20) radzi: ,.W myśli twojej nie uwłaczaj
królowi, a w skrytości pokoju twego nie
przeklinaj bogatego, bo ptaki powietrzne głos
twój zaniosą".
Marzenie o latającym człowieku-ptaku jest
wiecznie Ŝywe, od Dedala i łkara przez braci
Wright aŜ do Gagarina i Armstronga. Król
Nemrod miał latać w skrzyni niesionej przez
sępy, król Salomon — na latającym dywanie,
przy czym ptaki słuŜyły mu jako parasole i
wachlarze. Według mitu muzułmańskiego
archanioł Gabriel zmienił się na 23 lata w
gołębia, aby szeptać Mahometowi do ucha
polecenia od AUacha.
Ptak zrywający się do lotu albo fruwający —
dusza ludzka. W staroŜytnym Egipcie ,,ka"
(dusza człowieka) jako ptak o ludzkiej głowie
opuszcza usta umierającego. U Sumerów dusze
w świecie podziemnym przybrane były w
ptasie pióra. U Greków dusza- zmarłego
opuszczała ciało w kształcie małej,
uskrzydlonej, niewidzialnej istotki zwanej
eidolon (z czego nasz idol). Przejście
indywidualnej duszy po śmierci człowieka w
ciało ptaka było tematem wielu legend, m.in.
Ŝeglarskich: utrzymywano, Ŝe albatrosy, mewy
i burzyki krąŜące wokół statków na pełnym
oceanie to dusze zatopionych marynarzy.
Malvolio w Wieczorze trzech króli 4,2
Szekspira powiada, Ŝe według Pitagorasa
„dusza naszej babki moŜe najwygodniej
zamieszkać w ptaku"; jest to aluzja do
Metamorfoz XV Owidiusza, który opisuje tam
teorię Pitagorasa o transmi-gracji dusz; mistrz
propaguje wegetarianizm, bo w zwierzętach
przebywać mogą dusze ludzi.
Gdy Mahomet dostał się do nieba, zobaczył
Drzewo śycia stojące pośrodku wielkiego
placu, drzewo, którego owoce przywracają
młodość. Wokół niego rosły rzędy drzew
liściastych, a na ich gałęziach siedziały
niezliczone, cudnie śpiewające ptaki o
jaskrawo kolorowym upierzeniu; były to dusze
wiernych. Dusze grzeszników natomiast
wcieliły się w ptaki drapieŜne. Indyjskie
Upaniszady rozróŜniają dwa rodzaje
zaświatowych ptaków. Jeden je owoce Drzewa
śycia — to symbol aktywnej, indywidualnej
duszy; drugi ich nie kosztuje, tylko się
przygląda — to symbol ducha absolutnego i
czystego poznania (atma). Oba rodzaje
przedstawiane są niekiedy jako jeden
dwugłowy ptak.
Ptakom aniołowie uŜyczają języka sło-
necznego. poetycznego, intelektualnego.
Według Rigwedy inteligencja jest najszybszym
ptakiem. Słowo, niewidzialna emanacja
duszy, jest samo skrzydlate. WyraŜenia
„skrzydlate słowa" uŜył Homer 46 razy w
Iliadzie, a 58 — w Odysei (dziś oznacza ono w
przenośni wyraŜenie, które się powszechnie
cytuje). Bohaterscy zabójcy smoków
ucieleśniających moce ciemności rozumieją
mowę ptaków. Skandynawski Sigurd z
Yolsunga Saga (niemiecki Zygfryd z Pieśni
Nibelungów) zjada serce zabitego przez siebie
smoka Fafnira, co pozwala mu rozumieć mowę
ptaków. Św. Mateusz rozumie mowę gołębicy
Ducha Sw. siedzącej mu na ramieniu i
dyktującej Ewangelię;
scenę tę wyobraŜano na portalach wielu katedr
gotyckich. Mowa ptaków jest dawnym
motywem folklorystycznym — przekazują one
rady i ostrzeŜenia, wygłaszają proroctwa. W
komedii Arystofanesa Ptaki rozprawiają one z
całkiem ludzką swadą. Cyrano de Bergerac
wymienia spośród wtajemniczonych w mowę
ptasią Apollonisa z Tyany (w Kapadocji),
Anaksymandra z Miletu i bajkopisarza Ezopa.
W Koranie mówi się to samo o królu
Salomonie. Jeden z największych perskich
poetów mistycznych, Farid un-Din Attar(ok.
1142—ok. 1220), napisał poemat Mowa
ptaków: ptaki postanawiają na wielkiej
naradzie obrać sobie króla i wyruszają pod
wodzą dudka na poszukiwanie mitycznego
ptaka-króla, tajemniczego Simurgha
(opiewanego przez irańską poezję epicką).
Kapłani staroŜytnego Rzymu odgadywali
wolę bogów z lotu ptaków. WróŜby takie
powstały w Babilonii i za pośrednictwem
Etrusków dostały się do Rzymu (Greków one
śmieszyły). Do naszych czasów pozostały
ślady działalności wróŜebnej ptaków. Na
zapytanie: „Skąd wiesz?", odpowiadamy:
„Mały ptaszek mi to powiedział";
wróŜymy sobie z kukania kukułki, wyczy-
tujemy zapowiedź pogody z lotu jaskółek i z
piania kogutów. Zob. Albatros W Panu
Tadeuszu 8,120—22 Mickiewicza czytamy:
„Bo zbyt często słyszano krzyk złowieszczych
ptaków, które, na pustych polach gromadząc
się w kupy. ostrzyły dzioby, jakby czekając na
trupy". W Koranie wyraz „ptak" jest często
synonimem przeznaczenia, gdyŜ o przyszłości
i losie wróŜono z lotu ptaków (17,13; 27,47;
36,18).
Ptak i jego przeciwieństwa: ptak i Ŝółw —
szybkość kontrastuje z powolnością; ptak i wąŜ
— ptak reprezentuje niebo i powietrze,
a wąŜ — świat podziemny, ziemię; ptak —
dobro, wąŜ — zło. Ptak zabija węŜa, aby
zdobyć dla świata zapładniającą wilgoć, wodę
Ŝycia. W gałęziach świętego Drzewa śycia
siedzi ptak, według rozpowszechnionej legendy
źródło nadnaturalnej potęgi wzroku i słuchu;
drzewo to rośnie nad stawem, w którym
przebywa smok albo wąŜ lub ryba, z którymi
ptak niekiedy walczy jak Słońce z chmurami
burzowymi.
Ptaki w mitach antycznych — atrybuty
bogów (sowa — Ateny, paw, bocian i kukułka
— Hery, orzeł — Zeusa), czasami zaś w
tajemniczych, niezrozumiałych juŜ znaczeniach.
W bagnach pod Stymfalos w Arkadii
zagnieździły się ptaki o spiŜowych pazurach,
skrzydłach i dziobach, z piórami, którymi
mogły strzelać jak strzałami z łuku; wystraszył
je stamtąd Hera-kles dźwiękami gruchawek. Z
rąk Achillesa zginął król Etiopii, Memnon,
bohater wojny trojańskiej, sprzymierzeniec
króla Priama;
towarzysze Memnona rozpaczali po swoim
wodzu tak gwałtownie, Ŝe zmienieni zostali w
widmowe ptaki, memnony albo memno-nidy,
które co rok gromadziły się przy grobie
Memnona i opłakiwały go. W wierzeniach
ludowych ptak pukający w okno albo wlatujący
do domu zapowiada śmierć.
Ptak w klatce — nadzieja, zbawienie,
wolność; zdrada. „Ptak uwolniony z klatki to
dusza oswobodzona z ciała" (Jeremiasz . 5,27).
W folklorze wielu krajów ptak w klatce staje
się jakby członkiem rodziny, trzeba mu np.
oznajmić o śmierci w domu i zawiesić wstąŜkę
Ŝałobną na klatce; często teŜ występuje
mniemanie, Ŝe młody ptak schwytany do klatki
jest potajemnie przez rodziców karmiony
zatrutym poŜywieniem, aby mu skrócić męki
niewoli. O człowieku niezaleŜnym mówi się
,,wolny ptak".
W symbolice erotycznej członek męski
nazywany jest ptakiem albo ptaszkiem, go-
towym wznieść się w górę, by schronić się w
gniazdku kobiety. Gdy komu nie braknie
niczego, mówi się, Ŝe mu brak ptasiego mleka;
reprezentuje ono (gr. ornithon gala) rzecz
bardzo rzadką, uŜywaną do celów tajemnych.
Ptak bywa teŜ godłem państwa:
np. Polski i USA — orzeł, Francji — kogut,
Holandii i Japonii — bocian.
W marzeniu sennym: wyobraŜenie osoby
śniącej.
 W Godach Ŝycia 1,10 Adolfa Dygasiń-
skiego mysikrólik. czyli strzyŜyk tak przed-
stawia wady ptasie: „Słowik jest próŜny,
płochy; rudzik niezdara i charakteru słabego.
(...) Gil — trubadur ckliwo-uczucio-wy. (...)
Zięba — zarozumialec waśniwy. (...) Sikora —
przewrotność uosobiona (...), gotowa zgubić
przyjaciela, jeśli jej o zysk chodzi. Wróbel —
samolub domorosły, który juŜ nic nie widzi
poza sobą i swoją rodziną. O srokach, sójkach,
wronach, dzierzbach mówią straszne rzeczy.
Ciągle się słyszy: »To złodziej, to szpieg,
stręczyciel, opryszek!«. Ma się rozumieć, duŜo
jest w tym przesady".
PUCHAR (Czara, Kielich, Kubek, Kufel,
Miseczka)
Puchar symbolizuje trunek, wino mszalne:
umiarkowanie, odurzenie, wesołość, radość,
pociechę, zapomnienie; mądrość, sprawiedli-
wość, błogosławieństwo, przezorność, intuicję,
prawdę; Ŝycie, zasadę Ŝeńską, Ŝeńską energię
rozrodczą, płodność, miłość, rozkosz;
obfitość, szczodrość, otwartość, przyjaźń,
koleŜeństwo; kosmos, los, przeznaczenie;
duszę, nieśmiertelność, zbawienie, zwycię-
stwo, władzę królewską; sierp KsięŜyca;
uroczystości kultowe, gniew Pański, śmierć,
zagładę, grozę; por. Róg, Waza.
Kielich — atrybut króla i arcykapłana
Melchizedecha, który pobłogosławił Abra-
hama, dając mu chleb i wino (Gen. 14. 18—
24); proroka Eliasza, którego anioł karmił
podpłomykami i wodą (3. Ks. Kro!. 19,6),
dlatego w czasie Ŝyd. sederu paschalnego
stawia się na stole kielich dla proroka Eliasza,
niewidzialnego gościa; odwiedziny jego są
zapowiedzią przyjścia Mesjasza.
Kielich — los, przeznaczenie. „Pan dzie-
dzictwem moim i kielichem moim, ty strze-
Ŝesz losu mojego" (Psalm 15 5). ,,Wiatr
piekący to cząstka ich kielicha" (Psalm 10 7),
tj. losu im przeznaczonego. ,,Jeszcze kielich
mojej doli wiele kropel ma" (Jeszcze kielich...
Zygmunta Krasińskiego).
Kielich, czara — sprawiedliwość, nagroda,
kara. „Bóg jest sędzią. Tego poniŜa, a owego
wywyŜsza; bo w ręce Pańskiej jest kielich
wina fermentującego, cierpkiego, a wszyscy
grzesznicy ziemi muszą je wypić wraz z fu-
sami" (Psalm 74 8—9). Kielich dany do
wypicia symbolizuje przyszłość: napój orzeź-
wiający — szczęśliwą, gorzki — bolesną.
„Sprawiedliwość zwraca podaną przez nas
czarę jadu do własnych naszych ust" (Makbet
1,7 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Kielich pocieszenia. „Oni im nie dadzą pić z
kielicha pocieszenia po śmierci ich rodziców"
(Jeremiasz 16,7).
Kielich zbawienia, wyzwolenia, łaski.
,,Podniosę kielich zbawienia i wzywać będę
imienia Pana" (Psalm 115 13).
Kielich gniewu. „Powstań, Jerozolimo,
któraś piła z ręki Pańskiej kielich gniewu"
(Izajasz 51,17; por. Hiob 21,20, Jeremiasz
25,15 i in.).
Kielich zgrozy i zagłady. „Pijaństwem i
boleścią napełniona będziesz, Jeruzalem,
kielichem zgrozy i zagłady, kielichem siostry
twej, Samarii" (Ezechiel 23,33).
Kielich — sierp KsięŜyca, przez podobień-
stwo kształtu; białość i kształt sierpa nawiązują
do piersi kobiecej, por. niŜej Puchar, Kielich.
Gliniany kubek — Ŝycie ludzkie stworzone
przez Jahwe-Garncarza.
Miska soczewicy — doraźna, mało warta
korzyść w zamian za wyrzeczenie się rzeczy
bezcennej; aluzja do opowieści biblijnej o
Ezawie, który sprzedał Jakubowi pierwo-
rództwo za miskę soczewicy (Gen. 25,31—4).
Złoty puchar — Babilon, narzędzie w ręku
Pana dla ukarania innych narodów. „Złotym
pucharem był Babilon w ręce Pańskiej,
upajającym wszystką ziemię; wino jego piły
narody i dlatego szalały" (Jeremiasz 51,7).
Złoty puchar — vulva; dziewictwo; św.
Graal.
Czara odurzenia, puchar zataczania się —
Jeruzalem: którykolwiek wróg podniesie na nie
rękę, padnie bez zmysłów jak pijany
(Zachariasz 12,2).
Kielich w mit. gr. — płodność, zdrowie;
gorzki łyk śmierci. Atrybut Dionizosa, Hygiei,
Asklepiosa; Hadesa, Demeter, Per-sefony.
Kielich — kosmos. Jajo świata podzielone
na dwa przeciwległe kielichy, z których jeden,
reprezentujący niebo, odgrywa rolę kopuły. Te
dwie połówki zamknęły w sobie Dioskurów
(Kastora i Polluksa), synów Ledy i Zeusa w
postaci łabędzia.
Puchar o siedmiu kręgach (od liczby
znanych w staroŜytności „planet" wpły-
wających na los ludzki) — puchar Hermesa,
który go przytyka do ust noworodka, dając mu
dobry a. zły los, oraz do warg umierającego,
którego po chwili zaprowadzi do krainy cieni.
Czara, puchar (w staroŜytności) — tra-
dycyjny dar przyszłego teścia dla zięcia. „Jak
ktoś, kto wziął z bogatej ręki czarę, gdzie
szumi rosa winnej latorośli, i wręczył
młodemu zięciowi wznosząc toast i przepijając
od jednego domu do drugiego, szczerozłoty
szczyt bogactwa, ozdobę uczty" [Oda
olimpijska 7,1—6 Pindara, tł. A. Sza-styńskiej-
Siemion).
Puchar — nagroda. W staroŜ. Grecji
nagrodami na igrzyskach dla zwycięzców w
zawodach sport, były puchary, urny, kotły,
trójnogi itp. Na igrzyskach ku czci Patroklesa
„dla zwycięzcy dal Achill (...) trójnóg uszaty
dwudziestu dwu miar pojemności (...). Dla
trzeciego Achilles wyznaczył piękny i jasny
kocioł ogniem nie tknięty, wielkości
czteromiarowej (...), dla piątego czaszę
dwuuszną" (Iliada 23,261—9 Homera, tł. I.
Wieniewskiego).
Kielich — czaszka; puchar z czaszki
ludzkiej, kapota, umieszczany na buddyjskich
ołtarzach; hinduistyczny, tantryjski symbol
uŜywany przy libacjach na cześć bogów; w
mit. skand. — ciało zawierające duszę; czaszka
zabitego nieprzyjaciela, z której się piło
wznosząc toast.
Czarka, miseczka z trucizną (cykutą) —
atrybut Sokratesa, filozofa gr. skazanego na
śmierć przez otrucie się.
Czara, czarka, miseczka — bieda, Ŝebranie;
miłosierdzie; bogactwo, Ŝyzność, płodność,
obfitość; ofiara; (Matka) Ziemia;
patra, miseczka Ŝebracza mnicha buddyj-
skiego, atrybut Buddy (Siakiamuni 'mędrca
Siakiasów'); egipska miseczka na wodę —
zasada Ŝeńska. Atrybut Sybilli Kumejskiej,
Diogenesa z Synopy, cynika gr., który odrzucił
miseczkę, aby pić wodę ze złoŜonych dłoni;
św. Aleksego, który Ŝebrał nie poznany przed
bramą domu ojcowskiego.
Puchar Bragiego — dar wymowy, elok-
wencja, siła przekonywania; kaŜdy król
skandynawski, nim wstąpił na tron, musiał
wychylić ten puchar. W mit. skand. Bragi był
bogiem wymowy, poezji i pieśni.
Odwrócony kubek (w martwych naturach)
— próŜność (łac. vanitas), marność.
Puchar, kielich — naczynie do picia wina;
święty kielich; naczynie na krew
bóstwa a. świętego króla; atrybut kapłana;
niewyczerpane źródło dobra; chrzęść, symbol
eucharystii; hebr., gr. i chrzęść, symbol
mistycznego związku z Ŝyciem wiecznym i z
bóstwem; zob. Waza (św. Graal).
Puchar, kielich — zasada Ŝeńska, źródło
wiecznego Ŝycia, płodność, Ŝeńska energia
rozrodcza, łono kobiece, vulva, macica, pierś
karmiącej matki; płyny ciała; mleko, krew,
ślina, łzy, pot, sperma; napoje miłosne,
lubczyki; intuicja, rozwaga; umiarkowanie;
zemsta; przyjaźń, koleŜeństwo — wspólne
popijanie, nm. Bruderschaft (wypicie na
•ty').
Puchar, kubek — wróŜebny srebrny kubek
patriarchy biblijnego Józefa, który kazał go
włoŜyć do worka Beniamina i pomówił braci o
kradzieŜ (Gen. 44,1—34);
atrybut Artemizji, Ŝony i siostry satrapy Karii,
Mausolosa, która wypiła truciznę z pucharu
swego męŜa; Kartaginki So-fonisby, której
Masynissa posłał kubek z trucizną;
Ghismondy, która otruła się z pucharu z
sercem jej zamordowanego kochanka,
Guiscarda.
Kielich — kielich goryczy; los apostoł;':
cierpienie, boleść, strapienie. „Abba, Ojcze, Ty
wszystko moŜesz, oddal ode mnie ten kielich"
(Ew. wg Marka 14,36); Jezus w Ogrójcu
Getsemani modli się o uniknięcie kaźni. „Nie
wiecie, o co prosicie. Czy moŜecie pić kielich,
który ja pić będę?" (Ew. wg Mat. 20,22).
Kielich — tradycyjne naczynie liturgiczne,
zwykle złote a. srebrne, dla sprawowania
ofiary mszalnej, usankcjonowane przez Jezusa
na Ostatniej Wieczerzy: „A wziąwszy kielich,
dzięki uczyniwszy, dał im, i pili z niego
wszyscy" (Ew. wg Marka 14,23);
wiara, pamięć, mądrość, źródło Ŝycia (du-
chowego), napój nieśmiertelności.
Kielich błogosławieństwa i radości. ,,Kielich
błogosławieństwa, który błogosławimy" (/. List
do Kor. 10,10).
Kielich Pański; czartowski. „Nie moŜecie
pić kielicha pańskiego i kielicha czartow-
skiego" (jw. 10,21).
Puchar, kielich — atrybut Drzewa śycia,
Kościoła i Synagogi (słynne wyobraŜenia w
tympanonie płd. portalu katedry strasbur-
skiej), grobu Chrystusa, jego ludzkiej natury,
ofiary, zbawienia; św. Jana Ewangelisty (z
uciekającym węŜem); Norberta (z pająkiem w
kielichu); św. Barbary (z opłatkiem);
Bonawentury; Donata (kielich rozbity); św.
Jana Onufrego; Stefana, pierwszego męczen-
nika (odbiera kielich od św. Piotra); To masza
z Akwinu; Tomasza Becketa.
Kielich św. Bonifacego — dodatkowy
kielich wina, usprawiedliwienie jeszcze jed-
nego kielicha; legendarny papieŜ Bonifacy VI,
wybrany przez mottoch rzymski w 896 na dwa
tygodnie, ustanowić miał odpust dla pijących
jego zdrowie.
Czara, czarka, miseczka — bogactwo, ..złota
czasza" (Eklezjastes 12,6), obfitość, pierś
kobiety karmiącej; ofiara; plotka;
obŜarstwo. „Idź prawić swe mądrości nad
plotkarską czarką!" (Romeo i Julia 3,5
Szekspira).
Kielich — władza królewska. W mit. celt.
kielich napełniony winem, piwem a. miodem
pitnym, wręczony przez młodą dziewicę
kandydatowi na króla, jest symbolem władzy
monarszej.
Kielich (w islamie) — serce; intuicja;
mikrokosmos.
Trzy kielichy napełnione: pierwszy mle-
kiem, drugi winem, trzeci wodą, symbolizują
dla muzułmanów: l. islam (mleko reprezentuje
tu religię naturalną i właściwą, powrót do
wartości koczowniczego Ŝycia pasterskiego i
prawdziwych źródeł abraha-mowych), 2.
chrześcijaństwo (ze względu na kultowe,
transcendentne znaczenie wina), 3. judaizm (w
którym woda jest straszliwą karą, jak w
potopie, lub cudowną pomocą, jak przy
przekraczaniu Morza Czerwonego).
Odwrócony puchar — niebo. „I ów od-
wrócony puchar, który zwiemy niebem"
(Rubajjaty Omara Chajjama 70,52 tł. na ang.
Edwarda Fitzgeralda).
Czarka z wodą (dawn. u płn. Słowian)
ustawiana na parapecie okna w izbie zmarłego
— kąpiel dla duszy wychodzącej z ciała i
ulatującej.
Kubek w kubek — w XV—XVIII w. dwa
stykające się krawędziami kubki, z których
dwie osoby mogły, przy pewnej wprawie, pić
jednocześnie (zazw. prezent ślubny):
dziś — zupełnie taki sam, wykapany, iden-
tyczny, jota w jotę.
Kielich (przez obrządek kolejnego picia z
jednego kielicha) — przynaleŜność do jednego
grona, kręgu, idei, religii, przyjacielskiego
koła. Podobne znaczenie ma wymienianie się
kielichami przy piciu, np. w Japonii.
Puchar przechodni — przechowywany u
zwycięzcy w zawodach sport, aŜ do roz-
poczęcia się następnych,
Kielich ze skrzydlatym węŜem a. smokiem
— trucizna; lek; emblemat farmacji.
Kielich z pokrywką — serce; skarbiec
mistycznego centrum; talizman.
Puchar (Crater) — gwiazdozbiór nieba płd.,
w Polsce niewidzialny.
Pełny kielich — władza i bogactwo. Przy-
słowie szkockie: Pełny kielich noś nie-
zachwianie, równomiernie, tj. gdyś doszedł do
władzy i bogactwa, wystrzegaj się ciemięŜenia
słabszych, pychy i arogancji.
Kufel (kieliszek, kubek) — zagłada, zatrata.
Przysłowia: Więcej ludzi utonęło w kuflu
(kieliszku) niŜ w morzu. Ostatni kubek mu
zaszkodził.
Kielich — śmierć. „Jest śmierć w kielichu,
więc się strzeŜ!" (Na kielich Roberta Burnsa).
(Złota) czara — Ŝycie. „Hej, uŜyjmy Ŝywota!
Wszak Ŝyjem tylko raz; niechaj ta czara złota
nie próŜno wabi nas" (Pieśń Filaretów l—4
Mickiewicza). „Czara Ŝycia wciąŜ miodna"
(Śpiew poety 61 Bohdana Zaleskiego).
Kielich — rozkosz. „IleŜ kropli z rozkoszy
kielicha padło w me serce" (Antoni
Czaykowski).
Kielich — dusza. „Pamięci, ty napełniasz
swą lampę ze skrzydlatego kielicha duszy"
(Mnemosyne Dantego Gabriela Rossetti).
Czara — miłość. „Z czary miłości piję bez
oddechu" (Kmita i Ba/iarówna 130, t. I Adama
Bełcikowskiego).
Czara, kieliszek — zapomnienie. „Noc
wylewa zapomnienia czarę na Starego Miasta
obraz śliczny" (Moja Warszawa 8 Artura
Oppmana). Szukać zapomnienia w kieliszku, tj.
w trunku.
Kieliszek — szczerość, otwartość, prawda.
Przysłowia: Szczerość i otwartość są na dnie
kielicha. Przy kieliszku serce się otwiera. In
vino yeritas łac. 'w winie prawda', tj. wino
rozwiązuje języki.
Topić troskę w kuflu, w kielichu — zapijać
ją trunkiem.
Zaglądać do kieliszka — popijać wódkę.
Pełna miska — dobrobyt, dostatek.
Naczynie — zasada Ŝeńska, zawieranie w
sobie, obejmowanie sobą; narządy płciowe
męskie i Ŝeńskie; Wszechświat. „Naczynia
młodych ludzi są święte" (7. Ks. Król.
21,5), „Wy, męŜowie (...), oddajcie cześć
niewiastom jako słabszemu naczyniu" (l. List
sw. Piotra 3,7; Wulgata: „quasi infirmiori
vasculo muliebri"). Rzymski eufemizm
fallusa.
Kosztowne naczynie — Madonna, którą
anioł wita: „Laskiś pełna".
Naczynie gliniane — skarb, światło Boga;
pisma, dokumenty. Z szacunku dla słowa
pisanego staroŜ. śydzi nie niszczyli go, ale
przechowywali w naczyniach glinianych, a gdy
teksty traciły aktualność, wazy zamykano i
magazynowano w jaskiniach (stąd biorą się
dzisiejsze znaleziska ,,rękopisów Morza
Martwego" z jaskiń w okolicach Qumran).
„Tak mówi Bóg do Izraela: Weź te akta (...) i
włóŜ je do naczynia glinianego, aby przetrwały
wiele lat" (Jeremiasz 32,14). „Mamy zaś ten
skarb w naczyniach glinianych, aby się
okazało, Ŝe moc, która wszystko przewyŜsza,
jest z Boga" (2 List do Kor. 4,7).
Naczynie w heraldyce: podczaszy a. kraj-
czy królewski; skarbnik, archiwariusz, rządca
majątku; czystość, radość, szczerość.
Dzban z wodą — skrucha, Ŝal za grzechy,
oczyszczenie duszy; z wypływającą wodą —
atrybut morza, rzeki.
PUSTYNIA
Symbol dwuwartościowy, pozytywno-nega-
tywny. Miejsce pustki i milczenia, wielkiej
wolności (mieszkańcy pustyni, gdziekolwiek
nie uczyniono z nich niewolników, są wolni i
dumni), wielkiej niewoli (wędrowiec błądzi
bezradnie w pustce po jałowej ziemi, po
zwietrzałych skałach, kamieniach, piasku),
Ŝycia (które rozkwita wszędzie, gdziekolwiek
moŜe znaleźć odrobinę wilgoci — trawy, zioła,
krzewy, ptaki, drobne ssaki, jaszczurki itd.) i
śmierci z pragnienia i upału, przez zabłądzenie.
W epice staroindyjskiej pustynia jest niekiedy
wyobraŜeniem nie-zróŜnicowanej prajedności
po tamtej stronie złudnego światła istnień. U
muzułmanów ma przewaŜnie znaczenie
ujemne jako miejsce tułaczki i zagubienia celu.
Pustynia pojawia się teŜ jako rodzaj
negatywnego krajobrazu, sfera abstrakcji,
mieszcząca się poza strefą egzystencji,
dopuszczająca tylko zjawiska transcendentne,
przeto — miejsce objawienia boskiego
(mniemanie, Ŝe monoteizmy są dziećmi
pustyni, jest jednak błędne:
ani judaizm, ani islam nie narodziły się na
pustyni).
Pustynia jako dziedzina Słońca (i lwa, który
jest atrybutem Słońca) nie tworzącego Ŝycia na
ziemi, ale występującego jako czyste,
oślepiające, niebiańskie promieniowanie,
symbolizuje wiecznego ducha w prze-
ciwieństwie do wody czy wilgoci, symbolu
zepsucia moralnego (choć oczywiście źródła
narodzenia, Ŝycia i płodności). Bezlitośnie
palące Słońce i susza poŜerają ciało, ale
zarazem zbawiają duszę swą ascetyczną,
czystą duchowością.
Pustynia — samotność bezpłodna bez Boga.
ale płodna przez Boga, przez jego łaskę. W
Biblii mówi się o pustyni (puszczy) w związku
z osamotnieniem, bezludziem, miejscem
pobytu demonów, ale takŜe jako o miejscu
objawienia się Boga (manna, ogień z nieba,
słup obłoku, woda ze skały itd.); lud Izraela
znajduje na pustyni wolność od niewoli
egipskiej. Bóg prowadzi lud wybrany przez
,,olbrzymią i straszną" (Deut. 1,19) pustynię,
miejsce próby i pokuszenia, dając Izraelitom
zarówno Ŝycie, jak śmierć; Ŝycie w postaci
poŜywienia: manny, przepiórek, wody, a
śmierć dla wszystkich dorosłych, bo wszyscy
szemrali przeciw Panu;
do Kanaanu płynącego mlekiem i miodem, do
Ziemi Obiecanej wejdą tylko Jozue i Kaleb
oraz dzieci i młodzieŜ do 19 roku Ŝycia (Num.
14,29—30).
W legendach pojawia się często pustynia w
podwójnym sensie: jako miejsce działania
demonów kusicieli (np. w legendach o św.
Antonim Wielkim, patriarsze mnichów) i jako
strefa rozmyślań i rozwaŜań religijnych, w
której szczególnie silnie odczuwa się obecność
Boga. Duch Sw. zaprowadził Jezusa na
pustynię, aby Go kusił diabeł;
Jezus pościł tam 40 dni i nocy pośród dzikich
zwierząt {Ew. wg Marka 1,12—13;
Ew. wg Łuk. 4.1—2). Pustynia oznacza miejsce
odzyskania czystości i duchowości ascetycznej
(prorok Eliasz, Jan Chrzciciel), znalezienia
najgłębszej warstwy siebie samego,
odszukania pustyni, jaką człowiek nosi w
sobie. Zakonnicy późniejszego chrześcijaństwa
zamieszkują na pustyni jako eremici (gr.
eremos 'samotny; pustynny'), aby zdać się
całkowicie na łaskę boską, co szybko zaczęto
pojmować symbolicznie, nie uwaŜając juŜ za
konieczne przebywania dosłownie na pustyni
w celu prowadzenia
Ŝycia eremity: erem zaczął oznaczać klasztor
zakonników Ŝyjących w odosobnieniu.
Pustynia była idealnym miejscem objawienia
proroków. Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza
na pustyni (Ew. wg Mat. 3,1;
Ew. wg Marka 1,1—8) powołując się na
proroctwa Izajasza (40,3): „Głos wołającego
na puszczy: Przygotujcie na pustyni drogę
Pańską!". Dziś rozumiemy „głos wołającego
na puszczy" jako słowa, rady daremne,
bezskuteczne, nie znajdujące oddźwięku. Jest
to jednak równieŜ miejsce proroków
fałszywych; stąd ostrzeŜenie przed fałszywymi
prorokami i mesjaszami: „Gdyby więc wam
powiedziano: oto jest Mesjasz na pustyni —
nic idźcie tam" (Ew. wg Mat. 24,26).
Przewidując nowy Exodus i powtarzając
warunki, w jakich odbywał się pierwszy,
Apokalipsa (12.1—6) ukazuje niewiastę brze-
mienną (tj. lud boŜy) prześladowaną przez
smoka, która rodzi dziecko porwane zaraz do
stolicy Boga, a potem ucieka na pustynię,
gdzie Bóg zapewnia jej poŜywienie przez 1260
dni.
Pustynia — prawda. U Ezopa kobieta
wędrująca sama po pustyni ze spuszczonymi
oczami wyobraŜa Prawdę.
Pustynia — zwałowisko zła i grzechu:
..PołoŜy Aaron ręce na łbie kozła ofiarnego.
Azazela, i wyzna nad nim wszystkie prze-
winienia, przestępstwa i grzechy synów izrael-
skich, złoŜy je na głowę kozła i wypędzi go na
pustynię" (Lev. 16.21).
Pustynia — obojętność dla spraw ludzkich,
dla bliźnich. „Kto zawsze tylko Ŝył w pustyni,
niechaj nikogo ten nie wini, Ŝe nie podniosą się
rozpacze i tylko nad nim kruk zakracze" (Kto
zawsze tylko Ŝył w pustyni... l—4 Kazimierza
Telmajera).
Pustynia ustroniem do walki sam na sam, na
śmierć i Ŝycie. W Makbecie 3.4 Szekspira
Makbet mówi do ducha Bańka: „Wróć
wreszcie do Ŝycia i w głąb pustyni wyzwij
mnie na ostrze" (tł. J. Paszkowskiego).
Pustynia w marzeniu sennym: opuszczenie.
rozczarowanie.
Pustynia solna zob. Sól.
RAK
Rak symbolizuje drapieŜność, napastliwość,
zły humor, zrzędność, głupotę, bezcere-
monialność; wycofywanie się, powrót do
Chaosu, niezdecydowanie, lenistwo, powol
ność, ostroŜność, nieśmiałość, niezgrabność,
otyłość; przewidywanie, odrodzenie, zmar-
twychwstanie: KsięŜyc, morze; synagogę
(mozaizm); bigoterię, utratę wiary.
Raki (dziesięcionogi. Decapoda) to rząd
skorupiaków pancerzowców obejmujący po-
nad 8500 gatunków, przewaŜnie wodnych<
takich jak krewetki, homary, langusty, raki
właściwe (np. rak rzeczny, stawowy, amery-
kański), kraby.
Rak w staroŜ. — emblemat morza. Raki
zdobiły głowę małŜonki Okeanosa, Tetydy, i
bóstw rzecznych, były godłem wielu miast
portowych, o czym świadczą ich monety. Gre-
ckie miasta Astakos i Karkinos nazwano za-
pewne od homara i raka, ale moŜliwe równieŜ,
Ŝe od osób noszących te imiona.
Rak idący tyłem — cofanie się, rcgresyw-
ność. chęć powrotu do stanu pierwotnego, do
praformy, do Chaosu. „Nie nauczysz nigdy
raka chodzić prosto naprzód" (Pokój 1083
Arystofanesa).
Rak w folklorze, związany z KsięŜycem.
rośnie i cofa się wraz z jego fazumi. Nie-
szczęśliwy. bo chodzi tyłem: stąd choroba
miała być nazwana rakiem; ale gr. karkinos
'rak: zwierzę i choroba', sanskr. karkala 'rak
(zwierzę)' i karkara 'twardy'; prawdop. twar-
dość pancerza łączy się tu z twardością guza.
Rak — powolność. Przysłowie gr. karki-nys
lagoón hairei 'rak schwytał zająca' (Adagia
5,96 Diogenianusa: 125 n.e.); przykład ab-
surdu. a moŜe opinia, Ŝe nie zawsze najlepszy
wygrywa.
Rak — odrodzenie, bo karmi się tym, a za-
tem i niszczy to. co przemijające, co w stanie
rozkładu, przyczyniając się do odrodzenia liŜ.
i moralnego: por. Chrząszcz (Skarabeusz w
Egipcie).
Rak — wcielenie transcendentnych sił Ŝy-
wotnych. niekiedy pochodzenia niebiańskiego,
ale częściej chtonicznego (związanych ze
światem podziemnym, z ciemnością, wegeta-
cją, śmiercią), jak mityczny krab z dna oceanu,
którego ruchy rozpętują sztormy, jak inne
zwierzęta-dźwigacze Ziemi (słoń. Ŝółw,
krokodyl). ,.0 morze! Pośród twoich wesołych
Ŝyjątek jest polip, co śpi na dnie, gdy się niebo
chmurzy, a na ciszę długimi wywija ra-miony"
(Cisza morska 9—11 Mickiewicza).
Rak w chrześcijaństwie — zmartwychwsta-
nie (bo odradza się w róŜnorakich stadiach
larwalnych); niekiedy symbol Chrystusa.
 Krab pustelnik (chowający odwłok w mu-
szlach ślimaków morskich, a w niebezpie-
czeństwie skrywający tam całe ciało) — prze-
widywanie, ostroŜność, Ŝycie bez kontaktu z
otoczeniem, nieczułość, drapieŜność, em-
brion-macica, matka, podświadomość.
Homar — drapieŜność; rozpusta, w śrdw.
emblemat niestałości w uczuciach miłosnych;
zajadłość, fanatyzm.
Pokazać komuś, gdzie raki zimują — dać
nauczkę, dopiec, zalać sadła za skórę, odegrać
się na kimś.
Rak (Cancer) gwiazdozbiór równikowy. w
Polsce widzialny zimą; znak zodiaku — znak
Ŝeński, niepomyślny, wilgotny, zimny;
Wielka Macierz, opieka matczyna, głębia,
przepaść, studnia, grota, jaskinia, waza, dom,
macica, zamknięcie się w sobie; praocean, fale
Ŝycia. KsięŜyc, półmrok, zmierzch, pamięć,
wspomnienia, wyobraźnia, liryzm, marzenie
senne, medytacja. Nasłany przez Herę rak
szczypie w piętę Heraklesa, gdy bohater wal-
czy z hydrą lernejską.
W marzeniu sennym: rozstanie; orgazm;
(homar) chęć zerwania romansu, ,,wycofy-
wanie się" z niego; odraŜający stosunek płcio-
wy.
RĘKA
Ręka jest symbolem Opatrzności, obecności
Boga, łaski boŜej, wiary, błogosławieństwa,
władzy boskiej, monarszej, ojcowskiej; pano-
wania, powagi, autorytetu, honoru; siły, dzia-
łania, pracy, budowy, mistrzostwa, poŜytku,
gospodarności; ochrony; uzdrawiania, rozrodu;
rękojmi, przysięgi, przyjaźni, powitania,
pozdrowienia; daru, szczodrości, gościnności;
zdrady.
Nazwę ręki, jako idealnego narzędzia czło-
wieka do wykonywania wszelkich prac, roz-
wijania umiejętności i sztuk, odnajdujemy w
takich wyrazach, jak rękodzieło, zręczny,
ręczyć, rękojmia, zrękowiny-zaręczyny. Pierw-
sze dwa wyraŜają zalety ręki w stosunkach ze
światem rzeczy, pozostałe ujmują symbo-
licznie róŜne rodzaje kontaktów człowieka z
innymi ludźmi.
Ręka, ramię, dłoń Boga — wcielony Logos,
potęga Opatrzności, moc obrończa, karząca,
twórcza, błogosławiąca, pomocna, sprawcza,
zwycięŜająca wrogów; szczodrość, miłość, na-
tchnienie proroków i partiarchów. Hebrajski
wyraz iad oznacza zarazem 'rękę' i 'potęgę'.
Wyrazem jej dobroczynnego działania są w
sztuce egipskiej promienie słoneczne kończące
się zazwyczaj wyobraŜeniem dłoni. ,,I
wyciągnął Pan rękę swą i dotknął ust moich i
rzekł: Otom dał słowa moje w usta twoje"
(Jeremiasz 1,9). ,,I padła tam na mnie ręka
Pana (...) i wyciągnął kształt ręki i chwycił
mnie za włosy i uniósł mnie między niebo a
ziemię''' (Ezechiel 8.1—3). ,,I ujrzałem wycią-
gniętą do mnie rękę (Boga), w której była za-
winięta księga" (jw. 2,9). Na starochrześcijań-
skich malowidłach w katakumbach i na sar-
kofagach często spotyka się rękę wychodzącą z
chmur jako symbol Boga, równieŜ w scenach
biblijnych, takich jak ofiara Izaaka (ręka
zatrzymuje ramię Abrahama) czy przekazanie
dziesięciorga przykazań (ręka daje tablice
MojŜeszowi). „Bóg Izraela i Judy (...), gdy rę-
kę podniesie — świat zniknie" (Ksiądz Marek
2,192,202 Słowackiego). „O kołach, o spręŜy-
nach rozum wasz naucza; lecz nie widzicie rę-
ki i klucza!" (Dziady cz. IV, 1198—99 Mickie-
wicza), tj. ręki boskiej poruszającej mecha-
nizm świata. Zwrot przysłowiowy: Niech ręka
boska broni!
Ręka w grafice i rzeźbie staroŜytnej, równieŜ
na Bliskim Wschodzie — obronna, pomocna.
błogosławiąca lub karząca potęga bóstwa.
PołoŜyć na kogoś rękę — wziąć w swoją
moc. ,,Panie, tyś mnie utworzył i połoŜyłeś na
mnie rękę swoją" (Psalm 138 5).
NałoŜenie ręki przez kapłana oznaczać moŜe
konsekrację, błogosławieństwo, przekazanie
urzędu następcy lub obarczonej społeczną
winą ofiary (np. kozła ofiarnego) Bogu. Jakub
błogosławi synów Józefa. Efraima i
Manassesa. kładąc im ręce na głowy. MojŜesz
wyznacza Jozuego na swego następcę
włoŜywszy mu ręce na głowę. „Gdy kto z was
chce złoŜyć Panu ofiarę z bydła (...), połoŜy
rękę na głowie ofiary (...) i zabije cielca" (Lev.
1.4—5). ,,A gdy na nich połoŜył ręce Paweł,
zstąpił na nich Duch Sw., i mówili językami, i
prorokowali" (Dzieje Ap. 19,6).
U Rzymian ręka (łac. manus) — obrona,
autorytet, siła, zwł. powaga władzy ojca (pater
familias) i cesarza, niekiedy wieńcząca znak
(signum) legionu zamiast cesarskiego orła.
Ręka ukryta w rękawie lub wetknięta pod
pachę drugiej — szacunek, gotowość do słuŜ-
by itd.
 Ręka sprawiedliwości była w średniowieczu
godłem monarchii fr.; król był zarazem sędzią.
Podanie ręki. uścisk dłoni — zgoda, har-
monia, jednomyślność, przyjaźń, miłość, mał-
Ŝeństwo (wyobraŜane juŜ na rzymskich mone-
tach i portretach nagrobnych), mistyczne za-
ślubiny, przebaczenie, otwartość, zawarcie
pokoju lub zawieszenie broni, męskie bra-
terstwo, solidarność w obliczu niebezpieczeń-
stwa. „Ja twe westchnienia, ty me Izy zrozu-
miesz i dłoń uściśniesz — oto polska mowa"
(W albumie księcia GoUcyna 3—4 Mickiewi-
cza). „Do broni, ludy! powstańmy wraz i bra-
tnią sobie podajmy dłoń!" (Marsz l—2 Lu-
dwika Mierosławskiego). Podać komuś rękę
— pomóc w potrzebie, w biedzie, w nie-
szczęściu.
Wyciągnięcie ręki przed siebie — władza,
moc nadprzyrodzona, przyjaźń, przekleństwo,
prośba, Ŝebranie. „I wyciągnął Aaron rękę na
wody egipskie; i wylazły Ŝaby i okryły
ziemię" (Ex. 8,6). „Ta ręka, którą do mnie
BestuŜew wyciągnął" (Do przyjaciół Moskali
9 Mickiewicza). „Przeklinaj syna, lecz wiedz
— Ŝe ręka przekleństw wyciągnięta nade mną
— /.winie się w łęk" (Grób Agamemnona
121—3 Słowackiego).
Wyciągnięcie obu rąk przed siebie — bez-
radność; wszechpotęga. „Gdy byłeś młodszy,
opasywałeś się i chodziłeś, gdzie chciałeś,
lecz. gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce
swoje, a inny cię opasze i poprowadzi, gdzie
ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). „Ja mistrz
wyciągam dłonie! (...)i kładę me dłonie na
gwiazdach" (Dziady cz. III 2,28—30,
Improwizacja Mickiewicza).
Podniesienie jednej ręki — przysięga, głos,
pieśń, niebezpieczeństwo, śmierć, modlitwa.
..Podnoszę ku niebu rękę moją i mówię:
»(...) Pomszczę się nad nieprzyjaciółmi moi-
mi.." (Deul. 32,40). „Sterczy ku Tobie błagal-
na dłoń!" (Chorał 8 Kornela Ujejskiego).
Wzniesienie obu rąk — modlitwa, poddanie
się. „Salomon stanął przed ołtarzem (...) i
wyciągnął ręce swe ku niebu i rzekł: "Panie
BoŜe Izraela.." (3. Ks. Król. 8.22—23).
Opuszczenie rąk —rezygnacja, zaniechanie
działania.
ZałoŜenie rąk: Siedzieć z załoŜonymi rę-
kami — bezczynnie.
Ręce na głowie wyraŜają smutek lub Ŝałobę.
..Ręce twe będą na głowie twojej, bo Pan
zniszczył ufność twoją" (Jeremiasz 2,37).
Tamar „posypała głowę popiołem, rozdarła
szatę długą i włoŜyła ręce na głowę swoją, i
szła, głośno szlochając" (2 Ks. Król. 13,19).
Ręce załamywać — rozpacz; wpadać w roz-
pacz. „Nawet odwaga załamuje ręce" (Pan
Tadeusz, Epilog 35 Mickiewicza).
Umywanie rąk świadectwem niewinności w
sprawie o zabójstwo (u śydów i u Rzymian);
umyć ręce jak Piłat (Ew. wg Mat. 27,24);
ale młoda kobieta myjąca dłonie — uosobienie
niewinności.
Klaskanie dłońmi — magia sprowadzająca
deszcz; brawo, uznanie, aplauz, aprobata;
niechęć, potępienie. „Wszystkie narody kla-
skajcie rękami, wykrzykujcie Bogu głosem
wesela" (Psalm 46 2). Mówi Bóg: „Oto kla-
snąłem rękoma swymi na chciwość twoją i na
krwawe mordy, które u ciebie popełniono"
(Ezechiel n.\3}.
WłoŜyć dłonie między czyjeś dłonie — za-
przysięgać mu wierność, posłuszeństwo, (w
śrdw.) składać hołd, łac. immixlio manum:
klęczący, bezbronny, z gołą głową, wasal skła-
dał dłonie w ręce suwerena; wyraz wzajem-
ności zobowiązań.
Otwierać dłonie z rozwartymi palcami —
promienie słoneczne; magia obronna przeciw
„złemu oku".
Dłoń przesuwana przed gardłem — groźba
śmierci.
Chrześcijańskim gestem modlitewnym od V
w. są ręce skrzyŜowane (w modlitwie intym-
nej) lub przyciśnięte do siebie dłonie skiero-
wane ku górze na wysokości piersi (w modli-
twie oficjalnej).
Otwarte dłonie złoŜone na piersi z łokciami
przysuniętymi do boków — zdumienie lub
wzruszenie.
Dłoń na sercu — (rozwarta) miłość, uwiel-
bienie, pozdrowienie; (zaciśnięta) ofiarowanie
serca bóstwu lub ukochanej istocie. Z ręką na
sercu — szczerze, otwarcie, bez obłudy.
Dłoń na piersi — postawa mędrca.
Dłoń na ustach — pierw. chrześcijański
symbol tajemnicy zmartwychwstania, później
wtajemniczenia, sekretu, milczenia.
Dłoń na oczach — ujrzenie całego swego
Ŝycia w chwili śmierci; jasnowidzenie.
Oparcie rąk na biodrach, ujęcie się pod boki
— niezaleŜność, wyzwanie, hardość, pewność
siebie.
Przykrywano lub zasłaniano ręce w staro-
Ŝytności zbliŜając się do dostojników lub
otrzymując od nich podarki; te zabiegi ma-
giczne wyraŜające adorację znalazły wyraz w
sztuce chrzęść, i w liturgii, zwł. gdy osoby
świeckie dotykają sprzętów kościelnych.
Prawa i lewa ręka, zob. Prawy/Lewy.
Ręka rękę myje — gdy chcesz otrzymywać,
dawaj (apoftegmat Epicharma z Syrakuz, ok.
550 p.n.e.); pomoc wzajemna częścią naszej
egzystencji.
Ręka w rękę, dłoń w dłoni, ramię w ramię
— zgodne współdziałanie. „Przy mnie stałaś:
w dłoni dłoń" (Wesele 2,5,145 Wy-
spiańskiego). „Hej! ramię do ramienia! spól-
nymi łańcuchy opaszmy ziemskie kolisko!"
(Oda do młodości 52—3 Mickiewicza).
Dostać rękę dziewczyny, oddać rękę męŜ-
czyźnie — poślubić.
Być w czyichś rękach — być uzaleŜnionym
od kogoś, być w jego mocy. ,,Jeśli wydasz ten
lud w ręce moje, zgładzę miastajego" (Num.
21,22). ..W rękę niewieścią poda Pan Sysarę"
(Kv. ^cilziów 4,9). Ostatnie słowa Jezusa:
„Ojcze. u ręce twoje polecam ducha mojego"
(Ew. wg Luk. 23,46).
Być pod czyjąś ręką — pod kierownictwem.
„Synowie Gersona będą pod ręką Itamara,
syna Aarona, kapłana" (Num. 4,28).
Nosić kogoś na rękach — otaczać czułą
opieką, okazywać staranie, troskliwość, gorącą
miłość. Aniołowie „na rękach będą cię nosić,
byś snadź nie obraził o kamień nogi swojej"
(Psalm 90 12).
Napełnić rękę czyjąś — powołać kogoś na
urząd, wyświęcić na kapłana.
Czystość rąk oznacza uczciwość, czystość
intencji. Abraham do Boga: „W czystości rąk
moich to czyniłem" (Gen. 20,5).
Posmarować (lub osolić) komuś rękę — dać
łapówkę.
Krzywa ręka. Iść do kogoś z krzywą ręką —
niosąc podarki lub łapówkę.
Ręka, która bierze — emblemat łapownika.
,,Gdyby nie była ręka, co by brata, wielką by
zacność sprawiedliwość miała" (Powieść o
sprawiedliwości 13—14 Mikołaja Reja).
Z gołą ręką przyjść — bez prezentu, ła-
pówki. „Nikogo nie przyjmują z twarzą tu
wesołą, jeśli przyjdzie niewcześnie albo z ręką
gołą" (O przestepnosci boŜej 17—18 Wacława
Potockiego).
Długie ręce mieć — mieć siłę, wpływy, móc
się zemścić (przysłowie łac.: Królowie mają
długie ręce); być złodziejem, por. Palce (dłu-
gie).
Smołę w rękach (lub palcach) mieć —
kraść.
Ręka w cudzej kieszeni — emblemat zło-
dzieja. „Oko ma w niebie, rękę w bliźniego
kieszeni" (Powązki 12 S. Trembeckiego).
Ręka — właściwy sprawca, podŜegacz,
poduszczyciel. „O! ręką karaj, nie ślepy
miecz!" (Chorał 32 Kornela Ujejskiego), nie
tępych wykonawców.
Ręka — zdrada; zdrajca, zaprzedaniec,
przeniewierca. Jezus na Ostatniej Wieczerzy o
Judaszu: ..Wszelako oto ręka tego, co mnie
wydaje, ze mną jest na stole" (Ew. wg Łuk.
22,20). Leonardo da Vinci na fresku Ostatnia
Wieczerza (1495—97, Mediolan, S. Maria
delie Grazie) namalował ją, jako tajemniczą
rękę z noŜem, nie naleŜącą do Ŝadnej z postaci
siedzących za stołem.
Świerzbi kogoś ręka — miałby ochotę za-
brać się do dzieła, do bicia.
Dać ciepłą ręką — zaraz, ze szczerego serca;
przed testamentem, jeszcze za Ŝycia.
Pójść komuś na rękę — pomóc, ułatwić.
Mieć lekką rękę, mieć szczęśliwą rękę, po-
wodzenie w Ŝyciowych przedsięwzięciach.
Mieć cięŜką rękę — rządzić twardą ręką,
wychowywać surowo, bezwzględnie; nie mieć
powodzenia w Ŝyciowych przedsięwzięciach.
Ręka na pługu — atrybut rolnictwa lub
wiosny.
Mieć złote ręce — umieć wszystko samemu
zrobić (być „złotą rączką").
Ręce — praca. „Ten, co z rąk waszych Ŝyje,
nęka i uciska" (Dziedzic i poddani 58 Ludwika
Osińskiego).
Czarne ręce — spracowane. „Armaty pod
Stoczkiem zdobywała wiara rękami czarnymi
od pługa" (Szlachta w roku 1831 17—18 Gus-
tawa Ehrenberga).
Czarna ręka — groźba, zemsta, yedetta;
nazwa tajnych (często fikcyjnych lub jedno-
osobowych) organizacji szantaŜystów lub po-
rywaczy, zwł. we Włoszech.
Czerwona ręka — Słońce; godło heraldycz-
ne Uisteru; gwałt, mord, groźba śmierci.
śelazna ręka — karząca, niszcząca; surowe,
bezwzględne rządy, kierownictwo. Przysłowie
ang.: Bóg kroczy na ołowianych nogach, lecz
uderza Ŝelazną ręką.
Ręka obumarła, uschnięta, sparaliŜowana —
kara za przestępstwo, za niedotrzymanie
przysięgi. „Jeśli bym cię zapomniał. Je-
ruzalem, niech zapomni o.mnie ręka moja"
(Psalm i36 6), tj. niech uschnie, niech prze-
stanie słuŜyć.
Znak wodny w postaci ręki był tak popu-
larny w średniowieczu, Ŝe ręka stała się u pa-
pierników synonimem znaku wodnego.
Talizman ochronny w kształcie ręki, u
chrześcijan z krzyŜykiem, ma chronić przed
demonami; u muzułmanów b. rozpowszech-
niony wraz z innymi symbolami, jak np. z
gwiazdą, kołem, zygzakiem, ptakiem, wa-
chlarzem.
Ręka Fatimy — święty symbol muzułmański
szczodrości, gościnności; potęgi; palce:
l) Mahomet, 2) Fatima, córka Mahometa i
ChadidŜy, 3) Ali, jej mąŜ, 4) Hassan. pierwszy
religijny poeta islamu, 5) Husajn, drugi syn
kalifa Alego i Fatimy; zob. teŜ Palce
(Talizman muzułm.).
Tańce rąk — tańce rytualne południowej
Azji.
Mudra — symbolika gestów rąk ikonografii
buddyjskiej i hinduistycznej.
W heraldyce: potęga, zgoda, niewinność,
pilność, sita, obrona, błogosławieństwo, ślu-
bowanie; czerwona ręka — oznaka rangi.
W marzeniu sennym: pochlebstwo; (od-
cięta) niezgoda, utrata przyjaciela; (brudna)
odwiedziny interesanta.
Dłoń — połączenie zasady męskiej i Ŝeń-
skiej: pasywna w stosunku do tego, co zawiera
w sobie, aktywna w stosunku do tego, co
chwyta; jest bronią i narzędziem; w obu rolach
daje się wzmocnić i przedłuŜyć przez
wykonane przez siebie bronie i narzędzia.
„Dłoń jest narzędziem narzędzi" (Eudemos,
czyli O duszy Arystotelesa).
Dłoń zamknięta symbolizuje dialektykę,
otwarta — krasomówstwo (wg Zenona z Elei,
ok. 490—ok. 430).
Pięta dłoni przypisana jest bogini świata
podziemnego, środek — Marsowi (linie w
kształcie M), u Rzymian.
Dłoń monarchy — ozdrowicielska; dawniej
sądzono, Ŝe zołzy (skrofuloza. rzadka dziś
forma gruźlicy węzłów chłonnych szyi) znika-
ją pod dotknięciem dłoni króla lub królowej.
Dłoń bratnia, przyjazna, Ŝyczliwa; otwarta,
czysta — braterstwo, przyjaźń, pomoc czyjaś;
czyjaś hojność, uczciwość.
Jak na dłoni — jasno, oczywiście. Przy-
słowie: Nie szukaj u skroni, gdy masz jak na
dłoni.
Czytać z dłoni — uprawiać chiromancję,
wróŜyć z linii papilarnych dłoni.
Obcięcie dłoni (lub piętnowanie ręki) za
kradzieŜ — kara stosowana dawniej w wielu
krajach. Dłoń symbolizowała sprawcę i prze-
stępstwo. Tkacz Smith o Jacku Cade: „Powi-
nien by jednak bać się ognia, boć mu ogniem
piętnowano rękę za skradzione barany" (Hen-
ryk VI cz. 2 4,2 Szekspira).
RĘKAWICZKA
Rękawiczka symbolizuje godność, władzę
księcia, szlachectwo, rycerza, honor rycerski,
zastaw (rękojmię) walki a. miłości, siłę,
potęgę, wyzwanie, obronę, ochronę; wysłan-
nika, nadawcę poselstwa, pozdrowienie, po-
witanie, tajemnicę, dobrą nowinę, nagrodę;
inwestyturę, biskupa; dokładność, delikatność;
pozory; łapówkę; zob. Palce, Ręka.
Palce rękawiczki — jutrzenka, światło
brzasku, promienie słoneczne. Homer daje
Jutrzence epitet ozdobny „róŜanopalca" (gr.
rhododdktylos Eos}.
Rękawiczki — Wschód. W aktorskich ko-
stiumach teatrów staroŜ. Grecji i Rzymu rę-
kawiczki podkreślać miały wschodni rodowód
przedstawianych postaci.
Rękawice bokserskie — niebezpieczeństwo;
ochrona. Bokserzy staroŜ. Rzymu owijali
pięści rzemieniami zaopatrzonymi w guzy
skórzane, ołowiane, mosięŜne lub w kolce me-
talowe, aby wzmóc skuteczność ciosu. „Kto z
Trojan (...) chce się zmierzyć w walce na
pięści, opasane twardym rzemieniem, niechaj
(...) staje" (Eneida 5,69 Wergiliusza, ti. W.
Markowskiej). NowoŜytne rękawice pięś-
ciarskie (od 1865) łagodzą siłę uderzenia.
Rękawica (w śrdw. pojedynku rycerskim)—
zastaw, rękojmia walki, zapewniająca, Ŝe ry-
cerz będzie walczył lojalnie; honor, osoba
rycerza.
Rzucić (komuś) rękawicę — dawn. wyzwać
na pojedynek, do walki; wezwać do wzięcia
udziału w rywalizacji, polemice itp. Rzucenie
rękawicy miało reprezentować policzek (ude-
rzenie w twarz dłonią), który jednak sam był
niehonorowy, a przeto zakazany.
Rękawiczka — miłość, rękojmia miłości.
kult damy serca. Rycerze, a potem kawale-
rowie, nosili rękawiczkę swej damy na hełmie
(kapeluszu) w czasie walki. Przysłowie: Mi-
łość przenika rękawice.
Rękawica — władza księcia; nadanie god-
ności, lenna, prawa bicia monety itd. Prze-
sianie przez księcia rękawicy jako oznaki wła-
dzy ksiąŜęcej potwierdzało w śrdw. nadanie
takich godności i uprawnień.
Rękawiczki — inwestytura. We wczesnym
śrdw. rękawiczki stały się częścią oficjalnego
stroju biskupów, oznaką ich godności i potęgi,
symbolem ręki uwaŜanej za emblemat władzy.
Rękawica — wysłannik; dobra nowina;
ręka nadawcy, nadawca. W śrdw. rękawica
była, obok laski, oznaką wysłannika i wy-
obraŜeniem ręki nadawcy. Dobre nowiny wy-
nagradzano wysłannikowi parą rękawiczek.
Rękawiczki — potęga, obrona; atrybut
osoby boskiej w intermediach i moralitetach
śrdw.
Zdejmowanie prawej rękawicy — bezbron-
ność, pokojowe zamiary; szczerość, otwartość.
Od dawnego obyczaju zdejmowania rękawic
metalowych (część zbroi) a. skórzanych przy
zbliŜaniu się do osoby wyŜszej rangi, do
seniora, władcy, do ołtarza itd.
Biała rękawiczka — czystość, nieskalaność;
rękawiczki takie noszono na pogrzebach dzie-
wic. Wolnomularski emblemat czystego serca
i czystych rąk.
Rękawiczki — szlachectwo. Noszenie ręka-
wiczek z palcami było przez dhigi czas w Eu-
ropie zastrzeŜone dla szlachty i dlatego stało
się jej emblematem, zwł. rękawica sokolnicza
na lewej ręce, noszona dla pokazania, Ŝe się
ma, jako szlachcic, prawo do polowania z so-
kołem. ,, Strój takŜe szlachcianek najuboŜ-
szych róŜni się od chłopskich katanek (...), zna
zboŜe, a nawet przędą w rękawiczkach" (Pan
Tadeusz 6, 390—4 Mickiewicza).
Nago, a w rękawiczkach, z kordem, a boso
— o ubogiej szlachcie zagrodowej.
śelazna rękawica, zob. śelazo.
Aksamitna rękawiczka, zob. śelazo (śe-
lazna ręka).
Rękawiczki — tajemnica; atrybut tajemni-
czych, ukrywających swą toŜsamość (a w XX
w. takŜe odciski palców) postaci, takich jak
czarodzieje, czarownice, rozbójnicy, spi-
skowcy, członkowie mafii, włamywacze itd.
W rękawicach (pracować) — przest. nie-
zgrabnie, byle jak, niechętnie.
W rękawice się ubrać — przest. wziąć ła-
pówkę.
Znoszone rękawiczki — przest. kobieta „z
przeszłością".
Iskał się ślepy w rękawiczkach przy mie-
siącu — kłamstwo, blaga, zmyślenie.
Rękawiczka — ochrona. Przysłowia: Bez
rękawiczki nie głaszcz kota. Kto na Ŝbiki
poluje, niech rękawice wzuje.
Rękawiczka — pozory. Przysłowie: Czysta
rękawiczka moŜe ukrywać zabrudzoną dłoń.
Jak rękawiczki (zmieniać coś) — łatwo i
często.
W rękawiczkach (robić coś) — oględnie,
dyplomatycznie, delikatnie.
Jak rękawiczka (pasuje) — ściśle, dokła-
dnie; dobrze przylegając.
W marzeniu sennym: (wkładanie) wycie-
czka; (zdejmowanie) nieporządek; (czyste)
satysfakcja; (brudne) kłopot; afront; (zgubione)
błąd; (dziurawe) upokorzenie.
ROBAK
Robak symbolizuje grzech, znikczemnienie,
upodlenie, czołganie się, płaszczenie się; po-
dłość, małostkowość, lenistwo, skrytość, ma-
łoduszność, uciemięŜenie, pogardę; ubóstwo,
pokorę, uległość, słabość; truciznę, zabójstwo,
śmierć, rozkład; powolne, zdradzieckie
poŜeranie, działanie ukradkowe, zniszczenie,
zagładę zmarłych; wieczną karę, piekło; ta-
jemnicę; ciało ludzkie; chorobę; zmartwienie,
sumienie, niepokój, smutek.
Robak w mit. sumer. — zło zrodzone z
bóstwa.
Robak — pogarda, słabość, bezwartościo-
wość. „Rzekłem zgniliźnie: »0jcem moim je-
steś". "Matko moja« i "Siostro moja" roba-
kom." (Hiob 17,14).
Robak — pokora; Dawid, Chrystus. „A jam
jest robak, nie człowiek, pośmiewisko ludzkie i
wzgarda pospólstwa" (Psalm Dawidowy 2\,7}.
„Kto czyni się robakiem, niech się potem nie
Ŝali, Ŝe go podeptano" (Metafizyka obyczajów
Immanuela Kanta). „Ja, niegdyś dumny z rodu,
ja com był junakiem, spuściłem głowę,
kwestarz, zwałem się Robakiem, Ŝe jako robak
w prochu..." (Pan Tadeusz 10, 830—2
Mickiewicza).
Robak w tradycji chrzęść. — grzech, wąŜ;
diabeł; piekło, wieczysta kara dla potępionych.
„I robak ich nie umrze, a ogień ich nie
zagaśnie" (Izajasz 66,24).
Robak — ciało, przeciwieństwo motyla,
symbolu duszy.
Robaki — praludzie; wg mit. irl. robaki
wylęgnięte z trupa olbrzyma Imira otrzymały z
rozkazu bogów rozum i postać ludzką.
 Robak — śmierć, rozkład wyŜej zorganizo-
wanych form Ŝycia, powrót do form pierwo-
tnych, do fazy początkowej, po której nastę-
puje jednak odrodzenie się Ŝycia i światła z
ciemności, śmierci, zgnilizny i rozpoczęcie
nowego cyklu. „Bo drŜysz przed Ŝądłem li-
chego robaka" (Miarka za miarkę 3,1 Szek-
spira, tł. L. Uiricha). ,,Tuczymy wszelkie istoty
dla karmienia siebie, siebie zaś tuczymy dla
robaków" (Hamlet 4,3 Szekspira, tł. J. Pasz-
kowskiego). „Robak, właściciel ostatni"
(Jabłko 16 Franciszka Morawskiego). „Ach, na
tym świecie Śmierć wszystko zmiecie, robak
się lęgnie i w bujnym kwiecie" (Maria
2,2,733—4 Antoniego Malczewskiego).
Robak — trucizna, zabójstwo. „Czy masz
tam pięknego robaka Nilu, który zabija bez
bólu?" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira).
Robak — sumienie. „Robak sumienia niech
twą toczy duszę!" (Ryszard III 1,3 Szekspira,
tł. L. Uiricha). „Tylko robak sumienia czuwa
wraz z sową" (Intryga i miłość 5,1 Friedricha
Schillera).
Robak — zmartwienie, troska, zgryzota,
niepokój, smutek, zwątpienie. Przysłowie:
KaŜdy ma swego robaka, co go gryzie. Zalać
robaka — zapić troski. „Robak zgryzoty toczy
me sumienie i sen oddala z powiek
zmordowanych" (Duma o śółkiewskim... J. V.
Niemcewicza).
Robak — skrytość, tajemnica. „Tajemnica,
jakby robak w pączku" (Wieczór Trzech Króli
2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha). Wyciągać komuś
robaki z nosa (nm. einem die Wiirmer aus der
Nase ziehen, fr. tirer les vers du nez a
quelqu'un) — zręcznymi pytaniami skłaniać do
zdradzenia tajemnicy, do zwierzeń. Wg dawnej
medycyny ludowej moŜna było pacjentom z
chorych członków ciała wyciągać demony w
kształcie robaków, co chętnie czynili
znachorzy naiwnym chłopom na jarmarkach.
Robak — lenistwo. „Ów krągły robak, co
siedzi w palcu leniwej dziewczyny" (Romeo i
Julia 1,4 Szekspira, wg tł. J. Paszkowskie-go).
UwaŜano, Ŝe w palcach opieszałej słuŜby
lęgnie się robactwo.
Robak — zwycięzca. „Sztuka jest to trage-
dia Człowiek, a jej bohaterem — Robak Zwy-
cięzca" (Robak Zwycięzca 39 Edgara Allana
Poego).
W marzeniu sennym: niepoŜądani goście,
intruzi; katastrofa finansowa.
ROPUCHA
Ropucha symbolizuje Słońce, KsięŜyc, wiosnę,
wilgoć, wodę, deszcz; chuć, miłość; aku-
szerkę; królewskość, mądrość, natchnienie;
brak uczuć; kobietę otyłą; pychę, straŜnika
skarbów, skąpstwo, zło, niesprawiedliwość;
truciznę, jad, śmierć, trupią czaszkę, niebosz-
czyka, zmartwychwstanie; diabła, demona,
czarownicę, talizman; szpetotę, paskudztwo,
niezgrabność.
Ropucha — piekielny, mroczny aspekt Ŝaby,
jej przeciwieństwo, podobnie jak osa uwaŜana
była za przeciwieństwo pszczoły.
Ropucha (Ŝaba) — wiosna, miłość. W sta-
roŜ. -Grecji i Rzymie godowy rechot ropuch (i
Ŝab) obwieszczał przebudzenie się wiosny ku
radości nimf źródlanych i boga Pana.
Skrzeczenie ich mogło jednak równieŜ nie-
cierpliwić bogów i herosów. Atena odmówiła
Ŝabom pomocy w ich wojnie z myszami. Na
prośbę Perseusza Zeus odebrał głos Ŝabom na
wyspie Serifos (dziś Serfo a. Serfanto) na Cy-
kladach.
Ropucha — dobry duszek domowy pomo-
cny przy porodach; w staroŜ. Rzymie godło
połoŜnych.
Ropucha — chuć. Słynna z urody kurtyzana
gr. Mnesarete otrzymała przydomek Fryne (gr.
Phryne 'ropucha') dla białości cery a. jako
nieformalna „kapłanka" Afrodyty. Naśladując
Afrodytę Anadyomene ('wynurzającą się z
morza') rzuciła się nago w fale morskie na
zakończenie uroczystości Posejdonii; taką
właśnie odmalował ją na słynnym obrazie
Apelles. W plastyce jako symbol chuci wy-
obraŜano ropuchę poŜerającą genitalia nagiej
kobiety a. zwisającą z piersi uosobienia
LubieŜności (tac. Luxuria).
Ropucha — trucizna, jad. Wiele gatunków
ropuch umie, broniąc się, wystrzykiwać jad;
stąd poszło mniemanie o trujących własnoś-
ciach jej krwi i płuc. O trucicielce: „Ma ideal-
ną porcję dla męŜa — stare wino z odrobiną
piekącej krwi ropuszej" (Satyra 1,70—l Ju-
wenala). „RóŜnica jest taka, Ŝe gdzie Klitaj-
mestra musiała uŜyć cięŜkiego obosiecznego
topora, dziś uncja ropuszego płuckajest równie
skuteczna" (Satyra 6, 657—9 Juwenala).
UwaŜano, iŜ ropucha jest tak wypełniona
jadem, Ŝe nawet jej pot moŜe człowieka ośle-
pić.
Ropucha — demon, w tradycji czarnoksię-
skiej i magicznej nieodłączna towarzyszka
czarownic, które ją hołubią, uczą tańczyć,
stroją w aksamity, przywiązują dzwoneczki do
łapek. Maleńkie roŜki na czole ropuchy
określały ją bezbłędnie jako kuzynkę Lucyfera.
Ropucha — diabeł z oczami bazyliszka. W
plastyce śrdw, egzorcyzmowany diabeł
wyskakiwał w postaci ropuchy z ust swej
ofiary.
Ropucha — czarownica. Czarownice przy-
bierały chętnie postać ropuchy. Diabeł miał
naznaczać kąt białka oka czarownic swym
znakiem — łapką ropuchy — poszukiwanym
przez inkwizytorów w czasie badań i tortur.
Ropucha — Zło, absolutny symbol Zła,
grzechu przeciw naturze, duch nieczysty wy-
skakujący z paszcz demonów.
Ropucha — śmierć. Wraz z węŜem atrybut
kościotrupa w plastyce śrdw.
Ropucha (Ŝaba) — zwierzę księŜycowe. Za-
ćmienie KsięŜyca — ropucha poŜera KsięŜyc.
Ropucha — ochronny talizman magiczny,
lek przeciw truciźnie, afrodyzjak itd. Cha-
rakterystyczne wizerunki ropuch spotyka się
juŜ w kulturze mykeńskiej. Kamyk, tkwiący
rzekomo w głowie ropuchy (gr. batrachites),
umieszczony w pierścieniu, miał ostrzegać
przed trucizną i leczyć jadowite ukąszenia.
„Jadowita i szpetna ropucha kosztowny klejnot
w głowie swojej nosi" (Jak wam się podoba
2,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
Ropucha — brak uczuć, namiętności, mi-
łości, zazdrości. „Ropuchą być raczej i Ŝyć
miazmatami pieczar niŜ posiadać do spółki tę,
którą się kocha" (Oleiło 3,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ropucha — kobieta otyła, ocięŜała, rozlazła.
Ropucha — skąpstwo; straŜnik skarbów.
Uosobienie Skąpstwa wyobraŜano jeŜdŜące
wierzchem na ropusze.
Ropucha — pycha; niesprawiedliwość.
Itopucha — mądrość; natchnienie; niekiedy
przedstawiano ją jako straŜniczkę Drzewa
Wiadomości.
Ropucha — przyjaciel ogrodnika. Przysło-
wie: Szanuj ropuchę w sadzie, a mędrca w gro-
madzie.
W heraldyce: Słońce, królewskość. Trzy ro-
puchy miały być wg legendy herbem króla
Franków salickich, Chlodwiga. Anioł, za
pośrednictwem starego pustelnika z Joye-en-
-Val, zmienił mu to godło na trzy złote lilie
stylizowane (fr.fleurs de lis), w których dopa-
trzyć się moŜna zarysu kształtów dawnych
ropuch.
ROSA
Rosa symbolizuje nocny sen, świt, poranek,
deszcz, łzy, perły, diamenty; światłość, uro-
dzaj, mnogość, pokrzepienie, świeŜość, orzeź-
wienie, oczyszczenie; młodość, wesołość,
odrodzenie; dar nieba, obecność i opiekę
boską, błogosławieństwo i słowo boŜe, oczy
bóstwa, świętość, zbawienie, znikomość świa-
ta; Chrystusa, chrzest, czystość; zwierciadło
mikro- i makrokosmosu; oświecenie duchowe,
natchnienie, podniesienie na duchu,
uzdrowienie; prawdę, mądrość, sprawiedli-
wość, dobroć; pamięć, mowę, pochlebstwo;
przemijanie, ulotność, efemeryczność, śmierć.
Por. Woda.
Dopiero w XIX w. odkryto, Ŝe krople rosy
tworzą się za sprawą chłodu nocnego dzięki
kondensacji pary wodnej z powietrza na po-
wierzchni przedmiotów znajdujących się pod
gołym niebem, zazw. na skutek wypromienio-
wania ciepła przez podłoŜe. Przedtem sądzono,
Ŝe rosa spada z nieba.
Rosa, jak wszystko, co spada z nieba, jak
piorun, meteoryt, deszcz, grad, śnieg, a zwła-
szcza z czystego nieba, uchodzi w folklorze za
rzecz świętą, oŜywiającą łaskę, dar niebios,
Opatrzności, wyraz opieki Boga, wpływu nie-
bios na Ziemię. Inaczej niŜ deszcz, spada bez-
szelestnie, a rano błyszczy jak perły i diamenty
(zob. Kamienie; Perła). W kabale—wyzwole-
nie, odnowa Ŝycia, emanacja Drzewa śycia.
Rosa rozwiązuje przeciwieństwo wód górnych
i wód dolnych, niebieskich i ziemskich, jej
absolutna czystość kondensuje siły rozrodcze
zasady wilgotności.
Rosa w buddyzmie — znikomość i marność
doczesnego świata.
Rosa — błogosławieństwo, opieka Opa-
trzności. Izaak do Ezawa: „W tłustości ziemi i
w rosie niebieskiej będzie błogosławieństwo
twoje" (Gen. 27, 39). Bóg mówi: „Będę jak
rosa, Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6).
Rosa — znak od Boga. Sędzia izraelski Ge-
deon, aby się dowiedzieć, czy bitwa z Madia-
nitami skończy się zwycięstwem, prosi Boga o
znak. Dwakroć rozkłada runo wełny pod gołym
niebem, aby raz runo było pokryte rosą, a
ziemia sucha, a raz odwrotnie. I tak się staje
(Ks. Sędziów 6, 36—40).
 Rosa — spojrzenie Boga. „Patrzeć będę z
mego miejsca (...) tak jak obłok rosy wskwa-
rze Ŝniw" (Izajasz 18,4).
Rosa — mądrość. „Mądrością Pana (...)
obłoki skraplają się w rosę" (Ks. Przypowieści
3,20).
Rosa — światłość. „Rosą światłości jest rosa
Twoja" (Izajasz 26, 19).
Rosa — sprawiedliwość, zbawienie, odro-
dzenie. „Spuśćcie rosę niebiosa, z wierzchu, a
obłoki niech zleją deszczem sprawiedliwego;
niech się otworzy ziemia i zrodzi zbawiciela, a
sprawiedliwość niech wzejdzie zarazem"
(Izajasz 45, 8).
Rosa — młodość, młodzieŜ, młodzi wojo-
wnicy. „Młódź twoja zrodzi ci się jak rosa z
zorzy porannej" (Psalm 109 3).
Rosa Hermonu — zgoda braci. „Gdy bracia
w zgodzie mieszkają (...) jest to jak rosa
Hermonu spadająca na góry Syjonu" (Psalm
132 3).
Rosa — wesołość. „Jak rosa na trawie, tak
wesołość na twarzy króla" (Ks. Przypowieści
19, 12).
Rosa — świeŜość, urodzaj. „Góry Gelboe
ani rosa, ani deszcz niech nie padają na was,
niech nie będzie pierwocin" (IKs. Król. 1,21).
Rosa — mnogość, mnóstwo, tłum. „Niech
się zbierze do ciebie wszystek Izrael (...)jako
piasek mocny niezliczony (...) i spadniemy na
niego jak rosa spada na ziemię" (2 Ks. Król.
17, 11—12).
Rosa — przemijanie. „Miłosierdzie wasze
jak (...) rosa rano przemijająca" (Ozeasz 6,4).
Rosa — mowa; słowo BoŜe. „Niechaj płynie
jak rosa mowa moja" (Deut. 32,2), pieśń
MojŜesza. „Leją mu słodką rosę na język, a z
warg jego płyną łaskawe słowa" (Teogonia 83
Hezjoda).
Rosa w staroŜ. Grecji — zapłodnienie, Ŝyz-
ność, urodzaj. Dionizos był wcieleniem zapła-
dniającej rosy niebiańskiej. Afrodyta zrodziła
się z rosy morskiej.
Rosa — pot nieba, ślina gwiazd (Historia
naturalna Pliniusza St.).
Rosa — Chrystus: „człowiek rosy"; rosa —
krew Zbawiciela.
Rosa — oczyszczenie. „Gdyśmy przybyli.
gdzie szron rosy rannej (...) w cieniu (...) ucho-
wany, mistrz (...) rąk swych muszle zwilŜy na
murawie. (...) Więc twarz mi obmył i barwy
pierwotne wrócił przyćmione w piekielnej
kurzawie" (Boska Komedia, Czyściec l, 121—
9 Dantego, tł. E. Porębowicza). Wergiliusz
zmywa Dantemu twarz przed wejściem do
Czyśćca.
Rosa — dobroć. ,,Dobroci jego wszędzie
spada rosa" (Henryk VIII 1.3 Szekspira, tł. L.
UIricha), o kardynale Wolseyu.
Rosa — pochlebstwo. „(Koriolan) polał rosą
pochlebstwa nowe swoje pole; odwiódł ode
mnie przyjaciół" (Koriolan 5,5 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Rosa — pamięć; perły, brylanty, diamenty;
czystość, jasność. „Woniące zioła brylanto-
wane perełkami rosy są najpiękniejszą mogiły
ozdobą" (Cymbelin 4,2 Szekspira, tł. L. UIri-
cha). „Diamentowa rosa, tak czysta i jasna"
(Waterloo 5, 2 Walter Scotta).
Rosa — nocny sen. „Raduj się miodową rosą
spokojnego snu" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira).
Rosa — śmierć. „O, czemuŜ ciało nazbyt
wytrzymałe nie znika parą, w rosę się nie
zmienia!" (Hamlet 1,2 Szekspira, tł. J. Iwa-
szkiewicza).
Rosa — łzy. Przysłowie: Nim słońce wzej-
dzie, rosa oczy wyje (wyŜre, wygryzie). „Noc
rosy, co po policzkach mych spływa." (Stra-
cone zachody miłości 4,3 Szekspira). „Rosa
wieczorna (...) łzy nieba" (Advice to a Lady in
Autumm lorda Chesterfielda). „Ach! kiedyŜ na
ziemi juŜ nikt nie zapłacze prócz rosy pól
naszych zielonych!" (KiedyŜ? 11—12
Mieczysława Romanow-skiego).
Rosa — oświecenie duchowe jako za-
powiedź jutrzenki i powstającego dnia, światła
wiedzy, wiary; natchnienie boskie.
Rosa na kwiatach i liściach w martwych
naturach — ulotność, efemeryczność.
Rosa — drobina, w której odbija się mikro- i
makrokosmos. „Kropla rosy zawieszona na
źdźble trawy, odbija niebo, tak wielkie i czyste
jak ocean" (Alphonse de Lamartine).
Krwawa rosa — prognostyk rzezi, mordu.
„Kronida (...) z nieb wysokości krwawą rosę
im zesłał na ziemię, albowiem zamyślał wiele
potęŜnych głów w otchłanie strącić Hadesu"
(Iliada 11, 49—52 Homera, tł. I.
Wieniewskiego). „Krótko przed śmiercią
wielkiego Juliusza (...) widziano w Rzymie
wielkie dziwy, gwiazdy z ogni-
stym trenem, krwawą rosę" (Hamlet 1,1 Szek-
spira). Mowa o śmierci Cezara.
Rosa niebiańska — Odkupienie; oŜywienie,
rozbudzenie na nowo.
W alchemii — materia prima.
ROZDROśE
RozdroŜe, rozstaje, drogi rozstajne, krzyŜowe,
rozwidlenie, skrzyŜowanie dróg, symbol
trudności, niepewności, tęsknoty za prze-
wodnikiem, nadziei.
RozdroŜe jako miejsce zmuszające do
wyboru drogi, jednej z kilku (zwykle dwóch)
moŜliwości, kilku dróg postępowania —
namysł, czujność (jako ulubione miejsce
rozbójniczych zasadzek), uwaga, zatrzymanie
się, obawy, obrachunek ze światem, z samym
sobą. Młody Herakles siedział przy rozwidleniu
dróg dumając nad swym losem. Wtedy zjawiły
się przed nim: Cnota (arete) i Przyjemność
(hedo-ne). Pierwsza proponowała mu Ŝywot pe-
łen mozołu i cierpień, wiodący do nie-
śmiertelności, druga — Ŝycie w radościach i
rozkoszy. Bohater poszedł drogą Cnoty.
RozdroŜe — wieloznaczność objawionego
bóstwa; połączenie trzech elementów (trzech
dróg) zakłada istnienie trzech zasad:
dobroczynnej, obojętnej i szkodliwej. Na
przykład Afrodytę widziano w trojakim
aspekcie: jako boginię niebiańską, morską i
chtoniczną (płodności Ziemi), bóstwo zarazem
wstydliwe, płodne i lubieŜne. Właśnie na
rozdroŜach, jako Venusvulgivaga (włócząca się
tu i ówdzie. patronka nierządnic) oddawała się
miłości wyuzdanej i wsze-tecznej.
RozdroŜe — spotkanie z losem. W mit. gr.
Edyp na rozstajnych drogach, w czasie ucieczki
przed swym przeznaczeniem ojco-bójcy,
spotyka swego prawdziwego, nieznanego sobie
ojca i zabija go w kłótni. Grecy składali na
rozdroŜach ofiary z psów bogini czarów, magii,
koszmarów i halucynacji, He-kate Trioditis
(łac. Trivia), 'trzydroŜnej', bóstwu nieba, Ziemi
i piekieł, o trzech twarzach lub trzech ciałach,
które prowadziło tam nocne rozmowy z
duchami zmarłych. Czarownicy umieli
wywoływać ją na rozstajach pod postacią
klaczy, suki lub wilczycy.
SkrzyŜowanie dróg — miejsce spotkania z
potęgami nadnaturalnymi, transcendentny
mi, w czasach antycznych — bogami i nim-
fami, w średniowieczu i później — ze zmar-
łymi, zwłaszcza samobójcami, z duchami po-
kutującymi, widmami, upiorami, zjawami,
demonami, czarownicami, które tam, podobnie
jak na Łysych czy Babich Górach, zlatywały
się na sabaty z diabłami.
RozdroŜe, podobnie jak drzwi i bramy —
przechodzenie z jednego etapu Ŝycia do dru-
giego albo z Ŝycia do śmierci. To przejście
wymagało opieki istot wyŜszych. Dlatego
wznoszono na rozstajach obeliski, słupy, oł-
tarze, hermy (pierwotnie Hermesowi, który
odprowadzał dusze zmarłych na tamten świat),
kładziono kamienie z odpowiednimi napisami,
a do dziś stawia się krzyŜe, kapliczki i figury
świętych.
W Rzymie prócz larów (duchów opiekuń-
czych) domowych, czczono takŜe lary patro-
nujące skrzyŜowaniu dróg (lares compitales od
compita 'rozdroŜe') odgradzających od siebie
pola uprawne, których były pierwotnie
opiekunkami. Lary chroniły podróŜnego na
rozstajnych drogach przed demonami.
Doroczne święto larów przydroŜnych, com-
pttalia, obchodzono w styczniu, miesiącu boga
drzwi i bram, Janusa. Artemidzie składano tam
pierniki miodowe.
Dawni Germanowie ofiarowywali swym
bogom na rozstajach zbrodniarzy, stąd były one
przez wieki całe miejscem straceń. Według
prawa późnogermańskiego dokonywano na
rozwidleniu dróg czynności prawnych, aby je w
ten sposób usankcjonować. W średniowieczu
przy rozstajach grzebano morderców,
samobójców, osoby uwaŜane za czarownice, za
wampiry (przebijając im serce kołem), aby nie
mogły ruszyć się z miejsca i nawiedzać ludzi
Ŝywych, a jeŜeli nawet zdołają powstać, aby się
nie mogły zorientować, którą drogę mają
wybrać. Mimo to, jako miejsce o wielkiej sile
magicznej, rozdroŜe uchodziło jednocześnie za
właściwy teren pochówku ludzi uczciwych,
ustępujący tylko ziemi poświęconej,
cmentarzowi. Obierane często przez wędrow-
nych Ŝebraków jako miejsce skłaniające do
zwolnienia kroku, do refleksji, w którym sto-
sunkowo łatwo skłonić przechodnia do rzucenia
datku.
Na rozstajach łatwo teŜ, nie zdradzając swej
toŜsamości, pozbyć się rzeczy niepotrzebnych,
szkodliwych, niebezpiecznych dla spo-
łeczności; tam okoliczni mieszkańcy często
zrzucali śmiecie i nieczystości, które geniusz
miejsca powinien z czasem zneutralizować lub
nawet przeobrazić w wartość korzystną dla
ludzi, podobnie jak wyrzucone na pole odchody
ludzkie i zwierzęce zmieniają się w poŜyteczny
nawóz.
RÓG
Róg jest (rogi są) symbolem sierpa KsięŜyca,
promienia światła, błyskawicy, płomienia,
słonecznych i księŜycowych bogów urodzaju;
zbawienia, świętości, śmierci, nieśmiertelności;
diabła; łaski, ołtarza, sanktuarium, azylu,
ochrony; potencji męskiej, dumy męskiej,
fallusa, płodności; męskim, Ŝeńskim;
zdradzanego męŜa lub kochanka; autorytetu,
siły, potęgi (duchowej), ataku i obrony; des-
potyzmu, monarchii, pychy, sławy, chwały,
agresywności, zwycięstwa, buntu; obfitości,
dojrzałości, piękna, szczęścia, inteligencji;
(jako trąba) wezwania do wojny świętej, do
modlitwy, do święcenia triumfu; upolowanej
zwierzyny; zob. teŜ JednoroŜec.
Rogi pustoroŜców — bydła domowego,
owiec, kóz, Ŝubrów, bawołów, antylop — są
zwykle, zwłaszcza u samców, potęŜną, agre-
sywną bronią symbolizującą siłę, potęgę, mę-
skość, płodność, atak i obronę, dumę męską,
autorytet, zwycięstwo, despotyzm. Królów
babilońskich wyobraŜano z rogami, Aleksandra
Macedońskiego przedstawiano na monetach z
baranimi rogami jako syna boga Amo-na-
Tryka, „Pana dwóch rogów" egipskiej Księgi
Umarłych, podobnie jednego z jego generałów,
Seleukosa, gdy osiadł na tronie jako król
Macedonii Demetrios Poliorketes. Hełmy
bitewne przystrajano rogami bydlęcymi od
głębokiej staroŜytności aŜ do średniowiecza,
zdobili nimi głowy jako oznaką wojowniczości
i męskości Druzowie, Gallo-wie i Germanowie,
albo kazali się portretować z rogami.
Rogi bywały atrybutem b. wielu bogów i
bogiń: bogów słonecznych (rogi-promienie), jak
Zeus, Helios, Apollo (właściciele stad bydła),
bogów morza (Posejdon ofiarowuje byka
Minosowi), bogiń KsięŜyca (rogaty sierp) i
mórz (Afrodyta). Atrybutami Dioni-zosa,
Zagreusa, Pana, Fauna, sylenów i satyrów byty
koźle rogi. W 1897 odnaleziono rzeźbę z IV—
III w. p.n.e. tajemniczej bogini staroiberyjskiej
o baranich rogach zwaną Damą z Ełche (dziś w
Prado, Madryt). Często
rogi tryka mają charakter słoneczny, a rogi
byka — księŜycowy, oznaczając płodność,
Wielką Macierz.
Róg w Biblii — siła, władza, bogactwo,
powodzenie, zbawienie, chwała bitewna, pro-
mienie Słońca; despotyzm, pycha, bunt. „Nie
podnoście ku górze rogu waszego, nie mówcie
przeciw Bogu nieprawości (...) I wszystkie rogi
grzeszników połamię, a rogi sprawiedliwego
będą wywyŜszone" (Psalm 74 6,11). Gdy
MojŜesz schodził z góry Synaj, twarz jego,
odbijając majestat Jahwe, promieniała (Ex. 34,
29—35). Oryginał hebr. uŜywa tu wyrazu
karm, rfoi/.'była rogata', co Septuaginta tłu-
maczy przenośnie jako 'promieniała', a Wul-
gata dosłownie jako facies cornuta 'twarz
rogata', stąd rogi na czole wyobraŜeń MojŜesza,
jak np. rzeźba Michała Anioła w kościele św.
Piotra w okowach w Rzymie (grobowiec
Juliusza II) czy rzeźba C. Slutera na studni
MojŜesza na dziedzińcu kartuzji w Champmol
koło Dijon. W Pieśni Dawida:
„Bóg (...) tarcza moja i róg zbawienia mego" (2
Ks. Król. 22,3). W Apokalipsie moc Baranka
przejawia się w jego siedmiu rogach (5,6), a
moc smoka-Szatana i bestii-Antychry-sta w
dziesięciu rogach (12,3; 13,1), stąd rogi stały
się ozdobą diabłów w plastyce.
Rogi ołtarzy. Ołtarze całopalenia w pier-
wotnym, drewnianym przybytku i w świątyni
jerozolimskiej opatrzone były na czterech
węgłach sterczącymi rogami oprawnymi w Ŝe-
lazo, symbolizującymi moc i opiekę Boga.
Smarowano je krwią zwierząt ofiarnych.
Dotknięcie ich udzielało azylu ściganym przez
prawo, z wyjątkiem morderców. Rogi te były
najświętszą częścią ołtarza; odłamanie ich
oznaczało wstrzymanie pomocy Jahwe dla
wiernych. „Mówi Pan (...): Gdy nawiedzać
pocznę przestępstwa Izraela, nawiedzę takŜe
ołtarze Betelu, i obcięte będą rogi ołtarza, i
upadną na ziemię" (Amos 3, 13—14).
Rogi zwierząt ofiarnych uwaŜano za świę-
tość; słuŜyły jako ozdoby staroŜ. świątyń same
lub wraz z kośćcem głowy bydlęcej: bu-
kranion 'głowa byka', ornament plastyki i ar-
chitektury gr.-rz. od III w. p.n.e., później takŜe
epoki Odrodzenia. Rogi zawieszane u ołtarzy
symbolizowały rangę społeczną ofiarodawców,
gdyŜ na ich potęgę i bogactwo składały się
głównie stada bydła. Rogi turów, łosi, jeleni,
bydła, jako typowe narzędzia walki i obrony,
symbolizują nieustępliwość, obronę
przed złem, broń przeciw demonom, poświę-
cone bywały Isztar, Baalowi. Belowi, Panu itd.
Rogi — początek. Pas Zwierzyńca Nie-
bieskiego (zodiaku) rozpoczynają dwa rogate
zwierzęta — Baran i Byk.
Róg według gnostyków stanowi zasadę
udzielającą wszystkiemu piękna i dojrzałości.
Rogi — duma. pycha. Rogata dusza —
człowiek hardy, nieustępliwy. Rogi komuś
urosły — ktoś stał się dumny, zarozumiały,
dufny. Rogi pokazywać — zhardzieć. Schować
rogi — spuścić z tonu. spotulnieć. Rogów
komuś utrzeć (dawn. utrzeć — 'obciąć') —
poskromić, upokorzyć kogoś. W bajce Ezopa
Wielbłąd zwierzę to pozazdrościło innym
stworzeniom rogów i poprosiło o nie Zeusa;
bóg nie tylko nie dał mu rogów, ale jeszcze
obciął mu uszy za karę. Wziąć byka za rogi —
przystąpić zdecydowanie do rzeczy od strony
najtrudniejszej, najniebezpieczniejszej.
(Wy)stawiać na kogoś rogi — przeciwsta-
wiać się. najeŜać się, atakować. „Zła sprawa z
dzisiejszymi, wierę, teologi: ja nań argument. a
on stawia na mię rogi" {Pilę ciskać 7—8
Wacława Potockiego).
Róg — męski .symbol seksualny; fallus;
zdradzany mąŜ. Róg jednoroŜca, nosoroŜca
(sproszkowany itp.) uwaŜa się w płd. Azji i w
Afryce za niezawodny afrodyzjak. Przysłowie:
Czym kozieł starszy, tym róg twardszy (aluzja
falliczna). Nosić rogi — być zdradzanym
męŜem, rogaczem. Przyprawić rogi swemu lub
czyjemuś męŜowi — zdradzić męŜa, uwieść
czyjąś Ŝonę. Hebr. keren to 'róg' i 'siła': łac.
cornua 'rogi'; przen. 'siła, duma, odwagi,
gniew'; wł. corno 'róg; pop. penis':
łac. corniculum 'mały roŜek u szyszaka, ozna-
ka zwycięstwa'.
Rogi — amulet ochronny broniący przed
..złym okiem", pozostałość staroŜytnych kul-
tów byka; powszechnie uŜywane jeszcze we
Włoszech, poczynając od prawdziwych rogów
wołów kampańskich i małych roŜków
wiszących na wozach chłopskich, aŜ do zło-
tych roŜków (wl. cornetti) zwisających z de-
wizki zegarka lub z kółka od kluczyka do
samochodu.
Trąby naleŜą do najstarszych instrumentów
dętych; robiono je początkowo z wygiętych
rogów baranich lub z prostych rogów
kozioroŜców; zwane po hebr. szofar. co Wul-
gata przekłada na luba cornea 'trąba rogowa'.
Róg taki, a takŜe róg tura. Ŝubra, bawołu, bydła
domowego, uŜywany jako trąba, miał, jak
uwaŜano, własności magiczne (obronne), był
symbolem męskim, głosił triumf, sławę,
chwałę, zwycięstwo, zbawienie, śmierć, we-
zwanie o pomoc, przepędzał złe duchy, wzy-
wał wiernych do modłów, do wojny świętej,
obwieścić miał koniec świata, wezwać zmar-
łych na Sąd Ostateczny. StaroŜytni śydzi
uŜywali rogów baranich lub bydlęcych jako
trąby w czasie bitwy i uroczystych świąt, do
dziś w synagogach w Sądny Dzień. Od ryku
rogów (trąb) kapłanów Jozuego zawaliły się
mury Jerycha [Jozue 6.20). „Dniem gniewu
będzie ów dzień (Sądu), dniem (...) trąby i
krzyku na miasta obronne" {Sofoniasz l, 15—
16). Na dźwięk rogu Gjallarhorn ('donośny
róg'), w który zadmie skandynawski bóg
Heimdall, bogowie pozabijają się nawzajem,
nastanie ragnarek ('zmierzch bogów') i cały
świat spłonie. W rogi trąbią trytony z orszaku
Posejdona i Amfitryty. W czasie
orgiastycznych uroczystości dionizyjskich
chrapliwe dźwięki rogów dodawały wigoru
uczestnikom. W Pieśni o Rolandzie, otoczony
przez Saracenów w wąwozie Roncesvalles,
mimo próśb Oliwiera. aby wezwał na pomoc
główne siły króla dmąc w czarodziejski róg
Olifant, dumny Roland decyduje się na to do-
piero, gdy juŜ jest za późno. W baśniach-po-
daniach o królach i rycerzach śpiących w ja-
skiniach górskich lub podziemiach zamko-
wych, mają się oni zbudzić, „gdy nadejdzie
pora", zadąć w róg i obudzić śpiące wojska,
np. Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa,
Fryderyk II Hohenstaufen, Bolesławowie —
Chrobry i Śmiały. Władysław Łokietek, serb-
ski królewicz Marek, morawski ksiąŜę Swia-
topełk, czarnogórski ksiąŜę Iwan Czarny.
„Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg" (Rola 17
Marii Konopnickiej). Róg Astofla w Orlan-
dzie szalonym Ariosta dźwiękiem swym pora-
Ŝał nieprzyjaciół. Zadęcie w rógjest tragiczną
pointą dramatu poetycznego Hernani Victora
Hugo, a niemoŜność zadęcia w róg — dramatu
Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Gra na
rogu słuŜy do dziś myśliwym do otrąbienia
pokotu lub początku albo końca łowów. Gra
Wojskiego na rogu jest jednym z najsłynniej-
szych ustępów Pana Tadeusza (4, 660—707)
Mickiewicza. Pocztylionowie trąbili na rogach
jeszcze w XIX w.
Róg Oberona wzywał czarodziejskie za-
stępy.
 Róg św. Huberta: jedno zadęcie sprowadzało RÓśA
10000 wojowników na pomoc.
RóŜa jest symbolem wieczności, śmierci i
Róg — metalowa waltornia, nowoczesne
zmartwychwstania, Ŝycia, niezniszczalności;
rozwinięcie i udoskonalenie rogu bawołu, bizona
przemijania, kruchości; Słońca, płomienia,
itd.
gwiazdy; doskonałości, piękna, wiosny, prze-
Róg zwierzęcy uŜywany jako puchar do wina,
pychu, radości, uroczystości; zasady Ŝeńskiej,
pojemnik, naczynie do przechowywania oliwy
serca, cnoty, dziewiczości, zagadkowości, ele-
(w Biblii prorok Samuel namaszcza Dawida
gancji, komplementów, zapachu, spełnienia bez
oliwą z rogu), owoców itd., a w XVIII—XIX w.
skazy, rozkoszy, płodności, miłości seksualnej,
prochu, tabaki, tytoniu itp., jest symbolem
wolnej miłości, prostytucji; wina;
Ŝeńskim. Ciemny jak tabaka w rogu — ignorant,
piękna intelektu, (wiecznej) mądrości, udu-
profan, nieuk.
chowienia, natchnienia lirycznego, miłości
Róg Ŝeńskim emblematem wierności: w le-
duchowej, cnotliwego piękna; związku mi-
gendzie arturiańskiej czarodziejka Morgan le
stycznego. mistycznego koła. Graala, duszy,
Fay posyła królowi Arturowi róg, z którego się
modlitwy, tajemnicy, milczenia; dumy, próŜ-
nie będzie mogła napić Ŝadna niewierna Ŝona, bo
ności (zwłaszcza w XVII w.), zwycięstwa (w
zawartość się rozleje.
staroŜ. Rzymie); Zachodu; męskości (u
Róg obfitości — obfitość darów boŜych,
Arabów); liczby 5 (5 płatków dzikiej róŜy).
jesienne owocowanie, płodność, szczęście.
RóŜa — miłość, wiosna, piękno, młodość;
stałość, błogosławieństwo. Rzeki, atrybut Ty-che
atrybut bogiń miłości, płodności, poranka,
(Fortuny), Plutona i Dionizosa, stale
wiosny; Izydy w staroŜ. Egipcie, grecko-rzym-
napełniający się owocami i zboŜem, pozostałość
skiej Afrodyty-Wenery. Eos-Aurory-Jutrzen-ki,
staroegipskiego (Apis) i starokreteńskie-go kultu
Persefony-Prozerpiny-Kory (wracającej wiosną
byka. reprezentowanego w plastyce zwykle
na ziemię do matki Demeter-Cerery), Charyt-
przez rogi (na głowie uczłowieczonego bóstwa).
Gracji — bogiń wdzięku i radości;
Później przeniesiono to znaczenie takŜe na rogi
przystrajano nimi ołtarze i głowy posągów
innych zwierząt, np. kóz (ułamany róg kozy
Dionizosa, boga wina i płodnych sił natury;
Amaltei. którą ssał mały Zeus) lub bogów
opiewana przez poetów, takich jak Homer,
(ułamany przez Heraklesa w walce o Dejanirę
Anakreon i Wergiliusz, róŜa była przedmiotem
róg boga rzeki Acheloos, który przybrał postać
subtelnych przenośni. Uprawiano ją co najmniej
byka). Przypisywano teŜ rogom zdolność obrony
od połowy I tysiąclecia p.n.e. w Chinach. na
przed nieszczęściem.
Bliskim Wschodzie, w Egipcie, później w
W kozi róg zapędzić kogoś — okazać się bez
Grecji. Rzymie, wreszcie na wszystkich
porównania lepszym w jakiejś dziedzinie.
kontynentach. Wyspie Rodos (gr. rhódon 'róŜa')
Rogi — pytanie (w łac. scholastycznej ar-
nadano tę nazwę z powodu olbrzymich ilości
gumentum cornulum 'rogaty dylemat, widlaste
produkowanych tam róŜ; zob. takŜe Koń (biały).
pytanie'), na które kaŜda z moŜliwych (zazw.
Według mitu róŜe powstały w chwili, gdy
dwóch) odpowiedzi sprawia, Ŝe odpowiadający
Afrodyta zrodziła się z piany morskiej, a
się naraŜa, wpada w pułapkę, ..nadziewa się na
niektóre z. nich stały się czerwone, gdy bogini,
róg" (por. Ew. wg Łuk. 20. 3—7).
spiesząc do Adonisa, skaleczyła się cierniem
Złote rogi — sierp KsięŜyca; odwaga; zob.
róŜy w nogę. Inna wersja twierdzi. Ŝe to krew
wyŜej Róg jako trąba.
konającego Adonisa zabarwiła róŜe na
W heraldyce: myślistwo, polowanie, pościg. czerwono. RóŜe symbolizowały niezmienną
..Rogi KsięŜyca" zob. Palce. Rogowa skóra — miłość i pamięć, dlatego zdobiono nimi nowo
odporna na strzały i ciosy; zob. Smok zaślubionych i ich łoŜe małŜeńskie, a takŜe
(Zygfryd). zmarłych i ich groby. Wcześni chrześcijanie
Luk z rogu, który Apollo dał matkobójcy zmuszali prostytutki do noszenia róŜy jako
Orestesowi prześladowanemu przez erynie, nie oznaki ich zawodu. W średniowieczu róŜa była
uchronił go przed ich wściekłością. godłem miłości dwornej do pani serca (choć
Brama z rogu zob. Brama (Bramy do snów). cudzej Ŝony), a w epoce Odrodzenia — miłości
zmysłowej, wolnej; do naszych czasów jest
atrybutem sympatii, czci, uwielbienia. uczucia
męŜczyzny do kobiety. „Ach!
róŜ polnych z jasną rosą zabraknie, bo je ludzie
ci kochankom rozdadzą" (Sen srebrny Salomei
3, 385—6 Słowackiego).
RóŜa — dziewczęca niewinność, niepokala-
ność; w wierszu Goethego Heidenroslein
('Polna róŜyczka') róŜa kole, broniąc swej
cnoty, ale zostaje zerwana i takŜe musi cier-
pieć; o upadłej dziewczynie mówiono: ,,za
wcześnie zerwana róŜa" (nm. die Rosę ist zu
friih gepfluckt, hol. het roosje is te vroeg ge-
pluki). Sw. Medard, bfekup Noyon za czasów
Clovisa I-, wprowadził około roku 530 w Sa-
lency święto niewinnych dziewcząt dla uczcze-
nia najcnotliwszej dziewczyny roku w okolicy.
Pierwszą laureatką była jego własna siostra.
Odtąd aŜ do naszych czasów koronuje się co
roku róŜami dziewczynę wybraną spośród
nąjcnotliwszych w parafii; nazywają ją rosiere.
RóŜa w symbolice chrzęść. — dobroczyn-
ność, miłość Boga, przebaczenie, męczeństwo,
łaska, zwycięstwo, dziewiczość. Atrybut
Chrystusa, Marii (zwanej teŜ „RóŜą bez kol-
ców", bezgrzeszną), św. Katarzyny, ElŜbiety,
Doroty, Teresy, Jerzego, Wincentego. Jest
równieŜ emblematem cnotliwego piękna i mi-
łości duchowej: wg legendy wiązanej teŜ z po-
staciami innych świętych, św. ElŜbieta z Tu-
ryngii (zwana teŜ Węgierską), 1207—31, Ŝona
landgrafa Turyngii, Ludwika IV, „matka
ubogich", wbrew surowemu zakazowi męŜa
niosła pomoc nędzarzom. Pewnego razu land-
graf spotkał ją wychodzącą z zamku z tłumo-
kiem pełnym chleba. Zapytał ją, co niesie. „To
tylko róŜe, panie" odrzekła, a kiedy kazał
rozwinąć chustę. Bóg, osłaniając jej kłamstwo,
przeobraził bochenki w pęki róŜ.
Dante w Boskiej Komedii (Raj 30—32) kon-
templuje rajską RóŜę Mistyczną utworzoną z
aniołów i zbawionych, wśród których zajmuje
teŜ swe miejsce jego Beatrycze, w trzecim kole
mistycznego kwiatu.
RóŜa — przemijanie, śmierć, zmartwych-
wstanie; zwłaszcza zwiędła (biała) róŜa, wyra-
Ŝająca krótkość Ŝycia i szczęścia, a takŜe Ŝal po
nich; atrybut świata dusz błogosławionych na
Polach Elizejskich. „To, co w przyrodzie
najpiękniej kwitnie, jak róŜe, lilie, fiołki, rów-
nieŜ najszybciej więdnie; podobnie najpięk-
niejsze kwiaty Ŝycia ludzkiego giną szczególnie
prędko" (Historia naturalna 16, 15 Pliniusza
St.). Według Omara Chajjama: „RóŜa
najpiękniej udaje się na gruncie, na którym
jakiś Cezar spłynął krwią i zmarł". „Chodź
my w wieńcach róŜanych, póki jeszcze nie
uwiędły" (Ks. Mądrości 2,8). „MoŜe ciebie róŜe
smucą, Ŝe uwiędły juŜ? Wróci wiosna, kwiaty
wrócą, wróci chwila róŜ!" (Zasmuconej 9—12
Kazimierza Glińskiego). Na grobach
męczenników wizerunek róŜy — zmar-
twychwstanie.
RóŜa — odrodzenie; bohater Metamorfoz
(Zloty osiof) Apulejusza, zmieniony w osła,
odzyskuje postać ludzką poŜarłszy podany mu
przez kapłana w czasie procesji wieniec z róŜ.
Rzymianie w czasie majowych świąt róŜ
zwanych rosalia ofiarowywali manom osób
zmarłych róŜe.
RóŜa — natchnienie poetyckie; zob. Słowik.
RóŜa — królowa kwiatów. „RóŜa kwiat z
kwiatów, insze kwiatki tak przechodzi, jak się
wyŜej nad insze sośnia wierzby rodzi" (RóŜa
19—20 Daniela Naborowskiego). „Na
zaklęsłych grobach powstańczych i bojowni-
czych zasadzą róŜę czarującą — róŜę świętą,
której kwiat urząd najwyŜszy ludu nadawać
będzie jako znak sławy" (RóŜa, Prolog śe-
romskiego).
RóŜa atrybutem pięknej kobiety (na
Wschodzie — róŜa Edenu, Saronu). „Witaj,
zawoła, róŜo z Proroka ogrodu! Kwitniesz
edeńską krasą między niewiernymi" (Poezje
115 Aleksandra Grozy). „W tym parku po-
bladłym, bez śmiechów i gości, przy róŜy roz-
kwitłej stoję. Otośmy jedynymi świadkami
piękności —ja jej, a ona mojej" (RóŜaM. Pa-
wlikowskiej-Jasnorzewskiej).
RóŜa — luksus, zbytek. „Nie czas Ŝałować
róŜ, gdy płoną lasy" (Lilia Weneda, Prolog 84
Słowackiego). „Sadźmy, przyjacielu, róŜe!
Długo jeszcze, długo światu szumieć będą
śnieŜne burze: sadźmy je przyszłemu latu!"
(Przy sadzeniu róŜ l—4 Seweryna Goszczyń-
skiego).
RóŜa — tajemnica. Pięciopłatkowy kwiat
dzikiej róŜy wyobraŜał wszechświat złoŜony z
pięciu Ŝywiołów (ogień, woda, ziemia, po-
wietrze i eter) i ustawiczne powtarzanie się tych
samych epok w kręgu wieczności (gr. aión, łac.
aeon), a zarazem pięciokątną gwiazdę,
pentagram, emblemat czarów i tajemnicy.
Dlatego łac. sub rosa 'pod róŜą', znaczyło 'w
dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy':
według legendy Kupido przekupił Harpokra-
tesa, boga milczenia, róŜą, aby nie zdradził
tajnych miłostek jego matki, Wenery, przed
Hefajstosem. Gospodarz wieszał róŜę nad
stołem, aby goście wiedzieli, Ŝe treść rozmowy
ma pozostać tajemnicą. W tym samym zna-
czeniu malowano później róŜe na suficie w
konfesjonałach, salach obrad, winiarniach itd.
Hekate. władczynię świata ciemności, widm i
czarów, przedstawiano niekiedy z wieńcem róŜ
na głowie. Dzika róŜa jest godłem stanów:
Iowa, North Dakota i Nowy Jork.
Siedmiopłatkowy kwiat róŜy wiązano z sie-
dmiu stronami przestrzeni, siedmioma dniami
tygodnia, siedmiu „planetami", siedmioma
stopniami doskonałości itp. Ośmiopłatkowy
kwiat róŜy — odrodzenie.
Czerwona róŜa — namiętność, pragnienie,
podziw; wstyd, zakłopotanie, rumieniec;
związek małŜeński, macierzyństwo; śmierć
męczeńska. Była atrybutem Adonisa, Afrodyty.
Safony: w chrześcijaństwie — próŜność tego
świata; uduchowienie, oczyszczenie,
miłosierdzie, mistyczne odrodzenie, przelana
krew i rany Chrystusa.
Biała róŜa — cnota, czystość, dziewictwo,
poboŜność.
Złotą róŜą, jako znakiem osiągnięcia do-
skonałego, papieŜ obdarowuje osoby, zwłaszcza
panujące, zasłuŜone dla katolicyzmu, co
najmniej od XI wieku w niedzielę laetare (4.
niedzielę postu).
śółta róŜa — zazdrość, niewierność. Błękitna
róŜa (nie ma błękitnych róŜ) — rzecz
niemoŜliwa.
Czarna róŜa (nie ma czarnych róŜ) — rzecz
nieosiągalna. „Lubiłem takie dusze dzikie,
smętne (...) wybrednie marząc w róŜach kolor
czarny. Dziś uleczony na pół — lubię róŜe ta-
kie, jakimi je Bóg stworzył" (Beniowski4, 105,
112—114 Słowackiego).
Kolce róŜy — troski i przykrości jako nie-
odłączne towarzyszki wszelkiego szczęścia w w
Ŝyciu; ból i śmierć. Przysłowia: Nie ma róŜy
bez kolców. Kto róŜe zrywa, skaleczeń bywa.
Miła do róŜy ścieŜka, choć za cierniami
mieszka. W chrześcijaństwie: grzechy i cier-
pienia. „Gdy róŜa więdnie, twardy kolec
pozostaje" (Sztuka kochania 2, 116 Owidiusza).
„Nie rusz, Andziu, tego kwiatka, róŜa kole,
rzekła matka" (Andzia l—2 Stanisława
Jachowicza).
RóŜę, „nieodzowną towarzyszkę wszelkiego
posiłku", w staroŜ. Rzymie wplatano (wraz z
innymi kwiatami) w wieńce zdobiące głowy
biesiadników; nie szło tu tylko o wywołanie
odświętnego nastroju, ale takŜe o względy
zdrowotne: uwaŜano wówczas, Ŝe róŜe (i kilka
innych roślin) chłodzą głowę i krzepią umysł, a
takŜe zapobiegają cierpieniu zwanemu dziś
giątwą a. kacem (nm. Katzenjammer); w tym
celu sypano równieŜ płatki do pucharów wina.
RóŜa łączyła pojęcia miłości, piękna, pieśni,
młodości, wiosny, wina i natchnienia pod
opieką muz i Dionizosa.
Zapach róŜy ma ogrzewać duszę i serce:
..Nie przeziębi najgorszy mróz, jeśli kto ma
zapach róŜ" (Rachela do Poety w Weselu l, 36,
1251—52 Wyspiańskiego).
Stąpać, spoczywać na róŜach, mieć Ŝycie
usłane róŜami, znaczy dziś Ŝyć w dobrobycie, w
szczęściu. W późnym okresie staroŜ. Rzymu
zwrot ten nie miał charakteru metafory.
Dionizjusz II, tyran Syrakuz. sypiał nieraz na
łoŜu wyściełanym róŜami. Neron w czasie uczt
kazał spuszczać z otworów w suficie deszcz róŜ
na głowy gości. Kleopatra VII poleciła przed
jedną z. uczt zasłać salę biesiadną płatkami na
łokieć wysoko. TakŜe o sy-barytach
(mieszkańcach Sybaris w płd. Italii) powiadano,
Ŝe sypiali na łóŜkach z płatkami róŜ zamiast
materaców. Dziś jeszcze ściele się niekiedy
ulice i drogi kwiatami na uroczyste okazje
(śluby, procesje).
RóŜa, która nic jest róŜą: róŜa chińska —
ozdobny krzew z rodzaju ketmii, z rodziny
ślazowatych, w Polsce doniczkowy; róŜa je-
rychońska — zmartwychwstanka, roślina z
rodziny krzyŜowych, rzędu makowców. Krzew
róŜy z Jerycha (Eklezjastyk 24,18) to atrybut
mądrości wiecznej. RóŜa Saronu, sa-rońska, do
której się porównuje Oblubienica w Pieśni nad
pieśniami 2, l, symbolizująca płodność,
niebiańską narzeczoną, narzeczoną Salomona,
Izrael, Chrystusa, Marię, nie była róŜą, ale
narcyzem lub szafranem (krokusem), albo
zimowitem jesiennym bądź dziurawcem
zwyczajnym lub dzwonkiem (kam-panulą).
RóŜa reprezentuje Zachód, tak jak lotos —
Wschód, a chryzantema — Daleki Wschód.
RóŜa w heraldyce: młodość, piękno, wdzięk,
radość, niewinność, łagodność i milczenie;
emblemat Anglii i Tudorów. Honor rycerski:
pole bitwy często nazywano ogrodem róŜanym.
RóŜa purpurowa — zmartwienie; złota —
sława; niebieska — wierność dozgonna;
czerwona — w Anglii herb dynastii Lancaster;
biała — radość, w Anglii herb dynastii York.
 Ogród róŜany — ziemski raj we fr. Powieści
o RóŜy (XIII w.). Nowa Jeruzalem; ogród
królewny Krymhildy w austriackim poemacie
epickim Wielki ogród róŜany (XIII w.); Guli-
stan (pers. 'ogród róŜ') Saadiego z Szirazu (XIII
w.).
RYBA
Ryba jest symbolem początku, słońca, morza,
pełni; Ŝycia, nieśmiertelności, zmartwych-
wstania; śmierci; zbawienia, wiary, ofiary,
Chrystusa, Matki Boskiej, chrztu, eucharystii;
wolności, obfitości; płodności, piciowości,
Ŝeńskości, fallusa, rozwiązłości; czystości,
obojętności płciowej; mądrości, wiedzy, poŜy-
wienia dla mózgu; głupoty, szaleństwa; zła,
zniszczenia; chciwości, niezdarności.
Ryba, jako praistota, była w wielu religiach
bogiem; zarazem, jako symbol swego
środowiska, wody, a więc jej chaotyczności,
uwaŜana była za zwierzę nieczyste. W sta-
roŜytnym Egipcie ryba była tabu (jako poŜy-
wienie) dla faraonów i kapłanów. Księga Zohar
mówi o Bogu: ,,Zamieszkiwał niegdyś wielki
ocean, gdzie był rybą". Biblia pozwala na
spoŜywanie ryby (jako jedynej z istot pły-
wających w zanurzeniu), ale nie na składanie
jej w ofierze Bogu.
Ryba — tajemniczość; przebywa w Ŝywiole,
w którym człowiek Ŝyć nie potrafi.
Mitologie przedstawiają zazwyczaj rozwój
Ŝycia od głębin do góry, ryba jest więc zwią-
zana z początkiem Ŝycia na ziemi; zbiorowa
świadomość ludzka mówi o pochodzeniu Ŝycia
z wody (równieŜ Tales i Anaksymander z
Miletu, a takŜe nauka współczesna). W sta-roŜ.
Grecji i Rzymie uwaŜano morze za część
świata podziemnego, a ryby za stworzenia
chtoniczne; składano je więc w ofierze bogom
świata umarłych i samym zmarłym — na płycie
grobowej, dla pokrzepienia duszy na tamtym
świecie.
Ryba — Ŝycie, płodność (miliony jajeczek
składanej przez nią ikry); płodność twórcza,
duchowa. W Indiach, Egipcie, Babilonii, Etrurii
niezliczone talizmany w kształcie ryby, mające
przynosić obfitość, szczęście rodzinne, zdrowie
i płodność właścicielowi. Ryba występuje
powszechnie jako potrawa na uczcie weselnej,
co ma wpływać dodatnio na potomstwo
małŜonków.
Ryba — atrybut Ŝycia seksualnego; pici
męskiej — przez podobieństwo jej kształtów
do fallusa, jako przeciwieństwo Ŝaby, symbolu
kobiety; symbol płci Ŝeńskiej jako afrodyzjak,
gdyŜ Afrodyta narodziła się z piany morskiej,
gdyŜ Isztar, babilońsko-asyryjska bogini
miłości i płodności, przedstawiana była m.in.
znakiem „domu z rybą w środku", emblematem
ciąŜy. Gdy stugłowy olbrzym Tyfon, syn Gai i
Tartarosa, napadł na bogów olimpijskich,
przeraŜeni bogowie zmienili się w róŜne
zwierzęta, a Afrodyta — w rybę (Metamorfozy
5, 331 Owidiusza). Rzymianie jadali ryby w
piątek, w dzień Wenery (łac. dies Yeneris}.
Ryba reprezentuje takŜe chłód seksualny, brak
„woli boŜej", temperamentu;
o frygidce mówi się: zimna jak ryba.
Ryba wiąŜe się z nieśmiertelnością i zmar-
twychwstaniem, z ludźmi sprawiedliwymi
uratowanymi z potopu, gdyŜ stworzenia mor-
skie takŜe nie zostały poszkodowane przez
potop (w przeciwieństwie do zwierząt lądo-
wych); z bogami i ludźmi zaopatrzonymi w ry-
bi ogon, półludźmi-półrybami, jak trytony,
syreny, jak babiloński bóg płodności i. uro-
dzaju, nauczyciel ludzi, Oannes, który co noc
znikał w morzu. Według Księgi Genesis (1,
19—20) ryby i inne stwory wodne zostały
nazwane przez człowieka dopiero po wygnaniu
go z raju, inaczej niŜ zwierzęta i ptaki. W
Egipcie ryba reprezentowała Ozyrysa, sprawcę
dorocznego wylewu wód Nilu, dawcy Ŝycia. W
Grecji istniał pogląd, Ŝe dusza zmarłego moŜe
w pewnych okolicznościach wejść w rybę; gdy
taką rybę zje kobieta w ciąŜy, dusza moŜe
wstąpić w płód ludzki i przeŜyć kolejny Ŝywot.
Ryba — Zbawiciel. W literaturze rabinicz-
nej wyraŜa Mesjasza, który schwyta Lewia-tana
i będzie nim karmił błogosławionych w Raju
(dlatego śydzi, oczekując go, jadają rybę w
sabat). Jozue (hebr. 'zbawca; Jahwe pomaga', to
samo, co Jezus) był synem Nuna (hebr. 'ryba
albo potomek'). Chrystusa i apostołów
przedstawiano jako rybaków łowiących ludzi:
„Wtedy Jezus rzekł do Szymona:
Nie bój się, od tej pory ludzi łowić będziesz"
(Ew. wg Łuk. 5,10itd.). „Królestwo niebieskie
podobne jest do niewodu zapuszczonego w
morze i zagarniającego ryby wszelkiego
rodzaju" (Ew. wg Mat. 13,47); pierwotnie
chrzczono przez zanurzenie w rzece lub jezio-
rze: nowochrzczeniec przebywał w wodzie
chrzcielnej wraz z rybami, jak jedna z nich;
rybami w tym wersecie są więc wierni. Stąd
ryba stała się dla pierwszych chrześcijan takŜe
symbolem Chrystusa i Kościoła; dlatego grecką
nazwę ryby, ichthys, tłumaczono jako inicjały
słów gr.: lesous Christos Theou (H) Yios Soter
('Syn BoŜy, Zbawiciel'). Jako ucieleśnienie
Chrystusa ryba bywa takŜe symbolem
poŜywienia duchowego, a zwłaszcza alegorią
eucharystii (zastąpioną później przez chleb i
wino), gdyŜ zmartwychwstały Chrystus
spoŜywał rybę pieczoną. W komentarzu do Ew.
wg Jana (21,9) św. Augustyn ujmuje symbolikę
ryby pieczonej na ogniu w te słowa:
„Piscis assus. Christus passus" łac. 'pieczona
ryba (to) cierpiący Chrystus'. Ryba wyobraŜała
Chrystusa na niezliczonych ubiorach, wazach,
rzeźbach, ornamentach, nagrobkach, zwłaszcza
od początku II do połowy IV wieku; później
symbolika ta straciła na popularności i stała sięPrzysłowiowy zwrot: Milczy jak ryba.
niezrozumiała dla większości wiernych. Ryba
była teŜ atrybutem Matki Boskiej i niektórych
świętych, jak np. Andrzeja apostoła; Antoniego
Padewskiego (obok księgi, serca, płomienia i
lilii); Benna biskupa Miśni, patrona zwrócone w przeciwnych kierunkach (i często
Monachium; Piotra apostoła, biskupa UIryka,
patrona Augsbur-
stawiana w plastyce, jak np. w słynnym obra-
zie Przysłowia niderlandzkie Pietera Brueghe-
la lub u Hieronymusa Boscha. I dziś mówimy
„gruba ryba" na bogacza, dostojnika, wpły-
wowego waŜniaka.
Ryba — zdrowie. Przysłowia: Zdrów jak
ryba. Czuć się jak ryba w wodzie (we własnym,
właściwym sobie środowisku).
Ryba — lekarstwo; w Księdze Tobiasza ar-
chanioł Rafał powiada (6, 8—9): „Jeśli cząstkę
rybiego serca połoŜysz na węgle, dym jego
odpędza wszelakie czarty (...). Gdy dotknięte
bielmem oczy pomazać Ŝółcią ryby, będą
uzdrowione".
Ryba — milczenie, juŜ od czasów staroŜy-
tnego Egiptu, we wszystkich niemal kulturach.
W marzeniu sennym: jeden z licznych zwie-
rzokształtnych symboli „ja" osoby śpiącej,
ukryte w morzu podświadomości.
Dwie ryby wyobraŜane w plastyce jako
połączone rodzajem pępowiny biegnącej z
pyszczka do pyszczka) znaczyły, zwłaszcza w
Egipcie, szczęście małŜeńskie, w Europie raczej

ga.
oziębłość płciową.
W astrologii ostatni, piekielny znak zodiaku,
Ryby (Pisces}, symbolizuje świat wewnętrzny,
mroczny, który łączyć nas moŜe z Bogiem albo
z Szatanem; Ŝycie tajemne, milczenie i
W mit. ind. pierwszym awatarem (wcie- cierpliwość, upodobanie w naukach
leniem) Wisznu była ryba; w tym kształcie był hermetycznych; wyobraźnię i intuicję, odkrycia
on nauczycielem Manu, praojca ludzkości, i powstałe w zbiorowej podświadomości; w
jego wybawcą od wód Potopu. horoskopach charakteryzuje natury wraŜliwe,
Jak góra lodowa w morzu, tak kaŜdy mi- podatne, chwiejne; łączy się z planetą Jowisz.
tyczny człowiek-ryba zanurza swe korzenie W heraldyce: chrześcijaństwo, tajemnica,
(rybi ogon) w głębiach i fundamentach ziemi; milczenie, umiarkowanie, zdrowie, czujność (co
część zanurzona jest niewidoczna i groźna. bierze się z błędnego wyobraŜenia, Ŝe ryby nie
Istnieją teŜ związki ryby z KsięŜycem; w wielu sypiają, bo nie mają powiek), pokora. W
mitach boginie KsięŜyca mają rybi ogon. alchemii: lapis (azotan srebra); materia prima
W kilku mitologiach dysk słoneczny odbywa kamienia filozoficznego; hermafrodyta.
nocą drogę powrotną z zachodu na wschód w
brzuchu potworów morskich, zwłaszcza RZEKA
wielkich ryb, albo w łodziach ciągniętych Rzeka symbolizuje przeszkodę, barierę, po-
przez ryby. Z rybami wiąŜą się i są przez nie wódź, niebezpieczeństwo, wtargnięcie, najazd,
atakowani dwaj bohaterowie biblijni, Tobiasz i stratę, strach, potwora, przewrotność;
Jonasz. Pierwszego ryba chce poŜreć (Tob. 6, niebiańskiego wysłannika, łaskę boŜą, zejście
l—4). drugiego połyka i przewozi na do piekieł, wyrocznię; pomoc, obronę;
wybrzeŜe, uniemoŜliwiając mu ucieczkę przed wschód Słońca, Ŝyciodajne Słońce, urodzaj (z
zadaniem prorockim, jakie postawił mu Bóg. nawadniania gruntów), przemoŜną potęgę, siłę;
Ojciec Tobiasza i Jonasz prorokują zniszczenie ruchomą drogę; twórcze moce Natury, Ŝycie i
Niniwy, pierwszy z niewiadomym skutkiem, śmierć, zasadę Ŝeńską, płodność, odro-
drugi bezskutecznie. W Kalewali fiński
bohater Vainamóinen znajduje iskrę Ŝycia w
szczupaku, który połknął łososia, który połknął
okonia, który połknął iskrę. „DuŜe ryby zjadają
małe" — alegoria o ludziach bogatych,
moŜnych, Ŝyjących kosztem biednych,
uciskanych, często przed
dzenie, zmartwychwstanie; wytchnienie, ra-
dość, pokój, bezpieczeństwo, bogactwo; czas,
nieubłagany upływ czasu, zapomnienie; zob.
WąŜ (emblemat rzek); Woda (w strumieniu;
Ŝywa).
Rzeki z góry, z nieba. Ganges w Indiach —
rzeka oczyszczenia spływająca z włosów Siwy,
symbol wód górnych i narzędzie wyzwolenia.
Ganges i Jamuna — atrybuty Waruny jako
władcy wód. Ganges przepływa niebo, ziemię i
świat podziemny.
Rzeki wypływające z Edenu ('ogrodu roz-
koszy', raju ziemskiego) — cztery strony
świata; łaski i wpływy Nieba spływające po osi
świata i rozchodzące się aŜ po krańce Ziemi; w
śrdw. — cztery ewangelie. Prymitywna sztuka
chrzęść, wyobraŜała Chrystusa a. Baranka na
wzgórzu, z którego wypływają cztery
strumienie. Te 4 rzeki to: „Pison, która okrąŜa
wszystką ziemię Hewilat, gdzie znajduje się
najlepsze złoto, Ŝywica bdelium i kamień
onyksowy (Przezorność); Genon okrąŜająca
wszystką ziemię etiopską (Umiarkowanie);
Tygrys idąca ku Asyryjczykorn (Siła) i Eufrat
(Sprawiedliwość)" {Gen. 1, 10—14). Wg
Boskiej Komedii Dantego w Edenie są dwie
rzeki: „W nurcie dzielącym się na dwa ramiona
jeden ma taką właściwość, Ŝe zmywa pamięć
wszystkiego, co człowiek nabroi, w drugim zaś
pamięć cnych czynów odŜywa. Z tej strony
Lety. z drugiej Eunoi nazwisko" (Czyściec 28,
126—131, tł. E. Po-rębowicza).
Rzeka spływająca z gór — łaska boska. „Pan
wprowadzi cię do ziemi dobrej, ziemi strumieni
i wód, i źródeł, na której polach i górach
wytryskują rzek głębiny" (Deut. 8,7).
Rzeka — radość, pokój. „O, gdybyś zwaŜał
na przykazania moje; stałby się był pokój twój
jak rzeka" (Izajasz 48,18). „Mówi Pan:
Oto ja obrócę na Jeruzalem rzekę pokoju" Cjw.
66,12).
Rzeka — przemoŜna potęga, siła, obrona
kraju. „Tchnienie Pańskie jest jak rzeka zale-
wająca aŜ do połowy szyi na wytracenie naro-
dów" (Izajasz 30,28). „Egipt jak rzeka wzbiera
(...) i powie (...): Wygubię miasto i mie-
szkańców jego" (Jeremiasz 46,8). „Nie sprze-
ciwiaj się obliczu moŜnego i nie walcz przeciw
prądowi rzeki", łac. ne coneris contra ictum
fluw (Eklezjastyk 4,32); zob. niŜej Płynąć
przeciw prądowi.
Rzeka śmierci (w mazdaizmie) tworzy isię z
łez wylewanych przez ludzi w przesadnie
odczuwanym bólu po stracie osób bliskich.
Rzeka w Palestynie — Jordan. Prorok Eli-
zeusz wyleczyć miał wodza syryjskiego Naa-
mana z trądu za pomocą siedmiokrotnej kąpieli
w Jordanie (4. Ks. Król. 5, 1—27). Jan
Chrzciciel chrzci tłumy w Jordanie, a na koniec
Jezusa (Ew. wg Mat. 3, 5—16).
Rzeka — przeszkoda, bariera. Największa
obok gór przeszkoda w wędrówkach ludów w
czasach, gdy nie było dróg i mostów, poko-
nywana, często z niemałymi stratami, przez całe
ludy, z kobietami, dziećmi, bydłem i do-
bytkiem, przy pomocy bukłaków nadętych
powietrzem.
Rzeki — bogowie (w związku z przeprawami
rzecznymi, nawodnieniem, urodzajami,
powodziami, suszą itd.). Kult bogów rzecznych
i morskich przynieśli z sobą Grecy ze swej
azjatyckiej praojczyzny; złączył się on z
podobnym kultem pierwotnych mieszkańców
płd. części Półwyspu Bałkańskiego. Pozostał
jednak na dość niskim piętrze wielo-bóstwa:
bogom wodnym brakło wyrazistej osobowości,
byli na pół bogami, a na pół oŜywionymi siłami
Natury, co wyraŜało się niekiedy w ich
mieszanych, zwierzęco-ludz-kich kształtach
(byki, konie), umiejętności przemieniania się w
róŜne postacie połączonej często z darem
wieszczym (np. Proteusz, Acheloos, Alfejos,
Glaukos, Nereus). Objawem prymitywizmu
religijnego było wrzucanie takich ofiar, jak
konie i byki Ŝywcem do wody w zamian za
urodzaj a. zezwolenie na przejście wojsk przez
bród bez szwanku. Bogom tym wznoszono
ołtarze, ale nie budowano świątyń. Płodzili oni
potomstwo ze śmiertelnymi kobietami, np.
Inachos był ojcem lo. Orestes mówi: „Uczciłem
święte wody Inachosa ściętym lokiem włosów:
to strumień, nad którym spędziłem swe
dziecięce lata" (Ojiarnice 6—8 Ajschylosa).
Rzeki-bogowie. Przedstawiano ich kon-
wencjonalnie jako dostojnych, długowłosych,
brodatych starców w wieńcu z sitowia, z
odwróconą urną, z której leje się woda (np. Nil,
Tybr). Małe rzeki ukazywano jako mło-
dzieńców noszących rośliny i inne emblematy
płodności.
Rzeka.— kobieta. Boginki, nimfy strumieni i
źródeł, jezior i rzek — najady.
Rzeka — wyrocznia: wypływa spod ziemi, z
podziemnego świata zmarłych, świata ko
rzeni roślin, gdzie przyszłość jest ukryta wraz z
zapowiedzią urodzaju lub głodu. Źródła rzek
bywały zejściem do Hadesu a. do Kraju
Błogosławionych.
Rzeki opływające Hades: Acheron, rzeka
stojącej wody, moŜe z gr. achea rheon 'rzeka
smutku', przen. świat zmarłych; Kokytos, rzeka
płaczu i jęków; Lete, rzeka zapomnienia;
(Pyri)flegeton, ziejąca ogniem i wściekłością:
Styks, rzeka graniczna, przez którą Charon
przewoził zmarłych; jej woda czyniła ciało
ludzkie odporne na rany i ciosy; na wody Styksu
przysięgali ludzie i bogowie;
przen. śmierć i nienawiść. Cztery stopnie kary
dla duszy w piekle (Boska Komedia, Piekło,
pieśni 3, 8, 12, 14 Dantego).
Rzeka — Ŝycie i śmierć, odrodzenie, zmar-
twychwstanie, nieubłagany upływ Czasu,
uczucie bezpowrotnej utraty, zapomnienie.
„Dwa razy do tej samej rzeki wstąpić nie-
podobna" sentencja Heraklita (Kraty! 402a
Platona), rzeka jako obraz rzeczywistości, w
której wszystko płynie (gr. panta rhei) wg teorii
wiecznego ruchu i zmiany w świecie. Ruch w
przestrzeni porównany do ruchu w czasie.
Rzeka Czasu. Ale teŜ ustawiczne odnawianie się
kształtów mimo wymiany materii.
Rzeki Alfejos i Penejos przepuścił Herakles w
ciągu jednej doby przez nigdy nie czyszczone
stajnie Augiasza, króla Elidy, co zmyło z nich
wszelki brud (6. praca Heraklesa).
PodróŜ w górę rzeki — powrót do źródeł
boskich, do Zasady.
Płynąć przeciw prądowi — świadomie za-
chowywać się inaczej niŜ większość, licząc się z
wynikającymi stąd trudnościami. Contra
fluminis tractum nitidifficileta.c. 'cięŜko pchać
się przeciw nurtowi rzeki'.
Rzeki w pogańskiej Brytanii czczono za ich
moc proroczą, za dobrobyt, jaki przynosiły, za
udzielane przez nie zwycięstwa; składano im w
ofierze ludzi, później konie.
Rzeka — urodzaj, nawodnienie gruntów;
Ŝycie. Rzeka śycia — Chrystus.
Rzeka — atrybut św. Krzysztofa i Juliana
Szpitalnika (ze śrdw. romansów).
Rzeka — groźny potwór; gdy wzbiera, na-
staje powódź, gdy wysycha, nastaje susza.
Rzeka niebios — Droga Mleczna, Galak-
tyka.
Erydan — gwiazdozbiór równikowy, w
Polsce widzialny zimą. W katalogu astrono
ma duń. Tycho de Brahe (1546—1601) wid-
nieje pod nazwą Eridanus fluvius łac. 'rzeka
E.', Eridanus to gr. bóg rzeczny i dawna nazwa
rzeki Pad w ptn. Włoszech.
Rzeka — bezpieczeństwo. „Chwal morze, a
sam pływaj po świadomej rzece znajomej" (Flis
699—700 S. F. Klonowica).
Rzeka — z małych przyczyn wielkie skutki.
Przysłowie: Wielkie rzeki z małego źródła idą.
Z pomocą strumyków rzeki płyną.
„Rzeki to ruchome drogi, które zawoŜą
człowieka tam, dokąd się chce udać" (Myśli l,
10, 38 Pascala).
Wielka rzeka — Ojciec Wód (np. Nil). Oj-
ciec Rzeka (np. Mississippi, 01' Mań River).
,,Królowa rzek słowiańskich" — Wisła (Rok
1830 82 Kazimierza Brodzińskiego). „Rzek
litewskich ksiąŜę" (Do Niemna l Juliana
Korsaka).
Rzeka — skutek nie przewyŜsza przyczyny.
Przysłowie ang.: Rzeka nigdy nie wzniesie się
powyŜej swego źródła.
Rzeka — przewrotność, mylące pozory.
Przysłowia: Cicha woda brzegi rwie. Wielkie
rzeki płyną cicho.
Spływ rzek do morza a. oceanu — połączenie
indywidualności z absolutem. W bud-dyzmie i
hinduizmie — rozpłynięcie się w nirwanie.
Potok — Ŝycie. „Wesoło Ŝeglujmy, wesoło!
po Ŝycia burzliwym potoku" (Pieśń zegla-rzów
l—2 Edmunda Wasilewskiego).
Za siódmą rzeką, za siedmioma rzekami —
daleko, w bajecznym kraju.
Koń rzeczny — hipopotam.
Złodziej (a. wilk) rzeczny — szczupak.
SEN I SNY
Sen (spanie) symbolizuje świat, Ŝycie, tajniki
Ŝycia, słodycz Ŝycia, skracanie Ŝycia, Ŝycie
duszy; kochanka maku; przypomnienie, prze-
mijanie, śmierć, cud Natury, mamkę Natury;
ogień, wodę; poŜywienie, smaczne jadło,
odświeŜającą kąpiel; płaszcz; folgę frasunku;
stan bezgrzeszny, świętość, dar Nieba; majątek
biedaka, równacza ludzi, przyjaciela w niedoli,
dobroczyńcę, brata, lekarza dusz chorych;
pochlebstwo; złodzieja.
Sny (marzenia, widzenia senne) symbolizują
sybille, duchy przeszłości, posłańców
wieczności, dzieci Nocy, dzieci boga Snu, dar
boski, głos przestrogi. Synów Ziemi; cza-
ry, tajemnice, proroctwo, (opaczne) wróŜby,
nadzieję; to, co nie znika; nieśmiertelność;
prawdę Ŝycia; marność, majątek nędzarza;
oszustwo, ułudę; własny świat śpiącego, obraz
trosk dziennych, resztki dnia; charakter czło-
wieka, stłumione pragnienia, psychozę, pod-
świadomość.
Sen twardy, kamienny, narkotyczny. ,,Przy-
puścił tedy Pan Bóg twardy sen na Adama;
a gdy zasnął, wyjął jedno Ŝebro z niego" (Gen.
2.21). „Sen kamienny —sen bez widziadeł, sen
dobroczyńca i brat. Lekarz dusz chorych"
(Zmora Andrzeja Struga).
Letarg — śmierć pozorna, sen cechujący się
brakiem reakcji na bodźce. „Jezus Maryja! —
ha! — czy pochowana w letargu — Ŝywam się
tu obudziła..." (Beatryks Cenci, 3,4
Słowackiego).
Wizja — widzenie ukazujące się człowie-
kowi na jawie, nie we śnie. „I ukazał się Pan
Abramowi i rzekł mu: Potomstwu twemu dam
ziemię tę" (Gen. 12,7).
Sny od czasów starcz, uwaŜane za sposób
objawiania się inspiracji duchów, za materiał
do wróŜb, przepowiedni i proroctw, a takŜe
sposób porozumiewania się zmarłych z Ŝyją-
cymi. Widmo Scypiona St. ukazuje się we śnie
Scypionowi Mł. i napomina go, aby lekcewaŜył
sławę, kochał ojczyznę i hołdował cnocie (O
republice 6, Somnium Scipionis Cicerona). W
tragedii Racine'a Atalia (1691) Jezabel,
nieŜyjąca matka bohaterki, ukazuje się jej we
śnie i trzykrotnie ostrzega ją przed zemstą Boga
(por. 4. Ks. Król. 9).
Objawienie się bóstwa a. aniołów we śnie —
rozkaz a. proroctwo. W Egipcie sny uwaŜano
za wysłanników Izydy. Biblijny Jahwe mówi
do Abrama: „Gościem będzie potomstwo twoje
w ziemi nieswojej" (Gen. 15, 12—13). Bóg
ostrzega we śnie Abimelecha, króla Ge-rary,
aby nie tykał Sary, bo w istocie jest ona nie
siostrą, ale Ŝoną Abrahama" (Gen. 20, l—8).
„Pan Bóg snami pisze naszą przeszłość i
przyszłość" (Samuel Zborowski 4. 65—6
Słowackiego).
Sen Jakuba zob. Drabina (Jakubowa). Sny —
proroctwo, wróŜba, przepowiednia
symboliczna. „I (Józef) rzekł do braci: (...)
Śniło mi się. Ŝeśmy wiązali snopy na polu (...),
a wasze snopy, wokoło stojące, kłaniały się
snopowi memu. Odpowiedzieli (...): CzyŜ
królem naszym będziesz?" (Gen. 37. 6—8).
Sen wieczny, nieprzespany — śmierć (i/f-
remiasz, 51,39). „Umrzeć — zasnąć. — Za-
snąć! MoŜe śnić? w tym sęk cały" (Harftlet 3.1
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Sen — brat Śmierci; zob. Śmierć (siostra
Snu). Przysłowie: Sen obraz śmierci.
Zasnąć z ojcami swoimi — umrzeć. ..(Pan
do MojŜesza:) Oto ty zaśniesz z ojcami twymi,
a ten lud powstawszy będzie cudzołoŜył z bo-
gami cudzymi" (Deul. 31,16).
Swoim Bóg daje we śnie, przysłowie nm. o
ludziach, którzy coś osiągnęli bez widocznego
wysiłku. „Na nic wam się nie przyda wcześnie
wstawać, późno się kłaść, spoŜywając chleb w
troskach: wszak On swoich i we śnie obdarza"
(Psalm 126 1—3).
Sen — słodycz pracownika, przekleństwo
bogacza. ,,Słodki jest sen dla pracującego, czy
mało zje czy wiele; lecz nasycenie nie
dopuszcza spać bogatemu" (Eklezjastes 5,11).
Spać z kobietą (a. męŜczyzną) — Ŝyć z nią
(z nim), mieć z nią (z nim) stosunek płciowy.
„(Sychem) rozmiłował się w Dynie i porwał ją
i spał z nią, gwałt uczyniwszy pannie" (Gen.
34, 1—2).
Sen sprawiedliwego — beztroski, spokojny.
„Synu mój (...) strzeŜ zakonu i rady, a będą
Ŝyciem dla duszy twojej (...), wtedy (...), jeśli
zaśniesz, nic zlękniesz się; będziesz odpoczy-
wał i będzie słodki sen twój" (Ks. Przypowieści
3, 21—4).
Ospałość — lenistwo. „Lenistwo przywodzi
ospałość" (Ks. Przypowieści 19.15).
Miłość snu — rozczarowanie; bieda. ..Nie
kochaj się w spaniu, aby cię ubóstwo nie przy-
cisnęło" (Ks. Przypowieści 20,13). Przysłowie
nm.: Niejeden tak długo śnił o szczęściu, Ŝe je
na koniec prześnił.
Sny — oszustwo, ułuda, marność, opaczna
wróŜba. „Jak ten, co chwyta cień i wiatr goni,
tak i ten. który daje wiarę snom kłamliwym.
(...) Nie przykładaj do nich serca swego. Wielu
bowiem sny w błąd wprowadziły i upadli
mając w nich nadzieję" (Eklezjastyk 34, l—7).
..Co się śni w nocy, to często ino sprawy akurat
przeciwne wróŜy" (Metamorfozy albo Zloty
Osioł. 4,27 Apulejusza, tł. Edwina Jędr-
kiewicza). Przysłowia: Śniłeś o weselu, a do-
wiadujesz się o pogrzebie (ang.). Tous son-ges
sont mensonges fr. 'wszystkie sny są kłam-
stwami'. Nie ma tego w świecie, co się we śnie
plecie. Sen mara. Bóg wiara. „Nie zawsze
jednak mara to jest płonna, co we śnie
człowiek i widzi, i czuje (...), czasem ostrzega,
czasem coś zwiastuje" (Balon, czyli wieczory
puławskie 1. 10, l—6 F, D. Kniaźnina).
Spać w prochu ziemi — być umarłym. „A
wielu tych. co śpią w prochu ziemi, ocuci się,
jedni do Ŝywota wiecznego, a drudzy na hańbę,
aby widzieli zawsze" (Daniel 12,2).
Sen — dar boski. „Sen jest od Zeusa" (Iliada
l, 63 Homera). „Pierwszy sen. ów dar bogów
najsłodszy" (Eneida 2, 269 Wergiliu-sza, tł.
Wandy Markowskiej).
Bramy snów zob. Brama.
Sny —dzieci Nocy (Teogonia 212 Hezjoda).
Sny — własny świat człowieka. ,,Na jawie
ludzie Ŝyją na wspólnym świecie, ale we śnie
kaŜdy wędruje po swoim własnym" (Heraklit
cytowany w Moraliach 166C Plutarcha).
Sny — synowie Ziemi, geniusze o czarnych
skrzydłach (Hekabe 21 Eurypidesa).
Sny — myśli minionego dnia; nocny obraz
trosk dziennych. „Zazwyczaj owe błąkające się
widzenia senne głównie tych spraw dotyczą. o
których się za dnia myślało" (Dzieje 7,16
Herodota, wg tł. Seweryna Hammera). „To są
ludzkiej własności narowy, Ŝe. co dzień cały w
sercu tkwi boleśnie, na noc pi/\ chodzi do
głowy" (Dziady cz. IV 576—8 Mickiewicza).
Sen — równacz ludzi. ..Kiedy śpią, nie od-
róŜnisz uczciwego od złoczyńcy, stąd powie-
dzenie, Ŝe przez pół ich Ŝycia nie ma róŜnicy
między szczęśliwcem a nieszczęśnikiem" (Ety-
ka Nikomachejska l, 13, 13 Arystotelesa).
Sny — dzieci boga Snu, Hypnosa: Mor-
leusza, zsyłającego sny o ludzkich kształtach,
Eikelosa (Ikelosa a. Fobetora) — sny o
zwierzętach i Fantasosa — sny o przedmiotach.
Sny między północą a świtem uwaŜano w
staroŜ. i śrdw. za szczególnie znaczące
zapowiedzi przyszłych wydarzeń.
Sen — stan bezgrzeszny, świętość. Przy-
słowie: Kto śpi, ten nie grzeszy. Lać. Ŝart. śrdw.
sofizmat uczniowski: Qui bibit dormit, qui
dormit non peccat, qw non peccat sanctus est
'kto pije. ten śpi; kto śpi. ten nie grzeszy;
kto nie grzeszy, świętym jest'.
..Wszystkie uciechy świata to tylko krótki
sen!" wł. Che quanto piace al mondo e breve
sogno! (Canzoniere 1,14 Petrarki).
Sen — złodziej czynnych godzin Ŝycia.
Przysłowie: Spanie ujma Ŝywota. Sen — folga
frasunku (przysł.). Śpiący — motyw
folklorystyczny i mitologiczny,
rozpowszechniony na świecie, mó
wiący o pasterzu-Słońcu pasącym owce--
chmury, który wchodzi dojaskini-ciemności
Nocy a. Zimy (Ŝeńskim ich odpowiednikiem
byłaby Śpiąca Królewna uosabiająca wege-
tację ujętą snem zimowym i przebudzoną
przez królewicza-Wiosnę), a. o bohaterze kry-
jącym się w pieczarze przed pościgiem tyrana
a. uzurpatora i śpiącym tam snem nie-
przespanym; obudzi się. gdy jego kraj znaj-
dzie się w niebezpieczeństwie. Legendy o
,,śpiących rycerzach" osnute były wokół po-
staci wielkich władców, jak Artur, Karol
Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesław Chrobry a. Śmiały.
wodzów, jak Roland, Karol Chodkiewicz, Ste-
fan Czarniecki, bohaterów lud., jak Stieńka
Razin, Pugaczow itd., męczenników, jak Sie-
dmiu śpiących z Efezu.
Sen Almaszara — zamki na lodzie, płonne
projekty, próŜne marzenia, jeszcze skóra na
niedźwiedziu, a juŜ ją sprzedają. Almaszar
zainwestował wszystkie pieniądze w kosz
wyrobów szklanych i śnił na jawie, Ŝe się na
nim wzbogaci, ale mimowolnym kopnięciem
stłukł wszystko szkło (Opowiadanie balwierza
o piątym bracie w Baśniach z 1001 nocy).
Sny — tajemnice. „Sny lekkie, sny płoche
nas bawią, które się nam podobno nigdy nie
wyjawią" (Tren Xl 13—14 Jana Kocha-
nowskiego). „Sny — to sny (...) tajemne
światy" (Pokolenie Marka Świdy 1,1 Andrzeja
Struga).
Sen — płaszcz; poŜywienie; woda; ogień;
chłód; pieniądze; waga. ,,Błogosławiony. który
sen wynalazł, ten płaszcz, który okrywa
wszystkie myśli ludzkie, poŜywienie, które nam
uśmierza głód, wodę, która gasi pragnienie,
ogień, który w zimnie zagrzewa, chłód, który
łagodzi upał, i na ostatek pieniądz obiegowy, za
który wszystko kupić moŜna, wagę i cięŜarki,
które równowaŜą pasterza i króla, prostaka i
mędrca" (Don Kiszot 2,68 Cervantesa, tł. A. L.
i Z. Czerny).
śycie snem, hiszp. La vida es sueflo, tytuł
sztuki (1635) Pedra Calderona de la Barca.
„We śnie człek królem, inaczej na jawie"
(Sonet 87, 14 Szekspira, tł. Jerzego Łowiń-
skiego).
Sen Spodka (ang. Bottom's dream) — o
własnym osielstwie; przen. niewczesne dojście
do przekonania, Ŝe się postępowało jak głupiec
(Sen nocy letniej 4.1 Szekspira); tkacz Spodek,
któremu Puk nałoŜył ośli łeb.
 Sen — mamka natury. „Śnie słodki, ty dobra
natury mamko" (Henryk IV, cz. 2 3,1
Szekspira, tł. L. UIricha).
„O Śnie! pochlebco umysłów szczęśliwych!"
(Elegy to Sleep Williama Congreve'a).
Sny — charakter śpiącego. ,,Gdyby ludzie
chcieli szczerze opowiadać, co się im śni,
łatwiej byłoby z tego odczytać ich charakter
niŜ z ich twarzy" {Pisma E 490 G. Ch. Lich-
tenberga).
,,Drzemkę i sen — dwóch braci najętych na
słuŜbę bogom — wyprosił Prometeusz dla
ludzi na pociechę" (Die Geschwister l—2
Goethego).
Sen — „odświeŜająca kąpiel piersi pełnej
ran, łagodna oliwa na wszelki serca ból, na
uczcie Ŝycia najsmaczniejsze danie!" (Makbet
2,4 Friedricha Schillera).
Sny — przestroga. „Nie sądzisz, Ŝe to głos
przestrogi wróŜebnie do nas mówi w snach? —
Zdarzają się te głosy bez wątpienia, jednak nie
nazwałbym przestrogą tego, co zapowiada
rzecz nieuniknioną" (Śmierć Wallensteina 5,3
Friedricha Schillera).
Długi sen — śmierć. „Dobranoc, Gordon!
Gotuję się na długi sen, bo ból ostatnich dni był
wielki. Postaraj się, by mnie za wcześnie nie
zbudzono" (Śmierć Wallensteina 5,5 Friedricha
Schillera), ostatnie słowa bohatera.
„Wieczny pokój to senne marzenie i nawet
nie piękne" (Helmuth von Moitke na temat idei
Immanuela Kanta wyraŜonej w pracy Projekt
wiecznego pokoju, 1795).
Sen — przyjaciel w niedoli. „Nazwano cie-
bie, Śnie, druhem w niedoli, lecz ten, kto cię
tak nazwał, był szczęściarzem" (The Curse
ofKehama 15,12 Roberta Southeya).
„Sny są tym, co najsłodsze i, być moŜe, naj-
prawdziwsze w Ŝyciu" (Charles Nodier,
1780—1844).
Mary senne — posłańcy wieczności; duchy
przeszłości; sybille. „Jak posłance wieczności
— błysną i przepadną, jako przeszłości duchy
— często przyszłość zgadną, jak wróŜące
sybille — ciemność do ich ręki składa tyrań-
skie berło rozkoszy i męki" (Sen. Z lorda By-
rona 11—14 Mickiewicza).
Sen — Ŝyciem (nm. Der Traum ein Leben)
tytuł „bajki dramatycznej" (1832) Franza
Grillparzera, pomyślany jako odwrócenie
tytułu sztuki Calderona śycie snem.
Kraina snów — kraj czarów, nieśmiertel-
ności; marzenia senne.
„A sen? — ach, ten świat cichy, głuchy;
tajemniczy, Ŝycie duszy" (Dziady cz. III, Prór
log 69—70 Mickiewicza).
Sen — przypomnienie. „Mędrcy mówi^, Ŝe
sen jest tylko przypomnieniem — mędrcy
przeklęci!" (Dziady cz. III, Prolog 73—74
Mickiewicza).
„Śnie, tyś krewniakiem śmierci, ekstazy,
szaleństwa" (In Memoriam 71 Alfreda Ten-
nysona).
Sen — świat. „Świat snem — snu ziemia
łoŜem" (Narodzie mój... 58 Słowackiego).
„Sny ostatnie — przechodzą przez włosy"
(Kiedy pierwsze kury... 11—12 Słowackiego).
„Sen — śmierci brat, kochanek maku"
(Beniowski 10, 153 Słowackiego).
„Sny to najlepszy dowód na to, Ŝe nie je-
steśmy tak szczelnie zamknięci w swojej skó-
rze, jak się wydaje" (Dzienniki 1844 Ch. F.
Hebbia). „Sny to klucze do wyjścia z siebie"
(Le Regne du Silence: Au fil de l'eau G. Ro-
denbacha).
„Marzenia — niedziela myśli" (Journal
intime 29 IV 1852 H.-P. Amiela).
„Sen — tajemnica Ŝycia, cudowne dzieło
Natury" (Journal intime 20 III 1853 H.-P.
Amiela).
„Sen — najmilszy sposób skracania Ŝycia"
(Fliegende Blatter 2856/103).
Sen o szpadzie — (w okresie zaborów)
marzenie o walce zbrojnej o niepodległość.
Tytuł rapsodu (1905) Stefana śeromskiego.
„Marzenie senne jest (takŜe) psychozą, z jej
niedorzecznościami, urojeniami i przywidze-
niami" (Abriss der Psychoanałyse 1,5 Sigmun-
da Freuda, 1940, pośmiert.).
Sny — wyraz a. spełnienie pragnienia
stłumionego, zdławionego (Freud); sponta-
niczne i symboliczne przedstawienie aktual-
nego stanu świadomości (Jung).
Sny — majątek biedaka. „Lecz ja, będąc
biednym, mam tylko sny moje" (Hę Wishes for
the Clofhs of Heaven W. B. Yeatsa).
Sny — to, co nie znika. „Im bardziej się
starzeję, tym lepiej widzę, Ŝe to, co nie znika,
to są sny!" (Do pani A. Mawois, 1955, Jeana
Cocteau).
Amerykański sen (ang. The American
Dream) — społeczeństwo amerykańskie, izo-
lowane od rzeczywistości przez fałszywe ide-
ały; samotność, niemoŜność budowania mo-
stów do serc i dusz naszych bliźnich. Tytuł
sztuki (1961) Edwarda Albee, poruszającej ten
temat.
 Spać jak suseł, bobak, świstak, borsuk — Serce — źródło Ŝycia. „StrzeŜ swego serca,
głęboko, mocno, bez ruchu. bo z niego tryska źródło Ŝycia!" (Ks. Przy-
Spać jak zając — czujnie, niespokojnie, z powieści 4,23). Wg Pliniusza St. (11,37) jest to
otwartymi oczami. organ, który się pierwszy budzi do Ŝycia i
Sen — nadzieja. Ten sen się prześnił — ta ostatni zamiera w ciele ludzkim.
nadzieja się rozwiała, zawiodła, nie ziściła się. Serce — ośrodek, najwaŜniejszy punkt,
Sen — przemijanie, nietrwałość. Znikł jak centrum czegoś (kniei, gęstwiny; huty).
sen, jak senne marzenie. Serce — dusza. Sursum corda łac. 'w górę
serca', słowa odmawiane przed prefacją
SERCE mszalną; por. levemus corda... tac. 'podnieśmy
serca...' (Wulgata, Treny Jeremiasza 3,41),
Serce symbolizuje miłość, miłość niebiańską, i
„Ukryty w sercu człowiek" (l. List św. Piotra
ziemską, wzruszenie, uczucie, dobroć, nie-
3,4).
winność, szczerość, uprzejmość, ochoczość,
Serce — mądrość, rozum. „Dałem ci serce
Ŝyczliwość, pomoc, współczucie, miłosierdzie,
mądre i rozumne" (3. Ks. Król. 3,12). „Mą-
przyjaźń, oddanie, szczodrość; zgodę, radę;
drość Salomona Bóg dał w serce jego" (3. Ks.
Ŝycie, siłę Ŝywotną; człowieka doznającego
Król. 10,24). „Serce mędrca, -jak lustro,
jakichś uczuć a. przeŜyć, naturę ludzką,
powinno odbijać wszystkie przedmioty nie
temperament, charakter, Ŝycie duchowe, duszę,
brudząc się o nie" (Konfucjusz).
intelekt, zrozumienie, mądrość (w odróŜnieniu
W tradycji muzułm. serce organem kon-
od rozsądku), inteligencję; kontemplację,
templacji i Ŝycia duchowego (a nie uczuć),
wspomnienia, księgę, pamiętnik; aspiracje;
podpowiadającym człowiekowi najskrytsze,
nastrój; męstwo, odwagę, śmiałość; prawdę,
najprawdziwsze myśli będące źródłem jego
dobro i zło, wolę, szczęście i światło dla duszy;
intelektu.
małŜeństwo; poboŜność, proroctwo, skruchę;
,,Serce — istotnym jest prawdy ogniskiem"
rozpacz, oburzenie, strach, ból, smutek, Ŝal;
(Aktor 2, 5, 567 Norwida).
otuchę, nadzieję; fałsz, głupotę.
„Z serca płyną wielkie myśli", fr. Les
W Biblii wyraz „serce" występuje jako sym-
grandes pensees viennent du coeur (Maksyma
bol, metafora czy przenośnia, w charakterze
87 markiza de Vauvenargues).
źródła i siedziby Ŝycia religijno-obyczajowe-
Serce — źródło aspiracji, dąŜeń. „Tak by się
go, ośrodka osobowości, działania, charakteru,
nam serce śmiało do ogromnych, wielkich
zachowań — kilkaset razy, a zaledwie tuzin
rzeczy" (Wesele l, 24, 791—2 S. Wyspiań-
razy na określenie organu ciała. U sta-roŜ.
skiego).
Egipcjan serce było prawdziwą siedzibą
Serce — pamiętnik, księga wspomnień.
inteligencji (mózg — tylko pomocniczą), jedy-
,,Serce człowieka wspomnień współbraci ołta-
nym organem wewnętrznym nie przechowy-
rzem" (W imionniku Henryka G. 3 Edmunda
wanym w kanopach (urnach), ale pozosta-
Wasilewskiego). „W rozbolałego serca Ŝywą
wianym w mumii, gdyŜ od cięŜaru serca (wa-
księgę zapisz na zawsze słowa..." (W rozbo-
Ŝonego na sądzie zmarłych) zaleŜały dalsze
lałego serca... l—2 Jana Kasprowicza).
losy zmarłego; por. Waga.
Serce — prorok. „Bo serce pewny prorok a
Serce uwaŜano przez tysiąclecia za siedzibę
nigdy nie myli" (śywot Józefa, Rozprawa 6,
Ŝycia, siłę decydującą w sprawach dobra i zła,
4941—2. M. Reja).
(staroŜytni wróŜyli z kształtu i wnętrza serca
Serce — krynica inteligencji i dobrej rady
osoby zmarłej), siedzibę duszy; często skła-
(w odróŜnieniu od rozsądku). „Naucz nas li-
dano je w ofierze bóstwu. Serce określało Ŝycie
czyć dni nasze, abyśmy posiedli roztropne ser-
wewn. człowieka, jego myśli, odwagę, wolę'i
ce" (Psalm 89 12). „Serce ma swoje racje,
uczucia. Zjadano serce wroga, aby zdobyć jego
których rozum nie zna" (Myśli 2, 17, 5 Pasca-
zalety i uniemoŜliwić mu zmartwychwstanie.
la).
RównieŜ krew tętniącą w sercu wiązano z
Serce — rezerwuar głupoty. „Serce to ten
duszą człowieka. Serce uwaŜano za jedno z
osieł pierworodny, który tkwi w kaŜdym z nas"
trzech, ale główne i centralne ognisko
(śywot i myśli Zygmunta Podfilip-skiego I,
(ośrodek, centrum) Ŝycia w ciele ludzkim obok
Wstęp, Józefa Weyssenhoffa).
mózgu i genitaliów, łączące w sobie częściowo
Serce wg pojęć epoki Odrodzenia jest skar-
funkcje tamtych dwóch.
bnicą wzruszeń, odczuć, sił Ŝyciowych, jed-
nym z trzech organów stanowiących o Ŝyciu i
śmierci (wraz z mózgiem i wątrobą); sądzono
wówczas, Ŝe jęki i wzdychania miłosne
wytaczają krew z serca. „Chora miłością, z
braku szczęścia blada, z krwi ją najdroŜszej
tłok westchnień okrada" (Sen nocy letniej, 3,2
Szekspira, tł. S. Koźmiana). Związek serca z
Ŝyciem uczuciowym musiał być jednak oczy-
wisty juŜ dla ludów pierwotnych: pod jego
wpływem serce bije mocno, szybko, zamiera,
tłucze się w piersiach itd.
Serce — źródło uczucia. Przysłowie: Co na
sercu, to i na języku. „Z obfitości serca usta
mówią" (Ew. wg Mat. 12,34). W staroŜ. Grecji
emblemat Erosa.
Serce — siedziba smutku, troski, tęsknoty,
Ŝalu, bólu. ,,Serce moje smętne" (Treny Jere-
miasza 1,22). „Mam wielki smutek i nieustan-
ny ból w sercu swoim" (List do Rzymian 9,2).
Serce rwie się, tęskni, wyrywa się do kogoś, do
czegoś; skowyczy, omdlewa, pęka z bólu,
ściska się z Ŝalu.
Krwawiące, złamane, zranione serce — za-
wód miłosny, rozczarowanie. „Bliski jest Pan
tym, których serce jest złamane" (Psalm 33
19).
Serce — skarbnica radości Ŝycia, wesela.
„Serce wesołe rozwesela oblicze" (Ks. Przy-
powieści 15,13). „Humor jest darem serca",
nm. Humor ist (...) eine Gabe des Herzens
(Ludwig Borne).
Serce czyste — niewinność, bezgrzeszność.
,,Błogosławieni czystego serca" (Ew. wg Mat.
5,8). „Miłosierdzie płynące z czystego serca"
(/. List do Tymoteusza 1,5).
Złote serce — człowiek dobry, bezintere-
sowny, uczynny, miłosierny. • Serce —
skrucha. „Sercem skruszonym i zgnębionym
nie wzgardzisz. BoŜe" (Psalm 50 19).
Wielkie serce. „Serce moje moŜe pomieścić
ludzi milijony" (Tak mi. BoŜe, dopomóŜ 7—8
Słowackiego); przen. człowiek szlachetny,
wzniosły, miłosierny.
Małe serce — tchórzostwo, małoduszność:
Człowiek małego serca.
Twarde, kamienne serce — nieczułe, okru-
tne; odporne na zaloty. „Serce w twej piersi
jest z Ŝelaza" (passim u Homera). „Moje serce
zmieniło się w kamień" (Otello 4,1 Szekspira).
„Na palcu masz dyjament, w sercu twardy
krzemień" (Do Hanny l Jana Kochanowskie-
go). „Ja zatwardzę serce (faraona)" (Ex. 2,21).
Serce — dobro i zło. „Dobry człowiek ze
skarbu dobrego serca wynosi rzeczy dobre, a
zły ze skarbu złego — złe" (Ew. wg Mat. 12,
35). „Z serca wychodzą złe myśli, zabójstwa,
cudzołóstwa, rozpusta, kradzieŜe, fałszywe
świadectwa, bluźnierstwa" (Ew. wg Mat.
15,19).
Serce — odwaga, siła, wola, animusz, „Ser-
ce w nim szczekało (...). Bijąc się w piersi
(Odys) karcił swe serce: — Znieś i to, moje
serce, juŜeś i bardziej psie dni znosiło (...).
Twoja wówczas roztropna odwaga wypro-
wadziła mnie z pieczary (Kiklopa)" (Odyseja
20,18 Homera, tł. J. Parandowskiego). Tracić,
stracić serce, przesl. upadać na sercu — tracić
odwagę, animusz.
Serce — tarcza. „Zasłońcie serca tarczami i
walczcie przy serc pomocy, pewniejszej niŜ
tarcze" (Koriolan 1,4,24 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Serce — oburzenie; napis nagrobny Jona-
thana Swifta: ,,Ubi saeva indignatio ulterius
cór lacerare neguit" łac. 'gdzie święte obu-
rzenie nie moŜe mu juŜ rozdzierać serca."
Serce — strach. „Sauł (...) strwoŜył się, i
przelękło się jego serce bardzo" (l. Ks. Król.
28,5). „Roboam był prostak i lękliwego serca"
(2 Ks. Kronik 13,7). Serce zamiera z trwogi.
Serce w portkach, w piętach — ze strachu, łac.
Cór Uli in genua decidit 'spadło do kolan'.
Serce — fałsz. „Fałsz serca i fałsz lic muszą
iść społem" (Makbet, ostatnie słowa aktu I
Szekspira, tł. J. Paszkowskiego). Serce dwoiste
— dwulicowość, obłuda. ,,A z Zabulonu (...)
50 000 przyszło na pomoc, z sercem nie-
dwoistym" (/. Ks. Kronik 12,33).
Serce — złość. „Obmyj ze złości serce twe,
Jeruzalem" (Jeremiasz 4,14).
Serce rozpierane przez pychę. „Hardość
twoja uwiodła cię i pycha serca twego" (Je-
remiasz 49,16), Zdjąć, zrzucić pychę z serca.
Serce — niewód, sidła, potrzask, matnia.
„Niewiasta jest sidłem łowców, a serce jej
niewodem" (Eklezjastes 7,27).
Serce gryzące i gryzione. „JeŜeli gryzę co —
to sercem gryzę" (Beniowski 2, 744 Słowa-
ckiego). „Serce kaŜdym czuciem Ŝre i kąsa
wroga" (Rewolucja 34 Or-Ota). Jędza gryząca
serce — uosobienie zazdrości, zawiści.
Serce — skarbnica uczuć patriotycznych.
„Pamiętam serce twe młode, wezbrane dolą
ojczyzny" (Księga ubogich 37,8 Jana Kaspro
wicza). „Sercem ojczystych progów strzeŜ"
(Pieśń o domu 23 Marii Konopnickiej). „Ser-
ce?—? A to Polska właśnie" (Wesele 3, 16,
579—80 S. Wyspiańskiego).
Serce Warszawy — Stare Miasto (Stare
Miasto 98 Or-Ota).
Serce — tajemnica. „Zawiłe jest serce
wszystkich i niewybadane" (Jeremiasz 17,9).
,,Wielką zawsze zagadką jest serce w czło-
wieku" (Ciotunia 3,3 Aleksandra Fredry).
Serce i głowa — uczucie i rozum. „Serce
zawsze wystrychnie głowę na dudka" (Ma-
ksyma 102 La Rochefoucoulda). „Rozum i
serce, dwa wrogi, na straszny bój się wyzwali;
wtem weszła Hanna do sali i rozum — w
nogi!" (Junak Kazimierza Brodzińskie-go).
„Nieraz jestem w rozterce: tu interes — a tu
serce" (Wesele l, 17, 514—15 S.
Wyspiańskiego).
Serce na dłoni — Ŝycie wewnętrzne ukazane
otwarcie wszystkim; prawość i szczerość;
godło umieszczone przez Kalwina na pieczęci
do listów. Serce jak na talerzu.
Serce z głową kobiety — grzech przeciw 8.
przykazaniu, grzech obmowy, fałszywego
świadectwa.
Serce z monetą — grzech przeciw 9. i 10.
przykazaniu, grzech poŜądania cudzej
własności.
Serce z krzyŜem — atrybut św. Katarzyny ze
Sieny.
Serce z koroną cierniową — emblemat
jezuitów i Ignacego Lojoli.
Płonące serce — gorące uczucie i na-
miętność; otoczone cierniem i krwawiące —
serce Chrystusa; płomienna poboŜność; atrybut
św. Augustyna i Antoniego Padewskiego,
miłosierdzia; renesansowej Wenery.
Serce przebite strzałą — skrucha, Ŝal za
grzechy; atrybut św. Teresy; (strzałą Amora)
miłość, oddanie, namiętność, często z mottem
łac.: Amor yincit omnia 'miłość wszystko
zwycięŜa'. Znak zodiaku — Lew. W
heraldyce: szczerość; rozum. W alchemii:
serce wyobraŜało Słońce w człowieku, tak jak
złoto — Słońce na Ziemi; serce ma związek ze
Słońcem, a mózg z KsięŜycem.
SĘP
Sęp symbolizuje niebo. Słońce, ogień, oczysz-
czenie, wiatr, burzę, błyskawicę, zniszczenie;
zło, złą sławę, zgryzotę, nieszczęście;
drapieŜność, Ŝarłoczność, bezwzględność,
śmierć; karę, skruchę; zasadę Ŝeńską,
macierzyństwo, opiekę, płodność, nieśmier-
telność; wysokie loty, bystrość wzroku, obja-
wienie, wróŜbę, proroctwo; sprawiedliwość;
pustelnictwo.
Sęp — ogień, upał, wiatr; psychppomp.
Atrybut bogów Ŝaru słonecznego latem na
pustyni; wiatr pustynny przenoszący dusze
zmarłych na tamten świat.
Sęp w Indiach — duch opiekuńczy
czuwający nad dziećmi w czasie nieobecności
rodziców; doradztwo duchowe; ab-negacja.
Sęp w staroŜ. Egipcie — matka, macie-
rzyństwo, płodność; stróŜ i obrońca faraonów;
amulet przeciw ukąszeniu skorpiona. Atrybut
bogini prawdy i sprawiedliwości Maat; atrybut
opiekunki Górnego Egiptu i jego władców,
bogini sępa i węŜa Nechbet; opiekunki kobiet,
bogini Hat-hor; Izydy. wcielenia Wielkiej
Macierzy. UwaŜano, /e wszystkie sępy to
samice za-pładniane przez Ozyrysa, boga
płodności i władcy świata zmarłych. Królowe
egip. nosiły często sępi czepiec, ochronne
nakrycie głowy w kształcie sępa, którego
skrzydła okrywają głowę z dwu boków, a
głowa ptaka wznosi się nad czołem władczyni.
Sęp — amulet przeciw ukąszeniu skorpiona;
sądzono, Ŝe szponem sępa moŜna wykryć
truciznę w napoju, podobnie jak rubinem a.
krwawnikiem; przeciwieństwo (i naturalny
przeciwnik) węŜa.
Sęp — sprawiedliwość, wielkoduszność;
wg poglądu staroŜytnych sęp nie atakuje
drobnych, słabych stworzeń.
Sęp — wysoki lot i bystry wzrok. „ŚcieŜki
do niej nie zna sęp i nie wypatrzyło jej oko
sokoła" (Hiob 28,7).
Sęp — pustelnik, odludek. „Tam lylko sępy
zlatywać się będą, jeden do drugiego" (Izajasz
34,15), w opustoszałym i zniszczonym kraju
zmienionym w pustynię. „Tylko trupy tu
nocują, tylko sępy tu koczują" (Farys 59—60
Mickiewicza).
Sęp — atrybut irańskiego człowieka--
potwora AŜdahaka, zabójcy pierwszego
człowieka, Jimy.
 Sęp — atrybut Matki Natury, Wielkiej
Bogini, a takŜe śmierci (jako padlinoŜerca).
Sęp czule opiekuje się młodymi w gnieździe.
Parsowie wystawiają swych zmarłych na Wie-
Ŝach Milczenia (dachmach), aby sępy zŜarły
ich ciała, co ma ułatwić późniejsze odrodzenie
się nieboszczyka; sępy są dla nich święte jako
poŜeracze trupów, Ŝywe sarkofagi,
oczyszczacze przyrody.
Sęp — kara, wyrzuty sumienia. Atrybut
Hery, Ateny, erynii, Prometeusza, Tytiosa.
Prometeuszowi, przykutemu na Kaukazie do
skały, sęp (a. orzeł) wyszarpywał wątrobę za
to, Ŝe wykradł niebu ogień i dał ludziom. Dwa
sępy wyszarpywały Tytiosowi wątrobę w
Tartarze za chęć zgwałcenia Leto (Latony),
matki Apollina i Artemidy — wg humanistów
renesansowych była to alegoria opanowania
ciała przez Ŝądzę (gdyŜ wątrobę uwaŜano za
siedzibę poŜądania).
Sęp — mędrzec, wieszczek, prorok, jeden z
ptaków poświęconych Apollinowi.jako bogu
wyroczni; doskonały wzrok ptaka daje mu
znakomitą orientację. Mityczny wieszczek
Melampos rozumiejący mowę ptaków twier-
dził, Ŝe sępy są mądrzejsze od bogów. Romu-
lus zobaczył 12 sępów, a Remus 6, gdy pierw-
szy osiedlił się na Palatynie, a drugi na Awen-
tynie; zapytali bogów, gdzie ma powstać
Rzym. Powstał w miejscu, gdzie wróŜba oka-
zała się pomyślniejsza, na Palatynie. Auguro-
wie wróŜyli z lotu sępów. W Rzymie sęp po-
święcony był nie tylko Apollinowi, ale i Mar-
sowi, pierwotnie bogu płodności, potem
dopiero bogu wojny.
Sęp jako padlinoŜerca — śmierć; nie-
śmiertelność, magiczne odnowienie cyklu Ŝy-
cia i śmierci; zło, zła reputacja, nieszczęście.
„Bo gdzie jest padlina, tam zlatują się sępy"
{Ew. wg Mat. 24,28). ,,Si witur es, cadaver
expecta" łac. 'jeśliś sęp, czekaj trupa'. Przy-
słowie: Czeka jak sęp ścierwu. ,,Cieszą się
jako sępy z konających jęku" (Almotenabbi 70
Mickiewicza).
Sęp — atrybut Matki Boskiej, wynikły z
mniemania, Ŝe jaja sępicy zapładnia wschodni
wiatr, co posłuŜyło jako symbol niepokalanego
poczęcia.
Sęp atakujący człowieka skutego łańcuchem
— (w plastyce) kara, wyrzuty sumienia;
walka między kolejnymi porami roku.
Sęp — zło, drapieŜność, Ŝarłoczność, bunt,
cechy drapieŜnika, na które zwrócono uwagę
dopiero w czasach, gdy rola sępa jako czyści
ciela miast zmniejszyła się znacznie. Sępem
patrzą na siebie — ponuro, nieprzyjaźnie. „Gdy
sęp buntu toczy serca takich wielkich wodzów"
{Henryk VI ci. l 4,3 Szekspira).
Sęp — udręka, zgryzota. „Ja jestem Zemstą
przysłaną z królestwa szatana, aby uciszyć sępa
szarpiącego twój umysł okrutną pomstą na
twych wrogach" {Tytus Andronikus 5,2
Szekspira).
Wiek kobiety — 60—70 rok Ŝycia (kobieta z
kądzielą).
Sępi szpon — zgryzota. „Sępie szpono
zgryzoty na wskroś mię przebodło" {Don
Carlos 304 Mickiewicza).
Sępie skrzydła — ochrona, osłona.
W marzeniu sennym: niebezpieczna choro-
ba; (zabić) szczęście.
SIEĆ (Sidło, Matnia, Niewód, Więcierz)
Sieć symbolizuje sidła, pułapkę; coś, co usidla,
chwyta w matnię psych. a. moralną; więź,
więzy, pęta, splątanie, poŜeranie, chwytanie,
gromadzenie, zbieranie, kolekcjonerstwo;
rybołówstwo; poszukiwanie bóstwa; niebo,
Królestwo Niebieskie, gwiazdy, promienie
słoneczne; miłość, miłość do świata, kobietę,
płodność; przebiegłość, magiczną władzę;
prawo; strach, śmierć, piekło, zmartwych-
wstanie.
Sieć czterech wiatrów — władza magiczna;
atrybut i broń (obok łuku, strzał, maczugi i
piorunów) boga Marduka z mitu babilońskiego.
Sieć promieni słonecznych — atrybut boga
Słońca panteonu mezopotamskiego, Sza-
masza, jako zwycięzcy ciemności na niebie i
Ziemi, badacza serc śmiertelników, dawcy
Ŝycia i źródła praw.
Sieć — broń i atrybut bogów nieba, jak ind.
Waruny, pana niebios, podpory prawa
kosmicznego i moralnego, oraz bogów wód i
oceanów, łowiących siecią ryby w odmętach
podświadomości, jak babiloński Ea, bóg wody
i mądrości; przeciwieństwo miecza herosów.
Sieć — miłość do świata doczesnego. „Jak
ryby schwytane w wielką sieć i wyciągnięte na
brzeg, tak popadają ludzie w miłość do świata i
w wielką niedolę" {Mahabharata ks. 12).
Sieć — poszukiwanie bóstwa; atrybut mi-
styków perskich, łowiących Boga siecią.
 Sieć, sidła — śmierć, strach, piekło. „Ogar-
nęły mnie sidła śmierci i sieci otchłani, ucisk i
boleść przyszły na mnie" {Psalm 114 3—4).
Sidła duszy — wargi głupca. „Usta głupca
są jego zgubą, a jego wargi sidłem dla jego
duszy" (Ks. Przypowieści 18,7).
Sidło dla człowieka — nierozwaŜne ślubo-
wanie {Ks. Przypowieści 20,25).
Sieć, sidło, niewód — kobieta. „Bardziej
gorzka niźli śmierć jest niewiasta, która jest
sidłem łowców, a serce jej niewodem, ręce jej
pętami" {Eklezjastes 7,27).
Sieć — sidła, pułapka, usidlenie, sieć do
wiązania stóp zapobiegająca ucieczce. „Za-
stawił (Pan) sieć na nogi moje, zawrócił mnie"
{Treny Jeremiasza 1,13). „Zastawię nań sieć
moją, i będzie pojmany niewodem moim"
{Ezechiel 12,13).
Sieć pajęcza — prawo. „Prawo to sieci pa-
jęcze: jak one chwytają stworzenia słabsze,
silniejsze zaś przepuszczają, tak w tych więzną
mali i biedni, bogaci zaś i moŜni nie dają się
schwytać" (Anacharsis, legendarny ksiąŜę
scytyjski z VI w. p.n.e., zaliczany niekiedy do
siedmiu mędrców staroŜytności; wg Vale-riusa
Maximusa 7, 2, 14).
Sieć — sklepienie niebieskie; sieć gwiazd i
gwiazdozbiorów, pozornie rzadka, nie po-
zwala jednak nikomu wyrwać się z granic i
praw Wszechświata i utrzymuje porządek
kosmiczny (gr. Themis 'porządek', uosobienie
sprawiedliwości, bogini mądrości i dobrej
rady, tłumaczka woli bogów, córka Uranosa--
Nieba i Gai-Ziemi). Ludzkość Ŝyje pod siecią
nieba, a wszelki grzech zakłóca równowagę
kosmosu, którą przywrócić moŜe ofiara.
Sieć — miłość, płodność, strój bogiń miło-
ści i ich kapłanek: połączenie ubioru z na-
gością, atrybut kreteńskiej bogini Britomartis
(po kreteńsku 'słodkie dziewczę'), niekiedy
utoŜsamianej z gr. Artemidą; córka Zeusa,
ukochana przez króla Krety, Minosa; ścigał ją
przez dziewięć miesięcy aŜ, w rozpaczy, sko-
czyła z wysokiej skaty w morze, ale rybacy
schwytali ją w sieć (stąd jej inne imię, Dik-
tynna, od gr. diktyon 'sieć') i uratowali. Gdy gr.
bóg-kowal Hefajstos przyłapał swą małŜonkę,
boginię miłości, Afrodytę, w łóŜku z Aresem,
nakrył oboje siecią (która moŜe była strojem
bogini?), po czym zwołał innych bogów, aby
wystawić zdrajczynięijej kochanka (a takŜe i
siebie) na pośmiewisko. „Serca wplątane w
miłosne sieci" {Raj odzyskany 2,161 Johna
Miliona). „O! gdzie miłość sta
wia siatki, nie figlujcie, moje dziatki!" {Śluby
panieńskie 1,6 Aleksandra Fredry).
Sieć, sidło — śmierć. Klitajmestra oplatała
siecią swego męŜa, Agamemnona, aby go za-
bić. Ran, skandynawska bogini morza, mał-
Ŝonka boga mórz, Aegira, chwytała w sieci
zatopionych marynarzy i podejmowała ich,
wraz z małŜonkiem, na podwodnych ucztach.
,,Pochwyciły mnie sidła śmierci" (2 Ks. Król.
22,6). „Męczennicy zabici w wojnie
Kupidyna; martwe ich lica ostrzegają ciebie
przed wejściem w śmierci sieć nieubłaganą"
{Perykles 1,1 Szekspira).
Białe sieci — dokumenty prawne; kruczki
prawnicze. ,,Atakują dobra innych ludzi
swymi białymi sieciami", tac. Albo rele aliena
oppugnal bona {Persa 74 Plauta).
Sieć i trójząb zob. Trójząb (gladiatorzy
retarii 'siatnicy').
Sieć, niewód — Królestwo Niebieskie.
,,Podobne jest Królestwo Niebieskie do sieci
zapuszczonej w morze i zagarniającej ryby
wszelkiego rodzaju. Którą, gdy była pełna,
wyciągnęli na brzeg, a usiadłszy dobre
wybrali, a złe wyrzucili" (Ew. wg Mat. 13,
47—8).
Sieć — atrybut wielu bóstw wschodnich,
przedstawianych z siecią, którą łowią,
przyciągają do siebie i ujarzmiają ludzi;
podobnie w Nowym Testamencie sieć
występuje jako symbol działalności Boga,
nawiązujący do zawodu aposto-łów-rybaków.
Atrybut apostoła Andrzeja, rybaka
galilejskiego, pierwszego, który poszedł za
Jezusem {Ew. wg Jana l, 40—l), brata
Szymona-Piotra, któremu rzekł Jezus: „Nie
bój się, odtąd juŜ ludzi łowić będziesz" {Ew.
wg Łuk. 5,10).
Sieć z rybami (w chrzęść.) — Kościół.
Sieć rybacka, włók, niewód, więcierz —
łowy w mrokach podświadomości.
Łowić ryby suchą siecią — ciągnąć zyski z
cudzej pracy.
Łowić ryby złotą siecią — więcej in-
westować niŜ uzyskiwać. „To świat na opak,
co złotą siecią łowi, bo koszt przewyŜsza
zarobek" (Luter).
Sidło — pułapka. Przysłowie: Kto na kogo
sidła zakłada, sam czasem w nie prędzej
wpada.
Sieć (Reliculum) — gwiazdozbiór nieba
płd., w Polsce niewidzialny.
W marzeniu sennym: (pusta) bieda; (pełna)
bogactwo; (rozdarta) rozczarowanie.
SIEDEM
Siedem jest symbolem kosmosu, stworzenia,
przestrzeni, czasu, losu; boskości, świętości,
(siedmiu stopni) doskonałości; równowagi,
stałości, spoczynku, spokoju, światła; bez-
pieczeństwa, pewności, zdrowia, mądrości,
wytrwałości, inteligencji, siły, spełnienia;
zwycięstwa, szczęścia; przygody; uporu, oszu-
stwa; bólu, konfliktu, skomplikowanej jedno-
ści; wiecznego Ŝycia.
Siedem łączy się z obrazem porządku
doskonałego, całkowitego okresu a. cyklu,
trójkąta wpisanego w kwadrat, gwiazdy sied-
mioramiennej, oktawy, kolorów tęczy.
Siedem jest liczbą świętą od czasów pra-
dawnych, moŜe pod wpływem liczby dni trwa-
nia kaŜdej z faz KsięŜyca a. liczby znanych w
staroŜytności ruchomych ciał niebieskich tzw.
planet (Słońce, KsięŜyc, Merkury, Wenus,
Mars, Jowisz, Saturn), które astrologia uwaŜała
za związane z losami narodów, a później takŜe
ludzi. Siedem jest liczbą pełni, spełnienia,
kompletności, liczbą wg pitagorej-czyków
mistyczną, bo sumą dwu liczb szczęśliwych:
trójki i czwórki. Nieba i Ziemi. Bardzo często
grupowano rzeczy, pojęcia, ludzi, miasta itd. w
siódemki. Babilończycy reprezentowali siedem
,,planet" i sirdi-m nieb (trzeba było przejść
sześć, aby dojść ('o nieba Anu) przez siedem
pięter swych świątyń — ziku-ratów; pojęcie
siedmiu nieb przyjęli naprzód śydzi (być w
siódmym niebie — być szczęśliwym,
zachwyconym), a od nich muzułmanie. Religia
babilońska znała „złą siódemkę" demonów
występujących razem. Siedmiodniowy tydzień
obowiązywał w staroŜytnej Chaldei i stał się
miarą czasu w okresie biblijnym pod prawem
mojŜeszowym: wg Księgi Rodzaju Bóg
stworzył świat w ciągu tygodnia (wliczając w
to sabat, dzień odpoczynku). W staroŜytnym
Izraelu co 7 lat dawano odpocząć roli i
winnicom w roku sobotnim (stąd dziś w USA
urlop sabatowy roczny udzielany raz na 7 lat
osobom pełniącym funkcje administracyjne a.
naukowe), a co 7 X 7 lat obchodzili jubileusz,
kiedy zakazywano uprawy ziemi, uwalniano
niewolników i umarzano długi. Biblijny Jakub
słuŜył po 7 lat za kaŜdą ze swych Ŝon. W Obja-
wieniu sw. Jana mowa jest o siedmiu świecz-
nikach, gwiazdach, pieczęciach, trąbach itd.
Siódemka występuje w Starym Testamencie 11
razy.
Siedem zasłon Isztar i siedem bram podziemi
— zob. Zasłona.
Siedmioramienny świecznik liturgiczny
(menora) u śydów, jeden z symboli Świątyni
Jerozolimskiej i judaizmu, przedstawiony teŜ w
herbie Izraela.
Siódemka liczbą magiczną: aby zdobyć
Jerycho. siedmiu kapłanów siedmiu trąbami
trąbiło obchodząc miasto przez 6 dni po jednym
razie, a siódmego dnia 7 razy. Wtedy mury
Jerycha upadły (Jozue 5, 8—20). „Siedemkroć
upadnie sprawiedliwy, a powstanie, lecz
bezboŜni w zło wpadną" (Ks. Przypowieści
24.16). Faraon śni o siedmiu krowach tłustych i
siedmiu chudych, siedmiu kłosach pełnych i
siedmiu pustych (Gen. 41, 1—7). W czasie
Paschy Bóg kaŜe jeść prza-śniki (macę) przez 7
dni (Ex. 12.15). Gdy prorok Elizeusz obudził
zmarłe dziecię Su-namitki systemem usta-usta,
ono kichnęło 7 razy, aby wyrzucić z siebie
siedmiu diabłów i oŜyło (4. Ks. Król. 4.35); gdy
zaś kazał trędowatemu Naamanow i r myć się 7
razy w Jordanie, ten po spełnieniu polecenia
wyzdrowiał (5, 9—]4). Salomon zbudował
świątynię w 7 lat (3. Ks. Król. 6,38).
Biblijny Eklezjastyk (17,5) rozróŜnia siedem
zmysłów: rozum, mowę, smak, wzrok, słuch,
węch i dotyk; późniejsza tradycja uwzględniła
tylko 5 ostatnich; z czasem dodawano inne.
Siedem filarów mądrości zob. Kolumna.
Złe symbole siódemki. Siedem rzeczy, któ-
rych nienawidzi Pan: ,,Butne oczy, kłamliwy
język, ręce, które przelewają krew niewinną,
serce knujące złe myśli, nogi spieszące do
złego, składanie fałszywego świadectwa i
sianie niezgody między braćmi" (Ks. Przypo-
wieści 6, 16—19). Siedem narodów, które
wygładzi Pan w ziemi Chanaan, aby ją posiadł
Izrael: Hetejczycy, Gergezejczycy. Amorej-
czycy, Chananejczycy. Ferezyjczycy. Hewej-
czycy i Jebuzejczycy (Deut. 7,1). Król Aha-
swer miał 7 doradców (Ks. Estery 1,14) i 7
eunuchów (1,10).
Siedem — oszukaństwo i upór. Od siedmiu
boleści — o czymś lichym, bezwartościowym.
Ocet siedmiu złodziei — o czymś bardzo
kwaśnym a. o kimś skwaszonym, zgorzknia-
łym.
Siedmiu aniołów w apokryficznej Księdze
Henocha: Chamuel. Gabriel, Jofiel, Michał,
Rafał, Uriel. Zadkiel.
 W Grecji antycznej siódemka była liczbą
świętą, atrybutem bogów słonecznych —
Apollina-Fojbosa. Heliosa. Ateny; Helios miał
siedmiu synów. Niobe siedmiu synów i siedem
córek. Teby — 7 bram atakowanych i
bronionych przez siedmiu bohaterów:
wieszcz tebański Tejrezjasz by) przez 7 lat ko-
bietą i Ŝył przez 7 pokoleń. Wg pitagorejczy-
ków siódemka była symbolem stworzenia.
Wszechświata, przestrzeni: sumą 4 (świat) i 3
(bóstwo).
Siedem cudów (właśc. dziwów) świata sta-
roŜytnego. nazywanych tak od czasów helle-
nistycznych. Najdawniejsze znane ich zesta-
wienie, z II w. p.n.e. (Antypatra z Sydonu):
mury Babilonu, posąg Zeusa z Olimpii dłuta
Fidiasza. ..wiszące" ogrody Semiramidy w
Babilonie, kolos rodyjski. piramidy egipskie.
Artemizjon efeski. Mauzoleum w Hali-
karnasie. Istniało teŜ wiele innych zestawień.
..Nic zgoła na swym miejscu, w swym
kształcie świat nie ma. co ludzie przed tysięcy
lat robili dwiema. GdzieŜ one jego cuda. gdzie
one widziadła siedmioro? Z ziemie poszły,
ziemia je pojadła: Efezy, piramidy, kolosy,
mauzole" (Sielanka 76—81 Wacława
Potockiego).
Siedmiu mędrców gr., myślicieli i męŜów
stanu z VII i VI w. p.n.e.: Tales z Miletu.
Solon, Pittakos z Mityleny. Bias z Prieny;
za pozostałych trzech uwaŜano wymiennie:
Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu.
Chilona z Lacedemonu. Milona ze Sparty.
Scytę Anacharsisa. wieśniaka My.sona i in-
nych.
Siedem miast Homera, pragnących uchodzić
za jego kolebkę (heksametr gr. z ok. 120
p.n.e.): Smyrna, Chiós, Kolophón, Ithake.
Pylos, Argos, Athenai. Istnieje wiele warian-
tów wyliczających wymiennie inne miasta, np.
Salaminę, los. Kumę czy Rodos.
Siódemka — symbol Rzymu zbudowanego
na siedmiu wzgórzach: Palatyn. Kapitol.
Kwirynał, Wiminal. Eskwilin, Celius i Awen-
tyn.
Siedmiu królów Rzymu rządzących wg le-
gendy w 753—509 p.n.e.: Romulus. Numa
Pompiliusz. Tullus Hostiiiusz, Ankus. Mar-
CJUSZ, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i
Tarkwiniusz Pyszny.
Pater noster łac. (Ojcze nasz), modlitwa
Pańska, składa się z siedmiu próśb (Ew. wg
Mat. 6, 9—13).
Siedem kościołów Azji Prokonsularnej. do
których św. Jan skierował Apokalipsę: kościoły
Efezu, Smyrny. Pergamu, Tiatyry, Sar-des,
Filadelfii, Laodycei.
Księga zamknięta na siedem pieczęci (Apok.
5,1), przen. rzecz, sprawa tajna. niedostępna,
tajemnicza.
Siedem klas społecznych w Apok. (6,7):
królowie ziemi, moŜnowładcy. wodzowie,
bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni.
Siedem cnót teologicznych: cztery cnoty
Platona: mądrość, męstwo, umiarkowanie i
panowanie nad sobą, sprawiedliwość, oraz trzy
cnoty scholastyków śrdw.: wiara, nadzieja.
miłość.
Siedem darów ciała wg tradycji: wzrok,
słuch, węch, smak. ruch. praca, rozmnaŜanie
się.
Siedem darów ducha wg tradycji: rozum,
inteligencja, rada. męstwo, wiedza, prawość,
bojaźń boŜa.
Siedem dzieł miłosierdzia: łaknącego na-
karmić, spragnionego napoić, bezdomnego
ugościć, nagiego przyodziać, chorego i więźnia
nawiedzić (Ew. wg Mat. 25, 35—6). umarłego
pochować.
Siedem grzechów głównych w chrześcijań-
stwie: pycha, chciwość, nieczystość, zazdrość,
nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i
lenistwo.
Siedem sakramentów w Kościele kat.:
chrzest, bierzmowanie, sakrament ołtarza.
sakrament pokuty, ostatnie namaszczenie,
kapłaństwo, małŜeństwo.
Siedmiu śpiących z Efezu — bohaterowie
słynnej legendy niezmiernie popularnej w
chrześcijaństwie i islamie w śrdw., gdyŜ po-
twierdzała zmartwychwstanie ciał. Legenda
istnieje w licznych wersjach.jak gr., syryjska.
koptyjska, gruzińska. W czasie prześladowań
chrześcijan w r. 250 za cesarza Decjusza sie-
dmiu Ŝołnierzy chrzęść, schroniło się dojaski-ni
pod Efezem, gdzie zasnęli snem cudownym; za
Teodozjusza II (408—450) jaskinię otwarto i
Ŝołnierze się zbudzili. Święto 27 lipca w
kalendarzu kat.. a 2/3 sierpnia i 22/23
października w Kościele wschodnim.
Wg kabalistów istnieje siedem ziem: Tibal
zamieszkała przez ludzi; Adamah zamieszkała
przez smutne widma; Arka — przez Kaini tów;
Ge — przez budowniczych WieŜy Babel;
Nesziah — przez beznose karty; Ziah — zie-
mia niezaspokojonego pragnienia, dla bogaczy;
Erez — najniŜsze królestwo ciemno-
ści. Siedem nieb Kabały: l) złoŜone z samych
okien, z aniołem przy kaŜdym na wszelki czas
Ŝycia i śmierci, 2) aniołów ognia i wody, 3)
straŜników rolnictwa, 4) duchów planetarnych,
5) aniołów ogniośnieŜnych chwalących Pana, 6)
sfera serafów, 7) siedziba Afa-Gniewu i Huny-
Złości. olbrzymich aniołów wykonawców woli
boŜej oraz Samaela, który odbiera od człowieka
duszę w chwili zgonu.
Siedem sztuk wyzwolonych (nauk świeckich)
układ z ok. 400 n.e.: stopień niŜszy, trivium —
gramatyka, arytmetyka, geometria; stopień
wyŜszy, quadrivium — retoryka, dialektyka,
astronomia, muzyka.
Siedem (śrdw.) dobrodziejstw ciała dla wy-
branych w Raju: zwinność, piękno, zdrowie,
długowieczność, przyjemność, siła; dobro-
dziejstwami duszy były: zgoda, przyjaźń, har-
monia, radość, siła, bezpieczeństwo, mądrość.
Siedmiu szermierzy (orędowników) chrześ-
cijaństwa — zbiorowa nazwa dawana w opo-
wiadaniach śrdw. narodowym świętym (pa-
tronom) Anglii (Jerzy), Szkocji (apostoł An-
drzej), Irlandii (Patryk), Walii (Dawid), Francji
(Dionizy), Hiszpanii (apostoł Jakub, syn
Zebedeuszowy) i Włoch (Antoni Padewski).
Siedem świętych drzew wróŜby i talizmanów
w dawnej Irlandii: jabłoń (najświętsze, drzewo
nieśmiertelności), brzoza, leszczyna a. jesion,
ostrokrzew, dąb, wierzba, olcha; za ścięcie
kaŜdego z nich karano śmiercią.
Liczba szczęśliwa: siedem podków lub
podkowa o siedmiu hacelach; siódme dziecko,
siódme dziecko siódmego dziecka itd.
Siódemka liczbą piramidalną, gdyŜ piramida
składa się z czterech trójkątów (4+3=7).
Pielgrzymi muzułmańscy 7 razy obchodzą
Kaabę w Mekce.
Opowiadanie o siedmiu wezyrach albo o
podstępach kobiet a. opowieść o siedmiu
mędrcach lub Sindbadnameh, w Baśniach z
1001 nocy, pochodzenia indyjskiego; z wydania
strasburskiego Pontianus (1512) tł. Jan z
Koszyczek pt. Poncjan, czyli Historia o siedmiu
mędrcach (ok. 1540).
Siedmiu japońskich bogów szczęścia (od XVI
w.): Bisiamon utoŜsamiany z ind. buddyjskim
Wajśrawaną; Daikoku pokrewny ind. MahSkali
a. Siwie; Ebisu; Fukurokudziu (chiński mędrzec
taoistowski); Dziurodzin (jw.); Hotei (chin.
mnich buddyjski); Benten
utoŜsamiana z ind. boginią Saraswati. Ulubiony
temat pieśni lud., malarstwa i teatru.
Za siedmioma górami, za siedmioma rze-
kami... — początek bajek dziejących się w da-
lekich krajach. W bajkach występuje siedmiu
braci, siedem potraw, siedem kruków, siedem
koźląt itd.
Siedmiomilowe buty z bajek, w których jed-
nym krokiem przebywa się odległość siedmiu
mil.
Siedmiu Szwabów w bajce nr 119 braci
Grimm — ,,głupota bez jakiejkolwiek okrasy".
W bajce nr 20 dzielny krawczyk zdołał jednym
trzepnięciem ścierki zabić siedem much.
Siedem okresów Ŝycia człowieka: niemowlę,
uczeń, kochanek, Ŝołnierz, sędzia, chudy
pantalon, drugie niemowlęctwo (Jak wam się
podoba 2,7 Szekspira).
Siedem złotych miast Ciboli, legendarnych
miast pełnych bogactw i wspaniałości, daremnie
poszukiwanych w XVI w. przez kon-
kwistadorów hiszp. w Ameryce Północnej.
Być złą siódemką — kłótliwą kobietą, jędzą,
Ksantypą, sekutnicą; wg astrologii śrdw. siódmy
dom nieba miał szczególne znaczenie dla
małŜeństwa. Od XV w. w pop. nm. grze w karty
Karnóffeispiel siódemka była atutem i nosiła
wizerunek diabła, a zwano ją „złą siódemką"; od
XVI w. diabła zastąpiła „zła kobieta".
Cyfra siedem noszona dawniej jako talizman
potęŜny w dobrem i złem; amulet zdrowia.
Liczba siedem przez okultystów zwana Mi-
styczną, przypisywana praojcu Adamowi
(Kadmanowi), Indrze, Ormuzdowi. Jahwie,
Uranowi, Apollinowi, Heliosowi.
Siedem metali w alchemii: złoto (Apollo--
Słońce), srebro (Diana-KsięŜyc), rtęć (Mer-
kury), miedź (Wenus), Ŝelazo (Mars), cyna
(Jowisz) i ołów (Saturn). W psychologii —
konflikt. Kolor — fioletowy.
W astrologii — gwiazdozbiór i znak zodiaku
Wagi, planeta Saturn; zimna, powolna liczba,
opiekuje się kompozytorami, filozofami,
wynalazcami; jej natura jest flegma-tyczna,
subtelna w działaniu.
Siedem Sióstr — dawna nazwa gwiazdo-
zbiorów Plejady i Hyjady.
Siedem lamp architektury, wg głośnego
traktatu (1849) Johna Ruskina, to prawa,
którym artysta winien się poddać: Poświęcenie
(pięknu), Prawda, Siła, Piękno, śycie, Pamięć i
Posłuszeństwo (stylowi, szkole narodowej).
SIERP I KOSA
Sierp symoblizuje KsięŜyc, zasadę Ŝeńską, pło-
dność, Słońce; czas, nadzieję; lato, rośniecie,
jesień, Ŝniwa, zbiory, plon; kastrację, śmierć,
nowy kierunek rozwoju; pokój; argument nie-
podwaŜalny.
Kosa symbolizuje rolnika; Ŝywiciela; lato,
rośniecie, jesień, Ŝniwa, zbiory, plon; śmierć;
broń kosyniera; pokój.
Sierpów uŜywa się co najmniej od czterech
tysięcy lat; ich ulepszeniem są kosy o długim
drzewcu, mało stosowane w staroŜytności,
rozpowszechnione w Europie w okresie
rozwoju rolnictwa za panowania Karolingów
(VIII w.).
Sierp w mitach — narzędzie bogiń Ziemi i
KsięŜyca, słuŜące m.in. do dorocznego
okaleczania boga zboŜa; samokastracja ducha
roślin reprezentująca obniŜanie się Słońca
jesiennego, ziarno spadające pod ciosem
sierpa, więdnięcie wegetacji jesienią; narzędzie
związane z frygijskim bóstwem wegetacji
Attisem i kapłanami bogini Kybele.
Sierp — nadzieja. Łopata (orka) i sierp
(Ŝniwa) wyobraŜają nadzieję urodzaju, odro-
dzenia, zmartwychwstania, cykl odnawiających
się zbiorów; ale Ŝniwa są teŜ zadawaniem
śmierci przez ścięcie źdźbła łączącego ziarno z
ziemią jak pępowina płód z matką, ziarno
skazane na śmierć jako poŜywienie a. jako
nasienie.
Sierp — argument rozstrzygujący, posta-
nowienie nieodwołalne, wybór nowej drogi dla
ewolucji. Kronos kastruje swego ojca, Uranosa,
sierpem, aby powstrzymać płodzenie groźnych
potworów.
Sierp i kosa atrybutem Kronosa (Saturna),
Ojca Czasu, Demeter, bóstw księŜycowych,
alegoria śmierci. Ojciec Czas (Śmierć) przecina
ludzkie Ŝycie kosą tak, jak mojra Atro-pos
('Nieodwracalna') nić ludzkiego Ŝywota
noŜycami.
Sierp atrybutem Hermesa, Priapa, Perse-
usza. Perseusz otrzymał od Hermesa czaro-
dziejski sierp diamentowy i skrzydlate sandały
na wyprawę przeciw gorgonie Meduzie;
sierpem tym (a. mieczem) ściął jej głowę.
Priap „sierpem odstrasza złodziei" (Metamor-
fozy 14, 640 Owidiusza) lub moŜe swym
olbrzymim fallusem?
Sierp wiąŜe się z KsięŜycem (przez podo-
bieństwo do sierpu KsięŜyca), Artemidą (Dia-
ną), kobietą i płodnością (przez zaokrąglony
kształt, podobnie jak inne zaokrąglone na-
rzędzia i bronie, i przez związek KsięŜyca z
menstruacją), wyobraŜa teŜ tajną, pośrednią
drogę do Ŝycia pozagrobowego i do
zmartwychwstania (przez zasiew nowego
ziarna), łączy więc początek i koniec Ŝycia,
okaleczenie i nadzieję cechujące kaŜdą ofiarę
składaną bogom i kaŜdą broń. ,,A na czoło
włoŜyła zwyczajem Ŝniwiarki sierp krzywy
(...), jasny jak nów miesięczny nad czołem Dy-
jany" (Pan Tadeusz 11, 638 Mickiewicza).
Sierp — Chrystus, Syn Człowieczy, którego
aniołowie „zapuścili swoje sierpy na Ziemi i
Ziemia została zŜęta" (Apok. 14, 14—19).
Złoty sierp — KsięŜyc. Złotym sierpem
druidzi celtyccy ścinali z dębów świętą jemiołę
(zob.) w celach kultowych. „Złoty sierp
KsięŜyca na polu gwiazd" — słynne
porównanie Victora Hugo, uŜyte juŜ przed nim
przez poetę arabskiego Ibn al-Mu'tazza, zm.
908, jednodniowego kalifa.
Sierp — Słońce. Plastyka celtycka stylizo-
wała ogon koguta, ptaka słonecznego (zob.
Kogut), w kształt sierpa; to odwrócenie sym-
bolu księŜycowego na słoneczny moŜe się od
biedy tłumaczyć odwróceniem go rogami ku
ziemi.
Kosa — Czas i Śmierć. Kosa emblematem
Czasu, „skaźcy rzeczy" (Zbigniew Mor-sztyn) i
Śmierci, wyobraŜanych, zwł. od epoki
Renesansu, w postaci kościotrupa. Kosa —
równacz nieubłagany wszystkiego, co Ŝyje,
równy dla wszystkich. Sierp nie równa wszy-
stkich jak kosa, ale jest narzędziem odróŜnienia
dobra od zła, zboŜa od chwastów, tj.
grzeszników. „(Panie BoŜe) skosiłeś ich ostrą
kosą i juŜ swych głów nie podniosą" (Księga
ubogich 28, 7—8 Jana Kasprowicza).
Sierp i kosa — Czas. „Nic się kosie Czasu
nie oprze" (Sonet 12 13 Szekspira). „Miłość nie
jest błaznem Czasu, choć ten na róŜane wargi i
jagody swym krzywym sierpem się zamierza"
(Sonet 116 9—10 Szekspira).
Sierp i kosa — pokój. „Więc precz stąd
wojna, precz miecz i łuk krzywy, sierp mój
rynsztunek i kosa na niwy, dojrzałe kłosy to
nieprzyjaciele" (Pokój mieć ludziom potrzeba...
13—15 Wacława Potockiego).
 Kosa — broń (kosynierów) osadzona na
sztorc, dawna broń sieczna. „W Racławickim
polu świecą ranne rosy, migają się w rannym
słonku kosynierskie kosy" (Racławice l—4
Marii Konopnickiej).
Kosa — Ŝywiciel. Przysłowie fr.: C'est la fau
qw paye les pręŜ 'to kosa łąki Ŝywi'.
Trafiła kosa na kamień — trafił spryciarz na
równego sobie, trafił frant na franta.
Jak sierpem rzucił — prosto jak strzelił;
na przełaj.
Sierp i młot — godło ZSRR, symbolizujące
państwo chłopów i robotników.
W heraldyce (sierp i kosa): nadzieja obfitych
plonów.
SITO (Arfa, Cedzak, Cedzidło, Przetak,
Rzeszoto)
Sito symbolizuje obliczenie, wycenę; mądrość
doskonałą, samopoznanie przez działanie,
oddzielenie dobra od zła; próbę, krytykę, osąd,
poczucie wartości; oczyszczenie, przesiew,
odsiew; chmurę deszczową; gadatliwość,
powtarzanie usłyszanego, rozmowę o za winnego i oskarŜano. Obracać sito, nm. das
drobiazgach (fatyczną); próŜność, złą pamięć;
łódkę czarownicy, wróŜbę; dziewictwo, miłość.
Sito, przetak, rzeszoto — przesiewanie
zboŜa; oddzielenie dobra od zła, sprawiedli-
wość Pańska, Sąd Ostateczny. „Bo oto kaŜę
przesiać wśród wszystkich ludów dom Izraela,
jak się przesiewa w przetaku, tak Ŝe ani jedno
dobre ziarno nie upadnie na ziemię. Od miecza
poginą wszyscy grzesznicy mego ludu" (Amos
9, 9—10). „(Pan) będzie przesiewał narody w
rzeszocie zniszczenia" (Iza-jasz 30,28).
„Szymonie, Szymonie! Oto szatan wyprosił
sobie, Ŝeby was przesiać jak pszenicę" (Ew. wg
Łuk. 22,31).
Sito — próba. Próba jakości dobrego ziarna,
ziarna pozbawionego plew, gdy sito zatrzymuje
ziarno (tj. sprawiedliwych), a wyrzuca plewy
(grzeszników, wyzyskiwaczy i oszustów, którzy
będą ukarani a. straceni), albo próba czystego
piasku (sprawiedliwych). który przelatuje prw.
sito, i Ŝwiru (grzeszników), który w sicie
zostaje.
Sito — mądrość jako jedna z czterech cnót
podstawowych (wg Platona); krytyczne
rozdzielanie i rozróŜnianie, zwł. dobra od zła,
bezlitosny egzamin, wybór, zasada rządząca
moralną oceną czynów i twórczości duchowej.
Egipskiego skrybę wyobraŜano
często z atrybutami: trzcina do pisania i atra-
ment, oraz rzeszoto reprezentujące osąd, ocenę.
obliczenie i wycenę zboŜa; poczucie wartości.
Sito, przetak — atrybut Tuccii, westalki z
legendy rzymskiej; oskarŜona o złamanie
ślubów czystości dowiodła swej niewinności,
gdy napełniła wodą sito i niosła je nie uroni-
wszy ani kropli; alegoria Czystości. Atrybut św.
Benedykta z Nursji, załoŜyciela najstarszego z
istniejących obecnie zakonów i pierwszego
opactwa w Monte Cassino (VI w.), który wg
legendy w cudowny sposób naprawił sito
złamane przypadkiem przez towarzyszącą mu w
drodze do Rzymu niańkę. Przysłowie: Przetak
rozdarty, panna zbałamucona — licho warte.
Koskinomancja — wróŜenie z sita, kto
ukradł (gr. kóskinon 'sito', koskinómamis
'wróŜbiarka-sitarka'), znane juŜ w staroŜyt-
ności; sito osadzano na noŜycach a. obcęgach,
które podpierano dwoma palcami. Po
modlitwie a. magicznym zaklęciu wymieniano
imiona podejrzanych; przy czyim imieniu sito
się zatrzęsło a. zaczęło obracać, tego uwaŜano
Sieb laufen lassen, fr.faire tour-ner le sas. W
śrdw. wróŜbitów-sitarzy uwaŜano często za
czarowników i skazywano na śmierć (zob. niŜej
Sito w folklorze), gdyŜ w przedmiotach
wirujących dopatrywano się szczególnej
tajemniczości i diaboliczności.
Nosić wodę w sicie — w bajkach i legendach
lud. kara, zadanie nie do wykonania, chyba Ŝe
przy pomocy sił nadprzyrodzonych.
Sito — chmura, z której spada Ŝyciodajny
deszcz.
Sito — miłość. „Wiem, Ŝe go kocham
darmo, bez nadziei, a jednak zawsze w to
bezdenne sito mojej miłości wlewam czyste
wody" (Wszystko dobre, co kończy się dobrze
1,3 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Sito w folklorze i poezji — statek powietrzny
a. morski czarownic i dŜambli. „(Pierwsza
czarownica:) MąŜ jej popłynął do Aleppo, lecz
ja poŜegluję za nim na sicie" (Makbet 1,3
Szekspira). „(DŜamble) zielone głowy mają,
niebieskie ręce mają i po morzu pływają w
sicie" (Dong, co ma świecący Nos 39—40
Edwarda Leara, tł. Andrzeja Nowic-kiego).
Wodę czerpać sitem (przetakiem, rzeszotem)
— robota głupiego, praca bezsensowna,
daremna.
 Ni po sitko, ni po rzeszotko — (przyszedł)
nie proszony, nie wiedzieć po co.
Nowe sito na kołek, stare pod ławę (a. w
gnój) — przysłowie; nowej, nowo przyjętej
osobie wszelkie udogodnienia, a wysłuŜoną
poniewierają.
Przez przetak puścić kogoś — obmawiać go-
Przetak — papla, pleciuch, gaduła. „Z nóg
do głowy przetakiem zwać go moŜna snadnie,
wszystko przezeń, byś całe morze wlał,
przepadnie" (Dzieła 3,301 Adama Narusze-
wicza; 1778).
Pytel — gaduła, pytlujący ozorem, mielący
jęzorem, trajkocący papla. Otrzymywanie coraz
przedniejszej mąki przez coraz gęstsze pytle —
przesiew; wybór; dobór przez coraz surowsze
wymagania.
Brać coś na przetak, przepuścić przez przetak
— rozwaŜyć, ocenić, skrytykować, zre-
cenzować; ocenzurować. „Pracownych piór
dzieła bierzesz na przetaki" (Sztuka rymo-
twórcza 79 F. Ksawerego Dmochowskiego;
1788).
Sito — gwiazdozbiór Plejad. „Na północ
świeci okrąg gwiaździstego Sita, przez które
Bóg (jak mówią) przesiał ziarnka Ŝyta, kiedy je
z nieba zrucał dla Adama ojca, wygnanego za
grzechy z rozkoszy ogrójca" (Pan Tadeusz 8,
73—76 Mickiewicza).
Sito — zła, krótka pamięć. Mieć pamięć jak
sito.
Sito — odsiew, przesiew, filtrowanie, ce-
dzenie, klarowanie, rafinowanie, rektyfikacja,
destylacja, oczyszczanie, eliminacja, bra-
kowanie, sortowanie itd.
SKORPION (Niedźwiadek)
Skorpion (niedźwiadek) symbolizuje Słońce,
ogień. Ziemię, Afrykę, jesień; płeć, genitalia,
chuć, płodność; zazdrość, pochlebstwo; nie-
zgodę, kłótnię, nienawiść, pogardę, złość,
złośliwość, zjadliwą reprymendę; nikczem-
ność, zdradę, zemstę; wojowniczość, czato-
wanie, groźbę, jad i lek, ból, cierpienie, torturę,
kata, samobójstwo, śmierć; zło, Szatana, pychę;
logikę, obronę, pomoc, ofiarność;
wyrzuty sumienia.
Skorpion — wojowniczość, złośliwość, cza-
towanie, gotowość zadawania śmierci; kto
tylko skorpiona muśnie, zostaje ugodzony
potęŜnym kolcem, który wprowadza do ciała
ofiary śmiertelny jad.
Skorpion — ogień. Słońce. W legendzie
sumeryjskiej o Gilgameszu bohater udaje się po
nieśmiertelność do Szamasza, boga Słońca,
jednak u stóp góry Maszu zagradzają mu drogę
potomkowie Chaosu — człowiek-skor-pion i
jego Ŝona; widząc jednak jego zdecydowanie,
pozwalają mu pójść dalej.
Skorpion (w staroŜ. Egipcie) — płodność,
śmierć: Selket (Serket), bogini-skorpion płod-
ności i Ŝycia pozagrobowego, strzegąca czte1
rech bram świata podziemnego i źródeł Nilu.
Skorpion — obrona, pomoc. Gdy Izyda
poszukuje Ozyrysa w mokradłach papiru-
sowych, towarzyszy jej siedem skorpionów.
Skorpion — pogarda, pycha; nagana. Mówi
Pan: „Posyłam cię do synów izraelskich, do
narodu buntowników (...), ale ty, synu
człowieczy, nie bój się ich (...), chociaŜ cię
otaczają ciernie i mieszkasz wśród skorpionów"
(Ezechie! 2, 3—6).
W mit. gr. Orion, syn Posejdona, olbrzym
beocki, myśliwy, zginął od rany zadanej w
piętę przez skorpiona, którego nasłała obraŜona
i zazdrosna o Eos (Jutrzenkę) Artemida. Zeus
umieścił Oriona i Skorpiona na niebie jako dwa
sąsiadujące z sobą gwiazdozbiory, przy czym
Orion wiecznie ucieka przed Skorpionem.
Skorpion, Niedźwiadek (Scorpius) gwiaz-
dozbiór nieba płn., w Polsce widzialny przez
okrągły rok, znak zodiaku, emblemat fermen-
tacji, śmierci, odporności, Ŝywotności, trwa-
łości, walki, zdrady; kolor seledynowy, „pier-
wiastek" — woda; znak Ŝeński, zimny, wil-
gotny, niepomyślny, rządzony przez planetę
Mars, wyobraŜany przez zygzakowatą linię
błyskawicy a. literę M zakończoną strzałą
symbolizującą Ŝądło; znak jesienny, paź-
dziernikowy. WiąŜe się z upadkiem Faetona;
zwany cmentarzem zodiaku a. Domem Śmierci.
Skorpion — judeo-chrześc. symbol zdrady i
zła; zazdrość i nienawiść; Judasz; w śrdw. —
śyd.
Skorpion — cierpienie, tortura. „Ojciec mój
chłostał was biczami, a ja was chłostać będę
skorpionami" (3. Ks. Król. 12,14). W śrdw.
dyscyplinę cztero- a. pięcioogonową ze
stalowymi kolcami i ołowianymi kulkami
nazywano skorpionem. „I dozwolono im, nie
Ŝeby ich zabijały, lecz męczyły (...), a męka ich
jest jak męka po skorpionie, gdy ukąsi
człowieka" (Apok. 9,5).
 Skorpion — ustawiczna groźba nakazująca
ciągłą ostroŜność. „Pod kaŜdym kamieniem
czyha skorpion" (Więźniowie, fragm. 35 So-
foklesa). „W gnieździe skorpiona nogi swej nie
stawiaj!" (Henryk VI cz. 2 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha).
Skorpion — diabeł. „Oto dałem wam moc
deptania po węŜach i skorpionach" (Ew. wg Łuk.
10,19), tj. przeciw diabłu i jego kompanom.
Skorpion — genitalia, sperma; poŜądanie. W
wyobraŜeniach sceny zabijania przez Mitrę
kosmicznego byka (np. rzeźba w Watykanie)
pies i wąŜ gryzą byka i zlizują jego Ŝyciodajną
krew, a skorpion atakuje jego jądra, aby zdobyć
Ŝyciodajną spermę.
Skorpion — jesień, jesień Ŝycia; okres Ŝycia
człowieka, w którym groŜą mu choroby i
śmierć.
Skorpion — kat; przeciwieństwo pszczoły i
skarabeusza.
Skorpion — jad i lek (odtrutka). Wg me-
dycyny śrdw. najlepszą odtrutka przeciw jadowi
skorpiona jest olej wyciśnięty z jego ciała, który
jest teŜ lekiem przeciw kamicy moczowej.
Skorpion w śrdw. — Afryka jako jedna z
czterech części świata; Ziemia jako jeden z
czterech „pierwiastków"; Logika jako jedna z
siedmiu sztuk wyzwolonych; dialektyka;
herezja; Szatan.
Skorpiony w głowie. Wg wierzeń lud. zbyt
długie wąchanie bazylii wonnej sprawia, Ŝe w
mózgu zalęgają się skorpiony.
Skorpion — ofiarność, poświęcenie się, mi-
łość rodzicielska. Wg legendy małe skorpio-niki
wyŜerają matce wnętrzności nim się wydostaną
na światło dzienne.
Skorpion — pochlebstwo. Przysłowie: Po-
chlebca podobny jest do niedźwiadka, który nie
ukąsi, aŜ pierwej przeliŜe.
Skorpion — wyrzuty sumienia. „Myśl moja
pełna jest skorpionów" (Makbet 3,2 Szekspira).
Skorpion — samobójstwo. Wg wierzeń lud.,
kiedy skorpion, osaczony zewsząd przez ogień,
nie widzi ratunku, sam zadaje sobie śmierć
jadowitym kolcem.
Skorpion — zemsta. „Zemsta się jak skor-
pijon, własnym jadem chłoszcze" (Mazepa 4,3
Słowackiego).
W marzeniu sennym: powaŜna strata.
SKOWRONEK
Skowronek symbolizuje niebo, złączenie nieba z
ziemią, mediację; wiosnę, świt, poranek,
czasomierz; nadzieję, miłość; brawurę,
wesołość, lekkomyślność, Ŝywość, ruchliwość,
krzątaninę; skrzydło, natchnienie, pieśń
(niebiańską), (nie)muzykalność, przyrodzony
kunszt; mądrość, naiwność, przesłanie;
pokorę kapłańską.
Skowronek — mądrość. Bogini mądrości
Atena (Minerwa) przybierała niekiedy postać
skowronka (a. jaskółki).
Skowronek — niemuzykalność. Przysłowie
starogr.: Dla niemuzykalnego nawet skowronek
jest melodyjny. „Po śpiewie oper jak nudną są
rzeczą ranne skowronki, co na Litwie skrzeczą!"
(Dedykacja gawęd gminnym Litwinom 43—4
Ludwika Kondratowicza).
Skowronek — ranny ptaszek, herold ranku,
przeciwieństwo słowika i sowy, ptaków
nocnych. ,,Chcesz juŜ iść? Jeszcze ranek nie tak
bliski, słowik to, a nie skowronek się zrywa i
śpiewem przeszył trwoŜne ucho twoje (...)
Skowronek to, ów czujny herold ranku" (Romeo
i Julia 3,5 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
,,Ciemność dla sowy, światłość dla skowronka"
(Cymbelin 3,6 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Skowronek — zegar rolnika. „śeńcy wstają
ze skowronkiem i ze skowronkiem się spać
kładą" (Idylle 10,50 Teokryta). „Wesołe
skowronki to zegary oracza" (Stracone zachody
miłości 5, 2, 914 Szekspira).
Skowronek — poranna pieśń, młodzieńczy
zapał, radość Ŝycia, samorodna muzykalność;
wzlatujące, bezcielesne szczęście; dla mistyków
— radosna modlitwa zaniesiona do stóp tronu
Stwórcy; śpiewak nadziei; radość
niewidzialnego ducha, który chciałby pocieszyć
ziemię (Michelet). Przez swoją niedosięŜną oku
postać, gdy niewidzialny śpiewa unosząc się w
powietrzu — czysto literackie wyobraŜenie
pozbawione obrazu, czysta metafora,
sublimacja; przejrzystość, fala radości.
,,Skowronek równo ze dniem śpiewaniem się
sili" (Sielanka ósma 140 Bartłomieja Zi-
morowica). ,,Nauczyciel pieśni i Ŝycia" (O li-
teraturze: Skowronek J, G. von Herdera).
„Ranny wiosny dzwonek, równieŜ głęboko w
niebie schowany skowronek" (Pan Tadeusz 2,
13—14 Mickiewicza).
Skowronek — święty ptak Gallów, ptak dobrej
wróŜby: nóŜka skowronka noszona
w zanadrzu a. jej wyobraŜenie — zwycięstwo,
szczęście.
Skowronek w chrześcijaństwie — kapłań-
stwo, pokora kapłana; przeciwieństwo pychy
pawia; w śrdw. — miłosierdzie; dla franci-
szkanów — radość pracy.
Skowronek — ruchliwość, krzątanina,
obrotność, Ŝwawość, aktywność. „śwawy
skowronek, poseł dnia, wita swą pieśnią szary
świt" (Opowieści kanterberyjskie, Opowieść
Rycerza 633 Chaucera).
Skowronek — ptak proroczy, niosący
ozdrowienie (Karnety t. 2 Leonarda da Vinci).
Skowronek — niebiańskość. „JuŜ śpiewa
skowronek pod sklepieniem nieba" (Cymbelin
2, 3 Szekspira, tł. wg L. Uiricha). Ptak ,,Ŝyjący
w niebie" (Jules Renard).
Skowronek — naiwność. Przysłowie fr.:
Se laisser prendre au miroir comme 1'alouette
'dać się nabrać na lustro jak skowronek', tj. dać
się ogłupić pochlebstwami.
Skowronek — mediacja, skrzydło niebiań-
skie, pośrednictwo między niebem a ziemią.
Ptak buduje gniazdko na ziemi, a wznosi się
pionowo do nieba; złączenie nieba z ziemią.
„WyŜej, wciąŜ wyŜej wzbijasz się z naszej
ziemi" (Do skowronka P. B. Shelleya). „Ete-
ryczny minstrelu! pielgrzymie nieba!" (Do
skowronka Williama Wordswortha).
Skowronek — wiosna, zwiastun wiosny.
Przylatuje z południowych krajów b. wczesną
wiosną, z początkiem marca lub nawet przy
końcu lutego.
Skowronek — zmartwienia i obawy na
wyrost. Przysłowie w wielu językach: Gdyby
niebo upadło, potłukłoby mnóstwo skowron-
ków.
W marzeniu sennym: (schwytany) strata
pienięŜna; (latający) wzbogacenie się; (śpie-
wający) dobra wiadomość.
SKRZYDŁA
Skrzydła symbolizują Ŝycie, śmierć, zasadę
męską, psychopompa, posłańca bogów, duszę i
ciało. Ducha Sw., uduchowienie; myśl, umysł,
ideę, abstrakcję, ewolucję duchową,
inteligencję, wiedzę, rozmyślanie; światło,
oświecenie, wyobraźnię, fantazję; przeznacze-
nie; ucieczkę, działanie, ruch, pośpiech, szyb-
kość, rozprzestrzenianie się, dematerializację,
wszechobecność, powietrze, wyzwolenie (z
przyciągania ziemskiego), wzlot, ulgę, unie-
sienie, aspiracje, wzniosłość, egzaltację, zapał,
ambicję, gotowość; zwycięstwo, urodzenie i
majątek, bogactwo, autorytet, chwałę, potęgę,
opiekę, obronę, moŜliwości; miłość, pieśń, noc,
milczenie, poezję, przyjaźń, cnotę; chwilę,
mijanie czasu; niepokój; nieszczęście; zob.
Pióro, Wiatr.
Skrzydła ptaka zob. Ptak (uskrzydlone
metafory; wyŜsze stany bytu; duchowość).
Skrzydlata tarcza, skrzydlate koło — po-
słannictwo boskie, duch boŜy; Ŝyciodajność,
Słońce, światło, promienie, uzdrawianie;
deszcz, płodność, węŜo-ptak, zniszczenie. W
staroŜ. Egipcie — wieczność, dusza zmarłego.
W sztuce chrzęść. — gołębica (Duch Sw.).
Skrzydlata tarcza opleciona dwoma węŜami
— relig. i polit. emblemat Horusa, boga nieba,
władcy Dolnego i Górnego Egiptu
wyobraŜanych przez węŜe.
Skrzydlata tarcza z łukiem i strzałami —
emblemat asyryjskiego boga Słońca i wojny,
Aszszura, wyobraŜający uskrzydloną tarczę
słoneczną miotającą promienie-strzały.
Skrzydlaty lew a. byk (w plastyce asyryj-
skiej) — odwaga, siła, wszechwiedza.
Skrzydlaty smok — atrybut bogów Ziemi.
Skrzydlaty człowiek, duch, anioł, pośrednik
między Bogiem a ludźmi, wysłannik bóstwa w
mazdaizmie, judaizmie, chrześcijaństwie i
islamie; archanioł. Stary Testament przedstawia
wielokrotnie aniołów jak zwykłych ludzi, a
zatem bez skrzydeł, np. anioła Rafała: ,,Tobiasz
spotkał młodzieńca okazałego, który stał
przepasany i jakby gotowy do drogi. A nie
wiedząc, Ŝe to był anioł boŜy, pozdrowił go"
(Tobiasz 5, 5—6).
Opiekuńcze skrzydła — ochrona, serdeczna
opieka, troska, piecza (moŜe od kokoszy
zagarniającej pisklęta pod skrzydła). Brać
kogoś pod swoje skrzydła — pod opiekę. „Pod
cieniem skrzydeł Twoich chroń mnie" (Psalm
16 8).
Skrzydła orle — autorytet, potęga, chwała;
opieka, obrona. „Widzieliście sami (...) jak
niosłem was na skrzydłach orłowych i przy-
wiodłem do siebie" (Ex. 19,4), Bóg do Moj-
Ŝesza o przymierzu z ludem Izraela.
Na skrzydłach wiatru — z największą
szybkością; lotem wyobraźni; zob. Wiatr
(wyobraŜeniem szybkości); tac. super pennas
yentorum (Wulgata, Psalm 17 11; 103, 3).
Skrzydła gołębicy — szybka ucieczka od
„lękliwości ducha i nawałności" wzburzonego
miasta do odpoczynku w ciszy i samot-
ności. „Kto mi da skrzydła jak gołębicy, a
odlecę i odpocznę. Oto oddaliłem się i mie-
szkałem na pustyni" (Psalm 54 7—9).
Skrzydła — powietrze; świt, ranny chłód;
atrybut bogów wiatru. „Gdybym wziął skrzydła
poranku, zamieszkał na krańcu morza" (Psalm
138 9).
Skrzydła — potęga asyryjska. „Oto Pan
przywiedzie na nich (...) króla asyryjskiego i
wszystką chwałę jego (...); rozpostarcie
skrzydeł jego napełni szerokość ziemi twojej, o
Emanuelu!" (Izajasz 8, 7—8), apostrofa
proroka do Mesjasza.
Skrzydła Azraela — cień, tchnienie zbli-
Ŝającej się śmierci. W teologii Ŝyd. i muzułm.
anioł śmierci Azrae] oddziela duszę umie-
rającego od ciała.
Skrzydła — atrybut gr.-rz. bogów i bóstw:
Zwycięstwa (Ateny-Minerwy; Nike-Victorii,
której posągi i posąŜki wpłynęły na wczesne
wyobraŜenia aniołów w sztuce chrzęść. np. na
mozaikach); posłańców bogów (Her-mes-
Merkury, Iris), psychopompów (odpro-
wadzających dusze w zaświaty); Przezna-
czenia, Losu (Nemesis, Fatum); Miłości
(Afrodyta-Wenus, Eros-Kupido-Amor, Put-to-
Amoretto) itd.
Uskrzydlony kapelusz — atrybut Hermesa-
-Merkurego, Perseusza.
Skrzydełka kaduceusza (symbolicznej laski
staroŜ. heroldów, laski poselskiej Hermesa-
-Merkurego) — pokój, handel; misja posła.
herolda.
Uskrzydlone stopy, pięty (jak u Hermesa-
-Merkurego, Perseusza) — potęga wzniosłości
duchowej; u świętych buddyzmu tybetańskiego
— ewolucja kosmiczna; skrzydełka oniryczne
— fruwanie we śnie, dynamizm. natchnienie,
wyzwolenie sił twórczych poety. wieszcza,
wróŜbity.
Skrzydlate słowa (gr. epea pteróentd) — u
Homera ozdobny epitet metaforyczny, uŜyty w
Iliadzie 46, w Odysei 58 razy. np. „(Tele-mach)
witał słowem skrzydlatym: Raduj się gościu!"
(ks. l. tł. J. Parandowskiego). Dziś:
słowa, wyraŜenia, które się powszechnie cytuje
(por. zbiór Georga Blichmanna Geflii-geite
Warte. 1864).
Skrzydło — śmierć. ..Skrzydło śmierci"
(Menander cyt. przez Zenobiusza 6,31).
Skrzydła — wyobraźnia; medytacja, umysł;
atrybut Sławy i Plotki.
Skrzydła piorunowe (w kulcie Zeusa) —
posłannictwo boskie; szybkość, aktywność.
Skrzydlaty rumak — Pegaz.
Skrzydła łkara (przymocowane do ramion
woskiem) — niewydolność funkcjonalna; ta-
kieŜ skrzydła jego ojca. Dedala, wytrzymują
próbę lotu, bo Dedal nie zbliŜył się do Słońca i
wosk się nie stopił.
Przyciąć, podciąć, spętać komuś skrzydła —
zgasić, zmrozić, zmarnować, czyjś entuzjazm;
ograniczyć czyjąś wolność; okiełznać,
utemperować; pierw. o drobiu.
Skrzydła — poezja. „Niezwykłe i potęŜne
uniosą mnie skrzydła, mnie poetę-łabędzia w
powietrzne przestworze" (Pieśni 2, 20, l—2
Horacego, tł. Józefa Zawirowskiego).
Skrzydła w chrzęść. — światło, oświecenie;
promienie słońca sprawiedliwości; ewo-IUCJB
duchowa; atrybut anioła, archanioła,
cherubina, serafina.
Skrzydła — wszechobecność; wskazują
strony świata, pory roku itd.
Skrzydła nietoperza — ciemność; czary;
wypaczona wyobraźnia.
Skrzydła atrybutem idei. abstrakcji (w epoce
Odrodzenia i później) itd.. takich jak:
Sława (z trąbami). Historia (pisząca na tabli-
czce), Pokój (z gołębicą). Fortuna (z zasłonię-
tymi oczami i z globem ziemskim). Nemezis (z
wazą i wędzidłem a. sznurem). Ojciec Czas (z
kosą i klepsydrą). Sposobność (tj. Okazja, wg
opisu rzeźby Lizyppa z IV w. p.n.e.), Noc
(zazw. z sową, maską, wieńcem z maków sen-
nych), Melancholia (siedząca). Bieda oraz
wiele cnót. zalet, wad i grzechów.
Swoje skrzydło — dawn. swój osobisty
interes, własna korzyść. „KaŜdy na swe skrzy-
dło goni" (Krótka rozprawa... 642 Mikołaja
Reja).
Skrzydła — Ŝycie. „Zwłoka często udarem-
nia spełnienie dobrych uczynków, bo skrzydła
Ŝycia ludzkiego porosłe są piórami Śmierci!"
(Rozprawa: Jak JKM moŜe dokuczyć królowi
Hiszpanii Sir Humphreya Gilberta;
1577).
Skrzydła — milczenie. ..Jak wdzięcznie uno-
siły się na skrzydłach milczenia" (Comus
249—250 Johna Miltona).
Skrzydła husarskie — skrzydła u siodeł a.
naplecznika zbroi husarii, cięŜkiej jazdy
kopijniczej. elity kawalerii polskiej XVII w.,
słuŜące jako postrach nieprzyjaciela a. ozdoba,
a pierw.. wg niektórych, jako obrona przed
arkanami Tatarów.
Dodawać komuś skrzydeł, przyprawiać,
przypinać skrzydła — dodawać zapału, ani
muszu, budzić uniesienie. ,,Młodości! dodaj mi
skrzydła!" (Oda do młodości 1 Mickiewicza).
Skrzydła bocianie — zapowiedź wiosny.
..Bocian (...) rozpiął skrzydła białe, wczesny
sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 23—4
Mickiewicza).
Szklane skrzydła — teleskop (luneta astro-
nomiczna). „Pieśni ma. tyś jest gwiazdą za
granicą świata! I wzrok ziemski, do ciebie
wysłany za gońca, choć'szklanne weźmie
skrzydła, ciebie nie dolata" (Dziady cz. III l. 2,
Improwizacja 15—17 Mickiewicza).
Skrzydła — pieśń. „Nim ja w śmierć oj-
czyzny uwierzę (...) porwę ją wprzódy na
pieśniane skrzydła" (Poeta i natchnienie 233—
6 Słowackiego). „Na skrzydłach pieśni". nm.
AufFlugeln des Gesanges (Lyrisches
Intermezzo 9, l Heinricha Heinego).
Skrzydła — dusza i ciało, „Dusza i ciało to
tylko dwa skrzydła, którymi czasu i przestrzeni
sidła duch mój rozcina" (Psalmy przyszłości, I.
Psalm wiary l—3 Zygmunta Krasińskiego).
Skrzydła — miłość. ,,Miłości dają skrzydła
niesłusznie poeci" (Mitosć l Tymona
Zaborowskiego). Szkocki tekst: Niech zawiasy
przyjaźni nigdy nie rdzewieją, a skrzydła
miłości nie gubią ani piórka!
Skrzydła — noc. „Dzień minął i ciemność
spada ze skrzydeł Nocy" (Dzień minął 1—2
H.W. Longfellowa).
Skrzydło — przyjaźń. „Roznieć skrzydłem
przyjaźni gasnący płomień wesela" (Magazyn
osobliwości 7,23 Dickensa, tł. A. Przedpeł-ska-
Trzeciakowska).
Skrzydła — dąŜenie ku wzniosłości, do
szlachetności, do przekroczenia kondycji
ludzkiej; wyzwolenie, zwycięstwo.
Skrzydła — ucieczka, moŜliwość ratowania
się ucieczką. Przysłowie: Lepiej mieć skrzydła
niŜ rogi.
Opalić (jak owad przy płomieniu świecy),
zwichnąć sobie skrzydła — doznać niepo-
wodzeń; zniechęcić się.
Rozwinąć skrzydła do lotu — rozpocząć
działanie na wielką skalę.
Skrzydła — nieszczęście. Przysłowie: Nie-
szczęścia przylatują na skrzydłach, a odchodzą
pieszo.
Skrzydła — urodzenie i majątek. ..Wielki
świat jest wyŜszym światem (...). do tych wy
Ŝyn wzbić się moŜna (...) tylko za pomocą
dwóch skrzydeł: urodzenia i majątku" (Lalka,
1.5 Bolesława Prusa).
W alchemii: zasada męska, aktywna (nie-
które istoty bezskrzydłe — zasada Ŝeńska.
pasywna): orzeł poŜerający lwa; wyzwolenie z
przyciągania ziemskiego.
W heraldyce: obrona; (skrzydła na tarczy)
radość z powodzenia.
W marzeniu sennym: poprawa sytuacji:
awans.
SŁOŃ
Słoń symbolizuje władzę (królewską), dumę,
trwałość, niezmienność, potęgę; szaleństwo;
męskość (ityfallizm), siłę a. brak popędu'
płciowego; pokój, szczęście, (długo)wiecz-
ność; Afrykę; chmurę; nadludzką siłę, nie-
zgrąbność, ostroŜność, nieczułość, ocięŜałość,
gruboskórność, wytrzymałość; delikatność,
skromność, cierpliwość, powściągliwość,
umiarkowanie; roztropność, pamię(tliwoś)ć,
mądrość; współczucie, łagodność; poboŜność.
religię; czystość.
Słoń, największe zwierzę lądowe, mimo
swego ogromu mało agresywne, gdy nie spro-
wokowane. łatwo dające się oswoić (słoń
indyjski) i tresować, uchodził, obok lwa. za
króla zwierząt.
W hinduizmie na słoniu wspiera się świat,
dlatego często wyobraŜany w charakterze
kariatydy (rzeźba spełniająca funkcję podpory,
kolumny); jako zwierzę kosmiczne sam ma
strukturę kosmosu: kula wsparta na czterech
słupach; symbol Ziemi. Bóg Ganesia, syn Siwy
i Parwati, bóg wszelkiego początku i wejścia,
usuwacz przeszkód, patron literatury i nauki,
wyobraŜany jest z głową słonia.
Słoń jest wierzchowcem bogów i królów:
w hinduizmie wierzchowcem Indry; w ma-
hajańskim buddyzmie bodhisattwa Saman-
tabhadra, reprezentujący szczęście a. uprzej-
mość. dosiada trójgłowego lub sześciocio-
sowego słonia.
JuŜ w III tysiącleciu p.n.e. w sztuce indyj-
skiej i egipskiej symbolizuje władzę królewską,
pokój, dobrobyt, zaspokojenie pragnień.
Zaświadczony na obelisku z IX w. p.n.e. króla
Asyrii Salmanassara III. Historyk gr. Kte-zjasz
widział słonie indyjskie na dworze króla
perskiego Artakserksesa II Memnona w V w.
p.n.e.
 Wybór świętego króla. Wg tradycji, na
staroŜytnym Wschodzie miano wypuszczać
słonia samopas na miasto, a pierwszy napot-
kany i uniesiony trąbą w górę lub polany przez
niego wodą przechodzień stawał się świętym
królem.
Słonia jako zwierzę bojowe uŜywano wie-
lokrotnie w staroŜytności, głównie dla siania
paniki wśród nieprzyjaciół (i ich koni) nie-
obytych z widokiem tych zwierząt, zwł. gdy
występowały w zwartych formacjach. Gdy
Juda Machabeusz obiegł zamek syryjski w
Jerozolimie. Antioch Eupator wkroczył do
Judei: ,,i była liczba wojska jego 100000 i 32
słonie wprawione do walki. (...) Słoniom
pokazywano sok grona winnego i morwy. aby
je rozjuszyć do bitwy" (/. Ks. Macha-bejska 6.
30, 34). Grecy zetknęli się ze słoniami
bojowymi w bitwie pod Arbelą (wyprawa
Aleksandra Wielkiego), a potem w Indiach;
Rzymianie poznali słonie indyjskie w wojnie z
Pyrrosem. afrykańskie — w wojnach
punickich. Znaczenie kultowe słoni zrodziło
się przez związek z indyjskim Dionizosem--
Bachusem i jego pochodami triumfalnymi.
Słoń atrybutem wschodzącego Słońca, nie-
kiedy -wyobraŜany z podniesioną trąbą, na tle
Słońca, gdy pozdrawia jutrzenkę (O prze-
myślności zwierząt Plutarcha).
Słoń — długowieczność, wieczność; sta-
roŜytni sądzili, Ŝe Ŝyje przeszło sto lat (na-
prawdę 70—80). Na monetach macedońskich
przedstawiano go wraz z napisem „Wiecz-
ność", na monetach i medalach rzymskich
pojawiały się słonie zaprzęŜone do cesarskiego
rydwanu, wóz Sławy ciągniony przez słonie
itp.
Słoń — gigantyczny apetyt a. umiarkowanie
w jedzeniu i piciu. Przysłowie: Kto słonia na
ucztę prosi, głód do domu wprowadza. Wg
Pliniusza St. słoń nigdy nie jada więcej niŜ mu
niezbędnie potrzeba, aby się utrzymać przy
Ŝyciu.
Słoń — siła popędu płciowego; oziębłość
seksualna. Wg pop. mniemania para słoni
udawała się na Wschód po korzeń mandragory,
znany jako afrodyzjak, i dopiero po spoŜyciu
go była zdolna do rozpłodu, podobnie jak
pierwsi ludzie w raju po skosztowaniu owocu
drzewa wiadomości.
Słoń w tradycji chrzęść. — grzesznik za-
twardziały (z uwagi na swą grubą skórę):
w śrdw. uwaŜany za szczególnie cnotliwego.
gdyŜ wg Arystotelesa zachowywać miał
wstrzemięźliwość seksualną w czasie dwulet-
niej (naprawdę ok. 22-miesięcznej) ciąŜy sa-
micy {Historia naturalna 7.5 Pliniusza St.),
stąd stał się wzorem umiaru i powściągliwości.
Słoń był teŜ emblematem chrztu, wierzono
bowiem, Ŝe samica rodzi w wodzie stawu,
podczas gdy samiec stoi na straŜy. aby
odpędzać smoki.
Słoń — czystość; z powodu białości swych
ciosów (tzw. kłów). UŜywano go. podobnie jak
jelenia, lwa i (wg tradycji) jednoroŜca, jako
sprawdzianu dziewictwa dziewczyny:
jeŜeli zwierzę jej nie zaatakowało, była dzie-
wicą.
Słoń — rozwaga i takt: nie atakuje zwierząt
małych i słabych. Przysłowie: Słoń myszy nie
chwyta.
Słoń — duma. Wierzono, Ŝe nie moŜe zginać
kolan i dlatego sypia stojąc, oparty o drzewo.
..Słoń nie ma stawów, aby się mógł kłaniać:
nogi do chodu ma, nie do zginania" (Troilus -i
Kressyda 2,3 Szekspira, tł. L. Ul-richa).
Słoń lub głowa słonia staroŜ. i śrdw. atry-
butem Afryki jako jednej z czterech części
świata. „Na mapach Libii kartografowie kładą,
gdzie luka. dzikie listowie, a gdzie bezludną
pustacią zionie, wymalowują — w braku miast
— SŁONIE" (O poezji Jonathana Swifta; 1733
r.).
Biały słoń (o jasnej a. jasnoplamistej skórze)
— święte zwierzę Syjamu za czasów le-
gendarnych królów Awy; w jego postaci Budda
wstępować miał w łono Mai a. zstępować na
ziemię. Przydawano białemu słoniowi
urzędnika wysokiej rangi, aby nadzorował
gospodarkę dworu słonia. Wg późniejszej
tradycji władcy Syjamu obdarowywali białymi
słoniami dworzan, których chcieli zrujnować;
przen. kosztowna a. bezuŜyteczna godność lub
posiadłość; popularny symbol buddyzmu.
Skrzydlaty słoń — chmura, zwłaszcza desz-
czowa.
Trąba słonia — deszcz i błyskawica; fallus.
Słonia nazywają zwierzęciem o trzech ogo-
nach: trąbie, ogonie i ityfallusie.
Kość słoniowa — czystość, trwałość, stałość.
O Oblubieńcu: ,,Brzuch jego z kości
słoniowej" (Pieśń nad pieśniami 5,14). O
Oblubienicy: ..Szyja twoja jak wieŜa z kości
słoniowej" (7,4). „Uczynił teŜ Salomon stolicę
wielką ze słoniowej kości" (J. Ks. Król. 10.18).
W staroŜytności wznoszono chryze-
lefantowe posągi, kryte złotem i kością sło- ani po co? Nie dbając, co obalą piersią, co pod
niową; z nich najsłynniejsze — Ateny Par- nogami podruzgocą?" (Preludia 5 Kazimierza
tenos (przed 438 p.n.e.) i Zeusa Olimpijskiego Tetmajera).
(po 430 p.n.e.), oba dłuta Fidiasza. Małe słoniki Mieć skórę słonia — być gruboskórnym,
z kości słoniowej, zwykle w kompletach po 7 nieczułym, brutalnym, bez serca.
sztuk róŜnej wielkości, sprowadzano masowo, Słoń — dŜentelmen. „The elephant's a gen-
zwł. w XIX w. ze Wschodu, jako amulety telman" (Oonts Rudyarda Kiplinga).
szczęścia stawiane na półeczkach i w „Jumbo" prawdop. największy słoń prze-
serwantkach. bywający w niewoli, od 1865 w londyńskim
WieŜa z kości słoniowej — przen. izolo- Zoo, w 1882 sprzedany firmie widowiskowo--
wanie się od spraw ogółu, wywyŜszanie się cyrkowej Barnum and Bailey w USA.
ponad nie. Matka Boska jest „wieŜą z kości W marzeniu sennym: zwycięstwo; zwierzo-
słoniowej" w dawnej litanii loretańskiej z po- kształtne wyobraŜenie śpiącego.
wodu śnieŜnej białości Jej cnoty i dlatego, Ŝe W heraldyce: potęga, ambicja, odwaga,
słoń jest pogromcą węŜa i smoka, tak jak rozsądek, rozum, chytrość, potulność, czystość.
Maria — pogromczynią węŜa-Szatana. W USA emblemat partii republikańskiej.
Walka słonia z dzikiem w plastyce XVII w.
— walka cnoty z rozpustą. Na rzeźbach SŁOŃCE
świątyń Angkor.-Vat występuje słoń w walce z
Słońce jest symbolem nieskończoności, nieba,
lwem jako symbolem zła i mocy instynktu.
nowego początku, kształtu (w przeciwieństwie
Słoń — zwierzę pamiętliwe. Przysłowie:
do KsięŜyca-materii), światła, ognia,
Kobiety i słonie nigdy nie zapominają
rozrodczego gorąca, samotnika, wielkiego
(doznanej krzywdy). Ale staroŜ. Grecy po-
wędrowca, zasady aktywnej, źródła energii i
wiadali, Ŝe to małpa nigdy nie zapomina
mocy Ŝyciowej, dawcy i niszczyciela Ŝycia,
krzywdy, a słonia uwaŜali, z powodu jego
(bezstronnego) dobroczyńcy;
wielkich rozmiarów, za stworzenie głupie i
wszystkowidzącego bóstwa, męskiego Stwór-
nieczułe.
cy, oka boskiego, Chrystusa, Raju, odnowi-
Słoń — rzecz najbardziej oczywista, rzu-
ciela, zmartwychwstania, uzdrowiciela; wspa-
cająca się w oczy, widoczna.,,Słonia jakoś nie
niałości, świetności, młodzieńczości, czystości;
zauwaŜyłem" (z bajki Ciekawy Iwana Kry-
triumfu, chwały; prawdy, oświecenia,
łowa); iron. o niedostrzeganiu rzeczy najwaŜ-
sprawiedliwości, bezstronnego sędzi; słowa,
niejszej.
autorytetu, najwyŜszej inteligencji kosmicznej,
Słoń w składzie porcelany — człowiek nie-
geniuszu, mądrości, rozumu, inteligencji,
zgrabny, nietaktowny, gruboskórny, enfant
wynalazczości, wolnej woli; złota; rolnika,
terrible.
woźnicy; męskości, ojca, popędu płciowego;
Słoń — niebezpieczeństwo par excellence
płodności; wierności, niewierności; szału,
(fr. 'w najwyŜszym stopniu'). „Gdyś złapał
złośliwości, krótkiego Ŝycia, południowego
słonia za tylną nogę, a on usiłuje się wyrwać,
(ok. godz. 12) szaleństwa; zabójcy, truciciela.
najrozsądniej będzie, jeśli pozwolisz mu uciec"
nagłej śmierci; zob. Feniks; Oko (słońca).
— iron. aforyzm Abrahama Lincolna,
Słońce czczono na ogół bardziej w strefie
prezydenta USA, wypowiedziany na parę
umiarkowanej, a KsięŜyc w podzwrotnikowej;
godzin przed śmiercią z rąk zamachowca.
od tej zasady są jednak waŜne wyjątki, np. kult
Słoń a sprawa polska — Ŝart. o szukaniu w
boga Słońca w gorącym i suchym klimacie
kaŜdej sprawie związków z „kwestią polską",
Egiptu i Azji Zachodniej oraz najbardziej
zwł. w okresie zaborów; wzorowane na
rozwinięty kult Słońca w Meksyku i Peru.
szwedzkim: Elefanten och Kar! den Tolvte
Zwłaszcza w tych kulturach staroŜytności,
'słoń a Karol XII'; ów wielki monarcha był
gdzie odgrywało znaczną rolę w rachubie czasu
niewyczerpanym tematem wszelkich dyskusji
i gdzie zastąpiło dawnego boga niebios. Słońce
w Szwecji.
bywało bogiem najwaŜniejszym, jak egipski Ra
Szalony słoń — uwaŜano, Ŝe stado słoni
(Re, Atum-Re, Amon-Ra, Chnum-Re), prawe
niekiedy wpada w szał i, pędząc przed siebie,
oko Horusa (lewym jest KsięŜyc) i skarabeusz
tratuje wszystko na swej drodze. „Szalone
(poświę-
słonie przed się pędzą, nie wiedząc, dokąd
tnik, święty Ŝuk Chepri, bóg wschodzącego
Słońca); zwłaszcza dotyczy to krótkiego okresu
monoteizmu słonecznego Amenhote-pa IV
Echnatona (XIV w. p.n.e.). RównieŜ u śydów
istniał taki kult, jednak całkiem marginalny: na
skutek reformy religijnej króla Jozjasza (VII w.
p.n.e.) usunięto ze świątyni sprzęty kultu
Słońca (4. Ks. Król. 1,23). który powstał tam
mimo wyraźnego zakazu Jahwe; zob. Gwiazda
(Gwiazdy bogami). Kult Słońca perskiej religii
Mitry, przeniesionego przez legiony rzymskie
do Europy jako Soi inyictus (tac.
'niezwycięŜone Słońce'), odsunął na dalszy
plan bogów olimpijskich, tak Ŝe przed
wprowadzeniem chrześcijaństwa religia
rzymska stała się niemal monoteistyczna.
Częściej jednak Słońce występuje jako bóstwo
podporządkowane głównym bogom, zwłaszcza
niebiańskim, wyraz (objawienie się) boskości
na niebie, jako bóstwo pojmowane nieraz jako
syn boga i brat tęczy lub oko boga. Tak było z
greckim Heliosem, z czasem w znacznej
mierze wchłoniętym przez Apollina Foibosa
(Feba), Surią w Indiach, Utu w Sumerze,
Szamaszem w Ba-bilonii-Asyrii i chaldejskim
Merodachem. W mitologii skandynawskiej
Słońce występuje jako wszystkowidzące oko
Odyna i jako Sunna wiecznie lękający się
poŜarcia przez wilka Fenrisa (symbol
zaćmienia). „Pan świata wie, jak długo
pracować potrzeba; słońce, Jego robotnik,
kiedy znidzie z nieba, czas i ziemianinowi
ustępować z pola" (Pan Tadeusz l, 202—4
Mickiewicza).
Słońce — Chrystus. Wczesny Kościół skie-
rował rzymski kult Słońca na osobę Chrystusa:
mitraistycznemu świętu narodzin Słońca w
najkrótszą noc roku, 25 grudnia, przeciwstawił
epifanię (święto Trzech Króli, 6 I), a od III w.
BoŜe Narodzenie; zmartwychwstanie zaś
przypada na okres odradzającego się,
wiosennego Słońca w pierwszym miesiącu
roku u śydów (i Rzymian do 153 p.n.e.), kiedy
cała przyroda zmartwychwstaje, i to nie w
Ŝydowski sabat, ale w niedzielę, w dzień
Heliosa i Mitry, w którym Jahwe stworzył
światło. We wczesnym chrześcijaństwie mo-
dlący się w-domu i w kościele zwracali się na
wschód, podobnie jak wyznawcy kultów
słonecznych; stąd równieŜ bierze się zwyczaj
kierowania, w miarę moŜności, osi budynków
kościelnych i grobów na wschód.
Słońce — sprawiedliwość, sędzia, który
wszystko widzi i słyszy. ,,Ja uczynię tę
rzecz przed oczyma wszystkiego Izraela i przed
oczyma słońca" (l. Ks. Król. 12,12). „I
wzejdzie (w Dniu Sądu) wam, bojącym się
imienia mego, słońce sprawiedliwości" (Ma-
lachiasz 4,2). Grecy, przysięgając, brali He-
liosa za świadka. ,,Nim mnie osądzisz, czekaj
słońca" (Do D.D. 18 Mickiewicza). Di Sonne
scheint nm. 'słońce świeci', pop. ostrzeŜenie
(zwł. w Saksonii), Ŝe dzieci słuchają.
Słońce — Ŝycie; światło słoneczne — radość
Ŝycia, szczęście i powodzenie. ,,Przyjemne jest
światło i miło jest oczom widzieć słońce"
(Eklezjastes 11,7). Filozof Diogenes
powiedział do Aleksandra Wielkiego, który
pytał go, co moŜe dla niego zrobić: „Nie
zasłaniaj mi słońca". „Ojczyzno moja (...)
wiem, Ŝe masz w sobie słońce Ŝywota" (O!
nieszczęśliwa... 1—5 Słowackiego). „Na jego
marmurowe (...) ciało (...) pada greckie, pro-
mienne, uśmiechnięte słońce" (Dyskobol 9—11
Kazimierza Tetmajera). Mieć słońce w sercu
— mieć pogodne, wesołe usposobienie.
Przysłowia: Będzie i przed naszymi wrotami
słońce (tj. 'szczęście, powodzenie'). I na słońcu
(tj. szczęściu) są plamy. Nie wszystkim
jednako słońce świeci (tj. szczęście dopisuje).
Mieć słońce i wiatr w plecy (tac. Soi et yentus
a lergo sunt, fr. Le soleil et venl sont au dos) —
mieć sprzyjające warunki działania, mieć
powodzenie.
Słońce — wolność i swoboda. „Ale gdy
słońce wolności zaświeci, jakiŜ z powłoki tej
owad wyleci?" (Dziady cz. III, Ustęp, Droga
do Rosji 93—4 Mickiewicza). „Lecz skoro
słońce swobody zabłyśnie (...) i cóŜ się stanie z
kaskadą tyraństwa?" (Dziady cz. III, Ustęp,
Pomnik Piotra Wielkiego 66—68
Mickiewicza).
Słońce — zbawienie. „Witaj jutrzenko
swobody, zbawienia za tobą słońce" (Oda do
młodości 74—5 Mickiewicza).
Słońce — bohater, triumf, zwycięstwo,
młodzieniec z mieczem (promieniem słonecz-
nym albo ogniem) w dłoni atakujący niebo,
które broni się siecią gwiazd. Bohater-Słoń-ce
wspomaga bohatera słonecznego, Jozuego,
zatrzymując się na jego wezwanie tak długo
„aŜ pomścił się lud nad nieprzyjaciółmi
swymi" (Ks. Jozuego 10,13). „Polskie wydało
go plemię, wstrzymał słońce, ruszył ziemię"
(Kopernik Jana Nepomucena Kamińskiego).
„Oto słońce spod Austerlitz!" słowa Napo
leona I do oficerów fr. przy wschodzie słońca
nad Borodino 7 IX 1812.
Słońce — patriotyzm, imperializm. „W moim
państwie słońce nigdy nie zachodzi" powiedzieć
miał cesarz Karol V o Hiszpanii i jej zamorskich
posiadłościach (w tragedii Friedricha Schillera
Don Carlos, infant hiszpański mówi to Filip II).
,,Miłość ojczyzny — o! to słońce świetne dla
serc, co dumne" (Wacław 29, 722—3
Słowackiego).,,śądamy równieŜ naszego
miejsca pod słońcem" powiedział w Reichstagu
6 XII 1897 kanclerz nm., ksiąŜę Bernard Biiiow,
usprawiedliwiając roszczenia kolonialne
Niemiec.
Słońce — ojciec; wpływ ojcowski w zakresie
dyscypliny, moralności, wychowania,
wykształcenia, świadomości. Promienista ko-
rona słoneczna jako atrybut duchowości
niebiańskiej, władzy i chwały, przejęta została
od dawna przez władców azjatyckich,
zdobiących swe korony złotem i drogimi
kamieniami naśladującymi blask słoneczny.
Zwycięskich zawodników sportowych wień-
czono koronami roślinnymi (wieńcami), a wi-
zerunki świętych świecącym nimbem wokół
głowy lub nad nią i aureolą (glorią) wokół całej
postaci.
Sionce wiąŜe się z męskością, a KsięŜyc (zob.) z
Ŝeńskością (w większości wypadków);
podobnie jak w większości mitologii niebo
stanowi zasadę aktywną, męską, duchową i
zapładniającą, a ziemia pasywną, Ŝeńską,
materialną i Ŝyzną (płodną), tak i Słońce łączy
się przewaŜnie z heroiczną, ognistą zasadą
męską, a blado i subtelnie świecący odbitym od
Słońca blaskiem KsięŜyc, podległy
miesięcznym fazom, zmieniający kształt (jak
kobieta w ciąŜy), kojarzy się z zasadą Ŝeńską. W
innych wypadkach Słońce moŜe być
wyobraŜeniem oblubienicy lub twarzy
kochanki: Narzeczona „piękna jak słońce (łac.
electa ut soi)" (Pieśń nad pieśniami, 6,9).
„Słońcem są Juliji lica. Wnijdź, o prześliczne
słońce, na zgubę księŜyca" (Romeo i Julia 2,2
Szekspira, tł. Mickiewicza).
Wschodzące Słońce — młodość, początek
kariery, narodziny, powitanie, zmartwych-
wstanie, niewinność, spór; Japonia i Wschód.
Zachodzące Słońce — starość, kres powodzenia
Ŝyciowego; Zachód, Arizona. „Więcej ludzi czci
słońce wschodzące niŜ zachodzące" powiedział
Pompejusz do Sulli, gdy ten głosował przeciw
udzieleniu Pompejuszowi triumfu (fr. adorer le
soleil levant, ang.
to worshtp the rising suń, nm. die angehende
Sonne anbeten). „Lecz nam, kiedy raz słońce
starości zapadło, nie przyda nic do twarzy
misterne zwierciadło" (Narcyz 133—4 Naru-
szewicza). Słońce rzuca długie cienie — kres
Ŝycia nadchodzi,
Słońce — siła skracająca Ŝycie i wywołująca
szaleństwo swoim przepalającym wszystko
Ŝarem. Rolników znajdujących się w samo
południe w polu w czasie skwaru, wysta-
wionych na działanie najgorętszych promieni
słonecznych, napadają, męczą i pozbawiają
zmysłów (wg dawnych poi. i czes. wierzeń lud.)
demony powietrzne zwane (przy)po-łudnicami.
Bohaterowie słoneczni, jak Sam-son, Herakles,
Sigurd, Ŝyją krótko. „Od słońca poŜaru
sczerniała mi głowa" (Hagar na puszczy l
Kornela Ujejskiego).
Słońce wiąŜe się ze światem podziemnym i
śmiercią: słońce nocą powraca z zachodu na
wschód podziemną rzeką lub podziemnym
morzem, jak egipski bóg Ra (Re), powracający
na wschód podziemnym Nilem w barce
ciągniętej przez demony i węŜe. W Boskiej
Komedii (Pieklą l, 60 Dantego) piekło jest
miejscem, „gdzie Słońce milczy", tj. nie świeci.
Czarne Słońce, przebywające w nocy w innych,
podziemnych krajach, w niektórych kultach
indiańskich oznacza śmierć i nieszczęście
(wyobraŜane w postaci jaguara);
w nowoŜytnej lit. i sztuce występuje niekiedy
jako symbol smutku i metafizycznego strachu.
Zaćmienie Słońca (i KsięŜyca) bywa
zapowiedzą końca świata: „A natychmiast po
utrapieniu owych dni słońce się zaćmi (i księŜyc
nie da światłości swojej)" (Ew. wg Mat. 24,29).
Trzy promienie słońca — dobra myśl, dobry
uczynek, dobre słowo.
Astrologia sprowadziła Słońce do roli planety,
dlatego, wraz z KsięŜycem, Merkurym, Wenerą,
Marsem, Jowiszem i Saturnem, liczono 7
„planet". W astrologii słońce oznacza męskość,
władczość, dumę, szczęście, promienistość,
(nad)świadomość, Ŝywotność, potęgę,
osobowość, młodość; kamień — rubin albo
topaz; w muzyce ton E;
metal — złoto, nazywane teŜ „Słońcem ziemi";
dzień — niedziela; zwierzęta — orzeł i lew;
rośliny — orzech włoski, winorośl, heliotrop,
oliwka, nagietek, mlecz, piwonia, słonecznik;
wpływa na serce, głowę, mózg, wzrok, prawą
stronę ciała i środkowe palce
rąk. Tarcza słoneczna — przeznaczenie,
zmartwychwstanie.
W heraldyce: chwała, powaga, znaczenie:
dynastia Yorku (w Anglii).
Emblematy i atrybuty Słońca: jabłko, aster,
siekiera, piłka, łuk i strzały, jaskier, orzeł, wóz,
koło (z zarysem twarzy), kogut. stokrotka,
mniszek lekarski, oko, płomień, złoto, głowa w
złotych lokach, obręcz, lew, kula, słonecznik,
biały koń. WyobraŜanejako piękny
młodzieniec powoŜący wozem zaprzęŜonym w
4 rumaki.
Stada Heliosa — obłoki.
SŁOWIK
Słowik symbolizuje anielskość, marzenia.
przeczucie szczęścia, słodycz, miłość; zapo-
wiedź wiosny; Słowo, natchnienie poetyckie,
lirykę, muzykę, śpiew, belcanto; serce; pra-
gnienie wolności; uzdrowienie; noc, czujność;
dwuznaczność, skrytość; ciekawość; złą wróŜ-
bę. smutek, Ŝal, tęsknotę, skargę matki, ból, łzy,
poŜegnanie, śmierć, Ŝałobę, tren, nie-
śmiertelność, beznadziejność, duszę potępioną.
Słowik — ptak wiosny, przeciwieństwo
sowy (zob.), ptaka zimy i długich nocy.
Przysłowie: Witaj nam, maiczku, z słowikiem
w gaiczku! „Pięknogłosy zwiastun wiosny"
(Fragment 138 Safony). ,,Słowik w szelinach,
gdy zorza zakwita, gardłeczkiem rannym młodą
wiosnę wita" (Dziewostąb 3, chór panieński, X.
Bohymnia 7—8 Szymona 7.1-morowica).
Słowik w mit. gr. — Ŝałoba, tęsknota, ból.
Filomela i Prokne były córkami króla Aten,
Pandiona. Prokne poślubiła króla Tracji,
Tereusa, i miała z nim syna Itysa. Gdy Filomela
ich odwiedziła, szwagier zgwałcił ją i wyrwał
jej język, aby nie mogła się poskarŜyć; ale ona
wyhaftowała obraz tej zbrodni na peplosie i
posłała go siostrze. Prokne, mszcząc się, dała
męŜowi do zjedzenia potrawę z ciała ich syna.
Bogowie zmienili Prokne (a. Filomelę) w
słowika, którego śpiew to opłakiwanie syna
(sądzono, Ŝe to samiczki słowików śpiewają), a
jej siostrę w jaskółkę. Wg innego mitu Aedon,
Ŝona Króla Teb, Zetosa, matka Itylosa, po-
zazdrościwszy licznego potomstwa Amfio-
nowi i Niobe, chciała zabić ich pierworodnego,
ale przez omyłkę zabiła własnego syna.
Zmieniona przez Zeusa w słowika, pła
cze po stracie Itylosa. „Filomela rzewnie w
cienistym listowiu topoli Ŝali się. kiedy jej
oracz (...) pisklęta wybierze, a ona straconych
płacze w noc, na gałązce siedząca" (Georgiki 4,
512—14 Wergiliusza, tł. Z. Abra-
mowiczówny).
Słowik — rzewne skargi, łzy, marzenia,
smutek, poŜegnanie. „Śpiewa słowik na topoli,
a w sercu go przedsię boli" (Pieśń świętojańska
o Sobótce, Panna IX 9—10 Jana
Kochanowskiego). „(Tu mogę) śpiewać moje
nieszczęścia i smutki zgodnie z rzewliwym
słowika kwileniem" (Dwaj panowie z Werony
5,4 Szekspira, tł. Stanisława Koźmiana).
„Słowiczku mój! a leć a piej! na poŜegnanie
piej wylanym łzom, spełnionym snom,
skończonej piosnce twej" (Do B.Z. l—4
Mickiewicza). „Smutne słowiki, co się wabią
płaczem" (Rozłączenie 32 Słowackiego).
„(Słowik) wstrzymuje łzy ptasie, kryje oczy
mgłą zasnute w siwych piór atłasie" (Śpiew
słowika M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej).
Głos słowika — piękny śpiew, belcanto. Wg
Platona słowik był emblematem Ta-myrisa,
barda staroŜ. Tracji: ,,Chełpił się pychą
Tamyris. Ŝe w śpiewie pokona zwycięsko
nawet muzy (...). One zaś w gniewie wykłuły
mu oczy i dar odebrały pieśni" (Iliada 2, 594 i
nast. Homera, tł. Ignacego Wie-niewskiego).
Piękno słowiczego głosu odbiera moc ludzkim
dziennym troskom w bezsenne noce. W Odzie
do słowika (1819) Johna Keatsa poeta,
słuchając śpiewu słowika, marzy o ucieczce z
tego świata smutku i bólu, i o schronieniu się
mocą wyobraźni w idealnym świecie Piękna,
tak uroczo i czysto wyraŜonym w tym śpiewie.
Ale słowik ulatuje, a wraz z nim —
oczarowanie. ..Tutaj bywa zwykle słowik (...).
Co za koncert! Jak się sadzi! To dla serca
śpiewka boska! W kąt śpiewaczka nawet
włoska!" (Wyjazd z domu 18—24 Wincentego
Pola). „W białodrzewiu ćwirnie i srebliście
słodzik słowi słowisień-skie ciewy"
(Slopiewnie, Słowisień 1—8 Juliana Tuwima).
Słowik — czujność; serce; pieśń miłosna.
,,Wszyscy prócz czujnego słowika, co przez
noc całą śpiewał swą miłosną pieśń" (Raj
utracony 4, 602 Johna Miltona). Przysłowie:
Ludzie nie słowiki, aby się sercem karmili,
Słowik — noc. Zob. Skowronek (ranny
ptaszek). „I słowik nawet, gdyby we dnie nucił
wśród gęsi gęgu, od zwyczajnej pliszki
lepszym nie wydałby się muzykantem" (Kupiec
wenecki 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha). ..Twe
płynne tony. zamykające oko dnia" (Sonety. Do
słowika Johna Miltona). „Gnuś-ni spać wolą,
śpiewać słowiczkowie" (Słowik 4 Stanisława
Jachowicza).
Słowik w legendzie chrzęść. — gdy kres Ŝycia
nadchodzi, słowik śpiewa coraz piękniej przez
dziewięć godzin, po czym umiera; tęsknota za
królestwem niebieskim.
Słowik — miłość i śmierć; intymna więź
między miłością i śmiercią w utworach li-
rycznych powstałych pod wpływem pieśni
słowika.
Słowik w folklorze — dusza potępiona;
wróŜba lekkiej śmierci.
Słowik — nieśmiertelność. ..Tyś nie dla
Śmierci stworzeń, nieśmiertelny ptaku!" (Oda
do słowika strofa 7 Johna Keatsa).
Słowik — związek z kwiatami, zwt. z róŜą i
kwiatem śliwy; liryka miłosna, nieodwza-
jemniona miłość dająca natchnienie poecie. Gul
u bułbut, pers.. 'róŜa i słowik', częste w poezji
perskiej. Nazwy butbul uŜywali romantycy; na
Krymie nazywano tak Mickiewicza. W perskiej
bajce bułbul (słowik) zakochał się w białej róŜy
i śpiewał jej tak długo, aŜ wyczerpany padł na
jej kolce i własną krwią zabarwił ją na
czerwono. „Lecz ich bułbul zabłyśnie — i wnet
oko zmruŜy; wnet znikną w zieli liście, w
sercach pamięć róŜy" (Wschód i północ 5—6
Mickiewicza).
Słowik — poeta; poezja; Słowo. „Bo mię
matka moja miła na słowika urodziła" (Bo mię
matka... l—2 Słowackiego). ,,Słowik — od
Słowa — takoŜ pobratymy: to mu się w
pieśniach przedrzeźniać uczymy" (Słowik
Bohdana Zaleskiego). „Słowik nie dostanie
nagrody na wystawie drobiu" (Epigram. Śmiech
z chmury Sir Waltera Raieigha, 1861—1922).
Słowik — ozdrowienie. Cesarz chiński wolał
sztucznego, ubrylantowanego słowika od
prawdziwego, który śpiewał w jego ogrodzie, a
przed głosem robota uciekł. Robot się zepsuł i
zamilkł, a gdy cesarz zachorował, szary ptaszek
wrócił i ozdrowił cesarza natchnionymi trelami
swej poezji (Słowik, baśń Andersena).
Słowik — niebezpieczne związki, zabronione
uczucia, niedozwolona miłość; ptak nocny:
słychać go, ale nie widać; dwuznaczność,
skrytość; piękny głos. szary strój.
Słowik — pragnienie wolności. Słowik i ru-
dzik niedługo poŜyją w klatce. Przysłowie nm.:
Słowik w klatce nie zaśpiewa.
Słowik — anielskość. Przysłowie: Kto sło-
wika zabija, zasmuci aniołów.
Słowik — ciekawość. Przysłowie: Ciekawy
jak słowik.
Pieśń słowika (dla staroŜytnych) — dobry
omen.
Pieśń słowika — słodycz, słodkie marzenia.
„Pieśń słowika mnie uśpiła i sny słodkie się
roiły" (Spomnienia 7—8 Bohdana Zaleskiego).
„Słodkim śpiewem słowik kląska" (Noc
czerwcowa l—2 Leopolda Staffa).
Szwedzki słowik — Jenny Lind, 1820—87,
szwedzki sopran liryczno-koloraturowy. jedna z
najwybitniejszych śpiewaczek XIX w.
SMOK
Smok jest symbolem chaosu, praoceanu, wody,
chmury, deszczu, suszy; prawdy, autorytetu.
zasady zła. grzechu, okrucieństwa, despotyzmu,
potęgi, bałwochwalstwa, nieuctwa; ostrego
wzroku, czujności, straŜy;
wroga, mordu, piractwa; (w chrześcijaństwie:)
zło, nieczystość, grzech, pogaństwo. herezja,
błąd. Szatan, kłamstwo. Zob. teŜ:
Potwory, Lewiatan, Wieloryb. WąŜ, JednoroŜec.
Legendarny potwór, będący zwykle, jak
większość potworów, symbolem prachaosu,
przeciwieństwem ładu kosmicznego, nowego
porządku boskiego, fantastyczną mieszaniną
gatunków, płci. części ciała róŜnych, najczęściej
niebezpiecznych zwierząt, najpopularniejszy
potwór mitu i folkloru wielu krajów, niekiedy
nie róŜniący się od węŜa (gr. drakon to 'wąŜ;
smok', stąd tac. draco. fr., ang. dragon, nm.
Drache). Bywa węŜem zrodzonym aseksualnie z
jaja złoŜonego przez koguta, mającym ciało
pokryte rybimi łuskami, z nogami, skrzydłami i
niekiedy łbem ptaka, z przednimi łapami (a
nieraz i łbem) lwa, albo z uszami wołu. oczami
demona, szyją węŜa. brzuchem mięczaka. W
innych typach smoka występowały organy
jaszczurki, ryby. ropuchy, słonia, konia, świni,
barana, sokoła, ośmiornicy lub wieloryba. Bywa
wielogłowy lub zaopatrzony w inne organy w
nadmiernej liczbie: Ŝyć moŜe zarówno pod
ziemią, jak w powietrzu. W najpopularniejszej
postaci jest to pokryty łuską jaszczur buchający
ogniem z pyska, z wielkimi skrzy-
dłami nietoperza i kolczastym ogonem. Smok
zrodził się w wyobraźni staroŜytnych, którzy
nie mieli pojęcia o rzeczywistym istnieniu
olbrzymich gadów kopalnych ery mezo-
zoicznej (185—60 milionów lat temu). W róŜ-
nych legendach i mitach smok jako istota
ziemno-wodna miewa głowę długowłosej ko-
biety, jako stworzenie lądowe często wypija
krew stworzeń zabitych jego potęŜnym, kol-
czastym ogonem; jako stwór powietrzno--
wodny nieraz połyka ludzi i zwierzęta w ca-
łości: kiedy indziej fruwa jako skrzydlaty wąŜ.
Chaldejski smok Tiamat miał cztery łapy, łuski
i skrzydła. Smoki na monumentalnym Portyku
Isztar. wzniesionym ku chwale Marduka przez
Nebokadnezara II w Babilonie, to czworonogi
kryte łuską, chodzące na orlich i lwich łapach, o
ciele rogatego węŜa.
Smok-wąŜ — zasada zła (na Bliskim
Wschodzie, gdzie występują duŜe, groźne.
często jadowite węŜe). Egipski bóg-wąŜ Apep
zaczajał się o świcie na boga-słońce Ra (Re),
aby go poŜreć; jego zwycięstwami były
zaćmienia słońca. Grecy i Rzymianie przejęli
wprawdzie ideę węŜa-smoka jako złowrogiej
siły Chaosu, ale niekiedy wyobraŜali go sobie
jako siłę dobroczynną, jako chtoniczną istotę
podziemną czuwającą nad urodzajem, głoszącą
na Ŝądanie wyrocznie, strzegącą skarbów i
pięknych dziewic. Jednak ujemne cechy smoka
z czasem przewaŜyły pod wpływem Biblii i
chrześcijaństwa.
Wymieniane przez Biblię smoki (hebr. tan-
nin) bywają zwierzętami lądowymi lub mor-
skimi (Psalm 103 26) i pojmowane są przez
egzegetów róŜnie —jako szakale. bazyliszki,
jaszczury, węŜe, krokodyle, wieloryby, Le-
wiatany, Behemoty. hipopotamy (Hiob 40,10).
jędze itp.. ale zawsze jako istoty groźne lub
obrzydłe.
Ouroboros — emblematyczny smok-wąŜ
staroŜ. Egiptu i Grecji, przedstawiany z ogonem
w zębach, poŜerający się i odradzający
nieustannie; jako symbol gnostyków i alche-
mików wyraŜał jedność wszechrzeczy, ma-
terialną i duchową, ustawicznie zmieniającą
kształty w odwiecznym cyklu zniszczenia.
odtwarzania i nieustannej odnowy. Wizerunek
ouroborosa podsunął chemikowi nm. F. A.
Kekule von Stradonitz w 1865 ideę
pierścieniowej budowy cząsteczki benzenu.
Smok — bóg. Król babiloński wzywa proroka
Daniela (w Biblii: Daniel 14. 22—27).
aby uczcił wielkiego smoka uwaŜanego za
boga. Danie] dał smokowi potrawę ze smoły,
sadła i sierści, od której smok pękł, dowodząc
tym, Ŝe nie jest bogiem. „Na lwa srogiego bez
obrazy wsiędziesz i na ogromnym smoku
jeździć będziesz" (Psalm 90/91 13. tt. Jana
Kochanowskiego).
Groźne kształty smoka uczyniły go wcześnie
atrybutem potęgi wojennej i władzy kró-
lewskiej. W Iliadzie Homera król Agamem-non
ma na tarczy wyobraŜenie trzygłowego.
błękitnego smoka-węŜa. Średniowieczni wi-
kingowie mieli takŜe smoki na tarczach i
rzeźbione łby smocze na dziobach swych
okrętów. W Anglii przed podbojem norman-
dzkim smok naleŜą) do głównych insygniów
królewskich czasu wojny, wprowadzony przez
Uther Pendragona. ojca króla Artura. W XX
wieku włączono smoka urzędowo do herbu
księcia Walii.
Na Dalekim Wschodzie smok zachował
autorytet istoty dobroczynnej. W Chinach lutlg
('smok') stał się godłem narodowym i
emblematem rodziny cesarskiej. Japoński tatsu
('smok') moŜe do woli zmieniać swe wymiary,
a nawet stawać się niewidzialny. W taoizmie
smok jest wcieleniem boskich sit natury.
Smoki chińskie i japońskie, mimo Ŝe są
istotami powietrznymi, nie mają skrzydeł.
W mit. gr. potworny smok-wąŜ Pyton, zro-
dzony przez Gaje. strzegł jej wyroczni u stóp
Parnasu. Apollo zabił go strzałą z tuku i usta-
nowił na miejscu dawnej wyroczni nową,
swoją, w świątyni delfickiej. Od Pytona po-
chodzić miała nazwa Pytii. wieszczki i ka-
płanki Apollina w Delfach.
Smok-wąŜ był straŜnikiem świątyń, skarbów
i dziewic w mit. gr.. Złotego Runa, jabłek
Hesperyd. jako istota czujna, o wyjątkowo
przenikliwym wzroku. Perseusz zabija smoka
(potwora morskiego), straŜnika przykutej do
skały królewny etiopskiej. Andromedy, i
poślubia ją. Jedną z 12 prac Heraklesa było
zabicie hydry lernejskiej, potwora wielogło-
wego o ciele węŜa; kaŜdą głowę bohater po
odcięciu przypalał, aby nie odrosła. Wielo-
głowie smocze oznacza regres i rozwój wste-
czny.
Vrdra w mit. indyjskiej to smok, który nie
pozwalał spaść deszczom monsunowym; zabity
przez Indrę. głównego boga panteonu
wedyckiego.
Kraken — legendarny wielki potwór morski.
widywany na płn. Atlantyku, opisany
po raz pierwszy w 1752 przez Erika Pontop-
pidana, pisarza duńsko-norweskiego.
Zęby węŜa-smoka — talizmany zapewniające
pomyślność i zdrowie. Gdy mityczny Kadmos
załoŜył Kadmeę. przyszłe Teby. zabił węŜa-
smoka i zasiał jego zęby w ziemi:
powyrastali z nich wojownicy, którzy się
wzajem pozabijali: pięciu pozostałych przy
Ŝyciu, nazwanych Spartoi (gr. 'zasiani'), stało się
protoplastami arystokracji tebańskiej. Podobnie
postąpił Jazon. na polecenie króla Kolchidy, z
zębami zabitego węŜa-smoka pilnującego
złotego runa.
Pliniusz w swojej Historii naturalnej nie
zadowala się stwierdzeniem, Ŝe smoki napadają
latem na słonie, ale stara się wyjaśnić, dlaczego
tak czynią: robią to. jego zdaniem. aby się
orzeźwić krwią słoniową, która, jak wiadomo
(!). jest zimna.
WąŜ-smok — przeciwnik, prawróg. diabeł,
susza, mróz. choroba, zaraza, ciemość.
nieczystość.
Zwierz Apokalipsy to ..smok wielki, ryŜy.
mający siedem głów i dziesięć rogów, a na
głowach — siedem koron; ogon jego ciągnął się
przez trzecią część gwiazd niebieskich" (12. 3—
4). Siedem głów wyobraŜa tu 7 grzechów
głównych: ludzka głowa — pycha. wąŜ —
zazdrość, wielbłąd — gniew, ślimak —
nieczystość, hiena — chciwość itd. Archanioł
Michał i aniołowie walczyli ze smokiem. ,,i
zrzucony został ów smok wielki, wąŜ
starodawny, nazwany diabłem i szatanem. który
zwodzi cały świat" (12,9). Ten obraz węŜa-
szatana-smoka. strąconego anioła, przejęło
późniejsze chrześcijaństwo; stał się on
wyobraŜeniem błędu, grzechu, herezji, po-
gaństwa. diabła; wyobraŜano go leŜącego
bezsilnie (mimo potwornych kształtów) pod
stopami świętych i męczenników, archanioła
Michała, św. Małgorzaty z Antiochii i św.
Jerzego (oboje skreśleni w 1969 z listy świę-
tych). św. Marty (siostry Łazarza), św. Bernarda
z Clairvaux, św. Sylwestra (papieŜa. 314—335).
św. Teodora z Pontu (dawnego patrona
Wenecji), św. Samsona, arcybiskupa Dola, św.
Donata. św. Klemensa z Mctzu. św. Romana z
Rouen. niekiedy samego Chrystusa. na
miniaturach i ikonach bizantyjskich i ruskich, w
plastyce XIII—XIV w.. w dziełach van Eycka.
Dtirera. Donatella. Uccella. Carpaccia. Rafaela.
Correggia. Ve-ronesa i in.
Smok u gnostyków chrzęść. — absolut. anioł
świtu, wyzwoliciel, pojednawca, duch
wszelakiej wiedzy.
Na średniowiecznych procesjach noszono
wizerunki smoka jako wyobraŜenie zwycięstwa
Chrystusa.
Beowulf. skandynawski heros-wiking. bo-
hater tytułowy najwcześniejszego poematu
epickiego lit. staroangielskiej (spisanego ok. r.
700). ginie w walce z pustoszącym kraj.
ognistym smokiem, zabijając go jednak przed
śmiercią. Sigurd, bohater Volsunga Saga i
Pieśni o Nibeiungach. zabija smoka Fafnira
strzegącego skarbu karłów, symbolu nie-
śmiertelności. zjada serce smoka, co pozwala
Sigurdowi rozumieć mowę ptaków. W Pieśni,
jako Zygfryd, wykąpawszy się we krwi zabitego
smoka, bohater otrzymuje rogową skórę i staje
się odporny na ciosy.
Język smoczy (jaszczurczy, bazyliszkowy) —
oszczerczy, potwarczy (Hiob 20.16), ..Ha.
języku smoczy! serce jaszczurcze! (...) Wiem,
Ŝe jak inni. tak ty mógłbyś wiarę złamać. lecz
nie wiedziałam, Ŝe tak podle umiesz kłamać!"
(Pan Tadeusz 8, 513—519 Mickiewicza).
Krew smocza — tetysz wojenny, talizman
przynoszący szczęście; w wielu mitach ostrza
włóczni i strzał zanurzone w niej zadają
nieuleczalne, śmiertelne rany. Zob. wyŜej
Sigurd-Zygfryd.
Pysk smoka — brama Piekieł. Smok trzygtowy
— indoeuropcjski potwór burzy.
Ślina smocza — trucizna. Smok wawelski z
legendy, prawdop. od Smoczej Jamy (w której
zapewne znajdowano kości); wzorowany na
Księdze Daniela (14. 22—27) w Biblii i
niezliczonych europejskich legendach
średniowiecznych; zabity przez „krakowiaczka"
Skubę. który dał mu do zjedzenia siarkę zaszytą
w baranią skórę.
Przysłowie: Smok moczydła nie utracą — wg
bajek ludowych słowiański boŜek Chworz o
wyglądzie smoka panował nad lądem i nad
wodą. Moczydto — ogon.
Gwiazdozbiór Smoka — atrybut mądrości
nieba. ..Ów zodyjakowy Smok długi i gruby.
który gwiaździste wije po niebie przeguby,
którego mylnie WęŜem chrzczą astronomowie.
jest nie węŜem, lecz rybą. Lewiatan się zowie"
(Pan Tadeusz 8, 89—92 Mickiewicza).
 Smoczy miesiąc — okres między dwoma
kolejnymi przejściami KsięŜyca przez ten sam
węzeł swej orbity.
Emblemat astrologii i alchemii — smok
skrzydlaty.
W alchemii: materia prima', dwa walczące z
sobą smoki — gnicie, rozdzielenie pierwia-
stków. rozkład psychiczny; neutralizacja
przeciwnych tendencji siarki i rtęci; skrzydlaty
smok — pierwiastek lotny; bez skrzydeł —
pierwiastek stały.
Heraldyka: w Rzymie staroŜytnym czerwony
smok na chorągwiach wojskowych oznaczał
kohortę; straŜnik tronu, władcy;
od czasów wypraw krzyŜowych oznaka dalekich
wypraw i podróŜy.
SOKÓŁ
Sokół symbolizuje ogień, światło, niebo, Słońce,
wiatr, chmury, burzę; pewność siebie, dumę,
męskość, rycerskość, szlachetność, zuchwałość,
majestat, bohaterstwo; bystrość wzroku,
czujność, wzniosłość, szybkość, śmiałość; złość,
dzikość obłaskawioną, polowanie. pocałunek
śmierci, nieśmiertelność, śmierć, powrót;
nawrócenie, świętość, wróŜbę; skromność,
miłość, kochanka: dotyk. smak; logikę.
Sokół w staroŜ. Egipcie — zasada niebiańska.
ksiąŜę ptaków, atrybut bogów światła i Słońca, a
takŜe świata podziemnego; Ra (Re). Horusa,
bóstwa Chonsu z głową sokoła zwieńczoną
tarczą księŜycową.
Sokoły (jastrzębie, orły itd.) w staroŜ. Grecji —
światło. Słońce, wróŜba, wyrocznia;
związane z Apollinem jako posłem bogów.
bogiem Słońca i wyroczni; najszybsze z ptaków,
zabijające w locie jak strzały apolliń-skie.
„Jastrząb polotny. zguba gołębic, ów ptak
najszybszy wśród rzeszy skrzydlatej" (Iliada 15.
235—6 Homera, tł. I. Wieniew-skiego). Apollo
przybierał kształt sokoła i zmieniał ludzi w
sokoły, zwykle jednak sokół występował jako
towarzysz boga. Sokół był ptakiem
symbolicznym juŜ w kulturze egejskiej („puchar
Nestora", złoty łańcuch z podwójnym sokołem z
grobów mykeń-skich). U Rzymian — ptak
wróŜebny.
Sokoły (sokoły właściwe, jastrzębie, orły. •
krogulce itd.) były bardzo cenione z uwagi na
ich uŜytek w sokolnictwie (łowach z sokołem na
ptactwo i drobną zwierzynę): trzymany przez
sokolnika na dłoni osłoniętej
grubą skórzaną rękawicą, po zdjęciu czapeczki
sokół błyskawicznym lotem dopadał zdobyczy i
wracał na rękę. Sokolnictwo przyszło do
Europy ze stepów Azji w IV—V w. n.e.
Sokół w mit. pers. i w chrzęść. — wróg
węŜa; zob. WąŜ. ,,Pełzał wąŜ (...). Nie uwaŜa-
łem (...) przylotu boskich sokołów, lecz potem
(...) zielonych skrzydeł spłoszona łopotem uszła
gadzina" (Boska Komedia, Czyściec 8, 99—107
Dantego, tł. E. Porębowicza).
Sokół w chrzęść. — nawrócenie (gdyŜ na-
wraca na głos sokolnika); atrybut św. Bawona
(ok. 589—ok. 653), patrona sokolników, św.
Bałdryka, któremu wskazał, gdzie wystawić
klasztor, i Juliana Szpitalnika z fr. romansu
rycerskiego. Z diamentowym pierścieniem w
pazurach — impresa (godło) Piera de'Me-dici,
1416—69, tak zwanego Piotra Poda-gryka, z
rodu Medyceuszów, z dewizą Sem-per łac.
'zawsze'.
Sokół w mit. skand. — jedna z postaci, jakie
przybiera Loki, bóg zła i kłótni; atrybut bogini
miłości Frei i bogini małŜeństwa Friggi. Freja
fruwa nad ziemią w szacie z sokolich piór, tj. z
chmur. Sokół — zwiadowca bogów siedzący
na najwyŜszej gałęzi Drzewa Wszechświata
(zob. Drzewo: Igdrasil), na głowie orła. i
donosi bogom o tym, co się dzieje na świecie.
Sokół — szlachetność, majestat. „Sokół,
kiedy pozbywszy kaptura wykręca głowę i
krasą się chwali, i okazuje wigor, bijąc w
pióra" (Boska Komedia. Raj 19, 34—6
Dantego, tł. E. Porębowicza). „Widziałem
sokoła majestatycznie się unoszącego" (Mak-
bet 2,4 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Sokół — zwycięstwo nad Ŝądzą, zwycięstwo
zasady męskiej, dziennej, słonecznej nad
Ŝeńską, nocną i księŜycową. Ukazywany w
śrdw. jak rozdziera zająca symbolizującego
poŜądanie seksualne.
Sokół w śrdw, — ulubiony symbol rycerza--
kochanka, który wyrusza na bój, po czym
zwycięski wraca do damy swego serca. „Pani
powiada: Mój sokół odleciał daleko w obce
kraje" (Heinrich von Mligeln, poeta nm., ok.
1320—72),
Sokół — światło, nadzieja ujrzenia światła:
więzień. Nakryty czapeczką sokół sym-
bolizował w epoce Odrodzenia nadzieję zoba-
czenia światła w ciemnościach: post tenebras
spero lucern łac. 'mam nadzieję, Ŝe światło
zabłyśnie, gdy rozproszą się ciemności'.
 Sokół — pewność siebie, śmiałość. „Ufny jak
sokół, co ściga ptaszynę" (Ryszard II 1,3
Szekspira, tt. S. Koźmiana), mówi Bo-lingbroke
z rodu Lancastrów, którzy mieli białego sokoła
w herbie.
Sokół — bystrość, czujność. Mieć oczy jak
sokół, sokole oczy; przenikliwe, bystre
spojrzenie; doskonały wzrok. .,Słyszę ciągnące
Ŝurawie, których by nie dostrzegły źrenice
sokoła" (Stepy Akermańskie 9—10
Mickiewicza).
Sokół — wzniosłość, dąŜenie do nieba i
Słońca w sensie fizycznym, intelektualnym i
moralnym; wyŜszość, zwycięstwo. „A ty, myśli
moja, podlatuj jak sokół!" (Krakowiak 4
Edmunda Wasilewskiego).
Sokół — pocałunek śmierci. Sokół zabija
gołębia musnąwszy go tylko w największym
pędzie (i zadając mu śmiertelny cios pazurem),
a potem zawraca i chwyta spadającego,
martwego juŜ ptaka.
Sokół — człowiek zuchwały, młody, boha-
terski, bystry, patriota. ..Gdyby orłem być! Lot
sokoła mieć!" (Wieści 21—2 Maurycego
Gosławskiego). „Orły, sokoły! Dajcie mi
skrzydła!" (Orły, sokoły! l—2 Mieczysława
Romanowskiego). Nazwa czeskiej organizacji
gimnastycznej i polit. „Sokół" (zał. w 1862) i
polskiej „Sokół" (w 1867 we Lwowie). Marsz
sokołów (1901) Jana Lama, muz. Wilhelma
Czerwińskiego: „Ospały i gnuśny, zgrzybiały
ten świat (...). Hej, bracia Sokoły, dodajmy mu
sił, by ruchu zapragnął, by powstał i Ŝył" (1—
6).
Sokół, sokolik — ukochany, dorodny mło-
dzieniec, kochanek. „Zabrał mi wszystko
Jaśko, mój sokół, zabrał mnie całą niebogę.
(...) GdzieŜeś, ach gdzieŜeś, o mój sokole"
Walka l, l, l, Włodzimierza Wolskiego). ,,0n
poŜegna mnie, sokolik" (jw. l, 2, l). Sokoli lot
— szybki, niedościgły. W astrologii: znak
zodiaku Strzelec. W heraldyce: godło wojenne
wodza Hu-nów. Attyli; rycerskość; łowy;
pogoń za upragnionym celem.
SOSNA (Świerk)
Sosna symbolizuje długowieczność, wytrzy-
małość, śmiałość, zwycięstwo; zdrowie, męs-
kość, seks, płodność; wierność; samotność, Ŝal,
smutek; siostrę; harfę; pacierz. Raj, nie
śmiertelność; filozofię, mądrość; karę, współ-
czucie; ogień. Słońce; Ŝeglugę; por. Pinia,
Jodła.
Sosna — nieśmiertelność. Zmarłym wrzu-
cano do grobu gałązki sosny, aby wzmocnić
odlatującą duszę, a zwłoki uchronić od ze-
psucia.
Sosna — ogień. Słońce; płodność. W Egipcie
poświęcona była Ozyrysowi, bogu wegetacji i
wody. W kulcie Mitry związana ze Słońcem. U
Greków poświęcona Afrodycie, Artemidzie,
Panu; zob. Pinia (piniole — afrodyzjak). Palące
się drewno sosnowe wydaje miłą woń, ale sypie
iskry.
Sosna — atrybut Attisa czczonego we Fry-
gii, Azji Mniejszej, a potem w całym imperium
rzymskim mitycznego małŜonka Wielkiej
Matki Bogów (klasycznej Kybele), który
pozbawił się męskości pod sosną, gdy
zakochana w nim hermafrodytyczna Adgistis
pomieszała mu zmysły; wg innych wersji mitu
został zmieniony w sosnę; zob. teŜ Pinia.
Sosna — Ŝegluga. Drzewo, jako budulec
okrętów, zwł. stępek, poświęcone Posejdono-wi
(podobnie jak modrzew i jodła). ,,I te, co długo
stały na wyniosłej górze sosny, płynąc po
morzach wyzywają burze" (Metamorfozy l, 134
Owidiusza, tł. B. Kicińskiego). „Tutaj sterujcie,
wy, skrzydlate sosny" (Inner Tempie Masque.
Song of the Sirens Williama Browne'a).
Sosna — zwycięstwo. Wieniec z. gałązek
sosnowych był nagrodą dla zwycięzców na
igrzyskach istmijskich.
Sosna — słodki szept, powaŜny szmer.
pacierz, Ŝałoba, wzdychanie, ojczyste głosy,
myśli polskie. „Jest coś słodkiego w szepcie
sosny" (Idylle l, l, l, Teokryta). ,,I od sosen na
wsze strony, jak pacierza szept stłumiony,
szmer powaŜny, smętny płynie" (Sroczka 3.
26—8 Adama Pługa). ..Nasz ubogi naród (...)
ojczyste głosy słyszy nawet w sosen szumie (...)
i z szumu sosny kmiotek pieśń układa polną, w
której jakby w jeziorze (...) myśli polskie (...)
płyną" (Na wstęp do... ,,Ochrony" 47—54
Teofila Lenartowicza). ,,Szumiące sosny nad
grobami" (PodróŜ do Ziemi Świętej z Neapolu
27, 161 Słowackiego). „Sosny na wzgórzach
wzdychały" (Sosny na wzgórzach... Roberta
Bridgesa).
Sosna w śrdw., niekiedy — drzewo Raju.
Sosna czarna — współczucie; zasada męska.
 Sosna — kara. Prospero do Ariela: „(Sy-
koraks) wszczepiła ciebie w rozłupaną sosnę,
gdzie uwięziony Ŝyłeś wśród boleści przez lat
dwanaście" (Burza 1,2 Szekspira, tł. L. Ul-
richa).
Przewrócona sosna — człowiek przywalony
nieszczęściem. ..Tak runęła ta sosna wyniosła,
opuściła gałęzie" (Henryk VI cz. 2 2,3
Szekspira), o Humphreyu, księciu Glou-cester.
Rozdarta sosna — człowiek torturowany przez
los, opierający się ostatkiem sił;
,,Płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem
Boga" (Ludzie bezdomni, na końcu, Stefana
śeromskiego).
Sosenka — pszczoła. „Małe sosenki jako
pszczoły brzęczą jedwabnym kolcem" (PodróŜ
do Ziemi Świętej z Neapolu 6, 6, 2—3
Słowackiego).
Sosna — harfa. „Wiatr, ten wielki stary
harfiarz, uderza w swą grzmiącą harfę sosen" (A
Life of Drama 2 Alexandra Smitha).
..Siostro sosno, sosno samotna, sosno Wej-
muto!" (Wejmuta 247—8 Leopolda Staffa).
Świerk — śmiałość, nadzieja w trudnych
czasach; wierność, współczucie.
Świerk — mistyka, abnegacja. „Świerk ma
(...) charakter mistyczny. Jest abnegatem (...).
Kiedy wiatr wieje, on (...) szepce modlitwy,
gderze, wygaduje" (Puszcza białowieska Wa-
cława Sieroszewskiego).
SOWA
Sowa symbolizuje samotność, czujność, mil- -
czenie, rozmyślanie, umiarkowanie, mądrość.
naukę (świecką), wiedzę racjonalną, medycynę,
nocne studia, niewiedzę, niewiarę, proroctwo,
jasnowidzenie, dowcip, podstęp;
pospolitość, skąpstwo; zimę, noc, ciemność,
półmrok; widmo, demona, diabła; świt;
smutek, melancholię, złą wiadomość, rozpacz,
gniew, nieszczęście, śmierć.
Ptak o nocnym trybie Ŝycia, w dzień sypia
ukryty w cieniu. Wbrew rozpowszechnionym
opiniom sowa w dzień widzi dobrze, w kaŜdym
razie lepiej niŜ człowiek, ale opinie te sprawiły,
Ŝe sowa, unikająca światła dnia, stała się
symbolem smutku, ciemności, samotności na
uboczu, melancholii, związku z siłami
chtonicznymi, milczenia, mądrości, deszczu i
burzy, wód, roślinności, śmierci, zimy i długich
nocy.
W piśmie hieroglificznym Egiptu sowa zna-
czy noc, zimno, bierność, zgon, naleŜy teŜ do
królestwa nocnego Słońca, boga Ra (Re),
płynącego nocą w łodzi przez podziemny Nil z
zachodu na wschód.
Córka króla Lesbos, Nyktimene (gr. 'noc-
na'), była nałoŜnicą swego ojca. Za karę
zmieniona w sowę, ucieka ze wstydu przed
światłem dziennym i kryje się w mrocznych
rozpadlinach (Metamorfozy Owidiusza 2,590).
W interpretacji chrzęść, przybiera sprzeczne
znaczenia. Jedni widzą w niej obraz tych, co
unikają światła zbawienia: niewierzących,
heretyków, filozofów, mędrców, inni, na
podstawie biblijnego Psalmu 101 6 (,,Stałem
jak sowa na pustkowiu"), dostrzegają w niej
symbol świętości, atrybut świętego pustelnika
lub nawet Chrystusa w nocnej pomroce
cierpienia. Jeszcze inni, zwłaszcza w
średniowieczu, upatrywali w niej symbol
Synagogi głoszącej chwałę Prawa, ale nie
dostrzegającej światła ewangelii; wyobraŜenie
złości, kłamstwa, oszustwa, hipokryzji,
Szatana jako Księcia Ciemności. W symbolach
wieku ludzkiego przedstawiała osiem-
dziesięcioletnią kobietę.
W heraldyce: czujność, dowcip, odosob-
nienie.
Sowa ptakiem zimy (długich nocy), przeci-
wieństwem słowika i kukułki, ptaków wiosny.
Przysłowie mówi: Twarz zaspana jak u
sowy w południe. Inne, u Fredry przytoczone
przez Pana Jowialskiego (1,9), powiada:
„KaŜda sowa głupia w dzień". Sowa za-
skoczona przez światło południa to przedmiot
drwin i wydziwiania — Dlirer przedstawia ta-
ką scenę na jednym ze swych drzeworytów.
Lud sądził, Ŝe sowa, która nie znosi światła
dnia, jest przeciwieństwem orła, patrzącego w
słońce otwartymi oczami, dlatego orły walczą
jakoby zawsze z sowami, a zwłaszcza z
puchaczami.
Oczy zwrócone nieruchomo w przód (ale za
to głowa moŜe się obracać o więcej niŜ 180°),
o jaskrawoŜółtych lub pomarańczowych
tęczówkach; otaczająca je szlara (pióra rosnące
promieniście wokół oczu, odmiennie
ubarwione niŜ reszta upierzenia) sprawia złu-
dne wraŜenie, Ŝe za tak wielkimi oczami znaj-
duje się potęŜny mózg. Widząc w ciemno-
ściach rozeznaje rzeczy i fakty niewidoczne
dla innych, a w noc miesięczną otrzymuje
światło nie bezpośrednio od Słońca, ale za
pośrednictwem KsięŜyca, odbite refleksem,
zabarwione refleksją, namysłem. Wszystko to
uczyniło z sowy symbol mądrości, u Greków
ptaka bogini mądrości Ateny, a takŜe Aten i
Akademii. Wozić sowy do Aten znaczyło tyle,
co nosić drwa do lasu, czyli spełniać pracę
nieuŜyteczną, bo Ateny były miastem sów,
nawet na monetach attyckich wybijano
wizerunek sowy; dlatego powiedzenie noctua
yolat (tac. 'sowa fruwa') znaczyło w przenośni:
pieniądz zmienia właściciela, ktoś bierze
łapówkę.
Jako ptak mądrości sowa jest teŜ wyobra-
Ŝeniem nauki, nocnych studiów, jasnowidzenia i
proroctwa. Askalafos, syn Acheronu, ..widzący
w mrokach Podziemia", który świadczył przeciw
Persefonie, Ŝe zgryzła pestkę granatu (co
skazywało ją na mieszkanie w Hadesie), za karę
został przez nią, albo przez jej matkę, Demeter.
zmieniony w sowę (Metamorfozy Owidiusza 5,
538). Ptak Ateny jest wyobraŜeniem wiedzy
racjonalnej (w przeciwieństwie do wiedzy intui-
cyjnej reprezentowanej przez orła), a takŜe
wiedzy tajemnej, gnozy. Sową Ateny nazywano
zapewne puszczyka (sowę puszczyka, lelka,
sowę lelka, sowę rdzawą, zgrzytacza), ptaka
cichego, zdumiewająco nieruchomego, o
fascynującym wzroku, z wielkim hałasem
napastowanego (gdy pojawi się w dzień) przez
drobne ptactwo, takŜe przez gawrony. Widziano
w nim towarzysza czarownic i przybijano go do
drzwi stodoły, aby sparaliŜować diabła, który
często objawiać się miał jako puszczyk; w
Polsce takie egzekucje zdarzały się nierzadko
jeszcze w połowie XX wieku.
Sowa była atrybutem Asklepiosa, więc takŜe
medycyny; dla chrześcijan — nauki świeckiej w
przeciwieństwie do teologii reprezentowanej
przez krzyŜ. Od antyku do czasów nowoŜytnych
utrzymuje się jej związek z muzami, literaturą i
filozofią. „O Grecjo, ciebie Ŝe kochano widzę... i
w Sokra-tejskiej sowie z ócz brylantem" pisze
Norwid w Promethidionie (Bogumił 261).
Sowa — ptak śmierci. W staroŜytnej Babi-
lonii krzyk sowy w nocy rozumiano jako krzyk
kobiety zmarłej w połogu, płaczącej po swym
dziecku. W micie greckim była wyrazicielem
parki Atropos, która przecina nić Ŝycia
ludzkiego. Była teŜ ptakiem nimfy Kalipso,
której wyspa, Ogygia, pełna była symboli
śmierci, a więc sów, sokołów, kormoranów oraz
topól. Sowa naleŜała teŜ do
bogini świata widm, Hekate, gdyŜ gniazda sowy
cuchną padliną, bo Ŝywi się myszami
związanymi z nocą i śmiercią. Była ptakiem
śmierci, bo najgłośniej huka w listopadzie,
miesiącu śmierci; ptakiem widmowym, bo lata
bezszelestnie w nocy. „To puszczyk zahuczał,
złowrogi ten stróŜ nocny, który groźnie woła
Dobranoc!" (Makbet 2,2 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). Wołanie sowy tłumaczono teŜ:
,,pójdź, pójdź (tj. w dołek pod kościółek)".
„ZłowróŜbna sowo ruiny i śmierci!" (Henryk VI
cz. l 4,2 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Sowa — zła wróŜba. Przysłowie: Sowa na
dachu kwili, komuś umrzeć po chwili. W Me-
tamorfozach Owidiusz (6,431), opisując kosz-
marną historię Tereusa i Prokne, mówi o ich
weselu, Ŝe „Eumenidy posłały ich ślubne łoŜe, a
na dachu usiadł złowróŜbny puchacz — pod
jego auspicjami zostali małŜeństwem", mówiąc
zaś o kazirodztwie Mirry (10, 453), informuje:
„Pogrzebowy puchacz trzykrotnie uczynił omen
śmiercionośną pieśnią". Wśród dziwnych
zjawisk zapowiadających śmierć Cezara:
„Wczoraj w samo południe sowa siadła na
rynku pohukując i kwiląc" (Juliusz Cezar 1,3
Szekspira).
„Sowa była córką piekarza" mówi obłąkana
Ofelia (Hamlet 4.5 Szekspira); według dawnej
legendy córka piekarza przemieniona została w
sowę, gdyŜ odmówiła chleba dźwigającemu
krzyŜ Jezusowi.
SÓL
Sól symbolizuje dobrą radę, uzdrowienie.
nieśmiertelność, niezniszczalność, odporność na
zepsucie, trwałość; siłę witalną, zdrowie,
płodność, spermę; boskość, chwałę boską, dobrą
a. złą wróŜbę; cnotę, oczyszczenie;
mądrość, rozum, dowcip, elegancję, prostotę;
gościnność, wierność, lojalność, przymierze,
przyjaźń; dobroć, bogactwo; bezowocność,
bezpłodność, jałowość, gorycz, zniszczenie.
Sól — wierność, lojalność. Konserwujące
właściwości soli (sama się nie psuje i chroni
inne ciała od zepsucia) uczyniły ją szczególnie
dogodnym symbolem trwałej więzi, wierności,
przyjaźni.
Przymierze soli — niezłomne. „śadnej
twojej ofiary z pokarmów nie pozbawisz soli
przymierza twego Boga. Przy kaŜdej ofierze
swojej składać będziesz i sól" (Lev. 2,13). „Jest
to umowa soli, wieczna przed Panem, dla
ciebie i synów twoich" (Num. 18,19).
 SpoŜywanie soli — wierna słuŜba, lojalność
w stosunku do władcy. „A my, pamiętając na
sól, którąśmy w pałacu królewskim jedli (...),
posłaliśmy wiadomość o tym (zamiarze
odbudowy Jerozolimy) królowi" (Ez-drasz
4,14).
Sól związała się ściśle z pojęciami honoru,
godności, czci, szacunku, a takŜe dobroci,
gościnności (często występując razem z chle-
bem, zob. Chleb); „jeść wspólnie sól" znaczyło
tyle, co ,,zawrzeć przyjaźń" (podobnie jak dziś
u muzułmanów). W staroŜ. Izraelu dawano do
skosztowania sól nowoŜeńcom, pieczętowano
przyjaźnie, układy i umowy wspólnym
pokosztowaniem soli.
SpoŜyć czyjąś sól — skorzystać z jego goś-
cinności, co u Arabów tworzy rodzaj więzi
między ludźmi, nie pozwalającej na obmowę
drugiej osoby a. szkodzenie jej. Arabowie
mówią w takich wypadkach: Sól jest między
nami. Perskie namak haram, dosl. 'niewierny
soli' znaczy 'nielojalny, niewdzięczny'. Zjesz
beczkę soli, nim poznasz do woli (tj. trzeba
długich lat, aby kogoś dobrze poznać); przy-
słowie to jest pogłosem dawnego znaczenia
soli w stosunkach między ludźmi,
Sól ziemi zob. Ziemia.
Przysięga na sól — szczególnie święta w
staroŜytności.
Zmienić się w słup soli — znieruchomieć,
zazw. ze zdumienia, przeraŜenia; aluzja do
losów Ŝony Lota (Gen. 19, 26).
Sól — oczyszczenie. Mówi Bóg do Jero-
zolimy: „W dzień narodzenia twego nie odcięto
ci pępowiny i wodą cię nie umyto na zdrowie
ani nie wytarto cię solą" (Ezechiel 16,4).
„(Elizeusz) podszedł do źródła wody i wrzucił
do niej sól, mówiąc: Uzdrowiłem tę wodę, nie
wyjdzie z niej odtąd ani śmierć, ani poronienie"
(4. Ks. Król. 2,21).
Sól i chleb — prosty, naturalny tryb Ŝycia
(Historia naturalna 31,39 Pliniusza St.);
por. Chleb (i sól).
Ojcowska solniczka — ubóstwo, ale i schlu-
dność, nie bieda. „Ten Ŝyje dobrze na małem,
komu ojcowska solniczka błyszczy na jego
skromnym stole" (Pieśni 2, 16, 13 Horacego).
Sól — wytworność, elegancja. „Non ampli-
ter, sed munditer convivium; plus salis tjliam
sumptus" tac. 'uczta nie obfita, ale przyzwoita;
więcej soli (tj. wytworności) niŜ wydatku.'
(Próby 3,9 Montaigne'a, cytaty: ze staroŜ.
poety cytowanego przez Nonniusa Marcellu-sa
11,19 i z śywota Attyka rozdz. 13 Corne-liusa
Neposa).
Sól attycka — połączenie subtelności, ele-
gancji i ostrości dowcipu, przypisywane inte-
lektualistom attyckim okresu klasycznego;
por. Retoryka 2, 21, 13 Arystotelesa.
Sól atrybutem św. Mądrości (gr. Hdgia Só-
phia); sal sapientiae łac. 'sól mądrości'.
Solą zaprawiona mowa — roztropna,
uwaŜna. „Mowa wasza zawsze uprzejma, niech
będzie solą zaprawiona, abyście wiedzieli, jak
naleŜy kaŜdemu odpowiedzieć" (List do
Kolosan 4,6).
Sól — boski pierwiastek darowany ziemia-
nom. Za Ŝycia utrzymuje człowieka w karbach
rozsądku, po śmierci hamuje rozkład ciała
przez czas dłuŜszy, odgrywając w ten sposób
rolę spełnianą za Ŝycia przez duszę" (Historia
naturalna 31 Pliniusza St.).
Solarium łac. 'pieniądze dla Ŝołnierzy na zakup
soli; Ŝołd; płaca, pensja' od sal 'sól';
stąd: salariat — warstwa społ. obejmująca
osoby Ŝyjące z wynagrodzenia za pracę.
Cum grano salis łac. Pliniusz St. pisze
(Historia naturalna 23, 8, 149), Ŝe Pompe-jusz
znalazł w zdobytym przez siebie pałacu
Mitrydata odtrutkę, którą trzeba było brać na
czczo „z (jednym tylko) ziarnkiem soli";
cytat ten stał się zwrotem przysłowiowym,
znaczącym, Ŝe jakąś opinię (jakieś twierdzenie)
przyjmować naleŜy z odrobiną rezerwy,
sceptycyzmu, nie biorąc rzeczy całkiem do-
słownie.
Rozsypanie soli — zła wróŜba, zapowiedź
kłótni; odwraca się tę wróŜbę przerzucając
szczyptę soli przez lewe ramię (bo lewa strona
— diabelska); przesąd pochodzący praw-dop. z
czasów staroŜ., kiedy sypano sól na zwierzęta
ofiarne, a rozsypanie się tej soli na ziemię
osłabiało wartość ofiary. Demony, wróŜki i
czarownice miały, wg pojęć śrdw., uciekać od
soli jak od wody święconej. W Ostatniej
wieczerzy (1495—97, Sta. Maria delie Grazie,
Mediolan) Leonarda da Vinci, artysta umieścił
przy postaci Judasza przewróconą solniczkę.
Sól — jałowość, zniszczenie. Sól sypano w
staroŜytności na burzone miasta nieprzy-
jacielskie, aby jego glebę uczynić bezpłodną na
zawsze, ale teŜ jako magiczny środek zapo-
biegawczy przeciw odrodzeniu się siedliska
wroga. „Abimelech przez cały dzień atakował
miasto, zdobył je, mieszkańców wybił do
nogi, miasto zrównał z ziemią i posypał to
miejsce solą" (Ks. Sędziów 9,45). Podobnie
postąpił Scypion Mł. w 146 p.n.e.. po zdobyciu i
zniszczeniu Kartaginy.
Sól — zmartwienie, troska. Prosić o sól —
prosić o zmartwienie. Podawać sól — podsuwać
troskę. (Przysłowia będące echem przesądów.)
Pustynia solna — symbol bezpłodności i
potępienia (w Biblii i u mistyków).
Być komuś solą w oku — przeszkadzać.
zawadzać, dokuczać.
Sól — środek zapobiegający zepsuciu, przen.
duch opanowania siebie i posłuszeństwa Bogu:
..Miejcie w sobie sól. a pokój miejcie między
sobą" (Ew. wg Marka 9,49);
w chrześcijaństwie wyobraŜa boską mądrość i
chwałę, błogosławieństwo odpędzające demony,
dlatego soli uŜywa się obok wody święconej
przy chrzcie oraz dla święcenia wody.
Sól waŜnym rekwizytem magii, guślarstwa i
czarów: rzucona w ogień broniła przed
niebezpieczeństwem, ciśnięla w kierunku jakiejś
osoby oznaczała wyzwanie: Sól tobie w oczy!
(rodzaj przekleństwa). Sól peczyna z lichymi
oczyma — formułka od uroku rzuconego ..złym
okiem". Peczyna—grudka (soli. ziemi).
Sól czasu — podeszły wiek. ..Wasza dostoj-
ność, choć jeszcze niezupełnie za granicami
młodości, czuje pewne podmuchy wieku. mały
smaczek soli czasu" (Henryk IV ci. 2 1.2
Szekspira, tł. L. UIricha).
Siedzieć powyŜej soli — zajmować uprzy-
wilejowaną pozycję społ. a. towarzyską. Daw-
niej stawiano solniczkę pośrodku długiego
stołu; kto siedział między środkiem stołu a
najwyŜszym jego miejscem, zajmował miejsce
honorowe, lepsze.
Słony — wygórowany. Słona cena. słony
rachunek.
Sól młodości — namiętność, chuć, sperma.
..Zostało w nas jeszcze trochę soli młodości;
jesteśmy synami niewiast" (Wesole kumoszki z
Windsoru 2.3 Szekspira, tł. L. UIricha).
..Szanujcie sól, niewiasty, ona was rozpłodni,
przez nią męŜc ojcostwa stawają .się godni"
(Własności soli 23—4 Stanisława
Trembeckiego). Słone płyny ciała: łzy. pot,
krew.
Słony — nieprzyzwoity. Słony dowcip, Ŝart,
kawał.
Sól — gorycz: sloność i gorycz morza, zob.
Morze (nieczystością).
Sól wydobyta (przez odparowanie) z wody
morskiej reprezentuje ..ogień dobyty z wody". a
więc zarazem kwintesencję i opozycję: jest
symbolem przeistoczenia fizycznego (np. przez
konserwację produktów spoŜywczych i korozję
metali) oraz duchowego i moralnego (ochronę
przed zepsuciem, demoralizacją. deprawacją).
Sól rozpuszczona w morzu — roztopienie się
osobowości w absolucie. Przysłowie: Skąd się
sól wzięła, w to się obraca, tj. z wody w wodę.
Sól — bogactwo, najpewniejszy środek
wzbogacenia się; w dawnej Polsce Ŝupy solne
były źródłem bogactwa Ŝupników. ,,A ów, co
wlezie do soli. i tegoć głowa nie boli (...), bo
kaŜda rzecz, co w sól wchodzi, juŜ jej nie leda
co szkodzi" (Krótka rozprawa... 611—16
Mikołaja Reja). Słowa Stefana Czarnieckiego:
„Ja nie z soli. ani z roli (...) urosłem", znaczą:
nie z intratnych Ŝup solnych ani z majątków
ziemskich.
Nasypać soli na ogon (np. wróblowi. aby go
złapać) — Ŝartobliwa rada dawana dzieciom.
W alchemii: jedna z zasad świata, jeden z
pierwiastków filozoficznych (obok rtęci i
siarki); jedna z nazw pramaterii; cielesność;
materia w stałym stanie skupienia.
W marzeniu sennym: dobra wróŜba; (sól
wysypana) zmartwienia, kłótnie.
SPIRALA (Woluta, Zwój)
Spirala symbolizuje samoskrętność, nieskoń-
czoność; regres, rozwój; nieśmiertelność.
zmartwychwstanie; introwersję. ekstrawersję;
trąbę powietrzną, wir wodny, zwój. wolutę,
ślimaka, węŜa. bluszcz, winorośl, ornament;
Ŝółwia; kontemplację, tajemnice Ŝycia i śmierci,
wróŜbę; tchnienie, duszę; taniec, erotyzm.
płodność. vulvę; KsięŜyc. Słońce; wspaniałość;
władzę.
Spirala — symbol juŜ w epoce kamiennej.
ale o spornym znaczeniu, prawdop. związany z
cyklicznymi zmianami w przyrodzie, z Ŝyciem,
rozrodczością, urodzajem, z fazami KsięŜyca i
jego wpływem na fizjologię kobiety i na pływy
morskie, ze Słońcem i jego biegiem po niebie.
Spirala — płodność i erotyzm vulvy. spi-
ralnych rogów antylop, bawołu itp.. nawraca-
jące rytmy Ŝycia, cykliczny charakter zjawisk;
dwa parzące się węŜe otaczające spiralą
kaduceusz Hermesa.
Spirala — taniec magiczno-obrzędowy.
rytuał religii pierwotno-prymitywnych, taniec
inicjacyjny. leczniczy, ekstatyczny itd.;
tańczący poruszali się po spiralach wprawiając
się w stan zachwycenia, uniesienia ponad i
poza rzeczywistość ku magicznemu Centrum.
Spirala — jeden z najulubieńszych ele-
mentów ornamentacyjnych. Zwój (woluta) w
ornamentach rzeźbiarsko-archit. (np. w
głowicach kolumn) — oddech, tchnienie.
dusza, duch. Egipskiego boga prawdy i spra-
wiedliwości Totha wyobraŜano ze spiralą na
głowie.
Spirala, zwój — Czas. pamięć. ..Straszna to
chwila, w której duch rozkręci za jednym
razem cały zwój pamięci i w jedną drobną
kroplę czasu zleje Ŝycie bolesne i zbrodnicze
dzieje!" (Giaur 260—3 Mickiewicza).
Spirala — stosunek między obwodem i
Centrum, jednością i wielością; siły kosmiczne
w ruchu.
Spirala — władza, potęga, wróŜba. Umiesz-
czona na berłach faraonów egip. i na za-
krzywionych laskach wieszczków starorzym-
skich, związana z ruchami węŜów naleŜących
do wyroczni.
Spirala — zmartwychwstanie i nieśmiertel-
ność. Tyrs (laska) Dionizosa opleciona blusz-
czem i winoroślą, uwieńczona szyszką pinii —
płodne siły Natury, śmierć i odrodzenie.
Spirala — zjawiska atmosferyczne, zwł.
trąba powietrzna jako zakłócenie porządku
Natury.
Spirala w folklorze — zwinięty wąŜ na
straŜy wejścia do miejsc świętych, do bramy
Piekieł.
Spirala nieruchoma — skostniała jak muszla
ślimaka; KsięŜyc: Labirynt.
Spirala — Ŝółw. od znaków spiralnych na
segmentach pancerza.
Spirala prawoskrętna a. skręcająca na ze-
wnątrz — rozprzestrzenianie się, ekstrawers-ja,
rozwój: schematyczny obraz ewolucji
mgławicy. Wszechświata, związek z cyklem
księŜycowym (cyklem Melona), aktywny sym-
bol Słońca, rośnięcia; węŜów i więzów; atrybut
Pallas Ateny.
Spirala lewoskrętna a. skręcająca do
wewnątrz — ześrodkowanie, skupienie, intro-
wersja. uwstecznienie, regres, destrukcja.
ze srebra (...), które był sobie sprawił, aby im
się kłaniać" (Izajasz 2,20).
Srebro rafinowane — dusza oczyszczona z
grzechów. „Doświadczyłeś nas, Panie.
wyptawiłeś w ogniu jak pławią srebro" (Psalm
65 10). „Bóg jest jak ogień odlewacza (...) —
usiądzie, aby wytapiać i czyścić srebro. Będzie
czyścił synów Lewiego" (Malachiasz 3,3).
Srebro, srebrniki — zdrada. Bracia Józefa
..wyciągnąwszy go ze studni sprzedali go
Ismaelitom za 20 srebrników" (Gen. 37,28).
„KsiąŜęta filistyńscy mówią do Dalili o męŜu
jej, Samsonie: Oszukaj go i dowiedz się od nie-
go. w czym tak wielką moc ma i jakbyśmy go
mogli zwycięŜyć i związanego utrapić. Jeśli to
uczynisz, damy ci kaŜdy po 1100 srebrników"
(Ks. Sędziów 16,5). Judasz pyta:
„Co mi dacie, jeśli wam wydam Jezusa? Oni
zaś naznaczyli mu 30 srebrników" (Ew. wg
Mat. 26.15).
Srebro, srebrna broń, srebrny klucz —
przekupstwo. Przysłowia: Srebrny klucz
otwiera bramy twierdz. Dowody srebrne,
Ŝydowskie, najmocniejsze (o łapówce). Srebrną
anginą (gr. argyranches; fr. argenlangine)
nazywali dowcipnisie ateńscy, wg Plutarcha
śmierć; ściąganie się. kurczenie, jak w wirze
wodnym a. w trąbie powietrznej; pasywny
symbol KsięŜyca; atrybut Posejdona.
Spirala podwójna, skręcająca się w dwóch
przeciwnych kierunkach (u staroŜ. Celtów) —
śmierć i zmartwychwstanie. Związek z wodą
jako elementem przeobraŜenia, odrodzenia.
Górne i Dolne Wody. męskość i Ŝeńskość.
obojnactwo, introwersja i ekstrawersja, powrót
i odnowienie, jin i jang.; por. KrzyŜ (atrybut
św. Andrzeja).
Spirala w chrzęść. — kontemplacja, me-
dytacja, zajrzenie w głąb siebie (św. Tomasz z
Akwinu).
SREBRO
Srebro symbolizuje sprawiedliwość, radość,
pokój, zwycięstwo, czystość, niewinność,
dziewictwo, czyste sumienie, wierność, szczę-
ście. ducha człowieczego; duszę; zdolność,
mądrość, wiedzę, wymowę. Słowo Pańskie;
miłosierdzie; białość, starość, siwiznę; noc,
KsięŜyc, Ŝeńskość. pasywność, wodę, zwier-
ciadło; pieniądz, bogactwo, handel; przekup-
stwo. fałsz, podstęp, zdradę, tchórzostwo;
drugorzędność.
W mit. egip. kości bogów są ze srebra, a cia-
ło ze złota. Egipcjanie uŜywali srebra Jako
środka płatniczego juŜ w IV tysiącleciu p.n.e.
Srebro — Słowo Pańskie. „Słowo Pańskie
(...) srebro w ogniu sicdmiokroć doświadczo-
ne" (Psalm l! 7).
Srebro — mowa. zwl. mowa człowieka
rzetelnego, zacnego. ..Srebrem wybornym jest
język sprawiedliwego" (Ks. Przypowieści.
10.20). Przysłowie: Mowa jest srebrem.
milczenie złotem. Pan do MojŜesza:
..Uczyń sobie dwie trąby srebrne, kute, abyś
mógł zwoływać lud" (Num. 10.2).
Srebro — mądrość. ..Jeśli szukać będziesz
mądrości jak srebra (...). zyskasz uznanie
Boga" (Ks. Przypowieści 2. 4—5). Mądrość
woła: ..Plony moje lepsze niŜ srebro wyborne"
(8.19).
Srebro — metal uŜywany do ozdób, po-
sągów i naczyń kultowych. Naczynia świętego
Przybytku i świątyni jerozolimskiej były
przewaŜnie srebrne. ..Salomon sprawił to. Ŝe
taki dostatek srebra był w Jerozolimie, Jak i
kamienia" (3. Ks. Król. 10.27). ..Demetriusz.
srebrnik (efeski), wyrabiał srebrne świątyńki
Diany" (Dzieje Ap. 19,24). ..W ów dzień
porzuci człowiek swe bałwany
(śywot Demoslenesa 25,5), anginę, która miała
rzekomo nagle odebrać Demosteneso-wi głos.
gdy przekupiono go. aby nie wygłosił mowy
przeciw Harpalusowi. „Przyjaciela twego
zmieniono w srebro", tac. ami-cam tuam esse
factam argenteam. tj. stał się przekupny
(Pseudolus 347 Plauta). „Walcz srebrnymi
włóczniami, a pokonasz wszystkich" (Adagia
2, 7, 43 Erazma z Rotterda-mu). ..Srebrem
dostojeństw dojdziesz prędzej niŜ przez cnotę"
(Kto mądry na świecie 9—10 Adama
Władysławiusza).
Srebrny wiek — w mit. gr. i rz. drugi okres
dziejów świata, kiedy ludzie zaczęli sporządzać
sobie szałasy, aby się uchronić od zimna,
nauczyli się orać i siać. odróŜniać dobre od
złego, ale teŜ przestali szanować bogów,
cudzołoŜyli i zabijali się nawzajem.
Dzieciństwo trwało sto lat. trapione
ustawicznymi chorobami, człowiek dorosły Ŝyt
krótko, a po śmierci stawał się dobroczynnym
duchem ziemskim. W plastyce wyobraŜeniem
srebrnego wieku bywał często pejzaŜ z
rolnikami przy pracy, nad którymi wznosi się
w powietrzu kobieta z mieczem i wagą w
rękach, wyobraŜająca Sprawiedliwość.
 Srebrny Wiek w lit. łac. to okres od ok. 18
n.e. do ok. 133 r. n.e.; jego znaczne osiągnięcia
lit. ustępują tylko Złotemu Wiekowi (zob.
Złoto); był to okres Juwenala, Marcja-lisa,
Petroniusza, Tacyta, Swetoniusza, Pliniusza St.
i Mł., Kwintyliana, Lukana, Sta-cjusza i Seneki
St. i Mł.
Srebro — Noc, zwł. księŜycowa, jako prze-
ciwieństwo słonecznego, złotego Dnia. Na
dworze Słońca, błyszczącym od złota, „po-
dwoje, całe srebrne, blask promienny siały"
(Metamorfozy 2,4 Owidiusza, tł. B. Kiciń-
skiego).
, Pan Srebrnego Łuku" zob. Łuk i strzały
(Apoliu).
Srebro drugorzędne, gorsze od złota. Przy-
słowie tac.: Argentum auro, ulrumque virtuti
cedit 'podlejsze srebro od złota, nad oba zaś
droŜsza cnota'.
Srebrny Zamek (Szklany a. Spiralny Zamek)
celtyckiej bogini Arianrhod (Ariadny). raj dla
dusz królów, których ciała spoczywają na
Wyspie Śmierci.
Srebro w symbolice chrzęść.: mądrość
boska; Matka Boska; por. Złoto (w chrzęść.).
Srebrny most naleŜy budować odstępują-
cemu nieprzyjacielowi, aby jak najrychlej
poszedł precz, a nie przecinać mu odwrotu
(Gargantua i Paniagruel 1,43 Rabelais'go).
Srebro — czystość, dziewictwo, niewinność.
„Co mówi srebro w swej dziewiczej bieli?"
(Kupiec wenecki 2.7 Szekspira, tt. L. Uiricha).
„Diano, Maryna nosi jeszcze twoją srebrną
barwę" (Perykles 5,3 Szekspira, wg tł. L.
Uiricha).
Srebrny sznur — pępowina; wyobraŜa
związek śmiertelnika z wiecznością.
Srebrna Rzeka — Droga Mleczna.
Srebrny głos — czysty, wysoki, metaliczny.
dźwięczny. Srebrna moneta (będąca właśc.
stopem srebra z miedzią) rzucona na stół
dźwięczy czysto, świadcząc o swojej auten-
tyczności. „Srebro ma dźwięk miły" (Romeo i
Julia 4.5 Szekspira). Pierwszy Muzykant do
Piotra. ..Dzwoń, dzwoneczku, dzwoń srebrem
w srebrny głos" (Akropolis 2, 5, 345—6 S.
Wyspiańskiego).
Srebrny śmiech kobiety — jasny, wesoły.
dźwięczny.
Srebro w folklorze róŜnych krajów — tarcza
chroniąca przed śmiercią i przed powrotem
dusz zmarłych osób. Srebrne monety połoŜone
na oczach zmarłego mają mu uniemoŜliwić
wypatrywanie, kogo by tu za-
brać ze sobą na tamten świat. Trumna ze
srebrnymi okuciami nie pozwala duszy wy-
dobyć się na zewnątrz. Tylko srebrną kulą
moŜna odpędzić widmo, zastrzelić groźnego
czarownika, wilkołaka itp.
Kto nie ma srebra ani miedzi, płaci tym, na
czym siedzi — przysłowie; kto nie ma
pieniędzy, niechŜe skóry nastawi: kto nie moŜe
datkiem, niech zapłaci zadkiem; kogo nie stać
na grzywnę, niech odsiedzi.
Srebro — bogactwo. Przysłowia: Bogatszym
człowiek dobry, chociaŜ Ŝebrze, niŜ zły, co z
srebra pije i jada na srebrze. Cyna dla
dzierŜawcy, srebro dla dziedzica.
Sztaba srebra, srebrne buty — bogactwo.
Srebro — naczynia, sztućce ze srebra;
monety srebrne, bilon srebrny.
Srebrna moneta — zob. Biały (Metal).
Srebrny haczyk — pieniądze. Łowić ryby na
srebrny haczyk — kupować je na targu.
Srebrna łyŜka — szczęście. Częsty prezent dla
niemowlęcia z okazji chrztu, stąd zwrot:
,,Urodził się ze srebrną łyŜką w ustach", stosuje
się do szczęściarza, któremu wszystko
przychodzi samo, bez wysiłku.
Srebrne wesele, srebrne gody — 25. roczni-
ca ślubu, gdy zwyczajowo dawano małŜonkom
w prezencie upominki ze srebra.
Srebrny włos — siwy. „Na srebrną brodę
grzebień ołowiany" (Fraszki l, 22, 2 Jana
Kochanowskiego).
Srebrny (a. złoty) guz — wynagrodzona
krzywda. Przysłowie: Srebrny guz nie boli.
Srebrna świeca, srebrny glob. srebrny sierp
— KsięŜyc.
•,,Srebrny król nocy" — KsięŜyc (Bakczy-
saraj w nocy 4 Mickiewicza).
„Srebrne ptaszę" — orzeł biały (Sygnai l
Wincentego Pola).
śywe srebro — rtęć; człowiek bardzo Ŝywy,
ruchliwy, aktywny.
W heraldyce: pokój, szczerość, niewinność,
czystość; radość; sprawiedliwość, mądrość;
zwycięstwo; zwierciadło; perła; kolor biały.
W alchemii: KsięŜyc (Diana, Luna), pół-
księŜyc, nów; woda; dusza ludzka. Zasada
Ŝeńska, pasywna, księŜycowa, wodna, w prze-
ciwieństwie do złota — męskiego, aktywnego,
słonecznego, niebiańskiego.
Srebrne Drzewo, Drzewo Diany, Drzewo
Filozofów (łac. arbor philosophica) — krysta-
lizacje w kształcie drzewek-i gałązek poja-
wiające się przy otrzymywaniu azotanu srebra,
najpopularniejszego związku srebra,
kamienia piekielnego, lapisu. Zjawisko to było
dla alchemików dowodem i symbolem
roślinnej natury metali,
W astrologii — KsięŜyc.
Srebroń — poetycki mieszkaniec KsięŜyca.
,,KsięŜyc to wioska ogromniasta, gdzie ciszę
ciuła brat mój — Srebroń (...). W sieć rymów
łowi srebrne myszy, i srebrny chwast, i srebrną
jabłoń" {Srebroń 13—14, 21—2 B. Leśmiana).
STOPA
Stopa — symbol ujarzmienia, podboju; hołdu,
pokory, poddania się, słuŜby; niezmienności,
stałości; wędrówki, szybkości; śmierci;
płodności; zob. Noga.
Część ciała najbardziej związana z ziemią, a
więc i z Matką-Ziemią, Geą. Jej syn, An-teusz,
był nie do pokonania, póki opierał o nią stopy.
Mówimy o człowieku z aprobatą, Ŝe trzyma się
ziemi, Ŝe stąpa po ziemi, a zatem jest trzeźwy,
praktyczny, nie oddaje się bezpłodnym
marzeniom. Organ poruszania się, lokomocji,
kroczenia, symbol przekraczania granic, brania
w posiadanie i utwierdzania się we władaniu,
np. w wyraŜeniach: postawić na czymś stopę,
postawić na swoim, poczuć grunt pod nogami,
być na wolnej stopie, Ŝyć na wielkiej stopie. W
wierszu Pielgrzym Norwid pisze: „PrzecieŜ i ja
— ziemi tyle mam, ile jej stopa ma pokrywa,
dopokąd idę!..." W staroŜytności stawiano
stopę na pokonanym nieprzyjacielu na znak
triumfu. W Biblii Jozue (10,24) woła do
swoich dowódców: „Postawcie stopy swoje na
karkach tych królów"; byli to pokonani przez
niego królowie, których kazał zresztą zaraz
powiesić.
Stopy (nogi) — władza, potęga. Czołgać się
u czyichś stóp. padać do nóg, słać się pod
czyjeś stopy. „Nie upodlenie to, kto w walce
pada, czyli zwycięŜon przemocą, czy zdradą;
lecz ci, podobni do owczego stada, co stopę
cudzą na kark własny kładą" (Na odebranie
Wawelu 17—20 Wyspiańskiego).
Stopy — śmierć pojęta jako ostatnia wę-
drówka. Zmarły „odchodzi" od nas, dlatego
układamy go stopami (zawsze obutymi, choć
nieraz w trupięgi, a nie w solidne obuwie) do
drzwi wyjściowych, przygotowując na ostatnią,
drogę. Stopy, a zwłaszcza pięty, symbolizują
teŜ niebezpieczeństwo śmierci, zagroŜenie,
słaby punkt (tac. punctum minoris resislenfiae),
równieŜ duchowy. W czasach,
gdy nie było jeszcze dróg bitych, musiano
chodzić po bezdroŜach pełnych dołów i wy-
krotów, po lasach i mokradłach pełnych ja-
dowitych węŜów. Egipski bóg słońca Ra (Re)
jest ofiarą ukąszenia w piętę przez węŜa, in-
dyjski bóg Kriszna i grecki bohater Achilles
giną skaleczeni w piętę, Harpokrates — uką-
szony przez skorpiona, argonauta Mopsos —
przez węŜa, spiŜowy olbrzym Talos umiera
wykrwawiony, gdy Medea usuwa gwóźdź z
kostki u jego nogi. Edypa okulawią ojciec.
naznaczając go w ten sposób jako ofiarę klą-
twy. Bóg biblijny, ustanawiając nieprzyjaźń
między Ewą i węŜem, mówi mu: „Ona zetrze
(stopą) głowę twoją, a ty czyhać będziesz na
piętę jej" (Gen. 3,15). Narzędzie uśmiercające
jest zwykle symbolem Ziemi (wąŜ, dzik) albo
promienia słonecznego (strzała Apolli-na.
włócznia). Koturn Dionizosa miał chronić
stopę przed dotknięciem ziemi (później uŜy-
wany w innym celu przez aktorów teatru
greckiego).
Bose stopy — (niekiedy) ubóstwo i pokora,
jak w niektórych zakonach (idących tu za
przykładem ascetycznych świętych, np. św.
Jana Chrzciciela); stopy nie obute bywają
wyrazem szacunku dla miejsca, w którym się
przebywa, jak meczet muzułmański albo
japońskie mieszkanie. Rzymscy niewolnicy
chodzili boso na znak swego nędznego stanu.
Stopa — fallus; płodność. Królewicz bierze
Kopciuszka za Ŝonę nie dlatego, Ŝe ją poznaje,
ale dlatego, Ŝe stopka jej pasuje do pantofelka.
Biblijna Noemi kaŜe Moabitce Rut (3,4)
odkryć nogi śpiącego Booza, co doprowadza
do zawarcia małŜeństwa. Przysłowie znane w
wielu krajach, równieŜ w Polsce. powiada:
Najlepszy nawóz na rolę — pańskich stóp
ślady.
Siady stóp (tac. yestigia pedis) zachowują
część osobowości idącego, mogą więc być
uŜyte w czarnej magii. Wieszczki i czaro-
dziejki nie zostawiają śladów. Biblijny Hiob
woła do Pana (13,27): „Śledzisz wszystkie
moje ścieŜki, badasz ślady moich stóp".
Rzymskie kamyki wotywne z wyobraŜonymi
śladami par stóp w obu kierunkach nosiły
napis: „Pro itu et reditu felici" ('Na szczęśliwą
drogę i powrót'). Łowy tropem śladów
powszechnie, na Wschodzie i Zachodzie, zy-
skały symboliczne znaczenie łowów ducho-
wych. Ślady stóp Buddy czczone są w Indiach
i na Dalekim Wschodzie, ślady stóp Chrystusa
— na Górze Oliwnej, Mahometa —
w Mekce i licznych wielkich meczetach, ślady
bohaterów i diabłów na wielu skałach. Siady
stóp pielgrzyma w miejscach świętych mają
utrwalić tam jego obecność. Hero-dot pisze
(4,82), Ŝe Scytowie pokazują przyjezdnym,
jako jeden z cudów swojego kraju, ślad stopy
Heraklesa wyciśnięty na skale nad rzeką
Tyres, mierzący dwa łokcie długości.
Pitagoras zmierzyć miał wzrost Heraklesa
przez porównanie długości stadionu w Olim-
pii, wytyczonego przez bohatera, z innymi
stadionami greckimi, liczącymi takŜe po
sześćset stóp, ale stóp zwykłych ludzi. Jan
Kochanowski szczyci się w swym Psałterzu
Dawidów (Dedykacja 11—12): „I wdarłem się
na skałę pięknej Kalijopy, gdzie dotych-miast
nie było śladu polskiej stopy" (Kalio-pe —
muza poezji). W kościele Nawiedzenia NMPw
Krakowie odnaleziono w 1657 i wmurowano
kamień, na którym pewien murarz,
zatrudniony przy budowie kościoła Karmeli-
tów na Piaskach, wyrył odcisk stopki królowej
Jadwigi, Ŝony Jagiełły, w 1390 roku. Sym-
bolika ta jest Ŝywa takŜe w XX wieku: Chiński
Teatr Graumana (tj. kino) w Hollywood, przed
którym w miękkim jeszcze betonie liczne
gwiazdy filmowe wyciskały ślady swoich stóp
(ślady stóp sław przebrzmiałych są zacierane).
Mycie stóp na Bliskim Wschodzie to sta-
roŜytny obyczaj wynikający z noszenia san-
dałów na zapylonych lub błotnistych drogach.
W Biblii Bóg w towarzystwie dwóch aniołów
nawiedza dom Abrahama, ten zaś powiada:
„Przyniosę wody, abyście obmyli nogi wasze";
tymi samymi słowami wita Lot aniołów w
swym domu w Sodomie (Gen. 18,4; 19,2). Jest
to akt gościnności, symbol oczyszczenia
duchowego, a zarazem pokory i miłości ze
strony gospodarza. Rytuałem oczyszczenia jest
teŜ umywanie nóg apostołom przez Chrystusa
w Wielki Czwartek (Ew. wg Jana 13, l—11),
czego pamiątką jest liturgiczne mycie stóp
ubogim w ten dzień w katedrach i klasztorach,
wspomniane juŜ u św. Augustyna.
Rodzajem fetyszu seksualnego były „złote
lilijki" — podcinane, podwiązywane i defor-
mowane stopy Chinek, które miały uczynić z
nich kaleki; był to symbol odseparowania
zamoŜnej kobiety od Ŝycia, podziwiany i
opiewany przez poetów, z pewnością objaw
psychopatologii seksualnej.
 Spadkiem po półzwierzęcych boŜkach pól i
lasów antycznego świata były zwierzęce stopy
diabłów i innych demonów: rozszczepione
kopyto, kurza, kacza lub gęsia stopa. Bogowie
zajmujący się pracą fizyczną, rzemiosłem, a
więc jakby (z wyjątkiem Ateny) bóstwa
gorszego gatunku, nie miały wprawdzie stóp
zwierzęcych, ale bywały kulawe, jak grecki
Hefajstos (rzymski Wulkan) i skandynawski
Vólund, obaj trudniący się kowalstwem. W ich
kalectwie wyraŜa się niedoskonałość ich
władzy i pozycji w panteonie, równowaŜona
przynajmniej częściowo doskonałością ich
rzemiosła.
Dotąd w wielu krajach lud uwaŜa, Ŝe pla-
tfusy przynoszą nieszczęście, a stopy sześcio-
palczaste albo z błoną między palcami —
powodzenie. Urodzony stopami naprzód ma
rozporządzać mocami magicznymi i leczni-
czymi dla innych, sam jednak łatwo moŜe
okuleć. Magiczna i tajemnicza mądrość kota
wyraŜa się m.in w tym, Ŝe zawsze pada na
cztery łapy i Ŝe lubiąc nade wszystko jeść
ryby, nie chce jednak zmoczyć łapek.
STRUŚ
Struś afrykański, największy z obecnie Ŝyją-
cych ptaków, symbolizuje dobre trawienie,
obŜarstwo, szybkość, płodność, lenistwo, brak
pamięci, nieczułość serca, głupotę, boja-
źliwość, medytację; obłudę, okrucieństwo.
Symbolikę strusia charakteryzuje zastana-
wiający kontrast między kiepską i niedbałą
obserwacją Ŝycia zwierząt a bogactwem
wniosków filozoficznych, moralnych i reli-
gijnych, jakie wyciągano z nie istniejących
zjawisk przyrodniczych.
W sztuce babilońskiej i arabskiej struś
związany był z demonami, z potworami
Chaosu. W staroŜ. Grecji i Rzymie sądzono,
zgodnie z Arystotelesem, Ŝe struś jest stwo-
rzeniem pośrednim między ptakiem i ssakiem.
Strusia polityka, czyli chowanie głowy w
piasek — polityka krótkowzroczna, przy-
mykająca oczy na rzeczywistość, na niebez-
pieczeństwa; udawanie, Ŝe się nie dostrzega
zagroŜeń; od przypisywanej fałszywie strusiom
praktyki chowania głowy w piasek pustyni na
widok nieprzyjaciela, jakby ten, kto nie widzi,
stawał się zarazem niewidzialny, albo jakby
groźba, której się nie widzi, nie istniała.
Przyczyną legendy mógł być fakt, Ŝe
strusie nie chcąc, aby je dostrzeŜono, czasem
przywierają do ziemi z wyciągniętą szyją. Struś
chowający głowę w piasek symbolizował teŜ
lenistwo.
Strusi Ŝołądek — dobre trawienie, obŜar-
stwo; tradycja twierdzi, Ŝe struś trawi nawet
Ŝelazo i kamienie, co nie jest prawdą; w rze-
czywistości połykane przez strusie (i inne
ptaki, jak np. kury) kamyki słuŜą do rozdrab-
niania poŜywienia (zastępując w pewnej mie-
rze zęby); przen. umiejętność przyjmowania
bez protestu przykrych uwag, ostrych słów.
Struś — nieczułość, okrucieństwo, głupota.
„(Strusica) zostawia jaja swoje na ziemi (...).
Zapomina, Ŝe je noga podeptać moŜe, albo
zwierz polny zetrzeć. Twardo postępuje ze
swymi młodymi, jakby nie były jej; nie martwi
się, Ŝe jej trud jest daremny. Bo Bóg odjął jej
mądrość i nie dał jej rozumu" {Hiob 39, 14—
17). „Córka ludu mego jest okrutna jak struś na
puszczy" (Treny Jeremiasza 4,3), bo porzuca
swe dzieci, pozostawiając je na łasce boskiej.
To właśnie podejmuje tradycja chrześcijańska,
czyniąc ze strusia wyobraŜenie ufności w
Bogu, a nawet czyniąc z wyklucia się strusich
jaj emblemat Niepokalanego Poczęcia; np. por.
napis w kruŜganku katedry w Bressanone (w
prowincji Bolzano w płn. Włoszech): „JeŜeli
słońce moŜe wysiedzieć jaja strusie, czemuŜ by
prawdziwe słońce (tj. Duch Sw.) nie mogło
sprawić, Ŝe Dziewica urodziła?" W
średniowieczu rozpowszechnione było
mniemanie, Ŝe strusie wprawdzie jaj nie
wysiadują, ale nie spuszczają z nich oka,
dopóki pisklęta się nie wylęgną, gdyŜ
odwrócenie wzroku na chwilę spowodowałoby
zepsucie się jaj; czyniło to z jaja strusiego
wcielenie medytacji. Struś porzucający swe
potomstwo bywał w chrześcijaństwie emble-
matem Izraela, który zrodził Jezusa i apo-
stołów, ale przestał się nimi interesować;
z tegoŜ powodu struś aŜ do XVIII w. był
symbolem Synagogi. W rzeczywistości strusie
przykładnie i ofiarnie wysiadują swoje jaja:
samice w dzień, samce w nocy.
Jajo strusie było zawsze przedmiotem po-
dziwu ze względu na swe rozmiary i na twar-
dość skorupy. UŜywano jej chętnie jako na-
czynia. Jajo miewało i miewa znaczenie kul-
towe: zawieszano je w świątyniach staroegip-
skich, a dziś zawiesza się w świątyniach kop-
tyjskich i nad grobami znakomitych zmarłych
muzułmańskich; w Tunezji wiesza się
jajo strusie nad łóŜkiem połoŜnicy. Wiesza się
je równieŜ w kościołach, zwł. greckich.
Strusie pióro w religii staroegipskiej było
amuletem oznaczającym prawdę, sprawiedli-
wość i porządek. Amulet miał zapewne słuŜyć
nosicielowi w chwili śmierci, kiedy jego serce
połoŜone będzie na jednej szali wagi, a na
drugiej — pióro strusie. Pióro było emblema-
tem bogini prawdy i sprawiedliwości Maat,
córki boga Słońca Ra (Re) i Ŝony Totha, oraz
boga światła i powietrza Szu (podtrzy-
mującego sklepienie niebieskie), a takŜe atry-
butem kapłanów. RównieŜ innych bogów
egipskich wyobraŜano ze strusim piórem oraz
z innymi ornamentami na głowie. Rycerze
rzymscy i średniowieczni zdobili swe hełmy
strusimi piórami, a niekiedy takŜe głowy
swych koni.
Struś — równość; przez swoje idealnie
poziome pióra.
Wachlarze ze strusich piór słuŜyły w staroŜ.
Persji do rozniecania świętego ognia, który
skaziłoby tchnienie człowieka. UŜywały ich
elegantki do wachlowania się aŜ do XX wieku.
Struś w tradycji chrzęść. — obłudnik, hi-
pokryta, symulant, gdyŜ macha skrzydłami, a
nie wzlatuje; wykładano to jako słowa bez
pokrycia, niespełnione obietnice. „Jego
wyobraźnia przypomina skrzydła strusia.
Pozwala mu biec, ale nie daje wznieść się w
górę" (O Jąknie Drydenie, „Edinbrugh
Review", styczeń 1828, Thomasa B. Macau-
lay).
Struś — płodność; jako atrybut egip, boga
płodności Ozyrysa i zachodniosemickiej wiel-
kiej bogini miłości i wojny Anath, siostry
Baala.
Struś — szybkość. „Gdy czas przyjdzie,
śmieje się z konia i z jeźdźca jego" (Hiob
39,18), bo nie mogą go doścignąć. W Rzymie
cesarskim organizowano wyścigi strusi.
Przestraszony struś rozwija prędkość do 65
km/godz., a osaczony umie poczęstować
niebezpiecznym kopniakiem.
Głos strusia uwaŜano za wyraz Ŝałości i
płaczu, podobnie jak głos szakala. ,,Muszę
jęczeć jak szakale i narzekać jak strusie"
(Micheasz 1,8). W rzeczywistości tylko samce
w okresie walk o harem wydają wrzaski i syki.
W heraldyce: posłuszeństwo; wyobraŜany z
podkową w dziobie (z uwagi na jego dietę albo
jako trofeum zdarte z konia, którego rzekomo
nienawidzi i zabija). Pióra strusie — godność
rycerska.
STUDNIA
Studnia symbolizuje moce twórcze, tajemnicę,
pułapkę; prawdę, wyrocznię; koronę, władzę
królewską; chrzest, duchy opiekuńcze,
błogosławieństwo, pielgrzymkę, drabinę zba-
wienia, wieczność. Raj; Ŝycie, wodę Ŝywą,
napój Ŝycia i rady; duszę, człowieka, młodość,
miłość, zasadę Ŝeńską; mikrokosmos,
podświadomość, oczyszczenie, odrodzenie,
pragnienie, pokrzepienie, uzdrowienie, speł-
nienie Ŝyczeń, obfitość.
Czerpanie ze studni (u animistów) — się-
ganie do zamieszkałych w głębiach duchów
opiekuńczych, mocy twórczych, bóstw lo-
kalnych, tajemnic, ukrytych źródeł.
Studnia wody uzdrawiającej. U plemion
prymitywnych magiczne zabiegi medyczne
szamanów i czarowników obejmują obmy-
wanie ciała wodą ze studzien i jezior.
Studnia — źródło wyroczni i spełniania
Ŝyczeń.
Studnia wody odświeŜającej i oczyszczają-
cej — wzniosłe dąŜenia. Wielu bogów przed-
stawiano stojących przy studni (m.in. Deme-
ter).
Zejście do studni (częste w bajkach) — do-
stęp do świadomości ezoterycznej, do sfery
podświadomości. Przysłowie: Prawda jest na
dnie studni.
Studnia — człowiek. Przeglądanie się w
studni — mistyczna postawa kontemplacyjna,
medytacja; prawda, dusza; zaglądanie na dno
własnego „ja", własnej duszy.
Zanurzenie się w wodzie studni — zaczer-
pnięcie eliksiru młodości (studnia młodości),
zdrowia a. nieśmiertelności, wzmoŜonej świa-
domości (przeciwieństwo eliksiru zapomnie-
nia).
Studnia i drzewo — wyobraŜenie Ŝeńskości
i męskości (vulva i fallus); drzewo Ŝycia
ocieniające święte źródło; boskie małŜeństwo.
Studnia ukwiecona. Obyczaj pochodzący z
czasów przedchrześc.: zdobienie studni
kwiatami, liśćmi, wstąŜkami raz do roku w
podzięce bogom za wodę; do dziś utrzy-
mywany w wielu krajach w dzień Wniebo-
wstąpienia.
Studnia w Biblii — oczyszczenie, błogo-
sławieństwo, obfitość; woda Ŝycia i rady, woda
Ŝywa; miejsce spotkań przy sposobności
czerpania wody dla ludzi, zwierząt i gospo-
darstwa. Sługa Abrahama spotyka przy stu-
dni Rebekę {Gen. 24, 15—21), Jakub — Ra-
chelę (Gen. 29. l—12), MojŜesz — siedem
córek Jethry Raguela, kapłana midianickiego
(Ex. 2, 15—22), Jezus — niewiastę sama-
rytańską (Ew. wg. Jana 4, 5—26).
Studnia śyjącego i Widzącego — przy której
Bóg (anioł) objawił się Hagarze i zapowiedział,
Ŝe będzie miała syna, Ismaela (Gen. 16, 7—14;
24,62). •
Studnia Przysięgi, Studnia Siedmiu 0-wiec —
Bersabee, przy której Abraham iiAbi-melech
zawarli przymierze (Gen. 21, 22—34). Studnie:
Potwarz, Nieprzyjaźń, Rozszerzenie —
wykopane przez Izaaka w Gerarze;
o pierwsze dwie spierał się z lokalnymi
pasterzami (Gen. 26, 15—22).
Studnia Dostatek — wykopana przez Izaaka
w Bersabee (Gen. 26, 23—33).
Studnia w Dotain — dół, do którego bracia
wrzucili „snowidza" Józefa, aby tam umarł
(Gen. 37, 18—24).
Beer, hebr. 'moja studnia; źródło' — ,.Beer
jest to owa studnia, o której powiedział Jahwe
do MojŜesza: Zgromadź lud, a dam wam wody.
Tedy śpiewał Izrael tę pieśń:
Wzbieraj, studnio!" (Num. 21, 16—17).
Ciasna studnia — obca kobieta; cudza Ŝona.
(Ks. Przypowieści 23,27).
Złamane koło nad studnią — śmierć. ,,Złamie
się koło nad studnią i wróci się proch do ziemi
swej, z której był" (Ekle-zjastes 12, 6—7).
Studnia — połączenie trzech porządków
Wszechświata: nieba, Ziemi i piekła, trzech
,,pierwiastków": wody. ziemi i powietrza;
Mikrokosmos, synteza kosmiczna, łącznik
między światem Ŝyjących i podziemnym kró-
lestwem zmarłych (grobowe echo wołania w
głąb studni), kanał sięgający z trzewi Ziemi do
zenitu,.drabina zbawienia.
Studnia — zasada kobieca, atrybut Wielkiej
Bogini, Kybele. i Demeter.
Studnia w tradycji chrzęść. — zbawienie,
chrzest, oczyszczenie, Ŝycie jako pielgrzymka
(po pustyni), atrybut Matki Boskiej.„I będziecie
czerpać ze studzien zbawienia" (Iza-jasz 12,3).
Studnia otchłani — piekło (Apok. 9, l—3).
Studnia graniaste obmurowana (w krajach arab.)
— Raj.
Studnia — korona, władza królewska. ..Podaj
koronę! Chwyć ją tu, kuzynie, ma ręka po tej,
twa po tamtej stronie, złote to koło jest jak o
dwóch wiadrach głęboka
studnia, pełnych na przemiany. PróŜne wciąŜ w
górze kołysze się snadnie, drugie, niewi-dne,
pełne wody, na dnie. Na dnie, łez pełen, jam ten
kubeł wtóry; gdy piję smutek, ty idziesz do
góry" (Ryszard II 4,1 Szekspira, tł. Stanisława
Koźmiana); Ryszard abdykuje na rzecz
Bolingbroke'a.
Dno studni — męty. „Kto w studni nazbyt
czerpa, dobierze się mętów" (Konkluzyja 6
Krzysztofa Niemirycza. XVII w.).
Studnia miłości — oko dziewczyny. ,,0,
wtedym ujrzał jej błyszczące oko, studnię mi-
łości, źródło światła" (Pieśń. Nie jest ładna
Hartleya Coleridge'a, 1796—1849).
Głęboka studnia — podświadoma praca
mózgu (Amerykanin Henry'ego Jamesa, 1877).
Studnia — sekret, ukrywanie prawdy, która
wyszłaby z głębi naga, tac. nuda veri-tas.
Przysłowie: We mnie jak w studni(ę).
Studnia — pułapka, sytuacja, z której się
niełatwo wydobyć. Przysłowia: UŜył jak pies w
studni. Źle psa w studni draŜnić.
Studnia — nieugaszone pragnienie. Przy-
słowie: Pije jak studnia.
Niewyczerpana studnia — nagromadzone
bogactwa, zapasy, zasoby.
Studnia bez dna — o Ŝądaniach, których nie
sposób zaspokoić, spełnić, o nie kończących się
potrzebach, wymaganiach, którym trudno
sprostać, zadośćuczynić.
Studnia — ciasne podwórko otoczone
wysokimi oficynami.
SWASTYKA
Swastyka symbolizuje cztery strony świata,
ruch obrotowy; koło słoneczne, krzyŜujące się
błyskawice, płomień świętego ognia; nie-
skończoność, cykl; bogów najwyŜszych, bogów
Słońca, deszczu i wiatru, nieodgadnio-ne
wyroki boskie, błogosławieństwo; Ŝycie,
Ŝywotność, cztery fallusy, zdrowie, dobrobyt.
szczęście, długowieczność, odrodzenie, siłę,
następstwo pokoleń; siłę stwórczą, działanie;
rolnictwo; wiertak do rozniecania ognia;
wiedzę; wzlot; uzewnętrznienie.
Swastyka — symbol a. ornament w kształcie
równoramiennego (greckiego) krzyŜa o ra-
mionach załamanych w połowie długości pod
kątem prostym w tym samym obrotowym
kierunku; zwany teŜ z grecka gammadion (bo
złoŜony z czterech gr. liter gamma) a. te-
traskelion ('czworonogi'), tac. crux gammata,
nng.fylfot, nm. Hakenkreuz, Winkelkreuz.
Swastyka u ludów wielu krajów staroŜytnego
i nowoŜytnego świata: na Dalekim Wschodzie,
w Azji Srodk., w Indiach. Mezopotamii (często
na monetach), w Mykenach. u Etrusków, u
Celtów, Germanów, w przedkolumbijskiej
Ameryce Płn, (u Indian Nawahów), Środkowej
(u Majów) i Płd.. w sztuce chrześcijańskiej.
Swastyka łączy symbolikę krzyŜa i koła;
zob. KrzyŜ, Koło.
Swastyka w Indiach — pomyślność, dobro-
byt (sanksr. svastika 'tworzący dobrobyt' od
syasti 'powodzenie'; su 'dobrze', asti 'on jest').
Najpopularniejszy znak pomyślności
hinduistów. buddystów i dŜajnistów.
Swastyka u hinduistów i dŜajnistów —
początek, otwarcie, wejście; znak na ofiarach
bogom, znak pierwszej stronicy księgi ra-
chunkowej; znak kładziony na progu i na
drzwiach jako ochrona przed poŜarem i „złym
okiem"; atrybut boga Ganesi (tworzącego i
usuwającego przeszody).
Swastyka u dŜajnistów — Suparśwa ('do-
broczyńca'). siódmy z Tirthankarów, zbawi-
cieli, którym się udało przekroczyć Ŝyciowy
strumień ponownych wcieleń duszy i wytyczyć
bród, którym inni mogliby takŜe przejść. Znak
ten czterema ramionami przypomina wiernym
o czterech moŜliwych miejscach odrodzenia się
duszy: w świecie zwierzęcym a. roślinnym, w
piekle, w ludziach na Ziemi i w świecie
duchów..
Swastyka u buddystów — Budda; ,,klucz do
raju"; wyobraŜenie Koła Prawa obracającego
się wokół nieruchomego'Centrum.
Swastyka w kulcie syryjskiej bogini Atarga-
tis (odpowiednik fenickiej Astarte i gr. Afro-
dyty) — Ŝycie. ' dnicze, zabór: demony-skorpiony: pogaństwo;
Swastyka prawostronna (z ramionami w
kierunku ruchu wskazówek zegara) — Słońce
wiosenne, wzrost, biała magia, szczęście; w
Indiach — Słońce, ruch dzienny i roczny
Słońca po niebie na półkuli płn.. dzień;
kierunek procesji-pielgrzymek wokół ołtarza,
świątyni, świętego miasta (Waranasi--
Benares), świętej rzeki (Ganges).
Swastyka lewostronna (z ramionami w kie-
runku odwrotnym, zwana właściwiej sauwa-
styką) — KsięŜyc, Słońce jesienne, ciemność.
czarna magia, nieszczęście, rozkład, śmierć;
Niemcy hitlerowskie. W Indiach — noc.
piękna bogini krwioŜerczości i zniszczenia
Kali ('czarna').
Swastyka w mit. skand. — Mjóllnir, młot
boga Thora.
Swastyka w śrdw. Europie, na amuletach —
obrona przed magią, demonami, diabłem,
czarownicami.
Swastyka — szybkość, ruch obrotowy.
wiertak do rozniecania ognia (stąd niekiedy
związek z Prometeuszem); w heraldyce, w
„krzyŜu gnostycznym" czasami nogi ludzkie
zgięte w kolanach zastępują ramiona swastyki.
Swastyka w kole a. w trójkącie — harmonia
kosmiczna; z zagiętymi końcami ramion —
śmierć (sierpy boga śmierci).
Swastyka — mistyczne Centrum, biegun.
zenit z czterema stronami świata. Słońce z
promieniami.
Hakenkreuz. zob. wyŜej Swastyka lewo-
stronna. Symbol nm. faszyzmu, partii hitle-
rowskiej i Trzeciej Rzeszy, rzekomy emblemat
zmyślonej „aryjskiej rasy".
SZARAŃ
CZA
Szarańcza symbolizuje masowe rozmnaŜanie
się (rojenie); plagę, karę boŜą, armie najez-
herezję, fałszywych proroków; tłum;
zniszczenie, Ŝarłoczność, głód; uwiedzenie,
pokusę; mądrość; słabość, małość człowieka w
obliczu Boga.
Szarańcza we wczesnych mitach Bliskiego
Wschodu — atrybut bogiń KsięŜyca, później
bogów Słońca.
Szarańcza — małość, zaleŜność od po-
tęŜniejszych sił. ,,Przemijam jak cień scho-
dzący. potrząsany jestem jak szarańcza" (Psalm
108 23). Przysłowie chińskie: Szarańcza poluje
na konika polnego nie wiedząc. Ŝe goni ją Ŝółty
ptak.
Szarańcza — człowiek w obliczu Boga.
..Bóg siedzi na okręgu ziemi, a mieszkańcy jej
są jak szarańcza (...). On z nagła wionął na nich
i uschli, a wicher jak źdźbło ich uniesie"
(Izajasz 40. 22—4).
Szarańcza — słabość. „Szarańcza z trudem
wlec się będzie; i Ŝądza człowieka ominie. bo
zbliŜa się do domu wiecznego" (Ekle-zjastes
12,5).
Szarańcza — mądrość. „Mędrsza nad
mędrców (...) bo króla nie ma, a wszystkimi
swymi hufcami wyrusza w ordynku" (Ks.
Przypowieści 30,27).
Szarańcza— chmara, tłum, ćma. nawała,
masa. Istna szarańcza — tłum.
Szarańcza — nieograniczone, katastrofalne
rojenie się. rozmnaŜanie przynoszące klęski.
Przed nalotami szarańczy bronił Greków kult
Apollina Parnopiosa (którego wizerunek
wykonał dla Ateńczyków Fidiasz) i Heraklesa
Kornopiona w górach Oite. RóŜne gatunki
szarańczy nazywali Grecy dość chaotycznie
parnops, kOrnOps, akris, brouchos, mastaks,
brykos; łac. locusia. W Chinach jej rojenie się
było symbolem licznego potomstwa, dobrobytu
i błogosławieństwa bogów; później traktowano
ją jako zakłócenie porządku kosmicznego.
Szarańcza — zniszczenie, plaga. Olbrzymie
szkody powodowane nalotami migrujących
stad. Ósma plaga egipska: „I okryta wszystek
wierzch ziemi, pustosząc wszystko" {Ex. 10,
1—20). Klęska, która nawiedziła Palestynę
skutkiem nalotu czterech gatunków szarańczy
(Joel 1,4).
Szarańcza — wojska najezdniczc, zaborcze.
„Madianici najeŜdŜali kraj jako szarańcza (...)
pustosząc wszystko na drodze" {Ks. Sędziów
6.5).
Szarańcza — szatany-skorpiony, demony
wypuszczone przez upadłego ducha z piekła na
ziemię, aby męczyć ludzi {Apok. 9. l—12).
Chrześcijaństwo przez długie stulecia uŜywało
egzorcyzmów przeciw szarańczy.
Szarańcza — Ŝarłoczność. ..Siew wielki
wrzucisz w ziemię, a mało zbierzesz, bo
wszystko poŜre szarańcza" {Deut. 28,38).
Anegdotyczny raport Aleksandra Puszkina z
okolicy nawiedzonej tą plagą: ..Szarańcza
leciała, leciała i siadła, siedziała, siedziała.
wszystko zjadła i znowu poleciała" (tł. Juliana
Tuwima).
SZARY (Bury)
Szarość jest symbolem starości, siwizny, bez-
płodności: zmartwychwstania; wspomnienia,
Ŝałoby, zła, cierpienia, wyrzeczenia, pokuty.
ascetyzmu. niektórych zakonów: pokory.
smutku, utrapienia, nieczułości; mózgu, mą-
drości; czułości; obojętności, jednostajno-ści,
nudy. bezbarwności, połączenia przeciwieństw
(czerni i bieli); przeciętności, względności.
teorii; ziemi, mgły. mglistości, chmur i burzy,
roślinności, ukrycia; zob. Popiół.
W chrześcijaństwie barwa Wielkiego Postu.
Ŝałoby, popiołów, pokory; na średniowiecznych
wizerunkach Sądu Ostatecznego Chrystus
króluje w szarym płaszczu.
Szarość jest dziś barwą lekkiej Ŝałoby, w
przeciwieństwie do cięŜkiej, wyraŜanej przez
czerń z marginesem bieli.
Szarość — inteligencja: szare komórki. szara
substancja mózgu.
Szara godzina, szarówka — czas, gdy dzień
się kończy, a zmrok zaczyna. ..Najmilsza mi
pora, błogosławione szare godziny wieczora!"
(Wieczór 20—30 Juliana Kor-saka).
Szara gęś zob. Gęś.
Szara eminencja — ktoś, kto ma decydujący
wpływ na wydarzenia, na politykę państwa, na
pracę instytucji, mimo Ŝe nie zajmuje
odpowiedniego stanowiska ani nie występuje
publicznie; pierwotnie nazwano tak
pozbawionego skrupułów mnicha-kapucyna,
ojca Józefa (właśc. Francois LeclercduTrem-
blay, 1577—1638), szefa kancelarii i powier-
nika kardynała Richelieu.
Szary — pośledni, niczym się nie odzna-
czający. przeciętny, mało znaczący: szary
człowiek — przeciętny człowiek z ulicy:
„I cóŜ dalej, szary człowieku?" (Kleiner Mann,
was nuri\ tytuł powieści, 1932, pisarza nm.
Hansa Pallady). Szary koniec — ostatnie,
najgorsze miejsce, zwł. przy stole, równieŜ
przen. „ Szare chaty! nędzne, chłopskie chaty!"
(Z chałupy 9 Jana Kasprowicza).
Szarość — barwa teorii. ..Wszelka teoria jest
szara" (Faust, Fragment Goethego.
Mefistofeles do Ucznia); zob. teŜ Zieleń —
(barwą Ŝycia).
Szarość — barwa ziemi. ..Szara, spękana
ziemia, ugór zjatowiały" (Szara, spękana
ziemia... l Leopolda Staffa).
Szarzyzna — gniotąca, bezbarwna codzien-
ność. ..Duch (...) próŜno w szarzyźnie po-
wszechnej się miota, której na imię Nuda i
Brzydota! (W Olympii 30—32 Lucjana Rydla).
..Szarość — to zamróz w ciele!" (Zamróz 21
Bohdana Zaleskiego).
Szara szlachta — szaraczkowa. zaścian-
kowa. zagonowa, chodaczkowa (dawn.).
Myszaty — o maści konia; szary, popielaty.
„Sto myszatych koni nie uczyni jednego,
jedynego siwka" (Maksymy proza: O przy-
rodoznawstwie Goethego).
 Bury — bezbarwny, nie do odróŜnienia, taki
jak inni. Przysłowie: W nocy wszytkie koty są
bure.
Szaruga — długotrwała słota, plucha z wia-
trem.
Szarzeć — dawn. niszczyć, szargać, ponie-
wierać; stąd dziś: o ubraniu, płaszczu: wy-
szarzały 'wytarty, zniszczony'.
Ludzie lubiący barwę szarą są jakoby
obojętni, przygnębieni, bierni, samolubni,
zapatrzeni w siebie, konserwatywni; (kobiety)
idą za popędem.
SZCZUR
Szczur symbolizuje groźbę, zło, demona, dia-
bła, upiora; wrogość, gwałt, zniszczenie, zdra-
dę, oszczerstwo, donosicielstwo, szpiega; kło-
poty, kradzieŜ, chorobę, zarazę, dŜumę, ka-
lectwo, opuszczenie, głód, rozkład, śmierć;
upływ czasu, czary; fallusa; muzykalność,
mądrość, samowiedzę. instynkt, wytrzymałość;
(dobrą) wróŜbę, szczęście, dobrobyt, sytość,
bogactwo, skąpstwo, zarozumiałość.
niewdzięczność, ospałość.
Szczur (w staroŜ. Egipcie) — zaraza; zło-
wieszcze bóstwo epidemii.
Szczur — mądrość, instynkt. Egipcjanie
podziwiali mądrość szczura, który zawsze
wybiera najlepszy gatunek chleba. „W tym
mądrość szczurów, Ŝe na pewno opuszczą dom
zanim się zawali" (Eseje, Of Wisdome for a
Mań's Self Francisa Bacona).
Szczur w Chinach — przedsiębiorczość.
dobrobyt: płodność; tchórzliwość. małodusz-
ność. Brak szczurów w domu (niekiedy z cał-
kiem racjonalnych przyczyn, jak opustoszała
spiŜarnia itp.) miano za niepokojący znak, gdyŜ
szczury, tak płodne, uwaŜano za inkar-nację
dzieci.
Szczur — samowiedza. Przysłowie chin.:
Szczury znają szczurze szlaki.
Szczur rzygający drogimi kamieniami —
hinduistyczny i buddyjski emblemat deszczu i
płodności.
Szczur w hinduizmie — wierzchowiec
jednego z najpopularniejszych bogów Indii,
Ganesi, słoniogłowego boga przezorności;
okoliczność ta utrudnia walkę z plagą szczurów.
Szczur w staroŜ. Rzymie — szczęście, (do-
bra) wróŜba. Rzymianie wróŜyli z zachowania
się szczurów. Tarcze pogryzione przez szczury
z Lawinium zapowiadały niepowodzenia. co
się rychło sprawdziło w czasie ..wojny
sprzymierzeńczej" 90—89 p.n.e. z Italikami.
Widok białego szczura był dobrą wróŜbą.
Szczur (u pogańskich Brytów i Irlandczyków)
— jeden z atrybutów Cernunnosa, celtyckiego,
archaicznego, potęŜnego, powszechnie
czczonego boga o jelenich rogach,
chtonicznego ..pana dzikiej zwierzyny".
Szczur w chrzęść, śrdw. — zło, diabeł;
fallus; gwałt i groźba; atrybut św. Finy
(Serafiny) z San Gimignano w Toskanii. która
sypiała na desce w pokoju rojącym się od
szczurów, a zmarła wwiekulat 15wl253r.
Szczury w folklorze — duchy zmarłych.
choroby, czarownice, demony, skrzaty. MoŜna
im zostawiać na kartkach polecenia, np. prośbę
o opuszczenie domu; one zaś mogą ostrzegać o
zbliŜających się nieszczęściach;
trzęsieniu ziemi, chorobach, zgonach itd.
Szczur — muzykalność. Wg dawnej legendy
nm. szczurołap wyprowadził wszystkie szczury
z Hamein nad Wezerą, grając na fujarce.
Szczury wg wierzeń śrdw. miały słuchać
wyśpiewywanych zaklęć a. rozkazów.
Biały i czarny szczur — dzień i noc. Dla
humanistów Odrodzenia te dwa niszczące
wszystko gryzonie reprezentowały upływ czasu
prowadzący nieuchronnie do rozkładu i śmierci.
Szczur — oszczerstwo, szpiegostwo, do-
nosicielstwo. zdrada, obmowa; atrybut Po-
twarzy; bogactwo, skąpstwo, działalność nocna,
potajemna, skryta; kradzieŜ (zapasów
domowych). „CóŜ to? szczur? Bij zabij szczura!
Ten sztych dukata wart" (Hamlet 3,4 Szekspira,
tł. J. Paszkowskiego). Hamlet, przebijając
ukrytego za kotarą Poloniusza. Rai fr. 'szczur;
skąpiec'; rat d'hótel 'złodziej hotelowy'.
Szczur — ofiara poezji. Dawniej sądzono
powszechnie, Ŝe irlandzkie szczury czyniące
szkody na pastwiskach moŜna wytępić wygła-
szaniem zaklęć wierszem rymowym lub białym.
„Zarymuj ich na śmierć jak irlandzkie szczury"
(Wierszokleta Ben Jonsona).
Szczury w domu — zapowiedź urodzaju.
Przysłowie: Nie wypędzaj szczurów z domu, bo
to błogosławieństwo plonu.
Szczur w Ŝeglarstwie — pechowe słowo,
niewymawialne na statku. Przysłowie: Kiedy
okręt ma zatonąć, szczury opuszczają go z
pośpiechem.
Plaga szczurów (w folklorze) — zapowiedź
wojny; podobnie jak nagłe zwiększenie się
liczby jemiołuszek a. mrówek.
 Szczur — niewdzięczność. Przysłowie hiszp.:
Przyjąłem na mieszkanie w stodole szczura, a on
stal się moim spadkobiercą. Przysłowie fr.:
Przyjąłem na nocleg szczura, a on mnie ograbił.
Szczur — zarozumiałość. ..Mnie to kadzą —
rzekł bardzie do swego rodzeństwa siedząc
szczur na ołtarzu podczas naboŜeństwa" (Szczur
i kot l—2 Ignacego Krasickiego).
Szczur — głód; sytość. „Są dwa rodzaje
szczurów: szczury głodne i szczury syte", nm.
Es gibt zwei Sorten Ratten: die hungrigen und
die satten (Szczury wędrowne l—2 Hein-richa
Heinego).
Szczur — ospałość. Przysłowie: Śpi (mocno)
jak szczur.
Szczur — odporność, wytrzymałość, hart.
„Tak będzie do końca czasów... szczury
odziedziczą Ziemię" (Królowa ElŜbieta 3
Maxwella Andersena). Wg współczesnego
folkloru popularnonaukowego, po III wojnie
(atomowej) świat odziedziczą szczury i
karaluchy.
Szczur lądowy — ktoś nie znający morza i nie
rozumiejący jego spraw; por. Wilk (morski).
Szczur faraonów — zool. ichneumon,
mangusta.
W marzeniu sennym: skryci wrogowie.
SZEŚĆ
Szóstka jest symbolem symetrii, równowagi,
stałości, niezawodności, pokoju, harmonii,
współoddziaływania, wzajemności, polaryzacji,
piękna; duchowości; rozwagi, małŜeństwa,
płodności, stworzenia, rozwoju, obfitości,
przyjemności, wolności; związana z ogniem,
idealizmem, optymizmem.
Szóstka u Greków symbol hermafrodyty
(obojnaka), Ŝycia, szczęścia; była świętą, liczbą
zwaną światem, poświęconą Afrodycie. Sześć
znaków zodiaku odpowiadało światu
niebiańskiemu, sześć — ziemskiemu. U pita-
gorejczyków — liczba doskonała; jedność
strukturalna Kosmosu i mikrokosmosu.
W symbolice chrzęść, liczba dwuwykładna:
święta, gdyŜ w 6 dni Bóg stworzył świat (Gen.
l), i złowieszcza liczba grzechu, gdyŜ wg
Apokalipsy (13,18) imię bestii wychodzącej z
ziemi, Antychrysta w postaci Baranka, jest 666
(moŜe to imię Nerona, które po hebr. daje sumę
666).
Sześć — ciało ludzkie: głowa, korpus i cztery
kończyny.
Sześć — (równo)waga i dwuznaczność jako
związek ognia i wody (postaci dwóch złączonych
trójkątów), czyli duszy ludzkiej. Liczba związana
z próbą i wysiłkiem, z dziewictwem, z
przestrzenią trójwymiarową, jest symbolem
przeznaczeń mistycznych, zrównowaŜonej
opozycji Stwórcy i stworzenia, z której wypłynąć
moŜe zarówno dąŜenie do złączenia się z
bóstwem, jak i bunt przeciw
niemu.
Sześć — liczba biblijnego heksameronu,
sześciu dni traktowanych jako okres ciągły,
liczba stworzenia, pośrednia między Zasadą a
Objawieniem. Szósty dzień, dzień stworzenia,
wyraŜa doskonałość, harmonię.
Liczba cech bóstwa: sprawiedliwość, mą-
drość, potęga, majestat, łaska i miłość.
Sześć kędziorów a. włosów — emblemat
wodnej Bogini Matki, symbol mądrości i pło-
dności; w plastyce śrdw. atrybut św. Zofii
(Mądrości).
Biblijne sześć lat słuŜby: .„leŜeli kupisz
niewolnika Hebrajczyka, będzie ci słuŜył sześć
lat; siódmego odejdzie wolny" (Ex. 21,2; Deut.
15,12). ,,Sześć lat zasiewać będziesz ziemię i
zbierać zboŜe; ale siódmego roku zaniechasz jej i
dasz jej odpocząć" (Ex. 23, 10—11).
Sześć „biada": bogaczom niesytym dóbr,
bawiącym się, bezczelnym, niemoralnym,
aroganckim i sędziom przekupnym (liajasz 5,
1—23).
Sześć źródeł pokusy: pięć zmysłów i wola. Sześć
grzechów przeciw Duchowi Świętemu: zuchwałe
grzeszenie w nadziei miłosierdzia boskiego;
rozpacz albo zwątpienie o miłosierdziu boŜym;
sprzeciwianie się uznanej prawdzie chrzęść.;
zazdrość o łaskę boŜą bliźniego; zatwardziałość
serca; odkładanie pokuty aŜ do śmierci.
Sześciokątna gwiazda (hebr. mogen Dawid
'tarcza Dawida', tzn. Jahwe) złoŜona z dwu
zachodzących na siebie trójkątów równo-
ramiennych — judaizm; godło Izraela; po XVII
w. oficjalne godło gmin Ŝyd. Wg niektórych
górny wierzchołek symbolizuje niebo, światło i
ogień, a dolny — świat podziemny, ciemność,
wodę; wg innych ta podwójna triada znaczyć
ma Boga, świat, człowieka oraz stworzenie,
objawienie, odkupienie; zwycięstwo ducha nad
materią; znak uwaŜany za potęŜny talizman.
 Sześć cnót kardynalnych w buddyzmie
(Paramita): miłosierdzie, pracowitość, medy-
tacja, moralność, cierpliwość, mądrość,
Pal go sześć! — mniejsza o niego; zwrot
pochodzący od dawnego rozkazu kata do pa-
chołka, przy torturach.
Siadaj, masz sześć! przest. bzdurzysz, bre-
dnie pleciesz; w zaborze austriackim, w sze-
ściostopniowym systemie ocen szkolnych
szóstka jako najniŜsza, była odpowiednikiem
naszej patki.
Sześć stóp ziemi — miejsce na grób. „War
krwi nie hańbą lecz śmiercią ochłodzę i sześć
stóp ziemi znajdę sobie wszędzie!" (Do Mo-
skali 7—8 Zygmunta Krasińskiego).
„Po sześć ma palców u nóg jako kalwin, to
mu i chodzić łatwiej" (Ogniem i mieczem 4,5
H. Sienkiewicza); tu Ŝart., ale w okresie
kontrreformacji nie przebierano w środkach,
aby demonizować „heretyków". Biblijny Fi-
listyn z rodu Arafa, zabity przez Jonatana, miał
po sześć palców u rąk i nóg (2 Ks. Król.
21,20).
Szóstak — moneta srebrna wartości sześciu
groszy, bita w I Rzplitej od 1528, rozpo-
wszechniona zwłaszcza w XVII w.
Szóstka zwana była przez mistyków Nau-
czycielem.
Kolor — niebieski.
W astrologii: gwiazdozbiór i znak zodiaku
Panna; planeta Wenus; wpływa na artystów w
duchu współpracy, łączy intelekt z uczu-
ciowością.
SZYSZKA
Szyszka symbolizuje kształt Wszechświata,
niebo, dzień. Słońce, ogień, górę; Ŝycie, mę-
skość, fallusa. ojcostwo, płodność, ewolucję,
zdrowie, odrodzenie; zewnętrzną aktywność,
równowagę wewnętrzną; Ŝycie rodzinne, Ŝycie
światowe, kult Ŝycia; pomoc; obfitość, boga-
ctwo, rzecz mało wartą; szczęście: refleksyj-
ność; wyzwolenie przez łaskę; literę A u gno-
styków.
Szyszka łączy się z pojęciem koła (zob.) i
trójkąta (zob.).
Szyszka — poświęcona Baalowi-Hadado-wi,
semickiemu bogu płodności, deszczu i rosy, i
jego małŜonce Aszerah (Balaat); babi-lińsko-
asyryjskiej bogini miłości i płodności Isztar;
małoazjatyckiemu bogu płodności i fallusa
Priapowi.
Szyszka sosnowa, wyobraŜana często w ręku
Dionizosa, trzymana jak berło — trwałość,
nieśmiertelność Ŝycia roślinnego, potęga
Ŝywotności i płodności, wieczny powrót ro-
ślinności na ziemię, odrodzenie.
Szyszka — amulet pobudzający męskość i
płodność; amulet przeciw czarom.
Szyszka zwrócona szerszym końcem ku do-
łowi — równowaga, nieruchomość, stałość,
ciąŜenie; zwrócona szerszym końcem ku górze
— ruchliwość, światło.
Szyszka sosnowa między dwoma kogutami
spierającymi się o nią (w ikonografii europ.)
— prawda oczywista; podobnie jak dwa smoki
spierające się o perłę.
Szyszka — osoba wpływowa, na wysokim
stanowisku; bogata.
Szyszka — rzecz bez wartości. Przysłowie:
Za borową szyszkę (tj. za byle co, za nic).
ŚMIERĆ
Śmierć symbolizuje równanie stanów, nie-
wybredność, chwilę, szybkość; tajemnicę Na-
tury, kres wędrówki, koniec okresu, epoki,
bramę Ŝycia, przejście z jednego bytu do
drugiego, wypoczynek, podróŜ, wieczny sen,
wielkie przebudzenie, mądrość ciała, oddzie-
lenie duszy od ciała; cień. Zachód, dolinę
mroku, noc wieczną, siostrę Nocy i Snu;
bezpowrotną falę, straŜ Piekła, nieznany kraj;
los, fatalność, obrazę losu, nieprzyjaciółkę, karę,
zło, straszydło, króla strachów, niepoŜądane
odwiedziny; kradzieŜ, dług; ofiarę rozumu;
poświęcenie, pociechę, łaskę, lekarza,
panaceum; dar; Ŝniwiarza; rozjemcę. przyjaźń,
radość, postęp, królowanie, zbawienie.
Śmierć symbolizują: trumna, cyprys, koś-
ciotrup, czaszka (i skrzyŜowane piszczele),
jeździec Apokalipsy na płowym koniu, zga-
szona pochodnia (a. broń sieczna lub kłująca)
skierowana w dół, urna z udrapowaną tkaniną,
wierzba płacząca, ruina, wieniec bluszczowy,
złamana kolumna, snop psze-niczny i sierp,
popiół i pył, nietoperz, śpiew łabędzia, rigor
mortis (stęŜenie pośmiertne), zdmuchnięta
świeca, szubienica, mumia.
Przyczyny śmierci w wielu mitach — omyłka
a. złośliwość bóstwa; gniew bóstwa obraŜonego
nieposłuszeństwem a. grzechami człowieka;
zawiść zmarłego krewnego a. przyjaciela, który
pociąga za sobą pozostałego przy Ŝyciu.
Śmierć — Zachód. „JakŜe szczęśliwy, kto
udał się na Zachód i jest w rękach Boga bez-
pieczny" (Nauka Ŝycia, 24,19 Amen-em-apta;
ok. 700 p.n.e.); „Zachód", egipski Hades,
Amente, kraina zmarłych połoŜona na zachód od
Nilu, Kraj Zachodni, Góra Zachodu.
Śmierć (w tradycji Ŝyd.) — kara nałoŜona
przez Boga na Adama, Ewę i ich potomstwo za
popełnienie grzechu pierworodnego.
Śmierć — połączenie z przodkami, ojcami.
„(Abraham) został przyłączony do przodków
swoich" (Gen. 25,8). „(Matatiasz) dołączony
został do ojców swoich" (7. Ks. Machabejska
2,69). „Abiit adplures" łac. 'przyłączył się do
większości' (Uczta Trymalchiona 42,5 Petro-
niusza).
Śmierć w garnku — gorzkie zioła. „A gdy
skosztowali potrawy, krzyknęli "Śmierć w
garnku, męŜu boŜy!" i nie mogli jeść" (4. Ks.
Król. 4,40), ale prorok Elizeusz osłodził potrawę
mąką!
„Śmierć — król strachów" (Hiob 18,14). Śmierć
— cień. ,,Choćbym teŜ chodził pośród cienia
śmierci, nie będę się bał zła" (Psalm 22, 4).
„Dokądkolwiek zmierzasz, śmierć sunie za tobą
jak cień" (Dystychy 4,37 Katona?).
Anioł śmierci (w teologii Ŝyd. i muzułm.) —
Azrael, który oddziela duszę od ciała i słuŜy
Bogu jako poseł.
Śmierć w panteonie olimpijskim — bóstwo
śmierci Thanatos; śmiercionośni bogowie —
Zeus, Atena, Apollo, Artemida, Ares, Hades,
Hekate, Persefona.
Śmierć — szybkość, gwałtowność. Przy-
słowie: Śmierć i najprędszego dogoni. Cita mors
ruit łac. 'szybka śmierć napada'.
Śmierć — siostra Snu. „Sen, brat śmierci"
(Iliada 14,231; 16,672 i 682 Homera; Pan
Tadeusz 8,805 Mickiewicza). „Od snu do
śmierci droga krótka" (Orland szalony 18,189
Ariosta).
Śmierć — radość. „Śmierć była wielką
radością" (Agamemnon 550 Ajschylosa).
Śmierć — dług. „Śmierć jest długiem, który
kaŜdy z nas musi spłacić" (Elektro 1173
Sofoklesa). „Spłacił, dług naturze", łac. na-turae
concessit (Wojna z Jugurta 14,15 Sallu-stiusza),
tj. zmarł. „Śmierć, powiadają, zwalnia nas od
wszystkich zobowiązań" (Próby 1,7
Montaigne'a, tł. T. Boya-śeleńskiego). „Ba, toć
jesteś niebu śmierć dłuŜny" (Henryk IV ci. I 5,1
Szekspira, tł. L. Uiricha).
Pieska śmierć, gr. Thanatos kyneios — śmierć
bez zgodnego z religią i obyczajem pogrzebu
(Osy 898 Arystofanesa). Niepo-
grzebanie zwłok było w świecie antycznym
przestępstwem w stosunku do bogów i do
zmarłego, którego dusza musiała błąkać się po
ziemi, nie mogąc zejść do Hadesu.
„Śmierć — oddzielenie duszy od ciała"
(Fedon 64C Platona).
Śmierć — zło. „Śmierć jest złem, przynaj-
mniej myślą tak bogowie, bo inaczej sami by
zginęli dawno temu" (Fragment 91 Safony
cytowany w Retoryce 2, 23, 12 Arystotelesa).
„Śmierć to powszechne zło" (Die natur-liche
Tochter 3,4 Goethego).
Śmierć — straszydło. „Czym jest śmierć?
Straszydłem.", gr. thdnatos ti estin, mormo-
lykeion (Rozmowy 2, l, 17 Epikteta).
Śmierć — koniec okresu, epoki zwł. jako
ofiara a. samobójstwo wynikłe z niemoŜności
wytrzymania napięcia a. stresu lub bólu, np.
Herakles, Pyram i Tysbe, Dydona, Lukrecja,
Kleopatra, Katon Ml., Judasz, Sene-ka Mł.,
Tristan i Izolda, Romeo i Julia, Werter, a. śmierć
bohatera za młodu, jak np. Achilles, Hylas,
Antinous z Bitynii, Baldur, Sigurd. NaleŜy tu
takŜe „święty król", któremu nie wolno było
umrzeć śmiercią naturalną, gdyŜ mogłoby to
spowodować nieurodzaj; jego dobrowolna ofiara
z siebie zapewniała Ŝyzność gleby; krwią z jego
wykastrowanych genitaliów skrapiano-ziemię i
roślinność, a królowa i księŜniczki zjadały
potrawę z jego ciała, co w sposób magiczny
takŜe zapładniało ziemię.
„Śmierć to wypoczynek po trudzie i nędzy",
tac. mors laborum ac miserarium quies esl
(Przeciw Katylinie 4,4 Cicerona).
„Nikczemna śmierć — obraza losu", łac. mała
mors necessitatis contumelia est, (Sentencja 415
Publiliusza Syrusa).
Śmierć — fala, od której nie ma powrotu, łac.
irremeabilis unda (Eneida 6,425 Wergi-liusza),
o Styksie.
Śmierć — wieczna noc. „In aeternam ciau-
duntur lumina noctem" łac. 'i noc wieczysta
zamknęła (Alsowi) oczy' (Eneida 12,310
Wergiliusza, tł. Wandy Markowskiej).
„Śmierć — wieczny sen", łac. perpetuus
sopor (Pieśni l, 24, 5 Horacego). „I śmierć
podobną bywa łagodnemu snowi" (Pięć zary-
sów 3, Ruiny 208 Norwida).
„Śmierć kresem wszystkiemu", łac. mors
ultima linea rerum est (Listy l, 16, 79 Horacego,
tł. Jana Czubka).
Śmierć — kara; dar; łaska. „Śmierć jest
niekiedy karą, często darem; dla wielu łaską"
(Herkules na Oicie 930 Seneki Mł.).
Śmierć w tradycji klasycznej wyobraŜana
jako biały młodzieniec w towarzystwie swego
czarnego bliźniaka. Snu, obaj w pozycji pół-
leŜącej ze skrzyŜowanymi nogami.
Śmierć — królowanie. „Śmierć królowała od
Adama do MojŜesza" (List do Rzymian 5,14).
Śmierć — mądrość ciała. „GdyŜ mądrość
ciała — to śmierć, a mądrość ducha — Ŝycie i
pokój" (List do Rzymian 8,6).
Śmierć — nieprzyjaciółka. „A jako ostatni
wróg zniszczona będzie śmierć" (/. List do Kor.
15,26).
Śmierć — jeździec Apokalipsy na płowym
koniu (Apok. 6,8).
Śmierć niechętna ochotnemu. „A w owe dni
będą ludzie szukać śmierci, lecz jej nie znajdą, i
będą chcieli umrzeć, a śmierć od nich ucieknie"
(Apok. 9,6). Przysłowia: Kto śmierć wzgardzi,
panem jest wszystkiemu. Kto śmierci szuka,
tego ona nie bierze.
Śmierć niestraszna dobremu. Przysłowie:
Kto dobrze robi, śmierci się nie boi.
Powtórna śmierć — zguba wieczna, wieczne
potępienie; śmierć duszy po śmierci ciała. „Kto
ma uszy, niech słucha, co Duch mówi
kościołom: Temu, co zwycięŜy, śmierć wtóra
nie wyrządzi szkody" (Apok. 2, 11). „Bło-
gosławiony i święty, który ma udział w pierw-
szym zmartwychwstaniu; nad tymi nie ma
mocy śmierć druga" (Apok. 20,6).
Śmierć — wprowadzenie w nieznane światy
Piekła, Czyśćca i Raju.
„Śmierć, tak jak przyjście na świat, jest
tajemnicą Natury" (Rozmyślania Marka
Aureliusza).
Śmierć męczennika (w tradycji chrzęść.)
gładzi wszystkie jego grzechy.
Śmierć męczenników — w okresie prześla-
dowań wczesnych chrześcijan do czasów
Konstantyna Wielkiego (ok. 280—337) temat
obszernej lit. śrdw., z czego znakomita
większość to wyimaginowane dla zbudowania
wiernych legendy o wątkach zapoŜyczonych z
rozmaitych, klasycznych i wsch. źródeł.
Męczennicy zazwyczaj przetrzymują w sposób
cudowny śmiertelne tortury, aŜ wreszcie miecz
pozbawia ich ostatecznie Ŝycia. Bywają:
ukrzyŜowani jak apostołowie Piotr, Andrzej i
Filip, św. Kosmas i Damian,
ukamienowani jak pierwszy męczennik św.
Szczepan (Dzieje Ap. 7, 2—56), apostoł Filip,
zabici pałkami jak apostoł Jakub Mł., św.
Sebastian,
przebici mieczem, strzałą, włócznią a. szty-
letem jak apostoł Tomasz, św. Sebastian, Łucja,
Justyna, Piotr Męczennik, Placyd i Fla-wia,
Urszula, Tomasz Becket, Krystyna,
ścięci jak apostołowie Mateusz, Jakub St. i
Paweł, św. Kosmas i Damian, Krzysztof,
Katarzyna z Aleksandrii, Barbara, Małgorzata z
Antiochii, Dorota, Apolonia, Cecylia,
Agnieszka, Donat, January, Maurycy, Dionizy,
utopieni w kadzi jak Jan Ewangelista,
poszarpani, Ŝelaznymi grzebieniami jak św.
BłaŜej,
obdarci ze skóry jak św. Bartłomiej, upieczeni
na ruszcie jak św. Wawrzyniec, rozszarpani
przez dzikie konie jak św. Hipolit,
wrzuceni do morza z kotwicą u szyi jak św.
Klemens,
wypatroszeni jak św. Erazm, biskup For-
miae.
Śmierć — równacz wszystkich stanów.
,,Śmierć wszystko równa", łac. omnia mors
aeauat (Porwanie Prozerpiny 2,302 Klaudia-
na). W śrdw. zarazy zmiatały nagle setki tysięcy
i miliony ludzi młodych i starych, cesarzy i
papieŜy, ksiąŜąt i rycerzy, chłopów i
wyrobników, kobiety i dzieci; śmierć wy-
obraŜano zwykle jako kościotrupa z kosą i
klepsydrą (atrybuty naleŜne równieŜ Czasowi)
napadającego zakochaną parę, nagą kobietę
przed lustrem przy toalecie, Ŝołnierza, biskupa
itd.; kiedy indziej znów przedstawiano ją na
koniu, w pościgu za uciekającymi ludźmi,
których siecze kosą. Zob. teŜ Kościotrup, Sierp
i kosa. Taniec (śmierci).
Śmierć — brama Ŝycia, łac. mors ianua vilae
(In transitu S. Malachi, kazanie 1,4 św;
Bernarda; ok. 1150).
Śmierć w tradycji śrdw. wyobraŜano równieŜ
jako uzbrojoną kobietę o skrzydłach nietoperza,
pazurach jastrzębia i rozpuszczonych włosach;
jako szkielet okryty aksamitnym płaszczem
zdobionym bogato złotem, trzymający maski
ukazujące róŜne oblicza śmierci: obojętność,
przeraŜenie, wstręt, łagodność, litość,
okrucieństwo.
Sztuka umierania, tac. Ars moriendi — zbiór
tekstów śrdw. przeznaczonych pierw.
do uŜytku kleru przy łoŜu umierającego; pop. w
XIV—XV w., później takŜe z desek
drzeworytniczych, równieŜ do uŜytku
świeckiego, z ilustracjami wyobraŜającymi
aniołów i diabłów w walce o duszę wychodzącą
z ust umierającego.
Modlitwa za umarłych. „(luda po klęsce
Gorgiasza) posłał do Jeruzalem, aby złoŜono za
grzechy umarłych ofiarę, dobrze i poboŜnie o
zmartwychwstaniu myśląc, bo gdyby się nie
spodziewał, Ŝe owi pobici zmartwychwstaną,
zdawałoby się rzeczą niepotrzebną i próŜną
modlić się za umarłych" (2 Ks. Machabejska 12,
43—4). W chrześcijaństwie poczęto modlić się
za zmarłych dopiero w VIII w., a w końcu X w.
ustanowiono Dzień Zaduszny (2 XI), naprzód
dla klasztorów kongregacji kluniackiej (pod
władzą opata CIuny), a potem w całym Kościele;
wreszcie sobór trydencki (1545—63) ustanowił,
Ŝe moŜna ulŜyć cierpieniom dusz w Czyśćcu
przez modlitwy, dobre uczynki, a przede
wszystkim przez msze w kościele. Śmierć —
wielbłąd. Przysłowie tur.:
Śmierć to czarny wielbłąd, który klęka przy
bramie kaŜdego człowieka (tzn.: aby zabrać
jego zwłoki).
„Śmierć dla dusz szlachetnych to koniec
ciemnego więzienia" (Triumf śmierci Francesca
Petrarki).
„Śmierć — początek innego Ŝycia", fr. la
mor! est origine d'une aultre vie (Próby 1,19
Michela Montaigne'a).
„Śmierć to Ŝniwiarz, który nie zna
spoczynku" (Don Kiszot 2,20 Cervantesa, tł. A.
L. i Z. Czernych).
„Śmierć — srogi kapral" (Hamlet 5,2
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Śmierć — „nieznany kraj, z którego granic
nie wrócił Ŝaden podróŜny" (Hamlet 3,1
Szekspira).
Śmierć — lekarz. „Najlepszy lekarz —
śmierć" (Cymbelin 5,4 Szekspira).
Śmierć — pocieszycielka, przyjaciółka.
,,Śmierci!... prawdziwa pocieszycielko! przy-
jaciółko tych, co nie mają innych przyjaciół!"
(Joanna ifArc, 1,315 Roberta Southeya).
„Ujrzała jak Śmierć-pocieszycielka, kładąc na
wielu sercach dłoń, wyleczyła je na zawsze"
(Evangeline 5, 88—9 H.W. Long-fellowa).
Przysłowie duń.: Śmierć — przyjaciółka
umierającego.
Śmierć — mamka. „Miła pierś pocieszycielka
starej mamki Śmierci" (Echoes 29. To R.L.S.
Williama E. Henieya).
Śmierć — panaceum. „Wszyscy walczymy z
własnym zdrowiem, bo śmierć jest lekiem na
wszystkie choroby" (Religio medici 2,9 Sir
Thomasa Browne'a, 1643).
Śmierć (wraz z Grzechem) — straŜ bramy
Piekła. „A ów kształt drugi (...) stał jak noc
czarny (...) a to, co głową mogło się wydawać,
wtłoczone było w koronę królewską" (Raj
utracony 2, 666—73 Johna Miltona, tł. Macieja
Słomczyńskiego).
Śmierć — kres wędrówki. „Świat jest
zajazdem, śmierć — końcem podróŜy"
(Palamon and Arcite 888 Johna Dry-dena).
Udawana śmierć — dziewczyna udaje
martwą, aby móc poślubić ukochanego, jak Julia
w tragedii Romeo i Julia Szekspira; Śpiąca
Królewna z bajek Perraulta i braci Grimm;
Królewna ŚnieŜka z wł. bajki (bracia Grimm,
film Disneya), w obu wypadkach symbole
uśpionej w zimie wegetacji, zbudzonej przez
wiosnę.
Zabójstwo nieznanych krewnych, np. mit. o
Edypie, który zabił nieznanego ojca;
przykład kaznodziejski pt. Niespodzianka
(podróŜny zabity przez gospodarzy, którzy
udzielili mu noclegu i chcieli zagarnąć jego
mienie, nie wiedząc, Ŝe to ich syn; sztuki teatr.
K. H. Rostworowskiego i Alberta Camusa).
Śmierć — aspekt nietrwałości i efeme-
ryczności istnienia, wskazujący na to, co musi
ginąć w nieuchronnym rozwoju rzeczy.
Personifikacja śmierci: śmierć zajrzała mu w
oczy; walczy ze śmiercią; śmierć nas rozłączy;
majestat, powaga, milczenie śmierci; śmierć ją
zabrała; grozi mu śmierć; igra ze śmiercią;
posyłać kogoś jak po śmierć itp. Przysłowie:
Gdy śmierć zawita, o racje nie pyta.
Śmierć — złodziej. „JuŜ się nie spo-dziej: bo
śmierć jak złodziej, twój poszyt cały, pomnik
twej chwały, juŜ dzierŜy w ręku, drze
pomaleńku" (Do zoilusa 159—164 Józefa
Baki).
Śmierć — niewybredność. ,,Dobrze napisał
Baka, Ŝe śmierć dźga za kąty w szkarłaty i po
suknie nieraz dobrze
stuknie, i po płótnie jak utnie, jak i po kapturze,
i po fryzurze równie jak i po mundurze" (Pan
Tadeusz 9. 231—4 Mickiewicza). Przysłowia:
Śmierć nie brakuje (tj. nie przebiera). Śmierć
nie patrzy w zęby. Śmierć nie pyta o lata.
Śmierć to jedyny pan, co przyjmuje sługi bez
świadectw.
Śmierć — gość niezbyt upragniony. „Und
doch ist nie der Tod ein ganz willkom-mner
Gasi" nm. 'a przecieŜ śmierć nigdy nie bywa
całkiem poŜądanym gościem' (Faust 1.4
Goethego).
Śmierć — fatalność, nieuchronny los.
..Czemu tak trwoŜliwie drŜeć przed śmiercią,
nieuniknioną dolą?" (Dziewica Orleańska 2,7
Friedricha Schillera).
Śmierć — rozjemca. ,,Śmierć jest potęŜnym
rozjemcą: wszystkie płomienie gniewu gasną"
(Narzeczona z Mesyny 5,8 Friedricha
Schillera). Śmierć — pewność. Przysłowie
ang.:
Nic równie pewnego jak śmierć.
Śmierć — chwila. „Czym jest śmierć, co
rozprószy myśli mych dostatek? Jedną chwilką"
(Dziady ci. III 2, Improwizacja 216—17
Mickiewicza).
Śmierć — poświęcenie; kara; ofiara rozumu;
zbawienie. ,,Śmierć jest poświęceniem; gdy
niepojęta — tylko wtedy karą — a gdy ją
pojmiesz, rozumu ofiarą, przez zgubę cząstek
całości zbawieniem" (Dzień dzisiejszy 133—6
Zygmunta Krasińskiego).
Śmierć — siostra Nocy (Reconciliation
Walta Whitmana).
„Śmierć to ciągłego postępu chorąŜy" (Nad
głębiami 21,5 A. Asnyka).
„Śmierć jest to podróŜ nad wszystkie
podróŜe" (Rozmyślania 2,6 Antoniego Lan-
gego).
Śmierć — blizna. „Człowiek jest raną Ŝycia,
śmierć zgojoną blizną" (Ziemia dziewicza 61
Leopolda Staffa).
Rytuał po śmierci domownika (w tradycji
europ.) — zasłanianie zwierciadła (zob.
Lustro), usunięcie zwierząt z pokoju zmarłego,
informowanie bydła domowego o zgonie
właściciela, zatrzymywanie zegarów, gaszenie
ogni, czuwanie nocą przy zmarłym, wszystko
prawdop. pierw. z obawy przed zawiścią duszy
nieboszczyka krąŜącej po mieszkaniu i dla
zapobieŜenia próbom porwania ze sobą
któregoś z domowników na tamten świat (zwł.
za pośrednictwem odbicia w lustrze). Dzwony
pogrzebowe mają, jak sądzono, moc
rozpędzania gromadzących się duchów.
Ułatwienie zgonu konającemu (w tradycji
europ.) — otwieranie zamków i roz-
wiązywanie węzłów (zob. Węzeł); ułoŜenie
umierającego na klepisku (Matka Ziemia była
boginią narodzin i śmierci).
Biała śmierć — śniegi i lody groŜące
śmiercią.
Czarna śmierć — dawn. dŜuma, czarna ospa
itp.
Patrzeć śmierci w oczy, być z nią oko w oko
— być w śmiertelnym niebezpieczeństwie.
Igrać ze śmiercią — naraŜać się, wystawiać
się (niekiedy lekkomyślnie) na śmierć.
Na łoŜu śmierci — umierając.
Nie swoja śmierć — zgon nie spowodowany
chorobą, ale wypadkiem, zabójstwem lub
innymi zewn. przyczynami.
Śmierć cywilna — utrata praw obywa-
telskich i majątkowych z wyroku sądu.
Śmierć — kara. Przysłowie: Śmierci na was
nie ma (tj. kaŜda kara dla was jeszcze zbyt
mała).
Śmierć komuś w oczy zagląda, zaziera,
patrzy — ktoś jest w śmiertelnym niebez-
pieczeństwie.
Zapomnieć na śmierć — całkowicie, zu-
pełnie.
W marzeniu sennym: (czyjaś agonia) po-
myślny znak dla śniącego; (własna śmierć)
kwitnące zdrowie; (własna agonia) osirze-
ŚWIATŁO
Światło symbolizuje wieczność, ducha, bez-
cielesność, niematerialność, Ŝycie, przeszłość;
szczęście, chwałę. Boga, Chrystusa, niebo,
świętość, objawienie, moralność, siedem cnót
(zob. Siedem), czystość, Ŝycie duchowe;
dobroczynność, dobrobyt, radość duchową,
wesołość, optymizm; zasadę męską, pozytywną,
ewolucję, intelekt, wiedzę, moc twórczą,
mądrość; Wschód, lato, białość (syntezę barw):
zob. teŜ Lampa, Latarnia, Ogień, Pochodnia,
Słońce, Świeca.
Światło Słońca — natchnienie, intuicja,
kontemplacja.
 Światło KsięŜyca — myślenie dyskursyw-ne,
racjonalne, pośrednia forma poznania.
Atrybuty światła: Słońce, gwiazda, lampa,
latarnia, świeca, płomień, Ŝagiew, rozchodzące
się promienie, diament, romb, krzyŜ, fleur-de-lis.
Światło — radość, powodzenie. ,,Przyjemne
jest światło i miło jest oczom widzieć blask
słońca" (Eklezjastes 11,7).
Światło — sprawiedliwość. ,,A ścieŜka
sprawiedliwych jak jasna światłość wschodzi i
rośnie aŜ do pełnego dnia" (Ks. Przypowieści
A,\V).
Światło — Wschód. Ex oriente lux łac.
'światło (przychodzi) ze wschodu'.
Światło — Kosmos. Fial lux łac. 'niech się
stanie światłość!' (Gen. 1,3) — światło jest tu
uporządkowaniem Chaosu („ciemności były nad
głębokością"). Według Kabały promieniowanie
światła z jednego punktu stworzyło przestrzeń.
Światło — Słowo. Wg Ew. wg Jana l, l—4
światło jest identyczne ze Słowem: ,,W nim było
Ŝycie, a Ŝycie było światłością ludzi".
Pięć promieni światła oznacza szkołę Pi-
tagorasa.
Światła społeczeństwa, łac. lumina civi-tatis —
stawni męŜowie (Katylina 3, 10, 24 Cicerona).
Światło — czystość. „Światło i chuć to
śmiertelni wrogowie" (O naturze wszechrze-czy
674 Lukrecjusza).
Światło — Bóg, niebo. „Pan jest światłością
moją" (Micheasz 7,8). Jezus mówi:
„Jam jest światłość świata" (Ew. wg Jana 8,12).
„Wy (apostołowie) jesteście światłością dnia"
(Ew. wg Mat. 5, 14). „Allah jest światłością
nieba i ziemi" (Koran 24,35; jest to tzw. „werset
światła" mający duŜe znaczenie w mistycyzmie
muzułmańskim).
Światło w tradycji chrzęść. — wiara, miło-
sierdzie, laska; Biblia jest nosicielem światła.
Światłość wiekuista — wg wierzeń relig.—
wieczne Ŝycie po śmierci, Ŝywot wieczny.
Światłość duchową wyobraŜanej w plastyce
osoby symbolizowano często w postaci nimbu,
aureoli, mandorli, rozchodzących się promieni
itp.
Światło pod korcem (kryć) —przen. prawdę,
zalety, cnoty, wartości, których nie naleŜy
ukrywać, trzymać w sekrecie (wg Ew. wg Mat.
5. 15). „Bo nie jest światło, by pod korcem
stało" (Promethidion l, 515 Norwida); mowa
tu o naczyniu objętości jednego korca (ok. 120
litrów).
Światło Kościoła, łac. lumen ecciesiae — św.
Agustyn.
Światło wieku — Ŝyd. uczony, filozof i teolog
Majmonides z Kordowy (1135— 1204).
Światło jest cieniem Boga. łac. śrdw. Lux
umbra Dei: napis na zegarze słonecznym.
Światło i ciemność, para powszechnie
rozumiana jako dwoistość i sprzeczność,
emblemat ducha i materii, męskości i Ŝeń-skości;
w staroŜ. Egipcie bogowie Anu-bis i Set, w
Chinach jin i jang, w mazdaiz-mie Ahura Mazda
i Aryman. ahura i dewa (w Indiach odwrotnie:
dewa i asura), na Zachodzie aniołowie i diabły
(demony). W wielu kosmogoniach stworzenie
świata zaczyna się od rozdzielenia światła od
ciemności — w chińskiej, hinduistycznej,
biblijnej. W Biblii światło wyobraŜa Ŝycie,
zbawienie, szczęście, a ciemność — zło.
nieszczęście, zgubę, śmierć, karę. „A śydom
nowa światłość zdawała się wschodzić, wesele,
cześć i tańce" (Ks. Estery 8.16). „Czy światło
niezboŜnego nie zgaśnie?" (Hiob 18,5).
„Siedzieli w ciemnościach i w cieniu śmierci (...)
bo się sprzeciwiali słowom boŜym" (Psalm 106
10). Jeden z najbardziej interesujących zwojów
Morza Martwego znalezionych pod Qumran nosi
tytuł: Watka synów światła z synami
ciemności,t), członków sekty z innymi śydami, a
potem z resztą ludzkości. „A światłość świeci w
ciemnościach, lecz ciemności jej nie pojęły"
(Ew. wg Jana 1,5). Ciemność oznacza
przewaŜnie tępotę duchową, nierozum,
niedorozwój, mniejszą wartość, tajemnicę.
„Gdzie światło jest najjaśniejsze, cień jest
najciemniejszy" (Gotz von Beriichingen 1,24
Goethego).
Światło walczące z ciemnością — w folklorze
jasnowłosy, niebieskooki bohater słoneczny
walczy z bohaterem czarnowłosym, ze
smokami, węŜami, bykami, potworami nocy i
ciemności zimy.
Klucz do światła — wg gnostyków:
litera E.
„Otrzymywać światło" w rytach wolno-
mularskich znaczy — dostąpić wtajemniczenia.
 Światło — dobro. „Das Licht, das ist das
Gute" nm. 'światło jest dobrem' (Abba Glosk
Leczeka Adalberta von Chamisso).
Światło — oświata. Mehr Licht! nm. 'więcej
światła!' ostatnie słowa Goethego rozumiane
przenośnie; w rzeczywistości szło tu o
otworzenie drugiej okiennicy, aby wpuścić
więcej światła. „My równi tłumu, choć mu
trzeba światła i chleba" (Światła i chleba 23—
4 Jana Kasprowicza). „SłuŜyć swej ojczyźnie
miło (...) byle światło w ludziach było" (Cud
mniemany 3, W. Bogusławskiego).
W dobrym (złym) świetle przedstawiać
kogoś — (nie)pochlebnie.
Wywlekać na światło dzienne — na jaw;
ujawniać nieczyste sprawy.
Bać się światła dziennego — bać się
ujawnienia nieczystych spraw.
Ujrzeć światło dzienne — urodzić się;
(o utworze) zostać wydanym.
ŚWIECA
Świeca symbolizuje światło, białość, kult
ognia, gwiazdę; ofiarę, miłość, sakrament,
pamięć o zmarłych, kult zmarłych, poboŜność,
oczyszczenie; Ŝycie, duszę, ducha, pracę
umysłową, zapytanie; czas, przemijanie,
nietrwałość, samozniszczenie; nastrój roman-
tyczny a. uroczysty. Por. Pochodnia, Lampa.
Świeca jest dawnym wynalazkiem świata
staroŜytnego, o czym świadczą świeczniki
kreteńskie i egipskie sprzed roku 3000 p.n.e.;
w średniowiecznej Europie łojówki były w
powszechnym uŜyciu; na paryskim wykazie
podatkowym na rok 1292 widnieje 71 świe-
carzy (wytwórców świec). Przedstawienia
teatralne odbywały się pod gołym niebem aŜ
do XVI w., kiedy arystokracja wł. zaczęła
urządzać spektakle prywatne, w czterech
ścianach. Traktat architekta wł. Sebastiana
Serlio z 1545 poleca oświetlanie sceny z ram-
py świecami, lampami, pochodniami itp.,
osłoniętymi od strony widzów butelkami z
bursztynową a. niebieską cieczą.
W tradycji chrzęść, zapalona świeca —
nadejście a. zmartwychwstanie Chrystusa,
ofiara wotywna dla Najświętszej Marii Panny,
świętego a. zmarłego; noszona na procesjach
wyobraŜa światło wiary, chrześcijaństwo,
światełko w ciemnościach świata;
atrybut św. Brygidy (zwł. jeśli trzymana przez
zakonnicę i zdmuchnięta przez demona), św.
Genowefy; sybillflibijskiej; (dwie świece
skrzyŜowane) św. Blazjusza; wiary, Chrystusa
(zwł. świeca wielkanocna); uosobionego
Miłosierdzia.
Bogu świeczkę i diabłu ogarek — przy-
słowie w wielu językach; zabezpieczyć się na
dwie strony.
Paląca się świeca — człowiek dający
świadectwo prawdzie. „(Jan) był świecą go-
rejącą i świecącą, a wyście chcieli do czasu
radować się w światłości jego" (Ew. wg Jana
5,35); miała odstraszać demony, złe duchy,
neutralizować „złe oko" i zawiść ludzką,
dlatego palona była przy narodzinach i śmierci
(świece-lampki nagrobne), a takŜe przy
uroczystościach ślubnych; symbolizuje prze-
lotność, krótkotrwałość Ŝycia ludzkiego, Ŝycie
ludzkie indywidualne w przeciwieństwie do
kosmicznego, uniwersalnego. „Zgaś-nij, wątła
świeczko! śycie to tylko (...) opowieść idioty,
pełna wrzasku i wściekłości, lecz nic nie
znacząca" (Makbet 5,5 Szekspira).
Zaświecić świeczkę komuś — dawn. pod-
palić mu dom.
Zgaszona świeca. W Kość. rz.-kat. kapłan,
rzucając na kogoś klątwę, gasił (czarną)
świecę i ciskał ją przed niego na posadzkę, aby
wyklęty tak właśnie zgasł w pamięci ludzkiej.
Świecę (czarną gromnicę) na kogoś rzucać —
rzucać klątwę.
Gasić świecę palcami — być odwaŜnym.
Król hiszp. Karol I (cesarz Karol V),
ujrzawszy na grobowcu pewnego granda
napis: „Tu leŜy ten, co nie zaznał strachu",
powiedział: „Widocznie nie próbował nigdy
zgasić świecy palcami!"
Zgaszona, wypalona świeca — przykrość,
nastanie ciemności uniemoŜliwiających dalszą
pracę, lekturę. „Świeco niedobra! właśnie pora
była zgasnąć! I nie mogłem doczytać — czyŜ
podobna zasnąć?" (Dziady cz. IV, Widowisko l,
l—2 Mickiewicza).
Przyjść świece gasić — po wszystkim, za
późno.
Spalić się samemu w płomieniu świecy, Se
bruler soi-meme au chandelle, przysł. fr.,
aluzja do losu owadów zwabionych blaskiem
świecy. „Lekko, motylu! Ogień to szkodliwy!
StrzeŜ się tej świece" (Do motyla l—2 Jana
Andrzeja Morsztyna). „Ćmy brzęczą najwięcej
koło świec; gdzie błyska, muszą się zbiec"
(Wesele l, 19, 547—9 S. Wyspiańskiego).
Świeca — mocne światło. „Mizerna świeca
jakiŜ blask roztacza! Tak dobry czyn jaśnieje
na złym świecie" (Kupiec wenecki 5, l Szek-
spira). „Najsłabsza świeca widoczna jest o
milę, a źrenica człowieka sięga gwiazd" (Con-
duct of life: Fale Raipha Waldo Emersona,
moralisty amer. 1803—82).
Ze świecą szukać, (trudno) ze świecą zna-
leźć — o czymś niespotykanym, rzadkim,
doskonałym.
Świeca — gwiazda. „Oszczędność panuje w
niebie; zgaszono wszystkie świece" (Makbet
2,1 Szekspira).
Świeca —
oko.
„Świecą
ciała
twojego
jest oko
twoje"
(Ew. wg
Mat.
6,22).
Płomień świecy wg pojęć śrdw. — synteza
wszystkich składników, wszystkich sił Natury;
knot, wosk, powietrze i ogień łączą się w
płomieniu, zachowując jednak swą odrębność.
Świeca — stosunek ducha do materii:
płomień poŜera wosk. Świeca świeci innym, a
sama się zjada.
Płomień świecy — dusza osoby zmarłej,
podobnie jak światło lampy (zob.). „Mówić o
nieśmiertelnej duszy jest to samo, co
twierdzić, Ŝe płomień trwa, choć świeca się
wypali" (Emancypantki 3,18 Bolesława
Prusa). Światła trzech świec mają wg wyobra-
Ŝeń ludu własność przyciągania zjawisk
duchowych (por. Dziady ci. IV 141 Mickie-
wicza).
Świeca — duch „objaśniający ciemnicę":
' „Kto stawia, mówię, nową ducha świecę, do
której lud inny powoli dochodzi, ten mówię,
jakby nową gwiazdę rodzi" (Samuel
Zborowski 5, 425—7 Słowackiego).
Świecy uŜywano przy zaklęciach i wróŜ-
bach. W wielu krajach wierzenia ludowe
łączyły los nieobecnego członka rodziny ze
światłem świecy płonącej w domu, co zna-
lazło odbicie w licznych baśniach; dziś jesz-
cze gdzieniegdzie rodzina pali świecę wróŜąc
o losie nieobecnego marynarza, rybaka a. lo-
tnika.
Świeca — zegar. Tradycja głosi, Ŝe król
Alfred Wielki z Wessexu (849—899) uŜywał
świec do mierzenia czasu: kaŜda świeca paliła
się przez cztery godziny. Mełamedowie (nau-
czyciele) w Ŝyd. chederach w Polsce często
kończyli lekcję dopiero po wypaleniu się świe-
cy; dzieci, odwróciwszy uwagę mełameda,
sypały sól na świecę, aby się szybciej spalała.
Świeca — rok Ŝycia; dlatego świeca jest
rocznicową, urodzinową reprezentacją mi-
nionych lat rozwoju (zwł. dziecka); świeczki na
torcie urodzinowym gasić trzeba jednym
dmuchnięciem, tchnieniem Ŝycia mocniejszym
od wszystkiego, co się dotychczas przeŜyło.
Świece — Ŝycie. Spalać świecę z obu końców
jednocześnie — Ŝyć ponad stan, marnować siły i
zdrowie (na hulankach, rozpuście itp.). KaŜdego
świeca się dopali — kaŜdego śmierć czeka.
Lepsza świeczka za Ŝywota niŜ dziesięć po
śmierci. „Śmierć zaprowadziła lekarza do
podziemnej pieczary. Ujrzał tam tysiące świec w
nieprzejrzanych szeregach. Co chwila gasły
niektóre, a inne się zapalały. Oto — rzekła
Śmierć — świece Ŝycia ludzi. Gdy się świeca
zapala — człowiek się rodzi, gdy gaśnie —
umiera" (Bajki braci Grimm 44, Kuma Śmierć}.
Świeca — słabe światło. Przysłowie ang.:
Nie wybieraj ani Ŝony, ani bielizny przy świetle
świecy. „Łatwo ujdzie ona za czterdziestolatkę o
zmroku, ze świecą za plecami" (Tria/ by Jury,
1875, humorysty ang. W. S. Gilberta).
Świeca — rzecz małej wartości. Gra nie
warta świeczki.
Nie wart mu świecy trzymać — nie dorów-
nuje mu, nie dorasta mu do pięt.
Roratna świeca — dodatkowo stawiana na
ołtarzu na roraty, w adwent; roratka.
Trzy świece — Trójca. Trzy Mniejsze Świa-
tła w wolnomularstwie — 3 świece przed
ołtarzem; wschodnia oznacza Słońce, zachodnia
KsięŜyc, południowa — Mistrza LoŜy (strona
płn. pozostaje domeną Ciemności).
Siedem świec — siedem sakramentów.
Gromnica — nazwa świec poświęconych w
Kość. rz.-kat. w uroczystość Oczyszczenia
Najświętszej Marii Panny (tj. Matki Boskiej
Gromnicznej, 2 II) na pamiątkę Ŝyd. rytuału
„oczyszczania" połoŜnicy przez złoŜenie w
ofierze „pary synogarlic lub dwojga gołąbiąt"
(Lev. 12,8). W śrdw. stawiano świece w róŜnych
miejscach izby, gdzie odbywał się poród, aby
przywrócić czystość połoŜnicy.
Zapalona świeca z napisem: „Sufflcit unum m
lenebris" tac. 'wystarczy jedno (światło)
w ciemnościach', była od 1525 emblematem
Izabelli d'Este, opuszczonej na dworze man-
tuańskim przez syna i dworaków.
W marzeniu sennym: (zapalona) narodziny;
(zgaszona) śmierć; (woskowa) narodziny.
W heraldyce: nietrwalość, przemijanie.
ŚWIECZNIK (Kandelabr, Lichtarz)
Świecznik jest symbolem światła duchowego i
zbawienia; liczba ramion ma znaczenie
mistyczne Ŝycia na tamtym świecie, Ŝycia
wiecznego, szczęścia. Boga, szczęścia raj-
skiego.
Być, stać na świeczniku — zajmować waŜne,
poczesne miejsce w Ŝyciu społecznym.
Siedem świeczników — siedem kościołów
(Apok. 1,20).
Świecznik dwuramienny — obecność Boga;
Chrystus i Kościół; boska i ludzka natura
Chrystusa; wszelka dwoistość w świecie ducha.
Świecznik trójramienny — Trójca. Świecznik
siedmioramienny. Zloty kandelabr (hebr.
menora) z tabernakulum świątyni
jerozolimskiej z sześcioma ramionami w
kształcie trzech koncentrycznych półkoli i
siódmym, centralnym, wspartym na potęŜnej
podstawie. Wierne wyobraŜenie tej me-nory
znajdujemy na reliefie triumfalnego łuku
Tytusa (81 r. n.e.) w Rzymie. W plastyce
stanowi od dawna ikonograficzny symbol
judaizmu i świątyni jerozolimskiej; dziś godło
państwowe Izraela. Jest m.in. emblematem
siedmiu nieb, siedmiu dni stworzenia, siedmiu
„planet" i siedmiu archaniołów przed tronem
Boga: Michał (Słońce), Gabriel (KsięŜyc),
Rafał (Merkury), Uriel (Wenus), Raguel
(Mars), Sariel (Jowisz) i Remiel (Saturn). W
tradycji chrzęść, wyobraŜa 7 darów ducha:
rozum, inteligencję, radę, męstwo, wiedzę,
prawość i bojaźń boŜą; Ducha św., nadzieję,
miłosierdzie, Ŝycie, zbawienie. Logos (Słowo),
światło świata. Menora jest prawdop.
odpowiednikiem babilońskiego „drzewa
światła". „Te są siedmioro oczu Pańskich, które
biegają po wszystkiej ziemi" (tzn. są
wszystkowidzące), (Zachariasz 4,4).
Świeczniki siedmioramienne wykonane na
wzór opisanego w Ex. 25, 31—40 i 37, 17—24
ze srebra a. posrebrzane, uŜywane są w sy-
nagogach do oświetlania ołtarzy.
ŚWINIA (Wieprz, Maciora)
Świnia — ogólna nazwa trzody chlewnej
(świnia domowa); samica świni.
Wieprz — wytrzebiony samiec świni;
samiec świni.
Knur, kiernoz — samiec rozpłodowy świni.
Maciora, locha, samura — samica świni.
Prosię — młoda świnia.
Świnię udomowiono w Azji Wsch. prawdop.
juŜ ok. 3000 p.n.e. Egipcjanie, Grecy i
Rzymianie hodowali świnie dla mięsa i jako
zwierzęta ofiarne, ulubiony przysmak bogów.
W staroŜ. i śrdw. świnie Ŝywiły się padliną i
odpadkami, z których oczyszczały okolicę
podobnie jak sępy (stąd związek z Hekate).
Świnie symbolizują oczyszczenie, odrodzenie,
ofiarę, obfitość; suszę, zimno, otchłań;
zmysłowość, zepsucie, nieczystość, nieczyste
poŜądania, upadek moralny, rozwiązłość,
sprośność; tępotę, ciemnotę, głupotę, nieuctwo,
nieokrzesanie, brud; profana; diabła;
niewdzięczność, pretensje; skąpstwo, chci-
wość, łapczywość, Ŝarłoczność; wulgarność,
nieczułość, egoizm, złośliwość, brak godności,
nienawiść, wzgardę, arogancję, przewrotność,
upór; gnuśność, lenistwo, ospałość.
Świnia — tabu, nieczystość. U śydów
nieczysta mimo rozszczepionego kopyta, gdyŜ
nie jest przeŜuwaczem (Lev. 11,7), podobnie u
muzułmanów. Wg Herodota (2,47) „Egipcjanie
uwaŜali świnię za zwierzę nieczyste. JeŜeli
który z nich otrze się o świnię, idzie do rzeki i
zaraz Zanurza się w niej wraz z ubraniem".
Jadali świnię tylko w czasie pełni KsięŜyca, z
ofiar składanych prawdop. Izydzie i
Ozyrysowi. W innych wypadkach spoŜywanie
wieprzowiny miało grozić zaraŜeniem trądem
a. innymi chorobami.
Świnia w buddyzmie — nieuctwo (jako
jeden z grzechów głównych).
Świnia — antyczny demon suszy a. zimna,
przecina kłami genitalia bohaterów płodności,
sprowadza nieurodzaj.
Świnia — głupota. „Kolczyk złoty w świń-
skim ryju — niewiasta piękna a głupia" (Ks.
Przypowieści 11,22). Sus (docet) Miner-vam
lać. 'świnia poucza Minerwę (boginię
mądrości)', ignorant poucza świadomego
rzeczy.
Świnia —• typowe zwierzę ofiarne, w głę-
bokiej staroŜytności zastąpiło ofiarę z ludzi
bogom śmierci i płodności. Czarodziejska
Kirke, bogini śmierci, dokonuje tej zamiany
na towarzyszach Odyssa. (Odyseja 10,133 i
nast.). Greckie delphys 'macica' i od jej kształtu
delpha 'świnia' i delphis 'delfin', „macica
lądowa i morska". W misteriach eleuzyńskich
składano w ofierze maciorę dla Demeter. która
nauczyła ludzi orać ziemię (ryć grunt podobnie
jak dzik i świnia). Ofiary z prosiąt, dla
Persefony. wrzucane do rowów, miały
zapewnić urodzaj. Ofiary ze świń otrzymywali
leŜ m.in.: Wielka Bogini. Kybele, Attis-
Adonis, Zeus Horkios (od dotrzymywania
przysiąg). Afrodyta (choć świnie nie miały
przystępu do świątyni Afrodyty w Sykionie
nad Zatoką Koryncką). Dionizos. Ceres,
Tellus. Bona Dea. Silvanus. Mars. lary; Odyn,
Freja.
Świnia — oczyszczenie. W Grecji oczysz-
czano zbrodniarza krwią ofiarnej świni i wodą
bieŜącą; krew świńska zastępowała tu ludzką;
/ czasem zastąpiono ją winem, gdy świnia stała
się zwierzęciem nieczystym.
Biała świnia — bogini miasta. Wieszczek
Helen prorokuje Eneaszowi: ..Ujrzysz ol-
brzymią maciorę leŜącą na ziemi, u jej wymion
trzydzieści warchlaków, miot biały jak matka.
Tam będzie miejsce pod miasto, tam pewny
koniec twych trudów" (Eneida 3, 392 i nast.
Wergiliusza, tł. W. Markowskiej).
Świnia w chrześcijaństwie — zmysłowość;
poganin (echo Ŝyd. tabu); atrybut św. An-
toniego Wielkiego, pustelnika, który miał
pokonać demona zmysłowości.
Czarna świnia — diabeł. Wieprze gadareń-
skic opętane przez demona zniszczenia (Ew.
wg Mat. S, 28—32 i in.).
Świnie Boga Manannana w mit. irl. — symbol
wiecznie odradzającej się roślinności:
zabijane i zjedzone wracają do Ŝycia.
Świnia w śrdw. — profan, człowiek nic
wtajemniczony; od wersetu z Ew. wg Mat. 7.6:
..Nic rzucaj pereł przed wieprze" — nie mów
profanowi tego, czego nie moŜe pojąć (później
takŜe — nieukowi).
Świnia — Ŝarłoczność, bezwstydne, nic-
umiarkowane obŜarstwo, opilstwo, otchłań, w
którą wszystko wpada. Przysłowia: Dobra
świnia wszystko zje. ObeŜreć się, urŜnąć się
jak świnia.
Świnia — wieczne uroszczenia, pretensje.
Przysłowie: Gdyby była natura świni rogi dała,
jeszcze by się jej krzywda bez skrzydeł
widziała.
Świnia — pycha, arogancja. „Ten był w
swej pysze pełen zaślepienia (...) IluŜ to
królów.
co państwem nadęci, tutaj ugrzęzną jak wie-
prze w kałuŜy" (Boska Komedia, Piekło 8, 46.
49—50 Dantego, tł. E. Porębowicza).
Świnia — brud. Upodobanie w błocie i kale,
stąd wcielenie nikczemności, nieokrzesania,
zdziczenia.
Świnia — gburowatość, niegrzeczność.
Przysłowie: Szła świnia przez zboŜe, nie rzekła
„Szczęść BoŜe", iron. o źle wychowanym
przechodniu.
Świnia — tępota, szpetota, szkarada.
Przysłowie ang.: Nie zrobisz jedwabnego
mieszka ze świńskiego ucha (XVII w.). z
prostaka nie zrobisz uczonego.
Świnia — próŜna gadanina, czcza paplanina.
Przysłowie ang.: Świnie chrząkają o wszystkim
i o niczym.
Świnia — człowiek niemoralny, nieuczciwy.
niegodziwy, robiący świństwa, łajdactwa,
szelmostwa; świntuszący, świntuch, mówiący
a. czyniący sprośności.
W marzeniu sennym: strata; kłopoty.
Prosię nieskrobane — prostak, grubianin;
świntuch.
Prosię — kłopot. Przysłowie: Nie miała baba
kłopotu, kupiła sobie prosię.
Maciora — płodność, obfitość; (urodzajna,
Ŝyzna) ziemia; zasada Ŝeńska. U Egipcjan,
Greków. Celtów poświęcona boginiom
płodności. Jej wyobraŜenia na amuletach miały
przynosić szczęście. Uosobienie Ŝyznej ziemi
na malowidle plafonu bazyliki limburs-kiej
(XIII w.).
Maciora — skąpstwo. W Boskiej Komedii
(Piekło 17,64) Dantego, poeta poznaje znanego
skąpca, szlachcica padewskiego Regi-nalda
degli Scrovegni, po niebieskiej maciorze na
białej tarczy herbowej.
Wieprzek z trzody Epikura — człowiek.
który ugrzązł w grubym materializmie, w
trywialnych uciechach zmysłowych; łac.
Epicuri de grege porcus: z Listu do Tybulla
(1,4) Horacego, gdzie poeta mówi iron. o sobie
językiem stoików.
Wieprz — niewdzięcznik. Przysłowie ang.:
Wieprz nigdy nie zadrze łba, aby zobaczyć, kto
mu strząsa Ŝołędzie (XVII w.).
Wieprzowatość — szpetota, nieestetycz-
ność, szkaradzieństwo. obmierzłość, nieape-
tyczność. „Cały "Tadeusz" (Mickiewicza) jest
ubóstwieniem wieprzowatości Ŝycia wiej-
skiego" (Raptularz 1109 Słowackiego).
Swiniopas dla Egipcjan, śydów, muzuł-
manów — najniŜszy stopień upadku człowie
ka, człowiek znieprawiony, brudny, nieuk. jednak taniec parami płci przeciwnej pojawił
„Boski" świniopas „królewskiej krwi". Eu- się prawdop. dopiero w XIl-wiecznej Pro-
majos, pomaga Odysowi — kontrast między wansji. Sceniczna sztuka taneczna, potępiona
pochodzeniem a sytuacją (Odyseja 14 Ho- przez Kościół po upadku Rzymu, odrodziła się
mera). W plastyce człowiek pasający świnie, dopiero w epoce Odrodzenia we Włoszech i
zatopiony w modlitwie — syn marnotrawny. rozprzestrzeniła się stamtąd na cały świat.
nawrócony grzesznik (Ew. wg Łuk. 15,11). Tańce wojenne rozpowszechnione na całym
Hodowcom świń i świniopasom nie wolno świecie (Afryka, Ameryka, płd. Azja,
było wchodzić do świątyń egipskich; Ŝenili się Polinezja itd.), które mają pobudzić do czynu
tylko w swoim gronie. Nie pasłem z tobą świń bogów wojny, będących zwykle zarazem bo-
— więcej poufałości niŜ znajomości. „Nie gami płodności, noszą często takŜe charakter
wszyscy moŜemy być filozofami, bo któŜby tańców urodzaju i płodności.
świnie pasał?" (Syzyfowe prace 4 śe- Taniec Ŝałobny. Tańce przez całą dobę, przy
romskiego). akompaniamencie bębnów a. in. instrumentów,
po śmierci członka plemienia, wyraŜają Ŝal po
TANIEC zmarłym i słuŜą do odpędzania demonów i
złych duchów, a takŜe duszy zazdrosnego o
Taniec symbolizuje kosmogonię, odrodzenie
Ŝycie nieboszczyka, stąd jęki, gwałtowna
się z Chaosu, ruchy ciał niebieskich, kult
gestykulacja, a nawet samookale-czanie się;
Słońca i pór roku; Ŝycie, deszcz; przemianę,
por. OdzieŜ (Rozdzierać na sobie szatę).
wyzwolenie, wzniosłość, uroczystość; poświę-
Rytualny taniec orgiastyczny, ekstatyczny,
cenie, rytuał kultowy, dziękczynienie bóstwu,
wraca do praczasów i odtwarza odrodzenie się
modlitwę, Ŝycie bogów i bohaterów, odpę-
płodności z Chaosu; stąd przekreślanie
dzanie duchów; opowieść, ideę; radość, radość
obowiązujących norm społ., publiczna roz-
ruchu, Ŝywotność, beztroskę; porozumiewanie
pusta, przebieranie się za odmienną płeć i
się, towarzyskość, uczucie, poezję, muzykę,
wkładanie masek, jak w dionizjach, misteriach
zaloty, umizgi, zmysłowość, rozwiązłość,
eleuzyńskich, saturnaliach. aby po kilku dniach
rozpustę, wyuzdanie; płodność, małŜeństwo;
wrócić do normalnego Ŝycia wraz z jego
polowanie, wojnę; przekleństwo, śmierć,
ograniczeniami. Jako tańce wyzwolenia przez
Ŝałobę.
ekstazę, zapomnienia o troskach Ŝycia, są w
Taniec — przebieranie nogami i tupanie,
róŜnych formach Ŝywe od staroŜytności do
ruchy tułowia i gesty rąk przy rytmicznym
dziś, jak np. moreska (od Hiszpanii przez
hałasie wszczynanym uderzeniami kamieni,
Francję, Niemcy, aŜ po Bałkany, w Anglii
kości, klaskaniem, okrzykami, wreszcie śpie-
morris dance), jak tarantyzm (szał tańca we
wem i muzyką instrumentów (bębnów, pisz-
Włoszech XV—XVIII w.), jak zabawy
czałek itd.) wprowadzającymi uczestników w
karnawałowe (np. w Rio de Janeiro), jak
przyjemne podniecenie, w radosny nastrój, w
greckie i kaukaskie tańce popisowe męŜczyzn
stan zachwycenia, uniesienia, w szał wreszcie,
pełne wesołości i dumy, itd.
jest zapewne tak stare jak ludzkość (dzieci
Taniec w staroŜ. Izraelu (radosne podskoki,
tańczą z wielkim upodobaniem zanim jeszcze
pląsy) wyraŜał wdzięczność za otrzymane od
zaczynają mówić) i miało prawdop. związek z
Boga łaski, radość z pomyślnych wydarzeń,
zalotami do płci odmiennej (wiele gatunków
jak uroczystości ślubne, biesiady, święto
ssaków i ptaków odbywa taneczne zaloty,
zbiorów, święcenie zwycięstwa; płcie tańczyły
czynią to nawet niektóre gatunki pająków).
oddzielnie, zwykle pod gołym niebem.
Sądzić moŜna, Ŝe bardzo wcześnie obdarzono
Miriam, siostra Aarona, prorokini, po przejściu
taniec waŜnymi społecznymi funkcjami
przez Morze Czerwone pląsała z kobietami
magicznymi (taniec myśliwski, wojenny,
przy biciu w bębny (Ex. 15,20);
sprowadzający deszcz), a potem religijnymi
lud tańczył wokół złotego cielca (Ex. 32,19);
(taniec dziękczynienia, kultowy w świątyniach,
„Gdy Dawid wracał po zabiciu Goliata, wyszły
Ŝywy do dziś na Wschodzie i Zachodzie).
niewiasty (...) śpiewając i tańcząc z bębnami
Niewątpliwy jest wielki rozwój tańca
wesela i z gęślami" (/. Ks. Król. 18,6). „Dawid
kultowego w staroŜ. Egipcie, kultowego i
tańczył z wszystkiej mocy
teatralnego w Grecji, towarzyskiego i
popisowego (akrobatów) w Rzymie;
przed Panem", gdy przenoszono Arkę Przy-
mierza na Syjon (2 Ks. Król. 6,14); prorocy
Baalowi skakali przez ołtarz Baala {3. Ks.
Król. 18,26); „Chwalcie Pana bębnem i
pląsaniem" (Psalm 150 4).
Taniec rytualny — magiczno-obrzędowy,
kultowy, sakralny.
Taniec zapobiegawczy — przeciw poja-
wieniu się złych duchów, demonów, diabla.
zarazy, odpędzający zaćmienie Słońca.
Taniec — kosmogonia, tworzenie i porząd-
kowanie Kosmosu. W wielu mitach bogowie i
bohaterowie tańcząc tworzą i porządkują
świat, dzielą go na dnie i noce, światło i cień,
zakreślając koła cyklicznych zjawisk, pór
roku, lat. epok.
Taniec sakralny u Greków wypowiadał
gestami i ruchami ciała, rytmem i muzyką to,
co w misteriach było tajemnicą boskiego po-
rządku kosmicznego, kierującego „tańcem
gwiazd", którego cudowną wzniosłość naśla-
dowali tanecznicy w świętym korowodzie.
Atenę i Apollina czczono powaŜną miarą
tańca Hyporche, a Artemidę i Dionizosa dziką
ekstazą tańca meand. Tragiczny taniec
przeszedł do teatru gr. na długo przed tra-
gicznym dramatem. Taniec w świątyniach
przedstawiał mimiczne sceny z Ŝycia bogów i
herosów: Izyda poszukująca Horusa, De-meter
poszukująca Kory, Perseusz walczący z
Meduzą, Tezeusz w Labiryncie itd.
Taniec — przemiana, pantomima przemiany
tancerza w boga, demona a. in. formy
istnienia; dlatego stosowne jest uŜycie w tańcu
maski zakrywającej moment metamorfozy.
Muza tańca mit. gr. Terpsychora, właśc.
muza radości z tańca, przedstawiana z lirą i
plektronem.
Symbole tańca — diońizyjski tyrs, fletnia
Pana. cymbały, flet.
Taniec ruchów nieba — magia sympatyczna
mająca wspomóc Słońce i gwiazdy w ich
obrotach dziennych i rocznych, zwł. w kryty-
cznych momentach, jak w chwili przesilenia
zimowego (BoŜe Narodzenie) i letniego (skoki
przez ogniska w noc świętojańską); zob.
Zamek (obrotowy).
Taniec płodności i urodzaju — magia
sympatyczna mająca wzmóc płodność zwie-
rząt hodowlanych, z symbolami fallicznymi w
postaci wielkich wyobraŜeń fallusa obno-
szonych w procesjach a. świętych drzew i
kamiennych słupów, dokoła których tań
czono. Skoki taneczne na zasianym polu:
im wyŜej się skacze, tym wyŜej ma wyrastać
zboŜe (typowe dla nocy Walpurgi z 30 IV na l
V). Podobnym celom słuŜyły stosunki płciowe
w zielonym jeszcze zboŜu. „Nim dotkniesz
sierpem dojrzałego zboŜa uwieńcz się liśćmi
dębowymi, śpiewaj i tańcz jak ci serce
dyktuje" (Georgiki l, 347 Wergiliu-sza).
Taniec płci i śmierci. KsięŜniczka Salome,
córka Heroda Filipa i Herodiady, zmysłowa,
tajemnicza tancerka, z namowy matki za-
Ŝądała, jako nagrody za taniec, głowy św. Jana
Chrzciciela (Ew. wg Mat. 14, l—12;
Ew. wg
Marka 6,
17—29).
Tańczący derwisze. Muzułmański zakon
derwiszów tańczących załoŜył perski poeta
mistyczny DŜalal ad-Din Rumi (1207—73).
Taniec śmierci — temat śrdw. moralitetów
dydaktycznych powstałych prawdop. pod
wpływem epidemii zarazy, wojen i kazań
mnichów Ŝebrzących, a później treść malo-
wideł ściennych we Francji i w. Niemczech,
przedstawiających korowód taneczny wszyst-
kich stanów prowadzony do grobu przez
uosobienia Śmierci (kościotrupy itp.) a. przez
swe własne przyszłe zwłoki.
Taniec — przekleństwo, klątwa. W śrdw.
rzucano przekleństwo na budynek z jego
mieszkańcami, ogrodem itd., obtańcowując go
w kierunku przeciwnym do ruchu Słońca
dziewięć razy.
Taniec osób złączonych ramionami, taniec
łańcuchowy — społeczność, małŜeństwo, ra-
dość; koleŜeństwo, przyjaźń męska. Tańce
łańcuchowe z towarzyszeniem śpiewu i mu-
zyki trwają nieprzerwanie od staroŜytności do
dziś, od starogr. chorós, zach.europ. carole od
VII do XIV w. (śrdw. łac. chorea, śr.-g.-nm.
reigen), danse (śrdw. łac. ballatio. śr.-g.-nm.
tani), dziś rumuńska hora i jej izraelska
odmiana, jugosłowiańskie kota, bułgarskie
horo, grecki syrtos (moŜna by tu teŜ włączyć
dawne fr.: farandolę i karma-niolę).
Taniec — ,,poezja stopy" (The Rival La-dies
3,1 Johna Drydena).
„Taniec — dziecko muzyki i miłości"
(Orchestra 96 Sir Johna Daviesa).
Taniec — Ŝycie, Ŝyciowy rytm Wszech-
świata. ,,Taniec jest najwznioślejszą, naj-
bardziej wzruszającą, najpiękniejszą ze
wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prostą
interpretacją czy wyobraŜeniem Ŝycia; jest
samym Ŝyciem" (Taniec Ŝycia Havelocka
Ellisa).
„Tańca pod Ŝadną postacią nie moŜna
wykluczać z zakresu jakiegokolwiek szlache-
tnego kształcenia: tańczyć nogami, ideami,
słowami i — czyŜ trzeba jeszcze dodawać
umiejętność tańca piórem?" (Zmierzch bogów
Friedricha Nietzschego).
Taniec na wulkanie — beztroskie, hulaszcze
zachowanie się w obliczu nieuniknionej
katastrofy, rewolucji (poseł fr. w Neapolu,
N.A. Salvandy w 1830 na 2 miesiące przed
wybuchem rewolucji lipcowej, fr. Nous
dansons sur un volcan 'tańczymy na
wulkanie'). „Polska ginie... Tańcujmy póki
czasu stanie" (Do tańcującego Krakowa 20
Kajetana Koźmiana).
Taniec towarzyski — przysposobienie ero-
tyczne, małŜeńskie. Przysłowie nm.: Taniec to
osnowa przyszłego wątku.
Taniec — miłość. „O, Miłość to tylko taniec,
gdzie na skrzypkach przygrywa Czas!"
(Cupid's Alley Henryka Austina Dobsona).
Taniec św. Wita — dawn. pląsawica, chorea,
choroba ośrodkowego układu nerwowego
przejawiająca się pląsawicznymi ruchami
mimowolnymi. Nazwa jakoby od kościoła św.
Wita w Strasburgu, gdzie w 1418 miano leczyć
chorych na pląsawicę egzorcyz-mami.
Taniec wśród mieczów — sytuacja nie-
bezpieczna, wymagająca ostroŜności, prze-
biegłości i zręczności w postępowaniu.
Taniec polski — polonez.
Taniec od pieca — o nowicjuszu, począ-
tkującym, który trzyma się kurczowo wstęp-
nego stadium nabytych umiejętności.
Tańczyć w powietrzu — wisieć na szubie-
nicy.
Tańczyć jak zagrają — stosować się do
cudzej woli, być posłusznym.
Tańczyć wokół kogoś — schlebiać komuś,
wdzięczyć się, łasić do kogoś.
Tańcowała rybka z rakiem, a pietruszka z
pasternakiem — bujda, bajęda wyssana z
palca; ponosi kogoś fantazja.
Do tańca i do róŜańca — o człowieku
wszechstronnym, umiejącym się znaleźć w
róŜnych sytuacjach; nm. mm Tani zum
Rosenkranz.
U tego tańca dwa końca — o wątpliwej,
niewyjaśnionej sprawie.
Wziąć kogoś w taniec — zacząć z nim
bijatykę, burdę, rozprawić się z nim. Nauczę
cię tańcować — rozprawię się z tobą, po-
pamiętasz mnie.
W marzeniu sennym: (tańczyć) wesołość;
(widzieć taniec) zła wróŜba.
TARCZA
Tarcza symbolizuje bóstwo, słowo Pańskie,
wiarę, zbawienie, cnotę, czystość; rycerskość,
broń defensywną, ochronną, obronę, osłonę,
siłę, bitwę, śmiałość, zwycięstwo; prawdę,
mądrość, (s)pokój, wierność, zaufanie, po-
dejrzenie.
Biblia mówi o dwóch rodzajach tarcz:
l) mała, okrągła, drewniana, kryta skórą,
przeciw zwykłym strzałom z łuku (gr. aspis,
pelte, łac. clipeus, parma, pelta) i 2) wielka,
metalowa, przeciw włóczniom i „ognistym
pociskom", czyli płonącym pakułom (gr. thy-
reós, hópton, tac. scutum).
Tarcza — ochrona, obrona, opieka boska.
Pan do Abrama: „Nie bój się, AbramieJam
tarczą twoją" (Gen. 15,1). W wielu miejscach
Wulgata przekłada biblijną „tarczę" na łac.
proteclor 'zakrywający; obrońca'. „BoŜe! coś
Polskę przez tak liczne wieki (...) tarczą swojej
zasłaniał opieki od nieszczęść" (Hymn na
rocznicę ogloszenia Królestwa Polskiego l—4
Alojzego Felińskiego).
Tarcza — słowo Pańskie. „Słowo Pana (...)
jest tarczą wszystkim, którzy w nim ufają"
(Psalm /731).
Tarcza — zbawienie. ,,Dałeś mi tarczę
zbawienia twego" (2 Ks. Król. 22,36).
Tarcza poświęcona — namaszczona olejem.
„Bo tam porzucona jest tarcza mo-carzów,
tarcza Saulowa, jakby nie była namaszczona
olejem" (2 Ks. Król. 1,21).
Tarcza — puklerz bohatera, broń mocarza.
„Twoja szyja jak wieŜa Dawidowa (...) tysiąc
tarcz wisi na niej, a wszystko to puklerze
bohaterów (broń mocarzów)" (Pieśń nad
pieśniami 4,4).
Tarcza Dawida zob. Gwiazda (sześcio-
ramienna).
Tarcza — wierność, prawda. „Prawda
(wierność) jest jego tarczą i puklerzem" (Psalm
90 4).
Tarcza atrybutem Aresa (Marsa), bogini
Odwagi (z wyobraŜeniem lwa a. byka),
Artemidy (Diany), Retoryki (jednej z siedmiu
sztuk wyzwolonych), personifikacji Wieku
śelaza (z ludzką głową na ciele węŜa). Lu-
strzana tarcza Perseusza zabija Meduzę, od-
bijając jej śmiercionośne spojrzenie.
Egida — w mit. gr. tarcza sporządzona
przez Hefajstosa dla Zeusa, pokryta skórą kozy
Amaltei, noszona przez Atenę, która pośrodku
egidy umieściła głowę gorgony Meduzy,
złoŜoną jej w ofierze przez Perseusza.
Tarcza z nieba, łac. ancile, owalna, zwęŜona
w połowie, która wg legendy miała spaść z
nieba w Rzymie za panowania Numy
Pompiliusza, uwaŜana za symbol i rękojmię
pomyślności państwa rzymskiego. Aby uni-
knąć świętokradztwa sporządzono 11 iden-
tycznych kopii tarczy; saliowie nosili je w
dorocznych procesjach narodowych.
Z tarczą albo na tarczy, gr. e tan e epi tas.
..Kobieta spartańska, wręczając swemu synowi
miecz, wzywa go (aby powrócił z wojny):
Albo z nią, albo na niej" (Moralia sec. 241 F
Plutarcha), tj. albo zwycięzcą, albo poległym.
Tarcza — mądrość, rozwaga. Mądrość
pokonująca wady obraz (1502. Luwr. ParyŜ)
Andrea Mantegny; Minerwa z przejrzystą
tarczą.
Tarcza — znak rozpoznawczy rycerza,
niekiedy słuŜący jako broń psychologiczna
mająca zatrwoŜyć przeciwnika, np. gorgona na
tarczy Agamemnona, wąŜ u Menelaosa. delfin
u Odyssa. lew u Hektora, kogut Ido-meneusa,
koń morski Achilla, rak Amykosa. syna
Posejdona.
Tarcza — Wszechświat, Kosmos, wyobra-
Ŝenie Wszechświata, mające prawdop. wyraŜać
obronę własnego (porządku) świata przez
rycerza, jak na tarczy Achillesa, wykutej przez
Hefajstosa na zamówienie matki bohatera,
nereidy Tetydy. Hefajstos ..na powierzchni
cuda swojej sztuki ryje. Wydana Ziemia,
niebo. Ocean głęboki. KsięŜyc i nieba w
gwiazdach ozdobna korona" (tł. F. Dmo-
chowskiego), dwa miasta, bitwa, orka i Ŝniwa,
winobranie, pasące się bydło i owce. sceny
taneczne (Iliada 18, 478 i nast. Homera).
Uderzanie włóczniami w tarcze — wywo-
ływanie zagłuszającego hałasu a. odstraszanie
złych duchów. W ten sposób kureci (kapłani
kreteńscy) zagłuszali płacz małego Zeusa, aby
go Kronos, wyrodny ojciec, nie usłyszał.
Celtycki dowódca uderzał tępym
końcem włóczni tarczę rycerza skazanego na
śmierć, co było wezwaniem barda do
odśpiewania pieśni Ŝałobnej. „A noc straszna
taka, jakby w tarcze pogrzmiewał na godach
Spartaka!" (Przechadzka poza Rzymem 20—30
Bohdana Zaleskiego).
Tarcza — wiara. Kościół. „Weźcie tarczę
wiary, którą będziecie mogli zgasić ogniste
pociski Złego" (List do Efezjan 6,16), tj.
herezji, pychy i poŜądań ciała.
Tarcza atrybutem św. Jerzego i św. Zofii.
Na tarczach podnieść. StaroŜytni Germa-
nowie podnosili nowo wybranego wodza na
tarczy i ukazywali zebranym. ,,Zwyczajem
ludu posadzono Brynna na tarczy, podtrzy-
mując na ramionach pohuśtano i wodzem
obrano" (Dzieje 4,15 Tacyta, tł. S. Ham-mera).
Podobny zwyczaj istniał przy obiorze króla
Franków (wg Grzegorza z Tours) i dawnych
królów polskich.
Tarcza i miecz — emblemat odwagi.
Tarcza ze strzałą utkwioną pośrodku, zob.
Luk i strzały.
Tarcza, do 1928 Tarcza Sobieskiego (Scutum
Sobiesii) — gwiazdozbiór nieba południowego,
w Polsce widoczny latem i jesienią.
Amulety w kształcie małej tarczy były
ochroną przed demonami.
W heraldyce: herb, tarcza herbowa; herb
rycerza na tarczy obwieszczał przeciwnikowi,
z kim będzie walczył. ,,Rycerzu! — wiernym
pozostań swej tarczy!" (Tarcza 8 Bolesława
Leśmiana).
Tarcza Amazonek w kształcie półksięŜyca,
na której siedzi orzełek polskich czapek i
hełmów wojskowych.
Ręka tarczy — lewa, w przeciwieństwie do
ręki włóczni — prawej.
TĘCZA
Tęcza jest symbolem obecności Boga, próby,
łuku, posłannictwa boskiego, błogosławień-
stwa, przymierza, mostu miłości; zgody,
przebaczenia, miłosierdzia, obietnicy, pokoju;
kompromisu (barw), niespodzianki, nowiny,
nadziei, odrodzenia, zmartwychwstania,
zwycięstwa; doskonałości, rzeczy nieosią-
galnej, przemijania, uspokojenia, pogody
ducha.
WyobraŜano sobie niewidzialną tęczę wód
podziemnych jako odpowiednik i syme
tryczne odbicie tęczy na niebie; obie stanowić
miały jedno koło, wyobraŜające Jajo Świata,
Kosmos-Porządek.
W tęczy barwa niebieska wiązała się z wo-
dami potopu, czerwień — z ognistym końcem
świata, zieleń — ze światem, jaki powstanie na
nowo. Po biblijnym potopie Bóg stawia tęczę
na niebie jako znak wieczystego przymierza
między Nim a mieszkańcami Ziemi (Gen.
9,13), mówiąc: „Luk mój połoŜę na obłokach",
co jest wspomnieniem dawniejszej symboliki
tęczy jako groźnej broni bogów wojny i burzy.
„Widziałem tęczę na niebie Twojego ze mną
przymierza... A ty teraz chcesz pacierza.
Pacierz mój trzaskaniem skał, pacierz mój... to
piorun chmur" (Samuel Zborowski I, 23—27
Słowackiego). W wizji chwały Pańskiej
Ezechiel (1,28) widzi Boga otoczonego
nimbem wyglądającym .jak tęcza na obłoku w
dzień deszczowy". „Patrz na tęczę, a
błogosław tego, który ją stworzył; bardzo jest
piękna w jasności swojej" (Eklezjastyk 43,12).
W wyobraźni wielu ludów tęcza symboli-
zuje rozmaitego rodzaju więzi między niebem
a ziemią, bogami a ludźmi. „Zeus rozciąga
ponurą tęczę na niebie, aby ostrzec ludzkość
przed nadchodzącą wojną lub zimną nawał-
nicą, która zgoni z pola ludzi i owce" (Iliada
17, 547 Homera). TamŜe Homer nazywa Iris,
uosobienie tęczy, posłankę bogów Olimpu
(zwłaszcza Zeusa i Hery), wysyłaną do bogów
i do ludzi, na morze i do świata podziemnego,
wiatrolotną, szybkono-gą, złotoskrzydłą. Iris
nie występuje juŜ w Odysei Homera, gdzie ją,
na ogół prostą tylko wykonawczynię poleceń,
zastępuje wielki, mądry, rozwiązujący
pomyślnie trudne sprawy bóg-poseł Hermes.
Gdy królowa Dydo przebiła się mieczem na
płonącym stosie, Junona wysyła z Olimpu Iris.
by tę duszę bolejącą uwolniła z więzów ciała;
Iryda sfrunęła z nieba na tęczowych
skrzydłach, spowita w słońcu tysiącem barw
(wg Eneidy, koniec ks. IV Wergiliusza).
Kapłan rzymski naleŜący do najwyŜszego
kolegium kapłańskiego, a później — w
chrześcijaństwie — papieŜ, nazywają się
pontyfikami; nazwa łac. pontifex znaczy dosf.
'budowniczy mostów' (od pons dpn. pontis
'most' i facere 'czynić'), tj. mostów łączących
wiernych z niebem.
W biblijnym Objawieniu Sw. Jana (10,1,)
tęcza ukazuje się na głowie anioła zstę-
pującego z nowiną, a w 4,3 jest ona szma-
ragdowa, to jest zielona, koloru symboli-
zującego nadzieję. U późniejszych ojców
Kościoła i interpretatorów tęcza staje się
symbolem Chrystusa lub Trójcy Świętej (trzy
główne barwy), albo Marii, lub siedmiu darów
ducha (7 głównych barw):
rozumu, inteligencji, rady, męstwa, wiedzy,
prawości i bojaźni boŜej. Na średniowiecznych
wizerunkach Sądu Ostatecznego wiele razy
przedstawiano Chrystusa tronującego na tęczy,
co symbolizuje zapewne tę samą ideę, co tęcza
po Potopie w Ks. Genesis.
Zawartość kolorystyczna tęczy zaleŜy od
oka obserwatora: zwykle dostrzega się w niej
czerwony, Ŝółty i niebieski ze zmienną liczbą
barw pośrednich, mieszanych, jak
pomarańczowa, zielona, niebiesko-zielona,
błękitna, indygo, fioletowa. Arystoteles
dostrzegał w tęczy czerwień, zieleń i fiolet,
Pliniusz zaś — czerwień, fiolet i niebieski.
Tęcza to siedmiobarwne schody, którymi
Budda, zwany niekiedy Wielkim Mostem,
zszedł na ziemię. W hinduizmie tęcza jest
łukiem boga Indry, z którego wypuszcza
strzały deszczu lub ognia. Zob. teŜ Barwy (7
barw w Babilonii). „Dobrze tęczy się zielenić,
błękitnawić i czerwienić" (Do J.B. Zaleskiego
l—2 Norwida).
Tęcza to takŜe most Sirat, cienki jak włos,
ostry jak brzytwa, który przekroczyć musi
dusza muzułmanina, aby dostać się do nieba, a
nie spaść w przepaść ogni piekielnych, a więc
wyobraŜa ostatnią, najsroŜszą próbę w drodze
do wiecznego szczęścia (uczty, hurysy itp.),'
jaką przejść moŜe zwycięsko tylko męŜczyzna
bez skazy. Bogowie skandynawscy zbudowali
most z tęczy. Bifrost, łączący Asgard, ich
siedzibę, z ziemią.
Tam, gdzie się tęcza kończy, tj. nigdzie albo
w miejscu nieosiągalnym. Przysłowie ang.: Idź
na koniec tęczy, a znajdziesz garniec
pieniędzy.
Tęcza jako potwór a. wąŜ wypijający wodę z
morza i spuszczający ją na ziemię w postaci
burzy gradobicia, ulewy — idea
rozpowszechniona na róŜnych kontynentach: w
folklorze francuskim, w Indiach, u Indian z
Newady, u Bororów płd.-amery-
Pańskich, w Afryce Płd. Przysłowie: Tęczo,
tęczo, nie pij wody, bo narobisz ludziom
szkody.
Tęcza łączy ludzi: „Ona tam daleko, gdzieś
za siódmą rzeką, lecz Bóg tęczą związał nas. Z
kolorowych siedmiu smug most przez niebo
zrobił Bóg: po tęczowym moście aniołowie
noście serce moje do jej nóg" (Od Krakowa
czarny las 3—10 Lucjana Rydla).
Tęcza — atrybut sławy. „Do hełmu tęczę tę
uczepić, co się nazywa sławą (...) Tęcza ta
siedmioro ma kolorów... kościelna sława —
fiolety... róŜaną jest... chcąc wiecznie trwać w
sercu kobiety, zieloną jest, kiedy chce szczepić
myśli drzewo, ognista, kiedy człowiek (...) w
ognia się piekielnego ubierze pochodnie (...),
błękitną jest stalowa sława bohatera, kaŜda z
nich... Ŝółta wtenczas, gdy w sercu zamiera"
(Zawisza Czarny, Red. I 553— 567
Słowackiego).
Tęcza — obraz Sztuki. „O! sztuko —
wiecznej tęczo Jeruzalem, tyś jest przymierza
łukiem — po potopach historii"
(Promethidion, Wstęp Norwida).
Tęcza — obraz Słowiaństwa. „Słowień-
stwo! (...) Tęcza na chmurnym niebie, co się
wdzięczy w promiennym krasy siedmiora-kim
liku" (Kwinta w mej gęśli 33—36 Bohdana
Zaleskiego).
Tęcza — kolorowa nić. „A moŜe gdzie
zawieszona na niebie tęczowa nić, to tęczę
wziąć na wrzeciona i wić, i wić, i wić!"
(Balladyna 3,4 Słowackiego).
Tęcza wywołuje zachwyt, uwielbienie:
Patrzeć, wlepiać oczy w kogoś jak w ię-czę.
Barwy tęczy jako dobra wróŜba, pomyślny
prognostyk. Malować, przedstawiać, widzieć
coś w tęczowych barwach — w sposób
optymistyczny, w korzystnym świetle, przez
róŜowe okulary, pogodnie. Ale: „Tęczy, która
wisi na niebie juŜ od kwadransa, nikt więcej
nie dostrzega" (Maksymy i refleksje 2,81
Goethego).
W marzeniu sennym: kres kłopotów.
W architekturze kościelnej: łuk arkadowy
zamykający od góry otwór zwany tęczowym,
łączący nawę główną z prezbiterium (chórem).
TOPOLA
Topola symbolizuje wysmukłość, strzelistość,
wyniosłość; zasadę Ŝeńską, dwoi
stość zjawisk; połączenie przeciwieństw;
ogień, wodę, wilgoć; Słońce, KsięŜyc; Czas,
Ŝycie, młodość, miłość, szczęście rodzinne,
mądrość, starość, przeszłość, wspomnienie;
skargę, beznadzieję, ból; świat zmarłych,
Hades, Ŝałobę, zmartwychwstanie, nieśmier-
telność; bałwochwalstwo, nimfy, wróŜbę,
upiory, magię; odwagę, wytrwałość, wojnę,
zwycięstwo; mocną wiarę, Sw. KrzyŜ.
Topola — magia. „Jakub nabrawszy
zielonych prętów topolowych, migdałowych i
jaworowych obłupał je miejscami" (Gen.
30,37), aby kotne owce i kozy „zapatrzyły się"
na nie i urodziły pstre potomstwo, tj. takie,
jakie się miały jemu dostać w udziale.
Topola — bałwochwalstwo. „Na wierz-
chołkach gór składali ofiary i na pagórkach
palili kadzidło pod dębem, topolą i terebintem"
(Ozeasz 4,13).
Topola — atrybut Wielkiej Bogini, Deme-
ter, Persefony, Hadesa, nimfy Driopy zmie-
nionej w topolę. Ulubione drzewo Hera-klesa,
tac. „populus Alcidae gratissima" (Bukoliki,
ekloga 5, 135—5 Wergiliusza). Na ołtarzu
Zeusa ufundowanym przez Heraklesa palono
wyłącznie drewno topolowe.
Topola — śmierć, świat zmarłych, wspo-
mnienia, wsteczne siły Natury, przeszłość,
Ŝałoba, zmartwychwstanie. Gdy Faeton utonął
w Erydanie, jego siostry, Hellady
(Faetontydy), opłakiwały go i zostały zmie-
nione w topole (a. w olchy), a z ich łez po-
wstały bursztyny (a. Ŝywica). W gajach Per-
sefony w Hadesie rosną „wielkie sokory i
wierzby bezpłodne" (Odyseja 10,509 Homera,
tł. J. Parandowskiego). Hades uprowadził
córkę Okeanosa, Leuke, a po jej śmierci
zmienił ją w białą topolę (gr. leuke), aby móc
cieszyć oko jej widokiem. „Filomela (tj.
słowik) rzewnie w cienistym listowiu topoli
Ŝali się, kiedy jej oracz (...) pisklęta wybierze"
(Georgiki 4, 511—14 Wergiliusza tł. Z.
Abramowiczówny). „Śpiewa słowik na topoli,
a w sercu go przedsię boli dawna krzywda;
mocny BoŜe, iŜ z człowieka ptak być moŜe!"
(Pieśń świętojańska o Sobótce, Panna IX 9—
12 Jana Kochanowskiego), mit o Filomeli i
Prokne. Pitagorejczycy owijali swoich
zmarłych w liście czarnej topoli. ,,Topole (...)
jako płaczki przy grobowym dole, biły czołem,
długimi kręciły ramiony rozpuszczając na
wiatry warkocz
posrebrzony" (Pan Tadeusz 10, 17—20 Mi-
ckiewicza).
Topola — miłość. Wenus do Adonisa:
,,"Patrz jak wabi topola zielenią przyjemną. Tu
w jej cieniu spocznijmy. Pójdź, Adoni, ze
mną.« Siada, pieści kochanka, wspiera na nim
głowę i częstymi uściski przerywa rozmowę"
(Metamorfozy 10, 555—8 Owidiusza, tł. B.
Kicińskiego). Parys wyskrobywał na korze
topoli i buka imię swej kochanki, nimfy
źródlanej Oinone, którą wkrótce miał porzucić
dla pięknej Heleny (Heroidy 5, 12— 30
Owidiusza).
Topola — odwaga, wojna, mądrość. W
kraju Feaków był lasek topolowy poświęcony
Atenie, bogini mądrości i wojny sprawiedliwej
(Odyseja 6,292 Homera).
Topola — drzewo Ŝycia, połączenie prze-
ciwieństw, dwoistość wszelkich zjawisk Ŝycia.
Liście topoli mają po kaŜdej stronie inny
odcień zieleni: ciemniejsza strona naleŜy do
wody i KsięŜyca, jaśniejsza do ognia i Słońca.
Wieńce z białej topoli dawano zwycięzcom na
igrzyskach ku czci Heliosa na wyspie Rodos
(związek ze srebrzystą stroną liści). Wg mitu
Herakles otoczył głowę wieńcem z liści
topolowych, gdy schodził do Hadesu, aby
porwać Cerbera; liście od strony wewnętrznej
pojaśniały od potu jego czoła, a od zewnętrznej
ściemniały od dymu; mit ten ma tłumaczyć
odmienność odcieni dwu stron liścia.
Topola — wytrwałość, współzawodnictwo
sportowe, zwycięstwo. Liśćmi topoli wień-
czono wytrwałych sportowców i zwycięzców
na zawodach odbywanych pod patronatem
Heraklesa. aby upamiętnić jego 12. pracę.
„Strojni purpurą i złotem z daleka błyszczą
świetni kierownicy łodzi; topoli liściem wień-
czą skroń majtkowie młodzi" (Eneida 5, 135—
5 Wergiliusza, tł. T. Karyłowskiego).
Topole — nimfy. Wilgotne laski topolowe
były ulubionym miejscem wypoczynku i kultu
nimf. „Gaj sokor lubiących wilgoć otaczał
źródło równym kołem (...). Na górze stał ołtarz
nimf, na którym wędrowcy składali ofiary"
(Odyseja 17,208 i nast. Homera, tł. J.
Parandowskiego). Roił się od nimf równieŜ gaj
Demetry, gdzie Erysichton świętokradczo
zrąbał topole, aby sobie wybudować dom, za
co ukarano go wieczystym głodem.
Topola czarna (sokora) — wróŜba; odwaga;
Ŝałoba; beznadzieja. W staroŜ. Grecji
drzewo wyroczni. Na wyspie Ogygii, wokół
pieczary nimfy Kalipso, bogini błogosławionej
śmierci, która obiecywała Odysowi szczęśliwy
wieczny byt po śmierci, rosły sokory, olsze i
cyprysy (Odyseja 5 Homera). Święte,
wyroczne drzewo Ormian.
Topola biała (białodrzew) — zasada Ŝeńska;
czas, starość, zmartwychwstanie.
Topola osika (osika, osina) — ból i skarga;
świat zmarłych; upiory. Grecy uwaŜali ją, z
powodu liści drŜących za lada powiewem, za
drzewo Ŝalu i lamentu, a takŜe Ŝałoby, gdyŜ
miała rosnąć równieŜ w krainie zmarłych.
DrŜy jak osika. „Powietrze stało głuche,
milczące, jakby z trwogi oniemiało (...) Jedna
drŜąca osina wstrząsa liście siwe" (Pan
Tadeusz 10, 11—12, 23 Mickiewicza).
Magiczne własności obezwładniania upiorów:
w krajach słowiańskich nieboszczykowi,
którego widmo straszyło ludzi, przebijano po
otworzeniu grobu serce kołem osi-nowym, co
odbierało upiorowi ochotę do dalszych
wędrówek. Wg legend słowiańskich liście
osiki drŜą dlatego, Ŝe odmówiła schronienia
Świętej Rodzinie uciekającej przed siepaczami
Heroda lub dlatego, Ŝe Judasz powiesił się na
osice.
Topola w ^tradycji chrzęść. — symbol
KrzyŜa św„ który miał być sporządzony z
•kilku rodzajów drewna, m.in, z topolowego.
Topola — wilgoć. „Topola nigdy nie sucha"
(Królowa Wieszczek 1.8 Edmunda Spensera).
Topola — wysmukłość, strzelistość, wyso-
kość. „Wystrzeliła ku wyŜynie i w niebiosach
zda się ginie topola" (Topola l—3 Antoniego
Langego). Prosty, smukły, śmigły, wysoki jak
topola. Dziewczyna jak topola. Wyrósł jak
topola, a głupi jak fasola.
Topola — młodość, odmładzanie się. „Je-
stem jak topola, która nawet gdy stara, wciąŜ
wygląda młodo" (Myśli 9 Josepha Jouberta).
Nadwiślańska topola — szerokość, rozło-
Ŝystość. „A nadwiślańska topola wspaniała nad
nurtem wielkie konary rozwiała. To nie Włoch
smukły, co liść swój podkasa, ale brat
szlachcic, do korda, do pasa; pień swój szeroki
podnosi zuchwale" (Do Wisły 23—7
Antoniego Czaykowskiego).
Osikowy — głupi. Przysłowie: Osikowy
Maciek, dębowa Maryna połamali nogi w
tańcu u komina.
 W heraldyce: mocna wiara (bo topola opiera zonek, atrybut Zeusa Owocodawcy (Kar-
się burzom); dąŜenie; szczęście rodzinne; cech pódotes) i Dionizosa Topora (Pelekys).
rzemieślników wyrabiających tarcze; Siekiera drwala — torowanie przecinek
godło Lombardii. leśnych, rozcinanie ścieŜek i wytyczanie
W astrologii: pod wpływem planety Saturn. duktów w lesie, droga światła w ciemności,
Słońce; atrybut egip. boga Ptaha borującego
drogi, przedstawianego z toporem wyobra-
TOPÓR (Siekiera) Ŝającym siłę, potęgę, wojnę, arystokrację.
Siekiera drwala — skarb. ,,Właściciel
Topór symbolizuje podporę niebios. Słońce,
siekiery, poŜyczając mi ją, powiedział, Ŝe jest
światło, bóstwo, bron bóstwa, błyskawicę,
ona jego oczkiem w głowie; ale gdy mu ją
grzmot, piorun; płodność; ityfallusa; las,
zwracałem, była ona ostrzejsza niŜ w chwili,
bierwiona w ognisku, budulec, ciesiołkę;
kiedy ją dostałem" {Walden H.D. Thoreau).
rozeznanie, rozsądek, prawdomówność; wła-
PrzyłoŜyć siekierę do korzenia — wyko-
dzę, arystokrację, siłę, wojnę, nieokrzesanie;
rzenić, radykalnie zniszczyć, przeznaczyć na
sprawiedliwość, karę, egzekucję; zemstę,
zagładę; upokorzyć; emblemat Sądu Osta-
cierpienie, męczeństwo, śmierć; wolność;
tecznego. „JuŜ bowiem siekiera przyłoŜona jest
skarb.
do korzenia drzew. Wszelkie drzewo nie dające
Siekiery epoki kamiennej otrzymały drew-
dobrego owocu będzie wycięte i wrzucone w
niane toporzyska ok. 32000 lat temu; siekiery o
ogień" {Ew. wg Mat. 3,10;
ostrzach miedzianych pojawiły się w Egipcie
Ew. wg Łuk. 3,9). Stąd topór atrybutem
ok. 4000 r. p.n.e., z czasem zastąpione przez
ewangelisty Mateusza. Przysłowie: Sosna
ostrza z brązu, a następnie przez Ŝelazne.
chciałaby być krzakiem, gdy siekierę przy-
Siekiery Ŝelazne umoŜliwiły wyrąb olbrzymich
łoŜono jej juŜ do korzenia.
obszarów leśnych w płn.-zach. Europie i
Siekiera posłuszna prorokowi. Wg Biblii,
rozwój rolnictwa śrdw.
gdy Ŝeleźce siekiery wpadło drwalowi do
Kamienny topór w folklorze — ochrona
wody, prorok Elizeusz wrzucił takŜe trzonek
przed piorunem; wmurowywano je w tym celu
do rzeki, a Ŝelazo wypłynęło z trzonkiem (4.
w Bretanii w przewody kominowe.
Ks. Król. 6, 5—7). Przysłowie: Nie kaŜdemu
Topór w wielu mitach — podpora fir-
siekiera pływa.
mamentu; symbol ptaka zabijającego węŜe.
Siekiera i wiśnie — prawdomówność;
Topór i trójząb — ogień (Słońce) i woda.
Jerzy Waszyngton. Wg legendy maty Wa-
Topór — płodność (niekiedy wyobraŜany w
szyngton, który nie umiał kłamać, przyznał się
związku z rybą); (ustawiony pionowo) ityfallus.
ojcu od razu, Ŝe zrąbał swoją nową siekierą
Topór — znak nieograniczonej władzy
wiśnię w ojcowskim sadzie.
urzędnika rz., wetknięty do wiązki rózeg
Topór rozcinający, rozbierający drewno na
liktorskich (\ac. fasces cum secwibus).
części — róŜnicowanie, rozróŜnienie, analiza,
Podwójny topór — boskość, płodność,
rozeznanie, rozsądek. Atena wyskakuje z gło-
Bliźnięta, królewskość, potęga, słowo boŜe,
wy Zeusa rozciętej siekierą — interwencja z
Słońce, błyskawica, ofiara, gr. litera tan.
zewnątrz konieczna do twórczości indywi-
labirynt; podwójny symbol, zarazem chroniący
dualnej.
i niszczący: Ŝycie i śmierć, dwie natury
. Topór (wraz z in. narzędziami ciesielskimi)
Chrystusa w jednej osobie; symbol królewski w
— atrybut św. Józefa Oblubieńca NMP, cieśli.
kulturze egejskiej i w płn. Europie.
Topór wojenny, bojowy, śrdw. broń obu-
Znajdowany w licznych dziełach sztuki krajów
chowa o duŜym półkoliście wygiętym Ŝeleźcu i
śródziemnomorskich, zach.europejskich, na
krótkim stylisku — święta broń, atrybut
Bliskim Wschodzie, w Afryce, w Indiach;
bóstwa, wojna, siła, śmierć z nakazu boga;
łączący się (przez podobieństwo) z podwójnym
płodność; opieka. Narzędzie o symbolice
sierpem KsięŜyca, z man-dorlą, z rogami byka
pokrewnej młotowi, mieczowi, krzyŜowi.
(często umieszczany między nimi, zwł. na
Przysłowie: ,,Topór głębiej orze od pługa"
Krecie), z labiryntem wyraŜającym
(KrzyŜacy 2,38 H. Sienkiewicza) — łupy
pielgrzymkę w poszukiwaniu środka świata
wojenne bardziej bogacą niŜ gospodarka.
egzystencjalnego. Broń Ama
 Topór — narzędzie katowskie; w chrześ-
cijaństwie emblemat męczeństwa za wiarę,
atrybut legendarnego małŜeństwa — Adriana
męczennika z Nikodemii w Bitynii (ok. 304 r.),
któremu obcięto głowę i ręce, oraz jego Ŝony,
Natalii. Dać. połoŜyć głowę pod topór —
zostać ściętym, straconym przez ucięcie
głowy.
Złoty topór (katowski) — pozory niewin-
ności. „Mówiąc "wygnanie", ucinasz mi głowę
złotym toporem; mordujesz z uśmiechem"
(Romeo i Julia 3,3 Szekspira, tł. J. Iwasz-
kiewicza).
Topór — narzędzie sprawiedliwości; spra-
wiedliwość. „Kto by w tej Rzeczypospolitej
jeno sprawiedliwość, nie miłosierdzie miał w
sercu, ten by zamiast serca topór w piersiach
nosić musiał" (Potop 14 H. Sienkiewicza).
Topór, uderzenie topora — piorun; iskry —
błyskawica; łomot — grom; symbol pioru-
nowy, a więc burzowy, łączy się z deszczem.
urodzajem, płodnością. „HuczcieŜ mi grzmo-
tem mazurskie topory, gdy skry z nich krzesze
prawica Ŝylata" (Pan Balcer w Brazylii 3, l,
27—30 M. Konopnickiej). „Za pasem broń i
topór, co błyska z dala" (Karpaccy górale 1,1
Józefa Korzeniowskiego).
Topór — obrona swobody, wolności. ..Da-
lej, bracia, topór w dłonie, ciąć przemocy
harde czoło" (Pieśń, KrzyŜ za lud l—2 Mar-
celego Skatkowskiego). „To Ŝelazo — z niego
potem zrobi ktoś topór na cara" (Dziady cz. III
1,1, 425—6 Mickiewicza).
O krótkim toporzysku — sobotnim szty-
chem na niedzielny targ, niedbale, niesta-
rannie, byle jak.
Siekiera — prostactwo, nieokrzesanie.
Prosto spod siekiery — o złej robocie; o gru-
bianinie, niekulturalnym prostaku.
Zakopać topór wojenny — puścić w niepamięć
dawne urazy, zapomnieć o sporach;
Indianie płn.amer. zakopywali wszelką broń na
czas palenia fajek pokoju (kalumetu). aby się
uchronić od pokus.
Topór u gnostyków — energia świetlna.
W marzeniu sennym: siła charakteru.
TRON
Tron symbolizuje niebo. Centrum mistyczne.
omfalos (pępek Ziemi), Jeruzalem, siedlisko
bogów i władców, władzę z boŜej łaski, kró-
lestwo; godność, urząd władcy; boską spra
wiedliwość; panowanie, suwerenność, autory-
tet; chwałę, sławę, wzniosłość, wspaniałość.
uświetnienie, potęgę, arystokratyzm. wynie-
sienie (do godności); łaskę; szczęście; rów-
nowagę, trwałość, bezpieczeństwo; oblęŜenie;
syntezę, wiedzę; pokutę: śmierć: zob. Łódź
(Lódka-tron).
Tron — panowanie władcy. Tron — okazały,
kosztownie przyozdobiony fotel z wysokim,
prostym oparciem pleców, pochodzi ze
Wschodu, gdzie był symbolem, atrybutem i
siedziskiem władcy absolutnego, a takŜe
atrybutem i symbolem bóstwa. Kuli tronu
boskiego, takŜe bez wyobraŜonej postaci boga,
przeszedł ze Wschodu i z Egiptu do Europy.
np. do cesarskiego Rzymu, gdzie oddawano
cześć tronowi ubóstwionych cesarzy.
ozdobionemu insygniami władcy — koroną,
berłem i purpurą. Stąd symbolika tronu
przeszła na tron (katedrę) starochrześcij.
Tron w symbolice azjatyckiej — Centrum
mistyczne; synteza, jedność, trwałość, rów-
nowaga.
Diamentowy tron pod drzewem Bo (figo-
wcem) — buddyjski tron wiedzy w środku
świata, pośredni między niebem i Ziemią.
gdzie Gautama Budda doznał oświecenia.
Tron z kwiatu lotosu (padmasana) w mit.
ind. — harmonia Kosmosu, tron Wisznu.
Lwi tron (simhasana) wsparty na czterech
zwierzętach (czterech wiekach świata), czte-
robarwny. w mit. ind. — wzniesienie się ku
najwyŜszej Wiedzy przez zawładnięcie energią
Kosmosu; tron Siwy.
Tron w symbolice egip. — podparcie.
wzniosłość, równowaga, bezpieczeństwo, bóg
Horus. Boginię Izydę wyobraŜano sobie pierw.
zapewne jako tron Horusa; nosi ona często na
głowie hieroglif oznaczający 'tron'.
Niebiański tron biblijnego Boga — nad-
ziemski majestat boski; władza sądownicza
Boga. „Widziałem Pana siedzącego na tronie
wysokim i wyniosłym, a kraj jego szaty
wypełniał świątynię" (Izajasz 6,1). Druga
osoba boska. Wieczna Mądrość, tronuje wraz z
Bogiem: ,,Ześlij mi Mądrość tronującą przy
boku Twoim" (Ks. Mądrości 9,4). „Kto
przysięga na niebo, przysięga na tron boŜy i na
tego. który na nim zasiada" (Ew. wg Mat.
23,22).
Ziemski tron biblijnego Boga — Jeruzalem;
świątynia jerozolimska. „Wowym czasie będą
nazywać Jeruzalem tronem Pana" (Jeremiasz
3,17). „I rzekł do mnie (ze świą-
tyni jerozolimskiej): Oto miejsce mojego tronu
i miejsce podnóŜka moich stóp" (Eze-chiel
43,7).
Tron króla Salomona zastępujący i repre-
zentujący tron Jahwe. Był „z kości słoniowej,
powleczony szczerym złotem. Miał 6 stopni, a
z tyłu łby byków (...), a dwa lwy stały obok
poręczy; 12 lwów stało (...) z obu stron" (3. Ks.
Król. 10, 18—20). Kość słoniowa —
niepodleganit zepsuciu, niezwycię-Ŝoność;
złoto — hegemonia, mądrość; lwy — potęga;
byki — płodność; łby bycze — ofiara;
dwa lwy — Izrael i Juda; 12 lwów — 12
plemion Izraela; sześć stopni piedestału —
wzniesienia króla nad innych śmiertelników a.
sześciokątna gwiazda i pieczęć Salomona.
Trony naprzeciw bram miejskich —: oblę-
Ŝenie miasta. „Ja przywołam wszystkie ludy
królestw północnych — mówi Pan — i przyj-
dą, i kaŜdy ustawi swój tron u wejścia do bram
Jeruzalemu" (Jeremiasz 1,15).
Tron w mazdaizmie — potęga losu, potęga
śmierci.
Złoty tron w mit. gr. — tron Hery. „Na
szczycie Idy wysokiej od złototronnej bogini
podniósł się Dzeus gromowładny" (Iliada 15,
4—5 Homera, tł. Kazimiery JeŜewskiej).
Stolica — dawn. tron. Wstąpić na stolicę,
zasiąść na stolicy — wstąpić na tron królewski,
zostać królem.
Stolica nieprawości — tyran niesprawie-
dliwy (Psalm 93 20).
Stolica sądowa — podwyŜszone miejsce
osoby sprawującej sądy (Ew. wg Mat. 27,19).
Tron chwały — podpora chwały i oznaka
wielkości osoby ludzkiej a. boskiej. „I będzie
tronem chwały dla domu ojca swego" (Iza-jasz
22,23). Tron Boga i trony 24 starców w wizji
nieba św. Jana (Apok. 4 i 5) — objawienie
chwały boŜej i końca czasów, ostateczna
równowaga świata stworzona przez integrację
wszystkich naturalnych sprzeczności.
Tron — łaska. „Przystąpmy tedy, z ufną
odwagą, do tronu łaski" (List do śydów 4,16).
Trony w angelologii chrześcij. — trzeci chór
pierwszej hierarchii aniołów (List do Kolosan
1,16).
Katedra — tron biskupi znajdujący się we
wszesnochrześcij. kościołach w apsydzie za
ołtarzem, gdzie biskup pouczał wiernych i
udzielał święceń; od X w. nazwa ta przeszła na
biskupie kościoły diecezjalne; później na stół
a. pulpit nauczyciela w klasie szkol
nej; na stanowisko profesora na wyŜszej
uczelni; z gr. kathedra 'krzesło'.
PróŜny tron — śmierć; uświetnienie; bó-
stwo.
Tron w mit. skand. — panowanie nad
światem.
Pan tronu, Władca tronu i nieba (w islamie)
— Aiłah.
Tron AIłaha, zwanego często ,,Panem
Tronu" a. „Mistrzem Tronu", ma wg tradycji
muzułmańskiej 70 000 języków, z których
kaŜdy głosi chwałę Boga w wielu językach. Na
tronie wyobraŜono wszystko, co Bóg stworzy
na Ziemi i morzach. Odległość dzielącą filary
tronu mógłby przebyć szybki ptak w ciągu
80000 lat. Tron przybiera co dzień 70 000
kolorów. Jego oślepiający blask sprawia, Ŝe
Ŝadna Ŝywa istota nie moŜe na niego spojrzeć.
Tron — panowanie i chwała w sferze
świeckiej i sakralnej; boskie prawo suwerena;
osoba sprawująca władzę; jej decyzje; urząd,
godność, stanowisko cesarza a. króla. Tron
dziedziczny, elekcyjny. Następca tronu —
człowiek wyznaczony na następcę panującego
monarchy. Petycja, adres, skarga do tronu —
do monarchy. Mowa tronowa — przemówienie
monarchy, zazw. na otwarcie sesji parlamentu.
Ognisty tron — tron diabła. ,,Niech szano-
wany diabeł nawet będzie, gdy na ognistym
swoim siedzi tronie" (Miarka za miarkę 5, l,
294 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Hebanowy tron — tron Nocy. „Noc, czarna
bogini! z hebanowego tronu w bezpro-
miennym majestacie wyciąga swe ołowiane
berło nad pogrąŜonym we śnie światem" (The
Complaint: Night Thoughts. Night l, 18—20
Edwarda Younga).
Czarny tron — pierwotna Noc, Chaos. „O
spójrz na czarny Tron pradawnej Nocy i
starego Chaosu!" (Duncjada ks. 4, 629—30
Aleksandra Pope'a).
Tron ludzkiego szczęścia — krzesło w kar-
czmie (śycie Samuela Johnsona Sir Johna
Hawkinsa).
Tron — pokuta. „JuŜ mój Naród na tronie
pokuty" (Dziady cz. III 5,49 Mickiewicza).
Kolor: zielony.
Kamień: chryzolit.
W marzeniu sennym: zmiana posady, sta-
nowiska.
TRÓJKĄT
Symbolika trójkąta pokrywa się w znacznej
mierze z symboliką liczby trzy (zob.). Trójkąt
wyobraŜa światło, płomień, bóstwo, Ŝycie,
ruch, nieskończoność; płodność ziemi; górę,
piramidę; równowagę; małŜeństwo; trójkę,
trójcę, trójcę pojęć, rzeczy, zjawisk, jak: prze-
szłość—teraźniejszość—przyszłość; niebo—
Ziemia—świat podziemny; Ŝycie—śmierć—
odrodzenie; narodziny—Ŝycie—śmierć; cia-
ło—umysł—dusza; mądrość—siła—piękno;
ojciec—matka—dziecko.
Trójkąt jest wczesnym symbolem światła; w
staroŜytności lampy oliwne zawieszano na
trzech łańcuszkach lub stawiano na trzech
nóŜkach.
Trójkąt jest prastarym narzędziem magii
obronnej: ułoŜony z trzech gałązek, trzech
kawałków trzciny na kołysce dziecka, chronić
je miał przed kradzieŜą, zamianą lub „złym
okiem".
Dwa trójkąty stykające się wierzchołkami,
na kształt klepsydry, były atrybutem bogów
egipskich: Horusa (północ, trójkąt górny) i
Seta (południe, dolny).
Trójkąt wiąŜe się z grecką deltą (literą A),
frontonem (przyczółkiem, szczytem) w archi-
tekturze klasycznej a. z tympanonem (we-
wnętrznym polem frontonu), krokwią pod-
trzymującą dwuspadowy dach, drzewem (Y) z
rozchodzącymi się konarami.
Trójkąt z ołowianką — sprawiedliwość,
architektura, budownictwo.
Trzy złączone trójkąty — absolutf u pi-
tagorejczyków — zdrowie.
Pitagorejski tetraktys — trójkąt ułoŜony z
dziesięciu punktów: 1+2+3+4.
Trójkąt atrybutem Erato, muzy poezji
miłosnej i muzyki.
W chrześcijaństwie — atrybut Trójcy Św.,
od XVII w. często w połączeniu z tetra-
gramem (JHWH — czterema hebr. literami
oznaczającymi imię Boga), okiem, głową,
ręką, nieraz wpisany w koło lub (od śrdw.) z
promieniami wychodzącymi ze środka, z go-
łębiem, z monogramem Chrystusa albo z gr.
literami alfa i omega, z trójdzielnym listkiem
koniczyny; z kołami opisanymi na wierz-
chołkach (częste w archit. gotyckiej troj-łucze
— trzy półkola).
Trójkąt równoboczny oznacza zazw. Boga,
potencjalną siłę, harmonię, proporcję a. Zie
mię. Bogu Ojcu przydawano w plastyce trój-
kątny nimb,
Trójkąt równoramienny — ogień, gdy
odwrócony — woda.
Trójkąt prostokątny — człowiek; ziemia;
woda.
Gdy jeden z boków jest dłuŜszy od pod-
stawy, trójkąt jest symbolem rozwoju a.
powietrza.
Trójkąt jest wolnomularskim (masońskim)
znakiem węgielnicy murarskiej, „błyszczącej
delty" (A), mądrości boŜej, siły i piękna, trzech
stopni rozwoju duchowego; właściwej mowy,
myśli i działania; podstawa trójkąta oznacza
Trwanie, boki — Ciemność i Światło (trójca
kosmiczna).
Trójkąt z wierzchołkiem w górze — ogień,
potencja i płodność męska, więź z Ziemią-
Karmicielką, urodzajną i niszczącą; bóstwo,
potęgi Nieba, nieskończoność; pion, góra,
piramida.
Trójkąt z wierzchołkiem u dołu — woda,
Ŝeńskość, łączność z niebem, potęgi świata
podziemnego, jaskinia.
Trójkąt ze ściętym wierzchołkiem: — w gó-
rze — powietrze, w dole — Ziemia.
Trójkąt zawierający swastykę — harmonia
Kosmosu.
Trójkąt na kwadracie — bóstwo i czło-
wieczeństwo, niebo i Ziemia, czynnik ducho-
wy i fizyczny.
Trójkąt w kole — jedność Trójcy §w.,
trójjedne bóstwo; męŜczyzna i kobieta.
Dwa zachodzące na siebie podstawami
trójkąty — zob. Sześć (mogen Dawid).
W alchemii — ogień, serce; sól, siarka i rtęć;
z wierzchołkiem u dołu — woda.
W astrologii — gwiazda Syriusz. W astro-
nomii — nazwa gwiazdozbiorów; Trójkąt i
Trójkąt Południowy.
Trójkąt z rogami — atrybut kartagińskiej
bogini nieba i KsięŜyca — Tanit.
Trójkąt małŜeński, „wieczny trójkąt" —
para małŜeńska i osoba trzecia, męŜczyzna
albo kobieta.
Trójkąt rysunkowy — ekierka słuŜąca do
kreślenia.
Trójkąt, triangel — perkusyjny instrument
muzyczny, niedomknięty trójkąt równoboczny
z pręta stalowego, uderzany metalową
pałeczką.
TRÓJZĄB
Trójząb jest symbolem trójcy; promieni sło-
necznych, burzy, pioruna, osi ziemskiej; wła-
dzy, potęgi; stworzenia, drzewa Ŝycia, fallusa;
skarabeusza.
Trójząb to pradawna włócznia do połowu
ryb, narzędzie rybaków, atrybut i narzędzie
bogów mórz i burz, którym spiętrzali a. uspo-
kajali fale, wywoływali burze morskie, trzę-
sienia ziemi (Posejdon Ziemiotrząsca), po-
wodzie, potopy, podnosili wyspy z dna wód,
otwierali studnie i zasilali źródła na lądzie;
emblemat pioruna i błyskawicy, Posejdona-
Neptuna i jego małŜonki, Amfitryty, zębów
potworów morskich, rozszalałych bałwanów
morza, królestwa podwodnych potworów i
niŜszych form Ŝycia, głębin podświadomości i
zapomnienia. Trójząb towarzyszy delfinowi na
płytach staroŜytnych grobowców rz. jako
wyobraŜeniu podróŜy duszy zmarłego do
Wysp Błogosławionych. Trójzębu uŜywano do
wróŜb z wody. Był przeciwieństwem
kaduceusza.
Trójząb jest atrybutem hinduistycznego
boga Siwy; trzy zęby reprezentują tu prze-
szłość, teraźniejszość i przyszłość lub stawanie
się, istnienie i przemijanie.
Trójząb był bronią gladiatorów rz. zwanych
retarii, siatnikami (od reta 'sieć'), uŜywaną
wraz z siecią rybacką przeciw mieczowi i zbroi
przeciwnika, mirmillona, wy-siekacza, który
jakoby wyobraŜać miał bohatera słonecznego
występującego przeciw potwornemu
potomstwu archaicznego praboga Uranosa;
sieć jako groźna broń stała się symbolem
kompleksów krępujących Ŝycie psychiczne
człowieka; wraz z siecią uwaŜano trójząb za
atrybut Chrystusa jako „rybaka ludzi" (Jezus
do Szymona: ,,Odtąd juŜ ludzi łowić będziesz"
Ew. wg Łuk. 5,10).
WyobraŜenia trójzębu uŜywano w pierw-
szych wiekach n.e. jako zakamuflowanego
znaku krzyŜa (niepopularnego dopóki trwała o
nim pamięć jako o hańbiącym narzędziu kary
śmierci przez powieszenie); później, od V w.
trójząb oznaczał niekiedy Trójcę Sw.
Trójząb, jako piekielny odpowiednik tro-
istości boskiej, porównywalny jest z trzygło-
wyrn Cerberem, stróŜem piekła, lub z Hekate o
trzech obliczach, boginią ciemności i czarów.
W Biblii bezboŜni synowie Beliala wysyłali
sługi kapłańskie, aby widełkami trój-zębnymi
wyławiali dla nich mięso warzące się w kotle
na ofiarę Panu (7. Ks. Król. 2,13).
Trójząb — grzech. Trzy zęby przedstawiają
trzy wynaturzenia trzech podstawowych po-
pędów: głodu — zmienionego w zachłanność i
Ŝądzę władzy, rozmnaŜania się — zmie-
nionego w lubieŜność i rozpustę, oraz udu-
chowienia przemienionego w próŜność i py-
chę. WyraŜa takŜe karę za grzechy, jest przeto
równieŜ atrybutem Szatana.
W heraldyce: panowanie nad morzem;
handel morski.
Trójząb i topór, zob. Topór.
TRZCINA
Trzcina symbolizuje ogień, błyskawicę; kró-
lewskość, władzę, władzę ojca i nauczyciela,
znaczenie, opiekę boską. Paschę; sprawiedli-
wość; mokradło, schronienie; kobietę, płod-
ność, wiotkość, giętkość, słabość, delikatność,
chwiejność, pokorę; Ŝycie, śmierć; człowieka,
głos ludzki, śpiew, muzykę, pismo, literaturę,
wiedzę, głupotę.
Trzcina, pręt trzcinowy — miara długości.
,,I dano mi trzcinę podobną do laski i po-
wiedziano mi: Wstań i zmierz świątynię"
(Apok. 11,1). „Ten zaś, co do mnie mówił,
miał trzcinową złotą miarę, aby mierzyć
miasto" (Apok. 21, 15—17).
Trzcina, pręt trzcinowy — miara powierz-
chni gruntu — symbol nadawania, kupna--
sprzedaŜy, zdobywania ziemi, rządzenia, w
krajach śródziemnomorskich emblemat
władzy królewskiej. ,,(śołnierze) włoŜyli (na
Jezusa) płaszcz szkarłatny, koronę cierniową i
trzcinę w prawicę jego (...), mówiąc: Bądź
pozdrowiony, królu Ŝydowski!" (Ew. wg Mat.
27, 27—9).
Dwie splecione trzciny — atrybut Isztar,
babilońsko-syryjskiej bogini miłości i płod-
ności przyrody.
Nadłamana trzcina — wątpliwe, niepewne,
zdradliwe oparcie, w Biblii — Egipt. „Oto
oparłeś teraz swoją ufność na tej nadłamanej
lasce trzcinowej, na Egipcie, która wbija się w
dłoń kaŜdego, kto się na niej opiera" (2 Ks.
Król. 18,21).
Nadłamana trzcina — dusza rozpaczająca,
zgubiona. Sługa boŜy „trzciny nadłamanej nie
dołamie" (Izajasz 42,3).
Trzcina — ukrycie, schronienie. „Behemot
(hipopotam) pod cieniem sypia w kryjówce
trzcinowej" (Hiob 40,16). Przysłowie: Haj, z
wróblami w trzcinę (hasło do ucieczki i
ukrycia się).
 Trzcina — chwiejność, słabość. „I uderzy
Bóg Izraela tak, Ŝe się zachwieje jak trzcina
nad wodą" (3. Ks. Król. 14,15). „(Czy Jan
Chrzciciel jest) trzciną chwiejącą się od
wiatru?" (Ew. wg Mat. 11,7; Ew. wg Łuk.
7.24).
Trzcina — kobieta, vulva, płodność, gię-
tkość, uległość; atrybut nimf rzecznych ukry-
wających się w sitowiu i wieńczących się
splecioną trzciną. Przysłowia: Wola córki jest
trzcina, a wola ojca jest wiatr, co ją ugina.
Młoda dziewczyna giętka jak trzcina.
Trzcina — Ŝycie, ogień, błyskawica. W mit.
gr. Prometeusz przynosi ludziom skradziony
bogom ogień w wydrąŜonej trzcinie.
Syrinks, gr. 'piszczałka, fujarka' (łac. fi-
slula); trzcinowa fletnia pasterska; zespół
piszczałek róŜnej wielkości połączonych w
jednym rzędzie, na którym wg mit. gr. grywał
i którą miał wynaleźć boŜek Pan (Iliada 10,13
Homera). Na innych fletniach trzcinowych
grywali: Hermes, Apollo, Marsjasz, Sylen,
Dafnis, Polifem. Arkadyjską najadę Syrinks,
córkę boga rzeki Ladon, zmieniły jej siostry w
trzcinę, gdy nie miała juŜ siły uciekać przed
chcącym ją zgwałcić Panem. ..Tityrusie,
spoczywasz w cieniu buka i uprawiasz muzę
leśną na cienkiej trzcinie" (Bukoliki, ekloga, l,
l—2 Wergiliusza).
Trzcina — głos człowieka, literatura. Gdy
fryzjer króla Frygii, Midasa, Kalamis, nie
mogąc, pod karą śmierci, zdradzić nikomu, Ŝe
król ma ośle uszy (którymi pokarał go Apollo,
gdy Midas w konkursie gry na kitarze przyznał
pierwszeństwo nie bogu, ale Marsja-szowi),
zwierzył się dołkowi wygrzebanemu w ziemi;
wyrosła w tym miejscu trzcina szumem swym
zdradziła tę zdumiewającą nowinę całej
Frygii. W folklorze białoruskim i ukraińskim
fujarka wycięta z trzciny wyrosłej na grobie
utopionego wyśpiewa imię zabójcy.
Pisak trzcinowy z łodygi (rurki) trzcinowej
zaciętej w kształt pióra — pismo, pisarstwo,
literatura, wiedza.
Trzcina — elastyczność, spręŜystość, gięt-
kość. Przysłowie: Dąb się powalił, a. trzcina
została (z bajki O trzcinie z dębem Ezopa). „Ja
gnę się, lecz nie łamię" (Dąb i trzcina Jeana
Lafontaine'a, tł. S. Komara).
Trzcina na wietrze — człowiek poddający
się zmiennym wpływom.
Trzcina myśląca — człowiek. „Człowiek to
tylko trzcina (...), ale trzcina myśląca" fr. im
roseau pensant (Myśli 6,347 Pascala).
Trzcina rozszczepiona — głupota, nieoglę-
dność.
Trzcina — śmierć. W mit. egip. pola po-
rosłe trzciną, uprawiane przez dusze zmarłych,
rządzone przez Ozyrysa, rozciągały się na
zachodnich krańcach świata. „Trzciny stają się
strzałami" (Don Kiszot 2,12 Cer-vantesa).
Trzcina w chrześcijaństwie — sprawiedli-
wość; pokora.
Trzcina — tradycyjny sprzęt paschalny;
ukrzyŜowanemu Jezusowi podano do ust
gąbkę napełnioną octem, wzniesioną na końcu
trzciny (Ew. wg Mat. 27,48).
Trzcina — opieka boska. W bajkach ludo-
wych człowiek ścigany rzucał za siebie trzci-
nę, a ona natychmiast rozmnaŜała się, roz-
przestrzeniała i przeobraŜała w gęstwinę nie
do przebycia przez pościg.
Trzcina, lilia i liść dębowy, zob. Lilia.
Trzcina w dawnej Polsce zastępowała
szablę mieszczanom, którym nie wolno było
nosić oręŜa.
Trzcina ojcowska — dawn. władza ojca;
kary egzekwowane trzciną.
Trzcina (narzędzie karania uczniów w daw-
nych szkołach) — wina, kara, skrucha, spra-
wiedliwość.
Wiązka kwiatostanów (wiech) trzcinowych
— płochość, wietrzność, niestałość, Ŝeńskość,
ukochana kobieta; melodyjny głos.
TRZY
Trójka symbolizuje bóstwo, świętość; trójcę,
trójkąt, swastykę; światło. Słońce, ogień;
wielkość, to, co najlepsze; wzrost, rozwój,
owocowanie, harmonię; siłę, męskość, akcję,
natchnienie; szczęście, medytację, świado-
mość; pokutę.
W wielu kulturach trójkę uwaŜa się za liczbę
nieba (Boga) w przeciwieństwie do czwórki,
liczby Ziemi (świata); jest wyobraŜeniem
wszechogarniającej zasady jako liczba dosko-
nała, synteza jedności i dwójki, dziecka i pary
rodziców; reprezentuje naturę (narodziny,
wzrost i rozkład); czas (przeszłość, teraź-
niejszość i przyszłość); światy (niebiański,
ziemski, piekielny); Ŝycie fizyczne, umysłowe
i duchowe; mysi, działanie i uczucie; młodość,
dojrzałość i starość.
 Trzy jest liczbą szczęśliwą, mitologiczną,
mistyczną, doskonałą, magiczną, podstawową
we wszelkich dziedzinach Ŝycia, w folklorze, w
bajce, w literaturze, w grach i zabawach,
zaklęciach, próbach, aforyzmach, Ŝyczeniach;
jest to liczba święta, najświętsza z liczb od
głębokiej staroŜytności. Wg pi-tagorejczyków
liczba doskonała, przedstawiająca „początek,
środek i koniec". Trzy-krotność jest typowa dla
działań biblijnych. Trzy są znaczenia Biblii:
historyczne, alegoryczne i moralne. JuŜ w
Księdze Genesis (18, 1—15) występuje Bóg w
Trójcy: trzej aniołowie w domu Abrahama.
„Dlaczego zbiłeś mnie trzy razy!" pyta
Balaama jego oślica. „Błogosławiłeś trzykroć
nieprzyjaciołom" mówi Balak do Balaama
(Num. 22,28;
24,10). „Trzykroć mnie okłamałeś" mówi
Dalila do Samsona (Ks. Sędziów 16,15).
„Trzykroć się mnie zaprzesz" mówi Jezus do
Rotra (Ew. wg Mai. 26,24). „Trzykroć prosiłem
Pana, aby mnie odstąpił" pisze św. Paweł do
Koryntian (2 List 12,8).
Biblijne działania magiczne: prorok Eliasz
„wyciągnął się trzy razy nad dzieckiem" i oŜyło
(3. Ks. Król. 17, 21—2), trzy razy kazał oblać
wodą ofiarę całopalną, a ogień Pański spadł i
strawił ją (jw. 18, 33—8).
Kary biblijne: gdy Dawid grzeszy przez za-
rządzenie spisu ludności, prorok Gad przed-
stawia mu trzy kary do wyboru: „Obierz, co
chcesz: albo głód przez trzy lata, albo przez
trzy miesiące uciekać przed wrogami, albo
przez trzy dni zaraza" (l. Ks. Kronik 21, 11—
12).
Troistość jest reprezentowana przez liczne
boskie i ludzkie triady, jak Trimurti 'trójca' w
hinduizmie (Brahma-Stwórca, Wisznu-śycie i
Siwa-Smierć), egipska (Ozyrys, Izy-da, Horus),
babilońska (Ea, Marduk, Gibil), grecka (Zeus
przedstawiony z potrójnie rozgałęzioną
błyskawicą. Pluton z trójgłowym psem
Cerberem i Posejdon z trójzębem). Trzej
sędziowie świata podziemnego (Rada-mantys,
Minos i Ajakos), trzy Mojry (Parki), trzy
Charyty (Gracje), graje, harpie, syreny, trzej
magowie (mędrcy, królowie), trzy czarownice
(w Makbecie Szekspira), trzej wieszcze
(Mickiewicz, Krasiński, Słowacki), trzej
muszkieterowie Dumasa (Athos, Porthos i
Aramis), w bajkach i podaniach trzy córki
(króla Leara), trzej synowie (Noego), trzy
Ŝyczenia (Bajka o rybaku i złotej rybce), trzy
zagadki (królewny Piruzy z Przygód
Sindbada śeglarza B. Leśmiana), trzykrotne
wypowiedzenie zaklęcia, wezwania (,,Święty,
święty, święty Pan zastępów!" (Izajasz 6,3),
trzej młodzieńcy w piecu ognistym (Daniel 3,
l—97), trzy zwierzęta ofiarne, np. jałowica,
koza i baran (Gen. 15,9), rzymskie suove-
taurilia (ofiara ze świni, owcy i wołu), w al-
chemii trzy gł. zasady: siarka, sól i rtęć.
Trzygłowe boginie KsięŜyca: głowy byka, lwa
i psa a. kobiety, konia i psa. W mit. germ. trzy
odpowiedniki Mojr, norny: Urd, Verdandi i
Skuld.
U Greków trójka związana była z posługą
zmarłym — wzywało się ich trzykrotnie, przy
zwłokach czuwało się przez trzy dni.
Trzy epoki: kamienia, brązu i Ŝelaza. Trzy
wieki: złoty, brązowy i Ŝelazny.
Księgi sybillińskie: słynny zbiór proroctw
Sybilli, wg tradycji ofiarowany na sprzedaŜ za
wysoką cenę królowi rz. Tarkwiniu-szowi
Pysznemu przez Sybillę z Kumę w Kampanii;
gdy król odmówił zapłaty, Sybilla spaliła 6
ksiąg, po czym sprzedała 3 pozostałe za tę
samą cenę; przechowywano je potem w
świątyni Jowisza na Kapitelu i radzono się ich
w wyjątkowych sytuacjach.
Tres faciunt collegium tac. 'trzej stanowią
kolegium', formuła prawa rz.; potrzeba co
najmniej trzech dla utworzenia stowarzyszenia
itp.
Temarius numerus perfectissimus śrdw. tac.
'trzy to liczba doskonała'; omne trinum per-
fectum łac. 'wszystko, co złoŜone z trzech jest
doskonałe', stąd tendencja do podziałów
trójkowych w róŜnych dziedzinach, np. świat
(ziemia, morze i powietrze), królestwo przy-
rody (mineralne, roślinne i zwierzęce), pod-
stawowe barwy (np. czerwony, Ŝółty i nie-
bieski), heglowska teza, antyteza i synteza.
W chrześcijaństwie Trójca Święta (Ojciec,
Syn i Duch Święty), boskość, dusza i śmier-
telność Chrystusa; człowiek (ciało, dusza i
duch), cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i
miłość), wrogowie człowieka (świat, ciało i
Szatan), trzy rady ewangeliczne (dobrowolne
ubóstwo, czystość i dobrowolne po-
słuszeństwo), trzy etapy pokuty (Ŝal, posta-
nowienie poprawy i zadośćuczynienie Bogu);
trzy hierarchie anielskie (wg tradycji): l) se-
rafini, cherubini, trony, 2) Państwa, Księstwa,
Zwierzchności, 3) mocarstwa, archa-niołowie,
aniołowie; trzy dary magów (trzech króli);
złoto (dar królewski), kadzidło (dar
boski) i mirra (zapowiadająca Golgotę); trzy
waŜne obowiązki (jałmuŜna, post, modlitwa),
trzy emblematy morderców duszy ludzkiej
(gwałtowność, zepsucie duchowe i brak
hamulców w uczuciach).
Trzy wieki: aule legem (przed objawieniem
praw na górze Synaj), sub legę (do czasu na-
rodzenia Chrystusa), sub gratia (okres n.e.).
Numerus ternarius ad animam pertinet,
ouaternarius ad corpus łac. 'trójka dotyczy
duszy, czwórka — ciała' (św. Augustyn).
Trzy modlitwy, trzy zdrowaśki itd. „Proszę o
troje paciorek" (Dziady cz. IV bT& Mickie-
wicza).
W bajkach i folklorze trzy dary, zazwyczaj
trzeci właściwy, najlepszy, albo śmiertelny,
groźny np. Bajka 156 Ezopa o drwalu, któremu
wpadła siekiera do wody, a Apollo, litując się
jego biedy, wyciągnął z wody dwie — złotą i
srebrną, jednak drwal odmówił ich przyjęcia;
wtedy bóg zwrócił mu właściwą, stalową.
Trzy stany: feudałowie świeccy (panowie i
szlachta), duchowieństwo i mieszczaństwo (od
XIII w.).
Trzy jedności — w dramacie trzy zasady
rządzące czasem, miejscem i akcją. Czas fabuły
zgodny z czasem spektaklu lub przynajmniej
nie przekraczający doby; akcja rozgrywa się
cała w tym samym miejscu;
fabuła o jednym wątku rozwija się w kierunku
rozwiązania głównego konfliktu. Zasada
sformułowana w 1570 przez humanistę wł.
Lodovico Castelvetro, obowiązująca we fr.
tragedii klasycznej aŜ do czasu premiery
romantycznej tragedii Victora Hugo Hernani
(1830).
„MąŜ straszny — ma trzy oblicza, on ma trzy
czoła (...), podnóŜem jego są trzy stolice, trzy
końce świata drŜą, gdy on wota (...). Na trzech
stoi koronach, a sam bez korony (...). Sława!
sława! sława!" (Dziady cz. III Widzenie 70—86
Mickiewicza). „Musimy uwielbiać Wielką
Trójcę: Pracę, Sprawiedliwość, Miłość" (Xsiadz
Faust XVI, Do źródeł Ariów Tadeusza
Micińskiego).
Nie umie do trzech zliczyć — głupi, nie-
dorozwinięty.
Trzy po trzy gadać — zob. Dziewięć.
Pracować (jeść) za trzech — duŜo.
Człowiek trzech drewien — szubienicznik
(bo szubienica składa się z dwóch prosto-
padłych drewien i trzeciego, wzmacniającego je
ukośnie).
Człowiek trzech liter — złodziej (tac. fur).
Do trzech razy sztuka — przysłowie od-
dające hołd enigmatycznej potędze trojki.
Swoje trzy grosze wetknąć, wścibić —
wtrącać się w nie swoje sprawy.
Zamknąć na trzy spusty — szczelnie,
starannie.
Trzy krzyŜe na górze Trzykrzyskiej w Ka-
zimierzu nad Wisłą, wzniesione prawdop. w
XVI w. średniowiecznym jeszcze obyczajem
stawiania trzech krzyŜy na wzniesieniach
górujących nad osiedlami.
Trzy wielkie światła wolnomularzy: Biblia,
przewodnik wiary; cyrkiel, ograniczający
pragnienia; węgielnica, kierująca działaniem.
Trzy mniejsze światła: 3 płonące świece,
symbolizujące wschodzące Słońce; KsięŜyc na
zachodzie; mistrz LoŜy na południu.
Trójka w okultyzmie zwana była Artystą;
wyraŜała prawa miłości.
W astrologii — gwiazdozbiór i znak zodiaku
Bliźnięta, planeta Jowisz, tworzy charakter
nieustępliwy, sprawiedliwy, postępowy,
twórczy.
Kolor — Ŝółty.
TRZYNAŚCIE
Trzynastka symbolizuje dysharmonię, kata-
strofę, śmierć, ruinę; przekleństwo; zdradę;
sprzeczność, niespełnienie. Jako liczba na-
stępująca po szczęśliwej dwunastce uwaŜana
często, od czasów staroŜytnych, za złowróŜbną,
pechową, ale i za świętą, a na Bliskim
Wschodzie za liczbę świata podziemnego,
liczbę niszczącą porządek kosmiczny. Dnia 13
Nisana Haman wezwał pisarzy do sporządzenia
listów do ksiąŜąt i sędziów, aby zgładzono
wszystkich śydów Persji (Ks. Eslery 3,12); 13
Adara nastąpił odwet śydów (9, l—4). Na
Ostatniej Wieczerzy było trzynastu
biesiadników. W Apokalipsie rozdział 13.
zawiera wizję dwu bestii (dwu postaci
Antychrysta). Agamemnona zabito dnia 13
gameliona, który Klitajmestra ogłosiła dniem
świątecznym. Król Ojnomaos zabił w czasie
wyścigów rydwanów kolejno trzynastu zalo-
tników swej córki, Hippodamei, nim uległ
Pelopsowi i zginął. Gdy Filip II Macedoński
kazał dodać swój posąg do posągów dwunastu
gł. bogów greckich, został wkrótce potem
zamordowany na uroczystościach weselnych
swej córki Kleopatry z Aleksandrem z Epiru.
Na sabatach uczestniczyć miało w ucztach i
orgiach 12 czarownic i Szatan, razem trzy-
naścioro. W czarnej magii wzywano trzynastu
demonów.
Jeszcze dziś wiele hoteli nie ma pokoju nr
13, wiele domów — mieszkań nr 13, aby nie
odstraszać przesądnych gości lub lokatorów.
We Włoszech nie uŜywano numeru 13 w
loteriach, w ParyŜu omijano 13 w numeracji
domów; we Francji najmowano teŜ aualor-
ziemes, czternastych gości do stołu na przyję-
ciach. Marynarze niechętnie wyruszają w mo-
rze 13. dnia miesiąca.
Trzynastka przez okultystów nazywana była
Śmiercią. W Kabale występuje 13 złych
duchów. Przysłowie nm.: Trzynastka to dia-
belski tuzin. On jest trzynasty w tuzinie, tj.
zbędny, niepotrzebny, potrzebny jak dziura w
moście.
Istnieją teŜ dwuwykładne związki trzynastki.
„Ismael miał spełna lat 13 czasu obrzezania
swego" (Gen. 17,25). Król Salomon budował
swój pałac przez 13 lat (3. Ks. Król. 7,1).
Trzynastomiesięczny rok Ŝydowski, celtycki.
Trzynaście funkcjonuje jako symbol narodzin i
śmierci.
Trzynastka moŜe się okazać szczęśliwą, jeśli
do rytualnej dwunastki bogów a. bohaterów
dodamy osobę główną, jak Jakuba i 12 synów,
Jezusa i 12 apostołów, króla Artura i 12 rycerzy
Okrągłego Stołu, Karola Wielkiego i 12
paladynów; podobnie sędzia i 12 przysięgłych
itd. Trzynastkę przyjmuje się jako pomyślną
datę urodzin; wyobraŜenie trzynastki figuruje
na licznych talizmanach.
Trzynaście artykułów wiary a. 13 zasad,
zestawienie doktryn judaizmu dokonane przez
filozofa Ŝyd. z XII w., MojŜesza Majmonidesa.
Bar Mitzwa (hebr. 'syn przykazania') u
śydów — uroczystość przyjęcia chłopca do
społeczności relig. dorosłych w dzień jego 13.
urodzin, konfirmacja.
Gdy Merlin, czarodziej i mędrzec legendy
arturiańskiej, wybrał się ostatecznie z Ziemi do
innych światów, zabrał z sobą 13 skarbów o
własnościach magicznych; były to: kosz,
kocioł, wóz, szachownica, róg (puchar), odzieŜ,
uździenica, nóŜ, płaszcz, pióro, taca (na chleb),
miecz i osełka.
TWARZ
Twarz symbolizuje Słońce, KsięŜyc, Noc,
obraz bóstwa, karę. groźbę, nagrodę, łaskę,
opiekę, władzę, moc, trójcę; prawdę, piękno,
zdolności, myśli, rozum, oświecenie, mowę,
księgę; serce, uczucia, duszę, przewodnika;
obecność; maskę, odsłonięcie; krajobraz,
ogród.
Oblicze Pańskie — groźba, kara, łaska
nagroda. „Skrył się Adam i Ŝona jego od
oblicza Pańskiego między drzewa rajskie"
(Gen. 3,8), ze strachu i wstydu. „Niech rozjaśni
Pan oblicze swoje nad tobą i niech ci miłościw
będzie" (Num. 6,25). „Góry zachwiały się
przed obliczem Pana" (Ks. Sędziów 5,5).
Twarzą w twarz (stanąć, mówić, spotkać się)
— bezpośrednio, nie lękając się prawdy. „A
Pan mówił do MojŜesza twarzą w twarz, jako
zwykł mówić człowiek do przyjaciela swego"
(Ex. 33,11). „Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wówczas jak twarzą w twarz" (/.
List do Koryntian 13,12).
Promieniejące oblicze — łaska, oświecenie.
„A gdy schodził MojŜesz z góry Synaj (...)
twarz jego promieniała od uczestnictwa w
rozmowie z Panem (...) on zakrywał twarz
swoją kiedy mówił do synów Izraelowych"
(Ex. 34, 29—35).
Padać na twarz — korzyć się przed bó-
stwem, władcą. „Rzesze chwaliły Pana padając
na twarze swoje" (Lev. 9,24). ,,Przed Nim
upadam na twarz — On jest Bogiem!"
(Beniowski 5,476 Słowackiego).
Twarz — obecność, potęga, władza. „Ucie-
kam od oblicza pani mojej, Sary" (Gen. 16,8),
mówi Hagar do anioła.
Twarz wesoła — szczęśliwe serce. ,,Serce
szczęśliwe rozwesela oblicze" (Ks. Przypo-
wieści 15,13).
Twarz odwrócona do ściany — nadejście
śmierci. „W owe dni rozniemógt się Eze-chiasz
aŜ na śmierć i (...) obrócił twarz swoją ku
ścianie" (4. Ks. Król. 20, 1—2), aby nikt nie
widział jak umiera.
Twarz — trójca, trzy podstawowe cechy
jakiejś istoty: oczy — zewn. dwoistość, wewn.
jedność (widzenia); nos — zewn. dwoistość,
wewn. jedność; usta — zewn. dwoistość
(wargi), wewn. jedność (język).
Człowiek o dwu twarzach — nieszczery;
„diplous dndras", gr. (Przysłowia 3.23 Zeno-
biusza, ok. 130 n.e.); zob. Głowa (o dwu
twarzach).
Człowiek o trzech twarzach. „MąŜ straszny
— ma trzy oblicza, on ma trzy czoła" (Dziady
cz. III 5, 70—1 Mickiewicza); zob. Głowa (o
trzech twarzach).
 Oblicze hipokratesowe, lac.facieshippocra-
tica — na której widać oznaki zbliŜającej się
śmierci; od opisu takiej twarzy na początku
Prognoz koskich Hipokratesa.
Twarz — zdolności, umiejętności. „Nie-
którzy umieją wnosić z twarzy, jakie ktoś ma
zdolności" (Pro Murena 21,44 Cicerona).
„Piękna twarz — klucz do zamkniętych
drzwi" (Gulistan 3,28 'Ogród róŜany' Saadie-go
z Szirazu).
Twarz — kara. W Boskiej Komedii Dantego
magowie i wróŜbici kroczą mozolnie przed
siebie mając twarze przekręcone do tyłu
(Piekło 20. 10—30), gdyŜ chcieli widzieć zbyt
daleko naprzód. Na dnie piekła Lucyfer o
trzech twarzach: purpurowej (Europa —
nienawiść), bladopłowej (Azja — niemoc) i
czarnej (Afryka — niewiedza) (34, 37—46).
Skąpcy pokutują leŜąc twarzą w prochu
(Czyściec 19, 70—2).
Twarz — KsięŜyc, twarz boga Nocy, w mit.
egip. Totha, w mit. skand. Mani. „Błędna twarz
miesięczna" (Impreza S Daniela
Nieborowskiego).
Twarz — Noc. „Noc idzie — czarna noc z
twarzą Murzyna!" (Do Obywatela Johna
Brown 20 Norwida). „Noc milcząca i czarna
jak zdrada do ślepych szyb murzyńską, płaską
twarz przyciska" (Północ 5—6 Leopolda
Staffa).
Twarz nieba — firmament, nieboskłon.
„Tyle przysiąg naskładał, ile słów wymówił, i
złamał je wszystkie przed obliczem dobro-
tliwego nieba" (Król Lear 3,4 Szekspira, wg tł.
Z. Siwickiej). „Bardzo słodko jest patrzeć w
piękną i otwartą twarz nieba" (To One Who has
been Long m City Pent Johna Keatsa).
Twarz — księga. „Oblicze twoje, mój panie,
to księga, w której wyczytać moŜna dziwne
rzeczy" (Makbet 1,5 Szekspira, tł. Z.
Siwickiej).
Twarz — zwierciadło duszy, charakteru.
Przysłowie: KaŜdego twarz pokazuje, jakim się
wewnątrz znajduje. „Twarz jest obrazem
duszy, a oczy jej tłumaczem" (Mówca 60
Cicerona).
Twarz — zasłona duszy, kamuflaŜ. Przy-
słowie: Twarz nie zawsze umysłu odkrywa.
„Niechaj twarz twoja twego serca nie zawsty-
dza" (Prace i dnie 714 Hezjoda). ,fronti nulia
fides" lać. 'nie ufaj twarzy' (Satyry 2,8
Juwenala), nie wierz pozorom, nie wszystko
złoto, co się świeci. ..Nie sposób z oblicza
dociec usposobień duszy" (Makbet 1,4 Szek-
spira, tł. J. Paszkowskiego).
Malowana twarz — maska, zmiana oso-
bowości, obrona przed „złym okiem" i cza-
rami; uwodzenie, kokieteria; charakteryzacja
aktora. „Małpa pokryta farbą i pudrem" (Sejm
kobiet 1072 Arystofanesa), o brzydkich
staruchach usiłujących wabić przy pomocy
kosmetyków. „Kasiu, to nie Ŝałoba — ubielone
lice!" (Do Kachny Jana Kochanowskiego).
„Twarz polska nie ma obłudnej skorupy"
(Poema Piasta Dantyszka... 530 Słowackiego).
Twarz — mowa bez słów, drzwi do nie-
widzialnego w człowieku, namiastka całego
człowieka, przelotne odsłonięcie osoby. „Dla
człowieka bystrego twarz jest mową" (Sen-
tencja Publiusza Syrusa, I w. p.n.e.). „Często
milcząca twarz ma głos i słowa" (Sztuka
miłosna 1,574 Owidiusza). „Piękna twarz to
milcząca rekomendacja" (Apoftegmaty 12
Francisca Bacona). „Jego twarz — tablica
niewysłowionych myśli" (Sen 6 Byrona).
Twarz brodata — starość, mądrość, do-
świadczenie a. młodość, brak doświadczenia
(zaleŜnie od mody).
Twarz bezwłosa (u chłopca) — młodzień-
czość, niedoświadczenie.
Twarz wzniesiona — kontemplacja nieba.
bóstwa, muzyki. „Wszelaki zwierz inszy po-
chyłym stworzono, a człowiek twarz wyniosłą
niesie przed wszystkimi, patrząc w ozdobne
niebo oczyma jasnymi" (Satyr albo Dziki maŜ
332—4 Jana Kochanowskiego).
Twarz — krajobraz. „Moim pejzaŜem jest
ludzka twarz" (malarz ang. Joshua Reynolds).
Twarz — ogród. „Teraz, gdy kwiecień twej
młodości przystraja ogród twojej twarzy"
(Ditty: Nów That the Aprii Edwarda Herberta
of Cherbury).
Twarz — potęga piękna. „Czy dla tej twarzy
wyruszyło tysiąc okrętów? Czy przez nią
spalono wyniosłe mury Troi?" (Doctor Faustus
1328 Christophera Marlowe'a), mowa o
Helenie trojańskiej.
Twarz — prawda. „Bo prawda ma taką
twarz i taką minę, Ŝe aby być kochanym dość
tylko być widzianym" (Łania i pantera 1,33
Johna Drydena).
Oblicze świata — losy świata, sytuacja
świata, dzieje. „Gdyby nos Kleopatry był
krótszy, inne byłoby oblicze świata" (Myśli Wl
Pascala).
 Twarz — pomnik narodu. „KaŜda twarz jest
pomnikiem narodu" (Dziadów części III Ustęp,
Droga do Rosji 82 Mickiewicza).
„Twarz umarłego jest jak patent wojskowy
do świata przyszłego" (Dziady cz. III 3, 50— l
Mickiewicza).
Twarzą w dół (pogrzebany nieboszczyk) —
nie moŜe, wg dawnych pojęć lud., prześla-
dować Ŝywych jako upiór. „Na grobie kwiat
posiałam. Jednego zapomniałam: by był ku
ziemi twarzą; więc widma za mną łaŜą"
(Bolesław Śmiały 2, 15, 562—5 S. Wyspiań-
skiego).
Twarz opuszczona — wstyd, hańba, klęska.
Stracić twarz — skompromitować się,
zblamować się.
Zachować twarz — nie stracić twarzy,
zachować dobre imię, reputację.
Twarz — majątek. „Moja twarz jest mym
majątkiem, panie, odpowiedziała" (Dokąd
idziesz, ślicznotko? anonim ang., ok. 1850).
Czerwona twarz — gniew; wstyd.
Blada twarz (w powieściach o Indianach) —
człowiek białej rasy.
Twarz pokerowa — nie zdradzająca, jakie
karty gracz ma w ręku; twarz ukrywająca
myśli.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W marzeniu sennym: (piękna) miłe odwie-
dziny; (wesoła) szczęście; długowieczność;
(smutna) bezczynność; troski; (brzydka)
przedwczesny zgon.
TYGRYS
Tygrys symbolizuje wojowniczość, krwioŜer-
czość, okrucieństwo, dzikość, gniew, drapieŜ-
ność, srogość, bestialstwo; pijaństwo; chy-
trość, podstęp, chciwość, skrytość, intrygę,
zdradę; piękno, elegancję; płomienistość, ogień,
blask; odwagę, siłę, (ujarzmione) poŜądanie;
godność; długowieczność, nieśmiertelność.
Tygrys na Wschodzie — nieśmiertelność,
twórczy ogień, światło (wspaniałe ubarwienie
futra). KsięŜyc (w pierwszej kwadrze);
towarzysz czarownika a. szamana.
Biały tygrys — w Chinach: długowieczność,
godność, wojowniczość; jesień; ziemia;
król zwierząt; buddyjski emblemat gościnności
i poboŜności; w Japonii —jeden z czterech
dobrych duchów (pozostałe to Ciemny Rycerz,
Czerwony Ptak i Lazurowy Smok).
Tygrys i smok — ziemia i niebo.
Pazur tygrysi — chiński talizman udzielający
odwagi, pokonujący strach.
Pazury i wąsy tygrysa — wschodni amulet
miłosny. RóŜne części ciała tygrysa słuŜą w
róŜnych okolicach jako afrodyzjak, lek, antydot
itd.
Ząb tygrysa — amulet przynoszący szczęś-
cie, zwł. w grach hazardowych. W Indiach
talizman przeciw duchom, wrogom i dzikim
zwierzętom.
Tygrys jako myśliwy — indyjska kasta
wojowników (kszatria).
Tygrys — podstęp, chytrość, okrucieństwo,
brutalność, zemsta, zazdrość; grasant nocny.
Tygrys poŜerający konia — symbol okrutnej
zemsty w staroŜ. Egipcie. Przysłowie lać.:
Tigridis evita sodalitatem 'unikaj towarzystwa
tygrysa'. ,,Tygrys niemiłosierna nad błędnym
człowiekiem" (Dziewosfab, Wtórego chóru
mfodzieńskiego VI Hipolit 11 Szymona
Zimorowica). ,,Ojczyzna cała słyszy, leci, mści
się; w gołębiach wtenczas są serca tygrysie"
(Wacław 29, 730—l Słowackiego).
Tygrys — pijaństwo, szaleństwo. W plastyce
gr. tygrysy ciągnęły wóz Dionizosa (Bachusa
Libera) jako boga wina, oszołomienia winem,
orgii, szaleństwa menad. „W nagrodę ciebie,
Bakchusie, wiozły tygrysy, którym obce jest
brzemię jarzma" (Pieśni 3, 3, 13—15
Horacego, tł. Stefana Gołę-biowskiego).
Skóra tygrysia — okrycie dharmapalów,
dobroczynnych bóstw o groźnym wyglądzie
(buddyzm tybetański); płaszcz Dionizosa.
Kamilla „oddana pod opiekę Diany (tj.
KsięŜyca, zwł. w pierwszej kwadrze) (...);
zamiast złotej korony i drogiej sukienki
tygrysia skóra osłania nagość jej ciała" (Eneida
11, 566—577 Wergiliusza. tł. wg T.
Karyłowskiego). W dawnej Polsce cięŜko-
zbrojni pancerni okrywali się tygrysią skórą.
Przysłowie: Tygrys na grzbiecie, zając w na-
miocie (tj. tchórz groźnie wyglądający).
Tygrys w tradycji chrzęść. — atrybut
Chrystusa.
Tygrys — wściekła odwaga. „Gdy wojenna
zabrzmi w uszach trąba, niechaj przykładem
waszym tygrys będzie. (...) W sercu krew
zapalcie, ukryjcie dobroć pod wściekłości
maską" (Henryk V 3, l Szekspira, tł. L. Ulri-
cha).
 Tygrys — piękno, elegancja, uroda, pło-
mienność, ogień, blask. „Tygrysie! tygrysie!
ogniem płonący w matecznikach nocy! JakaŜ
nieśmiertelna dłoń, jakieŜ oko, ukształtować
mogły twą symetrię przeraźliwą?" (Songs of
Experience. The Tiger l—4 Williama Blake'a).
Tygrys — gniew. „Tygrysy gniewu są mę-
drsze niŜ konie przepisów" (Przysłowia z piekła
rodem Williama Blake'a).
Tygrys — niebezpieczna moc niekontro-
lowanych popędów; ciemna, groźna strona
psychiki ludzkiej wyraŜająca się w strachu,
nienawiści, zemście, zazdrości, gwałtowności
itd., przeciwieństwo baranka reprezentującego
ufność, pokorę, uległość, dobroć itd.
Tygrys w klatce — gwałtowne, ale ujarz-
mione poŜądanie; (okiełznana) chuć.
W heraldyce: imaginacyjny zwierz z rogiem
na nosie, o ciele wilka, kędzierzawej sierści i
lwim ogonie; drapieŜność; odwaga; emblemat
Azji.
W marzeniu sennym: zła wróŜba.
„Tygrys himalajski" — doborowy prze-
wodnik a. tragarz (z ludu Szerpów) towa-
rzyszący wyprawom w Himalaje do naj-
wyŜszych obozów, niekiedy takŜe na szczyty.
UCHO
Ucho symbolizuje słuchanie, podsłuch, ko-
munikację, ciekawość, wiedzę, radę, posłu-
szeństwo, plotkę, pochlebstwo, pokusę, zdradę.
Ucho bóstwa. Na ścianach i ołtarzach staroŜ.
świątyń pogańskich wyobraŜano uszy
oznaczające wysłuchanie modlitwy (niekiedy
były to dary wotywne za wyleczenie z choroby
uszu). Liczne miejsca w Biblii mówią o uszach
Boga właśnie w tym sensie. „I wysłuchał
Samuel wszystkich słów ludu, i mówił je w
uszy Pańskie" (l. Ks. Król. 8,21). „Nakłoń,
Panie, ucha twego i usłysz" (4. Ks. Król.
19,16).
Uszy — słuchanie i posłuszeństwo. „MojŜesz
zarŜnął barana, wziął z niego nieco krwi i
pomazał płatek prawego ucha Aarona" (Lev.
8,23), uświęcając w ten sposób narząd ciała
arcykapłana, którym przyjmować będzie
polecenia Jahwe. Jezus powiada: „Kto ma uszy
do słuchania, niech słucha!" (Ew. wg Mat.
11,15 iin,).
W staroŜytności sądzono, Ŝe ucho jest
siedzibą pamięci. Gest ciągnięcia za ucho
świadka, mający na celu utrwalenie aktu
prawnego w jego pamięci, w powszechnym
uŜyciu aŜ do średniowiecza włącznie, przeŜył w
formie szczątkowej do naszych czasów jako
gest Ŝartobliwego napomnienia (charaktery-
styczny np. dla Napoleona I) ucznia przez
nauczyciela, syna przez ojca itd. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 11,103) siedzibą
pamięci był płatek ucha.
Długie, szerokie małŜowiny uszne (w Chi-
nach) — mądrość i rozsądek; nieśmiertelność.
Półlegendarny filozof chiński z VI w. p.n.e.,
Lao-cy, miał jakoby uszy długie na siedem cali
i nazywany był dlatego „długie uszy".
Buddyjską oznaką mądrości są długie płatki
uszne. U nas długie uszy znaczą w przen.
wścibstwo, szperanie w cudzych sprawach,
podsłuchiwanie.
Przekłute ucho — podległość, niewola.
Według praw ustanowionych przez Boga (Ex.
21, l—6) niewolnik Hebrajczyk po sześciu
latach pracy musi zostać wyzwolony, a jeśliby
pragnął pozostać dłuŜej, właściciel przekole
jego ucho szydłem; wtedy będzie
niewolnikiem aŜ do śmierci. Majtkowie euro-
pejscy tradycyjnie przekłuwali sobie płatek
ucha i nosili w nim pierścień oznaczający
zaręczyny z morzem.
Głuche uszy. Kazać do głuchych uszu —
zwrot oparty na Proroctwie Izajasza (42, 18—
20). „Mają uszy do słuchania, a nie słyszą"
(Ezechiei 12,2). WąŜ zatyka sobie uszy — zob.
WąŜ. Mówić do głuchych uszu, łac. surdis
auribus dicere (Liwiusz 3, 70, 7). „Głuche
ucho nocy" (Henryk V 4, Chór, 11 Szekspira,
tł. L. Uiricha).
Nastawiać uszy (ucha), strzyc uszami — o
zwierzętach mających ruchome małŜowiny
uszne; przen. o ludziach — słuchać uwaŜnie, z
zainteresowaniem, nasłuchiwać pilnie. Gdy
Ezdrasz czytał Prawo, „uszy wszystkiego ludu
były nastawione ku księdze" (Nehe-miasz 8,3).
„Ucho próbuje słów jak podniebienie po-
karmu" (Hiob 34,5).
Dzwonienie w uszach. „I rzekł Pan do Sa-
muela: »0to ja czynię słowo w Izraelu, a
ktokolwiek je usłyszy, zadzwoni mu w obu
uszach"" (/. Ks. Król. 3,11). Dzwonienie w
(prawym a. lewym) uchu znaczy, wg ludowego
przesądu, Ŝe ktoś nieobecny mówi o nas
dobrze (jeŜeli w prawym) lub obgaduje nas,
oczernia (jeśli w lewym uchu); to samo
oznaczać ma swędzenie, palenie i łaskotanie.
 Pulsowanie, tętnienie krwi w uszach — plotki
a. zmowa nieprzyjaciół.
Pchła w uchu — ostrzeŜenie przed przy-
krością.
Spiczaste uszy, wraz z kozimi nogami, są
cechą boŜków gr. Pana i Satyra.
Uszy beockie — tępe, niemuzykalne, nie-
czułe na krasomówstwo.
Uszy polizane przez węŜa — zob. WąŜ.
Seksualne znaczenie ucha często występuje w
Afryce (np. u sudańskich Mandin-gów i
Dogonów): małŜowina uszna reprezentuje tu
fallusa, a zewnętrzny przewód słuchowy —
pochwę. Jest to symbolika nieobca wczesnemu
chrześcijaństwu: mszał salz-burski zawiera
dwuwiersz Magnusa Feliksa Ennodiusa (434—
521): „Gaude, firgo, muter Christi, quae per
aurem conceptisti" tac. 'raduj się. Dziewico,
Matko Chrystusowa, która poczęłaś przez ucho',
tj. słuchając słów Zwiastowania, przyjmując
Yerbum;
ucho oznacza tu posłuszeństwo słowu boŜemu,
zgodę na poczęcie Mesjasza.
Ucho i miecz — emblemat św. Piotra, który
uciął mieczem ucho Malchusowi (Ew. wg Mat.
26,51 i in.).
Obcięcie uszu za oszkalowanie, spotwarzenie
monarchy. Gdy Falstaff obmawia księcia
Henryka, który wszedł nie poznany w prze-
braniu posługacza, ksiąŜę mówi: „Czy ten czop
chce, Ŝebym mu uszy obciął?" (Henryk IV ci. 2,
2,4 Szekspira, tł. L. Uiricha).
Natrzeć komuś uszu, dać komuś po uszach —
zbesztać; napomnieć; pierw. z języka
szermierki.
Ucho — pokusa, szeptane pochlebstwa,
czarodziejskie zaklęcia. Wenus do Adonisa:
„Pomów ze mną, zaczaruję twoje ucho" ang.
Bid me discourse, I will enchant thine ear"
(Wenus i Adonis 145,5 Szekspira).
UŜyczać ucha — słuchać chętnie czegoś,
kogoś, ulegać czyimś namowom. „Przyjaciele,
Rzymianie, rodacy, uŜyczcie mi waszych uszu",
ang. Friends, Romans, country-men, lend me
your ears (Juliusz Cezar 3,2 Szekspira).
Uszy lepszym radcą małŜeńskim niŜ oczy.
„Nie wybiraj, junochu, oczyma, ale słuchaj
cichymi uszyma" (Wiersz o małŜeństwie l —2,
anonim śrdw.), tj. nie daj się zwieść urodzie
dziewczyny, ale posłuchaj wprzód, co ludzie o
niej mówią.
Ośle uszy — zob. Osioł.
AŜ po uszy zagłębiać się w czymś, zadłuŜyć,
zadurzyć itd. — całkowicie; co prawdop.
odnosiło się pierw. do osoby tonącej w wodzie
a. bagnie.
AŜ uszy więdną (bolą, puchną) od czyjegoś
gadania, świntuszenia, bluźnierstw. kłamstw,
głupstw itd. „Brązowe nawet więdną uszy od
ryku, pisków i giędzenia" (..Pomniko-mania"
krakowska 3—4 T. Boya-śeleń-skiego).
Chodzić na uszach — hulać, szaleć, wy-
prawiać po pijanemu brewerie.
Ciągnąć za uszy — czynić coś za wszelką
cenę, wbrew moŜliwościom.
Jednym uchem wpuszczać, drugim wy-
puszczać — słuchać nieuwaŜnie, z roztar-
gnieniem, szybko zapominać to, co ktoś mówił.
Kłaść uszy, stulić, kłaść uszy po sobie — o
przestraszonym, zbesztanym psie; przen.
pokornieć, tchórzyć, ustępować placu.
Kupieckie uszy mieć — udawać, Ŝe się nic
nie słyszało.
Leje mu się do uszu — jest w trudnym
połoŜeniu, w biedzie.
Ma dobrze za (a. między) uszami — jest
sprytny, rozumny.
Psi za uchem mu wyją — miota nim nie-
pokój; gryzie się, denerwuje.
Puścić uszy na targ (a. po domach) —
zasięgać wieści, przysłuchiwać się plotkom,
podsłuchiwać.
Stawać na uszach — robić wszystko, co
moŜliwe, nie szczędzić wysiłków, dwoić się i
troić, zadawać sobie wiele trudu. Uczciwszy
uszy — z przeproszeniem. Uszy do góry! —
nie tracić animuszu! nie upadać na duchu!
Zwiesić, opuścić uszy — stracić humor,
otuchę, upadać na duchu.
Ściany mają uszy — moŜna się obawiać, Ŝe
ktoś podsłuchuje.
Ucho Dionizjusza — urządzenie podsłu-
chowe. Dionizjusz Starszy, ok. 430—367 p.n.e.,
tyran Syrakuz słynący z podejrzliwości, kazał,
wg anegdoty, wydrąŜyć w pieczarze niszę
akustyczną, by móc podsłuchiwać osobiście
rozmowy więźniów pracujących w
kamieniołomach. Podobne urządzenie
podsłuchowe dla księcia Mediolanu Lodovica
Sforzy, zwanego II Moro, zbudować miał
Leonardo da Vinci. Przen. trąbka uszna dla źle
słyszących.
 Zausznice, kolczyki, ozdoba zawieszana na łac. homo apostata, vir inutiiis, graditur ore
uchu, często na przekłutym płatku ucha, dziś perverso (Wulgata, Ks. Przypowieści 6,12). Usta
zwykle jako klipsy; słuŜyły jako amulet a. — jedzenie, poŜeranie, Ŝarcie; niszczenie, śmierć
maskotka; złote wiązały się z kultem Słońca, (zwł. jako paszcza potwora);
srebrne — z kultem KsięŜyca. Krew płynąca z ogień, płomień (ogień poŜera, płomienie trawią),
przekłutego płatka ucha dziecka oznaczała stąd legendy o smokach i in. potworach
ofiarę dla bóstwa, które miało czuwać nad zionących ogniem z pyska. Człowiek jest jedyną
losem dziecka. W buddyzmie ozdoba istotą na Ziemi umiejącą mówić i uŜywać ognia.
bodhisattwy. Symbolizm ust i symbolizm ognia mają dwa
aspekty: twórczy (jak w mowie) i niszczący
USTA (poŜeranie, jedzenie). Przysłowie: Grubasy
kopią sobie grób zębami. Przysłowie hiszp.: Por
Usta symbolizują wiatr, duszę, nastrój, humor,
la boca muere 'el pes 'Ryba ginie przez usta'.
serce, czerwień, twórczość; źródło a. studnię
Paszcza cienia — symbol chtoniczny i pie-
Ŝycia, myśli, mowy, sprawiedliwości; wymowę;
kielny, przepastne zejście do podziemi poŜe-
boską dwoistość; drzwi, bramę; jedzenie, zasadę
rających co wieczór Słońce i światło dnia, aby je
męską i Ŝeńską, seks, kochanka, kochankę;
o świcie zwrócić światu; przejście od Ŝycia do
prawdę, fałsz, kłamstwo, obmowę,
śmierci, wejście do jaskini wtajemniczenia, w
przekupstwo, oskarŜenie, groźbę,
plastyce kultowej wyobraŜane jako paszcza
niebezpieczeństwo, nieprawość, bluźnierstwo,
krokodyla, hipopotama, pantery, wilka, lwa,
plugawość, grzech. Por. Język, Pocałunek,
kobry, pytona, smoka, wielkiej ryby Jonasza,
Czerwień, Wiatr.
Lewiatana itd.
Usta (hieroglif egip.) — mowa; twórczość;
Usta u staroŜ. Greków słuŜyły jako port-
praemanacja siły twórczej.
monetka na srebrne monety.
Usta — mowa, wymowa, osoba mówiąca,
Okrągłe usta — dobra dykcja, piękne, dobre
Słowo (Logos), prawda; jako organ Słowa i
wysłowienie się. ,,0re rotundo" tac. 'dosf.
oddechu — potęga ducha i siły twórczej. W
okrągłymi ustami' (Sztuka poetycka 323
staroŜ. Egipcie otwierano usta zmarłym. aby
Horacego).
mogli mówić prawdę przed sądem boskim, a
Usta — drzwi, brama; w tradycji egip. i Ŝyd.
takŜe jeść i pić na nowo. ,,Plastrem miodu
miejsce spotkania się świata zewnętrznego i
kapiącym wargi twoje, oblubienico, miód i
wewnętrznego, ziemskiego i podziemnego, zob.
mleko pod językiem twoim" (Pieśń nad
wyŜej Paszcza cienia.
pieśniami 4,11). „I objawi się chwała Pańska, i
Usta — dusza, serce. „Z obfitości serca usta
ujrzy wszelkie ciało razem, Ŝe usta Pańskie
mówią" (Ew. wg Mat. 12,34). „Co z ust
przemówiły" (Izajasi 40,5). W plastyce śrdw.
wychodzi, z serca pochodzi (...). A z serca
małe, czarne demony wychodzące z ust —
wychodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa,
kłamstwa, obelgi. Chrystus jako sędzia świata
porubstwa, kradzieŜe, fałszywe świadectwa,
przedstawiany z mieczem (i lilią)
bluźnierstwa" (Ew. wg Mat. 15, 11—19). „W
wychodzącym z ust. Przysłowie: Czego serce
ustach jest otwór duszy" ([Ze zdań i uwag] 61
pełne, tym usta płyną.
Mickiewicza). Przysłowia: Ust swych kto
Usta — oskarŜenie, nieprawość, bluźnier-
strzeŜe, strzeŜe duszy swojej. Co w sercu, to na
stwo. „Nauczyła bowiem nieprawość usta
języku.
twoje, i naśladujesz język bluźniących. Potępią
Usta — zasada męska, gdy zamknięte, Ŝeńska,
cię usta twoje, nie ja, i wargi twoje odpowiedzą
gdy otwarte; zasada męska — język, Ŝeńska —
tobie" (Hiob 15, 5—6).
wargi; usta męŜczyzny — brama do duszy, usta
Usta — niebezpieczeństwo, groźba. „Kto
kobiety — ujście dla serca.
strzeŜe swych ust, strzeŜe swego Ŝycia" (Ks.
Usta — kres miłości, której początek jest w
Przypowieści 13,3).
oczach (Dante).
Wargi plugawe — grzesznik. ,,Biada mi, Ŝe
Usta (w tradycji chrzęść.) — ujście twórczego
milczałem! bo jestem męŜem mającym
tchnienia (spiritus).
plugawe wargi" (Izajasi 6,5).
Otwarte usta — głoszenie doktryny, sze**
Przewrotne usta — nikczemność, niego-
rŜenie herezji; kaznodzieja; szyderca. W plastyce
dziwość. „Człowiek nikczemny, mąŜ nieuŜy-
śrdw. błazen z otwartymi ustami —
teczny, chodzi z przewrotnymi ustami".
wystąpienie oskarŜycielskie przeciw papie-stwu,
Rzymowi.
Usta — tradycyjny związek z czerwienią,
czerwonymi kwiatami (róŜa, kalina), owocami
(maliny, wiśnie), zwierzętami (korale, purpura),
minerałami (rubiny). „Jak wstęga karmazynowa
wargi twoje" (Pieśń nad pieśniami 4,3). „Twe
usta, dwie wiśnie w całus spojone" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, tł. S. Koźmiana). „Usta twe
nie są usta, lecz koral rumiany" (Do tejŜe 3 J. A.
Morsztyna). Wargi w plastyce — wiatr, zwt.
wiatr
płd.-zach., zefir.
Wargi — seks, kochanek, kochanka. ,,0,
odwróć usta, co mi fałszywe przysięgi słodko
kłamały (...) lecz zwróć całunki, uczuć zadatki"
(Miarka za miarkę 4, l Szekspira, tl. L. Uiricha).
„Ale wargom jest nieskoro, gdy ich nie ma razem
czworo" (Pocałunek 7—8 Leopolda Staffa).
Usta — nastrój, usposobienie, humor. „O,
jakŜeŜ piękną wydaje się wzgarda na jego ustach
rozognionych gniewem!" (Wieczór trzech króli
3,1 Szekspira, tł. Stanisława Dygata).
Usta — fałsz, kłamstwo. Mel in ore, fel in
corde łac. przysłowie: 'Miód w ustach, Ŝółć w
sercu'.
Usta — obmowa, plotka; przekupstwo.
Przysłowie duń.: Musi mieć duŜo masła, kto
chce wszystkim pozamykać usta, DuŜe usta —
pewność siebie. Usta zakneblowane —
milczenie. Śliniące się usta — lubieŜność. Być
na ustach wszystkich — być powszechnym
tematem rozmów.
Rozwiązać usta komuś — przen. pozwolić
mówić; zwolnić z tajemnicy; zmusić do
mówienia.
Sznurować usta — przen. zaciskać wargi;
milczeć.
Nabrać wody w usta — przen. uparcie
milczeć; nie chcieć się wypowiedzieć; przestać
mówić a. pisać o czymś; zamilknąć.
Nie otworzyć ust, nie wypuszczać pary z
gęby — nie odzywać się, nie zabierać głosu,
nie zdradzać się z czymś.
Mieć usta zamurowane, zapieczętowane —
przen. nie móc mówić, być zobowiązany
do milczenia.
Wkładać głowę w lwią paszczę, w paszczę
lwa, kłaść głowę pod ewangelię — naraŜać się z
rozmyłem na niebezpieczeństwo.
Pysk jelenia (u gnostyków) — studnia a. źródło
sprawiedliwości.
W marzeniu sennym: (wargi) szczerość;
bezpieczeństwo.
Y.I.T.R.I.O.L.
V.I.T.R.I,O.L. — akronim łacińskiej, wie-
loznacznej, symbolicznej, siedmiowyrazowej
(odpowiadającej siedmiu planetom) formuły
alchemików, streszczającej ich doktrynę: Vi-sita
interiorem terrae rectificando invenies operae
lapidem, co znaczy: 'Znijdź do wnętrzności
Ziemi; destylując znajdziesz kamień
filozoficzny', akronim często niegdyś uŜywany w
związku z procesem transmutacji, tj. przemiany
metali zwykłych w szlachetne, przede wszystkim
w złoto i srebro.
Z inicjałów tych utworzono wyraz ini-cjacyjny,
vitriol, wyraŜający prawo procesu transmutacji
lub symbolizujący powrót istoty ludzkiej do jej
najintymniej-szego jądra, zejście w głąb siebie
samego, na dno własnej duszy, poszukiwanie jej
najtajniejszej treści, aby znaleźć niepodzielne
centrum, na którym zbudować by moŜna inną
osobowość, nowego człowieka.
Wg innej, nieco odmiennej tradycji, tekst łac.
brzmi: Visita interioru terrae rectificando
invenies occultum lapidem, czyli: 'Zbadaj
wnętrze Ziemi; destylując odnajdziesz ukryty
kamień'. I ten tekst symbolizuje zarówno
transmutację alchemiczną jak i duchową;
w duchowej moŜe tu iść o przejście od nie-
świadomości, niewiedzy i przesądów rozmaitego
stopnia do pełnej świadomości bytu.
Witriol — z śrdw. łac. vitrio!um od tac. vitreus
'szklany; przezroczysty; łamliwy' — przesl.
krystaliczny uwodniony siarczan niektórych
metali; przest. stęŜony kwas siarkowy, olej
witriolowy.
WAGA
Waga symbolizuje uczciwość, sprawiedliwość,
umiarkowanie, miarę, rozwagę, powagę, sąd,
jurysdykcję, równowagę (przestępstwa i kary,
grzechu i pokuty); równość;
cięŜar; znaczenie, doniosłość, potęgę władzy;
wątpliwość, strach, pomstę, głód, niedostatek,
śmierć; zob. teŜ Miecz (Brennus).
 Waga — dwoistość: północ—południe,
wschód—zachód, rozwój—zanik, męŜczy-
zna—kobieta, dobro—zło, jasność—ciemność
itd.
Waga — równowaga, tj. (u staroŜytnych
śydów) stan rzeczy, przy którym złe, szkodliwe
duchy i demony są bezsilne.
Waga — powściągliwość, rozwaga, umiar-
kowanie. ,,Słowom twoim spraw wagę i ustom
wędzidło dostosowane" (Eklezja-styk 28,29).
„Albo zbyt trwoŜni, albo zbyt zuchwali, nie
waŜym rzeczy na roztropnej szali"
(Monachomachia l, 183—4 Ignacego
Krasickiego),
Wagi dźwigniowej z szalkami do od-
waŜników uŜywano juŜ w Egipcie praw-dop.
ok. 5000 r. p.n.e. Była ona w religii egip.
narzędziem psychostazji (waŜenia serc, dusz,
Ŝywotów ludzi zmarłych). Ozyrys, władca
świata pozagrobowego, sędzia zmarłych, Maat,
bogini sprawiedliwości, i Thot, bóg obrachunku,
waŜyli serce (sumienie, prawdomówność)
nieboszczyka;
na przeciwnej szali kładziono strusie pióro,
atrybut bogini Maat, symbol sprawiedliwości,
prawdy, porządku świata. Wynik waŜenia
odczytywał pawian. „Oby nie znaleziono go
zbyt lekkim na Wadze!" (egipski papirus Ani:
Księga Umarłych 1,43; ok. 4000 r. p.n.e.).
Lekkość na wadze (człowieka, duszy, słowa)
— bezwartościowość, marność. Na uczcie
Baltazara Daniel tłumaczy słowa Mane, Tekel,
Fares: „Tekel — zwaŜony jesteś na wadze i
znaleziony zbyt lekkim" (Daniel 5,27).
Waga — sąd nad uczynkami Ŝywych i
umarłych. „Jeśli chodziłem w marności i
spieszyła się do oszustwa noga moja, niech mię
zwaŜy na wadze sprawiedliwej i niech pozna
Bóg prostotę moją" (Hiob 31, 5—6). W
irańskim mazdaizmie bóg sprawiedliwości
Rasznu wraz z Mithrą, bogiem prawdy, i
Sraoszą. bogiem posłuszeństwa religijnego.
waŜy na złotych szalach czyny zmarłych stojąc
na Moście Losu i Przeznaczenia; wynik
decyduje o losach dusz. W chrześcijaństwie
waŜeniem dusz na Sądzie Ostatecznym zająć się
ma archanioł Michał;
u muzułmanów — archanioł Gabriel: zbyt
lekkie płonąć będą w Gehennie (Koran 23,
104—6).
Waga — sprawiedliwość, równowaga,
rozwaga, miara dobra i zła, tego, co
słuszne i co niesłuszne, emblemat wyobraŜany
często w kole zwieńczonym gwiazdą, krzyŜem,
gołąbkiem, fleur de lis.
Uczciwa waga — sprawiedliwość sądu
boŜego. „Prawidłowa waga i szale wagi naleŜą
do Pana, wszystkie odwaŜniki w worku są jego
dziełem" (Ks. Przypowieści 16,11). Libra iusta
iustitiam servat, 'sprawiedliwa waga słuŜy
sprawiedliwości', przysł. łac.
Waga atrybutem Nemesis, gr. bogini
ludzkiego losu i straŜniczki powszechnego ładu,
przydzielającej ludziom naleŜną im miarę
odpłaty za wyrządzone krzywdy i za arogancję
(gr. hybris).
Waga i miecz atrybutami rz. bogini imieniem
lustitia, uosobienia Sprawiedliwości. Waga, róg
obfitości i przepaska na oczy to emblematy
Temidy, gr. bogini prawa, praworządności i
dobrej rady, „ślepej" Temidy, „ślepego" prawa.
Przysłowie ang., fr.: Waga nie odróŜnia złota od
ołowiu. Waga Temidy wiąŜe się z (równo)
wagą Natury: gdy ulega zakłóceniu, zachwia-
niu, równowagę przywrócić moŜe ofiara zło-
Ŝona bóstwu.
Waga atrybutem Kronosa (Saturna), boga
Czasu. Przysłowia: Czas najlepszy sędzia. Czas
ojcem prawdy. Czas wszystko wyjawia (łac.
omnia lempus reve!at).
Waga — śmierć i Ŝycie. W drugiej bitwie
Achajów z Trojanami, gdy walka do południa
toczyła się bez rezultatu, Zeus ,,wziął w ręce
złote szale, włoŜył dwa wyroki, w których był
oznaczony śmierci sen głęboki; ich cięŜar
przyszłość obu ludów zapowiada. WaŜy je,
wraz nieszczęście na Greki wypada" (Iliada ks.
8 Homera, tł. F. K. Dmochowskiego; podobnie
w ks. 22, gdzie Zeus waŜy losy Achillesa i
Hektora). Gdy Eneasz walczy z Turnusem,
„sam Jowisz, równe szale dwie wznosząc do
góry, losy obu walczących męŜów na nie
kładzie, patrząc, kogo z nich dola przeznaczy
zagładzie" (Eneida ks. 12 Wer-giliusza, tł. T.
Karyłowskiego). Szala zwycięstwa przechyla
się na tę lub ową stronę.
Waga — przemijająca okazja, sposobność.
Gr. i rz. wyobraŜenia Okazji (tac. Occasio)
przedstawiały młodzieńca z puklem włosów
nad czołem (grzywka, za którą naleŜało Okazję
chwytać w przelocie, bo z tyłu jest łysa),
trzymającego
brzytwę; na niej wsparte są, w chwiejnej
równowadze, szale wagi (reprezentujące moment
krytyczny, rozstrzygający o powodzeniu a.
klęsce); m.in. posąg dłuta rzeźbiarza gr. Lizyppa,
znany tylko z opisów.
Waga (u staroŜ. śydów) — głód, niedostatek,
okres koniecznej reglamentacji Ŝywności, gdy
trzeba ją rozwaŜać i dzielić między
potrzebujących. Trzeci jeździec Apokalipsy (6,
5—6), na karym koniu, symbol klęski głodu i
droŜyzny, „miał wagę w ręce swojej; rozlegał się
głos:
"Miarka pszenicy za denara i trzy miarki
jęczmienia za denara!"".
Waga w chrześcij. — krzyŜ i Chrystus (na
którym Bóg Ojciec waŜy wszystko);
atrybut młodego Maura, ucznia św. Benedykta,
załoŜyciela zakonu benedyktynów. W okresie
palenia czarownic waŜenie podejrzanych kobiet
było jednym ze środków rozpoznawczych;
niekiedy na drugiej szali kładziono cięŜką, okutą
metalem Biblię kościelną.
Waga — atrybut władzy królewskiej,
administracyjnej, wojskowej (w Indiach —
kszatrija, dawnej kasty rycerskiej).
Waga — dialektyka (a. logika), jedna z
siedmiu sztuk wyzwolonych (łac. anes
liberales), waŜąca prawdę i fałsz.
Wiedza waŜona na wadze — nauka ścisła.
„Słuchaj mnie, synu, a ucz się ścisłości wiedzy
i na słowa moje uwaŜaj w sercu swoim, a
odkryję ci doktrynę zwaŜoną na wadze i
zapoznam cię z nauką ścisłą" (Eklezjastyk 16,
24—5).
Waga {Libra), gwiazdozbiór równikowy,
widzialny w Polsce zimą i latem; znak zodiaku
wiąŜący się ze „sprawiedliwością
immanentną". poglądem, Ŝe wina samoczynnie
uruchamia proces kary. Słońce w staroŜytności
mijało równik wchodząc w ten znak,
przechodząc z półkuli płn. na płd. Punkt
równonocy jesiennej był punktem śmierci, gdy
natura zaczyna obumierać. Elementem Wagi
jest powietrze.
Języczek u wagi — sędzia, rozjemca, arbiter,
człowiek a. niewielkie stronnictwo, którego
głos moŜe przechylić szalę na (nie)korzyść
któregoś z potęŜnych rywali.
Fałszywa waga — oszustwo. „Waga
zdradliwa obrzydliwością jest u Pana, a cię
Ŝar sprawiedliwy upodobaniem jego" (Ks.
Przypowieści 11,1).
W marzeniu sennym: sprawy związane z
wymiarem sprawiedliwości.
WAWRZYN (Laur)
Wawrzyn symbolizuje oczyszczenie, czystość,
dziewictwo; zwycięstwo, czyn bohaterski,
odwagę, triumf, chwałę, sławę, zaszczyt,
nagrodę, nieśmiertelność, śmierć, wieczność;
ochronę, rozejm: mądrość, wyrocznię, na-
tchnienie poetyckie, trwałe uczucie; płodność;
gościnność, wykwint; obłudę, zdradę.
Wawrzyn udzielał staroŜ. Grekom i Rzy-
mianom oczyszczenia fizycznego i moralnego.
Apollo oczyścił się wawrzynem po zabiciu
potwornego węŜa. Pytona. Wawrzyn nazywano
„drzewem pokutnym, ekspiacyj-nym". Wieniec
triumfalny (tac. corona trium-phalis) z liści
wawrzynu, dawany wodzowi rz. odbywającemu
triumf, miał pierwotnie oczyszczać z krwi
przelanej na polach bitew; później dopiero stał
się po prostu emblematem zwycięstwa i triumfu
oraz uzyskanej przez nie chwały nieśmiertelnej.
Z wieńca jako oznaki honorowej, a następnie
urzędowej, powstały z czasem korony kró-
lewskie i ksiąŜęce.
Wawrzyn — atrybut Artemidy, Dionizosa,
Asklepiosa (zapach lauru bronić miał przed
zarazą, zgnilizną i butwieniem, takŜe przed
złymi duchami; laur na drzwiach pokoju
pacjenta uzmysławiał obecność boga); kapłani
Hery i Heraklesa wkładali na głowę wieńce
laurowe. Przede wszystkim jednak był to
emblemat Apollina jako boga Słońca — Feba
(gr. Phoibos 'błyszczący') rzucającego oŜywcze i
śmiertelne promienie-strzały, boga oczyszczenia
z win, boga poezji i przewodnika muz, boga
wyroczni delfickiej, mądrości przynoszącej
zwycięstwo, wreszcie bohaterstwa; aby
korzystać z jego łask noszono gałązki i wieńce
wawrzynowe.
Wawrzyn — atrybut Sławy, Prawdy, muz
(Kaliope, Klio), wieszczków, wieszczów i poe-
tów (Homera, Wergiliusza, Dantego, Ario-na).
Kto otrzymał od wyroczni pytyjskiej odpowiedź
pomyślną, wracał do domu uwieńczony laurem.
WróŜono sobie paląc gałązki wawrzynu: jeśli
trzeszczały w ogniu, omen był dobry.
Listki wawrzynu wprawiały w szał, w ekstazę
dionizyjską, w natchnienie prorockie. Me-
nady-bachtanki Ŝuły je, aby się odurzyć w cza-
sie orgiastycznych obrzędów; czyniły to takŜe
kapłanki pytyjskie, wygłaszając wyrocznie.
Wawrzyn — zwycięstwo w boju, w sporcie.
w konkursie artystycznym. WyraŜa
utoŜsamienie się bohatera z motywacją i celem
jego czynów. Kloanta, zwycięzcę w wyścigu
łodzi, Eneasz uwieńcza laurem (Eneida 5,245
Wergiliusza). Zdobiono nim takŜe listy
przynoszące wiadomość o zwycięstwie oraz
broń zwycięskich wojsk. „Miecz wawrzynem
zielony" {Bema pamięci Ŝałobny rapsod, 1,3
Norwida).
Laur olimpijski — wawrzyn, którym wień-
czono głowy zwycięzców zawodów na igrzy-
skach pytyjskich.
Dafne (gr. daphne, tac. laurus 'wawrzyn',
stąd laureat 'uwieńczony laurem; zdobywca
nagrody za wybitne osiągnięcia twórcze'), w
mit. gr. nimfa, towarzyszka Artemidy, ścigana
przez Apollina, który chciał ją posiąść. ubłagała
swego ojca, boga rzecznego Peneusza, o
ratunek, i została przemieniona w drzewo
laurowe (dawn. drzewo bobkowe, jak u
Samuela Twardowskiego w 1638 r.), które
odtąd było świętym drzewem Apollina.
uwaŜanym za skuteczne przeciw chorobom i
nieszczęściom, dodającym uwieńczonej głowie
rozumu a. natchnienia twórczego. Gaj
wawrzynowy rósł na szczycie Parnasu, gdzie
mieszkały muzy. Wawrzyn symbolizował zwł.
poezję bohaterską (bluszcz — liryczną, mirt —
sielankową). Wkładano liście wawrzynu pod
poduszkę, aby muzy zesłały w czasie snu
natchnienie poetyckie. Wawrzyn na drzwiach
domów gr. a. na bramie pałacu cesarza rz.
stanowił ochronę przed złym losem.
Wawrzyn chronić miał od uderzeń piorunów
jako rzekome jedyne większe drzewo. w które
piorun nie bije, łac. fulmine solą non icitur
(Pliniusz St. 15,30). „Tych, co ludom zapalają
słońce, laurami rad bym ochronić od gromu"
{Beniowski 7, 372—3 Słowackiego). Tyberiusz
i inni cesarze rz. nosili wieńce laurowe, zwł. w
czasie burzy.
Wawrzyn (tak jak oliwka) — rozejm,
zawieszenie broni (por. Pliniusz St. 15,40).
Gr.-rz. symbolikę wawrzynu przejęło
chrześcijaństwo: wyobraŜa on błogość nie-
biańską, cnotę, prawdę, poezję, triumf, wiecz-
ność, czystość, dziewictwo. W plastyce
zdobiono laurem głowy świętych dziewic--
męczennic. Matki Boskiej, św. Guduli. W
śrdw. zawieszano go w kościołach w okresie
BoŜego Narodzenia na znak pojednania i
przyjaźni z wróŜkami i elfami.
Laur Kapitelu — wieniec wawrzynowy,
nagroda poetycka przyznawana przez cesarzy a.
papieŜy począwszy od średniowiecza;
np. Petrarka otrzymał go w 1341, Klemens
Janicki w 1540, Maciej Sarbiewski w 1623.
„W Italii (...) wieszczów laur na gruzach
szumi" (Wiesław 152—3 Norwida).
Wawrzyn — sława, chwała wojenna a.
poetycka; wolność. „Jest sława, a więc będzie i
Rzeczpospolita! ZawŜdy z wawrzynów drzewo
wolności wykwita" (Pan Tadeusz l, 489—490
Mickiewicza).
Wawrzyn — nieśmiertelność. Wiecznie zie-
lone liście wawrzynu są symbolem nieśmier-
telności, trwałej miłości i pamięci; dlatego w
staroŜ. przybierano groby wawrzynem. „Ten co
(...) grób swój mniemany laurami przybierał,
wierny ojczyźnie i chwale Polak nigdy nie
umierał" (Wiersz na powrót zwycięskiego
wojska 1809 r. 57—60 Ludwika Osińskiego).
Krzak wawrzynu słuŜył jako impresa (godło)
Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenzo de' Medici
1448—92) z dewizą Ita est virtus tac. 'taka jest
cnota', tzn. wiecznie zielona, wieczna.
Wawrzyn — śmierć. Nagle uwiędnięcie
drzew wawrzynowych tłumaczono sobie w
staroŜ. i śrdw. jako zapowiedź (lub wiadomość
o) śmierci panującego; zjawisko to we własnym
ogrodzie wieściło zgon członka rodziny.
Więdnięcie laurów poprzedzić miało śmierć
Nerona. „Mówią, Ŝe król umarł, laurowe drzewa
wszystkie w kraju wyschły" (Ryszard U, 2,4
Szekspira, tł. S. Koźmiana). ten kraj to Walia.
RównieŜ jako zapowiedź zarazy.
Wawrzyn — płodność. Wraz z kwieciem
pomarańczowym wplatany w wieniec panny
młodej.
Zbierać laury — być nagradzanym za twór-
czość a. inne osiągnięcia.
Spocząć na laurach — zadowolić się
dotychczasowymi osiągnięciami, nie rozwijać
się.
Wawrzyny zaliczkowe, laury przyznawane
awansem, Ŝart., nm. Vorschusslorbeeren (Ro-
mancero 2, Plateniden Heinricha Heinego).
Laurowo — dawn. dostojonie, uroczyście,
pompatycznie. „Było w ojczyźnie laurowo i
ciemno" (Vade mecum I, Klaskaniem mając... 5
Norwida).
 Krzak a. gałązka wawrzynu określa w dawn.
plastyce przedstawianą osobę jako pisarza lub
artystę.
W marzeniu sennym: zadowolenie, mał-
Ŝeństwo, powodzenie; (uwieńczenie) próŜność;
(zrywanie pędów) triumf.
WAZA (Dzban, Garnek, Kocioł, Naczynie,
Puszka, Urna)
Waza symbolizuje ambrozję, wodę, rzekę,
deszcz, urodzaj; światło; powonienie, poznanie.
mądrość, tępotę, bezwartościowość; wybór,
bogactwo, zaszczyty; zasadę Ŝeńską, zdrowie,
płodność, rozrost, źródło Ŝycia, siłę tajemną,
postać ludzką, ciało ludzkie, obfitość,
oczyszczenie, odrodzenie, odmłodzenie;
miłosierdzie, gościnność; modlitwę, gniew
boski, śmierć, pogrzeb. Por. Puchar;
Róg.
Waza, garnek — płyny ciała: krew, mleko,
ślina, łzy, pot, mocz, sperma.
Waza, garnek —deszcz; płodność, urodzaj;
oczyszczenie; zdrowie.
Waza — Ŝeńskość, łono kobiece, vulva,
macica; matka; Ŝeńska energia rozrodcza.
Kocioł, dzban — obfitość, dostatek, zwł. jeśli
zawiera świętą krew, wino a. wodę.
Przelewanie wody z naczynia do naczynia (u
wielu ludów) — reinkarnacja, wędrówka dusz,
metempsychoza.
Dzban, urna —atrybut grobowy. Kanopy,
egip. urny grobowe do przechowywania
wnętrzności zmarłych, których zwłoki balsa-
mowano; ich pokrywy były wyobraŜeniami
głów synów Horusa: człowiek, pawian, sza-kal
i sokół; podobnie etruskie urny grobowe z VII
w. p.n.e. W staroŜ. Grecji dzbany bez dna na
grobach niezamęŜnych, tj. „spragnionych"
niewiast przekazywały wodę do świata
podziemnego zaspokajając przy tym swe
własne pragnienie i sprowadzając deszcz w
okresie suszy.
Waza — atrybut bogiń-matek, emblemat
izraelskiego plemienia Symeon i gwiazdozbioru
zodiakalnego Panna (Virgó).
Waza, garnek — Wielka Macierz; niezgłę-
biona macica Natury, otchłań pierwotna
(symbol U); płodność; odrodzenie, odmło-
dzenie; świat podziemny.
Naczynie gliniane — człowiek, kruchość
jego cielesnej powłoki i jego całkowita za-
leŜność od Stwórcy, który utworzył go z gliny.
„Panie, my jesteśmy gliną, a Ty naszym
garncarzem, i wszyscyśmy dziełem rąk
Twoich!" (Izajasz 64,8).
Rozbite naczynie — człowiek w cięŜkiej
niedoli. „Jestem jak rozbite naczynie" (Psalm
30, 13).
Dzban gliniany — rzecz mało warta. „Szla-
chetni synowie Syjonu, cenni jak szczere złoto,
oto poczytani są za dzbany gliniane" {Treny
Jeremiasza 4,2).
Dzban — poznanie; wybór. Rebeka, dziewica
z dzbanem, przez to, Ŝe napoiła sługę
Abrahama i wielbłądy jego, została rozpoznana
jako wybrana przez Boga na Ŝonę Izaaka(G^n.
24, 13—51). MęŜczyzna noszący dzban wody
(co było zajęciem kobiecym) nieświadomie
doprowadził uczniów Jezusa do sali, w której
miano spoŜyć Ostatnią Wieczerzę (Ew. wg
Marka 14, 13—16).
Garnek, kocioł — mury Jeruzalem, broniące
mieszkańców przed nieprzyjacielem:
jak mięso w garnku, choć postawione na ogniu,
nie przypali się, tak mieszkańców bronią mury
(Ezechiel 11,3; 24, 3—14);
naczynie przyjaźni i bliskości Boga.
Naczynie gniewu i naczynie miłosierdzia
boskiego. „CzyŜ nie ma mocy garncarz z tej
samej gliny uczynić jedno naczynie ku posza-
nowaniu. a drugie ku zelŜywości? Bóg (...)
znosił w wielkiej cierpliwości naczynia gniewu,
gotowe na zatracenie, aby okazać bogactwa
swej chwały nad naczyniami miłosierdzia" (List
do Rzymian 9, 21—23).
Waza (wraz ze sznurem a. wędzidłem) —
atrybut Nemezis, gr. bogini przeznaczenia:
trzymana w ręku waza mieścić ma zaszczyty i
bogactwa naleŜne sprawiedliwym; sznur a.
wędzidło słuŜy do poskramiania hybris, gr.
'pychy, zuchwałości, arogancji'.
Puszka Pandory — źródło mnóstwa trud-
ności, kłopotów, nieszczęść. W mit. gr. pierw-
sza kobieta, Pandora (gr. pan- 'wszech-', do-ron
'dar'), otrzymała od bogów w posagu puszkę,
której nie wolno było otworzyć; wiedziona
ciekawością, namówiła męŜa, Epime-teusza
('mądrego po szkodzie'), do otwarcia puszki, z
której wyleciały na świat wszelkie choroby i
nieszczęścia ludzkości.
Przelewająca się (dwuuszna) waza — deszcz,
woda Ŝycia, wzrostu, płodności, atrybut znaku
zodiaku Wodnik (Aquarius) i bóstw wodnych.
Kocioł Medei — sposób przywrócenia
utraconej młodości; w mit. gr. czarodziejka
Medea, królewna kolchidzka, pocięła starego
 barana na kawałki, wygotowała je w kotle
wygłaszając zaklęcia, i oto z kotła wyszło
młode jagnię.
Dzban — atrybut córek Lota upijających
ojca (Gen. 19, 30—38), Hebe nalewającej
bogom nektar na Olimpie, Satyra pijącego
wino; uosobienie Umiarkowania, Gramatyki
(jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych);
jeden z atrybutów Madonny z Dzieciątkiem, św.
Floriana gaszącego poŜar,
Sześć wielkich dzbanów (a. hydrii 'gr.
wiader na wodę') — gody w Kanie i zamiana
wody w wino.
Urna leŜąca na boku (z wylewającą się wodą)
— antyczny i renesansowy atrybut rzek lub
bogów zamieszkujących rzeki;
emblemat wody jako jednego z czterech
,,pierwiastków". " w. n.e.).
Waza — naczynie kultowe zawierające oleje
do namaszczania, wino sakralne, świętą krew,
uŜywane w ceremoniach mycia rąk przed
modlitwą, ślubem, narodzinami dziecka, a takŜe
do stosowania magii sympatycznej dla
sprowadzenia deszczu. Waza z pachnącym
olejkiem — atrybut Marii (Magdaleny?), która
namaszczała nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7, 36—
49), Ireny , która namaściła ciało św. Sebastiana
i, wg kontrreformacyj-nej legendy, wyleczyła
go z ran zadanych strzałami; świętych niewiast
z mirrą u grobu Chrystusowego.
Naczynie wybrane (tac. vas electionis) —
Juda Szawet z Tarsu, późniejszy św. Paweł
(Dzieje Ap. 9,15).
Naczynie poświęcone. „Kto by się zachował
czystym od grzechów i błędów, będzie
naczyniem poświęconym" (2 List do Tymo-
teusza 2,21).
Waza z liliami — ciało i dusza w stanie
całkowitej niewinności; zob. Lilia (Gabriel;
Zwiastowanie).
Garnek gliniany — atrybut Justy i Rufiny,
legendarnych męczenniczek, patronek Sewilli
(Andaluzja, Hiszpania). Jako córki biednego
garncarza sewilskiego nie chciały sprzedawać
klientom naczyń, które miały być przez nich
uŜyte w świątyni Wenery;
wreszcie zniszczyły posąg bogini, za co je
stracono.
Waza, puchar, półmisek, kielich, kamień —
sławny talizman z legendy, św. Graal, naczynie,
do którego biblijny Józef z Arymatei miał
zebrać krew z przebitego boku Jezusa,
spływającą z grota lancy, poszukiwane przez
rycerzy Okrągłego Stołu króla Artura.
Waza kryształowa — Niepokalane Poczęcie.
Pusta, zwł. gliniana,, waza (w tradycji
chrzęść.) — ciało oddzielone od duszy.
Waza z płomieniem — atrybut Miłosierdzia i
Świętej Miłości (XIII w., św. Bona-wentura).
Waza z winogronami — młode wino. Waza
ozdobiona figurami ptaszków — niezmącone
szczęście.
Waza z wstawionym prętem — stosunek
seksualny.
Waza — atrybut powonienia jako jednego z
pięciu zmysłów.
Dzban — człowiek ograniczony, tępy. „Tyle
samo dzban zaczerpnie wody ze studni, co z
oceanu" (Niti Sataka 49 Bhartri-harego, VI/VII
Garnek — gościnność. W dawnej Irlandii
„garnek gościnności" wisiał stale nad otwartym
ogniem, a kaŜdy, kto wszedł do domu, mógł do
niego sięgnąć, aby się pokrzepić.
Waza (wg Ksiąg Kabały XI—XIII w.) —
skarb.
Złota waza — siła tajemna; skarb Ŝycia
duchowego.
Malowane garnki — ludzie zepsuci, dbający
jednak o pozory przyzwoitości.
Kocioł — czary, diabelstwo. „Dalej, dalej,
siostry wiedźmy, czarodziejski krąg zawiedźmy
wkoło kotła, wrzućmy doń zbójczych jadów
pełną dłoń" (Makbet 4,1 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego). „Panie! Patrz, tam z kotła pary
znów się jakiś twór wylęga. Twarz ma okropnej
poczwary, przez pierś jeneralska wstęga"
(Kordiań, Przygotowanie 263—6 Słowackiego),
jest to generał Jan Stefan Krukowiecki.
W alchemii: waza alchemiczna, hermetyczna
— odpowiednik macicy, miejsce, gdzie tworzy
się nowe Ŝycie, gdzie powstają cuda, miejsce
zawierające tajemnice przeobraŜeń; rezerwuar
Ŝycia; eliksir Ŝycia.
WĄś
WąŜ jest symbolem pierwotnych sił kosmicz-
nych, Chaosu, oddziaływania boskiego,
wieczności, nieśmiertelności, śmierci, zmar-
twychwstania, samorództwa, emanacji boskiej,
koła kosmicznego; materii, energii, siły,
promieni Słońca, Ziemi, wody, fali,
głębin, wiatru, suszy, błyskawicy, odnowy,
odrodzenia, zniszczenia; Afryki; Ŝycia, pnia
mózgu i rdzenia kręgowego, duszy ludzkiej,
podświadomości, zasady męskiej (fallusa),
zasady Ŝeńskiej, obojnactwa, długowieczno-'s
ści, mocy uzdrowicielskich, zdrowia, sekretów
Ŝycia, odmłodzenia, zmysłowości, uczucia,
seksu, chuci, płodności, bezpłodności;
perwersji, przyjemności, pieszczot, zazdrości,
pobłaŜania sobie, pozorów, światowOści, złej
woli; niewinności, niepowodzenia, zmartwie-
nia; ostroŜności, lenistwa; proroctwa, wróŜby,
czarów; świata podziemnego, zmarłych,
odprowadzania dusz, straŜnika źródeł Ŝycia,
straŜnika skarbu, bogactw duchowych przed-
stawianych w kształcie ukrytych skarbów,
niebezpieczeństwa; zła, upadłego anioła. Sza-
tana, diabelskiej złości, oszustwa, chytrości,
zdrady, zemsty, podstępu, trucizny; pokusy,
grzechu, kary, niewoli; wiedzy, mądrości,
dociekliwości, wtajemniczenia, dialektyki,
logiki, materializmu; potęgi; tajemnicy, ukrycia,
subtelności, inteligencji, samowystarczalności;
niespodzianki; głupoty; zob. teŜ Bazyliszek,
Smok, Potwory, Tęcza (węŜem).
WąŜ jest emblematem lekarzy, czarów, rzek,
morza, bóstw podziemnych, chmur
deszczowych, jest najstarszym fallicznym
zwierzęciem totemowym, bóstwem klimatu u
ludów uprawiających kult drzew; jest wy-
obraŜeniem spraw tajemniczych, rzadkich,
niezrozumiałych, skrytych w tajnikach nie-
uświadomionych przeŜyć i myśli.
Osobliwy wygląd węŜa, istoty bez rąk i nóg,
bez uszu, powiek, głosu, a przy tym
nieustraszonej, zwinnej, nieruchomej lub
błyskawicznej w ruchach, niesamowicie sy-
czącej, niezaleŜnej i zazwyczaj samotnej.
umiejącej zadawać człowiekowi nagłą i nie-
spodziewaną śmierć od uduszenia w uścisku lub
od jadowitego ukąszenia; niechęć, wstręt,
strach, nienawiść, jakie wzbudza u wielu,
wszystko to sprawia, Ŝe wąŜ często występuje
w wierzeniach religijnych, ceremoniach kul-
towych, legendach i folklorze licznych krajów i
ludów. Częściej występuje jako symbol, bywa
jednak teŜ przedmiotem kultu. Słynny jest
indyjski kult kobry, aztecki — pierzastego
węŜa, w Afryce znaleźć moŜna czcicieli pytona
królewskiego.
W mitologii babilońskiej wąŜ jest złodziejem
kradnącym ziele nieśmiertelności
Gilgameszowi. Kobra była zwierzęciem bogini
egipskiej WadŜojet, ,,Zielonej", która
stała się tytularną boginią królestwa Dolnego
Egiptu. Ureusz — jeden z symboli władzy
faraona, noszony nad czołem, przedstawia
atakującą kobrę, niekiedy zionącą ogniem i
skrzydlatą.
WąŜ jest emblematem fallicznym, związa-
nym w obrzędach płodności z Boginią Ziemi, z
ziemią, jako zwierzę czołgające się brzuchem
po ziemi, najbardziej ziemskie.
Grecki wyraz drakSn, mimo Ŝe jest ety-
mologicznym protoplastą wyrazów oznacza-
jących w językach romańskich i germańskich
'smoka', tłumaczy się jako 'wąŜ' lub niekiedy
'wąŜ-smok'. Dla Plutarcha wąŜ reprezentuje
bóstwo, odnowę lub wieczność, bo karmi się
własnym ciałem gryząc własny ogon, bo, tak
jak świat, wychodzi od bóstwa i do bóstwa
wraca; zob. Smok (Ouroboros).
WąŜ łączy się z zasadą Ŝeńską jako atrybut
bogiń trzymających pęk węŜy w ręku, jak
Artemida, Hekate, Persefona, lub mających
węŜe zamiast włosów, jak gorgona Meduza i
erynie; łączy się z tą zasadą takŜe przez
biblijną Ewę w raju i wyobraŜenia Madonny
(zob. niŜej).
Obok węŜów-demonów, jak Pyton w Del-
fach, Kychreus w Salaminie, Kekrops i Erech-
teusz w Atenach, spotykamy węŜe w kultach
wielu bóstw, jak Atena, Demeter, Dionizos,
Zeus Meilichios (Łagodny) i Sosipolis oraz
Trofonios i Asklepios. Jako straŜnik san-
ktuarium w Olimpii pojawia się Zeus Sosipolis,
aby chronić je przed napadami wrogów;
podobnie czyni duch opiekuńczy świątyni
Ateny w Atenach, oŜywiony duszą
Erichtoniosa. WąŜ odgrywa rolę demonicznego
zła w mitach o Tytonie i gigantach, a zasady
śmierci w mitach o Filoktecie (bohater wojny
trojańskiej ukąszony przez Ŝmiję) i Heraklesie
(który ,,dzieckiem w kolebce" udusił dwa węŜe
nasłane przez Herę).
WąŜ — odnowa, długowieczność, uzdra-
wianie; wynikało to zapewne z obserwacji
dorocznego ,,odradzania się", tj. zrzucania
warstwy, naskórka w okresie linienia; był
atrybutem boga lekarzy, Asklepiosa (Esku-
lapa), który sam był pierwotnie świętym
węŜem uzdrawiającym. Grecy i Rzymianie
uwaŜali węŜe za duchy opiekuńcze świątyń i
ołtarzy; były teŜ one u nich często zwierzętami
domowymi, które, podobnie jaki łasice (o
kotach nie było jeszcze mowy), tępiły myszy i
szczury. Dzieci bawiły się. z węŜami, panie
chłodziły sobie nimi latemi
szyje i piersi. (Obrzydzenie do węŜy przyszło
dopiero później, wraz z chrześcijaństwem.)
Nawet wizerunek węŜa jako obrońcy miejsc
(łac. genius lód), które naleŜało chronić przed
zbezczeszczeniem, bywał skuteczny.
WąŜ — błogosławieństwo: zaprzęŜony do
wozu Triptolemosa, który wg mitu gr. z
rozkazu Demeter objeŜdŜał świat ucząc ludzi
uprawy roli i dobrych obyczajów.
WąŜ wiąŜe się z wyrocznią w micie o Py-
tonie (zob. Smok).
Mieć uszy polizane przez węŜa — mieć dar
wróŜenia, przepowiadania, jak Melampus albo
Kasandra i jej bliźni brat, Helenos, którzy
otrzymali ten dar (a przy tym zdolność
rozumienia mowy ptaków i owadów) w czasie
snu w świątyni Apollina, gdy święty wąŜ
polizał im uszy.
Gdy wąŜ poŜera ośmioro piskląt i matkę, jest
to (w Iliadzie 2,325 i nast., Homera) znak
wróŜebny Zeusa, Ŝe wojna trojańska potrwa
dziewięć lat, a w dziesiątym zakończy się
zwycięstwem Greków: mówi o tym Odys na
naradzie wojennej, cytując wróŜbę Kal-chasa.
Dwa węŜe — śmierć; zadusiły wieszczka
Laokoona i jego dwu synów, gdy próbował
odwieść Trojan od wprowadzenia konia
drewnianego do miasta. Są teŜ symbolem
wszelkich przeciwieństw, jak niebo—ziemia,
męŜczyzna—kobieta, radość—smutek itd.
Laska Asklepiosa (Eskulapa) w mit. gr.-rz.,
boga sztuki lekarskiej, laska z wijącym się
wokół niej węŜem, atrybut zawodu lekarskie-
go, a wraz z wagą, atrybut farmacji. WąŜ
zrzucający co rok naskórek reprezentuje tu
odrodzenie, co łączy się z leczniczymi
własnościami jego jadu. Podobna, najstarsza
dotąd odnaleziona węŜowa laska lekarza
pochodzi z III tysiąclecia, z Mezopotamii.
Kaduceusz (gr. kerykeion, łac. caduceus) —
laska herolda, pierw. czarodziejska, na której
dwa wijące się węŜe patrzą sobie w oczy.
atrybut Hermesa (Merkurego), wyraŜający
zazw. równowagę sił, niekiedy płodność (gdy
węŜe uwaŜa się za złączoną seksualnie parę
wokół symbolu fallicznego); w alchemii —
połączenie.
Gdy minął złoty wiek Saturna, czarne węŜe
pod panowaniem Jowisza stały się wg mit. rz.
jadowite (Georgiki 1,129 Wergiliusza).
WąŜ kryje się (tai, czai się) w trawie, łac.
latet anguis in herbu — niewidzialne
niebezpieczeństwo czyha; z Eklog 3,93 Wer-
giliusza: Damostas ostrzega chłopców zbie-
rających poziomki i kwiaty; później przen.
Zęby węŜa-smoka zob. Smok.
Jako agathodemon mieszkający w Etiopii i
na wybrzeŜach Indii wąŜ jest, wg Swe-
toniusza, bóstwem albo demonem dobro-
czynnym.
śmija wyhodowana na piersi — czarna
niewdzięczność; wg bajek Ezopa Chtop i waŜ
oraz Wędrowiec i Ŝmija: pewien człowiek
znajduje zmarzniętą Ŝmiję i chowają w zana-
drze, aby się ogrzała, ona zaś, przywrócona
przez ciepło do Ŝycia, kąsa i zabija swego
dobroczyńcę. Przysłowia: Nie wpuszczaj węŜa
w zanadrze. śmija wyhodowana na piersi.
Gadzina ogrzana na własnym łonie. Ulubiona
niegdyś metoda samobójstwa (ukąszenie
jadowitego węŜa), wybrana teŜ przez królowę
egipską Kleopatrę VII.
Jad węŜa moŜe być mniejszym złem: „Raz
Ŝmija ukąsiła mieszkańca Kapadocji, ale zde-
chła sama od jego trującej krwi" {Epigram
Demodoka z Leros, ok. 450 p.n.e.).
B. rzadko węŜa przedstawia się jako głupca;
np. w Bajce 57 Ezopa ukąszony w głowę przez
osę wąŜ kładzie głowę pod koło nad-
jeŜdŜającego wozu, aby osę zabić, i sam ginie.
Laska Aarona, która zmieniała się w węŜa
— kapłaństwo. Lewici, Synagoga. „I wziął
Aaron laskę przed faraonem i sługami jego, i
obróciła się w węŜa. Ale faraon wezwał
mędrców i czarowników (...). I rzucili laski
swoje i obróciły się w węŜe. Ale Aaronowa
laska poŜarła ich laski" {Ex. 7, 10—12).
WąŜ jadowity — oszczerstwo. „Zaostrzyli
języki swe jak węŜe, jad Ŝmijowy jest pod ich
wargami" {Psalm 139 4).
Według wierzeń ludowych wąŜ, widząc
jeźdźca, zaczajał się na drodze, gryzł wierz-
chowca w pęcinę, a gdy ten padał, atakował
jeźdźca. W Gen. (49.17) Jakub mówi do
synów: ,,Niech Dań będzie węŜem na drodze,
Ŝmiją na ścieŜce, kąsającą kopyta końskie, Ŝe
spada jeździec jego na wznak".
WąŜ Ŝywiący się pyłem — radość i szczę-
ście. „Wilk i baranek będą się paść razem (...),
a węŜowi pył chlebem będzie" {Izajasz 65,25).
„Narody (...) lizać będą proch jak węŜe"
{Micheasz 7, 16—17).
WąŜ miedziany przedmiotem kultu u sta-roŜ.
śydów. Rozgniewany Jahwe spuścił na
szemrzących synów Izraela węŜe ogniste. które
bardzo wielu poraniły lub zabiły;
pomiarkowawszy się kazał MojŜeszowi dla
uratowania pozostałych, sporządzić węŜa
miedzianego i „postawić go na znak: kto
ukąszony spojrzy nań, wyzdrowieje" (Nu-meri
21, 5—9). „Król izraelski Ezechiasz (...) czynił
dobrze przed Panem (...), zniósł świątyńki na
wyŜynach, skruszył bałwany, powycinał święte
gaje i połamał węŜa miedzianego, którego byt
uczynił MojŜesz; do tego bowiem czasu
synowie izraelscy palili mu kadzidło,
nazywając go Nohestan ('miedziany')" (4. Ks.
Król. 18, 1—4). W chrześcijaństwie —
uzdrowienie i mądrość. „A jak MojŜesz
podwyŜszył węŜa na pustyni, tak trzeba, aby
podwyŜszony był Syn Człowieczy" (Ew. wg
Jana 3,14). Zakręcony na kształt węŜa pastorał
biskupi jest pamiątką tego symbolu.
Przysłowie: Bywa i z węŜa driakiew (lek), tj. i
zły na coś się przyda.
WąŜ wiąŜe się z drzewem, Ŝeńskim symbo-
lem dorocznej odnowy wegetacji, co objawiało
się w obrzędach ku czci babilońsko--
asyryjskiej bogini płodności przyrody i miłości,
Isztar, i w opowieści biblijnej o węŜu w raju,
drzewie wiadomości, Ewie i Adamie. (Gen. 3,
l—7); wąŜ z drzewa wiadomości złego i
dobrego (właśc. uświadomienia seksualnego)
jest wyobraŜeniem fallicznym, mającym
jednak zarazem silne związki z zasadą Ŝeńską,
z Ewą; na wizerunkach średniowiecznych
często z głową i piersiami kobiety.
WąŜ w Biblii — równieŜ chytrość i mądrość.
„WąŜ był chytrzejszy nad wszystkie inne
zwierzęta ziemi" (Gen. 3,1). „Bądźcie mądrzy
jako węŜe" (Ew. wg Mat. 10,16). Psalmista
porównuje bezboŜnych do chytrego węŜa,
który zatyka sobie uszy, aby nie słyszeć głosu
biegłego w czarach zaklinacza, nie mogącego
w tych warunkach uczynić węŜowi Ŝadnej
krzywdy (Psalm 57 5). Średniowieczni
wojownicy skandynawscy jadali pieczone serca
węŜów, aby zyskać ich mądrość i odwagę.
Chrześcijaństwo uczyniło węŜa (z drzewa
wiadomości) Szatanem-kusicielem; jako sym-
bol diabła przedstawiano go we wczesnej
sztuce chrzęść, u stóp Madonny, nowej Ewy,
która w przeciwieństwie do poprzedniej po-
konała węŜa-Szatana, zgodnie z zapowiedzią
Jahwe: „PołoŜę nieprzyjaźń między tobą i
niewiastą, ona zetrze głowę twoją, a ty czyhać
będziesz na jej piętę" (Gen. 3.15). „A wąŜ,
który na ziemię przyniósł śmierć, przez Ciebie
został podeptan na wieki —
salve Regina!" (Salve Regina 10—12 Jana
Kasprowicza).
Kielich, z którego wnętrza wysuwa się wąŜ
— wizerunek oparty na legendzie o św. Janie
Ewangeliście: miał on wypić truciznę, gdy z
kielicha wyszła ona w postaci węŜa; atrybut
św. Jana. We wczesnym chrześcijaństwie
utoŜsamiano węŜa z Lewiatanem (zob.).
W sztuce chrzęść, wąŜ jest atrybutem, prócz
św. Jana Ewangelisty, równieŜ św. Barbata,
św. Cecylii, św. Eufemii, św. Hilarego,
apostoła Filipa, św. Tekli, św. Wer-diany i
wielu innych świętych depcących węŜe;
niektórzy z nich mieli cudownie oswobodzić
jakiś kraj od plagi węŜów, inni, jak św. Patryk,
od fallicznego kultu węŜa, kultu w Irlandii
związanego z okrągłymi wieŜami.
WąŜ Kundalini (sanskr. 'ozdobiona kol-
czykami', przydomek bogini Kali) według
tantra-jogi (ezoterycznej formy jogi) jest
utajoną siłą (energią kosmiczną, symbolem
pociągu płciowego) zwiniętą u podstawy
kręgosłupa ludzkiego jak spręŜyna. Tantra--
joga dąŜy do obudzenia węŜa Kundalini i
rozciągnięcia go wzwyŜ, aŜ do ośrodka siły
psychicznej, sahasrara ('o tysiącu promieni'),
znajdującego się tuŜ pod czaszką. Według
Pliniusza (10,86) węŜe zrodziły się z ludzkiego
kręgosłupa.
Pojęcie węŜa niebiańskiego wyraŜa się w
pięciu gwiazdozbiorach: WąŜ, WąŜ wodny,
WąŜ wodny mały, WęŜownik i Smok (między
dwiema niedźwiedzicami).
WąŜ morski — olbrzymia istota bajeczna,
wytwór wyobraźni Ŝeglarzy: przez długie
miesiące podróŜy patrzyli na wijące się ruchy
fal morskich; symbol podświadomości i głębin.
WęŜami morskimi nazywa się dziś silnie
jadowite pławice Ŝyjące w strefie pela-gicznej
mórz na pograniczu Oceanu Indyjskiego i
Pacyfiku.
Przeciwieństwo węŜa, wrogowie węŜa:
bóg słoneczny (w Bajce 54 Ezopa wąŜ przybył
na wesele Zeusa z róŜą w zębach, ale bóg nie
przyjął jej od niego), ptak, zwł. ibis, orzeł
(orzeł zwycięŜający węŜa, podobnie jak wąŜ
przybity do krzyŜa to chtoniczna zasada Ŝeńska
pokonana przez Ducha), jednoroŜec, słoń,
jeleń, Ŝaba, łasica, pszczoła;
byk (Ŝywy bohater słoneczny przeciwieństwem
martwego, chtonicznego), ryba. „Przed
zjawieniem jadowitej Ŝmije stado w wodzie
nagle się rozprószy i do dna tonie" (Boska
Komedia, Piekło 9. 76—77 Dantego, tł. E. Po-
rębowicza). Według pojęć ludowych: z tego
samego kwiatu wąŜ wysysa truciznę, a pszczoły
nektar piją" (Perykles 1,1 Szekspira, tł. L.
UIricha). „Jeśliby twój syn prosił o chleb, czy
podasz mu kamień? albo gdyby prosił o rybę,
czy podasz mu węŜa?" (Ew. wg Mai. 1, 9—10).
WąŜ Midgardu — w mit. skand, Ŝyjący w
morzu demoniczny wąŜ okalający Midgard.
świat zamieszkały przez ludzi, połoŜony
między płd. światem ognia i płn. światem lodu;
wąŜ ten jest symbolem ustawicznego
zagroŜenia istniejącego porządku Kosmosu
(podobnie jak Lewiatan). ..Świecie! wąŜ
wieczności łuskami w okrąg ciebie gniecie,
zębem zatrutym boki ogryza nieznacznie"
(Kordian, Przygotowanie 61—63 Słowackie-
go).
Widoczne, bliskie pokrewieństwo węŜa 7
jaszczurkami sprawia, Ŝe wizerunki jego,
zwłaszcza w średniowieczu, mają łapki, róŜki,
grzebienie i narośle; w mitach i legendach wąŜ
jest często nie do odróŜnienia od smoka:
otrzymuje skrzydła, pióra, ognisty oddech itd.
,,Jeśli wąŜ nie poŜarł węŜa. nie zostanie
smokiem" (Eseje: O szczęściu, nr 16 Fran-cisa
Bacona).
W Boskiej Komedii (Pieklą 25) Dante
spotyka w piekle znanych w XIII wieku
florentyńskich złodziei i złoczyńców, których
pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi w
węŜe i z węŜów w ludzi, zaś w głębi siódmego
jaru (Piekło 24) ogląda złodziei. których ciała,
gryzione przez straszliwe węŜe, rozsypują się w
proch, aby się znów odrodzić. ..Odtąd być
węŜom przyjacielem muszę" mówi poeta (tł. E.
Porębowicza). Przysłowie arabskie: Jeśli wąŜ
cię kocha, uczyń sobie ? niego naszyjnik, tzn.
korzystaj nawet z niebezpiecznych ludzi.
WąŜ Nilu — królowa egipska Kleopatra VII;
przen. chytra kobieta o kuszących, węŜowych
kształtach.
WąŜ owinięty wokół drzewa — emblemat
Drzewa śycia: pokusa.
WąŜ skrzydlaty — dobroczynność, wyzwo-
lenie, zgoda, anioł brzasku, duch wszelkiej
wiedzy.
WąŜ ułoŜony w koło. gryzący swój ogon —
koło, wieczność, siła. która się sama odradza.
koło zodiakalne.
WąŜ uniesiony w górę — fallus.
WąŜ z rogami — emblemat wody.
śmija — niewola u zaborcy. ..Na polskiej
ziemi gad, Ŝmija po całym kraju się suwa, co
nam lilijc zatruwa, co nam słoneczko wypija, co
nam zaraŜa oddechy, Ŝądłami w serce ugadza
itd." (Moja nuta l—6 T. Le-nartowicza).
WąŜ w kieszeni — skąpstwo. Mieć węŜa w
kieszeni — być dusigroszem. kutwą,
harpagonem, sknerą.
WąŜ atrybutem Mammona. uosobieniem
pieniędzy, ich potęgi, wulgarnego materializmu.
wyobraŜany na workach lub stosach złotych
monet.
Robić, skręcać węŜa — rodzaj figury
taneczno-zabawowej: marsz albo bieg w takt
muzyki szeregu osób trzymających się za ręce.
W marzeniu sennym — uosobienie groźnych
stron przeŜywanego konfliktu.
W heraldyce — strategia, sława wojenna,
odwaga, czujność.
W alchemii: skrzydlaty wąŜ — pierwiastek
lotny, bez skrzydeł — stały, przybity do krzyŜa
— przeistoczenie pierwiastka lotnego w stały,
uduchowienie, zniewieściatość.
WĘZEŁ
Węzeł symbolizuje nieśmiertelność, nieskoń-
czoność, Ŝycie, bezkres; Ŝeglugę; zgodę,
pokrewieństwo, więź. spójnię, łącznika, ugodę.
tajemnicę, małŜeństwo, wierność, miłość;
ogrodzenie, związanie, niewolę; powikłanie.
trudność, kłopot, zmartwienie; labirynt, pro-
blem, intrygę; obronę, odwet.
Węzeł — mistyczny emblemat ind. nieskoń-
czonego cyklu reinkarnacji; atrybut boga
Wisznu; chiński znak długowieczności, szczę-
ścia, przeznaczenia, losu; tybetański obrońca
(zwł. niewidomych) przed ..złym okiem".
Węzeł — nieskończoność. Łączy w sobie
spiralę i linię esowatą. ósemkę i ósemkę le-
Ŝącą, tj. znak nieskończoności; u staroŜ.
Egipcjan — Ŝycie, nieskończoność. śydowski
emblemat pokolenia -ludy.
Węzeł Izydy — nieśmiertelność: jest to
ANKH, krzyŜ egipski z uchwytem, ale z
opuszczonymi ramionami, b. rozpowszech-
niony amulet.
Węzeł Salomona — tajemnica; pokrętny
deseń złoŜony ze swastyk, zawierający ukryte
Centrum mistyczne, podobnie jak labirynt i
węzeł gordyjski.
 Węzeł — Ŝegluga, od znaczenia, jakie miała
dla niej umiejętność zawiązywania węzłów
marynarskich na Ŝaglowcach.
Węzeł gordyjski — labirynt, trudny, skom-
plikowany problem nie do rozwikłania, zawi-
łość. Węzeł na dyszlu starego wozu królew-
skiego. dar wotywny w świątyni Zeusa w
Gordionie; wg podania, kto potrafi ten węzeł
rozwiązać, zostanie panem świata. Aleksander
Wielki, nie mogąc sobie z tym dać rady. rozciął
węzeł mieczem (i został panem świata, ale na
krótko). Rozciąć węzeł gordyjski — przen.
rozwiązać zawiły problem w sposób prosty i
radykalny; zob. Jajo (jajko Kolumba);
otworzyć labirynt. aby dotrzeć do mistycznego
Centrum.
Węzeł — miłość, małŜeństwo; węzeł mał-
Ŝeński — zawiązywanie takiego węzła było
częścią ceremoniału zaślubin w staroŜ. Rzy-
mie; pan młody rozluźniał pas panny młodej
rozsuwając jego węzeł (lać. nodus Herculeus
'heraklejski'); ..rozpiął jej pas" znaczyło:
..oŜenił się z nią". Pan młody nie miał jednak
Ŝadnego węzła na stroju ślubnym, gdyŜ
mogłoby to (za sprawą czyjejś magii) uczynić
go w czasie nocy poślubnej impotentem.
RównieŜ naleŜało rozwiązywać wszystkie
węzły na połoŜnicy oczekującej rozwiązania i
na umierającym (aby nie tamować drogi duszy
chcącej ulecieć). W tradycji marokańskiej pan
młody moŜe obcować cieleśnie z Ŝoną dopiero
po rozplataniu siedmiu węzłów na jej odzieniu.
Kapłan Jowisza (łac. flamen Dialis) nie mógł
nosić węzłów na swej odzieŜy. Greczynki
rozpuszczały włosy (klasyczne węzły greckie
splecione w kok nad karkiem) na procesjach
dionizjów.
Węzeł — związanie; związek z pętlą. siecią,
plecionką, więzami, pętami, tykami.
jeniectwem. niewolą.
Rozwiązywanie węzła — uwolnienie się. np.
w buddyzmie emblemat rozstania się z
doczesnym światem pozorów; uwolnienie się
duszy z więzów ciała, śmierć; por. wyŜej
Węzeł (miłość). Rozwiązywanie węzła moŜe
teŜ wyobraŜać uwolnienie się od kompleksów i
powikłań duchowych, rozwiązanie trudnych
problemów, usunięcie blokady psychicznej,
idei prześladowczej.
Węzeł — obrona. Ludy prymitywne uŜywają
węzłów jako amuletów przeciw złym duchom.
Pozostałość arabskich tradycji
przedislamskich: mąŜ przed wyjazdem łączy
węzłem końce gałązek dwóch drzew (tzw,
małŜeństwo gałęzi); jeŜeli po powrocie
znajduje węzeł nie naruszony, wnioskuje, Ŝe
Ŝona była mu wierna; jeŜeli nie, czuje się
zdradzony. Pielgrzymi, których spotyka burza
na morzu, zawiązują sobie węzły na odzieŜy:
jednak ubiór pielgrzymów do Mekki,
hadŜdŜich. .musi być pozbawiony węzłów.
Wypróbowanym arabskim sposobem odwró-
cenia groŜącego niebezpieczeństwa jest zwią-
zanie kosmyka włosów na głowie i wymówie-
nia imienia Allacha; przeciw ,,złemu oku"
wszakŜe skuteczniejszy jest supełek na brodzie.
Trzy węzły na biczu — trzy osoby Trójcy
Świętej. Biczem o trzech węzłach potrząsał
niekiedy św. AmbroŜy (ok. 339—397), jeden z
Ojców i Doktorów Kościoła zach., wygraŜając
heretyckim arianom podwaŜającym dogmat
Trójcy Sw.
Węzły na paskach zakonników — przy-
naleŜność do zakonu franciszkanów; zob. Pas
(franciszkański). „I bernardyn ksiądz Robak
wszedł z węźlastym paskiem" (Pan Tadeusz
2,46 Mickiewicza); bernardyni — uŜywane
tylko w Polsce określenie tzw. pop. brązowych
franciszkanów.
Węzeł — magiczny władca wiatrów. Rybacy
szetlandzcy (Szetlandy — grupa ok. stu wysp
na Atlantyku, 210 km na płn. od wybrzeŜy
Szkocji), którzy zachowali do dziś niektóre
obyczaje i obrzędy normandzkie, wierzą, Ŝe
mogą wpływać na kierunek i siłę wiatrów za
pomocą magicznych manipulacji węzłami.
Węzeł — impresa (godło) króla fr. Fran-
ciszka I (1515—47).
Węzeł — Ŝycie. „Nędzny gadzie, twym
ostrym zębem rozwiąŜ teraz węzeł Ŝycia
splątany" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
tł. L. Uiricha). Kleopatra do Ŝmii, przykładając
ją do piersi. „Snuć węzły Ŝycia i wieńce
potęgi" (Dzień dzisiejszy 36 Zygmunta
Krasińskiego).
Węzeł — szantaŜ modlitewny. Rozpo-
wszechniony, zwł. w krajach śródziemno-
morskich sposób przymuszania świętych do
działania: po zawiązaniu supełka (który wiąŜe
świętego) następuje przedstawienie konkretnej
sprawy z towarzyszącą jej pogróŜką: „Nie
wypuszczę cię, póki nie spełnisz prośby!"
Węzeł — kłopot, problem. Przysłowie:
To bardzo trudny i cięŜki węzeł na mnie,
tj. twardy orzech do zgryzienia, trudna sprawa
do załatwienia (problem do rozstrzygnięcia).
Przysłowie: Głupi wiąŜą węzły, a mądrzy je
rozwiązują.
„Zaplataj dobrze węzeł, końce wsadź do
wody" (Pan Tadeusz 9,129 Mickiewicza), aby
się nikt nie dowiedział o całej sprawie. mówi
kapitan Ryków, Rosjanin. Roś.: koncy w wódu
'i ani śladu'.
Węzły — powiązania, związki, więzy, więź;
łączność, spójnia.
czek. Demonem wiatru miał być Eol (gr.
Alolos) zamieszkały na dalekim zachodnim
morzu, na Wyspach Eolskich, ulubienic bo-
gów; przyjął gościnnie Odyseusza i dał mu na
dalszą podróŜ worek z zamkniętymi w nim
przeciwnymi wiatrami. Jednak u ojczystych
wybrzeŜy, gdy znuŜony Odys zasnął. ciekawi
towarzysze bohatera otworzyli worek; wiatry
zapędziły wtedy okręty na powrót do wyspy
Eola, który juŜ nie powtórzył swej usługi
(Odyseja 10.1 Homera). Eol nic był nigdy w
Grecji przedmiotem czci, nie składano mu
ofiar; był wytworem wyobraźni poetyckiej.
Inaczej u Wergiliusza (Eneida 1,53; 8,416),

Węzły gdzie Junona zwraca się do Eola z prośbą.

Późniejsi poeci uczynili go królem wiatrów.
Germański Wodan (Odyn) był prawdop.
pierwotnie takŜe bogiem burz i wiatrów.
W tradycji perskiego mazdaizmu wiatr
podtrzymuje Wszechświat i reguluje jego

krwi — równowagę moralną i fizyczną. W tradycji

muzułmańskiej wiatry podtrzymują trzepotem
niezliczonych skrzydeł prawody podpierające
tron Allacha. Wiatrami rządzili takŜe Hermcs
(Merkury), Pan, Trofonios (legendarny

pokrewie
budowniczy świątyni Apollina w Delfach),
Linos (śpiewak, twórca muzyki gr.), Amfion
(mąŜ Niobe. władca Teb, muzyk i poeta).
Maruts (ind. wedycki bóg burzy), w
mitologiach przedstawiani zwykle jako zło-
touści, bogaci, złodzieje, śpiewacy, czarujący

ństwo. grą na harfie, lutni, piszczałkach trzcinowych,

gwizdaniem; kapryśnicy; młynarze;
wojownicy; umieją szybko zmieniać postać i
wzrost, niekiedy dwugłowi, wieloręcy. szybcy,
niepowstrzymani, zdecydowani, często
Węzeł kochanków — wierność i miłość.
niewidzialni; dają się przebłagać ofiarami; np.
Dwa węzły na podwójnej wstąŜce, z podwój-
Agamemnon ofiarowuje Ŝycie swej córki.
nymi zakończeniami.
Ifigenii. aby wywołać pomyślny wiatr dla floty
Węzeł dramatu, komedii, sztuki, powieści —
mającej wyruszyć przeciw Troi.
zawiązanie i przeprowadzenie akcji, której
Wiatr północny, u Greków Boreasz (gr.
przedmiotem jest konflikt między postaciami
Boreas 'szumiący'), zimny, ale wesoły i zdro-
utworu; intryga.
wy dla Europy i Azji Mniejszej, w Afryce zaś
Zawiązać sobie węzełek (np. na roŜku
przynoszący chmury i deszcze; od czasu. gdy
chusteczki), aby nie zapomnieć o czymś, co
zniszczył flotę perską Kserksesa, czczony
trzeba załatwić; równieŜ przen. o odwecie,
przez Ateńczyków. U Rzymian Aquilo,
rewanŜu.
Arcturus, a Egipcjan Kehui (o baranim łbie).
Krótko i węzłowato — treściwie, zwięźle,
„Wiatr północny rozpędza deszcze, a obmowa
lapidarnie.
wywołuje gniewne oblicze" (Ks. Przypowieści
W marzeniu sennym: trudności, komplikacje,
25,23). Dary wiatru północnego:
powikłania Ŝyciowe.
w folklorze azjatycko-europejskim wiatr płn.
(a. mróz, diabeł, św. Piotr. Pan Bóg) obda-
WIATR
Wiatr jest symbolem czasu, nicości, pustki,
przestrzeni, ruchu, szybkości, przemijania,
niestałości, zmienności, niepokoju, aktywności,
gwałtowności, zniszczenia, zamieszania,
odrodzenia; Ŝyciodajnego tchnienia bóstwa.
głosu boŜego, potęgi bóstwa, pośrednika
między niebem a ziemią, posłańca bogów;
łaski, grzechu, gniewu bóstwa, niebezpieczeń-
stwa, kary boŜej; Ŝycia ludzkiego, duszy. ducha
twórczego, sil Ŝywotnych, namiętności
ludzkich, szaleństwa, wojny, porywczości;
męskości, chuci, płodności; cierpienia; pieśni:
ekstazy; wolności, natchnienia poetyckiego i
wróŜebnego, (nie)pomyślnej Ŝeglugi, traktu
(gościńca); daremności, nietrwałości; roz-
noszenia plotek, próŜności, niewdzięczności,
kaprysu.
Nie znając prawdziwych, fizycznych przy-
czyn powstawania wiatrów, staroŜytni widzieli
w nich istoty boskie. Składano im ofiary na ich
własnych ołtarzach, aby zapewnić sobie dobre
zbiory i bezpieczną Ŝeglugę. Dowódcy flot na
wyprawach wojennych składali wiatrom ofiary
z czarnych owie
 rŜą biedaka magicznymi przedmiotami, jak
sakiewka wciąŜ napełniająca się złotem, stolik,
na którym na Ŝądanie zjawiają się potrawy,
zwierzę złotonośne, a wreszcie, gdy je
wszystkie od biedaka wyłudzono, kije samobije,
wymuszające zwrot czarodziejskich darów.
Urodzeni przy wietrze ptn. zaznają czasów
wojny. Ironiczna uwaga Hamleta (2,2):
„Szalony jestem tylko przy wietrze północo-
pótnocnozachodnim; kiedy z południa wieje,
umiem odróŜnić jastrzębia od czapli" (t). .1.
Paszkowskiego).
Wiatr wschodni: gr. Euros 'zaranny', rz.
Yullurnus, egips. Henk-Nisesui (o baranim łbie),
suchy, czasami wilgotny, wiejący gł. w okresie
zimowego przesilenia dnia z nocą;
w Palestynie wschodnie wiatry pustynne, często
jesienne, słynny chamsin uwaŜany za plagę.
Urodzeni przy wsch. wietrze będą obdarowani
złotem, nie zaznają biedy.
Wiatr północno-wschodni Euroakwilo
(Eurocyklon. wł. gregale), lewantyński, silny i
zimny (gl. zimowy), wiejący w zach. i środk.
basenie śródziemnomorskim, przynoszący
zniszczenie, zarazy, burze, miotacz fal,
wysuszający owoce; wymieniony w Dziejach
Ap. 27, 14.
Wiatr południowy: gr. Nótos 'wilgotny', rz.
Auster, egip. Szebhui (o łbie lamparta),
burzliwy, ciepły, przynosi Grecji często mgłę.
wilgoć i deszcz, wieje na początku lata. szkodzi
zdrowiu, „zły pasterzom, od nocy lepszy na
złodzieje, na rzut bowiem kamienia ledwie
sięgnie oko" (Iliada 3, 11—12 Homera. tł. Fr.K.
Dmochowskiego). ..Gdy wieje wiatr z południa,
powiadacie, Ŝe będzie gorąco: i bywa" (Ew. wg
Łuk. 12.55). Zrodzeni przy wietrze płd. będą
ludźmi towarzyskimi.
Wiatr zachodni: gr. Zefir (Zephyros 'ciemny'),
rz. Favonius. mąŜ Flory, egip. Hutczaiui (o łbie
Ŝmii), przynosi Grecji burze i deszcze. a krajom
zachodnim pogodę, wiosenny, pozwalający na
rozpoczęcie Ŝeglugi, wiejący gł. w okresie
letniego przesilenia dnia z nocą. W Palestynie
łagodny, często deszczowy:
„Gdy widzicie obłok podnoszący się z zachodu,
zaraz mówicie: będzie deszcz, i tak bywa" (Ew.
wg Łuk. 12.54). W nowoŜytnej Europie symbol
idei wolnościowych Rewolucji Fr. ..Lecz skoro
słońce swobody zabłyśnie i wiatr zachodni
ogrzeje te państwa. i cóŜ się stanie z kaskadą
tyraństwa?" (Dziady cz. III, Ustęp, Pomnik
Piotra Wielkiego
67—8 Mickiewicza). Urodzeni przy wietrze
zach. będą ledwo wiązać koniec z końcem.
RóŜa Wiatrów — graficzne wyobraŜenie
rozkładu kierunków wiatrów, zwykle 4, 8 a. 16
kierunków, czasem 12. Cztery gł. wiatry
związane są z czterema temperamentami,
czterema elementami, czterema porami roku.
WieŜa Wiatrów astronoma Andronikosa z
Kyros. zbudowana ok. 40 p.n.e. u wejścia na
agorę ateńską, była ośmioboczna, a kaŜda jej
ściana odpowiadała kierunkowi jednego z
ośmiu wiatrów. Jest to jeden z najlepiej
zachowanych pomników staroŜytności.
Objawieniu się bóstwa towarzyszy często
wicher, trąba powietrzna. Wiatr — Duch BoŜy
— unosił się na początku nad wodami (Gen.
1,2). Hebrajskie ruah to 'wiatr, duch i
tchnienie'. Cherubini ukazują się Ezechie-Iowi
w gwałtownym wichrze północnym (l. 4—14).
Zesłanie Ducha Świętego następuje wśród
szumu wichru gwałtownego (Dzieje Ap. 2,2).
Bóg mówi do Hioba ,,spośród wichru" (Hiob
38.1). ..A oto Pan przechodził, a wicher
potęŜny i silny, wstrząsający górami i kruszący
skały szedł przed Panem" (3. Ks. Król. 19.11).
W symbolice indyjskiej waju to 'tchnienie
kosmiczne i słowo', pośrednik między niebem
a ziemią, przynoszący tchnienie Ŝycia a.
podmuch śmierci.
Wiatr — uczucia (zwł. gniew) bóstwa. ..To
mówi Pan: Oto ja wzbudzę na Babilon (...)
wiatr zaraźliwy i poślę przeciw Babilonowi
wiejaczy, którzy go przewieją i spustoszą jego
kraj" (Jeremiasz 51. l—2). „Wszystkich
pasterzy twoich paść będzie wiatr, a miłośnicy
twoi w niewolę pójdą" (22,23). ..Na wejrzenie
Boga zatrzęsą się góry i wiatr południowy wiać
będzie" (Eklezjasłyk 43,17). W 2. kręgu piekła
(pieśń 5 Boskiej Komedii Dantego), wśród
innych dusz ludzi zmysłowych smaganych
wichrem. Paolo i Francze-ska „miecą się na
wietrze tam i sam jak lotne pierze" (tł. E.
Porębowicza).
Wiatr wywołuje ekstazy prorocze i wróŜ-
biarskie: wiatr szumiący w liściach dębu
wypowiadał wyrocznie Zeusa w Dodonie,
Wiatr — Ŝyciodajne tchnienie bóstwa,
odrodzenie. „To mówi Pan: Od czterech
wiatrów przyjdź duchu i tchnij na tych pobi-
tych. a niech oŜyją" (Ezechiel 37,9). Wiatr i
duch (tchnienie), jednakowo niewidzialne,
łączą się w symbolice i nazwie: gr. pneuma
'duch, tchnienie, dmuchnięcie, wiatr, duch,
natchnienie'. „Pan tchnął w oblicze pierw
szego człowieka dech Ŝywota — i stał się
człowiek istotą Ŝywą" (Gen. 2,7).
Wiatr — swoboda, wolność, wolność ducha.
„Wiatr, kędy chce, dmie" (Ew. wg Jana 3,8).
Pomyślny wiatr — sprzyjające okoliczności;
tac. secundis ventis 'z pomyślnym wiatrem
(płynąć)'. Inny wiatr powiat, tj. przychylny.
Wiedzieć, skąd wiatr wieje — wyczuwać, co
się dzieje, jakie się szykują zmiany.
Wiatr — szybkość. Pędzić, gnać jak wiatr, z
wiatrem na wyścigi, z wiatrem w zawody, na
skrzydłach wiatru (zob. Skrzydła). Słynne z
szybkości biegu rumaki uwaŜano za potomstwo
wiatrów — Boreasza lub Zefira.
Wiatr — poseł bogów i ludzi. Kształt wichru
przybierali m.in. Zeus, Herakles, Odyn,
Hurakan (jednonogi bóg błyskawicy Majów).
,,Powiejcie wiatry od wschodu! Z wami do
mojego rodu poślę skargę" (Duma Lukierdy l—
3 F. Karpińskiego). „Wichrze! nad wzgórza,
pola nieś me pozdrowienie stąd, rodzinną moją
pozdrów wieś" (Pozdrowienie 5—7 K.
Tetmajera).
Wiatr — źródło energii, siła napędowa,
rozpęd. Zabrać komuś wiatr z Ŝagli, pierw.
Ŝeglować na stronie nawietrznej innego statku,
zabierając mu wiatr.
Wiatr — gwałtowność, porywczość. Prze-
gnać, przepędzić na cztery wiatry {Ezechiel
17,21), „I jak długo wichrem gwałtownym będą
mowy ust twoich?" (Hiob 8,2). Kto sieje wiatr,
zbiera burzę, przysł. wg Ozeasza (8,7):
„Bo wiatr siać będą, a wicher późną". Przeciw
wiatru trudno iść (a. dmuchać). Łagodny
wietrzyk rozpala ogień, gwałtowny — tłumi
(Lekarstwa na miłość 807 Owidiusza).
Wiatr — próŜność, pycha. Wiatrem nadęty.
Wiatr — Ŝądza, chuć; zob. Koń (Boreasz
zaptadniający klacze). Zefir przynoszący
deszcze, a zatem i bogate zbiory, został przez to
małŜonkiem Chloris ('kwitnącej'), która zrodziła
mu Karposa ('owoc'); znana teŜ była jego
namiętność do Hiacynta, którego śmierć
spowodował przez zazdrość o Apollina. „Po-
wstań, wietrze północny, zerwij się, wietrze z
południa, przewiej mój ogród, niech się
rozpłynie jego woń balsamiczna; niech przyj-
dzie mój miły do swego ogrodu i niech
spoŜywa wyborne owoce jego" (Pieśń nad
pieśniami 4,16). ..Wiatr lubieŜny, co zwykł
w swym przelocie wszystko całować" (Otello
4,2 Szekspira, tł. J. Paszkowskiego).
Wiatr — czas. „Czas jest to wiatr: on tylko
małą świecę zdmuchnie, wielki poŜar od wiatru
tym mocniej wybuchnie" (Pan Tadeusz 10,
352—3 Mickiewicza).
Wiatr — niestałość, próŜność, nicość,
przemijanie, zmienność, los ludzki. „Kto
zamieszanie wnosi w dom swój, odziedziczy
wiatr" (Ks. Przypowieści 11,29), tj. nic. „śywot
mój wiatrem jest" (Hiob 7,7), tj. szybko
przemija. „Bałwany (bogów pogańskich) to
pusty wiatr" (Izajasz 41,29). „Losie człowieczy,
tyś jest jak wiatr!" (Pieśń duchów nad wodami
34—5 Goethego). Człowiek to trzcina
chwiejąca się na wietrze (por. Ew. wg Luk.
7,24), ale „trzcina myśląca" (Myśli 6,347
Pascala). Mówić na wiatr, uprawiać wiatrologię
(operować beztreści-wymi frazesami). Szukaj
wiatru w polu. Wiatrem podszyta (o lichej,
przepuszczającej chłód odzieŜy). Słowa na
wiatr — niedotrzymane obietnice. Przeminęło z
wiatrem (tytuł powieści autorki amer. Margaret
Mitchell: Gone wilh the Wind, 1936). Pędzić
wiatry po świecie — uganiać się nie wiadomo
za czym. Pies szczeka, wiatr wieje — gadanie,
obmowa bez znaczenia. Przysłowia: Kto wia-
trem słuŜy, temu dymem płacą. Co z wiatrem
przyszło, to z wiatrem uleci. Mieć wiatr w
głowie — być lekkomyślnym. Wystawić kogoś
do wiatru — oszukać. śyć wiatrem — nie
wiadomo czym. Puścić majątek z wiatrem —
zmarnotrawić.
Wiatr — chwiejność, niezdecydowanie.
Chorągiewka na wietrze — człowiek zmie-
niający poglądy. Liść na wietrze — człowiek
niestały. „Głupio jest skarŜyć się na niestałość
wiatru" (Heroidy, List 21 76 Owidiusza),
Wiatr — grzech, plotka, obmowa. Wieść
mówi w Prologu do Henryka IV cz. 2 Szekspira:
„Ja to (...) na wietrze, moim koniu, unoszona,
głoszę (...) potwarz" (tł. L. Ulri-cha). „Grzech
powtórzony jest jak wichru powiew, co kłęby
prochu w ludzkie oczy miota" (Perykles 1,1
Szekspira, tł. L. Uiricha). „Kto się wspiera na
kłamstwach, ten pasie wiatry" (Ks.
Przypowieści 10,4). Przysłowie z XVI w.:
Powstrzymywać bieg plotki to chwytać wiatr w
siatkę.
Wiatr — niewdzięczność. „Dmij, dmij,
wietrze zimowy, kąsasz mniej boleśnie niŜ
ludzka niewdzięczność" (Jak wam się podoba
2,7, Pieśń Szekspira).
Zły wiatr — dawn. morowe powietrze,
zaraza. „Niech Zeus wreszcie odmieni nasz zły
wiatr!" (Bfagalnice 775 Ajschylosa).
Przysłowie: Bodaj cię zły wiatr (owionął)!
Dać komuś wiatru — przestraszyć, dać się
we znaki.
Wiatr w oczy — niepomyślne okoliczności,
przeciwności, przykrości.
Wiatr instrumentem muzycznym. „Ręce
kładę na wiatrach jako na harfy Eola strunach...
i gra mi wiatr jak najboleśniej" (Beniowski
VIC, 297—9 Słowackiego).
Wiatr — pieśniarz-deklamator. „Polski
wiatr, rapsod jedyny spraw tu pokonanych"
(RóŜa, Prolog S, śeromskiego). „A na drutach
jaskółki czernieją jak nuty, wedle których wiatr
śpiewa swych westchnień pacierze" (Droga
13—14 L. Staffa). „Wiatr czasem sobie utnie
wyrwasa w takt szyderski" (Rycerska I, 13—14
Or-Ota). Wyrwas — przyśpiewka.
W plastyce wiatr wyobraŜano jako ptaka,
grzechotkę, harfę, lutnię, fletnię Pana lub inne
instrumenty muz., jako osoby a. głowy o
wydętych policzkach, dmuchające, niekiedy w
rogi a. muszle, we wczesnym średniowieczu
częściej same głowy, później głowy
uskrzydlone. Bezcielesny bóg wiatru dmący w
chmury był godłem (wł. impresa) księcia
Farmy Ranuccio Farnese (1569—1622) z de-
wizą: Pellit et attrahit tac. 'odpędza (zło) i
przyciąga (dobro)'.
Wiatr z okna to strzała z kuszy — przy-
słowie wł.: aria da fmestra, colpo di bale-stra
— ostrzeŜenie przed przeciągami, postrachem
XVII—XIX wieku.
W marzeniu sennym: zapowiada waŜne
wydarzenie, zmianę; (łagodny) szczęście;
(burzliwy) nieszczęście.
Wg mniemań lud. urodzeni w chwili bez-
wietrznej, w czasie ciszy, będą głupcami.
WIELBŁĄD
Wielbłąd (dromader, baktrian) symbolizuje
pychę, godność, stateczność, królewskość,
Azję; próŜność; okręt; przewóz: cięŜki trud,
posłuszeństwo, potulność, niezmordowaną
wytrwałość; ostroŜność; dobrą pamięć;
wstrzemięźliwość, umiarkowanie, abstynencję,
niewybredność; nieumiarkowanie; lubieŜ-ność;
pokutę; pozory; głupotę, chytrość;
nieforemność, niezdarność, garb; trudny
charakter, wściekłość, złe nawyki; śmierć.
Wielbłąd na Wschodzie — bogactwo i po-
gaństwo Wschodu, okręt pustyni, dostojeń-
stwo, powaga, godność; wstrzemięźliwość
(obywa się bez pokarmu i napoju przez wiele
dni marszu przez pustynię); droga (przez
pustynię) ku (ukrytej oazie) boskiej esencji.
Wielbłąd — dobra pamięć; przysłowie gr.:
Wielbłąd nigdy nie zapomina krzywdy.
Wielbłąd — próŜność; prosił Zeusa o rogi,
które zdobią tyle innych zwierząt; bóg nie
tylko odmówił jego prośbie,'ale jeszcze za karę
obciął mu uszy (Wielbłąd bajka Ezopa).
Przysłowie: Wielbłąd, szukając rogów, kopyta
utracił.
Wielbłąd — niezdarność, niezgrabność,
głupota. Wielbłąd na zgromadzeniu zwierząt,
zobaczywszy małpę w tańcu, zapragnął sam
popisać się tańcem i puścił się w pląsy tak
niedołęŜnie, Ŝe wyrzucono go z zebrania
(Wielbląd i Małpa Ezopa).
Wielbłąd — egoizm, nieczułość. Przysłowie
hebr.: Wiele starych wielbłądów nosi skóry
młodych na targ.
Wielbłąd — rozpusta. Wg Pliniusza (l 0,85)
krycie samicy odbywa się w miejscu utajonym i
trwa przez cały dzień.
Wielbłąd — garb(y), bezkształt, niefo-
remność, kabłąkowatość, przeciwieństwo
kształtów opływowych. „Łatwiej jest wiel-
błądowi przejść przez ucho igielne niŜ boga-
temu wejść do królestwa niebieskiego" (Ew. wg
Mat. 19,24), wariant przysłowia wsch.
„Wodzowie ślepi, którzy przecedzacie komara,
a połykacie wielbłąda" (Ew. wg Mat. 23,24).
Wielbłąd w chrześcijaństwie — umiarko-
wanie, powściągliwość, pokora, poddanie,
posłuszeństwo; ograniczoność, ciasnota umy-
słowa; szał, wściekłość. Na posągu w katedrze
w Amiens atrybut uosobienia Posłuszeństwa;
tamŜe klęczący wielbłąd wyobraŜa pokorę,
poddanie się woli boŜej.
Włosiennica z sierści a. skóry wielbłądziej,
noszona dla umartwiania ciała — pokuta.
Atrybut św. Jana Chrzciciela (Ew. wg Marka
1,6).
Wielbłąd — mylące pozory. „Wielbłąd,
choćby sparszywiały, uniesie juki wielu osłów"
(Adagia 5,81 Diogenianusa; ok. 125 n.e,).
Wielbłądnik z Mekki — Mahomet.
 Wielbłąd w raju muzułmańskim — Al Adha, nieba i Ziemi, przepastnej, wieloznacznej
najszybszy z wielbłądów proroka, jedno z ciemności; morza i światła, ślepych sił Natury,
dziewięciorga zwierząt przyjętych do raju. bezrozumnej potęgi, namiętności, gwałtowności,
Ulubionym wielbłądem Mahometa był wszakŜe chuci; ogromu; zawierania albo ukrywania w
Al Kaswa. W Kobie, w miejscu, gdzie ukląkł, sobie; mistycznej mandorli, grobu, ciała;
postawiono meczet. skąpstwa, chytrości, piekła, diabła, podstępu; zob.
Wielbłądziokształtny wąŜ był to, wg tradycji
Delfin.
rabinackiej. wierzchowiec demona Samaela, na Wieloryb jest pierwszym zwierzęciem wy-
którym demon przyjechał do raju, aby nakłonić mienionym z nazwy gatunku w Biblii, w opisie
Ewę do spoŜycia zakazanego owocu. stworzenia świata (Gen. 1,21): „I stworzył Bóg
Latający wielbłąd — wg gł. księgi Kabały, wieloryby olbrzymie" (Wulgata:
Zohar, wąŜ, który kusił Ewę w raju, uwaŜany ,,cete grandia").
teŜ za skrzydlatego węŜa a. smoka. Wieloryb — zawieranie lub ukrywanie w sobie,
Czarny wielbłąd — śmierć. Przysłowie tur.:
np. grobu zawierającego zwłoki, ciała
Śmierć jest to czarny wielbłąd, który klęka przed
mieszczącego duszę, barki przewoŜącej na
drzwiami kaŜdego człowieka (aby zabrać wschód podziemną rzeką słonecznego boga;
zwłoki). ukryty skarb; zagraŜająca katastrofa;
Wielbłąd emblematem Azji jako jednej z arka Noego mieszcząca całą ludzkość i świat
czterech części świata. zwierzęcy.
Wielbłąd — zły nawyk, zgubne przyzwy- Wielka ryba i Jonasz zob. Ryba. Mnisi w
czajenie. „Nie wpuszczaj nigdy wielbłądziego Lindisfarne w Anglii w X w. upowszechnili
nosa" (Wielbłądzi nos Lydii H. Sigurney; mniemanie, Ŝe biblijna ,,wielka ryba" (z Księgi
ang., 1815), bo wtedy będziesz musiał wpuścić iJonaszd), która połknęła proroka wyrzuconego ze
resztę. statku i zawiozła go, nieuszkodzonego, w swoim
Wielbłąd — niewybredność, poprzestawanie brzuchu, na brzeg naprzeciw Niniwy, aby Jonasz
na byle czym. „Dziewięć dromaderów chodziło mógł tam spełnić polecenie Pana, to wieloryb.
co dnia na piasku pagórki karmić się chwastem Egze-geci biblijni dowodzili, Ŝe działania owego
nadmorskich ajerów" (Ojciec zadzumionych „wieloryba" były prefiguracją złoŜenia do grobu i
4—6 Słowackiego). Ajer — szuwar, tatarak, zmartwychwstania Chrystusa. Jonasz we
tatarski korzeń. wnętrznościach ryby przedstawia Zbawiciela lub
Dromader — duma, pycha; wyobraŜany jako ziarno nieśmiertelności w kosmicznym Jaju.
wierzchowiec osoby mającej tę wadę. W średniowieczu brzuch wieloryba wyobraŜał
Wielbłąd — hardość, wyniosłość. WraŜenie, czeluście piekła, a otwarta paszcza — bramę
jakie wywołuje wysoko uniesiona głowa i piekielną.
wzgardliwy wyraz pyska. Na dawnych mapach świata wizerunek
Wielbłąd — nieumiarkowanie. Gdy zaspokaja wieloryba oznaczał często oceany.
pragnienie po długim marszu bez wody, potrafi Wieloryb — chytrość, podstęp. W wielu
odzyskać straconą w podróŜy wagę w dziesięć bajkach i legendach, m.in. w pierwszym
minut, wypijając 120 litrów wody. opowiadaniu Sindbada śeglarza (w Baśniach z
W heraldyce: wytrzymałość, zadowolenie z 1001 nocy), Ŝeglarze schodzą z okrętu na wyspę,
losu. która okazuje się „wielką rybą" i pogrąŜa się w
W marzeniu sennym: harówka, (czarny) odmęty, topiąc część załogi i pasaŜerów. Zob.
gwałtowna śmierć; zabójstwo. Wyspa (bezludna).
Wieloryb — lubieŜność, poŜądanie. Pa-rolles
WIELORYB mówi o hrabi Russylionu: „Hrabia jest chłopak
niebezpieczny i rozpustny, prawdziwy wieloryb
Nazwa waleni lub największych gatunków
na panieństwo, połykający narybek" (Wszystko
ssaków morskich rzędu waleni, jak wal, płetwal
dobre, co kończy się dobrze 4,3 Szekspira, tł. L.
błękitny, finwal, humbak, kasza-lot itd.
Uiricha). Symbolikę tę tłumaczą teŜ olbrzymie,
Wieloryb jest symbolem dźwigacza Ziemi albo
fallicz-_ ne kształty wieloryba.
Kosmosu, terenu przecięcia się kół
 Wieloryb — skąpstwo i obŜarstwo. „Wielkie
ryby małe Ŝrą. Skąpy bogacz jest jak wieloryb:
igra i koziołkuje pędząc przed sobą biedny
drobiazg, który na koniec jednym kęsem
poŜera. Słyszałem ja o takich wielorybach na
lądzie, które nie zamkną gęby, póki nie połkną
całej parafii" (Peryktes 2,1 Szekspira, wg tł. L.
UIricha).
Wieloryb albo Potwór Morski, gwiazdozbiór
równikowy.
Biały wieloryb (Moby Dick) zob. Lewiatan.
WIENIEC
Wieniec symbolizuje ofiarę, ochronę, obronę,
urodzaj; odwagę, waleczność, zwycięstwo,
honor, sprawiedliwość, odznaczenie, nagrodę,
pochwałę, chwałę, pamięć; niewolę, wolność;
śmierć; dziewictwo, radość, wesołość,
uroczystość, małŜeństwo, siłę Ŝywotną, płod-
ność, obfitość; dobrobyt; czary, zmartwych-
wstanie; zob. Korona; por. Koło.
,,Wieniec (korona) godności — siwizna
(sędziwość); dochodzi się do niej drogą
sprawiedliwości" (Ks. Przypowieści 16,30).
Wieniec — dziewictwo, zamąŜpójście.
Izraelskie dziewice nosiły wieńce z mirtu,
ateńskie narzeczone — z głogu, rzymskie — z
werbeny, nowoŜytne — bukiety lilii, kwiatu
pomarańczy, mirtu. (Zachować, stracić) wianek
— dziewictwo.
Wieniec z róŜ (w staroŜ. Izraelu) — bez-
boŜnictwo, sybarytyzm. „(BezboŜnik): Chodźmy
w wieńcach róŜanych (...); Ŝadnej łąki niech nie
będzie, po której by nie miała przejść rozpusta
nasza!" (Ks. Mądrości 2,8).
Wieniec z róŜ (staroŜ. Gr. i Rz.) — uczta,
biesiada. Wieniec biesiadny gości i gospodarzy.
równieŜ z innych kwiatów. Uroczysty wieniec
cesarzy rz. Atrybut św. Doroty, męczenniczki z
IV w.
Wieniec (staroŜ. Gr. i Rz.) — znak poświęcenia
bogom, ochrona, obrona, siła Ŝywotna;
urząd władcy. Pierw, część stroju kapłana,
wykonana z rośliny poświęconej bogu (łac.
corona sacerdotalis}. któremu kapłan składał
ofiarę. W czasie ofiary zostawali uwieńczeni
ofiarujący i zwierzę ofiarne. Uwieńczano takŜe
posągi bogów, zwykle roślinami, jakie były im
poświęcone, np. wawrzyn Apollinowi, dąb
Zeusowi, mirt Afrodycie, winorośl a. platan
Dionizosowi, kłosy zboŜa Demeter, oliwka
Atenie. Podobnie jak ludzi
Ŝywych w znaczących momentach Ŝycia, tak i
zmarłych uwieńczano dla zapewnienia im
opieki bogów. Wierzono teŜ, Ŝe energia
Ŝywotna rośliny wnika w głowę człowieka,
chroniąc go i pomagając mu; zob. Wawrzyn
(pioruny). Wieniec zdobił uczestnika wesela (c.
nuptialis), chronił biesiadnika od nie-strawności
i przepicia (c. conviviaiis), pomagał mówcy w
wyraŜaniu myśli, nieboszczyka bronił od złych
przygód na tamtym świecie. Wieńcem z liści
prawdziwych a. złotych wyróŜniano za zasługi
wojenne (było to teŜ oczyszczeniem po
przelewie krwi) i triumfy sportowe.
Najdawniejszą gr.-rz. ozdobą głowy była
przepaska wełniana a. płócienna (gr. diddema),
słuŜąca pierw. do ujęcia długich włosów;
rozwinięciem przepasek stały się ozdobne
wieńce roślinne potem metalowe, wreszcie
diademy i korony (zob.) królów „z boŜej łaski",
cesarzy i ksiąŜąt, naprzód jako oznaka
honorowa, później atrybut sprawowanej władzy.
Wieńcami zdobiono równieŜ bramy miast w dni
uroczyste.
Wieniec — urodzaj, płodność. Zadaniem gr.
wieńca mogło teŜ być przychylne usposobienie
Charyt jako boginek urodzaju i płodności. W
podobnych celach (w stosunku do swoich
bogów) Germanie i Słowianie w okolicach
przesilenia letniego wrzucali zioła do
rozpalonych ognisk, puszczali wieńce na wodę:
miało to zapewniać płodność, później wróŜyć o
urodzaju i perspektywach małŜeńskich (np.
germańskie letnie ogniska dla boga płodności
Baldera, ognie i wianki w noc świętojańską w
Polsce).
Wieniec z siedmiu gwiazd w mit. gr. —
światło wewnętrzne rozjaśniające duszę zwy-
cięzcy w walce duchowej; podarunek Dioni-
zosa dla Ariadny, umieszczony po jej zgonie na
niebie jako Korona Północy.
Wieniec — odznaczenie dla rz. legionistów i
wodzów: złoty, rzeźbiony w blanki, dawany
pierwszemu, który wdarł się na mury
obleganego miasta (łac. corona muralis);
złoty, rzeźbiony w dzioby okrętowe, za
odznaczenie się w bitwie morskiej (c. Tiara/w);
z liści dębowych, za ocalenie Ŝycia obywatelowi
rz. (c. civica}; złoty, w kształcie palisady,
pierwszemu, który wdarł się do obozu
nieprzyjaciela (c. castrensis)', z trawy i dzikiego
kwiecia, dla wodza, który oswobodził oblęŜone
wojska (c. obsidionalis);
mirtowy, dla wodza za sukces mniejszy (c.
ovatio); dla wodza odbywającego triumf
(c. triumphalis). „Wieńce za poczciwe blizny
odebrane dla ojczyzny" (Marsz dla Ŝołnierzy
23—4 Franciszka Karpińskiego).
Wieniec — niewola. Wieńce, mające być
jakoby pamiątką okowów Prometeusza, stały się
w Grecji i Rzymie emblematem niewoli:
wkładano je na głowy zdobytych jeńców
wojennych.
Wieniec z liści dębowych — zob. Dąb
(Liście). Atrybut bóstw nieba.
Wieniec z wawrzynu, zob. Wawrzyn. Wieniec z
róŜnych kwiatów — atrybut Mury i muzy
Terpsychory; uosobienie Złotego Wieku i Azji.
Wieniec trzcinowy a. z sitowia — atrybut
bogów rzecznych.
Wieniec w chrzęść. — wyróŜnienie, mę-
czeństwo; władza; zwycięstwo nad grzechem i
śmiercią; emblemat Księstw i Zwierzchności
niebieskich; atrybut Madonny, Królowej
niebios. Wieniec otaczający owoc — dobro-
czynność.
Wieniec — chwała. ..Gdy się ukaŜe ksiąŜę
pasterzy, otrzymacie nie więdnący wieniec
chwały" (/. List św. Piotra 5.4). „Szczęśliwy,
komu pierwsze wieńce się dostały:
sam zyska chwałę, innych zanęci do chwały"
(JuŜ się z pogodnych niebios... 29—30 Mickie-
wicza).
Wieniec — sprawiedliwość. ., Na ostatek
odłoŜony mi jest wieniec sprawiedliwości. który
mi odda Pan" (2 Lisi do Tymoteusza 4,8). W
tradycji Kabaty (XIII w.) zwany ..Językiem",
tworzy równowagę między Sprawiedliwością a
Miłosierdziem, między Mądrością (strona
prawa. Łaskawości) a Zrozumieniem (strona
lewa. Surowości).
Wieniec w śrdw. — wieńce z ostrokrzewu
dawano wraz z najlepszymi Ŝyczeniami; wieńce
z pietruszki i ruty nadawały się do przepędzania
złych duchów.
Wieniec — gnostyczny symbol Boga. Wianek
ruciany (w dawnej Polsce) — dziewictwo.
Później takŜe wianek rozmarynowy. mirtowy.
Przysłowie: Choćby wsiadła na sto koni, juŜ
wianeczka nie dogoni.
Wieniec grochowy (uwity z grochowin) —
dawn. odprawa zalotnikowi. rekuza. od-
mówienie ręki panny niemiłemu konkurentowi.
Wieniec słomiany — dawn. szyderczy.
obelŜywy symbol utraty dziewictwa przez
pannę.
Wieniec — cześć. ,,Kraju mój rodzony!
Wieniec twej części odarty" (Wyzwolenie
włościan 57—8 Władysława Syrokomli).
Trzy wieńce — wiara, sława i ojczyzna.
„Niechaj ci, synu mój. wiara i sława, i patria
będą pomyślne i dadzą swoje trzy wieńce"
(Fantazy 2. 3. 410—12 Słowackiego).
Wieniec — wolność. ..Wieńcem wolności
ozdóbmy skroń!" (Marsz 4 Ludwika Miero-
stawskiego).
Wieniec — potęga. „Snuć węzły Ŝycia i
wieńce potęgi!" (Dzień dzisiejszy 36 Zygmunta
Krasińskiego).
Wieniec — czary. „Wieńcem czarów cię
oplata drŜące serce me" (Kołysanka 7—8
Kornela Ujejskiego).
Wieniec (w Wielkopolsce) — doŜynki;
od wieńca doŜynkowego symbolizującego
urodzaj, obfite Ŝniwa.
Wieniec adwentowy (z jedliny, z czterema
świecami) — przygotowanie, nadzieja. Wszedł
w uŜycie w nm. obszarze językowym po l.
wojnie świat.
.lak wianki wił — łatwo, gładko, bez
trudności.
Wianki, zob. wyŜej Wieniec (płodność).
W marzeniu sennym: (wieniec) przyjemność.
WIERZBA
Wierzba symbolizuje Wschód, wschód Słońca.
wodę, siły Ŝywotne; Ŝeńskość. płodność,
bezpłodność, dziewictwo, celibat, kres miłości.
porzuconą kochankę, rozczarowanie;
tęsknotę, smutek; nieszczęście, bezdomność.
śmierć, Ŝałobę; muzykę bukoliczną; łaskę boską,
Noc Walpurgi, diabła, czary; wargi. wymowę,
poezję, radość, mądrość, stałość;
wytrzymałość, giętkość; bezwartościowość.
Wierzba u staroŜ. śydów źródło mądrości
oraz łaski boŜej: nieustanne odrastanie uci-
nanych gałęzi emblematem Biblii jako nie-
wyczerpanej krynicy mądrości; w chrześci-
jaństwie — ewangelia, którą symbolizować ma
wierzba jako roślina ..ciesząca się Ŝyciem" (gr.
filódzoon). ciągle na nowo rozkwitająca.
Wierzba u śydów — radość, wesołość;
gałęzie wierzbowe uŜywane w pierwszy dzień
Święta Szałasów, zwany teŜ Dniem Wierzby.
zob. Palma (Gałązka palmowa).
Wierzba — s-nutek. tęsknota. „Nad rzekami
Babilonu siedzieliśmy i płakali na
wspomnienie Syjonu. N;) wierzbach w tamtej
krainie zawiesiliśmy lutnie nasze" (Psalm 136
l—2), aby w niewoli, na wygnaniu, nie śpiewać
radosnych pieśni swej ojczyzny.
Wierzby związane z wodą (przez to i z Księ-
Ŝycem). Bóg o potomkach Jakuba: ..l będą róść
między ziołami jak wierzby przy wodach
ciekących" (Izajasz 44.4). Przysłowie: Lepiej w
Janiszowie na wirzbie. niŜ w Kosinie w izbie:
lepiej płakać na powodzie, niŜ siedzieć doma o
głodzie.
Liście wierzbowe — wargi (przez podo-
bieństwo kształtu). U śydów — wargi wy-
znawcy chwalące Pana. U Greków — wargi
poety, stąd liście poświęcone muzom. Orfeusz
nabył kunsztu mowy w gaju wierzbowym
Persefbny.
Wierzba — śmierć. Wierzbę uwaŜano za
drzewo nagrobne, drzewo rosnące u zejść do
świata podziemnego, za atrybut bóstw zwią-
zanych ze śmiercią, jak Per.scibna. Hekate.
Apollo. Hcrmes. nimfa Kirke i in. Przysłowie
roś.: Kto sadzi wierzbę, przygotowuje łopatę na
swój grób.
Wierzba — gorzka rozpacz bezdomności.
..Pieśni juŜ wam nie zanucę: pod cudzym
będziecie dozorem skubać szczodrzeniec kwi-
tnący i gorzką wierzbinę ogryzać" (Bukoliki,
ekloga. 1. 77—8 Wergiliusza. tł. Z. Abramo-
wiczówny).*
Wierzba — bezpłodność, dziewictwo. W
staroŜytności klasycznej uchodziła za roślinę
bezpłodną (gr. olcsikarpos 'płodopsuj'. tac.
frufperda 'ptodogub'). a Jeszcze w śrdw. za
symbol dziewiczej czystości; stąd mniemanie.
Ŝe wierzba jest antyalrodyzjakiem.
popędobójcą (Pliniusz. St. 16.26: 24.9).
Wierzba — porzucona kochanka. ..W takiej
jak ta nocy Dydona. w ręku z gałązką
wierzbową, na pustym brzegu wzywała ko-
chanka. aŜeby wrócił" (Kupiec wenecki 5.1
Szekspira, tl. L. Uiricha).
Wianek wierzbowy — utrata a. nieobecność
osoby ukochanej. ..Pod wierzbą płaczącą
dziewczyna łzy roni (...). Z gałązek ja wierzby
zrobię sobie wianek" (Oleiło 4.3 Szekspira, tł.
J. Paszkowskiego).
Wierzba — siły Ŝywotne, wytrwałość.
zmartwychwstanie, zdolność do aklimatyzacji.
Nawet szczątek drzewa, nawet ułomek kory
Ŝyje i wypuszcza nowe witki i liście. gałąź
zatknięta w ziemię zapuszcza korzenie. W
symbolice chrzęść. — zmartwychwstanie.
Przysłowie: Wierzbowe drzewo, gdzie posa
dzisz, tam rośnie (o ludziach łatwo przy-
stosowujących się do nowego środowiska). ;
Wierzba — Ŝeńskość. Tradycyjne porów-
nania elegancji i wdzięku kobiety do giętkości i
ruchów gałązek wierzbowych na wie-, trze.
Wierzba — giętkość, pochlebstwo, lizu-
sostwo. Przysłowie: Grzbiet wierzbowy łatwo
się gnie. ..Nie bądź wierzbową witką, która tak
uroście. gdzie ją z młodu nachylą" (Zwierciadło
1.31 Mikołaja Reja). Lord Wil-liam Winchester
na pytanie, jak zdołał się utrzymać na dworze
królewskim, odparł:
..Będąc wierzbą, a nie dębem".
Wierzba — bczwartościowość. Witam cię,
drzewo, ty najmniej cenione" (Na wierzbę 5 T.
Lenartowicza).
Wierzba — głuchota, niemota. Przysłowie:
Gdy cię język świerzbi, gadaj do dziurawej
wierzby (która ani nic usłyszy, ani nie zdradzi
tajemnicy).
Wierzba — drzewo czarów, wróŜek, cza-
rownic. udzielające wymowy i natchnienia
poetyckiego, gniazdowisko dzięcioła kręto-
głowa. wysłannika bogów. Czarownice wy-
puszczały się w podróŜe morskie w sitach z
witek wierzbowych, a na wierzbowych
miotłach pędziły nad chmurami na sabaty, zwł.
w Noc Walpurgi (30 IV/1 V).
Wierzba — ..złe" drzewo, siedlisko Rokity.
..pokuśnika". ziemskiego demona. Przysłowia:
W starej wierzbie diabeł mieszka. Zakochał się
(śmieje się) jak diabeł w suchej wierzbie.
Wierzba — muzyka pasterska. ..A kto ciebie,
ty wierzbino, wychował? A kto twoje
fujareczki czarował?" (Na fujarce 8. l—2 M.
Konopnickicj). ..A grajŜe mi piszczałecz-ko
(...). Uliniłem cię z wierzbiny" (Moja pieśń
wieczorna 42—44 Jana Kasprowicza).
Wierzba — silą w słabości. Wierzba jest
słaba, ale wiąŜe inne drzewa (przysłowie wł.);
wiąŜe się je wicią wierzbową.
Wierzba — polskość, ..Gdzie polem po-
wiewa wierzbina, wiem. Ŝe się Polska kończy
lub zaczyna" (Wierzby 2. 17—18 Kazimierza
Laskowskiego).
Wierzba płacząca — smutek, zmartwienie;
Ŝałoba, opłakiwanie zmarłych. Przysłowie:
Smutna jak wierzba płacząca.
Wierzba płoŜąca (Salix repens) — roz-
czarowanie w miłości.
Wierzba migdałowa (S. amygdalina)—stałość
w miłości i przyjaźni.
 Witki wierzbowe uwaŜane były za amulet
przeciw czarom, czarownikom i magnetyzmowi
promieni KsięŜyca.
Gałązki wierzbowe poświęcane w Niedzielę
Palmową (zw. teŜ Wierzbową), zob. Palma (na
końcu). Budzono wtedy dzieci rózgami
wierzbowymi i śpiewano: ..Rózga bije, nie ja
biję, za tydzień wielki dzień!" lub: ,,Wierzba
bije, nie zabije, kości nie połamie!" Przysłowie:
Mazali go wierzbowym olejem, tj. wychłostali
wierzbową wicią.
Gruszki na wierzbie — coś niemoŜliwego. nie
dającego się zrealizować.
WIEśA
WieŜa symbolizuje niewolę, kaźń, stracenie
(skazańca), śmierć, grób, oczyszczenie: czas;
więzienie, zdradę; (najwyŜsze) bóstwo, ołtarz
boga (Słońca), drabinę do nieba, zbawienie,
Jeruzalem; człowieka, piękno, majestat.
wspaniałość, szlachectwo, skarb(nicę); wznio-
słość, wysmukłość, słup. ityffalusa; nadzieję,
perspektywę, widok, straŜ, obserwację, sy-
gnalizację, ostrzeŜenie, czujność; twierdzę.
blanki, obronę, schronienie, bezpieczeństwo.
suwerenność, trwałość, odporność, wrogie
otoczenie; odosobnienie, dziewictwo, czystość;
ukrytą prawdę, sumienie, medytację;
przemianę, ewolucję. Zob. Mysz. (Mysia
WieŜa).
WieŜe schodkowe, zikkuraty sumeryjsko--
babilońsko-asyryjsko-elamickic symbolizo-
wały prawdop. „górę świata", duchowe
wznoszenie się człowieka do nieba. Podanie o
WieŜy Babel zrodziło się. być moŜe. na wieść
o zikkuratach, o których głoszono. Ŝe sięgają
nieba.
Wjeta Babel (Gen. 11, 1—9) — zamieszanie,
"'^mieszanie języków, hałaśliwy tłum;
samoauszczenie. pycha, megalomania: przed-
sięwzięcie zmierzające do katastrofy; nie-
spełnione marzenie, brama do nieba, która ma
wprowadzić ludzi do siedziby bogów.
WieŜa — najwyŜsze bóstwo, zbawienie.
nadzieja. ,,Pan jest wieŜą zbawienia króla
swego" (2 Ks. Król. 22,51). „WieŜą naj-
mocniejszą imię Pańskie" (Ks. Przypowieści
18.10). „Stałeś się. Panie, nadzieją moją. wieŜą
mocną przeciw nieprzyjacielowi" (Psalm 60
4). ,,Silny jak wieŜa nadzieją, powiadam:
Amen" (Ryszard U 1,3 Szekspira. tł. S.
Koźmiana).
WieŜa — Jeruzalem. „A ty, chmurna wieŜo
stada córki Syjon, aŜ do ciebie przyjdzie (...)
królestwo córki Jeruzalem" (Micheasz 4.8).
WieŜa (obserwacyjna, wartownicza) —
czujność, straŜ, dozór. ,,StróŜ tedy, który stal na
wieŜy jezrahelskiej. ujrzał oddział Jehu" (4. Ks.
Kroi. 9, 17). „ZałoŜył winnicę, i płotem ją
ogrodził (...) i zbudował wieŜę" (Ew. wg Mai.
21.33). W sztuce chrzęść. często symbol
czujności.
WieŜa Dawidowa — wysmukłość. Oblubie-
niec do Oblubienicy: ,,Szyja twoja jak wieŜa
Dawidowa" (Pieśń nad pieśniami 4,4). WieŜa z.
kości słoniowej — wysmukłość;
odgrodzenie się od Ŝycia powszedniego dla
zajęcia się sprawami wznioślejszymi. Szyja
Oblubienicy jak wieŜa z kości słoniowej (Pieśń
nad pieśniami 7,4). Przysłowie: Zamknąć się w
wieŜy z kości słoniowej — o elicie
odgradzającej się od społeczeństwa, o artystach
tworzących dla elity a. dla innych artystów.
WieŜa stalowa — miejsce kaźni u wejścia do
Tartaru. gdzie Radamant gnozyjski sądzi
zbrodniarzy, a Tyzyfone ich chłoszcze. (Eneida
6.554 Wergiliusza).
WieŜa atrybutem Danae. córki króla Argos.
który ją zamknął w spiŜowej wieŜy. bo
wyrocznia delficka przepowiedziała mu. Ŝe
zginie z ręki wnuka. Zeus przedostał się do
królewny w postaci złotego deszczu i spłodził z
nią Perseusza.
WieŜa muzyczna w Nisai w Megarydzie nad
Zatoką Sarońską. zbudowana przez mitycznego
króla Nisosa; wieŜa rozbrzmiewała dźwiękami
muzyki, bo kiedyś Apollo przechowywał tam
swoją harfę.
Ruchoma wieŜa, hulajpole. rodzaj dawnej.
kilkupiętrowej szturmowej machiny oblęŜ-
niczej.
WieŜa — obrona. Od czasów staroŜ.
nieodzowny składnik murów miasta; w śrdw.
systemie obronnym wieŜe bramne. baszty,
beffroi itp. ..Pobudujmy te miasta, a otoczmy
murem i utwierdźmy wieŜami" (2. Ks. Kronik
14.7).
WieŜa — wzniosłość, wznoszenie się; oś
świata: ityfallus.
WieŜa ciemności — śmierć. WieŜa —
człowiek: górne okna przedstawiają oczy i
umysł człowieka.
 WieŜe bliźniacze (w kształcie litery H) — Dantego, tł. E. Porębowicza); dziś na tym
podwójne kolumny nieba; brama do nieba. miejscu Palazzo dell'0rologio.
Zob. teŜ Kolumna. WieŜa — moc, trwałość. ,,Mocny jak wieŜa
WieŜa w chrześcijaństwie — czystość, bądź, co się nie zegnie, chociaŜ się wicher na
dziewictwo: ucieczka, azyl grzeszników. jej szczyty wali" (jw. Czyściec 5.14).
Atrybut św. Barbary z 11I/IV w.. którą wg W heraldyce: trwałość, odporność; strategia.
legendy ojciec zamknął w wieŜy, a gdy chciała W alchemii: piec, w którym odbywa się
go nawrócić, uciął jej głowę. Atrybut NMP transmutacja metali, często sporządzany w
często z altaną, pokojem, drzwiami. studnią; w kształcie wieŜy, która symbolizuje wznoszenie
litanii loretańskiej: wieŜa z kości słoniowej, się w górę i połączoną z nim przemianę.
wieŜa Dawidowa; zob. wyŜej. transformację, ewolucję.
WieŜa sygnalizacyjna (np. latarnia morska) W marzeniu sennym: spełnienie ambitnych
— chrzęść, symbol wskazywania okrętowi zamiarów; wzniesienie się, powodzenie.
doczesnego Ŝywota transcendentnego celu —
zbawienia; stąd wyobraŜenia wieŜ na WILK
nagrobkach starochrześc.
Wilk symbolizuje ciemności, noc. zimę; znisz-
WieŜa o trzech oknach — Trójca Sw.
czenie. Szatana, demony pogańskie; głód,
WieŜa milczenia (dachma) —oczyszczenie.
strach; dzikość, drapieŜność, krwioŜerczość,
Na wieŜach takich parsowie indyjscy wy-
naturę nieopanowaną, okrucieństwo, łupie-
stawiają zwłoki swych zmarłych krewnych na
stwo, gwałt, szybkość, wojnę, agresję; upór,
poŜarcie sępom, po czym kości chowają w
nieustępliwość, chytrość, przebiegłość, pod-
urnie.
stęp; zepsucie, zawiść, chciwość, kłótliwość,
WieŜa —więzienie. W dawnej Polsce turma
tchórzostwo, hipokryzję; (w śrdw.) herezję;
z podziemnym lochem dla plebsu i górnym
melancholię, ubóstwo, nędzę; opiekę.
piętrem dla szlachty. Kara wieŜy — kara
Wilk — nienasycona Ŝarłoczność, Ŝądza
więzienia. Przysłowie: Ze złej wieŜy kaŜdy
mordu. Jego wycie, a zwłaszcza pojawienie się
bieŜy.
uwaŜano za złowieszczy omen. Przysłowia:
WieŜa londyńska, ang. Tower of London.
Bierze wilk i liczone (owce). Wilczy głód.
dawne więzienie dla królów, ksiąŜąt i szlachty.
Mów wilkowi pacierz, a on woli kozią macierz.
forteca, której mur wewn. ma 13 wieŜ, a
Natura ciągnie wilka do lasu. Wilcze prawo —
zewnętrzny 6 wieŜ i 2 bastiony.
przemoc, bezprawie, prawo silniejszego. Popie
WieŜa kościelna od okresu starochrześc..
oczy. wilcze gardło, co zobaczy to by zŜarło.
zwł. od okresu (pocz. VII w.) wprowadzenia
Wilkiem patrzeć — ponuro spode łba, wrogo.
dzwonów kościelnych w Kościele zach. —
Wilkiem komuś z oczu patrzy — ktoś spogląda
kaznodzieja; upominanie, wezwanie do mo-
wrogo, ponuro. Człowiek człowiekowi wilkiem
dlitwy. wznoszenie myśli w górę. ku sprawom
— wrogiem. Wilcza przyjaźń — niegodna
niebieskim.
zaufania (w bajce Pasterz i wilk Ezopa pasterz
WieŜa zegarowa — czas; śmierć.
powierza stado zaprzyjaźnionemu wilkowi,
WieŜa — klasztor, pustelnia. ..W środku lasu
który poŜera wszystkie owce).
samotna błyszczy za Niemnem wieŜyca. był to
Wilczyca — namiętność, poŜądanie se-
klasztor zakonnic, chrześcijan smutna budowa.
ksualne. płodność. Prostytutki w staroŜytnym
Na tej wieŜycy spoczęły oczy i myśli Aldony"
Rzymie nazywano wilczycami (łac. lupa
(Konrad Wallenrod 4.583 Mickiewicza).
'wilczyca'), stąd lupanar — dom publiczny. U
..Dziewica płacze w pustelniczej wieŜy" (jw.
Greków mormotykeion była wilczycą, Ŝeńskim
2.160).
demonem, którym straszono dzieci, mamką
WieŜe mieszkalne, w śrdw. obronne siedziby
Acheronta. syna Gai.
rodów szlacheckich w miastach włoskich.
Wilk ucieka od orła — staroŜ. przysłowie
później burzone. W San Gimignano z 76 za-
gr.; tj. od szybszego od siebie; przen. człowiek
chowało się trzynaście.
nie mogący uniknąć zagraŜającego mu
WieŜa głodu. Torre delia Muda w Pizie, w
niebezpieczeństwa a. skryć się przed głosem
której zmarł z głodu, zamknięty tam przez
sumienia.
arcybiskupa Pizy. hrabia Ugolino delia Ghe-
rardesca. wraz z dwoma synami i dwoma
wnukami (por. Boska Komedia. Piekło 33
 Wilk — ludoŜerca. Jego brzuch jest grobem
człowieka, a rozwarta paszcza bramą piekieł,
Hadesu (bóg Hades nosił płaszcz z wilczego
futra). Wilk, podobnie jak pies, uwaŜany był za
przewodnika dusz ludzkich do świata podziemi,
dokąd się dostawał przez jaskinię komunikującą
się ciemnymi tunelami z tamtym światem,
zwaną po łac. mundus 'świat;
piekło; niebo'.
Wilk w bajce — tac. lupus in fabuła — który
się pojawia, gdy się o nim mówi, Ŝywy jeszcze
pogłos wierzeń, Ŝe wypowiedzenie nazwy
groźnego zwierzęcia (lwa, niedźwiedzia. wilka
itd.) moŜe je sprowadzić. Przysłowia: Nie
wywołuj wilka z lasu. O wilku mowa (a wilk
tuŜ). .,0 wilku mówiono w izbie, a wilk tuŜ
siedział na przyzbie" (Koza, kózka i wilk 21—2
Mickiewicza), W 37 bajkach Ezopa wilk jest
główną postacią; w bajkach nowoŜytnych jest
ludoja-dem, wielkim złym wilkiem z
Czerwonego kapturka i z Trzech świnek (1933)
Walta Uisneya (,, Who's afraid of the big, bad
wolf?" ang. 'Kto się boi wielkiego, złego
wilka?').
śelazny wilk — bajeczny, fantastyczny. Jak
bajki o Ŝelaznym wilku (słuchać) — o czymś
niesłychanym, niewiarygodnym.
Wołać „Wilk!" — jak w bajce czynił młody
pasterz dla Ŝartu, zwołując sąsiadów, aby
obronili jego owce przed rzekomym napadem
wilka; po kilku takich Ŝartach sąsiedzi nie
przyszli, gdy wilk zjawił się naprawdę.
Wilk jako drapieŜne, leśne zwierzę Ŝerujące
nocą i za dnia, które widzi w ciemności, którego
oczy świecą w mroku, jest typowym symbolem
dwuwykładnym: nocy i nocnego mordu oraz
Słońca, którego strzały-
-promienie zabijają i powodują suszę; wilk był
poświęcony Marsowi, italskiemu patronowi
wiosny, któremu pasterze oddawali pod opiekę
trzody, aby je bronił przed wilkami, później
bogu wojny i rzezi; był teŜ poświęcony
Apollinowi Lykoktonosowi ('wilko-bójcy'),
bogu Słońca, jego zabójczych strzał-
-promieni i stad słonecznych, które chronił od
wilków i zarazy i zapewniał im płodność;
Apollo był teŜ sam pasterzem stad Admeta i
Laomedona (Iliada 2,766; 21.448 Homera). W
ogrodach i gajach otaczających sanktuarium
Apollina Likejosa ('wilczego'), na płn. wsch. od
Aten wzniesiono w V w. p.n.e. gimnazjon
(ośrodek sportowy) u źródeł Eri-danu; w 2 pół.
IV w. p.n.e. załoŜył tam Arystoteles
perypatetyczną szkołę filozoficzną,
Likejon (gr. Lykeion), od którego wzięły nazwę
nasze licea (za pośrednictwem tac. lyceum).
Wędrowny tryb Ŝycia wilka łączy go w
wyobraźni ludu z uciekinierami, banitami i
porzuconymi dziećmi. Według legendy
cytowanej przez Arystotelesa (Historia natu-
ralna zwierząt 580al5), Leto, jako matka
,,wilczego boga" Apollina, przybrała postać
wilczycy, aby zmylić prześladującą ją, zazdro-
sną o Zeusa Herę, i przebiegła z kraju Hi-
perborejówdo Delos wciągu 12 dni. Wg mitu
wilki przeprowadziły uciekinierów z potopu
Deukaliona do azylu Lykoreia na górze Parnas.
Wilczyca kapitolińska (tac. lupa Capito-Una)
wykarmila swym mlekiem porzucone na
Kapitelu bliźnięta Romulusa i Remusa. dzieci
Marsa. Jest to jedna z licznych opowieści o
niemowlętach porzuconych i wykar-mionych
przez wilczycę a. wilczą rodzinę (np. Mowgli w
Księdze dŜungli Rudyarda Kiplinga).
Luperkalia — stare rz. święto oczyszczenia i
płodności, obchodzone 15 lutego ku czci Fauna
Luperkusa, chroniącego owce przed wilkami; w
czasie obchodów z jego świętej groty na
wzgórzu palatyńskim wybiegali jego kapłani,
luperci, odziani w skóry kozłów, i uderzali
kobiety rzemieniami, aby im zapewnić
płodność.
Siła i waleczność wilka czynią go alegorią
wojny u wielu ludów — Turków, Mongołów,
Indian; u staroŜytnych Rzymian i Egipcjan byt
symbolem odwagi, a w legionach rz. —
emblematem wojskowym.
Biblia wspomina o wilku wielokrotnie.
,,Beniamin wilk drapieŜny" mówi Jakub o swym
najmłodszym synu (Gen. 49,27), stąd wilk stal
się atrybutem plemienia Beniamin. „KsiąŜęta
(Jerozolimy są) jak wilki drapieŜne, przelewają
krew, niszczą Ŝycie ludzkie, aby osiągnąć zysk"
(Ezechiet 22,27; por. So-foniasz 3,3).
„Chaldejczycy są (...) szybsi niŜ wilki
wieczorne" (Habakuk 1,8). Jezus do apostołów:
„Oto ja was posyłam jak owce między wilki"
(Ew. wg Mat. 10,16).
Wilki w owczej (baraniej) skórze — ludzie
przewrotni, zakłamani (przysłowie starogr.).
„StrzeŜcie się fałszywych proroków, którzy
przychodzą do was w odzieniu owczym, we-
wnątrz zaś są wilkami drapieŜnymi" (Ew. wg
Mat. 7.15).
 Wilk w tradycji chrześcijańskiej — dwa
grzechy główne: chciwość i nieumiarkowanie
w jedzeniu i piciu. W średniowieczu wilk stał
się rodzajem potwora apokaliptycznego;
diabeł, demon, czarownik udają się na sabaty
w postaci wilka lub psa, czarownice zaś uŜy-
wały wilków jako wierzchowców w drodze na
sabat (przy czym jeździły na nich zwrócone
twarzą do ogona zwierzęcia) lub przynajmniej
wkładały podwiązki z wilczej skóry. Wilk,
jako wyobraŜenie diabła, heretyka itp.,
przeciwstawiony jest barankowi reprezentu-
jącemu wiarę, który jest typową ofiarą wilka w
bajkach. Przysłowia: Miłuje go jak wilk
barana. Póki świat światem, wilk owcy nie
będzie bratem. Gdy jednak występują razem w
zgodzie, głoszą rajską idyllę: pod Mesjaszem z
rodu Dawidowego „będzie mieszkał wilk z
jagnięciem", „wilk i baranek będą paść się
razem" {Izajdsz 11,6; 65,25). I wilk syty i
owca cala.
W sztuce chrześcijańskiej — jeden z atry-
butów św. Franciszka z AsyŜu — wilk z
Gubbio pod wpływem świętego wstąpił na
drogę poprawy. Baranek między wilkami —
Zuzanna i starcy {Daniel 13). W malarstwie
dominikańskim psy Pana (łac. domini canes)
atakują wilki (heretyków).
Wilczyca wraz z lwem i panterą to u Dan-
tego (Boska Komedia, Piekło l, 31—60)
alegoria trzech złych skłonności: chciwości,
pychy i rozwiązłości, które udaremniają
skruchę i poprawę grzesznika broniąc poecie
wstępu na świetlaną górę: ,,Wilczyca na-
brzmiała od płodu Ŝądz wszelkich, mimo Ŝe
chuda i sucha, sprawczyni nieszczęść
mnogiego narodu" (tł. E. Porębowicza). Sw.
Patryk zmienić miał króla Walii. We-retyka, w
wilka. W wierzeniach indyjskich miejsce wilka
zajmują tygrys i pantera, a w afrykańskich —
lew i hiena.
Wilk w folklorze germańskim — Czas.
Wilk-Tydzień chce poŜreć sześć małych owie-
czek wyobraŜających dni powszednie, jak
Kronos swoje dzieci, ale oszukano go po-
dobnie jak Kronosa, podając mu kamienie do
zjedzenia.
Potworny wilk Fenrir (Fenrisulfr) w mito-
logii skandynawskiej, to syn demonicznego
boga Lokiego i olbrzymki Angerbody. Oba-
wiając się jego dzikości i siły, bogowie spętali
go magiczną wstęgą zrobioną z kobiecej
brody, oddechu ryby, korzeni gór, śliny ptasiej,
dźwięku kocich kroków itd. Wstęgę
tę Fenrir rozerwie w dniu końca świata
(ragnarek, zmierzch bogów), poŜre Słońce i
Odyna (ale zostanie zabity przez jego syna,
Widara). Porządek Kosmosu moŜe więc być
zachowany tylko przez obezwładnienie zła,
które i tak wyrwie się z więzów i zniszczy ten
porządek. Wilk i kruk były poświęcone
Odynowi.
Wilk z węŜową uździenicą, wierzchowiec
czarownic, trollów, demonów, ludzkiego
ducha-straŜnika (odpowiednika anioła-stró-Ŝa)
— cień, nieodstępny towarzysz; dostrzeŜony
na jawie — przepowiada zgon; zwykle jednak
pojawia się tylko we śnie.
Wilk — duch zboŜa, poświęcony Wielkiej
Bogini; moc zapewniania bogatych plonów
mieści się w jego ogonie. Stąd w wielu krajach
Europy Ŝniwiarka wiąŜąca ostatni snopek
zboŜa nazywana jest wilkiem; w czasie
uroczystości doŜynkowych, wręczając wieniec,
zabiera się do ugryzienia Ŝony gospodarza, ale
poczęstowana kawałkiem pieczeni daje się
odwieść od tego zamiaru.
Wilkołaki, wilkołki (łac. versipelles 'zmie-
niający skórę') wg staroŜytnych i średniowie-
cznych wierzeń (utrzymujących się w Europie
do końca XIX w.) ludzie umiejący się na czas
pewien zmieniać w wilki a. zmienieni w wilki
za pomocą czarów; wilkołaki miały napadać na
ludzi, wykopywać trupy, porywać niemowlęta
itp. Opisywali wilkołaków Hero-dot (Dzieje
4,105) i Pliniusz St. (Historia naturalna 8,34).
W staroŜ. Arkadii składano ofiary z ludzi
jakiemuś wilczemu bóstwu wypartemu później
przez Zeusa Likajosa, który miat sanktuarium
na Likajonie 'Wilczej Górze' w Arkadii. „Wnet
ujrzym czarownice wleczone na stosy,
Wilkołek z Opętanym pojeŜy nam włosy"
(Powązki 7—8), Stanisław Trembecki przeciw
zabobonom i przesądom.
Zobaczyć wilka — zaniemówić (Republika
1.336D Platona). Mniemano powszechnie
(takŜe Ojcowie Kościoła), Ŝe gdy wilk do-
strzeŜe człowieka wcześniej niŜ ten jego, od-
biera człowiekowi zdolność mowy; ale gdy
zobaczy go później, nie moŜe mu uczynić
szkody. Wilk go ozionął — oczarował
wzrokiem, omamił, ogłupił, zaćmił mu rozum;
o człowieku milczącym.
Wilk chowany — natura dzika, pozornie
tylko oswojona.
W Azji wilk bywał zwierzęciem niebiań-
skim: w Chinach był straŜnikiem Pałacu
Nieba; w Mongolii boskim protoplastą Czyn-
gischana.
Wilka za uszy trzymać — antyczna ilustracja
trudnego połoŜenia, kiedy siedząc na wilku
równie niebezpiecznie jest puścić jego uszy, jak
i trzymać się ich.
Wilk — wierna, męska przyjaźń, zob. Hiena.
Wilk — przewrotność ludzka: „Zdaje się, Ŝe
ludzie w wilku prześladują i nienawidzą własną
przewrotność" (Wilk, psy i ludzie 3,70 A.
Dygasińskiego).
Wilczy dół, wilcza jama, wilczodół, wilko-
wnia — samołówka na wilki w postaci głę-
bokiego dołu przykrytego gałęziami, zawie-
rającego Ŝywą przynętę.
Wilk morski — stary, wytrawny marynarz,
Ŝeglarz. Por. Szczur (lądowy).
Wilczyca kresowa — Teofila z Chocimir-
skich Chmielecka, Ŝona Stefana, wojewody
kijowskiego od 1629, pogromcy Tatarów,
słynna w całej Ukrainie z hartu, energii,
waleczności, gwałtów, okrucieństwa, często na
koniu, z bronią w ręku, postać osobliwa nawet
w krajobrazie kresów XVII w.
Wilczy bilet — w Rosji carskiej dokument
uniemoŜliwiający osobie wydalonej z jakiejś
uczelni wstąpienie do jakiejkolwiek innej.
W marzeniu sennym — (zabić) triumf;
(zobaczyć) cierpienie, nieszczęście.
Wilk (Lupus} — gwiazdozbiór nieba po-
łudniowego, w Polsce niewidoczny.
W heraldyce: przezorność w czasie ataku;
podstęp wojenny.
Wiek — człowiek sześćdziesięcioletni.
WINO
Wino symbolizuje Ŝycie osiadłe; napój bogów,
dar boŜy, krew (Boga), gniew bóstwa, ofiarę,
oczyszczenie, Dionizosa, wtajemniczenie,
konsekrację, uświęcenie, błogosławieństwo,
rękojmię wiary, zmartwychwstanie, zbawienie,
eliksir Ŝycia (wiecznego), Ŝycie (wieczne),
eucharystię; prawdę, mądrość, natchnienie,
skarb; młodość, dobrą kompanię, upojenie,
Ŝałość, lęk, pokrzepienie, pocieszenie,
zapomnienie; łagodność, wesołość, animusz,
odwagę; miłość, poŜądanie, erotykę; dzikość,
podŜeganie, wroga, zdrajcę, diabła.
Wino — Ŝycie osiadłe. Hodowla wina była
często otwarciem drogi do osiadłego Ŝycia
rolniczego. Jonadab, chcąc ochronić Reha-
bitów z pokolenia Kenijczyków przed tymi
nowinkami, przykazał im: „Nie będziecie pić
wina, wy i synowie wasi aŜ na wieki, i domu
nie będziecie budować, nasienia nie będziecie
siać i winnic nie będziecie sadzić ani mieć, ale
będziecie mieszkać w namiotach" (Je-remiasz
35, 1—10).
Wino — napój Boga. Jahwe kaŜe MojŜe-
szowi, aby dwa razy dziennie lano wino na
oharzu w ofierze napojnej {Ex. 29,40).
Wino — uświęcenie, oczyszczenie, bło-
gosławieństwo, radość. Cztery kielichy wypi-
jane w czasie wieczerzy paschalnej (hebr.
seder) u śydów symbolizują czterokrotną
obietnicę zbawienia daną przez Boga: przez
poczęcie, urodzenie, odkupienie i przygarnięcie
do siebie całego narodu.
Wino (wraz ze zboŜem) — dary boŜe.
Błogosławieństwo Izaaka: „DajŜe ci BoŜe z
rosy niebiańskiej i z tłustości ziemi obfitość
zboŜa i wina" (Gen. 27,28).
Wino gniewu — gniew Boga, kara boska dla
ludzi i narodów buntowniczych a. niewiernych.
„Mówi Pan zastępów: Weź kubek wina
zapalczywości z ręki mojej, a poczęstujesz nim
wszystkie narody, do których ciebie poślę. I
napiją się, i strwoŜą się, i szaleć będą od
oblicza miecza, który puszczę między nich"
(Jeremiasz 25, 15—16). „Powstań Jerozolimo,
któraś piła z ręki Pańskiej kielich gniewu jego;
aŜ do dna kielicha odurzenia napoiłaś się i
wypiłaś aŜ do droŜdŜy" (Izajasz 51,17).
Wino, upojenie winem — nagość, kazi-
rodztwo, odrodzenie rodu; związane z poda-
niami o wielkich katastrofach, Mezopotamski
bohater potopu, Utnapisztim, uratowany na
zbudowanej przez siebie arce, składa ofiary z
jadła i z wina, do których bogowie „zlatują się
jak muchy" „poczuwszy smakowite wonie"
(Poemat o Gilgameszu 11, 155—161). Noe po
opuszczeniu arki „zasadził winnicę, a pijąc
wino upił się i obnaŜył w namiocie swoim.
Cham, ujrzawszy odkryte łono ojca, powiedział
o tym braciom" (Gen. 9, 20—21). Po spaleniu
Sodomy i Gomory Lot mieszkał z córkami,
które postanowiły spoić go winem i spać z nim
kolejno, aby mieć potomstwo z ojca" (Gen. 19,
30—38).
Młode wino — młodość. Przysłowie:
Młode winko musi wyszumieć.
Wino w micie gr. — boska natura Dionizosa.
 Wino — afrodyzjak, poŜądanie, sperma.
„Twoje łono to okrągła czasza, niech w niej
nie braknie wina!" (Pieśń nad pieśniami 7,3).
,,(Wielka wszetecznica), z którą nierząd
uprawiali królowie, a winem jej nierządu
upijali się mieszkańcy ziemi" (Apok. 17.2).
..Wino, które piją. to gwałt" (A"J. Przypowieści
4,17). ..Gdzie nie ma wina. tam nie ma
miłości" (Bachantki 773 Eurypidesa). ,.AIe po
dobrym winie dogodzi się dziewczynie." (Sine
Cerere et Baccho friget Venus łac. 'Bez jadła i
wina chłodnieje poŜądanie' 3—4 Daniela
Naborowskiego). Przysłowie: śagiew do
wszeteczeństwa — wino.
Wino — głupota. „Rozpustna rzecz wino i
zwadliwe pijaństwo; ktokolwiek się w nich
kocha, nie będzie mądry" (Ks. Przypowieści
20.1). „To wino tak ogłupia człowieka. Ono
nawet najmądrzejszego doprowadza do śpie-
wu, do szalonego śmiechu, kaŜe mu (...)
tańczyć i wyciąga słówko, którego lepiej
byłoby nie mówić", gr. omós eleos 'wino
ogłupiające' (Odyseja 14,463 Homera, tł. .1.
Parandowskiego).
Wino — wesołość, radość. „Wino rozwesela
serce człowieka" (Psalm 103 15). „Pij wino
swe z radością" (Eklezjastes 9,7). ,,Wino
strapione serce rozwesela" (Monacho-machia
3,8 Ignacego Krasickiego).
Wino — odwaga, animusz. Andromacha
dolewa wina do wody bojowym rumakom.
(Iliada 8,189 Homera). ..Wino dodało im
odwagi", łac. yina dabant animos (Meta-
morfozy 12.242 Owidiusza). Przysłowie: Od
wina gęsta mina.
Wino pocieszycielem. „Bachus rozprasza
gryzące troski", łac. Dissipat Eyius curas
edaces (Pieśni 2, 11, 18 Horacego).
Wino — zapomnienie. ..Nie dawaj królom
wina (...) by snadź (...) nie zapomnieli ustaw i
nie naginali prawa wszystkich ubogich.
Dawajcie mocny napój smutnym, a wino
strapionym! Niech piją i zapomną o nędzy i
boleści swojej" (Ks. Przypowieści 31, 4—7).
„Lecz tej biedy zapomina skoro flaszę zetnie
wina" (Pijacy 3, l Franciszka Bohomolca).
Wino — odurzenie, upojenie, inspiracja,
natchnienie poetyckie. „Z wina dobra myśl
roście" (Pieśni l, 24. 38 Jana Kochanow-
skiego). ..Wino dowcip zaostrza" (Schadzka
ziemianina 57 Piotra Zbylitowskiego). „Winoć
koń poetycki" (Wino koń poetycki 7 Wacława
Potockiego). ..W tyrti winie dziś jeszcze się
znajduje ogień Prometeusza"
(Anakreontyki 2, 35—7 Juliana Korsaka).
Napój poetów: w Anglii oficjalny poeta
nadworny (łac. poeta laureatus) w zamian za
pisanie ód otrzymywał dawn. 200 funtów
sterlingów i beczkę wina hiszpańskiego.
Przysłowie: Z wina dobra nowina.
Wino — inteligencja, mądrość. „Wino czyni
człowieka inteligentnym" (Talmud babiloński
Joma, fo. 76b). ...la wiem, gdy przy starym
winie, co się w Węgrzech dzieje" (Do Bachusa
31—2 Wespazjana Kochow-skiego).
Przysłowie nm. Wenn ich trinke Wein, so redę
ich Latem 'gdy piję wino, prawię łaciną'.
Wino — prawda. ..Wino pite aŜ do upicia
ujawni serca pys7.nych"(Eklezjastyk 31,31). In
vino veritas łac. 'w winie prawda', wino
rozwiązuje języki, pijany zdradza swe sekrety.
„Wino nic nie wymyśli, wypaple tylko"
(Piccolomini 4,7 Schillera). Przysłowia: Kiedy
się wino wzburzy, wszystko na wierzch wy-
nurzy. Ile wina w głowie, tyle prawdy w
słowie.
Wino zwierciadłem człowieka, gr. oinos...
anthropois dioptron (wg Fragmentu 16 Alka-
josa).
„Wino ludzkich serc probierski kamień"
(Zabobonnik 1,2 F. Zabłockiego).
Wino — Ŝałość. „(BoŜe) dałeś doświadczyć
ludowi twemu cięŜkich rzeczy, napoiłeś nas
winem Ŝałości" (Psalm 59 5).
Wino kojarzy się z morzem: u Homera stały
epitet ozdobny (łac. epitheton ornans}'. epi
oinopa ponton, gr. 'na morze ciemne jak wino
(a. po morzu ciemnym jak wino)'.
Wino — krew winnego grona. ..(Juda)
omyje w winie szatę swoją, a we krwi jagód
winnych płaszcz swój" (Gen. 49,11).
Wino powszechnie uŜywane jako libacja
zastępująca krew ofiarną, jako „krew grona", a
zatem „krew ziemi", która je rodzi.
Wino — krew Boga. krew Chrystusa.
„(Jezus) wziął kielich, podziękował, dał im i
pili z niego wszyscy. I rzekł im: To jest krew
moja nowego przymierza, którą się za wielu
wylewa" (Ew. wg Marka 14, 23—4), w czasie
Ostatniej Wieczerzy. Aluzja do krwawej ofiary
z cielców złoŜonej przez MojŜesza w
ceremonii zawierania przymierza z Bogiem
(Ex. 24, 5—8). U Greków — krew Dionizosa.
„Wino najlepszym lekarstwem", gr. phar-
makon d'driston oinon (Fragment 158 Alka-
josa).
 Wino budzi dzikość, łagodność i skłonność
do tarzania się w błocie. Wg przypowieści
rabinackiej Szatan zakopał pod korzeniami
pierwszej, zasadzonej przez Noego, winorośli
lwa, owcę i wieprza; dlatego człowiek czerpie
z wina cechy tych trzech zwierząt.
..Wino w miarę pite — Ŝycie zrówno-
waŜone (...). Radością duszy i serca. Zdro-
wiem duszy i ciała" (Eklezjastyk 31, 32—37).
..Wino zbytnio pite — rozjątrzenie, gniew i
wiele upadków; jest gorzkością duszy.
Śmiałość pijaństwa jest powodem upadku
głupiego, umniejsza siły i zadaje rany"
(Eklezjastyk 31. 38—40).
Najlepsze (najsłodsze) wino zmienia się w
najostrzejszy ocet. Najlepsi ludzie popełniają
najfatalniejsze błędy. Najgorętsza miłość
zmienia się w najzacieklejszą nienawiść.
StrzeŜ się gniewu dobrodusznego człowieka
(przysłowie wielu ludów).
„Wino to zdrajca, naprzód przyjaciel, potem
wróg" (przysłowie ang. z XVII w.). ..Wino
łagodnie wschodzi, ale na końcu ukąsi jak wąŜ
i jak Ŝmija jad rozpuści" (Ks. Przypowieści 23,
31—2).
Wino — wróg tajemnicy. ..Gdy wino wcho-
dzi. sekret wychodzi (na Jaw)" (Midrasz,
Rabbah Liczb 10,8; ok. 625 r.).
Wino — przyczyna zwad, sprzeczek. ,.A
przede wszystkim unikaj kłótni wywołanych
przez wino" (Sztuka kochania 1.591
Owidiusza).
„Wino to straszny wróg. trudno się z nim
mocować" (Cyklop 678 Eurypidesa).
Wino — diabeł. „Diabeł jest w kaŜdej
winnej jagodzie" (Koran, sura 2). ,,0 ty.
niewidzialny duchu wina, jeśli jeszcze nie
masz imienia, bądź nazwany diabłem" (Oleiło
1. 3, 283 Szekspira).
Wino Ŝycia, eliksir Ŝycia i nieśmiertelności.
Grekom nie wolno było czynić libacji z wina
bogom podziemnym, gdyŜ uwaŜano je za
napój Ŝycia. „Wszystko jest tylko blichtrem;
wielkość, świętość znikły, scedzone wino
Ŝycia, same tylko męty zostały w tym lochu
marności" (Makbet 2.3 Szekspira, tl. J.
Paszkowskiego).
Zmiana wody w wino. Wg legendy gr.
Dionizos co rok odwiedzał słynną z winnic i z
kultu dionizyjskiego egejską wyspę Andros i
zmieniał w źródle wodę w wino;
nad tym winnym potokiem mieszkańcy pili.
tańczyli i śpiewali uwieńczeni winoroślą (por.
obraz Tycjana. Prado, Madryt). Cud
w Kanie Galilejskiej: w czasie uczty weselnej,
gdy zabrakło trunków. Jezus zmienił sześć
stągwi wody w wino (Ew. wg Jana 2, 1—11).
Zob. Woda (i wino).
Wino w chrześcij. — emblemat komunii.
Ostatniej Wieczerzy, dnia św. Marcina itd.
Wino i chleb, zob. Chleb (i wino): pociecha.
dar pogrzebowy dla zmarłego; krew i ciało
Chrystusa.
Pęknięty puchar wina — atrybut św. Bene-
dykta z Nursji; wg legendy, gdy. chciano go
otruć, puchar pękł i zatrute wino się wylało.
Vinum theoiogicum łac. 'wino teologiczne'.
wino wybornej jakości, aluzja do skłonności
mnichów do dobrego jadła i napitku.
Młode wino lać w stare bukłaki — błąd. bo
stare miechy z koziej skóry pękają od
młodego, jeszcze musującego wina (Ew. wg
Mat. 9.17); przen. nowe idee nic mieszczą się
w starych formacjach społ. i rozsadzają
Je.
..Wieniec na wino, wiecha na piwo, krzyŜ na
miód" (Ioviatilales albo śarty... Wacława
Potockiego), oznaczenie sprzedaŜy trunków
przed wejściem do dawnych gospod polskich.
zamiast szyldu. Przysłowie wielu ludów:
Dobremu winu nie trzeba wieńca (bo sprzedaje
się samo).
OpróŜnienie nalanego kielicha — wycią-
gnięcie konsekwencji z powziętej decyzji.
„Wino nalane, trzeba je wypić", fr. Le vin est
yerse: ii faut te boire (de Charost do króla
Ludwika XIV w. czasie oblęŜenia Douay w
1667 lub Talleyrand do Napoleona I o
aresztowanym — i w kilka dni potem
straconym — księciu d'Enghien).
Wino — pochwała. Pochwałą upoisz. Jak
winem.
..Stare wino lepsze" (Ew. wg Luk. 5.39).
Stare wino — ugruntowana sława. „(Ry-
cerze) po zamkach zawieszają na oku zbroice.
a winem napełniają węgierskim piwnice, tak Ŝe
dopóki w gardła przyjaciołom leją, to się ich
sławy jako te wina starzeją i coraz niby
lepsze..." (Zawisza Czarny 5. 674—8 Sło-
wackiego).
Wino — skarb bezcenny. Der Wein ist mehr
als Kronen wen. Das hal ein Kaiser mich
geiehrt nm. 'wino jest więcej warte niŜ korona,
nauczył mnie tego pewien cesarz' (Wino jest
warte złota, nm. pieśń studencka).
Kwaśne wino — cierpienie, gorycz, utra-
pienie. śmierć.
 Kwaśne wino! (a. Gorzka wódka!) Ŝart.
okrzyk na weselu, wzywający państwa mło-
dych do publicznego pocałowania się, bo
dopiero wtedy napoje będą gościom smako-
wały.
Chrzczone wino — z domieszką wody,
fałszowane.
Gęsie wino — woda.
W marzeniu sennym: wino — szczęśliwa
starość.
WINOGRONA
Winogrona symbolizują ofiarę (zwł. czerwo-
ne), święto, uroczystość; komunię; Ziemię
Obiecaną; młodość, poŜądanie, płodność,
jesień, wrzesień, urodzaj; upojenie, dobrą
kompanię, gościnność, otuchę, przyjemność,
dobroczynność, radość, triumf.
Winogrona atrybutem Dionizosa, Mitry,
uosobienie Jesieni, Września; MojŜesza; Jo-
zuego i Kaleba (Num. 14, 6—9).
Kiście winogron wiszące na drąŜku niesio-
nym przez dwóch ludzi — w śrdw. — Ziemia
Obiecana; ludzie ci reprezentują Jozuego i
Kaleba lub Ŝyda i chrześcijanina.
Winogrona w tradycji Ŝyd. — gościnność.
Prawo Ŝyd. pozwalało kaŜdemu, kto prze-
chodził przez cudzą winnicę, zerwać tyle gron,
ile zdoła zjeść na miejscu, ale nie więcej.
Kwaśne winogrona — pokuta za grzechy
przodków. Mówi Pan: ,,Dlaczego to uŜywacie
między sobą przysłowia o ziemi izraelskiej:
Ojcowie jedli kwaśne winogrona, ^ zęby
synów ścierpły? (...) Kto postępuje według
moich przykazań, ten nie umrze id winę swego
ojca" (Ezechiel 18, 2—17).
Kwaśne winogrona! — okrzyk Lisa, gdy
wreszcie zrozumiał, Ŝe nie moŜe dosięgnąć
wysoko rosnących kiści (Lis i winogrona,
bajka Ezopa): przen. o rzeczach nieosiągalnych
i dlatego ocenianych jako niewarte zachodu.
Winogrona w tradycji chrzęść. — prze-
ciwieństwo fatalnego owocu z drzewa wia-
domości, reprezentujące zmartwychwstanie,
dobroczynność, (zwł. z kłosami zboŜa) krew
Chrystusa, eucharystię; atrybut św. Wincentego
z Saragossy, patrona hodowców winorośli.
Sok z winogron wg tradycji bliskowscho-
dnich słuŜy do rozjuszania słoni bojowych.
,,Słoniom pokazywali sok grona winnego i
morwy, aby je rozjuszyć do bitwy" (/. Ks.
Machabejska 6,34).
Prasa (tłocznia) do winogron — przelew
krwi, podbój, rzeź, pasja, gwałtowność, gniew
boŜy. Mściwy Bóg Izraela depce narody
ciemięzców w tłoczni winnej swego gniewu
(Izajasz 63, l—6).
Kiść dzikich winogron — wesołość, radość;
miłosierdzie.
Winogrona — emblemat stanu Oregon,
USA.
WINOROŚL
Winorośl symbolizuje Ŝycie, odrodzenie,
zmartwychwstanie, poŜądanie, płodność,
urodzaj, aromat, jesień, wrzesień, obfitość,
bezpieczeństwo, zamoŜność, gościnność, przy-
jemność, pokój, szczęście, miłość w rodzinie,
radość, wesołość, natchnienie poetyckie: za-
wisłość; nieumiarkowanie, nietrzeźwość, szał,
gniew, świętość, mądrość; światło; obietnicę;
czystość; śmierć.
Winorośl właściwą (Vitis vinifera} upra-
wiano na Bliskim Wschodzie juŜ przed sześ-
cioma tysiącami lat; stamtąd przeszła do Egiptu
(winnice poświadczone w 2500 r. p.n,e.) i płd.
Europy.
Winorośl symbolem Ŝycia (na Bliskim
Wschodzie); w Sumerii — liść winorośli.
Winorośl w Egipcie atrybutem Ozyrysa;
sądzono, Ŝe wino pochodzi z krwi olbrzymów i
dlatego upija męŜów i pobudza do
gwałtownych czynów. „Panie Zastępów (...)
przeniosłeś winnicę z Egiptu, wygnałeś narody
i zasadziłeś ją" (Psalm 79 8—9).
Winorośl — obietnica. Zwiadowcy izraelscy
w ziemi kananejskiej „przybyli aŜ do doliny
Eszkol i ucięli tam gałąź krzewu winnego z
jedną kiścią winogron" (MIM. 13,23); dowód, Ŝe
Ziemia Obiecana jest krajem obfitości.
Winnica — bezpieczeństwo, zamoŜność,
pokój. ,,I mieszkał Juda i Izrael bez wszelkiej
bojaźni, kaŜdy pod winnym szczepem swoim"
(3. Ks. Król. 4,25).
Winorośl — emblemat Izraela, jako jeden z
najwaŜqiejszych produktów rolnictwa kra-
jowego. „Bo winnicą Pana Zastępów jest dom
Izraelów, a mąŜ Judy latoroślą jego rozkoszną"
(Izajasz 5,7). „Brama (świątyni Salomona)
miała nad sobą złoty krzew
winny, z którego zwisały winogrona wielkości
człowieka" (Wojna Ŝydowska 5,210 Flawiu-
sza, tł. Jana RadoŜyckiego).
Winorośl — zapowiedź Mesjasza. ..Nie
oddali się berło od Judy (...) aŜ przyjdzie
władca jego (tj. Mesjasz), uwiąŜe oślę u krze-
wu winnego, a młode swojej oślicy u szla-
chetnej latorośli winnej" (Gen. 49,10).
Winnica — jedno z najcenniejszych dóbr
człowieka. Nabot wzbrania się odstąpić swą
winnicę królowi Achabowi; królowa Jezabel
kaŜe zamordować Nabota; uradowany król
bierze winnicę w posiadanie (3. Ks. Król. 21,
1—16).
Winorośl emblematem plemienia Efraim.
Winorośl — mądrość. Mądrość mówi:
„Jak winny szczep wydałam woń wdzięczną"
(Eklezjastyk 24,23).
Winorośl drzewem wiadomości złego i do-
brego wg Miszny (Ŝyd. tradycja ustna włą-
czona do Talmudu).
Winorośl — płodność, urodzaj, atrybut
bogów i bohaterów, którzy nauczyli ludzi
rolnictwa, przede wszystkim zaś uprawy
winorośli. „I począł Noe, mąŜ oracz, uprawiać
ziemię, i zasadził winnicę" (Gen. 9,20). „śona
twoja jak płodny krzew winny we wnętrzu
domu twego" (Psalm 127 3).
Winorośl — radość Boga i ludzi. „I rzekły
drzewa do szczepu winnego: Pójdź, a rozkazuj
nam! A on im odpowiedział: Izali mogę
opuścić wino moje. które uwesela Boga i lu-
dzi?" (Ks. Sędziów 9, 12—13).
Winorośl poświęcona Dionizosowi (Ba-
chusowi). Dionizos. klasyczny bóg wina. który
wg mitu gr. wprowadził uprawę winorośli do
Grecji, wyobraŜany był w wieńcu z liści i gron
winnych, podobnie jak jego orszak złoŜony z
sylenów, satyrów i nimf. Wino nie było
napojem bogów olimpijskich, jedynie
Hefajstos upił się raz z namowy Dionizosa;
w rytuałach ofiarnych wino nie miało wię-
kszego znaczenia poza kultem Dionizosa;
w Rzymie napojem wylewanym w ofierze
bogom było głównie mleko.
Winorośl — śmierć, odrodzenie,
zmartwychwstanie. Dionizos wiąŜe się
kultowo z misteriami Ŝycia pośmiertnego,
odrodzenia i zmartwychwstania, co uczyniło z
winorośli emblemat grobowcowy, przejęty
przez chrześcijaństwo. Stały motyw ha
grobowcach, w katakumbach rz.. mozaikach
bizantyjskich, śrdw. witraŜach
płaskorzeźbach.
Winorośl — świętość. „NiŜ inne drzewa,
pierwej święty szczep winnicy zasadź tu, w
tyburyńskiej wdzięcznej okolicy (Wa-rusie)"
(Pieśni l, 18, l—2 Horacego, tł. Lucjana
Siemieńskiego).
Liść winorośli, 3—5-klapowy, w sztuce gr.-
rz. związany z płcią; uŜywany w róŜnych
okresach dla zasłonięcia genitaliów w wyo-
braŜeniach plastycznych człowieka; por. Figa
(liście figowe).
Winorośl w chrześcijaństwie — atrybut
Kościoła, Chrystusa, apostołów; winorośl i
pszenica — komunia. „Jam jest prawdziwy
szczep winny" (Ew. wg Jana 15, l—17).
Winnica — królestwo boŜe, którego owo-
cem jest wino-eucharystia, w przypowieści o
przewrotnych dzierŜawcach winnicy (Ew. wg
Mat. 21, 33—46; Ew. wg Marka 12, 1—12).
Kadź, w której depce się zebrane grona w
Apok. 14, 18—20, poza Jeruzalem niebieskim
— zguba wieczna potępionych, a krew płynąca
z kadzi — wielka kara.
Winorośl — światło, czystość, mądrość wg
sabeizmu (mandaizmu), synkretycznej religii
panteistycznej, której prorokiem jest Jan
Chrzciciel.
Splecione winorośle — połączenie pierwia-
stka ludzkiego z boskim.
Winorośl na paliku a. rozpięta na kracie,
drucie itd. — słabość wspomoŜona, ułomność;
w symbolice chrzęść. — miłość braterska.
Winorośl i wiąz — związek (małŜeński),
wsparcie biednego przez bogatego (tj. przez
winorośl); winorośl pnie się często na wiązach.
Winnica — pole pracy duchowej.
Winobranie — jesień, wrzesień; wesołość.
WŁOSY
Włosy są symbolem Opatrzności, promieni
słonecznych, bohaterów słonecznych, ognia;
potęgi magicznej, sitdziby duszy, duszy
zewnętrznej; wielkości, energii, siły; płodno-
ści, miłości; sił twórczych; pozycji społecznej;
Ŝałoby; szacunku, honoru. Por. Broda.
Magiczne własności przypisywane w wielu
kulturach włosom na głowie, na ciele, brodzie i
wąsom, wynikają z ich osobliwej cechy:
i w ciele ludzkim, co raz ucięte, nie odraza. z
wyją'kiem włosów (i paznokci, równieŜ
tworów rogowych pochodzenia naskórkowe-
go). Ludzie silni bywają mocno owłosieni,
a starzejący się często łysieją. Stąd włosy
uwaŜano za siedlisko Ŝycia, siły. sił psy-
chicznych, duszy, mocy magicznych, czaro-
dziejskich. a u kobiet — sił pociągu erotycz-
nego, zniewalającego męŜczyzn w sposób ma-
giczny. Dlatego ścinano włosy rzymskim
westalkom. w niektórych zakonach — mni-
szkom składającym śluby, golono teŜ głowy
kobietom posądzonym o czary, jako słuŜkom
Szatana, aby odjąć im moc szkodzenia bliźnim.
UwaŜano teŜ, Ŝe kto zna się na czarnej magii,
moŜe, znalazłszy czyjeś włosy z głowy.
zaszkodzić tkwiącej w nich jeszcze duszy
właściciela, dlatego naleŜało ucięte włosy
chować lub niszczyć. Grecki bóg morza. Po-
sejdon, zasadził na głowie swego wnuka,
Pterelaosa, króla wyspy Tafos (dziś Megani-
si). złoty włos zapewniający mu nieśmier-
telność, ale córka króla, zakochana w Amfi-
trionie, wyrwała ten włos ojcu. aby zyskać
wzajemność ukochanego; Pterelaos zaraz
umarł. Skylla, córka króla Nisosa. zakochana w
Minosie. który oblegał jej rodzinną Megarę,
wyrwała ojcu purpurowy włos, od którego
zaleŜał los państwa. Po zdobyciu miasta Minos
kazał zdrajczynię utopić; wg wersji Owidiusza
(Metamorfozy 8, l—151), zmieniona została w
ptaka Ciris — od gr. keireein 'ciąć'. W
islandzkiej Historii o białym Nja-lu (Njat-
Saga) z ok. 1300 n.e. Ŝona Gunnara. Hallgerda,
intrygantka i wichrzycielka, jest sprawczynią
śmierci męŜa, odmawiając mu swego
czarodziejskiego włosa na cięciwę łuku,
skutkiem czego Gunnar ulega przewadze
nieprzyjaciół.
Bóg unosi proroków biblijnych za włosy —
symbol nawiedzenia, wizji, natchnienia. .,1
padła tam na mnie ręka Pana (...) i uchwyciła
mnie za kędzierze głowy mojej, i podniósł
mnie duch między ziemię a niebo" (Eze-chiel
8, 2—3; por. Daniel 14.35).
Włosy — płodność: przez skojarzenie z tra-
wą. listowiem, zboŜem, deszczem. Kobiety
składały ofiary z włosów dla sprowadzenia
Ŝyciodajnej ulewy. BoŜkowie płodności, chut-
liwi satyrowie, sylenowie. Faun. Pan leśny.
byli wszyscy gęsto owłosieni. Protoplastą
licznego rodu Edomitów był brat bliźni Jakuba,
Ezaw (hebr. 'kosmaty'), „rudy. cały jak płaszcz
włochaty" (Gen. 25.25). Dziewczęta pragnące
wyjść za mąŜ składały w ofierze włosy
Artemidzie, dziewiczej pa-trance szczęśliwych
porodów. Przysłowie
łac.: Vir pilosus aut fortis, aut luxuriosus 'człek
kosmaty jest albo silny, albo chutliwy'.
Włosy, zwłaszcza długie włosy na głowie,
kojarzą się z promieniami słonecznymi. stąd
związek długowłosych herosów z bohaterami
słonecznymi, z płomieniami, z ogniem.
Kapłani kultów słonecznych, np. greccy i
arabscy, składali doroczne ofiary ze swych
włosów-promieni w czasie letniego przesilenia
dnia z nocą, naśladując skracanie się promieni
Słońca.
Włosy — siedziba siły. ..Nie będziecie strzyc
włosów dokoła waszej głowy, ani brody golić"
(Lev. 19.27). „Gdy Absalom strzygł włosy co
roku, waŜyły włosy głowy 200 syklów" (2 Ks.
Król. 14,26). Prawo nazyreatu: ..JeŜeli mąŜ lub
niewiasta złoŜy szczególny ślub, ślub nazyreatu,
aby się poświęcić Panu (...), brzytwa nie
przejdzie po ich głowie" (Num. 6, 2—4).
Samson do Dalili: „śelazo nigdy nie postało na
głowic mojej, bom jest nazyrejczyk (...). jeśli by
mi głowę ogolono, odejdzie ode mnie moc moja
(...) i będę jak inni ludzie" (Ks. Sędziów 16,17).
Samson, hebr. szimszon 'jak Słońce':
nazyrejczyk od hebr. nSzir 'poświęcony'. Włos
wam z głowy nie spadnie, tzn. nic się wam nie
stanie. „Nie daj BoŜe, aby włos z jego głowy
miał spaść na ziemię" (/. Ks. Król. 14,45).
Chrześcijaństwo a długie włosy kobiet.
„CzyŜ sama natura nie uczy was. Ŝe męŜ-
czyzna. jeśli zapuszcza włos, okrywa się nie-
sławą, a kobiecie, jeśli zapuszcza włosy, przy-
nosi to chlubę? GdyŜ włosy są jej dane jako
przykrycie" (/. List św. Pawia do Kor. 11. 14—
15). Sw. Piotr do kobiet: „Ozdobą waszą niech
nie będzie to, co zewnętrzne, trefienie włosów,
złote klejnoty lub strojne szaty" (/. List 3.3),
gdyŜ trefienie włosów jest bronią erotyczną
niewiasty, z której rezygnuje tylko wtedy, gdy
czas nagli: ..Nie będę sobie warkocz trefiła,
tylko włos zwiąŜę splątany, bo bym się
bardziej jeszcze spóźniła, a mój tam tęskni
kochany" (Laura i Fiion F. Karpińskiego).
„Dziesięć wołów nie pociągnie nas z taką siłą
jak jeden włos kobiety" (Saga króla Olafa
H.W. Long-fellowa). „Włosy nad złoto są sidła
zdradliwe. w które ty. panno, łowisz serca
chciwe" (Do Jagnieszki 3—4 J.A. Mcirsztyna).
Przysłowie o kobiecie: Długie włosy, krótki
rozum. Kobiety mają przykrywać głowy w
czasie naboŜeństwa, aby nie rozpraszać
uwagi męŜczyzn i aniołów, bo nie są obrazem i
odbiciem chwały boŜej jak męŜczyźni, „lecz
(...) odbiciem chwały męŜczyzny" (7. List do
Kor. 11,7), przeto „gdy modli się z odkrytą
głową, hańbi się tak, jakby była ogolona"
(11,5).
Obcinano lub zapuszczano włosy, zaleŜnie
od obyczaju danego miejsca i czasu, przy
ślubowaniu, przyrzeczeniu, w wypadku Ŝałoby,
dla oczyszczenia się po zabójstwie, jako ofiarę,
jako emblemat ascezy, dla przeciwstawienia się
praktykom magicznym, jako symbol bogactwa,
władzy lub niewolnictwa, biedy, radykalnych
lub rewolucyjnych przekonań, jako znamię
przestępcy, zdrajcy (np. obcinanie włosów
kobietom Ŝyjącym z Niemcami w czasach
okupacji 1939—45 w Polsce), dla odsunięcia
od głowy myśli światowych i bezboŜnych (np.
tonsury zakonników i księŜy w Kościele kat.,
mające przypominać koronę cierniową
Chrystusa, ale prawdop. przejęte od kapłanów
egip.; zniesione przez papieŜa Pawła VI od l I
1973). W róŜnych kulturach nie obcinano
włosów w czasie wojny, podróŜy lub aŜ do
wypełnienia złoŜonej obietnicy (np. Brodacze
— hiszp. Barbados — Fidela Castro, którzy
przysięgli nie strzyc bród, dopóki nie wyzwolą
Kuby od tyranii Battisty).
Ogolenie włosów — hańba; wyludnienie
kraju. „W owym dniu ogoli Pan (...) ręką króla
asyryjskiego, głowę i włosy na nogach (Judy),
a takŜe zarost na brodzie" (Izajasz 7,20).
OstrzyŜenie lub ogolenie włosów — Ŝałoba i
narzekanie. Jeremiasz do uosobionej Jeru-
zalem: „OstrzyŜ włosy twoje i odrzuć, i zanuć
skargę na wyŜynach" (27,29). O Moabie:
„Bo kaŜda głowa łysa, a kaŜda broda ogolona
będzie; na wszystkich rękach więzy, a na
kaŜdym grzbiecie włosiennica" (48,37).
Drzeć (wyrywać) włosy z głowy — rozpa-
czać. ,,A gdym usłyszał tę rzecz, rozdarłem
płaszcz mój i suknie, i rwałem włosy z głowy i
brody mojej, i siedziałem smutny" (Ezdrasz
9,3). „Gdy (Agamemnon) spojrzał na swoje
okręty i wojsko, rwał garściami włosy z głowy,
aby Zeus ujrzał jego rozpacz" (Iliada 10.15
Homera).
Ofiary z włosów. Jako siedlisko siły i duszy
włosy są cenną ofiarą: u Greków z okazji
zaślubin i pogrzebów, przy nadawaniu praw
obywatelskich. Od średniowiecza składano
kosmyk włosów niektórym świętym jako
wyraz oddania lub Ŝalu za grzechy (por. wyŜej
Obcinanie: Tonsura). StaroŜytni Ger-manowie i
średniowieczni chrześcijanie odbierali
przestępcom godność przez obcięcie im
włosów. Jako namiastkę ofiary z Ŝycia
zawieszano w staroŜytności ucięte włosy w
świętych gajach i na gałęziach drzew nad
grobami. Gdy królowa Dydona, porzucona
przez Eneasza, mieczem pozbawia się Ŝycia,
„mimo Ŝe jej Prozerpina nie ścięła złocistych
włosów z czoła (...), Iris spłynęła z niebios (...)
wołając: »Z woli NajwyŜszego święcę tę ofiarę
dla Plutona i uwalniam cię z ciała!" Tak rzecze
i włos jej ucina. Wnet ciało Dydony ostygło, a
jej Ŝycie rozpłynęło się w powietrzu" (Eneida
IV Wergiliusza;
zakończenie). Podobnie Tanatos, bóg śmierci,
ścina lok włosów Aikestis, gdy ofiarowała swe
Ŝycie za męŜa. Hekuba przed opuszczeniem
Troi ucina siwe włosy z głowy i składa na
grobie swego syna, Hektora (Metamorfozy 13,
425—9 Owidiusza).
Długie i krótkie czupryny, peruki, brody i
wąsy pojawiały się i znikały w zaleŜności od
kolejnych mód, ale uczeni gr. i rz„ filozofowie.
zwłaszcza cynicy i stoicy, nie szli za modą. lecz
zapuszczali bujne brody (ślad tej tradycji
odczytać moŜna zapewne w brodach
duchowieństwa Kościoła wsch.). Broda stała
się więc atrybutem zawodu i misji
myślicielstwa (wykpionym w przysłowiu łac.:
Broda nie czyni filozofa), choć właśnie filozof
— Arthur Schopenhauer — występował
gwałtownie przeciw brodzie jako „zewnę-
trznemu objawowi grubiaństwa, oznace płci
wyrastającej pośrodku twarzy, świadczącej o
tym, Ŝe przekłada się samczość łączącą nas ze
zwierzętami nad humanizm". Homer
przedstawia Achajów jako długowłosych.
Chrześcijanie zapuszczali długie włosy na znak
pokuty. Mogły one teŜ być — u męŜczyzn —
oznaką wolnego stanu lub pochodzenia
szlacheckiego (np. symbol niezaleŜności i
wolności staroŜ. Gallów). u kobiet —
dziewictwa.
Długie włosy mogą być w pewnych okresach
atrybutem ruchów wolnościowych lub
rewolucyjnych (por. bujne brody klasyków
marksizmu), a w niewiele lat wcześniej czy
później reprezentować powagę monarchów (np.
car Aleksander III, król Belgów Leopold II) i
burŜuazji albo subkultury przeciwstawiające się
konwencjom obyczaju i mody, jak np.
pustelnicy, jogowie, guru, hippisi.
Zwykle uwaŜane są po prostu za ozdobę głowy
męskiej: „(Atena Odyssa) uwieńczyła bujnymi
kędziorami podobnymi do kwiatów hiacyntu"
(Odyseja 23,158 Homera, tł. J. Pa-
randowskiego). Aforyzm Likurga: Piękna
fryzura czyni przystojnego pięknym, a brzyd-
kiego okropnym.
RóŜne fryzury w rozmaitych okresach,
kulturach i krajach były emblematem róŜnych
zawodów, klas, grup ludności, kast, płci, wieku.
W czasach cesarstwa rzymskiego szybkie
zmiany mody uczesania kobiecego sprawiły, Ŝe
bogate damy kazały się portretować
rzeźbiarzom na popiersiach z łysą głową, aby
nakładać na nie modne marmurowe fryzury.
„Włosy nosi w półkole, jak włoscy w obrazach
anieli ala... a la Botti-celli" (Wesele l, 17, 503—
5 Wyspiańskiego).
Rozpuszczanie włosów przez kobiety. Gdzie
czarownicom, kobietom upadłym i cu-
dzołoŜnicom nie obcinano włosów, tam zmu-
szano je przynajmniej do ich rozwiązywania,
gdyŜ splatanie wzmagało moce magiczne
włosów. Grzesznica w domu faryzeusza
namaszcza rozpuszczonymi włosami olejkiem
nogi Jezusa (Ew. wg Łuk. 7,38). Apollo,
ścigając dziewiczą Dafne „widzi jak na (jej)
ramiona włos w nieładzie spada" (Metamorfozy
1,498 Owidiusza). „Medeę święty szał napada,
biegnie wokół ołtarzy z rozpuszczonymi jak u
bachantki włosami" (jw. 7, 257—8). Na
pogrzebie Polidora „w krąg stanęły kobiety
trojańskie z rozpuszczonymi włosami, jak
zwyczaj nakazuje" (Eneida 3,65 Wergiliusza).
Długie, rozpuszczone lub splecione w warkocz
włosy oznaczały dziewictwo lub wolny stan,
równieŜ u chrześcijanek, stąd zawiązywanie,
przycinanie lub nakrywanie włosów męŜatek
(w Polsce ceremoniał oczepin).
Włosy zwichrzone, potargane, w nieładzie,
były atrybutem osób (zwłaszcza kobiet)
obłąkanych, pogrąŜonych w rozpaczy, nagle
osieroconych. WęŜowe, rozwiane włosy okru-
tnych, złowieszczych bogiń, demonów jak w
mit. gr. Tyfon, erynie (furie), jak w mit. skand,
walkirie, demony wojny.
Włosy stają dęba, jeŜą się — ogarnia kogoś
przeraŜenie „Zdjął mnie strach i drŜenie (...), a
gdy duch przechodził przede mną, powstały
włosy na ciele moim" (Hiob 4,15). „Na ten głos
zadrŜał Pryjam, członki mu zdrę
twiały i z bojaźni na głowie zjeŜył się włos
biały" (Iliada 24,359 Homera, tł. F. Dmo-
chowskiego).
(Ucięty) lok włosów znakiem, zakładem,
fetyszem, amuletem miłości. Lok świętego jest
typową relikwią zachowującą intymną więź z
duszą i cnotami świętego. Lok włosów dziecka
jest pamiątką rodzinną wyraŜającą pragnienie
zatrzymania dziecięctwa w czasie. Pukiel
włosów na czole Okazji, za który trzeba
chwycić nim nas minie, gdyŜ z tyłu jest łysa.
„Rozdały wiele włosów, łez, podwiązek: Ŝadna
nie weszła stąd w małŜeński związek"
(Beniowski l, 288—9 Słowackiego).
Liczba włosów na głowie — olbrzymia,
niezliczona mnogość. WyraŜenie: Ma więcej
długów niŜ włosów na głowie, jest aluzją do
Psalmu 39 13, gdzie mowa o grzechach: ,,Poj-
mały mnie nieprawości moje i (...) są licz-
niejsze niŜ włosy na mej głowie".
Włos (jcg0 szerokość) — niezmiernie mała,
niedostrzegalna gołym okiem, drobna
odległość, róŜnica itp., zwł. w wyraŜeniach:
Ani o włos; Na włos; O (mały) włos; Roz-
szczepiać włos na czworo, tj. z pedantyczną
dokładnością analizować, roztrząsać. Włos
symbolem kruchości, łamliwości, słabości:
śycie czyjeś wisi na włosku; zob. Miecz (Da-
moklesa). Przysłowie gr.: Nawet najmniejszy
włos rzuca swój cień, tj. i najdrobniejszy
fałszywy krok nie pozostaje bez skutków.
Symbolika koloru włosów.
Włosy blond, złociste, zazwyczaj wiąŜą się
ze Słońcem, bohaterami słonecznymi, zboŜem
i boginiami urodzaju, boginiami miłości z
cnotą, dziewictwem, mądrością. „Włosy blond,
krótkie czy długie, naszym paniom
wystrojonym świadczą miłosne usługi jak
węŜe z głowy gorgony" (Pochwala kobiet F.
Rabelais'go). Gentlemen Prefer Blondes ang.
'MęŜczyźni wolą blondynki', tytuł powieści
(1925) pisarki amer. Anity Loos. „Włos
litewskiego ludu, biały albo płowy, pozłacał
się jako łan dojrzałego Ŝyta" (Pan Tadeusz 11,
199—200 Mickiewicza).
Włosy rude, miedziane, łączą się z grze-
chem, światem podziemnym, śmiercią, Juda-
szem, Szatanem, ale takŜe z płomiennym
złotym skarbem z bajki Andersena, sławnym
rudowłosym skrzypkiem. „Od bujnych włosów
miedziano-czerwonych — kobiet ca-łunkiem
śmierci naznaczonych" (Elegia konającej
jesieni 19—20 L. Staffa). „Gdzie wi
działeś uczciwą kobietę z rudymi włosami?"
(Moralność pani Dulskiej 2,12 G. Zapolskiej).
Włosy niebieskie, nie spotykane w Ŝyciu,
mają wykładnię ujemną, podobnie jak rude,
np. u mordercy Ŝon, Sinobrodego.
Włosy zielone mają boginki morskie i rze-
czne, syreny, rusałki.
Włosy czarne uchodzą za piękne lub egzo-
tyczne. „Włosy jego jak latorośle palmowe,
czarne jak kruk" (Pieśń pochwalna na cześć
Oblubieńca, Pieśń nad pieśniami, 5,11). „Stał
przed nią wysmukły, czarnobrewy, prze-
pyszny, najpiękniejszy ze wszystkich mołoj-
ców" (Ogniem i mieczem 3 H. Sienkiewicza).
„Była ona tym, co to dawniej zwano hoŜą
czarnobrewką" (Sfinks l J.I. Kraszewskiego).
Siwizna — starość (i mądrość). „Siwizna
ozdobą starości" (Ks. Przypowieści 20,29).
„Przed głową siwą powstań i szanuj starego"
(Lev. 19,32). Siwizna Boga (Starowiecznego)
w Widzeniu Daniela: „Włosy jego jak wełna
czysta" (7,9) oznacza wieczność; włosy Syna
Człowieczego „jasne jak wełna biała i jak
śnieg (Apok. 1,14) oznaką Przemienienia
Pańskiego. Przysłowia: Siwizna to kwiaty
śmierci. Szanuj siwy włos (tj. starość). Siwe
włosy mówią o wieku, a nie o mądrości. W
Bajce 182 Ezopa męŜczyzna, który miał dwie
Ŝony, starą i młodą, wkrótce całkiem wyłysiał,
gdyŜ stara wyrywała mu ciemne, a młoda —
siwe włosy.
Siwizna ogarniająca włosy nagle, np. wcią-
gu jednej nocy — wstrząsające przeŜycie i
jego (niezbyt prawdopodobny) skutek. „Skarga
to straszna, jęk to ostatni, od takich modłów
bieleje włos" (Chora) 3—4 K. Ujejskiego).
Samotny włos na łysej głowie Ojca-Czasu
znany był w staroŜ. Egipcie jako lok Horusa.
Łysina (albo ogolona głowa) — inność,
kalectwo, śmieszność; mądrość, kapłaństwo.
Kapłani staroegipscy golili głowy. Przysłowia:
Lepszych dziesięciu łysych niŜ jeden ryŜy.
Łys, zyz, kuternoga, jeśli co dobrego, łaska
Pana Boga. Nie kaŜdy łysy pleban. Niech
włosistym o łysych koncepta się roją, głowy
ludzkie rozumem, nie włosami stoją. „Nic
bardziej pogardy godnego niŜ łysy udający, Ŝe
ma włosy" (Epigramaty 10,83 Marcjalisa).
„Pole bez trawy, roślina bez liści, głowa bez
włosów — brzydkie są" (Sztuka kochania
3,249 Owidiusza). Przysłowie na pociechę
łysym: Wulkan trawą nie zarasta.
Brać pod włos — uzyskiwać coś u kogoś
przez schlebianie mu, granie na jego sła-
bostkach, na ambicji, snobizmie.
Głaskać pod włos — docinać, dogryzać;
dogadzać, uprzedzać Ŝyczenia, iść na rękę.
Ciągnąć coś za włosy — robić coś z wielkim
wysiłkiem, „na siłę", przemocą, gwałtem.
W marzeniu sennym: oszukaństwo.
W plastyce długie włosy pokrywające na-
gość kobiety to często symbol pokuty, atrybut
Marii Magdaleny i Marii z Egiptu, pokutującej
prostytutki z Aleksandrii. Święte dziewice i
biorące ślub panny młode w obrazach
Odrodzenia przedstawiano często z
rozpuszczonymi włosami, a kurtyzany i
wyobraŜenia miłości świeckiej — zazwyczaj z
włosami splecionymi. Częste tematy w pla-
styce: biblijny Samson śpi z głową na łonie
Dalili, a ona (lub jakiś Filistyn) obcina mu lok
włosów; Semiramida porzuca czeszącą ją
słuŜkę i spieszy z włosami w nieładzie na pole
walki na wieść o rewolcie w Babilonie
(Pamiętne czyny i powiedzenia Wale-riusza
Maksymusa, I w. n.e.); naga Wenus
Anadyomene ('wynurzająca się') wyciskająca
wodę z włosów. Erminia, bohaterka Jeruzalem
wyzwolonej Tassa, opatruje rany Tan-kreda i
zawiązuje je własnymi, złotymi, uciętymi
warkoczami.
WŁÓCZNIA (Oszczep, Dzida, Dziryt, Pika,
Kopia, Spisa, Lanca)
Oszczep — od starszej epoki kamiennej broń
wojenna i myśliwska; pierw. ostro zacięty kij,
później z grotem kamiennym, kościanym,
metalowym; sport, kij z grotem do rzutów w
lekkiej atletyce.
Dzida — dawna broń drzewcowa z grotem,
lekka włócznia, pika.
Dziryt — krótka włócznia do walki wręcz a.
do rzucania.
Włócznia — broń drzewcowa dl. ok. 2—2,5
m, uŜywana pierw. w jeździe i piechocie.
Pika — od XV do pocz. XVIII w. w Europie
drzewcowa broń piechoty (pikinierów) dł. do
ok. 5 m.
Kopia — broń drzewcowa śrdw. jazdy ry-
cerskiej, dł. do 4 m, z masywnym grotem i
proporcem (do XVI w.); w Polsce XVI—pół.
XVIII w. kopia husarska z drzewcem do
5,5 m, drąŜona dla lekkości, do jednorazowego
uŜycia (bo się kruszyła od uderzenia).
Spisa — w XVII w. dzida Kozaków zapo-
roskich, dł. ok. 2 m, z obu końców ostra.
Lanca — kawaleryjska broń drzewcowa z
wąskim grotem i proporczykiem, w Polsce od
końca XVII w. do 1939: jedna z odmian dawnej
kopii.
Włócznia symbolizuje oś świata, promień
Słońca, błyskawicę, ogień; Ŝycie; wiek brązu;
królewskość, berło, władanie; łowy; rycerskość,
godność, honor, prymat; rycerstwo, buławę,
rozkaz, wojnę, odwagę, szybkość, ochronę, siłę,
zabójstwo, śmierć, zniszczenie, ranę, uleczenie
rany; potęgę, młodość, tworzenie, fallusa, pasję,
płodność; prawo, własność, prawdę, rozum,
cnotę, bystrość, stałość, hart ducha,
męczeństwo.
Włócznia — wojna. „I przekują swoje miecze
na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy"
(Izajasz 2,4).
Włócznia — atrybut wojownika i łowcy.
Włócznia — królewskość. Włócznia była
emblematem władców nim miecz ją zastąpił.
„Nie strzegliście swego pana, pomazańca
Pańskiego: popatrz tylko, gdzie jest włócznia
króla (Saula)" (/. Ks. Król. 26,16).
Włócznia w mit. gr.-rz. — atrybut bogów
wojny i płodności, atrybut Hery (luno Ludna},
Pallas Ateny (Minerwy), Zeusa, uosobienia
Odwagi i Stałości; Jowisza Dolichenchesa i
Mitry (czczonych w legionach rz.), Aresa
(Marsa). śołnierzy za męstwo nagradzano
włócznią bez grota, bo nie udzielała Ŝadnej
władzy.
Włócznia — rana, uleczenie rany. Achilles
zranił włócznią Telefosa, zięcia Priama,
usiłującego przeszkodzić lądowaniu Greków
pod Troją, a potem, zgodnie ze wskazówką
wyroczni, wyleczył rannego rdzą z grota
włóczni. „Bo me spojrzenie, jak dzida Achilla,
zdolne jest zabić i zdolne uleczyć" (Henryk
VIcz. 2 5,1 Szekspira, tł. L. Uiricha),
Srebrne włócznie — przekupstwo, korupcja.
Na zapytanie, jakiego sposobu uŜyć, aby
zwycięŜyć w wojnie, wyrocznia delficka
poradziła Filipowi Macedońskiemu walczyć
srebrnymi włóczniami.
Włócznia — wiek brązu, jeden z „czterech
wieków ludzkości".
Włócznia — oś świata, promień Słońca,
ogień, płodność, fallus; spowinowacona z si
łą Ŝywotną drzewa. „Tak zdziwił się Romu-
lus, kiedy wbiwszy włócznię w ziemię na
Palatynie, ujrzał jak niezwłocznie kręty korzeń
z Ŝeleźca wyrastać zaczyna; wnet cała — co za
dziwo! — wyrasta drzewina" (Metamorfozy
15. 565—8 Owidiusza, tł. B. Kiciń-skiego).
Odpowiednik laski Aarona i laski Jessego
(zob. Laska: zakwitająca).
Dziryt, dzida — atrybut Diany; atrybut
mających wyobraŜać boginię portretów Diany
de Poitiers, 1499—1566, faworyty króla fr.
Henryka II; przybrała ona dziryt jako impresę
(godło) z napisem na banderoli:
Conseguitur quodcmque petit tac. 'osiąga
wszystko, do czego dąŜy'. Dziryt z płonącym
ostrzem wbity w serce zakonnicy — atrybut św.
Teresy z Avila.
Włócznia Lugusa (jednego z najwaŜniejszych
pogańskich bogów celt.) — błyskawica.
Czarodziejska włócznia ognista, którą bóg
otrzymał w darze od swego wychowawcy,
Manannana, wraz z wielką procą, hełmem-
niewidką i magiczną tarczą.
Włócznia w chrzęść. — męczeństwo, cnota,
odwaga; jeden z atrybutów ukrzyŜowania;
atrybut św. Hipolita, Longina, Tomasza Ap.,
Judy Tadeusza Ap., św. Jerzego, Michała,
Barbary, Wojciecha, Demetriusza, niekiedy teŜ
Mateusza Ap. Zwierzę przebite dzirytem —
występki, grzechy.
Złamana włócznia — atrybut św. Jerzego
(który miał, wg legendy, zabić smoka mieczem,
gdy włócznia mu się złamała); uszkodzony
fallus; naruszona potencja seksualna króla.
Włócznia i Graal — zasada męska i Ŝeńska.
Biblijny Józef z Arymatei miał zebrać do
kielicha Graala krew Jezusa spływającą z
przebitego boku po grocie włóczni centuriona
Longina.
Włócznia św. Maurycego — panowanie
królów i cesarzy nm. Włócznia zawiera re-
likwię: gwóźdź pochodzący rzekomo z KrzyŜa
Sw.; przechowywana w skarbcu wiedeńskiego
Burgu. Kopia włóczni ofiarowana w 1000 r.
przez cesarza Ottona III Bolesławowi
Chrobremu, obecnie w skarbcu katedry
wawelskiej.
Ręka włóczni — prawa; ręka tarczy — lewa.
Włócznia — prawo, które broni kontraktów,
procedury, porządku obrad.
Włócznia — prawda; rozwaga; umiejętność
odróŜniania dobrego od złego. ,,Pochłonię
tego tym trącił Ituriel lekko swą włócznią, gdyŜ
nie moŜe Ŝaden fałsz stawić czoła dotknięciu
Niebiosów" (Raj utracony 4, 1033—5 Miltona.
tł. M. Słomczyńskiego), dotknięcie włóczni
anioła Ituriela ujawnia oszustwo.
Włócznia — związek z Ziemią, z której
wyrasta drzewo-drzewce.
Płonące Włócznie — jedno z określeń zorzy
polarnej,
Grot włóczni — zręczność; bystrość umysłu:
gotowość do słuŜby wojsk.
Iść do kogoś z dzidą — atakować. Ty do
mnie z pergaminem, ja do ciebie z dzidą —
jakoby słowa Władysława Jagiełły do Krzy-
Ŝaków.
Dzida — praca dzienna. Przysłowie: Skła-
dam. dzidę, sam spać idę.
Dziryt — szybkość. ..Koń czarny zagrzmiał
po granicie, chyŜy jak dziryt" (Giaur 251—2
Mickiewicza).
Kopia — broń husarska. Przysłowie:
Póki kopii, poty Polaków.
Kruszyć kopie — walczyć o coś, bronić
czyjejś sprawy; spierać się o coś. o kogoś;
dawn. walczyć na kopie.
Mógłby z kopią gonić (np. w domu;
w mieszku) — pusto; bieda.
Lanca — Ŝołnierz, rycerz, wojsko. „Lanca
nigdy nie stępiała pióra, ani pióro lancy" (Don
Kiszot 1.18 Ceryantesa); Ŝołnierze i literaci nie
przeszkadzają sobie wzajem.
Lanca — królowa broni. „Nie masz pana nad
ulana, a nad lancę nie masz broni!" (Pieśń
ułanów l—2 Wincentego Pola).
W heraldyce: (włócznia) poczucie honoru;
gotowość bojowa; szybkość; wolność.
WODA
Woda jest symbolem chaosu, niestałości,
zmienności, przeobraŜenia, rozpuszczania się;
bezmiaru moŜliwości; uzdrowienia; źródła
Ŝycia, odrodzenia ducha i ciała; zmartwych-
wstania; potęgi, płodności: niebezpieczeństwa.
śmierci; oczyszczenia, chrztu; wiedzy i pamięci
utajonych w podświadomości;
zwierciadła; prawdy, mądrości; dobra i zła;
łaski i cnoty; duszy ludzkiej; umysłu kosmicz-
nego; zapomnienia; zasady Ŝeńskiej; magii.
Zob. Puchar, Waza.
Woda pojmowana była jako pramateria.
zwłaszcza przez ludy zamieszkałe nad morzem
lub rzeką, np. egipski ocean pierwotny Nun;
babiloński pierwotny ocean wody słod
kiej. Apsu, i wody słonej, Tiamat; biblijne
wody Chaosu (tohuwabohu), nad którymi
unosił się duch boŜy (Gen. 1,2). Woda jest tu
więc widziana jako podstawa wszech-rzeczy;
obrazem tej idei jest teŜ rzeka lub morze
opływające albo unoszące dysk ziemi, jak np.
grecki Okeanos. Woda jest teŜ materią
pierwotną, początkiem przyrody dlatego, Ŝe
wszystko, co Ŝywe, Ŝyje wilgocią, a martwe
wysycha, Ŝe zarodki wszystkiego są mokre, a
pokarm — soczysty (według joń-skiego
filozofa przyrody z VII—VI w. p.n.e., Talesa z
Miletu). Jako woda chaosu unosząca ziemię,
jako morze Lewiatana, materia prima
wszelkiego Ŝycia, jest ona synonimem
nieuporządkowania, przeciwieństwem
Kosmosu ('porządku'), a takŜe przeciwień-
stwem uduchowionej pustyni. Woda wyobraŜa
niestałość, chwiejność, a przy tym bezwład,
inercję: przybiera kształt naczynia, do którego
się ją wlewa. Jakub mówi do Rubena (Gen.
49,4): „Jesteś niestały jak woda, nie wyróŜnisz
się (spośród braci)". Mówi się. Ŝe coś jest
(widłami) na wodzie pisane, tj. nie pozostawia
śladu. Woda jako masa niezróŜnicowana
zawiera nieskończoność moŜliwości, zarówno
moŜliwość rozwoju jak i uwiądu.
Woda oczyszczenia. .,1 wyleję na was wodę
czystą i będziecie oczyszczeni od wszystkich
nieczystości" (Ezechiel 36.25). Woda przynosi
symboliczną śmierć i takieŜ odrodzenie w nie-
zliczonych ceremoniałach kultowych, kiedy
umiera „stary", a rodzi się „nowy" człowiek.
Takie „odrodzenie" całego ludu nastąpić miało
przy przejściu Izraelitów przez Morze
Czerwone (Ex. 14—15) i przy przejściu przez
Jordan u progu Ziemi Obiecanej (Jozue 3—4).
Podobnie rzecz się miała z Józefem, którego
bracia wrzucili do studni (co prawda pozba-
wionej wody) w Dolanie, gdzie miał umrzeć
(Gen. 37, 20—24). i z Jeremiaszem, którego
spuszczono do studni (co prawda zawierającej
błoto, a nie wodę), aby tam zginął (Jeremiasz
36, 6—13). Królowie słoneczni często umierali
zanurzając się (jsk zachodzące słońce) w
wodzie, natomiast boginie księŜycowe
nieustannie igrały w wodzie (jak światło
księŜyca), kąpiąc się dla odzyskana dziewictwa
i oczyszczenia się. Ablucje mają znaczenie
rytualne i duchowe: semickie obrzędy
oczyszczenia miały równieŜ swoje
odpowiedniki w staroŜytnym Egipcie, u Gre-
ków i Rzymian. Z obrzędów tych wywodzi
się chrzest symbolizujący odrodzenie duchowe.
przyjęcie do zbiorowości, wtajemniczenie w
nowy kult religijny, połączone z uzyskaniem
nowego.imienia dla zaznaczenia nowego okresu
Ŝycia, rytuał długowieczności. oczyszczenia i
egzorcyzmu (przed ochrzczeniem naleŜy
przyszłe imię trzymać w sekrecie, aby złe duchy
nie dowiedziały się o nim). Podobne znaczenie
miały rytualne kąpiele przy zawarciu ślubu albo
przy obejmowaniu funkcji kapłańskich (rytuał
często upraszczany do zwykłego pokropienia,
zwłaszcza w krajach ubogich w wodę. a później
i w innych). W biblijnej Księdze Liczb (19) Bóg
oświadcza MojŜeszowi, Ŝe kiedy ktoś dotknie
zabitego lub zmarłego albo kości czy grobu
jego, wtedy „wezmą popiołu z ofiarnej
czerwonej krowy spalonej za grzech, wleją na
popiół wody w naczynie, umoczą w niej hizop i
pokropią nią splu-gawionego takim
dotknięciem, jego sprzęty i namioty". Czepiec w
Weselu (2, 15, 790—2) S. Wyspiańskiego:
..Dajcie, bracie, kubeł wody: ręce myć, gębę
myć, suknie prać — nie będzie znać".
Wodą Ŝyciodajną, zapładniającą, wyzwala-
jącą, wzmacniającą są ciecze natury (jak deszcz)
i płyny ciała (jak krew. pot, nasienie. mleko,
wody owodni). We wszystkich kulturach
archaicznych, gdzie istniał mit o Ziemi i niebie
jako rodzicach świata, niebo zapła-dnia Ziemię
niebiańskim nasieniem. Dlatego takŜe źródła,
jeziora i rzeki miały własności zaptadniające.
Dziewczęta greckie w Tro-adzie. mające wyjść
za mąŜ, kąpały się w Ska-mandrze. mówiąc:
„Skamandrze, przyjm moje dziewictwo!" W
wielu rytuałach magicznych woda gra rolę
nasienia. Częste są w mitologiach bitwy bogów
i bohaterów ze smokami i innymi potworami
strzegącymi Ŝyciodajnej wody; zwycięstwo nad
nimi symbolizuje zakończenie suchej pory roku
albo suszy i odrodzenie wegetacji. StaroŜytni
Egipcjanie skraplali wodą mumie swych
zmarłych, aby im zapewnić Ŝycie pośmiertne, co
często przedstawiała plastyka egipska.
Studnie i źródła są dla wędrownych synów
pustyni miejscem radości i wesela, doniosłych
spotkań, rodzącej się miłości, która kończy się
małŜeństwem. Gościnność Bliskiego Wschodu
wymaga poczęstowania świeŜą, źródlaną wodą
do picia i wodą do umycia znuŜonych i
zbrudzonych w czasie wędrówki stóp. Biblia
jest hymnem na cześć wody.
Ozeasz (6,3; 14,6) przyrównuje Boga do
deszczu i do rosy. Pieśń MojŜesza (Deut. 32,
2—3) głosi: ,,Niech spływa jak deszcz nauka
moja, niech skrapla się jak rosa nauka moja, jak
deszcz na zioła, jak krople na trawę, bo będę
wzywał imienia Pańskiego".
Woda w studni, w źródle, strumieniu, morzu
wpływa na losy ludzi mieszkających na lądzie
przez wydobywające się z niej bajeczne i
mityczne stwory, dobroczynne i zbawcze albo
przynoszące nieszczęścia i śmierć. Grecki bóg
morza, Posejdon. wysyła z morza potwora, który
miał poŜreć Hezjonę, córkę króla trojańskiego,
Laome-dona; dwa ogromne węŜe, aby udusiły
Lao-koona, kapłana Apollina w obozie Greków
pod Troją; ofiarowuje królowi Krety, Mi-
nosowi, pięknego byka, w którym zakochała się
królowa, Pazyfae. Syrenka z bajki Andersena
ratuje Ŝycie księciu kosztem własnego Ŝycia. W
balladzie Mickiewicza Swi-tezianka zakochuje
się w strzelcu, ale przynosi mu śmierć w
odmętach wody.
Woda jako sprawca raju ziemskiego. W
Proroctwie Ezechiela (47) źródło wypływające
ze świątyni w nowej Ziemi Sw., symbol Ŝycia
nadprzyrodzonego i błogosławieństw boskich w
okresie mesjańskim, staje się wielką rzeką
uŜyźniającą ziemię i uzdrawiającą wody Morza
Martwego. W Objawieniu sw. Jana (22,1)
Chrystus ukazuje prorokowi „rzekę wody Ŝycia,
jasną jak kryształ, wychodzącą ze stolicy Boga".
śywa woda. Woda zawsze w ruchu (rzeka,
morze, deszcz), zmienna w kolorach, odbijająca
człowieka i świat, mówiąca bełkotem,
bulgotaniem, szmerem, hukiem, oŜywiająca
wyschniętą roślinność, odświeŜająca
spragnionych i chorych, oczyszczająca z brudu
ciało (a więc i duszę), groźna w sztormach,
burzach i powodziach, zdaje się być w wielu
religiach istotą Ŝywą i godną czci.
Reprezentowała, jak ziemia, zasadę Ŝeńską.
Woda gojąca, odmładzająca, miała według
tradycji albo legendy właściwość przywracania
młodości lub Ŝycia, leczenia itd., np. woda
sadzawki Siloe w Jerozolimie, w której kąpiel
miała przywracać siły i zdrowie (Ew. wg Jana
9,7), albo wody Owczej Sadzawki zwanej
Betesda, połoŜonej na północ od świątyni
jerozolimskiej, które miały uzdrawiać, gdy anioł
poruszał ich powierzchnię (Ew. wg Jana 5, 2—
3). „Kto pragnie,
niech przyjdzie, i kto chce, niech bierze wodę
Ŝycia darmo" mówią Duch i Oblubienica w
Apokalipsie 22,17.
Od najdawniejszych czasów leczenie i kulty
lecznicze wiązały się ze źródłami, strumieniami,
studniami itd. Woda. jako źródło Ŝycia w wielu
mitach, jest najpowszechniejszym lekiem,
zarówno we współczesnych, jak i (Styks, Lete, Acheron itd.). tworzeniem i
przedhistorycznych kąpieliskach i uzdro-
wiskach. Takie źródła, jak Forli we Włoszech,
Saint Moritz w Szwajcarii czy Saint-Sauveur i
Grisy we Francji odwiedzane były juŜ przez
kuracjuszy epoki neolitu i brązu. W staroŜytnej
Grecji najsłynniejsze sanktuaria poświęcone
Heraklesowi były przy gorących źródłach
siarczanych w Termopilach i Aidep-sos;
Rzymianie mieli gorące źródła w Aquae
Abuale, w Aquae Grani (Akwizgranie), w
Aquae Mattiacae (dziś Wiesbaden) i w in.;
na Środkowym Wschodzie Kallirrhoe, gdzie
bezskutecznie leczył się Herod. Wiele kulto-
wych uzdrowisk łączyć się ma z pojawieniem
się bóstwa lub świętego (np. epifania Madonny
w Lourdes we Francji, w Scafati we Włoszech).
RównieŜ wielkie rzeki mają uzdrawiać
kąpiących się lub wypłaszać demony, jak np.
Ganges, DŜumna i Saravati w Indiach, Nil.
Tybr, Jordan, Eufrat.
Woda — Ŝycie. W ksiąŜce Antoine Saint--
Exupery'ego Ziemia, planeta ludzi (Na pustyni
4) autor opowiada, jak Maurów, których
obwoŜono po Sabaudii, przewodnik zapro-
wadził przed wielką kaskadę i dał do po-
kosztowania jej słodkiej wody, „i ta woda tak
upragniona, której ani jedna kropla od
dziesięciu lat nie spadła w Porl-Etienne.
szumiała tutaj, jak gdyby... wylewały się
wszystkie zapasy świata... — Chodźmy... —
Trzeba zaczekać. — Zaczekać na co? — AŜ to
się skończy. Chcieli doczekać tej godziny, kiedy
Bóg zmęczy się własnym szaleństwem. PoŜałuje
go szybko, jest skąpy". TamŜe (W sercu pustyni
7) do umierającego z pragnienia na pustyni
autora zbliŜa się Beduin z naczyniem pełnym
wody. „Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru,
ani zapachu, nie moŜna ciebie opisać, pije się
ciebie nie znając ciebie. Nie jesteś niezbędna do
Ŝycia:
jesteś samym Ŝyciem". „Nie moja to wina, Ŝe
ciało ludzkie nie moŜe przeŜyć trzech dni bez
wody. Nie myślałem, Ŝe aŜ tak dalece jestem
więźniem źródeł (...) Nie widać sznura, którym
(człowiek) jest przywiązany do studni, którym
jak pępowiną przywiązany jest
do trzewi ziemi. Jeśli pójdzie o jeden krok za
daleko — umrze" (W sercu pustyni 6. tł. W. i Z.
Bieńkowscy).
Woda jako Ŝywioł pośredni między Ŝywio-
łami eterycznymi, jak powietrze i ogień. a
elementem stałym — ziemią, między Ŝyciem a
śmiercią, jak w rzekach narodzin lub śmierci
niszczeniem, parowaniem (sub-limacją) a
uŜyźnianiem (strącaniem).
Woda — niebezpieczeństwo dla Ŝycia
(przez groźbę utonięcia). Grecy obawiali się go
najbardziej, gdyŜ, jak sądzili, woda zabija
równieŜ i duszę, gasząc jej ognistą naturę.
,,Niech mnie nie zatapia nawałność wody i nie
poŜera mnie głębina, ani niech nie zawiera
nade mną studnia otworu swego!" (Psalm 68
17).
Woda — narzędzie kary. W wielkich poto-
pach z mitów rozpowszechnionych w Europie,
Azji i Ameryce, śmierć całej bez mała ludności
w odmętach wody jest karą za nie-
posłuszeństwo, ale i odkupieniem grzechów i
win przy pomocy tego Ŝywiołu, co ma dać
początek nowemu, moŜe lepszemu światu. W
Potopie biblijnym giną wszyscy źli ludzie
(Gen. 6—8), w wodach Morza Czerwonego
tonie całe wojsko faraona (Ex. 14, 21—31),
winny nieposłuszeństwa rozkazowi Pana
Jonasz wrzucony jest do morza (Jonasz l. 13—
16).
Woda — narzędzie sądu albo ujawnienia
winowajcy. Odbicie w wodzie słuŜyło wielkiej
liczbie wyroczni opierających się na jej
rzekomej mocy wieszczej. Spojrzenie na po-
wierzchnię wody (później na kulę kryształową)
ukazywało oku wróŜbity popełnione lub
przyszłe przestępstwa. Rodzajem sądu boŜego,
opierającego się na domniemaniu. Ŝe bóstwo
ochroni niewinnego i przyczyni się do
wykrycia sprawcy, była próba wod\ (próba
czystości). Jest to jedyny sąd boŜy. o którym
wspomina Biblia (Num. 5. 11—31);
Bóg nakazuje, aby Ŝonę podejrzaną o cudzo-
łóstwo przyprowadzić do kapłana, który po
odpowiednich obrządkach da pić. kobiecie
wodę zazdrości, wodę bardzo gorzką, na którą
klątwy nagromadził, zmieszaną z pyłem
posadzki tabernakulum. JeŜeli jest winna. łono
jej wygnije, a Ŝywot rozedmie się i pęknie; jeśli
niewinna, zostanie zdrowa i płodna.
Średniowieczna próba gorącej wody polegała
na zanurzeniu ręki oskarŜonego we wrzątku
(gdy nie było śladów popa-
rŜenia — był niewinny): próba zimnej wody
(czyli pławienie) polegała na wrzuceniu
oskarŜonego o czary, związanego, na głęboką
wodę; jeśli utonął — był niewinny, jeśli nie
utonął, został spalony na stosie.
Woda ucisku: „I da wam Pan chleb utrapienia
i wodę ucisku" (Izajasz 30.20) — wikt
dostarczony więźniom będącym o chlebie i
wodzie.
Woda jako ukrycie dla nieprawości; zaplątać
węzeł, a końce utopić w wodzie (zob. Węzeł:
Zaplataj).
Woda atrybutem zgody, przymierza, przy-
jaźni; wg dawnego rytuału: lać wodę na szable.
Czysta woda — prawda, porządek, blask
drogich kamieni (np. diament czystej wody).
Wypłynąć na czystą wodę, wydobyć się z ta-
rapatów, uporządkować swoje interesy. Wy-
prowadzić coś na czyste wody, uporządkować,
doprowadzić do właściwego funkcjonowania.
Przysłowie: Kto chce mieć czystą wodę, niech
idzie do źródła (wł. Chi vuol deifacaua chiara,
vada alla fonie). „KtóŜ potrafi oczyścić mętną
wodę? Ale gdy poczekać, aŜ się ustoi, oczyści
się sama" (Tao--leh-king 17 Lao-tse, ok. 550
p.n.e.).
Woda uchodziła za Ŝywioł szlachetny. „Woda
najszlachetniejszym z Ŝywiołów" (gr. Ariston
men hydor) i'iówi Pindar w Odach olimpijskich
1.1: 3.42; równieŜ napis nad pijalnią w
angielskim zdrojowisku Bath.
Zimna woda — (pierwotnie) oszczerstwo,
zniesławienie: ..Oblewają nas zimną wodą" (tac.
Atjuam frigidam suffunduni) pisze Plaut w
Komedii skrzynkowej 34 (ok. 200 p.n.e.);
później synonim otrzeźwienia, ostudzania za-
pału. rozwiewania marzeń.
Głęboka woda — niebezpieczeństwo:
„Wyzwól mnie od nieprzyjaciół i z głębin
wód!" (Psalm 68 15). albo trudne warunki
Ŝycia: „rzucić kogoś na głęboką wodę".
Rozlana woda — szkoda albo błąd nie do
naprawienia: „Wszyscy umieramy, jesteśmy jak
woda rozlana po ziemi, której nie da się juŜ
zebrać" (2 Ks. Kroi. 14,14).
Mętna woda — zamieszanie, niepewna
sytuacja, chaos. Mącić wodę — intrygować,
wprowadzać zamęt. W mętnej wodzie ryby ło-
wić — wyciągać z zamieszania korzyści dla
siebie.
Woda uporczywie kapiąca — cierpliwe. ale
skuteczne drąŜenie albo nieznośna plaga.
.,Kropla drąŜy skałę nie siłą. lecz ciągłym
kapaniem" (łac. gutta cavai lapidem). Powie-
dzenie przypisywane Salomonowi: Trzy rzeczy
wyganiają człowieka z domu: dym(iący piec),
woda (cieknący dach) i zła Ŝona.
Cicha woda niepoŜyteczna i groźna, oznaczać
moŜe teŜ człowieka na pozór tylko potulnego i
nieśmiałego. Przysłowia: Cicha woda młynarza
nie wzbogaci. Cicha woda brzegi rwie. StrzeŜ
się cichego psa i cichej wody.
W Objawieniu św. Jana (17,15): „Wody. które
widziałeś, nad którymi rozsiadła się
wszetecznica, to ludy i tłumy, i narody. i języki",
nad którymi panuje Rzym. swacha babilońska,
królestwo tego świata.
Woda — zwierciadło duszy. ,,Duszo ludzka.
jakŜeś podobna do wody!" (nm. Seele des
Menschen, wie gleichst du dem Wasser!. z
wiersza Goethego Gesang der Geister uber den
Wassern 32—33). W miejscowościach
połoŜonych nad wodą wielu mieszkańców
wychodzi przed wieczorem na wybrzeŜe, na
bulwar, aby popatrzeć na wodę. pokon-
templować, wejść w głąb siebie, odsunąć się na
chwilę od spraw powszednich. „For water and
meditalion, they say, go together" ang. 'Bo woda
i rozmyślanie kojarzą się z sobą' (Waterland 3
Grahama Swiffta).
Woda — mądrość. Babiloński Oannes —
pótryba, półczłowiek — wynurzył się z wody i
nauczył ludzi sztuki pisania, rolnictwa,
nawadniania, architektury itd. Co noc znikał z
powrotem w morzu. Babilończycy nazywali
wodę „domem mądrości". ..Wodą głęboką są
słowa z ust męŜa, potokiem wylewającym zdrój
mądrości" (Ks. Przypowieści 18.4),
Woda — nieświadomość (nm. das Unbe-
wusste, w której czyhać mogą niebezpie-
czeństwa dla racjonalnego „ego") i niepamięć.
Woda niepamięci, woda letejska przynosiła
zapomnienie duszom zmarłych (wg mitologii
grecko-rzymskiej). gdy napili się jej z rzeki
Lete.
Woda i wino — ludzka i boska strona
Chrystusa. Cud w Kanie Galilejskiej to
przemienienie wody w wino (Ew. wg Jana 2,
l—12). Odwieczny spór o rolę alkoholu w
twórczości i w codziennym Ŝyciu: poeta starszej
komedii attyckiej, Kratinos. pisał około 450 r.
p.n.e.: „Z picia wody nigdy nie powstaje
sztuka". Horacy w Listach l. 19, 2 pisze: ..Nie
przetrwają pieśni powstałe przy wodzie" (łac.
Nęć vivere carmina possunt, quae scribuntur
aquae potoribus}. Ale pisarz
amerykański XIX wieku H.D. Thoreau w
opowieści Watden r, l, powiada: „Woda to
jedyny napój mądrego człowieka". Podobnie
starszy od niego niemal o dwa wieki Wacław
Potocki w wyjątku z Syloreta (O święte lasy!...
97—99): „Niechaj z szczerego złota delikaci
kanar (tj. wino kanaryj-skie) pijają, wodą ja
ukracam pragnienie;
Ŝywy strumień u mnie płaci (tj. liczy się,
popłaca)". Francuskie przysłowie natomiast
głosi: ,,Wszyscy źli ludzie piją wodę, czego
niezbitym dowodem był potop". Por. Wino.
Woda i krew zob. Krew (i woda). Woda i
mleko zob. Mleko (i woda).
Astrologia łączy wodę ze znakami zodiaku:
Rak, Wodnik, Ryby i Skorpion.
Woda wyobraŜana przez: KsięŜyc, półksię-
Ŝyc, perłę, kielich, naczynie, literę M, linie
faliste, zygzakowate, wszystko co wklęsłe,
wygięte, wydrąŜone.
Znak wodny: tajny symbol średniowieczny,
którym chrześcijańscy heretycy i mistycy
porozumiewali się w sprawach wiary.
W marzeniu sennym: (kąpać się) utrata
przyjaciela albo krewnego; (wrzątek) szczęście;
(wpaść do wody) prześladowanie, ruina;
(mętna) kłopoty, kłótnia.
Wodnik (Aquarius) — gwiazdozbiór rów-
nikowy widzialny w Polsce latem i jesienią,
znak zodiaku, znak dzienny, powietrzny,
wilgotny, krwisty, zimna, ciemności, powodzi,
deszczu, burzy, pomyślny emblemat braterstwa,
współpracy, solidarności, tolerancji;
rządzony przez planetę Saturn, do której dodano
(po jej odkryciu) planetę Uran. WyobraŜany
jako człowiek wylewający z dzbana wodę do
pyska Ryby Płd.
WÓZ
Wóz (rydwan myśliwski, bojowy, triumfalny.
biga, kwadryga itd). symbolizuje tarczę sło-
neczną, pojazd boga, zbawienie, siły kosmiczne
i psychiczne; obłok, świst wichru;
władzę, autorytet, organizację; spór, potęgę
wojenną, wojnę, przeraŜenie, wyczyn, czyn
bohaterski, podbój, triumf, sławę; zemstę,
gniew; pomoc, przezorność; jaźń, ciało ludzkie,
niŜsze instynkty; por. Koło; Słońce.
Wóz bojowy dwukonny, wóz Ŝelazny, ko-
sisty, rydwan wojenny uŜywany do wjeŜdŜania
w szeregi nieprzyjaciół, zaopatrzony z boków, z
dołu i na osiach w sierpy, kosy
i miecze. „Nie będziemy mogli wnijść do góry,
poniewaŜ Chananejczycy uŜywają wozów
Ŝelaznych" (Jozue 17,16). „Sisara (wódz
chananejski) miał 900 wozów kosistych" (Ks.
Sędziów 4,2).
Rydwanów uŜywano prawdop. naprzód na
pogrzebach królewskich, później na wojnie,
wyścigach i polowaniu. Pojawiły się w Me-
zopotamii ok. 3000 p.n.e. W tysiąc lat później
rydwan bojowy zrewolucjonizował strategię i
taktykę wojny (podobnie jak czołg w l. i 2.
wojnie świat. XX w. n.e.), przyczyniając się do
zwycięstwa Hyksosów w Egipcie. Hetytów w
Anatolii, Arian w płn. Indiach i Mykeńczyków
w Grecji, a pod koniec XV w. p.n.e.
rozpowszechnił się w Egipcie, na Bliskim
Wschodzie, na Krecie i w płd. Europie. Za
czasów Filipa II i Aleksandra Macedońskiego
rydwany były juŜ wyparte przez jazdę, ale
wyścigi rydwanów stały się gł. dyscypliną
sportową igrzysk olimpijskich i pytyjskich, oraz
cyrków rz. (dwukonne bigi i czterokonne
kwadrygi); przewoziły teŜ triumfatorów rz. w
uroczystych procesjach. WyobraŜano je na
łukach triumfalnych i na monetach. Najpóźniej
przyjęły się wozy (transportowe) w świecie
muzułmańskim. Pod panowaniem tureckim nie
było w Atenach do 1833, a na wyspie Kos do
1912 ani jednego wozu. Wg mit. gr. wozy
wynalazł Erichtonios, aby ukryć, Ŝe miał węŜe
zamiast nóg.
Wóz jako symbol buddyjski i platoński —
konwencjonalne określenie ego, jaźni, gdyŜ
istnieje tylko jako połączenie swych części
składowych: gdy je rozpatrywać oddzielnie,
wóz przestaje istnieć.
Wóz — miłość seksualna. W mit. babil.
bogini Isztar, chcąc uwieść Gilgamesza.
ofiarowuje mu wóz ze złota i lazurytu.
Wóz nowy — nosiciel Arki Przymierza. ,,I
włoŜyli skrzynię boŜą na wóz nowy (...) a
synowie Abinadaba prowadzili wóz nowy" (2.
Ks. Król. 6,3).
Wóz ognisty — duchowe wywyŜszenie
człowieka. „A gdy (Eliasz i Elizeusz) szli i idąc
rozmawiali, wóz ognisty i konie ogniste
rozłączyły obydwu, i wstąpił Eliasz przez
wicher do nieba" (4. Ks. Król. 2,11).
Wóz — zbawienie. „A wozy twoje (Panie) są
zbawieniem" (Habakuk 3,8).
Powróz wozowy — grzech. ,,Biada wam.
którzy ciągniecie nieprawość powrózkami
marności, a grzech jak powróz wozowy" (Izajasz
5,18),
Wóz Słońca — bóg Słońca; ruch Słońca po
firmamencie. „(Jozjasz) kazał (...) rydwan boga
Słońca spalić" (4. Ks. Król. 23,11).
BoŜe wozy — moc Pana Zastępów. „Wozów
boŜych wiele dziesiątków tysięcy" (Psalm 67
18).
Wozy Izraela — siła Izraela (prorok Eliasz był
tym dla Izraela, czym wozy bojowe dla wojska):
„Wozie Izraela i woźnico jego!" (4. Ks. Król.
2,12).
Wóz niebieski chmur i obłoków — u staroŜ.
śydów pojazd Boga, dla Greków praczasy,
chaos, pierwsze pokolenie bogów (Uranos)
poprzedzające olimpijski porządek ruchów
Słońca i gwiazd. „Ty, BoŜe (...) czynisz obłoki
wozem twoim, przechadzasz się na skrzydłach
wiatrów" (Psalm 103 3).
Szczerozłoty wóz Cherubów w świątyni
jerozolimskiej, „rozciągających skrzydła i za-
słaniających skrzynię przymierza Pańskiego" (/.
Ks. Kronik. 28,18).
Wóz — sława. „Tam umrzesz i tam będzie
wóz sławy twojej, hańba domu pana twego"
(/za/a.sz22,18).
Rydwany bogów — ulubiony motyw de-
koracyjny; zwierzęta ciągnące wozy bogów
wyobraŜają ich cechy, np. rydwan-wóz ind. boga
wedyckiego ArdŜany ciągną białe konie
symbolizujące czystość duszy boga, wóz Zeusa
ciągną orły, Hery — pawie. Afrodyty — gołębie
a. jelenie, Demeter — skrzydlate smoki a. węŜe,
Artemidy i Ojca Czasu — jelenie, Dionizosa —
pantery, tygrysy, centaury, Rei-Kybele — lwy,
Posejdona — hip-pokampy, Hadesa-Plutona —
4 karę konie, Hefajstosa — psy, Kronosa —
byki, Her-mesa — jaszczurki, bociany a. barany,
Ateny — sowy, Aresa — wilki, Okeanosa —
wieloryby. Pana — kozy, Sylena — osły, Nocy
— koguty, nimf morskich — delfiny. Admeta —
dziki i lwy. Nieboskłonu — niedźwiedzice,
Jutrzenki i Kupidyna — 4 białe konie, Diany i
Luny — biały i kary koń, Sławy — słonie, Frei
— koty, Dziewictwa — jednoroŜce, Słońca
(Heliosa, Apollina) — 4 rumaki. Złoty rydwan
Posejdona uśmierzał wzburzone fale morskie;
Zeus przejeŜdŜa! przez zachmurzone niebo z
ogłuszającym turkotem kół-grzmotów
trzaskaniem biczów-błyskawic.
Święte wozy bogów w wielu kultach. Posągi
Ozyrysa woŜono w łodzi-wozie;
bogowie skand. Wanowie Freyr i Freja w wozie
ciągniętym przez ludzi zapewniać mieli urodzaj i
dobrą pogodę. Wozy wiąŜą się szczególnie z
bogami Słońca i wegetacji, jak Rea-Kybele,
Attis, Mitra, Apollo itd.
Wóz Tespisa — teatr objazdowy. Najstarszy
tragik attycki, Tespis, miał obwozić swoje
dramaty na wozie (Sztuka poetycka 276
Horacego).
Zaprzęgać konie (a. woły) za wozem —
czynić coś w niewłaściwej, odwrotnej kolej-
ności. ,,Stawiam wóz przed koniem, jak Homer"
(Do Attyka, 1,16 Cicerona). Gr. hysteron
próteron 'późniejszy wcześniej'; łac. plaustrum
boyem trahit 'wóz ciągnie wołu'.
Wóz dwukołowy, rydwan — boskość w
podwójnej postaci, jak Aświnowie (Na-
satiasowie), podwójne bóstwo wedyjskie (Indie)
jeŜdŜące po nieboskłonie złotym rydwanem,
wyobraŜające prawdop. gwiazdę zaranną i
wieczorną; jak Dioskurowie (Kastor i
Polideukes).
Wóz czterokołowy — równość harmonijna
łącząca umysły tego samego rzędu (Pseudo--
Denys Areopagita).
Wóz w tradycji Ŝyd.-chrzęść. — rydwan
Boga i aniołów; Kościół kat.; Chrystus.
Mały Wóz, Wielki Wóz — Mała, Wielka
Niedźwiedzica (konstelacje płn.).
Wóz Dawida, Wóz Anielski (Hiob 9,9;
38,32) — Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica.
,,Niesłusznie pospólstwo zwie go Dawidowym,
gdyŜ to jest wóz Anielski. Na nim to przed czasy
jechał Lucyper, Boga gdy wyzwał w zapasy,
mlecznym gościńcem pędząc w cwał w
niebieskie drogi, aŜ go Michał zbił z wozu, a
wóz zrucił z drogi. Teraz popsuty między
gwiazdami się wala" (Pan Tadeusz 8, 80—5
Mickiewicza).
Wóz — kara. W śrdw. i później karano
prostytutki i przestępców obwoŜąc ich po
mieście i batoŜąc.
Wóz z sianem — śrdw. flamandzki symbol
poŜądania dóbr doczesnych, nieuczciwego
bogacenia się, pogoni kleru za benefi-cjami i
prebendami; zajęć niepotrzebnych i
bezpłodnych; ukazywany w pochodach kar-
nawałowych. Słynny obraz Hieronima Bo-scha,
i środkowa część tryptyku, Madryt, Prado.
Wóz (u kabalistów) — ciało ludzkie, doczesny,
egzystencjalny aspekt człowieka;
woźnica — jaźń, konie — .siła Ŝyciowa, lejce
— siła woli i inteligencja.
 Woźnica i wóz. Woźnica — rozsądek. rozum
kierujący namiętnościami i popędami. siłami
kosmicznymi i psychicznymi, duchowa natura
człowieka wyznaczająca kierunek i szybkość
ruchu. Wóz — strona materialna, fizyczna
natura człowieka, jego niŜsze namiętności,
poŜądania i apetyty, instynkt zachowania i
instynkt niszczenia, wehikuł woźnicy-duszy.
Przysłowie ang.: Miło słuchać jak woźnica
śpiewa, ale nie jak wóz śpiewa. Najgłośniejszy
wóz najłatwiej się wywraca. Woźnica — Czas.
wóz — świat. „Jak woźnica wyrwany za włosy
z wozu taki będzie Czas, i jak pusty wóz
zrzucony w przepaść przez nieokiełznane konie
taki będzie świat" (Dom Ŝycia II 90 'Retro me,
Sathana!' Dantego Gabriela Rossettiego).
Woźnica — (Auriga) — gwiazdozbiór nieba
płn.
Wóz wróŜki wyraŜa jej cechy i humory,
dobre czy złe. ,,KaŜda wróŜka jeździ wozem z
innego materiału: jeden hebanowy, ciągnięty
przez białe gołębie, drugi z kości słoniowej,
ciągnięty przez kruki; inne znów są cedrowe
(...) Gdy wróŜki wpadają w gniew, zaprzęgają
do wozów skrzydlate smoki lub węŜe ziejące
ogniem" (La biche au bois Char-lesa Perrault).
„Snadź się królowa Mab widziała z tobą (...).
wozem jej próŜny laskowy orzeszek, dzieło
wiewiórki lub majstra robaka" (Romeo i Julia
1,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Wozy — alegorie. Osioł ciągnie wóz leni-
stwa, muł — wóz biedy, czarne byki — wóz
śmierci, kogut — wóz czujności, słonie — wóz
Sławy, cielęta — wóz wiosenny, nietoperze —
wóz Nocy, skrzydlate rumaki — wóz Ju-
trzenki.
Czarny wóz — karawan. ..Czarny wóz się
toczy — jak mi ciemno! — ten wóz czarny
ściemnił moje oczy" (Marsz pogrzebowy 3—4
Kornela Ujejskiego).
Rydwan — gniew. ..A rydwany jego gniewu
piorunowe tworzą chmury i ciemna jest Jego
ścieŜka na skrzydłach nawałnicy" (O Wor-ship
the King Roberta Granta).
Wóz Drzymały — symbol walki chłopów
polskich z Poznańskiego z polityką germa-
nizacyjną rządu pruskiego na pocz. XX w.:
zabroniono Polakom stawiania budynków
mieszkalnych na nowo nabytych parcelach,
Michał Drzymała zamieszkał więc w wozie
cyrkowym, który przesuwał z miejsca na
miejsce.
Wóz albo przewóz — konieczność wyboru:
albo — albo.
Raz na wozie, raz pod wozem — raz w do-
brej. raz w złej sytuacji.
Piąte koło u wozu — osoba lub rzecz zby-
teczna.
Jechać z kimś na jednym wózku — dzielić z
nim wspólny los, wspólną dolę.
W heraldyce: wóz zwycięzcy.
W marzeniu sennym: nagroda.
WRÓBEL
Wróbel jest symbolem rozwiązłości, płodności,
złodziejstwa; Diabła; wojowniczości, odwagi;
chytrości. czujności, naśladownictwa, pamięci;
przywiązania do człowieka;
oczyszczenia; melancholii, samotności; małej
wartości, skromności.
Wróblom od czasów antycznych przypi-
sywano rozwiązłość i lubieŜność, podobnie jak
gołębiom, uwaŜano, Ŝe nawet ich jajka mają
własności afrodyzjaku; wróble stały się więc
(tak jak pliszki) ptakami Afrodyty;
przez nią były teŜ związane z morzem (gdyŜ
Afrodyta powstała z piany morskiej). Podstawą
takich opinii były najpewniej charakterystyczne
toki. gdy samczyk ćwierkając tańczy wokół
samiczki, a ona go odpędza. Jednak ten
pozornie tak erotyczny balet kończy się z
reguły platonicznie — rozfru-nięciem się
uczestników w przeciwne strony. ..Ten
wykapłoniony namiestnik wstrzemięźliwości
całe państwo wyludni. Wróblom nawet nie
wolno pod jego dachem się gnieździć, zbyt są
jurne" (Miarka za miarkę 3,2 Szekspira, tł. L.
UIricha).
W plastyce — w rękach młodej kobiety
wróbel oznacza swawolę, nieskromność. po-
Ŝądanie: moŜe teŜ oznaczać, Ŝe wyobraŜa ona
Lesbię. kochankę poety rz. Katulla (Caius
Valerius Catullus. ok. 86—po 54 p.n.e.). .,0
płacz. Wenero! Płaczcie. Kupidynki! Płaczcie
wy wszyscy, co tkliwiej czujecie:
umarł wróbelek, rozkosz mej dziewczynki.
którego ona ukochała przecie więcej od oczek
swych" (Na śmierć'wróbla Lesbii l—5 Katulla,
tł. W. Zechentera).
Wróbel — płodność; wyprowadza co rok trzy
lub cztery serie młodych, kaŜda wykluta z
pięciu—sześciu jaj.
Wróbel — samotność (w Biblii): „Nie
spałem i stałem się jak wróbel samotnik
na dachu" (Psalm 101 8). Francuskie moineau
'wróbel' znaczy właściwie 'zakonniczek. mni-
szek'.
Wróbel — przywiązanie do człowieka.
prawda, Ŝe interesowne. Wywędrowal z tro-
pikalnej Azji i rozprzestrzenił się po świecie
idąc w trop za człowiekicm-rolnikiem;
nic osiedla się dalej niŜ o pól kilometra od
siedzib ludzkich. Przysłowie łac. z XIII w. n.c.:
Wróbel zostaje pod okapem, a jaskółka ucieka.
Ale teŜ słusznie uwaŜa się go za złodzieja
ziarna i dotkliwa plagę rolnictwa, Przysłowie:
Kto bierze ładną dziewicę, sieje dla wróbli
pszenicę (bo zostanie rogaczem. zdradzanym
męŜem).
Wróbel — oczyszczenie. Krew wróbla miała,
według poleceń Boga dla MojŜesza. duŜe
znaczenie przy oczyszczaniu trędowatych (Lev.
14).
Wróbel — Diabeł; św. Dominik oskubał
wróbla Ŝywcem, aby dokuczyć Diabłu.
Wróbel — butność. zaborczość, pewność
siebie; cechy te wykazuje w stosunku do innych
ptaków, nawet większych od siebie. Wróble
przywłaszczają sobie gniazda jaskółek.
wyrzucając ich pisklęta lub zabudowując je i
dusząc. Przysłowie lr.. hiszp.:
Dwa wróble na jednym kłosie niedługo poŜy-ją
w zgodzie. ,.'Who killed Cock Robin?' '!,' said
the Sparrow, 'with my bow and arrow, l Killed
Cock Robin'" ang. ..'Kto zabił Rudzika'.'' '.la'
powiedział Wróbel, 'strzałą z łuku zabiłem
Rudzika' " (Zbiór ładnych piosenek Tomcia
Palucha', ok. 1744),
Wróbel — dobra pamięć, naśladownictwo.
chytrość. przebiegłość; potrafi unikać naj-
kunsztowniejszych paści i pułapek. Starego
wróbla na plewy nie złapiesz. Stary wróbel wie
o wszystkich dziurach w strzesze. ..Dusza nasza
jak wróbel umknęła z sidła ptaszników" (Psalm
123 7). W rzeczywistości cechuje go tylko
daleko posunięta ostroŜność i strach przed
wszystkim, co nowe i nieznane.
Wróbel proletariuszem wśród ptaków:
szary, niepozorny. ..Nawet wróbel znalazł
domek (...). gdzie składa pisklęta swoje" (Psalm
83 4),
Wróbel — mała wartość. ..Kto jest pierw-
szym wśród wróblów. nie jest pierwszym z
ptaków" (Wróbel K Ignacego Krasickiego).
Słowo wyleci wróblem, a wraca wołem. Słowo
nic wróbel u mnie (tj. ja dotrzymuję słowa).
Wróble gnieŜdŜą mu się w głowie
(tj. jest lekkomyślny, pędziwiatr). ..l zda się
wróbli dwóch w Polszczc nie waŜę" (Zawi-sza
Czarny 7.1121 Słowackiego). Przysłowie:
Lepszy wróbel w garści niŜ kanarek na dachu
(tj. lepsza rzecz mało warta, ale pewna). z. bajki
Ezopa Stowik i Jastrząb, w której słowik,
schwytany przez jastrzębia, prosi aby go
wypuścił, gdyŜ. starczy mu tylko na jeden łyk i
radzi mu zająć się jakimś pokaz.niej-szym
łupem. ..Drwię z wróŜb. Lichy nawet wróbel nie
padnie bez szczególnego dopuszczenia
Opatrzności" (Hamlet 5.2 Szekspira. Ił, .1.
Paszkowskiego). W Ew. wg Mat. 10.29:
..CzyŜ nie sprzedają dwóch wróbli za mie-
dziaka? A wszakŜe Ŝaden z nich nic spadnie na
ziemię bez woli ojca waszego". „Za grosz
dostanę 9 wróbli" (Troilus i Kresyda 2.1
Szekspira, tt. L. UIricha).
Ćwierkanie wróbli — próŜny hałas, wrzawa.
plotki, obmowa, .luz i wróble o tym ćwierkają
(świergoczą) — to nie sekret. ,,(Maciej) z
czapki proso w trawę miota dla wróblów; spada
z dachów krzykliwa hołota" (Pan Tadeusz
6.595—6 Mickiewicza). „Wróblego stada
śmiech posłuchać (...). Tak ta sobie świergolą:
— Wieś, gdzie pse-nica? — Wiem — wiem?
Wieś? — Wiem! (...) Mnie ćwierć, tobie ćwierć!
Ćwierć! ćwierć!" (Zaczarowane koło l Lucjana
Rydla).
Wróbel — obywatel czasu i przestrzeni.
..Kochany wróblu mój. obywatelu czterech pór
roku i świata całego, bywalcze wszystkich dróg"
(Wróbel 1—3 L. Staffa).
Strach na wróble — kukła postawiona dla
odstraszenia wróbli czyniących szkody w polu
a. w ogrodzie. Wyglądasz jak strach na wróble
— jak czupiradlo. straszydło.
Sejm wróbli — w duŜych miastach od
września do pierwszych mrozów wróble ma-
sowo gromadzą się przed zachodem słońca na
niektórych drzewach i hałaśliwie świergoczą.
jakby odbywając gorączkowe narady. Sens lego
zwyczaju jest tajemnica wróbli.
WYSPA
Wyspa symbolizuje odosobnienie, osobliwość.
osamotnienie, ucieczkę od świata. pierwotne
centrum duchowe, schronienie przed
otaczającym oceanem mierności a. namiętności,
a. podświadomości, nadnaturalny świat.
Kosmos; porządek, pokój, szczęście. piękno,
doskonałość, raj: trwałość. wyŜszość; utopię:
kobiecość; śmierć. Elizjum,
miejsce pobytu dusz; wyzwanie dla podróŜnika,
odkrywcy; Anglię.
Wyspy narodów — najodleglejsze krainy.
„Straszny będzie Pan (...) i będą mu się kłaniać
męŜowie z miejsca owego i wszystkie wyspy
narodów" (Sofoniasz 2,11).
Wyspa powabnych kobiet, czarodziejek,
wróŜek, wyroczni, rajska wyspa pełna pokus i
niebezpieczeństw, występująca w licznych
legendach Ŝeglarskich. Ogygia, bajeczna wyspa
„na pępku morza" (tj. z dala od lądów), gdzie
mieszkała nimfa Kalipso, u której Ody-seusz
spędził siedem lat (Odyseja 7 Homera). Biała
Wyspa pogrzebowa, gdzie kapłankami były
piękne kobiety, na którą nimfa Tetyda uniosła
ciało swego syna, Achillesa, porwawszy je ze
stosu całopalnego, a Posejdon — ciało swego
syna, Likosa. Acheloos, bóg rzeki w Etolli,
zamienił pięć nimf w wyspy Echinady (na M.
Jońskim, naprzeciw ujścia rzeki Acheloos).
Neptun zmienił w wyspę Pe-rimelę, którą ojciec
zrzucił ze skały w morze za to, Ŝe kochała
Acheloosa (Metamorfozy 8, 554—610
Owidiusza). Kytera (Cytera), wyspa miłości na
M. Śródziemnym naprzeciw płd.-wsch.
wybrzeŜa Peloponezu, słynęła kultem Afrodyty.
Sena na Atlantyku (dziś Sain u wybrzeŜy
Bretanii) była w staroŜytności wyrocznią
dziewięciu dziewic galijskich uwaŜanych za
czarodziejki umiejące przeobrazić się w
dowolne zwierzę.
Wyspa — Kosmos w zmniejszeniu, kom-
pletny i doskonały, o skoncentrowanej wartości
kultowej, zwł. jeŜeli znajduje się na niej
świątynia a. sanktuarium bóstwa.
•Wyspy pływające. Delos w archipelagu
Cykladów (dawna Ortygia, dziś Mikri Diios)
wg legendy krąŜyła po morzu dopóki nie
zakotwiczył jej Zeus, aby mogła przyjąć Leto
ściganą przez zazdrosną Herę. Symple-gady,
dwie skały na Morzu Czarnym u wejścia do
Hellespontu, które wg mitu gr. zwierały się,
gdy chciało się między nimi przepłynąć;
unieruchomione przez Argonautów. Ajolia,
wyspa pływająca, gdzie mieszkał Ajolos (Eol),
władca wiatrów (Odyseja 10,1 i nast. Homera).
Wyspy Błogosławionych a. Szczęśliwych,
połoŜone na skraju Ziemi, na Zachodnim
Oceanie, gdzie bohaterowie wyróŜnieni przez
Zeusa wiedli szczęśliwy, wieczysty Ŝywot
(Prace i dni 171 i nast. Hezjoda).
Wyspa — raj, nadnaturalny świat, gdzie
przebywają bogowie i dusze zmarłych, jak
np. w mit. celt. Avalon, ziemski raj, pośmiertna
przystań króla Artura; Wyspa Szczęścia z irl.
śeglugi Brana; Wyspa Raju Ziemskiego z irl.
śeglugi św. Brendana;
Wyspa Siedmiu Miast na Atlantyku z XVII-
-wiecznej legendy, utopijny raj, gdzie zamie-
szkało siedmiu biskupów hiszp. wygnanych
przez Maurów.
Wyspy w podaniach, legendach. Atlantyda,
wg b. dawnej legendy olbrzymia wyspa na
Atlantyku, na której miało istnieć zamoŜne
państwo; wyspa zapadła się nagle w głąb
oceanu ok. 9500 r. p.n.e., co było karą boską za
grzechy jej mieszkańców (Timajos 23—5;
Kritias 113—126 Platona). Wyspa Bimini, na
której tryskać miało Źródło Młodości,
przywracające ludziom pełnię sił młodzień-
czych. Ponce de Leon, Narvaez, de Soto i inni
podróŜnicy i odkrywcy poszukiwali tej wyspy i
źródła na Florydzie, Bahamach i na innych
wybrzeŜach Ameryki, jednak nadaremnie.
Bezludna wyspa — grzbiet wieloryba.
PodróŜni lądują na wyspie, która okazuje się
grzbietem olbrzymiego wieloryba (a. ko-
losalnej ryby), jak w śegludze św. Brendana
(1121) mnicha Benedykta. Zob. Wieloryb
(chytrość).
Wyspa Dzwonna (fr. L 'Isle sonante) za-
mieszkana przez grajków pogrzebowych zmie-
nionych w ptaki (Gargantua i Pantagruel 5
Rabelais'go).
Wyspa ptaskonosów — kraina duchowej i
moralnej płaskości (jw. 4,9).
Wyspa — wyzwanie dla podróŜnika-
-odkrywcy. „Inni (...) ślą po zaszczyty synów za
granicę; jednych na wojnę w zapasy z fortuną,
drugich, by gdzieś tam wyspy odkrywali"
(Dwaj panowie z Werony 1,3 Szekspira, tł. S.
Koźmiana).
Wyspa Szmaragdowa — Irlandia; aluzja do
bogatej roślinności wyspy.
Wyspa — Anglia, Brytania.,,Pomnij, królu
(...), na przyrodzoną siłę naszej wyspy, która
zakwitła jak ogród Neptuna, jak niezdobytym
otoczona murem ryczącą falą i skał palisadą"
(Cymbelin 3,1 Szekspira, tł. L. UIricha).
Wyspa bezludna, wyspa nieznana, wyspa
czarów i zaskakujących zjawisk — temat lit.,
baśni, legend, jak wyspy na O. Indyjskim w
PodróŜach Sindbada śeglarza (z Baśni z 1001
nocy), wyspa Aleksandra Selkirka (Mas a Tierra
w archipelagu Juan Fer-
nandez na Pacyfiku), wyspa Robinsona Crusoe
(powieść Daniela Deloego), Wyspa Skarbów
(powieść R.L. Steyensona) i wiele innych.
Święta wyspa — łono matki. „Igraj, dziecię,
na łonie matki! Na tej świętej wyspie nie
znajdzie cię posępna zgryzota, nie znajdzie
troska" [.Bawiący się chłopiec Friedri-cha
Schillera).
Wyspiarstwo duchowe — odrębność du-
chowa.
Miasto Stu Wysp — Wenecja połoŜona na
118 wysepkach, przecięta przeszło 150
kanałami; ..Wenecja uroczyście na stu wys-
pach tronowała" (Childe Harold 4, l Byrona).
Wyspa Zaczarowana — miejsce wiecznej
wiosny, z dala od zesputego świata. „Precz z
systemami! Precz z zepsutym światem!
Oddychajmy powietrzem Zaczarowanej Wy-
spy" (The Ordeal of Kichard f'everel 19
George Mereditha).
Wyspa — miejsce wybrane — miejsce
pokoju, ukojenia i wiedzy wpośród morza
niewiedzy i niepokoju, święte, białe centrum
pierwotne. „Wśród oceanu czarnej kawy płynę
do Wyspy Ukojenia" (śegluga l—2 Ludwika
Szczepańskiego).
W marzeniu sennym: opuszczenie; obraz
miejsca, gdzie w przyszłości nastąpić ma
zaspokojenie marzeń.
ZAJĄC
(Szarak,
Królik)
Zając symbolizuje szkodnictwo, oszustwo,
brak zasad, fałsz, złośliwość, kapryśność,
niestałość; wyniosłość; obłęd; samotnictwo,
melancholię, kontemplację; intuicję, miłość
wiedzy, ciekawość, spryt, zaradność; włó-
częgostwo, szybkość, czujność, bojaźliwość,
tchórzostwo; pokorę, dobroduszność; Ŝycie.
zmysłowość, płodność, zmartwychwstanie,
Wielkanoc, wiosnę; wegetarianizm.
Zając w wielu mitologiach poświęcony jest
KsięŜycowi (tak jak kogut Słońcu). gdyŜ
buszuje po ciemku, a w dzień sypia;
przeto związany z. nocą, snem. poświatą
KsięŜyca, księŜycową Artemidą; prowadzi
Ŝywot przyziemny a. zamieszkuje nory (kró-
lik), łączy się z. Matką Ziemią, bogami świata
podziemnego, roślinnością, Ŝywą wodą,
odradzaniem się Ŝycia i tajemnicami śmierci.
Towarzysz Hekate. bogini KsięŜyca na nowiu,
która nawiedzała rozdroŜa jako władczyni
czarów. Czarownice i wiedźmy
chętnie przybierały postać zająca, którego,
zdaniem dawnych myśliwych, ustrzelić wtedy
moŜna było tylko srebrną kulą. Potem zawsze
ktoś we wsi był identycznie ranny i umierał.
Dlatego przebiegnięcie drogi przez zająca ma
przynosić nieszczęście, równieŜ u niektórych
plemion afrykańskich; w Skandynawii jeszcze
w XIX w. rybak rezygnował z wypłynięcia na
morze, gdy na drodze do łodzi spotykał zająca
(a. pastora lub kobietę). Przysłowia: Z zającem
się potkać gotowe nieszczęście. Zając drogę
przeszedł (więc wróćmy się raczej). Kobiety w
ciąŜy bały się spotkania z zającem, bo dziecko
mogłoby się nabawić zajęczej wargi (zob.
niŜej). Czarownice rządziły burzami, zwłaszcza
na morzu, dlatego na statku nie wolno było
uŜyć słowa ,,zając".
Zając umieszczony w Biblii wśród czterech
istot „maluczkich na ziemi, a mędrszych nad
mędrce" — „zajączek, gmin nieduŜy, który
czyni sobie w skalach łoŜe swoje" (Ks.
Przypowieści 30,26).
Zając — tchórzostwo; równieŜ zajęcza
skórka, zajęcze serce, zajęcze poty. W śrdw.
plastyce zając ścigający rycerza oznacza
tchórzostwo. Przysłowia: Zając wlazł mu w
nogi (tzn. stchórzył i uciekł). I zajączek
wtenczas śmiały, kiedy lew w klatce. Jak zając
na bębnie (drŜy, boi się). Lwu zdechłemu zając
brodę skubie.
Zajęcze Ŝycie. W bajce Ezopa zające,
znuŜone Ŝyciem w bezustannym strachu, udały
się nad staw, aby się utopić, gdy kilka Ŝab
wystraszonych szmerem wskoczyło do wody;
wtedy zające zrzekły się swego zamiaru.
„KaŜdy ma swoją Ŝabę, co przed nim ucieka, i
swojego zająca, którego się boi" {Zając i Ŝaba
27—8 Mickiewicza wg Lafon-taine'a).
Zając, jak sądzono, śpi z otwartymi oczami,
stał się więc atrybutem czujności, a w sztuce
staroegip. — Ozyrysa zmartwychpo-wstałego
dzięki interwencji Izydy. L) śydów
reprezentuje zadumę, intuicję, światło. ukryty
płomień, oŜywcze gorąco, otwarte drzwi a.
okno, ale do konsumpcji się, jako zwierzę
nieczyste, nie nadaje.
Zając — szybkość i szybko mijające chwile
Ŝycia. Przysłowia: .luz zając za górą (tj. juŜ za
późno, juŜ po wszystkim). Poluje na zające
wozem zaprzęŜonym w woły. Robota nie zając
(tj. nie ucieknie). Przysłowie
starogr.: Musisz szybko biec, by złapać zająca.
Zając spryciarz, filut, frant, wyjadacz,
zwłaszcza gdy wielokrotnie szczwany. lawi-
rant, wyga, zręczny taktyk, przebiegła sztuka,
uosobienie doświadczenia i chytrej dobro-
tliwości. „Zając wyskakuje, skąd się nie
spodziewasz" (Don Kiszot 2,10 Ceryantesa, tł.
A.L. i Z. Czerny).
Zając — płodność. W antycznej Grecji —
istota zaszczuta, gatunek utrzymujący się przy
Ŝyciu tylko dzięki niezwykłej płodności, bo:
„poluje nań kaŜdy zwierz, ptak i człowiek (...).
Jedyne to ze wszystkich zwierzę, którego
samica przed wydaniem płodu zachodzi
powtórnie w ciąŜę" (Dzieje 3,108 Herodota, tł.
S. Hammera). Dla jednych był to wynik
popędu mechanicznego, pozbawionego
elementów uczuciowych, dla innych rezultat
lubicŜności i rozpasania. Dlatego szarak i
królik były atrybutem Afrodyty (Wenery) i
Erosa, często przedstawiane na obrazach, gdzie
głównym tematem jest para kochanków, na
hellenistycznych martwych naturach jako
symbol szczęścia, na grobowcach jako
emblemat przemijania czasu i krótkości Ŝycia.
Płodność zająca wiąŜe się teŜ z obfitością,
bujnością, mnoŜeniem dóbr, a zatem i z
niepowściągliwością, nieumiarko-waniem,
trwonieniem, marnotrawstwem. U Greków
zając był emblematem października, jesieni,
Ŝniw, urodzaju; zimy.
W staroŜ. Rzymie hodowlę królików prze-
jęto od Iberów po zdobyciu Hiszpanii. Królik
na monetach rzymskich za czasów Hadriana
(urodzonego w Hiszpanii) był emblematem
prowincji Hispania.
Zając w chrześcij. — wiosna i Wielkanoc;
płodność i zmysłowość. Niekiedy przedsta-
wiany (biały zając) pod stopą Marii, co
ukazywać ma zwycięstwo czystości nad poku-
sami ciała. Zając i jajko wielkanocne są
pozostałościami pogańskich, przedchrześci-
jańskich rytuałów urodzaju; Ŝartobliwe
wyobraŜenie zajączka wielkanocnego skła-
dającego jajka to połączenie dwóch potęŜnych
symboli płodności. RównieŜ symbol
zmartwychwstania. Kościoła; biednych i po-
kornych; słabości, szybkości, tchórzliwości.
Królik — nowicjusz dopuszczony do
wtajemniczenia w misteria.
Zając — dobry posiłek. „Ze wszystkich
czworonogów zając dzierŜy pierwsze miejsce"
(jako przysmak) (Epigramy 13,92Marcjalisa).
Zając — melancholia. W średniowieczu
utrzymywano, Ŝe zając jest najbardziej me-
lancholijnym stworzeniem i Ŝe leczy się z
melancholii skubiąc dziką cykorię-podróŜ-
nika. RównieŜ spoŜywanie zająca miało napa-
wać melancholią.
Zająca traktowano teŜ jako istotę bezpłciową
a. zmieniającą płeć co rok (w folklorze wielu
krajów).
Zając — lekcewaŜenie, wyniosłość. W bajce
Ezopa pierwszy do mety przychodzi w wyści-
gu o zakład Ŝółw, bo lekcewaŜący go jako
biegacza zając zbyt późno puścił się za nim w
pogoń.
Zając — poczciwiec. „Człowiek zabija
zająca, ale go lubi — poczciwego zająca widzi
nawet na księŜycu" (Zając 7 Adolfa
Dygasińskiego).
Zając marcowy (ang. March hare) — obłą-
kany, ze względu na jego zachowanie się w
marcu, w okresie godowym. Mieć zajączki w
głowie — mieć bzika, fioła, być nieco
pomylonym.
Zając, zajęczy łeb — rzecz mało warta.
„Szkoda ust (...) suszyć kłótnią o zająca" (Pan
Tadeusz 2.806 Mickiewicza). Przysłowie ang.
z XVI w.: Stawiam zajęczy łeb przeciw gęsim
dróbkom (zakład niezbyt ryzykowny).
Zajęcza łapka — talizman aktorski. Noszona
w kieszeni chronić ma przed bólami
reumatycznymi i kurczami. Dawano teŜ do
noszenia uczniom i niemowlętom do kołyski.
W heraldyce: spokój na ustroniu; łowiectwo,
szybkość, czujność, płodność.
W marzeniu sennym: (królik): (czarny)
kłamstwa, niepowodzenia; (jedzący) wyzdro-
wienie; (szary) małŜeństwo; (zabijany) groźba
zdrady; (biały) przyjaźń, powodzenie.
Królik doświadczalny słuŜy w laboratoriach
biologicznych do eksperymentów;
przen. człowiek, na którym dokonuje się
doświadczeń medycznych (zwł. kobiety w nie-
mieckich obozach koncentracyjnych za rządów
Hitlera).
Zając (Lepus) — gwiazdozbiór nieba płd., w
Polsce widzialny zimą, w pobliŜu Oriona i
Psiej Gwiazdy uzupełnia obraz polowania.
Zajączki — światło słoneczne odbite w lu-
sterku.
Zajęcza warga med. rozszczepienie wargi
górnej u noworodka ludzkiego; nazwa od
podobieństwa do wargi zajęczej; uwaŜano, Ŝe
sprawiają to elfy albo złe wróŜki; por.
wyŜej (Spotkanie z zającem). „To demon
Flibbertygibbet (...) spojrzawszy zezem roz-
szczepia ludziom wargi w ksztah zajęczych"
(Król Lew 3,4 Szekspira, tł. J. Paszkow-skiego).
Złapać zająca — przewrócić się, potknąć się.
ZAMEK
Zamek (budowla) symbolizuje niedostęp-ność,
niezdobytą twierdzę, obronę, straŜ, czuwanie,
bezpieczeństwo, miasto; władzę, potęgę,
panowanie, zwierzchnictwo, autorytet,
arystokrację, szlachectwo, bogactwo;
świat doczesny, sens istnienia, doskonałość,
siłę duchową, łaskę; marzenia, romantycz-ność.
Zamek — miasto otoczone murami, dusza
transcendentna w niebiańskim Jeruzalem,
często przedstawianym w dawnej sztuce jako
zamek obronny z wieŜami, basztami i
blankami, na szczycie góry.
Zamek — władza, autorytet, symbolika
wzmocniona elementem niedostępności, gdy
zbudowany wysoko, na spadzistym wzgórzu,
otoczony murami, fosą itd.
Zamek — bogactwo, przeciwieństwo chaty.
„Wojna zamkom! pokój chatom!" fr. Guerre
aux chateaux! paix aux chaumieres! (Z Noty o
autorze w l. zbiorowym wydaniu dzieł
Chamforta), hasło, które autor miał polecać
Ŝołnierzom wkraczającym na ziemię nieprzy-
jaciela. „Ale cóŜ robić mój kochany bracie?
Jedni się w zamku, drudzy lęgną w chacie" (Do
Nakwaskiego. O poŜytku mienia 15—16 T.K.
Węgierskiego).
Zamek — bezpieczeństwo, obrona przed
natrętami, nieproszonymi gośćmi. Przysłowie
ang.: My house is my casile 'mój dom jest moją
twierdzą (zamkiem)'; zob. teŜ Dom (Anglika).
Zamki na piasku, na lodzie, w powietrzu, na
KsięŜycu, zamki hiszpańskie — marzenia,
projekty nie mające szans urzeczywistnienia,
oparte na niepewnych podstawach. Budować
zamki na lodzie — snuć marzenia, układać
projekty jw. „A wszelki, który słucha tych słów
moich, a nie czyni ich, będzie podobny męŜowi
głupiemu, który zbudował dom swój na piasku"
(Ew. wg Mat. 7,26). „Budować w powietrzu",
łac. in aere aedificare (Kazania, 2, 6, 2 św.
Augustyna).
Zamek Obrotowy (Caer Sidi), Zamek Po-
nury, Zamek Skarbów, Zamek Czworogra-
niasty. Królewski, Na Wzgórzu, Zamek Za-
baw, Zamek Doskonałych, Zamek Szklany,
nazwy zamku z legend celtyckich, znajdu-
jącego się w zaświatach (Annwn), zamek nie-
dostępny dla śmiałków, gdyŜ nie ma wejścia i
obraca się szybko, zamek, w którym biją
fontanny z winem, gdzie nie ma choroby ani
starości.
Zamek Miłości — dziewictwo, czystość. W
lit. i sztuce śrdw. i wczesnego Odrodzenia
broniony przez dziewice przed atakami
młodzieńców zbrojnych w kwiaty i owoce.
Zamek Zwątpienia. „Był tam teŜ zamek
zwany Zamkiem Zwątpienia, własność Ol-
brzyma Rozpaczy" (Wędrówka pielgrzyma cz.
I Johna Bunyana).
Zamek Ciemności — w wielu legendach
siedziba Czarnego Rycerza a. Plutona lub
niedostępny dla Ŝyjących zamek Charona,
Zamek Bez Powrotu. Kryjówka alchemika a.
czarownika.
Czarny zamek (w bajkach, legendach) —
beznadzieja; utrata; Ŝałość; brak odmiany, brak
moŜliwości wyjścia, obraz piekła zamieszkały
przez samotną duszę błądzącą bez końca w
jego murach.
Czarny zamek — dusza. „Słyszę dziwny
śpiew w czarnym zamku duszy" (Nokturn
11—12 Tadeusza Micińskiego).
Zamek zgaszony (w bajkach, legendach)—
nieświadomość, zamglona pamięć, nieokre-
ślone pragnienia, roztargnienie.
Zamek oświetlony (w bajkach, legendach)
— świadomość, gorące, głębokie pragnienie,
podjęta praca.
Zamek Światła (w bajkach, legendach) —
suma i spełnienie wszystkich szlachetnych,
pozytywnych dąŜeń i marzeń, doskonałość.
Zamek ten zwykle zawiera skarb; mieszka w
nim rycerz dąŜący przez pokutę do zbawienia i
dama jego serca; zamek pojawia się i znika
niespodziewanie.
Zamek — romantyczność. Gotycka siedziba
pana feudalnego, miejsce akcji „czarnych
romansów", ,,powieści grozy", z których
pierwszą była Zamek Otranto, powieść gotycka
(1764) Horacego Walpole'a. „W Anglii i w
Szkocyi kaŜdy zamek lordów, w Niemczech
kaŜdy dwór grafów był teatrem mordów!"
(Pan Tadeusz, 1, 377—8 Mickiewicza).
Zamek — siedlisko świata doczesnego a. sensu
istnienia, a. nieosiągalnej łaski:
w powieści Zamek (1926) Franza Kątki zamek,
do którego geometra K. usiłuje się daremnie
dostać walcząc ze skomplikowaną i
niedostępną hierarchią biurokratyczną.
W heraldyce: szlachectwo, wielkość, trwa-
łość. obronność.
W marzeniu sennym: szczęśliwe wyda-
rzenie; (w ruinie) zmartwienie.
ZASŁONA
Zasłona na głowę, welon, woal. kwef. chusta
ilp. — symbole m.in. uświęcenia, pokuty.
wyrzeczenia się świata; skromności, dzie-
wictwa; małŜeństwa; kamuflaŜu, tajemnicy.
arkanów; niewiedzy, ślepoty, cienia, ciemności.
nocy; śmierci; zazdrości; hipokryzji.
Wyznawcy staroŜytnych religii Bliskiego
Wschodu, czując obecność Bogu w miejscach
świętych, osłaniali twarz juŜ to rąbkiem szaty,
juŜ to specjalnymi zasłonami na głowę, jako
oznakę czci i trwogi; czyniono tak zwłaszcza
przy składaniu ofiar. Gdy MojŜesz schodził z
góry Synaj, twarz jego promieniała od
uczestnictwa w rozmowie z Panem, a gdy
kończył przemawiać do ludu. wkładał zasłonę
na twarz (Biblia. Ex. 34. 29—34). Podobnie
postępowano w czasach katastrof, klęsk Ŝy-
wiołowych, nieurodzaju czy suszy: słuŜba.
wracając od studzien z pustymi dzbanami.
zawiedziona i zawstydzona, zasiania głowy
(Jeremiasz 14.3). Gdy w czasie buntu Absa-
loma Dawid uchodzi z Jerozolimy i płacząc
wstępuje boso na Górę Oliwną, i on. i wszyscy
jego Ŝołnierze, zasłaniają głowy (2. Ks. Król.
15,30).
Maja — jedno z podstawowych pojęć
filozofii indyjskiej, pojmowana jest m.in. jako
niewiedza człowieka o jego naturze. jako
pozór, ułuda, jako zasłona zakrywająca jego
prawdziwą jaźń. która w rzeczywistości jest
identyczna z Brahmancm (istotą najwyŜszą.
źródłem wszechrzeczy).
Zasłona — Ŝycic i płodność, śmierć i świat
cieniów. Gdy babilońsko-asyryjska bogini
płodności Isztar zstępuje do świata podziem-
nego. aby odzyskać swego kochanka Tam-
muza, musi przed kaŜdą 7 siedmiu bram
podziemi zrzucić jedną zasłonę, aby wreszcie
stanąć naga przed straszliwą królową za-
światów — Ereszkigal. Wracając, przywdziewa
znów kolejno wszystkie siedem zasłon.
StaroŜytni bogowie egipscy uŜywali zasłon.
aby widzieć wszystko, nie będąc widzianymi.
Kobiety izraelskie, ukazując się publicznie.
okrywały zasłoną głowę, szyję i ramiona:
zdjęcie zasłony poza domem hańbiło niewiastę.
Rebeka, ujrzawszy po raz pierwszy Izaaka.
zakryła twarz zasłoną (Gen. 24.65). Gdy
cnotliwą Zuzannę prowadzono na śmierć przez
ukamienowanie, bezwstydni starcy-sędziowie
kazali zerwać welon osłaniający jej głowę,
chcąc ją pohańbić, a zarazem nasycić wzrok jej
urodą (Daniel 13.32). Jednak zasłoną okrywały
się takŜe nierządnice religijne, nic chcąc, aby je
poznano (były to bowiem uczciwe kobiety,
które powinny były raz w Ŝyciu oddać się. za
srebrny pieniąŜek, przypadkowemu przechod-
niowi w świętym gaju lub na schodach
świątyni). Biblijna Tamar owdowiawszy. gdy
nie wydano jej. jak naleŜało, za brata męŜa.
przyoblekła się w zasłonę, aby jej teść, Juda.
obcował z nią. wziąwszy ją za prostytutkę
religijną. Wtedy właśnie poczęła chłop-ców-
bliźniaków. z których Fares (Peres) został
protoplastą rodu Dawidowego (Gen. 3S. 13—
30).
W mitologii greckiej uratowani z potopu
Deukalion i Pyrra na rozkaz bogini Temidy
zasłaniają twarze i rozpuszczają szaty, po czym
dopiero rzucają za siebie kamienic, które
przeobraŜają się w ludzi (Owidiusz, Me-
tamorfozy 1.38S;). W Odysei Homera (5.346)
dobroczynna boginka morska Leukotea (dawna
Ino. matka Fryksosa i Helle) rzuca bliskiemu
juŜ śmierci wśród rozszalałych lal morskich
Odysowi ..boską namiotkę" (cienką chustę),
która osłania go przed gniewem Posejdona i nie
pozwala utonąć. Wyszedłszy bezpiecznie na
brzeg Scherii. kraju Feaków. musiał, nie
oglądając się. rzucić namiotkę na powrót do
morza.
Sw. Paweł głosił (/. Lisi do Kor. II). Ŝe
kobieta winna dlatego nakrywać głowę, Ŝe jest
to oznaką uległości wobec aniołów. Wy-
róŜnienie kobiety pod tym względem cha-
rakteryzuje obyczajowość wielu krajów
śródziemnomorskich do dziś. W magii zasłona
okrywająca kobietę spełnia podobną rolę jak
zawiązanie lub obcięcie włosów — ujarzmia jej
moce magiczne.
W staroŜytnej Grecji w czasie uczty weselnej
panna młoda siedziała wśród swych rówieśnic
okryta welonem (katyptra). W Rzymie nosiła
jako strój ślubny krótki welon
(flammeum) purpurowo-złoty. opadający na
ramiona, osłaniający policzki i część włosów.
Czasownik łaciński nubere 'zasłaniać' znatzy
dlatego równieŜ 'Ŝenić się. wychodzić za mąŜ';
pannę młodą nazywano nupta 'osłonięta'. a
wesele i małŜeństwo — nuptiae. RównieŜ
chrześcijaństwo przyjęło welon ślubny; jest on
oznaką kresu dziewczęcej kokieterii i swobody,
emblematem wejścia w obręb obowiązków
wobec męŜa. Welon doŜył — w kolorze białym
— naszych czasów, choć coraz więcej panien
młodych rezygnuje z niego. podobnie jak
większość wdów — z welonu Ŝałobnego, który
symbolizuje odsunięcie się od świata osoby
owdowiałej lub osieroconej, pokutę, a
pierwotnie zapewne próbę ukrycia się przed
groźną zawiścią zmarłego.
Francuskie prendre la voile. dosf. 'przy-
wdziewać welon', znaczy tyle. co 'zostać za-
konnicą, przyodziać habit', ą zatem oddzielić
się od świata, aby poświęcić się Bogu. Nakry-
cia głowy zakonnic — kwefy i kornety —
symbolizują złoŜone przez nie śluby zakonne.
Zasłoną św. Agaty (wg legendy — męczennicy
urodzonej w Katanii w III wieku). relikwią w
katedrze florenckiej. według wierzeń ludowych
mą moc gaszenia poŜarów i broni przed
wylewem lawy wulkanicznej. W niektórych
zakonach Kościoła Wschodniego mnisi noszą
do dziś welon przymocowany do
kamelaukionu (wysokiego, cylindrycznego
nakrycia głowy, bez ronda).
Oblicze Allacha przesłonięte jest. jak wierzą
muzułmanie, siedemdziesięciu tysiącami
..welonów światła i mroku". Bez nich blask
bijący od Boga oślepiłby wyznawców. Tylko
święci mogą uchylić niewielką część tych
osłon. Mimo to kobiety muzułmańskie w
niektórych krajach kryją głowę i twarz (z
wyjątkiem oczu lub oka) pod czarczafem.
jaszmakiem czy kwefem. tradycyjnym sym-
bolem wstydliwości kobiecej. Ortodoksyjny
islam zabrania kobiecie pokazywania twarzy
lub jakiejkolwiek innej części ciała obcemu
męŜczyźnie.
Zdjęcie, odsłonięcie zasłony — poznanie.
wtajemniczenie, objawienie — łac. revelalio,
dosf. 'odsłonięcie, zdjęcie zasłony' (łac. velum,
velamen). Prorok Izajasz w Pieśni chwaty na
cześć Pana (25.7) przepowiada. Ŝe Pan
rozerwie zasłonę (oznakę ślepoty duchowej)
rozpostartą nad wszystkimi ludami. Metaforę tę
ma zapewne na myśli ewangelista Mateusz,
pisząc (27,51). Ŝe w chwili
śmierci Chrystusa rozerwała się zasłona świą-
tyni jerozolimskiej (choć nie mówi która:
jedna zakrywała ..święte świętych", pomiesz-
czenie arki przymierza, druga przesłaniała
wejście do przedsionka, a obie zrobione były „z
błękitu i szkarłatu, i z karmazynu dwakroć
farbowanego, i z bisioru skręconego.
wzorzyście haftowanego", Ex, 26, 31, 36).
W XVIII wieku głównym symbolem epoki
Oświecenia było zdzieranie zasłony ciemnoty i
przesądu, odsłanianie światła wiedzy i spra-
wiedliwości społecznej. Był to takŜe jeden z
symboli wolnomularstwa. W słynnym wierszu
Do exutanlów polskich pisze poeta--jakobin
Jakub Jasiński: ..Słuchajcie wieszcza niemylnej
przestrogi, wieszczom przystępne górnych
niebios progi, gęsta skrytego zasłona wyroku
niezdolna wstrzymać orlego ich wzroku" (w.
61,64).
ZBOśE
ZboŜe symbolizuje dar Ŝycia, obfitość, pło-
dność, rolnictwo. Słońce, Ŝniwa, urodzaj.
śmierć, zmartwychwstanie, chleb, strawę nie-
śmiertelności. błogosławieństwo, jesień; ma-
jestat. fundament, bogactwo; czystość; bier-
ność; zob. Chleb.
ZboŜe atrybutem Demeter (Ceres), perso-
nifikacji Lata. Obfitości, Urodzaju, symbolem
śmierci i zmartwychwstania, atrybutem
Ozyrysa. Attisa, Adonisa, Rut.
ZboŜe — obfitość, dostatek, ratunek od
śmierci głodowej. ..Słyszałem, Ŝe w Egipcie
sprzedają zboŜe. Jedźcie, a nakupcie nam
czego potrzeba, abyśmy mogli Ŝyć. a nie
niszczeli w niedostatku" (Gen. 42.2). Jakub do
synów.
Kłosy pełne i cudne: siedem kłosów wycho-
dziło z jednego źdźbła we śnie faraona (Gen.
41,5) — symbol Ozyrysa jako boga urodzaju.
Kłos w Grecji — owoc matczynego łona
Matki Ziemi, symbol dziecka kobiety, atrybut
Demeter w misteriach eleuzyńskich ozna-
czający nieśmiertelność.
Kłos zboŜa — bogactwo, subtelność,
wytworność; w astrologii: gwiazdozbiór i znak
zodiaku: Waga. Słońce; płodność;
(wraz z winogronami) eucharystia. Matka
Boska.
 Kłos i sierp atrybutem bóstwa zboŜa, bóstwa
zabijanego dorocznie za pomocą noŜa
kastracyjnego reprezentowanego przez sierp.
Ziarno zboŜa — Ŝniwo, płodność, pokora,
filigranowość; ziarno, które umiera i jest
pogrzebane, rozmnaŜa się w głębi ziemi,
wydając na powierzchnię kłos z licznymi
ziarnami — symbol rytmu wegetacji, nastę-
pstwa Ŝycia i śmierci, nie objawionego i obja-
wionego, odrodzenia, wtajemniczenia. Cere-
monie wtajemniczenia misteriów eleuzyńskich
miały za cel wyzwolenie się z tej kolejności
przemian i zapewnienie duszy stałego
przebywania w świetle. Si le grain ne mewi...
fr. 'Jeśli nie obumrze ziarno...' — tytuł tomu
wspomnień z lat dziecięcych i młodzieńczych
Andre Gide'a. ..Jeśli ziarno pszeniczne
wpadłszy w ziemię nie obumrze, samo zostaje,
lecz jeśli obumrze, wiele owocu przynosi" (Ew.
wg Jana 12, 24—25). W śrdw. emblemat
ludzkiej natury Chrystusa schodzącego do
świata podziemnego, a potem
zmartwychwstającego.
Snop zboŜa — ofiara złoŜona Bogu przez
Kaina-rolnika, na którą Pan nie chciał wejrzeć
(Gen. 4, 3—5).
Związany snop zboŜa — zgoda.
Snop zboŜa z lemieszem — Wiek Srebrny, a.
Zmysłowy, pod władzą Zeusa, w mit. gr. jeden
z czterech okresów dziejów świata.
Confarrealio (tac.) — w staroŜ. Rzymie
dopełnienie aktu małŜeństwa przez wspólne
zjedzenie przez państwa młodych placka z
mąki, śruty ofiarnej i wody w obecności
dziesięciu świadków, symbol związania młodej
pary przez zboŜe, błogosławieństwa, płodności.
ZboŜe (zazw. pszenica) i winogrona ukazane
razem w sztuce religijnej — zob. Chleb
(Pański).
śniwa. U staroŜ. śydów radosne zabawy po
ukończonych Ŝniwach: urodzaj oznaczał
błogosławieństwo boŜe. „Ci, którzy sieją ze
łzami, będą Ŝąć z radością. Idąc szli i płakali.
rozsiewając nasienie swoje, ale wracając się
przyjdą z weselem, niosąc snopy swoje" (Psalm
125 5—6).
Duch zboŜa zawarty w ostatnim zŜętym
snopku. Obrzędy lud. mające zapewnić w spo-
sób magiczny urodzaj w roku następnym:
zazwyczaj ostatnią garść zŜętych kłosów, za-
wierającą, jak wierzono, ducha zboŜa, wieszano
w stodole na krokwi i pozostawiano do
przyszłego roku. Niezliczone odmiany tego
obyczaju w wielu krajach, np. doŜynki (okręŜ-
ne, wieńcowiny, wieniec) — wręczanie gospo-
darzowi wieńca ze zbóŜ symbolizującego
roczny plon; pozostawienie w polu kępki zboŜa
„dla przepiórki", by starczyło chleba do
przednówka itp. Duch zboŜa bywał równieŜ
zawarty w zwierzętach ofiarnych, takich jak
świnia, krowa, byk, kogut, klacz, dawniej takŜe
składany w ofierze człowiek.
Kobieta zbierająca w polu pokłosie — w
plastyce: Rut na polu Booza (Ks. Rut 2).
Pszenica (wraz z winem i oliwą) u staroŜ.
śydów — jedna z form ofiary rytualnej. Grecy
i Rzymianie obsypywali ziarnem a. mąką
zwierzęta ofiarne przed zabiciem.
Pszenica — rolnictwo, urodzaj, dobrobyt,
chleb, obfitość, Ŝniwo, rozrodcza siła Stwórcy,
Logos, śmierć; lato a. jesień; (z winogronami)
eucharystia. W heraldyce — hojność Ziemi.
Wg tradycji arab. Adam zabrał z sobą z raju
pszenicę jako królowę poŜywienia. Atrybut św.
Wacława, króla Niemiec i Czech, św. Walburgi
(z VIII w.).
Siew, dojrzewanie pszenicy i Ŝniwa — uro-
dzenie i śmierć a. śmierć i zmartwychwstanie
człowieka.
Snop pszenicy — płodność, Ŝniwa, śmierć;
atrybut Saturna.
śyto — bogactwo. Przysłowie: Kto ma
Ŝytko, ten ma wszytko. „Póki Ŝyta, poty byta"
(Zwierciadło 1,282 Mikołaja Reja).
Jęczmień — Słońce, źródło Ŝycia, dawny
pokarm człowieka, później tylko ubogiego (ale
przysłowie mówi: Jęczmienny chleb nie głód,
zgrzebna koszula nie nagota); wróŜba,
proroctwo, natchnienie (dym z palących się
ziarn miał wywoływać wizje); zmartwych-
wstanie (aby je zapewnić, wrzucano ziarna
jęczmienia do grobów egipskich). W marzeniu
sennym: zdrowie, radość.
Owies — specjał (gł. dla konia, gęsi).
Przysłowie: Ceremonia — sieczka, satysfakcja
— owies. Tak mu się tego nie chce jak kobyle
owsa. I w ParyŜu nie zrobią z owsa ryŜu. Ale
przysłowie mówi teŜ: Przed dobrym owsem to
i pszenica czoła uchyli.
Proso — bieda. Przysłowie: Kto sieje proso,
ten chodzi boso.
Proso typową ofiarą dla zmarłych przodków,
aby się ich dusze miały czym karmić i mogły
nadął istnieć.
Kukurydza — majestat. ,,W majestacie
kukurydza gnie się pod złotymi trzosy"
(Rolnictwo 29—30 .1. Łuszczewskiej-Deoty-
my).
RyŜ — płodność, pokarm, szczęście; ryŜ
rzucany na nowoŜeńców, póŜn. confetti na
balach, zabawach.
Słoma. W Biblii: bezboŜnicy (Psalm l 4).
niewdzięczni oszczercy (34.5). wrogowie (Iza-
jasz 29.5). bałwochwalcy (Ozeasz 13.3). Słoma
połamana — kłótnia, zerwana przyjaźń.
Sirohmann. nm. dosl. 'słomiany człowiek' —
osoba podstawiona, 1'igurant. Słomiany
ogień— krótkotrwały zapał, przelotne uczucie.
Słomiany wdowiec — maŜ. którego Ŝona jest
chwilowo nieobecna. Słomiana wdówka —
męŜatka, której mąŜ jest chwilowo nieobecny.
Słoma — wariant strzały i laski przy wróŜeniu
(zob. Laska; Łuk i strzały);
cień nadziei: przysłowie; Tonący słomki się
chwyta. Robić cegły bez słomy — próbować
wykonać coś bez narzędzi i materiałów. Faraon
rozkazał dodać Izraelitom roboty: ..Nic
będziecie więcej dawać ludowi plew do
wyrabiania cegły, jak przedtem. ale sami
niechaj id;) i niech zbierają słomę" (Ex. 5. 7—
20). '
Słomiane figury wrogów wg dawnego i sze-
roko stosowanego obyczaju torturuje się i
niszczy, pali publicznie, aby przy pomocy
magii sympatycznej zaszkodzić wrogom. dziś
— aby dać wyraz swoim nieprzyjaznym
uczuciom. W dawnym rytuale palono a.
topiono słomiane kukły ludzkie a. zwierzęce w
ofierze bogom zboŜowym.
Słoma w marzeniu sennym: (w stodole)
dochód: (w snopkach) oszczędności: (w sto-
gach) obfitość, bogactwo: (płonąca) strata
pienięŜna; (mokra) uwięzienie.
ZERO
Zero jest symbolem prawoli w Chaosie przed
stworzeniem, początku, bczgraniczno-ści.
nieskończoności, wieczności, śmierci.
nieistnienia, siły świata w ciemnościach. jaja
kosmicznego, znikomości. całkowitej
wolności, krąŜenia, zasady Ŝeńskiej, macicy.
pochwy (wraz z męską jedynką tworzy całość
— liczbę 10).
Zero — znikomość. bezwartościowość. O
człowieku bezwartościowym powiada się:
Zupełne zero. ..Śmiertelnik, co się zrodził
milionerem. (...) przy cyfrze swego mienia jest
ostatnim wielkim zerem" (Karnawałowy
łamem poety 13—16 A. Asnyka). Jest takŜe
symbolem początku, bo od niego rozpoczyna
się liczenie (częściej jednak od jedynki), ono
teŜ oddziela wartości liczbowe dodatnie od
ujemnych.
Cytra 0. wynaleziona ok. V w. p.n.e. przez
Babilończyków (zero sześćdziesiątkowe) i ok.
I V w. n.e. przez Majów (zero
dwudziestkowe), miała jednak tylko znaczenie
lokalne; dopiero sanskryckie sunya 'nic' w
postaci kropki lub kółka, zaznaczające od ok.
V w. n.e. puste miejsce zapisu dziesiątkowego,
przejęte w postaci kółka przez Arabów, roz-
powszechniło się przez hiszpańskich Maurów
w całej Europie i na świecie. Liczbę zero i jej
własności algebraiczne odkryto w Indiach ok.
VI w.
Zero — nieistnienie; związane z jednością
jako jej odbicie i przeciwieństwo. WyraŜa teŜ
to. co utajone i potencjalne. -lest emblematem
Jaja Orfickiego, złoŜonego (wg religii
orfickiej) przez Czas (Chronos), z którego to
jaja wykluł się prabóg Miłości i Światła (Eros-
Fanes). Oznacza teŜ ..Ŝałosne. nuŜące Kolo",
tj. los człowieka: konieczność przechodzenia
przez wiele kolejnych wcieleń.
Zero — niekiedy wartość najwyŜsza. Grupa
zerowa (zabytków) oznacza obiekty
podlegające ochronie międzynarodowej ze
względu na najwyŜszą w skali światowej
wartość art. i hist. Kino zeroekranowe —
premierowe, w którym wyświetla się nowe
filmy, gdzie bilety wejścia kosztują najdroŜej.
Zerówka — pop. najwyŜsza klasa przedszkola.
przygotowująca do szkoły podstawowej.
ZĘBY
Zęby symbolizują Czas. przemijanie, zanik;
zimę; kamienic, perły, gwiazdy; siłę. wital-
ność: poŜądanie; jad. nienawiść, zawiść. złość,
plotki, obmowę, urazę, zgryzotę,
niewdzięczność, kłótnię, agresywność, wojnę.
okrucieństwo, cierpienie, unicestwienie, o-
bronę; mądrość, wróŜbę.
Zęby — broń zaczepna drapieŜców —
aktywność, Ŝywotność, pewność siebie, po-
tencja seksualna, energia, okrucieństwo. Ple-
miona prymitywne zdobiły się zębami i pazu-
rami pokonanych nieprzyjaciół i upolowanych
drapieŜców. Utrata a. złamanie zęba — strach
przed klęską Ŝyciową, obawa przed kastracją,
pozbawienie młodości, agresywności.
moŜliwości obrony, frustracja, słabość.
Uzbrojony po zęby — tj. aŜ po ostateczną
broń, ,,Trzeba nieraz mieć zęby tygrysie" {U
trumny Wieszcza 70 Jana Kasprowicza).
Ząb — siła, potęga. W mit. gr. trzy Graje,
uosobienia starości i potworów morskich,
straŜniczki gorgon, posługiwały się jednym
wspólnym zębem, w którym zawierała się ich
siła; skradł go im Perseusz, aby wymusić na
nich wiadomość o miejscu pobytu gorgony
Meduzy.
Zęby (u gnostyków) — palisada, mur
obronny wnętrza ciała człowieka, podobnie jak
spojrzenie jest obroną duszy ludzkiej. StraŜnicy
języka, słowa, mowy. „JakieŜ to słowo (...)
wymknęło się z zagrody twych zębów?"
(Odyseja 1,64 Homera, tł. Jana
Parandowskiego; podobnie 23,70; Iliada 4,350;
14,83). Trzymać język za zębami, zob. Język.
Przysłowie szkockie: Dobrze, Ŝe zęby są przed
językiem.
Ząb — „czas — poŜerca rzeczy", tac. tem-
pus edax rerum (Metamorfozy 15,234 Owidiu-
sza). Ząb czasu, wieku — upływ niszczący
wszelką materię, Ŝywą i martwą (wyraŜenie
antyczne, np. u Simonidesa z Keos). „Nie tylko
sztuki twoje, znikomy człowieku, lecz martwą
pierś Ŝywiołów przetrawia ząb wieku" (Na
pokój grecki 29—30 Mickiewicza).
Zęby węŜa-smoka zob. Smok.
Zgrzytanie zębów — złość, wściekłość,
rozpacz. „Achilles zgrzytał zębami z wście-
kłości na Trojan" (Iliada 19, 363—4 Homera
tł. I. Wieniewskiego). ,,Będzie płacz i zgrzy-
tanie zębów" (Ew. wg Mat, 22,13).
Ząb Teonowy (Teona), łac. dens Theo-nina
— skłonność do potwarzy, oszczerstwa (Listy l,
18, 82 Horacego). Teon, poeta satyryczny,
oszczerca.
Ząb w szczypcach — atrybut legendarnej
męczennicy, św. Apolonii z Aleksandrii,
patronki dentystów i ich pacjentów, której
miano wyrwać wszystkie zęby przed spaleniem
jej na stosie za to, Ŝe nie chciała złoŜyć ofiary
bogom olimpijskim (pół. III w.). „Jest takŜe
święta Apolonia od zębów" (KrzyŜacy 1,12
Henryka Sienkiewicza).
Ząb za ząb zob. Oko (za oko).
Ząbki Oblubienicy zob. Owca.
„Zęby synów ścierpły" zob. Wino (grona
kwaśne).
Vagina dentata łac. 'zębata', w mitach
róŜnych plemion (m.in. Indian płd.amery-
kańskich) — pomieszanie sfery genitalnej z
oralną, projekcja męskiego strachu przed
kastracją.
Zęby — perły, gwiazdy, gradziny (bryłki
lodu gradowego), zęby alabastrowe, z kości
słoniowej — porównania miłosnej poezji
perskiej i europejskiej.
Zęby — kamienie. W mit. skand, z zębów
olbrzyma Imira trzej Azowie ukształtowali
skały i kamienie.
Zęby — wróŜba. Bohater południowego
(młodszego) cyklu legend irl., poeta Fionn
(Finn), gotując pewnego dnia obiad swemu
panu, ugryzł kawałek łososia Mądrości; odtąd
umiał przewidywać przyszłe wypadki, gdy
tylko dotknął swych zębów kciukiem.
Zęby — mądrość. Zęby mądrości — zakoń-
czenie okresu dojrzewania; ostatnie tylne zęby
trzonowe, wyrastające po 16. roku Ŝycia. Ząb
mądrości słuŜył w Irlandii do zaklęcia zwanego
teinm laegda 'natchnienie do pieśni': poeta a.
bohater kładł kciuk na zębie mądrości,
przygryzał, po czym śpiewał czterowiersz i
składał ofiarę bogom.
Zęby — miłość niebiańska, „llą się zębów
miłość w ciebie wpija?" (Boska Komedia, Raj
26,51 Dantego, tl. E. Porębowicza).
Ząb — cierpienie. Przysłowie fr.: Cierpi się,
gdy się wyrzyna, cierpi się, gdy się go leczy,
cierpi się, gdy się go traci. „Jeszcze nie było
dotąd filozofa, który by cierpliwie wytrzymał
ból zębów" (Wiele hałasu o nic 5,1 Szekspira).
Ząb — niewdzięczność. „Zimne wiatry od
północy, dmijcie, dmijcie z całej mocy, ząb
wasz kąsa mniej głęboko niŜ ząb krwawy
niewdzięcznika" (Jak wam się podoba 2,7
(Pieśń) Szekspira, tł. L. UIricha).
Ząb — zgryzota, smutek. „Ząb smutku
wtedy najsroŜszy, gdy bodzie, a nie przebija
jadu w pełnym wrzodzie" (Ryszard II 1,3
Szekspira, tł. S. Koźmiana).
Ząb — zawiść. „Serce mnie boli na myśl, Ŝe
zasługa nie moŜe obstać przed zębem zawiści"
(Juliusz Cezar 2,3 Szekspira, tł. J.
Paszkowskiego).
Ząb węŜa — jad. „Ząb węŜa jadem zapra-
wny nie przestaje grozić biednej niecnocie
naszej" (Makbet 3,2 Szekspira, wg tł. J. Pasz-
kowskiego).
Ząb — nienawiść. „Rzuć teŜ przyjaznym
okiem na mój rym ubogi, a juŜ go nienawiści
ząb nie ruszy srogi" (Do Adama Narusze-wicza
o małym ludzi uczonych powaŜaniu Oda 67—8
Kajetana Węgierskiego).
Zęby — zima. „Zima szczerzyła szczerbate
zęby" (Poezje 154 Bolesława Czerwieńskiego;
Lwów 1881).
 Zęby — wojna. „Wstąpili w kraj zębami
wojny świeŜo poszarpany" (Ogniem i mieczem
4,11 Henryka Sienkiewicza).
Długozęby — ambitny.
Siady zębów na naskórku kochanka a. ko-
chanki — potęga poŜądania miłosnego.
Ząb — instrument brania w posiadanie.
Ŝarna trące, aby nasycić łaknienie.
Ząb — uraza, złość. Mieć ząb na kogoś —
mieć do niego pretensje, gniewać się na niego.
Zęby — grabarze. Przysłowie fr.: Smakosze
kopią sobie grób zębami, Les gourmands font
leur fosse avec lew dents.
Zęby — plotki, obmowa. Popaść na zęby —
stać się celem plotek, obmowy. Wziąć kogoś
na zęby — zacząć go obmawiać, szkalować.
Zęby sobie kimś wycierać — oczerniać kogoś.
Trudno się złośliwego zebu ustrzec — trudno
się uchronić przed obmową, po-twarzą.
Zęby mleczne — dzieciństwo, dziecięctwo.
Złote zęby (w folklorze) — chełpienie się
bogactwem; bogactwo; moc magiczna.
Ani w ząb — zupełnie nic (nie rozumieć, nie
wiedzieć, nie umieć).
Choć zęby wbij w ścianę — bieda, głód.
Na jeden ząb — mało, skąpo.
Nosi koszulę w zębach — jest małym
dzieckiem.
Na ząb połoŜyć, zęby przetrzeć — poŜywić
się, zjeść coś, zaspokoić pierwszy głód.
Ostrzyć sobie zęby: na coś — mieć na coś
ochotę, apetyt; na kogoś — szykować się do
rozprawy z kimś; na kimś — obmawiać kogoś;
o kogoś — poniewierać kimś.
Pokazać komuś (wyszczerzyć na kogoś)
zęby (psie, wilcze zęby. kły) — grozić, oka-
zywać złość, niewdzięczność.
Suszyć (szczerzyć) zęby — uśmiechać się
zalotnie, wdzięczyć się, kokietować.
Szczękać (dzwonić) zębami — z zimna. ze
strachu. „Szlachta, skuta w kłodzie, siedziała
rzędem, dzwoniąc zębami na chłodzie" (Pan
Tadeusz 9. 96—7 Mickiewicza).
Urosły mu zęby na moim chlebie — okazał
swoją niewdzięczność, złość.
W zęby go kłuje (kole ) — gardzi jakimś
prostym jadłem, grymasi, nie w smak mu juŜ.
W zęby zaglądać (patrzeć) — oceniać,
szacować. Przysłowie: Darowanemu koniowi
nie zagląda (patrzy) się w zęby.
Wziąć na ząb, chwycić na kieł — chcieć
postawić na swoim, zawziąć się.
Wyszczerzył zęby — umarł.
Zaciskać, zacinać zęby — wytrzymywać coś,
znosić dzielnie, cierpliwie (np. ból);
zawziąć się, nie ustępować, obstawać (trwać)
przy swoim, zacinać się w uporze.
Ząb na ząb trafić nie moŜe komuś —
dygocze, trzęsie się z zimna a. strachu.
Ząb za ząb kłócić się, sprzeczać — zawzię-
cie, uparcie, zajadle.
Zęby pokazywać — grozić, stawiać się.
Przysłowie wł.: Gdy nie umiesz gryźć, nigdy
nie pokazuj zębów, Se non puoi mordere, non
monstrar mai i denti.
Zęby policzyć (porachować) komuś — zbić
go, sprać, stłuc.
Zęby sobie połamać na czymś, na kimś —
nie dać (czemuś, komuś) rady.
Zjadł zęby na tym — jest praktykiem,
specem, doświadczonym znawcą przedmiotu.
W marzeniu sennym: (ząb zepsuty) choroba;
(wypadający) śmierć przyjaciela a. krewnego;
(wyrastający) ciąŜa, poród, ejakulacja spermy;
(biały) powodzenie.
ZIELEŃ
Zieleń jest symbolem przyrody, Ŝycia, płod-
ności, wegetacji, wody, morza, nocy, wiosny,
odrodzenia, liści, traw, rozkładu (pleśni),
śmierci, zmartwychwstania, nieśmiertelności;
miłości, płci Ŝeńskiej, świeŜości, młodości,
radości, gościnności, zdrowia, wolności, obfi-
tości, trwałości, bogactwa; pokoju, harmonii,
równowagi, spokojnego tła, współczucia,
wspólnoty, wierności, wiary, pamięci, cnoty,
niewinności, przystosowania się, posłuszeń-
stwa, bierności (przeciwieństwo czynnej czer-
wieni), niezdecydowania; mądrości, wiedzy,
rozmyślań, intuicji, wtajemniczenia, oczeki-
wania, nadziei; melancholii, strachu, zazdrości,
zawiści, trucizny; niedojrzałości, niedo-
świadczenia, niewiedzy.
Zieleń — nadzieja; wiosenna zieleń — roś-
linność, która powinna przynieść obfite plony.
„Wdzięku i piękności Ŝąda oko twoje, ale nad
oboje wyŜej jest zieleń zasiewów" (Eklezjastyk
40.22). Ukwiecona zieleń była strojem
weselnym panien jerozolimskich;
dawała im nadzieję płodności, szczęścia
małŜeńskiego i chroniła przed demonicznymi
wpływami osób nieprzyjaznych.
Zieleń była barwą szmaragdowej Izydy,
Horusa i Ozyrysa. Afrodyty zrodzonej z se-
ledynowej fali, Apollina (wawrzyn). Ateny
(oliwka, wąŜ), Hermcsa (jako wysłannika
śmierci), walkirii Brunhildy, Szkocji, Irlandii
(Szmaragdowa Wyspa i emblemat — ko-
niczyna), Walii (emblemat—por), wieszczek,
złośliwych skrzatów, koboldów, przybyszów z
Marsa (małych, zielonych ludzików), kolorem
wiąŜącym się z węŜem, fallusem i noŜem.
Zieleń w chrzęść. — kolor liturgiczny na
dzień powszedni, wyraz nadziei zbawienia,
zmartwychwstania, zwycięstwa nad śmiercią,
walki z Szatanem, czystości, medytacji.
pokory. Matki Boskiej, św. Michała, św.
Jerzego, murów Nowego Jeruzalem, BoŜego
Narodzenia, Trzech Króli, Wielkanocy. W
Objawieniu św. Jana NajwyŜsza Istota „jest
podobna do jaspisu i krwawnika, a tęcza wokół
tronu podobna do szmaragdu" (4,3),
symbolizującego nadzieję; stąd teŜ zapewne
bierze początek legenda o Graalu jako
naczyniu ze szmaragdu lub zielonego
kryształu, do którego zebrano krew Ukrzy-
Ŝowanego. Kolor bladozielony wyobraŜa
chrzest.
Muzułmański sztandar Proroka, zielony jak
jego płaszcz — zbawienie; dla koczowników
pustynnych zieleń jest obrazem lub miraŜem
Ŝycia, odświeŜającego zdroju oazy.
Zieleń jest barwą neutralną (zob. Barwa,
kanon Lotaria hr. Segni), tac. color medius,
pośrednią między ciepłem i zimnem, wyŜyną i
niziną, niebiańskim błękitem i piekielną
czerwienią, barwą odświeŜającą, uspokajającą,
barwą roślinności, wód morza (tak jak
czerwień jest barwą ognia).
Zielone, „gorzkie zioła" na stole sede-rowym
(paschalnym) u Ŝydów: seler, pietruszka, rzepa
lub inne warzywa w stanie surowym (korpus),
maczane w occie lub słonej wodzie —
nadchodząca wiosna i odnowienie Ŝycia.
Zieleń barwą wegetacji, roślinności, nazwa
urobiona od ziele, zioło. „Zwiedzić duchem na
przełaj zieleń samą w sobie" (Topielec 6
Leśmiana). „Wóz nurza się w zieloność i jak
łódka brodzi" (Stepy Akermanskie 1
Mickiewicza), Zielone płuca wielkiego miasta
— parki i ogrody miejskie. Zieleń wyzwa-
lająca się z gruntu, z pąków drzew na wiosnę.
symbolizuje rwanie więzów, wyzwolenie z
niewoli.
Gra w zielone: wiosenna gra zn.ina takŜi w
Polsce i opiewana przez poetów od XVI w.:
kto z grających nie ma przy sobie zielonego
listka lub choćby źdźbła trawy, daje fant.
zwykle niewinnego całusa. „Ta gra tym się
prawem chlubi: komu zwiędnie, kto je zgubi
lub go zbędzie inszym kształtem — opłaca
zakład ryczałtem" (Zielone 25—28 Wespa-
zjana Kochowskiego). „Gra w zielone jest tak
stara, jak ludzkiego serca bicie" (W zielone I,
l—2 Marii Konopnickiej).
Zielony — niedojrzały, młody (owoc, czło-
wiek): ..Znać w zielonym, co ma być w doj-
rzałym" — przysłowie. „Niedojrzałej zbywszy
się kory zielone przypomnisz lata" (Oda do
miodosci 58—9 Mickiewicza).
Zieleń — barwa Ŝycia. „Wszelka teoria jest
szara, drogi przyjacielu, a zieleni się tylko
drzewo Ŝycia" (Faust, Fragment Goethego),
Mefistofeles do Ucznia.
Zieleń — zazdrość. „O strzeŜ się tego
potwora zielonookiego" (Otello 3,3 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Zazdrość z źrenicą
zieloną" (Kupiec wenecki 3,2 Szekspira, tł. L.
Uiricha). „KaŜdy (nowy poeta) (...) w oknie
duszy ma zielone szyby" (Beniowski 3, 35—6
Słowackiego).
Związek zieleni z medycyną — w średnio-
wieczu kolor stroju (togi) lekarzy, do dziś
jeszcze barwa farmaceutyki, apteki (zioła).
Zielone pończochy nosiła w średniowieczu
starsza, niezamęŜna siostra na ślubie młodszej.
Zielony frak (fr. habit vert) strój członka
Akademii Francuskiej, z wyhaftowanymi zie-
lonymi palmami akademickimi, wprowadzony
w 1801 r.
Mieć zielono w głowie — być lekko-
myślnym, niestatecznym, niepowaŜnym.
Pójść (posłać kogoś) na zieloną trawkę —
stracić pracę, posadę (pozbawić kogoś pracy,
posady, stanowiska).
Przechodzić przez zieloną granicę, przez
granicę państwową nielegalnie, omijając straŜ
graniczną i celników.
Zielone palce — palce ogrodników, którym
wszystko, co zasadzą, kwitnie i owocuje.
Zielone sukno — stół obrad, bilardowy,
karciany.
Zielony karnawał — okres zabaw tanecznych
między końcem Wielkanocy a początkiem
wakacji.
Zielony stolik (od zielonego sukna nakry-
wającego stolik) przen. (hazardowa) gra w
karty, w ruletkę.
Zielone światło dla kogoś, czegoś —sygnał
pierwszeństwa przejazdu, otwartej drogi.
równieŜ przen.
 Ludzie lubiący zieleń są jakoby mili, chło-
dni, stali, gładcy, unikający skandali, ale
lubiący plotkować, odwaŜni, ale z rozwagą,
dobrzy sąsiedzi, rozumiejący cudze problemy.
W heraldyce: wolność, miłość, radość,
obfitość, wiosna, piękno, szczęście, przyjaźń,
zdrowie, nadzieja, łagodność; barwa związana
ze szmaragdem; skośne kreski z prawa na
lewo.
W muzyce koresponduje z nutą F naturalną.
W astrologii kolor związany z planetą
Merkury, później z Saturnem, kolejno pło-
dzącym i poŜerającym swoje potomstwo;
wytrwało
ść.
W sztuce — nadzieja, radość, młodość,
wiosna (u Greków i Maurów — zwycięstwo).
Kamienie: szmaragd, jadeit, jaspis, malachit.
turkus itd.
ZIEMIA
Ziemia symbolizuje zasadę bierną. Wielką
Macierz, genitalia Ŝeńskie, dawcę Ŝycia, płod-
ność, orkę, siew. Ŝniwa, skarbnicę Ŝycia i bo-
gactw, odrodzenie; nieruchomość, gęstość,
kondensację, przeciwieństwo nieba, świętości,
duchowości; ciemność, świat podziemny,
śmierć, grób, nieśmiertelność, wieczność;
wolę i potęgę boską, chwałę Pana, podnóŜek
Boga, gniew bóstwa, świętość; cykliczność
istnienia; uczuciowość; mądrość; zmysł pra-
ktyczny, materializm; świadka, gwaranta.
Ziemia dyskiem wspierającym się na słupach,
zob. Kolumna. Mówi Pan do Hioba:
„Na czym osadzone są filary ziemi, kto załoŜył
jej kamień węgielny?" (Hiob 38,6).
Ziemia podnóŜkiem Boga. „To mówi Pan:
(...) ziemia podnóŜkiem nóg moich" (Iza-jasz
66,1).
Ziemia — wieczność, nieśmiertelność. „Po-
kolenie przemija i pokolenie nadchodzi, a
ziemia na wieki stoi" (Ektezjastes 1,4).
Ziemia — cykliczność: narodziny, rozkwit,
dojrzałość i więdnięcie.
Ziemia — świętość. Przysłowia: Nie wart,
aby go święta ziemia nosiła. Czarny jak święta
ziemia.
W mitach o genealogii człowieka jego ciało
i kości stworzone zostają z ziemi i gliny, z
prochu ziemi, z kamieni (uwaŜanych przez mit.
gr. za kości Matki Ziemi). „Utworzył tedy Pan
Bóg człowieka z mułu ziemi" (Gen. 2,7); zob.
Proch i pył.
Ziemia — schronienie, ukrycie, azyl. Scho-
wać się pod ziemię — b. dobrze. Chcieć
zapaść się pod ziemię (np. ze wstydu) —
chcieć zniknąć, stać się nieobecnym. Pod
ziemią — w konspiracji, w ukryciu. Podziemie
— tajna organizacja.
Ziemia — grób człowieka. „Wszystko, co
jest z ziemi, do ziemi się wróci, a wszystkie
wody powrócą do morza" (Eklezjastyk 40,11).
,,Ziemia zabiera wszystko, co zrodziła", tac.
capit omnia tellus quae genuit (Phar-salia
7,818 Lukana). Pójść do ziemi — umrzeć.
Niech ci ziemia lekką będzie!, tac. sit tibi terra
levis! (często na rz. nagrobkach w formie
inicjałów STTL). Gryźć ziemię — nie Ŝyć.
Oddać kogoś ziemi — pochować go. Droga
wszystkiej ziemi — śmierć (Jozue 23,14).
,,Grobem sławnych męŜów jest cała ziemia"
(Wojna peloponeska 2,43 Tukidydesa, tł. K.
Kumanieckiego).
Garść ziemi — rozstanie ze zmarłym, więź
zmarłego z ojczyzną. Dawnym zwyczajem
wrzuca się garstkę ziemi do grobu na trumnę
zmarłego. „KaŜdy garść ziemi polskiej w za-
szyciu wynosił, a konając wśród bojów towa-
rzysza prosił, by tą ziemią ojczystą zasuł mu
powieki" (Wiersz pisany na Alpach 74—6 K.
Brodzińskiego); zob. Proch i pył.
Ziemia — praktyczna zaborczość, ma-
terializm, przeciwieństwo uduchowienia, bo-
skości, nieba. Spadać, zstępować na ziemię,
stąpać po ziemi — porzucić bezpłodne ma-
rzenia, zyskiwać praktyczne poczucie rzeczy-
wistości. Ściągać kogoś z obłoków na ziemię
— odrywać od płonnych rojeń, sprowadzać do
realnego świata. „Kto nie dotknął ziemi ni
razu, ten nigdy nie moŜe być w niebie"
(Dziady cz. II 476—7 Mickiewicza), o Zosi,
której myśl goniła „za motylkiem, za
barankiem, ale nigdy za kochankiem".
Ziemska mądrość, w przeciwieństwie do
niebieskiej — zazdrość, pycha, kłótliwość,
kłamstwo: „nie jest to mądrość z góry zstę-
pująca, ale ziemska, cielesna, diabelska" (List
św. Jakuba 3, 14—15).
Stworzenie świata — w wielu mitologiach:
Ziemia zapłodniona przez Niebo rodzi Ŝycie,
albo nawet, jak u Hezjoda, Ziemia rodzi Niebo
i następnie dopiero, zapłodniona przez nie,
wydaje na świat wszystko, co Ŝyje. „Na
początku stworzył Bóg niebo i ziemię" (Gen.
1,1); przeciwieństwa — świat niewidzialnych
duchów i nasze codzienne otoczenie. „Nago
wyszedłem z Ŝywota matki mojej i nago się tam
wrócę" (Hiob 1.21) — porównanie Ziemi z
łonem matki. Wmit.gr. Ziemia-Gaja-
-Matka (gr. Gala. GS Meler. tac. Tellus-
-Maler). zaplaciniana przez Uranosa (Niebo) i
przez swe liczne dzieci, stała się z czasem
matką-boginią urodzaju Demcter. czczoną
później jako Kybele. Orka. siew i Ŝniwa wiąŜą
się ściśle w wyobraźni poetyckiej z zapło-
dnieniem. ciąŜą i porodem kobiety, lemies/
pługu kojarzy się złallusem. wyorana bruzda z
genitali;inii Ŝeńskimi, orka /c stosunkiem
płciowym, zbiór owoców / karmieniem piersią
ild. ..Demcter (...) dzieliła miłość i loŜe /
.liizjonem na niwie trzykroć zoranej" (Ody-seja
5.125 Homera, li. J. Parandowskiego).
..Kobiety wasze są dl;i was zaoraną. gotową do
zasiewu rolą" (Koran 2.223). ..KsięŜyc (...)
niebo i ziemię oświecił. One teraz (...)clrzem;l-
ly obok siebie juko małŜonkowie szczęśliwi:
niebo w c/ysle objęło ramiona ziemi pierś"
ll'cin Tadeusz 8. 55—60 Mickiewicza).
Zicmiii — matk;i. macica metali i innych
kopalin, przeciwniczka wody.
Ziemi;! — skarbnic;! Ŝycia i dobrobytu.
..Chowajcie przykazani;! moje (...). aby wam
/iemiu rodziła owoce moje. których byście
uŜywali ;iŜ do sytości" [l.ev. 25. 18—19).
Ziemia dotknięciem udziela sil i zdrowia.
Antcusz. syn Gai i Posejdona. był niezwy-
cięŜony dopóty, dopóki dotykał Matki-Ziemi;
pokonał go Herakles uniósłszy go w górę. W
folklorze wielu krajów ułoŜenie na gołej /iemi
uł;itwi;i noworodkowi przystosowanie się do
samodzielnego Ŝycia, a konającym udziela
lekkiej śmierci.
Ziemia — świadek i gwarant przysiąg i
rytuałów braterstwa. „Jeśli (...) ziemia otworzy
swą czeluść i pochłonie ich (...)i Ŝywcem
zstąpią do otchłani, poznacie, Ŝe ci męŜowie
bluźniU P;inu" (Num. 16.30). ..Niech słucha
/icmi;i stów ust moich \" (Deul. 32.1)— pieśń
MojŜeszu. Dawne przysięgi n;l ziemię i dziś
znajdują echo w wyraŜeniach: Niech mnie
ziemia pochłonie, jeśli łŜę! Niech się ziemia
pode mną zapadnie, jeŜeli to nieprawda. Niech
raczej w ziemię wrosnę!
Ziemi;! — ojczyzna-matka. Dla śydów
ojczyzna była królestwem Mesjasza, ..nową
ziemią" (Apok. 21.1). ..krainą Ŝyjących" (lać.
mrą vivenlitim}. w przeciwieństwie do ziemi
pogańskiej, wygnańczej albo do królestwa
zmarłych, ..ziemi zapomnienia" (lać. lerra
oblivionis). Emigrantowi, wygnańcowi, po
wrót do kraju, gdzie się urodził, do ziemi
ojczystej, do Matki-Ojczyzny. przynosi odro-
dzenie duchowe; stąd szczególny rodzaj tę-
sknoty — nostalgia (od gr. nóstos 'powrót').
Sól ziemi — najwartościowsze jednostki.
najcenniejsi ludzie (Ew. wg Mai. 5.13).
Raj ziemski — wg pojęć śrdw. istniejąc;!
gdzieś na świecie kraina wiecznej szczęśli-
wości. piękna, nieśmiertelności, spoczynku.
radości. umicszcz;in;i zwykle n;i krańcach
znanego świata. pr/cw;iŜnic LI wybrzeŜy Chin
;l. Indii,
Trzęsienie ziemi wg pojęć staroŜytnych
oznaczało, Ŝe bóstwo ;i. zwicr/ę podtrzymujące
Ziemię (np. skarabeusz w Egipcie, Ŝółw w
Indiach, słoń w Azji Poludniowo-Wsch..
wiclk;i ryb;i w Japonii) porusza się (w Cłli-
n;ich powiadano o trzęsieniu ziemi: ..Ziemski
byk przekład;! swój cięŜar n;i drugie ramię")
albo Ŝe bóstwo się gniewu lub porusz;! ziemię.
aby przysposobić glebę do siewów, albo Ŝe
bóg się narodził, lub Ŝe nowo narodzony jest
bóstwem. Grecy i Rzymianie przypisywali
trzęsienia ziemi niespokojnemu zachowaniu
się olbrzymów z;iniknięlych przez Zeusa pod
ziemią i przywalonych górami (wulkanami).
W marzeniu sennym: (trzęsienie ziemi)
groźba, zapowiedź niebezpieczeństw;!.
Ziemia — własność ziemsk;!. obszar, te-
rytorium. kraina, kraj. ojczyzn;!. Ziemia
obiecana. ziemi;i mlekiem i miodem płynąc;i.
Ziemia świętu — K;in;i;m. Palestyn;!.
Kamienisty grunt — bezpłodność. j;ilo-wość.
ugór.
Ziemia noszon;i j;iko amulet dodający sil.
zapewniający rozwój dziecka, ułatwiający
pijakom zerwanie z nałogiem.
Ziemię symbolizują: sześcian, kula. jabłko
królewskie, wąŜ: kolory: czerwony, Ŝółty.
zielony brązowy i brunatny.
Ziemia —jeden z czterech ..pierwiastków"
staroŜytności: pozostałe to: woda. powietrze. i
ogień.
W alchemii: pramatcria. oddzielona od wód
(Gen. 1.9).
W astrologii Ziemia łączy się ze znakami
zodiaku: Byk. Panna. KozioroŜec.
ZŁOTO
Złoto jest
symbolem
boskości.
boskiej inte-
ligencji.
nieśmiertelności,
niczniszczalnośc
i. chwały (zwl.
niebieskiej),
doskonalenia i
oświecenia duchowego, wszystkiego, co waŜne
i wartościowe (równieŜ w sferze ducha),
mądrości, wiedzy ezoterycznej, tajemnicy
Ziemi, doskonałości, stałości, niezmienności,
czystości; milczenia; godności, majestatu.
królewskości. potęgi, bogactwa, obfitości;
słońca, światła słonecznego, ognia, ukrytych
skarbów, świtu, ziarna zbóŜ. Ŝywotności.
płodności, miłości, eliksiru Ŝycia; serca, krwi;
pieniędzy, doczesności, chciwości, zniszcze-
nia, degradacji, zawiści, pokusy, zdrady;
zob. teŜ Barwa.
Szlachetność, niezniszczalność. odporność
na ogień, rdzę. wodę. powietrze, większość
kwasów, jego niezwykła kowalność i pla-
styczność. wreszcie jego rzadkość uczyniła
złoto od najdawniejszych czasów wyobraŜe-
niem rzeczy pięknej, cennej, przydającej
szacunku, wyobraŜeniem skondensowanego
bogactwa. Złoto powszechnie łączono ze
Słońcem, z uwagi na barwę światła sło-
necznego. i z niebem; dlatego często pozłacano
dachy pałaców i świątyń (do dziś kopuły
cerkwi), dawano złote tło świętym obrazom
(np. na mozaikach bizantyjskich); złoto
reprezentowało tam splendor rajskiej światło-
ści. przestrzeń idealną, boską. Wizerunki
bóstw i świętych ozdabiano złotym nimbem.
aureolą itd. Złoto na obrazach Buddy oznacza
światło prawdy i doskonałości.
W Egipcie trony, posągi, grobowce, na-
czynia faraonów sporządzano z masywnego
złota lub pozłacano. Biblijny Abram. gdy
wyszedł z Egiptu, ..byt bardzo bogaty w po-
siadłość złota i srebra" (Gen. 13,2); na starość.
juŜ jako Abraham, wysyłając sługę po Ŝonę dla
Izaaka. dal mu dla niej ..nausznice złote,
waŜące 2 sykle i 10 nauszników wagi
dziesięciu syklów" (Gen. 24.22). Lud izraelski
wychodząc z Egiptu miał ze sobą wiele złota
uŜytego później na złote sprzęty przybytku
(Ex. 25. 10—40). na ozdoby szat kapłańskich
(Ex. 28. l—43). wreszcie na złotego cielca.
posąg świętego byka odlany przez Aarona jako
przedmiot kultu dla Izraelitów w czasie. gdy
MojŜesz na górze Synaj rozmawiał z Bogiem
(Ex. 32. 1—35). Złote cielce odlewać kazał
takŜe król Izraela Jeroboam I w X w. p.n.e. (3.
Ks. Król. 2. 28—32); stały się one symbolami
bogactwa, pieniędzy, mamony. Salomon
sprowadzał dla swej świątyni, pałacu i tronu
złoto z Ofiru (3. Ks. Król. 9. 26—28; 10.14).
Czyste, wypraŜone w ogniu z zanieczysz-
czeń złoto — ludzie, ,,których Bóg doświad-
czył i uznał ich za godnych siebie. Jak złoto w
piecu wypróbował ich i jak ofiarę całopalenia
ich przyjął" (Ks. Mądrości 3, 5—6).
Złote jabłka na srebrnych czaszach zob.
Jabłko.
Złoty wiek w mit. gr. i rz. — pierwszy okres
dziejów świata, wiek patriarchalny, pod
władzą Kronosa (Saturna), kiedy była wieczna
wiosna i płynęły strugi mleka i słodkiego
nektaru (por. Prace t dnie Hezjoda.
Metamorfozy 1.89 Owidiusza); przen. naj-
lepszy okres, np. Aten (za Pizystrata. za Pery-
klesa), cesarstwa rzymskiego (za Antoninów),
w lit. łacińskiej (70 p.n.e.—18 n.e.: Cicero.
Wergiliusz. Horacy. Liwiusz) itd. ..Minęły
czasy szczęśliwej prostoty, trzeba się uczyć.
upłynął wiek złoty" (Monachomachia 3,9—40
Ignacego Krasickiego).
Złota gałąź — nieśmiertelność. Gałąź cu-
downa. ułamana przez Eneasza. która zapew-
niła mu powrót na Ziemię z podróŜy do świata
cieni (Eneida 6,137 i nast. Wergiliusza).
Złote runo — cel wyprawy Argonautów,
symbol zdobywania rzeczy nieosiągalnych lub
niewyobraŜalnych.
Złote umiarkowanie (łac. aurea mediocri-
tas), najlepsza pośrednia droga między skraj-
nościami (Pieśni 2. 10. 5 Horacego).
śądza złota. ..Przeklęta Ŝądzo złota (łac.
auri sacra fames\}. do czegóŜ to nie popychasz
serc śmiertelników!" (Eneida 3.56 Wergiliu-
sza). Chciwy król Frygii. Midas. wg. mit. gr.
poprosił Dionizosa: ..Czegokolwiek się dotknę.
niech się złotem stanic", a gdy bóg prośbę
spełnił, król byłby umarł z głodu. gdyby go
Dionizos tej właściwości litościwie nie
pozbawił, kaŜąc mu się wykąpać w Paktolu.
rzece odtąd złotodajnej. ..Całuj. ściskaj zimne
złoto!" (Dziady cz. IV 967 Mickiewicza).
Gorączka złota — Ŝywiołowy pęd do po-
szukiwania złota, zwł. w piasku rzek złoto-
dajnych (Kalifornia. Newada. Alaska. Au-
stralia. Płd. Afryka itd.): przen. do bogacenia
się; pogoń za zyskiem.
Góry złota, złote góry — wielkie korzyści,
Obiecywać złote góry (Phormio. l. 2, 68 Te-
rencjusza).
Złoto z Tolozy — rzecz przynosząca pecha,
nieszczęście, bo niesprawiedliwie zagarnięta.
zagrabiona; konsul rzymski Ouintus Senilius
Caepio w 106 p.n.e. skradł, a potem
utracił skarbiec złota i srebra świątyni Apo-
Ilina celtyckiego w Tolozie (dziś Tuluza).
Złote jabłka Hesperyd, Atalanty, Iduny, zob.
Jabłko (nieśmiertelności).
Złoty osiołek zob. Osioł.
Złoty pas zob. Pas.
Złoty łańcuch zob. Łańcuch.
Złoty puchar zob. Puchar.
Złote jajo zob. Jajo.
Złoty deszcz — w mit. gr. Zeus zapładnia-
jący Danae ukrytą w spiŜowej wieŜy (poczęcie
Perseusza).
Złoto w chrzęść. — duch boŜy, wiara
triumfująca, chwała, radość, miłość; jako naj-
cenniejsza wartość doczesna było ofiarą naj-
bardziej godną bóstwa. Trzej magowie przy-
noszą w darze nowo narodzonemu Mesjaszowi
złoto, kadzidło i mirrę. Por. Srebro (w
symbolice chrzęść.).
Złote ulice w Nowej Jeruzalem (Apok.
21,21); ,,Ulice miasta to złoto czyste jak szkło
przezroczyste".
Złotousty (gr. chrysóstomos} przydomek
św. Jana (ok. 347—407), ojca wczesnego
Kościoła, egzegety biblijnego, arcybiskupa
Konstantynopola, nadany mu jako słynnemu z
wymowy kaznodziei.
Złote ostrogi — symbol stanu rycerskiego w
średniowieczu.
„Idź złoto do złota!" wg pop. legendy
Bolesław Krzywousty wysłał w 1109 roku
wojewodę Skarbka z Góry z poselstwem do
króla nm. Henryka V, a gdy ten ukazał
Skarbkowi swój skarbiec i powiedział: „Tym
pokonamy Polaków", poseł rzucił swój złoty
pierścień do skrzyni z klejnotami, mówiąc:
„Idź złoto do złota, my Polacy wolimy Ŝelazo".
Złoto Renu. W epopei germańskiej (ok.
1200) Pieśń o Nibelungach zawistny o chwałę
Zygfryda Hagen zabija go, kradnie królowej
Krymhildzie zdobyty przez Zygfryda skarb
Nibelungów i topi go w Renie, aby wydobyć
go w odpowiedniej chwili, ale zostaje zabity
przez Krymhildę.
Złoto — doskonałość, „czwarte stadium" po
pierwszych trzech: czarnym (grzech i skrucha),
białym (odpuszczenie grzechów i nie-winość) i
czerwonym (uwznioślenie i Ŝarliwość).
Chrysaor, magiczny złoty miecz Artegalla,
rycerza sprawiedliwości — najwyŜszy stopień
wzniosłości duchowej (Królowa wieszczek
Edmunda Spensera, poety ang. XVI w.).
Złoto — doczesność. „Jeśli masz umrzeć, a
cóŜ ci po złocie?" (Z Anakreonta, Kiedy by
worek bogatego złota... 8 Jana Kochanow-
skiego). ,,Spytaj (...) jaką lalkę wypiększoną
(...), co jest szczęście (...), odpowie: »Miłość z
cnotą« — a pomyśli: »Złoto, złoto"."
(DoŜywocie 3,4 Aleksandra Fredry). „Brudne
złoto! Ohydne, wstrętne, ale wspaniałe" (Homo
sapiens, Na rozstaju II S. Przyby-szewskiego).
,,Złoto jest przyrząd, którym się strąca
gwiazdy na ziemię" (Złoto Tadeusza Rittnera).
Potęga złota. „Czy (to miasto) jest tak trudne
do zdobycia, Ŝe nawet osioł obładowany
złotem nie będzie miał doń dostępu?"
(Moralia, Powiedzenia królów, 178B Plutar-
cha). Tak pytał król Filip II Macedoński, gdy
szpiedzy donosili mu, Ŝe jakieś miasto jest nie
do zdobycia. „Złoto całym światem włada i
najkrócej ludziom gada" (Trzy panny do
wybrania... 19—20 F. Karpińskiego). ,,Złoto
wnet zbłaźni burmistrza i rajcę, złoto uczyni
złodzieja i zdrajcę" (Apoftegmata 23, O
bogaczu a o mniejszym stanie 53—4 Reja).
„Od złota zaleŜy, do złota bieŜy świat cały"
(Faust I, Wieczór, Małgorzata Goethego).
Na wagę złota — o czymś bardzo cennym,
rzadkim, b. poszukiwanym.
Szczere złoto — o człowieku dobrym,
rozumnym.
Złote kajdany — niewola w dobrobycie.
Złote myśli — aforyzmy, sentencje, mak-
symy.
Złota młodzieŜ — zamoŜna, wielkomiejska,
lekkomyślna, goniąca za uciechami (pierw. o
dandysach roku 1714, fr. jeunesse doree).
Złota nędza — (bieda) ukryta pod pozorami
zamoŜności.
Złota nić zob. Nić.
Złota reguła — nie czyń drugiemu, co tobie
nie miło. ,,A jak chcecie, aby wam ludzie
czynili, tak i wy im czyńcie" (Ew. wg Łuk.
6,31; por. Ew. wg Mat. 7,12).
Złota wolność (tac. aurea libertas) — prawa
i przywileje wywalczone przez szlachtę w
dawnej Polsce.
Złote gody (wesele) — 50. rocznica ślubu.
Złoto — milczenie; zob. Srebro (Mowa jest
srebrem).
Złoty róg — dany przez Wernyhorę, róg,
który miał zabrzmieć na znak do boju o nie-
podległość kraju, do Czynu, prowadzić do
zwycięstwa (Wesele 3,37 S. Wyspiańskiego).
 W heraldyce: wzniosłość umysłu, szla-
chectwo, wielkoduszność; cnota, godność,
inteligencja, doskonałość, szacunek; wiąŜe się z
topazem. „Darmo mieć złoto w herbie, darmo i
w tytule, kiedy za cięŜkie prace wiatr tylko w
szkatule"
z łodyg
(Berła
Kochanowskiego).
złote 5—6
W marzeniu sennym: strata pienięŜna. W
Jana
alchemii: cel działania — uzyskanie złota z
pośledniejszych metali; skończone dzieło,
najwyŜsza mądrość; lać. aurum po-labile, złoto
asfodelow
(Soi, duch boski) i srebro (Luna, duch ludzki)
— lek uniwersalny.
ZŁOTOW ych.
ŁOS
(Asfodel)
Złotowłos symbolizuje śmierć, wieczność,
świat zmarłych, smutek, melancholię, Ŝal,
monotonię; pokorę; sentymentalizm.
Złotowłos, asfodel (Asphodelus) — rodzaj z
rodziny liliowatych, roślina o niemiłym,
smutnym wyglądzie; szarawy kolor liści i Ŝół-
tawy kwiatów skojarzyły prawdop. Grekom tę
roślinę z bladością zmarłych i wyobraŜeniem
melancholii zaświatów.
Złotowłos w mit. gr.-rz. — śmierć, wiecz-
ność, podziemny świat zmarłych; uŜywany w
kulcie Persefony i jej małŜonka Hadesa,
chtonicznej Artemidy-Hekate i chtonicznego
Dionizosa, którego matkę, Semele, równieŜ
obdarzano kwiatami złotowłosa. Jeden z
kwiatów (obok kwiatu lotosu, hiacyntu i kro-
kusa) wyściełających łoŜe małŜeńskie Zeusa i
Hery.
Łąki asfbdelowe rozciągające się szeroko w
Hadesie miały być miejscem (wg Odysei
11,539 Homera), gdzie przechadzają się cienie
•zmarłych skazanych na bezradosną, mono-
tonną półegzystencję. Grecy sadzili asfodele na
grobach, co wynikało, być moŜe, z mniemania,
Ŝe zmarłym takŜe naleŜy się jakieś poŜywienie,
mianowicie małe bulwy na korzeniach rośliny,
jadane dawniej w Grecji przez wszystkich, a
później tylko przez biedaków. Stąd asfodele
były takŜe symbolem pokory. „Nam raczej
wieńce z trupich asfodeli" (W Olympii 29
Lucjana Rydla). „(Pomponia Grecyna)
wygląda jakby za Ŝycia jeszcze chodziła po
łące porosłej asfodelami" (Quo vadis? 1,1
Henryka Sienkiewicza).
Złotowłos uwaŜany był w folklorze za
odtrutkę przeciw jadowi węŜów, obronę prze-
ciw czarom i robactwu, za afrodyzjak, lek na
suchoty i konwulsje, ochronę świń przed
chorobami, tępiciela myszy. Wg Herodota
koczownicy libijscy budowali swe szałasy
Złotowłos w chrzęść. —atrybut Madonny.
Złotowłos w śrdw. łączono z planetą
Saturn.
Złotowłos w języku kwiatów — Ŝal.
ZWIERZĘ
Mimo wielu tysięcy lat obserwacji zwierząt,
zachowały one u ludu (i aŜ do czasów nowo-
Ŝytnych takŜe u osób wykształconych) wiele
cech zagadkowych, tajemniczych, niepojętych,
nasuwających myśl. Ŝe są one nosicielami
demonicznych mocy kosmicznych lub boskich,
mogących oddziaływać na ludzi zarówno
korzystnie, jak szkodliwie. Usiłowano więc
magicznymi sposobami uruchamiać te
domniemane właściwości przez zaklęcia, gesty,
tańce, które nabierać miały tym większej mocy.
gdy uczestnicy przystrajali się w zwierzęce
futra, pióra, rogi, zęby i maski. Wspaniałe
sceny z Ŝycia zwierząt malowane i rytowane na
ścianach i sklepieniach jaskiń okresu kultury
oryniackiej i magdaleńskiej (jak w Altamirzc
lub Lascaux) miały prawdop. znaczenie
magiczne a. religijne, związane z myślistwem.
Symbolika zwierzęca wywodzić się moŜe z.
totemizmu (totem — zwierzę, roślina a.
przedmiot, słuŜące jako godło rodziny lub
klanu, uwaŜane często za przodka a. opiekuna,
otaczane czcią relig.) lub kultu zwierząt.
RównieŜ obecnie, w epoce robotów i kom-
puterów, przetrwały ścisłe i Ŝywe związki
człowieka ze zwierzętami. Towarzyszą mu one
od najwcześniejszego dzieciństwa jako
zwierzęta domowe, bohaterowie bajek, histo-
ryjek obrazkowych, wierszy i opowiadań, jako
zwierzęce zabawki. Są Ŝywymi symbolami
namiętności, uczuć i cech ludzkich, nosicielami
ukrytych prawd o nas samych. Ich cechy,
prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, Ŝyją
teŜ w języku, gdy np. mówimy o kimś, Ŝe
tchórzy, gzi się, zbaranial, zacietrzewił się,
zasępił, rozwydrzył, świn-tuszy, myszkuje,
małpuje, rozbestwił się itd.
Bogów wielu religii wyobraŜano sobie w
kształtach zwierzęcych lub 7. głowami
zwierząt (słonia w Indiach, szakala. ibisa. kota,
krowy w Egipcie, w chrześcijaństwie Ducha
Sw. jako gołębicy), a liczne stwory i potwory o
postaciach zwierzęco-ludzkich. wylęgłe w
wyobraźni człowieka, mogą stano
wić wcielenia dwoistej jego natury: centaury,
satyrowie, trytony, syreny, harpie, gryfy,
hipogryfy, chimera, jednoroŜec, łamią, Mi-
notaur, Echidna, Skylla, Kekrops, Erechte-usz,
sfinks itd. Mogły teŜ zrodzić się w wyobraźni
ludzkiej na widok zwierząt autentycznych
wprawdzie, ale nie poddających się
prymitywnej klasyfikacji staroŜytnych, jak np.
koniki morskie, nietoperze, ryby latające, jeŜe
morskie itd. Cechy bogów i ludzi
przypisywane w mitach i folklorze zwierzętom
znalazły bogate odzwierciedlenie w sym-
bolicznych postaciach bajki zwierzęcej, przy-
warach ludzkich w zwierzęcym przebraniu.
W plastyce staroŜytnego Bliskiego Wschodu
walka zwierząt wyŜszych z niŜszymi, po-
tęŜniejszych ze słabszymi oznaczać mogła
walkę wyŜszych instynktów ludzkich z niŜ-
szymi, dnia z nocą, dobra ze złem itd. (np.
walka orła z węŜem, lwa z bykiem). W wielu
mitach zwierzęta występują jako podpory
nieba a. świata: słonie, Ŝółwie, węŜe, krowy
itd., jako straŜnicy czterech stron świata a.
czterech naroŜników Ziemi.
Do korabia Noego weszły wg Biblii (Gen. 7,
14—16) wszystkie zwierzęta i ptaki (po parze,
samiec i samica) z wyjątkiem stworzeń
morskich. Księga Kapłańska dzieli juŜ jednak
zwierzęta na czyste i nieczyste (r. li):
pierwsze moŜna jeść i składać w ofierze Bogu,
drugich nie wolno. Czyste są parzystoko-pytne
przeŜuwacze oraz zwierzęta wodne mające
skrzela i łuski. Nieczyste są równieŜ zwierzęta,
z łapami lub bez łap, które czołgają się po
ziemi na piersi a. brzuchu.
Zwierzęta czyste: bawoły, baŜanty, bąki
(owady), bekasy, bydło domowe, daniele,
drozdy, gołębie, jarząbki, jelenie, jelonki,
komary, kozy, kuropatwy, kury, majki lekar-
skie, mole, motyle, mrówki, ortolany, oryksy,
osy, owce, pająki, przepiórki, pszczoły, sarny,
skowronki, synogarlice, szarańcza, szerszenie,
trzmiele, wieloryby, wróble i Ŝyrafy.
Zwierzęta nieczyste: bąki (ptaki), biało-zory,
bociany, dudki, dziki, hieny, ibisy, jaszczurki,
jednoroŜce, jeŜozwierze, kameleony, kanie,
konie, koty, krety, krogulce, krokodyle,
króliki, kruki, lamparty, lisy, lwy, łabędzie,
łasice, małpy, muchy, muły, myszy,
niedźwiedzie, nietoperze, nosoroŜce, nury,
orły, osły, pantery, papugi, psy, puszczyki,
ropuchy, rozgwiazdy, ryjówki, rysie, sępy,
skorpiony, słonie, sokoły, sowy, sroki, strusie,
świnie, tygrysy, wielbłądy, wilki, zające, Ŝaby i
Ŝurawie.
Od pradawnych czasów kojarzono zwierzęta
w nienawidzące się pary lub pary, w których
jedna strona czuje irracjonalny lęk przed drugą.
I tak np. jaszczurka boi się węŜa, koń —
wielbłąda, lew — koguta, małpa — Ŝółwia,
pantera — hieny, pies — wilka, puszczyk —
wrony, słoń — świni, zając — psa, zaskroniec
— nagiego człowieka, Ŝmija — ichneumona; z
tego prawdop. tylko 4 pary zestawiono na
podstawie obserwacji natury.
Ogólna symbolika zwierzęca klasyfikuje je w
porządku zstępującym jako: l) słuŜące do jazdy
wierzchem, 2) składane na ofiarę bogom, 3)
reprezentujące niŜszą formę bytu.
Nie ma dowodów na to, aby staroŜ. Grecy i
Rzymianie uprawiali kult zwierząt, mimo
zwierzęcych epitetów bogiń u Homera (wo-
looka Hera, sowiooka Atena), mimo Ŝe liczne
zwierzęta były atrybutami bogów (np. łania
Artemidy, wąŜ Asklepiosa, wąŜ i sowa Ateny,
orzeł Zeusa, paw Hery, wilk, gryf i kruk
Apollina, wąŜ i pantera Dionizosa, łania
Heraklesa i Izydy, gęś i owca Junony, pies
larów, koń i sęp Aresa, kogut Hermesa, byk
Posejdona, zimorodek Tetydy, gołąb, łabędź i
wróbel Afrodyty, lew Hefajstosa, wilk i
dzięcioł Marsa, Ŝółwie Pana na górze Partenion
itd.), mimo Ŝe nieraz bogowie, aby oszukać
boginie lub śmiertelniczki, przeobraŜali się w
zwierzęta, jak np. Zeus w byka, aby porwać
księŜniczkę fenicką Europę, lub w łabędzia,
aby uwieść królową spartańską, Ledę. Kiedy
indziej przemieniali się na czas pewien w orła,
niedźwiedzia, konia lub wilka. Apollo zmieniał
się w sępa i delfina, Atena w jaskółkę,
Dionizos w byczka, koźlę i lwa, Acheloos w
byka, Posejdon w byka i rumaka, Artemida,
„królowa zwierząt", w łanię, Hermes w barana,
a Pan w kozła. W znacznie liczniejsze
natomiast gatunki zwierząt zmieniali bogowie
ludzi, począwszy od świerszczy (Titonos) i
pająków (Arachne), przez jaskółki, słowiki i
jastrzębie (Filomela, Prokne, Tereus), aŜ do
jeleni (Akteon), łań (lo) i niedźwiedzic
(Kallisto).
Pojawienie się zwierząt w micie słuŜy zwy-
kle jako symbol siły i namiętności, jako próba
odwagi bohatera, jako narzędzie kary a.
ucieczki lub przemiany. WęŜe polizały uszy
Melamposa, aby mógł rozumieć mowę ptaków.
Byk Posejdona spłodził z kró-
Iową kreteńską Pasifae Minotaura. c/lowieka i.
głową byka. l.cto. Ŝona króla Sparty Tyn-
dareosa. matka Apoliina i Artemidy, przeo-
braziła się w wilka, aby uciec przed zemstą
Hery. Króla Arkadii. Likaona, Zeus przemienił
w wilka, aby go ukarać za składanie ludzkich
ofiar.
Zwierzęta cmblematycznc rzymskich sztan-
darów wojskowych (lać. signum): orzeł, wilk.
byk, koń i dzik. symbolicznie ustawiane na
sześcianach (Ziemia) i kulach (niebo, wszech-
świat).
Zwierzęta pozostające w związku z. czte-
rema ,,elementami": ziemia — płazy, ogień —
ssaki, woda — węŜe i smoki, powietrze —
ptaki.
Cztery zwierzęta dobroczynne w mit. chiń-
skiej: jednoroŜec, feniks, Ŝółw i smok.
Podstawowe symbole zwierzęce chrześci-
jaństwa: baranek, gołębica, ryba. Hwangeli-
stów: Łukasza — wół. Jana — orzeł. Marka
— lew. św. Piotra — kogut.
Zwierzęta najczęściej przedstawiane przez
plastykę romańską: paw, wól, orzeł, zając,
lew, kogut, Ŝuraw, kuropatwa, szarańcza.
Plastyka śrdw. i Odrodzenia wyraŜa przez
przedstawiane zwierzęta ogromny, skompli-
kowany świat symboli (np. Hieronim Bosch.
Pięter Brueghel), częściowo juŜ tylko dla nas
zrozumiały. Zwierzęta wzbogaciły teŜ
symbolikę heraldyczną mnóstwem fanta-
stycznych kształtów zoologicznych, ujętych
wszakŜe w ściśle określone prawidła. Bardzo
rozpowszechnione bestiariuszc zawierały juŜ
począwszy od IV w. niezliczone opowieści o
prawdziwych i fikcyjnych zwierzętach, .a od
XI w. rzeźba i architektura kościelna
wprowadziła je na kapitele kolumn i archi-
wolty portali kościelnych. RównieŜ XX--
wieczny nadrealizm zapełnił wyobraŜenia
plastyczne tłumem zwierząt i potworów zwią-
zanych z głębokimi pokładami psychiki
człowieka.
Zwierzęta o fantastycznych właściwościach
to np. latające konie bogów i bohaterów jak
Pegaz, konie Heliosa. Feba, Al Borak
Mahometa, Sleipnir Odyna. Pelikany w okre-
sach głodu rodzierały jakoby własną pierś i
karmiły swe dzieci wypływającą krwią.
Salamandra, wg Pliniusza (10.86), mieszka w
ogniu i potrafi go gasić przenikliwym chłodem
swego ciała.
Zwierzęta i raj Mahometa. Dziewięcioro
zwierząt przyjęto do muzułmańskiego raju:
są to: Al Rakim. pies muzułmańskiej wersji
Siedmiu śpiących z Efezu (zob. Siedem);
oślica Balaama (zob. Osioł); mrówka Salo-
mona. o której powiedział: ..Idź do mrówki.
leniwczc. a przypatruj się drogom jej i ucz się
mądrości" (Ks. Przypowieści 6.6); wieloryb
Jonasza (zob. Wieloryb); baran ofiarowany
przez Abrahama na całopalenie zamiast Izaaka
(Gen. 22,13); cielę uwarzone przez Abrahama
na przyjęcie Boga i dwóch aniołów (Gen.
18.7); Al Adha. najściglejszy z wielbłądów
Mahometa, i Al Borak. jego rumak. szybki jak
błyskawica; kukułka Bilkis, muzułmańskiej
królowej Saby; gołębica Noego (zob. Gołąb).
Zwierzęta jako symbole cech ludzkich i
boskich, zob. w odpowiednich hasłach, a
ponadto: buldog symbolizuje upór. zawzię-
tość, cykada — poezję, kawka — zarozu-
mialstwo, chełpliwość, kret — ślepotę, tępotę,
królik — płodność, mul — upór, papuga —
gadatliwość, naśladownictwo, sójka — bez-
sensowne gadulstwo, sroka — gadatliwość,
świerszcz — starość, turkawka — wierność
małŜeńską.
Zwierzęta nie nauczyły się kłamać, tac.
mentiri nań didicere ferae (Liber spectacu-
lorum ep. 30 Marcjalisa).
Zwierz szlachecki. ,,W języku strzeleckim
dzik. niedźwiedź, łoś, wilk. zwany był
zwierzem szlacheckim" (Pan Tadeusz l. 800—
801 Mickiewicza).
Zwierzę w człowieku. ,,Które zwierzę na-
sroŜsze moŜe być w tych czasach? Zły hody-
niec, zły tygrys, zły lew w gęstych lasach,
zjadlejszy zwierz dwunogi. z bliźnich szkodą,
franci, hipokryci pokryci, zdradni syko-fanci"
(Zjadłe zwierzę Wespazjana Kochow-skiego).
,,Jedno jest tylko zbawienie na ziemi:
zatłumić w sobie dzikie ludzkie zwierzę" (Na
pamiątkę 13—14 Kazimierza Tetma-jera).
,,Marzę często o tym wieku, gdy zwierzę ginie
w człowieku" (Pochwała wieku dojrzałego l—
2 T. Boya-śeleńskiego). ,.Spi w piersi tłumu
straszny zwierz o kłach stu krwawych
pysków" (Szkoła 81 —2 L. Staffa).
Zwierzęta stworzone są dla ludzi. ,,Niech
(człowiek) panuje nad rybami morskimi i nad
ptactwem powietrznym, i nad zwierzętami
(...), i nad wszelkim płazem, który pełza po
ziemi" (Gen. 1,26). ..Nic oezywistszego niŜ to.
Ŝe wszystkie zwierzęta stworzone jedynie i
wyłącznie na uŜytek człowieka"
(Headlong Hali rozdz. 2 Thomasa L. Pea-
cocka, 1816).
Złe zwierzę. „Cet animal esl Ires mechant,
quand on 1'attaaue ii se defend" fr. 'Zwierzę to
jest bardzo złe: napadnięte broni się!" (La
Menagerie, Theodore P.K., anonim. 1868).
Równość zwierząt. „Wszystkie zwierzęta są
równe, ale niektóre są równiejsze od innych"
(Ferma zwierzęca, rozdz. 10 George'a Orwella,
1945).
W alchemii: l) feniks, 2) jednoroŜec. 3) lew.
4) smok.
Astronomia czerpała obficie ze świata zwie-
rząt. Na dwanaście konstelacji zodiaku osiem
jest zwierzęcych: Baran, Rak, KozioroŜec,
Lew, Ryby, Skorpion, Byk i Strzelec (centaur
a. jeździec na koniu). Z pozostałych 76
gwiazdozbiorów aŜ 37 nosi nazwy zwierząt,
prawdziwych lub mitycznych.
W symbolice astrologicznej staroŜytnym
„planetom" odpowiadają pewne zwierzęta. A
więc np.:
Słońce — orzeł, lew, byk, kogut, jeleń, koń.
skowronek.
KsięŜyc — ryba, ostryga, słowik, Ŝaba.
zając, ślimak, sowa.
Merkury — małpa, kot,.lis, papuga, zaskro-
niec, wiewiórka.
Wenus — gołąb, baŜant, kuropatwa, tur-
kawka, jagnię, koza, wróbel.
Mars — wilk. dzik, sęp. byk. koń. wąŜ.
struś, skorpion, kania, pies.
Jowisz — sokół, paw, daniel, jeleń, słoń.
Saturn — ropucha, nietoperz, sowa, ska-
rabeusz, kruk, osioł, Ŝółw, niedźwiedź, szczur,
kret, pająk,
ŹRÓDŁO (Krynica, Zdrój)
Źródło symbolizuje prawdę, świadomość
duchową, mądrość, erudycję, rozsądek, spra-
wiedliwość. wraŜliwość, obraz duszy, wyrocz-
nię, wolę ludu, natchnienie poetyckie, zapo-
mnienie, pamięć; Boga, pokutę; radość i go-
rycz: Ŝycie, siłę Ŝyciową, wieczny Ŝywot;
zasadę Ŝeńską; vulvę; młodość, odmłodzenie,
ozdrowienie, cudowne pokrzepienie, odnowę,
oczyszczenie; pragnienie, czystą wodę. Zob.
Rzeka, Studnia, Woda.
Źródło — źródło sił Ŝyciowych czczone jako
symbol czystości, płodnej obfitości, krwi
boskiej, spermy niebiańskiej, macierzyństwa.
Źródło — obraz duszy jako źródła Ŝycia
wewnętrznego, niewyczerpanej energii du-
chowej, osobowości, własnego „ja" (zwłaszcza
jeśli znajduje się w środku zamkniętej
przestrzeni, np. basenu, patia, kruŜganku).
Źródło w tradycji Ŝyd. — pokuta, oczysz-
czenie: pociecha, zaspokojenie pragnienia;
odrodzenie, Ŝycie wieczne.
Źródło Ŝycia, radości, mądrości. „Nauka
mądrego zdrojem Ŝywota" (Ks. 'Przypowieści
13,14). „Zdrojem Ŝywota nauka tego, który ją
ma, a nauką głupich szaleństwo" (jw. 16.22).
„Źródłem Ŝycia usta sprawiedliwego" (jw.
10,11). „Bojaźń Pańska zdrojem Ŝycia" (jp.
14,27).
,,Źródło nogą zmącone i zdrój zepsuty —
sprawiedliwy upadający przed bezboŜnikiem"
(jw. 25,26).
..Źródło wołającego (wg Biblii) — wytrysło
z. paszczęki oślej, gdy Pan otworzył w
Ŝuchwie trzonowy ząb, aby umierający z
pragnienia Samson mógł się napić" (Ks.
Sędziów 15, 18—19).
Źródło wody Ŝywej (wg Biblii) — Bóg;
przeciwieństwo zbiornika na wodę, tj. bał-
wochwalstwa. „Mówi Pan: Bo dwie złości
uczynił lud mój: opuścił mnie, źródło wody
Ŝywej, a wykopał sobie cysterny rozwalone,
które nie mogą zatrzymać wody" (Jeremiasz
2,13). „U Boga jest zdrój Ŝywota" (Psalm 35
10),
Źródło — kobieta, Ŝoną. „Niech będzie
zdrój twój błogosławiony, wesel się z Ŝoną
młodości twojej (...), piersi jej niech cię upa-
jają na kaŜdy czas, a miłością jej rozkoszuj się
ustawicznie" (Ks. Przypowieści 5, 18—19).
Zdrój zapieczętowany, zdrój ogrodów —
Oblubienica (Pieśń nad pieśniami 4, 12—15)
niedostępna nikomu, prócz swego Oblubieńca;
Matka Boska.
Źródło — vulva. W Grecji źródła, nieraz
otoczone fallicznymi kolumnami, tworzyły
razem zespół dwupłciowy oznaczający płod-
ność, urodzaj. U Greków (i wielu innych
ludów) źródło uosobione jako Ŝeńskie bóstwo,
a. znajdujące się pod opieką najad, nimf
źródlanych.
Źródło wytryskujące z podziemnego świata
zmarłych — śmierć, Ŝycie przyszłe, narodziny
i zmartwychwstanie. Czczone jako istota Ŝywa
i boska. Wiązało się z pośmiertnym sądem nad
duszą w królestwie podziemnym;
dlatego sędziowie słuchali wróŜebnych rad
źródeł a nimf źródlanych.
 Źródła lecznicze — zob. Woda.
Źródło — wróŜba, wyrocznia. Źródła
wróŜebne w najsłynniejszych wyroczniach, jak
Apollina w Delfach (źródło Kassotis), w
Didymajonie na płd. od Miletu itd.
Źródło — natchnienie poetyckie; źródła
poświęcone muzom, jak Aganippe w Beocji u
stóp Helikonu, jak Hippokrene, tamŜe, które
wytrysnąć miało pod uderzeniem kopyta
Pegaza, jak kastalskie w Delfach u stóp
Parnasu.
Źródło — zapomnienie; pamięć. Wg orfików
u wejścia do Hadesu znajdują się: źródło
zapomnienia, a nieco głębiej — źródło pa-
mięci; kto się napije wody z drugiego, będzie
przebywał wiecznie między bohaterami, za-
chowując świadomość.
„Nawet źródłom doskwiera pragnienie" łac.
fontes ipsi sitiunt (Ep. ad Quint. 3, l, 4
Cicerona).
W źródle radości — gorycz. „Z samego
źródła radości wytryska kropla goryczy, która
dokucza nawet w kwiatach" (O naturze
wszechrzeczy, 4,1133 Lukrecjusza).
Źródło w Banduzji, tac. fons Bandusiae —
źródło natchnienia, inspiracji, opiewane przez
Horacego (Pieśni 3, 13. l): „O fons Bandusiae
splendidior vitro" 'O źródło w Banduzji
jaśniejsze od szkła!"
Źródło dziewiczej, Ŝywej wody (w tradycji
chrzęść.) — Niepokalane poczęcie NMP;
Chrystus. „Ja dam pragnącemu darmo ze
źródła wody Ŝycia" (Apok. 21,6). „Baranek (...)
poprowadzi ich do źródeł wód Ŝycia" Ów.
7,17).
Źródło krwi Emanuela (tj. Mesjasza) — w
którym chrzęść, grzesznik, po zanurzeniu się,
otrzymać ma odpuszczenie grzechów.
Źródło Mimira (Mimisbrunnr) — mądrość
świata, proroctwa, poezja. Mimir, skand. bóg
mądrości, pozwolił Odynowi napić się z tego
źródła, ale wyłupił mu jedno oko;
Odyn stał się najmędrszym z bogów.
Źródło — czysta woda. Przysłowie wł.:
Chi vuol dell'acqua chiara, vada alla fonie 'kto
chce czystej wody, niech idzie do źródła'.
Źródło Vaucluse'y, fr.fonfainede Yaucluse,
unieśmiertelnione przez poezję Francesca
Petrarki.
Źródło młodości — ustawiczne odmładzanie
się. Napoje boskie a. ofiarne, jak gre-cjca
ambrozja, indyjska soma i amrita to takŜe
źródła młodości zapewniające młodość
i długowieczność, podobnie jak eliksiry Ŝycia
alchemików. Wg mit. rz. Jowisz zmienił nimfę
Iuventas w źródło, które odmładza wszystkich
kąpiących się w nim (pod okiem figury
Kupida); łac. fons iuventutis: w Powieści o
Aleksandrze Aleksandra de Bernay (fr. fontaine
de jouvence). Źródła wiecznej młodości
poszukiwać miał, wg legendy, konkwistador i
odkrywca hiszp. Juan Ponce de Leon na
Florydzie (którą odkrył w 1513);
w rzeczywistości szukał pełnej skarbów' wyspy
Bimini, o której słyszał od Kari-bów.
Źródło — sprawiedliwość. „Są w naturze
pewne źródła sprawiedliwości, z których, jak
strumienie, wypływają wszystkie prawa
cywilne" (Adyancement of Learning 2, 23, 49
Francisa Bacona).
Owcze Źródło, zob. Owca.
Wieczne źródło rozsądku — Geoffrey
Chaucer (przedmowa do Bajek Johna Dry-
dena).
Źródło — wraŜliwość. .,Droga wraŜliwości!
niewyczerpane źródło wszystkiego, co cenne w
naszych radościach, co kosztowne w naszych
zmartwieniach!" (PodróŜ sentymentalna. The
Bourbonnais Laurence Ster-ne'a).
Źródło — autor naśladowany. „Sławmy
autora, z którego bierzemy; gdy wodę pijem,
źródło uwieńczajmy!" (Myszeidos 10. 123—4
Ignacego Krasickiego). ,,Sobie bądź źródłem,
byś innym był winem" (Igrzysko 1,592
Leopolda Staffa).
Źródło słodkich łez — serce (Gniazdo
wróbla Williama Wordswortha).
Siedzieć przy źródle — na właściwym,
korzystnym, lukratywnym miejscu.
Z dobrego źródła (informacja, produkt itd.)
— z pierwszej ręki, otrzymany bezpośrednio;
od osoby godnej zaufania, gwarantującej
prawdziwość wiadomości.
śABA
śaba symbolizuje podporę świata. Słońce,
KsięŜyc, wiosnę, wodę, deszcz, wyrocznię,
wróŜbę, nadzieję; lubieŜność, chuć, rozpustę;
zmartwychwstanie, powtórne narodziny,
płodność, akuszerkę; chwałę, natchnienie;
człowieka, kobietę, miłość, bel canto, gada-
tliwość, czcze przechwałki, próŜność, kłam-
liwość, lekkomyślność; zawiść, nadmierne
ambicje; niezdecydowanie, dwuznaczność,
herezję, prozelityzm: oszustwo, wścibstwo:
plagę, zarazę, śmierć, trupią czaszkę, diabła.
czarownicę, szkaradę. plugastwo. nieczystość.
brzydotę; niezdarność. bezczynność:
lenistwo, beztroskę: słabość, bezbronność.
ograniczoność.
śaba w staroŜ. Egipcie — wodny Ŝywioł
pramułu. wylew Nilu. zmartwychwstanie.
atrybut Izydy (noszono amulety wyobraŜające
Ŝabę. aby zapewnić sobie łaski bogini. m.in.
płodność). Niektórych bogów wyobraŜano z
głową Ŝaby. np. czterech prabogów;
byli to: Nun (woda). Huh (nieskończoność).
Kuk (ciemność). Amon (niewidzialność a. po-
wietrze). którzy, wraz ze swymi węŜogło-
wymi Ŝonami: Naunct. Hauhet. Kaukct i
Amaunet. stworzyli świat, którym długo
władali nim zeszli do podziemi, skąd rządzą
Nilem i ruchem Słońca. Heket. dawna bogini
wody. bogini-Ŝaba. bogini szczęśliwych poro-
dów, długiego Ŝycia i zmartwychwstania.
udzielała Ŝycia ludziom i zwierzętom ukształ-
towanym przez Chnuma.
śaba — zmartwychwstanie; ze względu na
dramatyczne przeobraŜenia w kolejnych sta-
diach rozwojowych kijanki.
Zielona Ŝaba — nadzieja; zmartwychwsta-
nie.
śaba w staroŜ. Izraelu — ambicja (sięga
wysoko chwytając owady); nieśmiałość poni-
Ŝona. sięgająca po wiedzę i mądrość; stan
niezdecydowania: prozelita. neofita: błędnie
rozumujący niszczyciel mądrości; zwierzę
nieczyste.
śaby — plaga. Druga plaga egipska (Ex. 8.
1—15).
śaba w hinduizmie — Słońce spoczywające
na widnokręgu; podpora świata; Ŝycie mate-
rialne; Matka Ziemia; deszcz; płodność.
śaba —lubieŜność. zmysłowość, płodność.
Samica Ŝaby. dzięki swej olbrzymiej płod-
ności. otwartości i długotrwałości aktu
seksualnego odbywanego bez wyboru z róŜ-
nymi partnerami, z reguły mniejszymi od niej.
była ulubienicą Wielkiej Macierzy. Jako
symbol płodności była częstą ofiarą wotywną
składaną Herze w Herajonie na wyspie Samos
i Artemidzie w jej świątyni Orthia v. Sparcic.
śaby — wieśniacy; mil. gr.: Błądząca po
świecie, prześladowana przez zazdrosną Herę
Latona. w ciąŜy z Apollinem i Artemidą.
spragniona, nachyliła się nad strumieniem. aby
się napić wody. ale przeszkodzili jej
w tym wieśniacy tnący łozinę. Latona zmieniła
ich w Ŝaby. Ulubiony temat malarstwa i rzeźby
ogrodowej XVII w., zwł. we Francji.
śaba — wyrocznia, przepowiednia, zwierzę
sfery apollińskiej, ulubione przez lud gr.;
jednak w komedii Arystofanesa śaby (406
p.n.e.) chór Ŝab towarzyszy do piekieł Dio-
nizosowi.
śaba — potęga głosu i bezsilność ciała
(Bajka 44 Ezopa).
śaba — próŜność, zarozumiałość, pycha.
Gdy Ŝaby poprosiły Zeusa o króla, zrzucił im
kij, który był jednak zbyt nieruchawy dla ich
ambicji; zaŜądały więc potęŜniejszego władcy;
wtedy bóg zesłał im węŜa wodnego, który je
wszystkie poŜarł (Bajka 42 Ezopa).
Przysłowie: Chciały Ŝaby króla, dostały
bociana. śaba nadymała się, pragnąc
przerosnąć wołu, aŜ pękła (Bajka 1,42 Fed-
rusa). Konia kują, a Ŝaba nogę nadstawia.
śaba — słabość, bezbronność, bezsilność,
wątłość. śaba i mysz postanowiły rozstrzygnąć
pojedynkiem, która z nich ma być gos-
podarzem pewnego bagienka; nadleciała kania
i poŜarła obie rywalki \Bajka 168 Ezopa).
śaba — beztroski Ŝywot. „Dobrze być Ŝabą.
chłopcy: Ŝyje bez frasunku, do szklenie nie
nalewa, dość ma wokół trunku" (Sielanka 10,
52—3 Teokryta).
śaby w Styksie. „Dziś nawet dzieci (...) nic
wierzą w brednie o duchach, podziemnych
królestwach i rzekach, i czarnych Ŝabach
rechocących w wodach Styksu" (Satyra 2,
148—150Juwenala).
śaba — ziemnowodność; ambiwalencja,
dwuznaczność. Przejście z prawód Chaosu. z
elementu wodnego, w ziemski i na odwrót.
śaba (i ropucha) — zwierzę księŜycowe,
sprowadzające deszcz i odrodzenie jako istota
ziemnowodna: zmiana środowiska odpowiada
fazom KsięŜyca a. zmianom pogody z suchej
na mokrą, deszczową, i odwrotnie;
znikanie w wodzie i pojawianie się Ŝaby
związane z ideą śmierci, stwarzania i zmar-
twychwstania. W wielu legendach — Ŝaba na
KsięŜycu. Przysłowie starofr.: Kto kocha
ropuchę, przypomina KsięŜyc.
śaba — kobieta, jako przeciwieństwo
fallicznej ryby i takiegoŜ węŜa.
śaba — naturalna ofiara węŜa.
śaba w chrześcijaństwa • — herezja; nie-
stateczność, płochość, pogoń za doczesnymi
uciechami (za muchami), nieczystość, rozpusta,
próŜność, kłamliwość; diabeł.
śaby — nieczyste duchy czartów. ,,I wi-
działem z paszczy smoka i z pyska bestii, i z
ust fałszywego proroka trzy nieczyste duchy
na kształt Ŝab. Albowiem są to duchy czartów"
(Apok. 16, 13—14).
śaba — człowiek, anatomiczna antycypacja
człowieka; stąd często w legendach i bajkach
przemiana Ŝaby w pięknego księcia. śaba z
głową starca na tacy niesionej przez Murzynkę
przedstawia najwyŜsze stadium ewolucji w
obrazie Boscha Kuszenie św. Antoniego
(Egipcjanina).
śaby — oszuści. Oszuści jak Ŝaby w błocie
kryją się w gorącej smole na dnie fosy w
piekle (Boska Komedia, Piekło 22. 16—28
Dantego).
śaba kropielnicy — bigot trzęsący się przed
herezją, przesadnie i powierzchownie religij-
ny. W wielu dawnych kościołach umieszczano
w kropielnicy małą rzeźbę Ŝaby a. ropuchy
wyobraŜającą demona egzorcyzmowa-nego
wodą święconą.
śaba — talizman, amulet. RóŜne części
ciała Ŝaby (i ropuchy) uwaŜano za potęŜny
talizman magiczny przeciw nieszczęściom,
chorobom i „złemu oku" a. sprowadzający
choroby i biedę na wrogów.
śaba — bezczynność, lenistwo. śaby wy-
grzewające się w promieniach Słońca.
śaba — parafiańszczyzna, ograniczoność.
Przysłowie jap.: śaba w studni nic nie wie o
wielkim oceanie.
śaba rechocąca, kumkająca, skrzecząca, .
dukająca — paplanina, gadatliwość, plot-
karstwo.
Polskie Ŝaby — wirtuozeria. „śadne Ŝaby
nie grają tak pięknie jak polskie" (Pan
Tadeusz 8.581 Mickiewicza).
śaba, ropucha — szpetota, szkarada, pas-
kudztwo. plugastwo, brudy, błoto, bagno.
Przysłowia: śaba odrzeka się błota, a lezie w
nie. Posadź ropuchę na złotym stole, a ona na
to: Do błota wolę!
śabie oczy — wyłupiaste, wypukłe.
śabi skok — bardzo blisko; bardzo krótki.
śaby, Ŝabojady — Francuzi, a zwł. pary-
Ŝanie, dla których Ŝabie udka są przysmakiem.
RównieŜ aluzja do trzech ropuch heral-
dycznych Chlodwiga, zob. Ropucha.
W marzeniu sennym: nieoględność, niedy-
skrecja.
śELAZO
śelazo symbolizuje niezmienność, nieza-
wodność, twardość, spoistość, odporność,
trwałość; krzepkość, nieustępliwość, nieugię-
tość, siłę; upór, cierpliwość; okrucieństwo;
karę, niewolę; broń.
U staroŜytnych śydów Ŝelazo było emble-
matem utrapienia, niewolnictwa; hartu ducha,
stanowczości i zdecydowania. Jedno z
przekleństw rzucanych na nieposłusznego
Bogu: ,,Niechaj niebo nad tobą będzie z miedzi,
a ziemia, którą depczesz, z Ŝelaza" (Deut.
28,23), albo odwrotnie: „I dam wam niebo z
wierzchu jak Ŝelazo, a ziemię miedzianą" (Lev.
26,19), tj. niebo bez deszczu, a ziemię
nieurodzajną. „Będziesz nimi rządził laską
Ŝelazną, a jak naczynia garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 2 9). Zwykle jednak tradycja
biblijna przeciwstawia Ŝelazo miedzi i spiŜowi:
metal pospolity — metalom szlachetnym, tak
jak wodę — ogniowi, czerń czerwieni, północ
południu.
W tradycji ludowej Ŝelazo jest najlepszą
obroną przeciw złym duchom, czarnej magii,
demonom, wampirom, czarownicom i przynosi
szczęście, zwłaszcza Ŝelazo w postaci
podkowy, gwoździa wbitego do kołyski, do
łóŜka rodzącej, noŜyczek; moŜe to być teŜ
Ŝelazny a. osinowy kół, którym przebija się
serce nieboszczyka, aby się nie stał upiorem
(por. Dziady cz. III 462—481 Mickiewicza).
,,Pierwsze rzeczy potrzebne do Ŝycia ludz-
kiego są: woda, ogień i Ŝelazo" (Eklezja-styk
39,31).
W tradycji ludowej i biblijnej Ŝelazo jest
takŜe metalem demonicznym, nieczystym,
szatańskim narzędziem śmierci i wojny,
brutalnej siły, materializmu, nieświadomości.
Metal pochodzący zarówno z nieba (z me-
teorytów), jak i z rud podziemnych, z domeny
bóstw chtonicznych, piekielnych. Przy bu-
dowie świątyni Salomona „młota i siekiery i
wszelkiego narzędzia Ŝelaznego nie było
słychać w domu" (3. Ks. Król. 6,7); druidzi nie
posługiwali się narzędziami Ŝelaznymi, ścinali
świętą jemiołę złotymi sierpami.
śelazny wiek — w mit. gr. ostatni, najgorszy
okres w dziejach świata: wg Hezjoda {Prace i
dnie 42,201) piąty, pod władzą Plutona, wg
Owidiusza (Metamorfozy l ,89) — czwarty,
wiek zbrodni, chytrości, zdrady
i przemocy. „śelazo odkryto na szkodę ludzi"
(Dzieje 1,68 Herodota).
Epoka Ŝelaza, trzecia po epoce kamienia i
epoce brązu; choć początek jej datuje się
zwykle około 1200 r. p.n.e., w europejskim
średniowieczu Ŝelazo zajęło pierwsze miejsce,
przed miedzią i brązem, dopiero wraz z wpro-
wadzeniem Ŝeliwnych luf armatnich. W Ame-
ryce przedkolumbijskiej Ŝelaza nie znano.
śelazo — broń, miecz. „śelazo bowiem ciągnie
męŜa ku sobie" (Odyseja 16,294;
19,13 Homera, tł. J. Parandowskiego). Ogniem
i Ŝelazem, tac. ferro et igni, ogniem i mieczem,
zob. Ogień. „Kto rany nie odebrał. Ŝartuje z
Ŝelazem" (Romeo i Julia 2,2 Szekspira, tł. A.
Mickiewicza). „śelazo ostrzy się Ŝelazem", łac.
ferrum ferro exacuilur (Ks. Przypowieści
27,17).
śelazo, Ŝelaza — kajdany. ,,Siedzieli w
ciemności i mroku, związani nędzą i Ŝelazem"
(Psalm 106 10). Zakuć w Ŝelaza. „JuŜ w
gruzach leŜą Maurów posady, naród ich dźwiga
Ŝelaza" (Konrad Wallenrod, Ballada
„Alpuhara" 676—7 Mickiewicza).
śelazne łoŜe Oga, króla Basanu z rodu
olbrzymów, miało dziewięć łokci wzdłuŜ i
cztery wszerz" (Deut. 3,11).
śelazny wóz konny staroŜytnego Wschodu,
wóz zaopatrzony w noŜe, miecze i sierpy
przymocowane do osi, kół i dna, który wjeŜdŜał
w gęstwinę nieprzyjaciół tnąc, kłując i raŜąc;
zob. Wóz.
śelazna korona Lombardii — zob. Korona.
Rozpalone Ŝelazo — w sądownictwie śrdw.
narzędzie próby, sposób dowodzenia winy a.
niewinności oskarŜonego; np. przejście boso po
rozpalonych do czerwoności lemieszach
Ŝelaznych bez szwanku dla stóp świadczyć
mogło o niewinności kobiety posądzonej o
zdradę małŜeńską.
„śelazny człowiek" — śrdw. android (auto-
mat naśladujący pewne czynności człowieka)
św. Alberta Wielkiego (ok. 1200—80). figura
witająca gości.
śelazne mury. Gród Disa w piątym kręgu
piekła otoczony jest murem barwy Ŝelazistej
(Boska Komedia, Piekło 8,78 Dantego);
przest. flota wojenna jako puklerz imperium
brytyjskiego.
List Ŝelazny — list bezpieczeństwa, kon-
wojowy, opaśny, glejtowy, glejt, łac. salvus
conductus, dawn. dokument gwarantujący
nietykalność posiadającej go osobie.
,,śelazna Ręka" — rycerz nm. z Frankonii,
Gótz von Berlichingen (1480—1562), który
utracił prawą rękę i nosił zamiast niej Ŝelazną;
bohater tytułowy dramatu Goethego (1773).
śelazna ręka — rządy energiczne, despo-
tyczne, w karności i dyscyplinie. Trzymać,
rządzić Ŝelazną ręką.
śelazna ręka w aksamitnej rękawiczce —
symbol twardych rządów z zachowaniem
cywilizowanych form. Frankowie ,,wtedy stoją
na chwały i potęgi szczycie, gdy ich trzyma
Ŝelazna ręka w aksamicie" (List do Jędrzeja
syna... 77—8 Kajetana Koźmiana).
śelazna rękawica — bóstwo, potęga, siła;
atrybut skand, boga piorunów, Thora.
śelazna miotła — ktoś. kto brutalnie
wprowadza porządek, usuwa zbędnych a.
nieudolnych pracowników.
„śelazny papieŜ" przydomek papieŜa
Sykstusa V (Felice Perretti 1521—90).
„śelazna dziewica" z Norymberg! — Ŝe-
lazne pudło z kolcami sterczącymi do we-
wnątrz, XVII-wieczne narzędzie tortur.
,,śelazna maska" — tajemniczy fr. więzień
stanu z ostatniej ćwierci XVII w., osadzony w
twierdzy w Pognerol; przewoŜony do Bastylii,
musiał nosić czarną maskę.
„śelazny ksiąŜę" — przydomek bryt.
dowódcy i polityka Arthura Wellesleya, księcia
Wellington (1769—1852).
śelazny krzyŜ, nm. Eisernes Kreuz, pruskie
odznaczenie wojskowe ustanowione w 1813.
odnowione w 1870 i 1914. a w 1939 jako
odznaczenie nm.
„śelazny kanclerz" — przydomek kanclerza
nm. Ottona von Bismarck (1815—98).
śelazny wilk, zob. Wilk.
śelazny kapitał — pieniądze nienaruszalne
a. odłoŜone na specjalny cel.
śelazny repertuar — lista utworów, do
których wznowienia teatr (opera, filharmonia
itp.) jest stale przygotowany w danym okresie.
śelazna racja, porcja — Ŝywność zacho-
wywana na czarną godzinę, na wypadek
odcięcia od wszelkich źródeł zaopatrzenia np.
w wojsku w czasie wojny.
Kuj Ŝelazo, póki gorące — załatwiaj sprawę
korzystając z pomyślnej chwili, z okazji. ze
sposobności.
Droga Ŝelazna — przest. kolej (Ŝelazna).
komunikacja kolejowa. ..Miło jest spieszącemu
tym Ŝelaznym szlakiem kilka mil na
godzinę przelatywać ptakiem" (Majątek albo imię
4,6 Józefa Korzeniowskiego).
W astrologii: planeta Mars, czerwona jak rdza,
jak krew (czerwona dzięki zawartości atomów
Ŝelaza w hemoglobinie).
śÓŁCIEŃ
śółcień jest symbolem wieczności, bram nieba,
świętości, ducha, potęgi (boskiej). Prawdy
objawionej (płaszcz św. Piotra), stałości (wiary);
energii, światła, jasności. Słońca, ognia,
wschodu, świtu, ciepła, powietrza, ziemi,
owocowania, dojrzałego owocu, liści jesiennych,
złota; oddechu, radości, dobroci, szczęścia,
godności, miłości, natchnienia, wspaniałości,
wspaniałomyślności, chwały, uznania, nagrody,
bogactwa; domu, gościnności, małŜeństwa,
płodności, urodzaju. obfitości, jedności,
delikatności, wzniosłości, dobrodziejstwa,
pokoju, czystości (duchowej); intelektu, wiedzy,
rozpowszechniania wiedzy, osądu,
wszechstronnych uogólnień, dojrzałości
duchowej, intuicji, natchnienia; ambicji,
arogancji, pogoni za sensacją, chytrości. obłudy,
skąpstwa, wrogości, zdrady (małŜeńskiej),
zazdrości, niestałości, tchórzostwa, choroby,
melancholii, śmierci, rozkładu.
śółcień na staroŜytnym Wschodzie — światło i
majestat. Otrzymywany z wysuszonych znamion
słupków i pręcików szafranu (krokusa)
uprawnego barwnik (zwany takŜe szafranem),
uŜywany był do barwienia wykwintnych strojów
w królestwach Babilonii. Medów i Persów.
Frygów, ubiorów greckich . dostojników i
dziewic; był takŜe strojem bogów (Apollo,
Dionizos) i bogiń (Atena). Jak kolor Ŝółci wiąŜe
się z Ŝółknięciem z zazdrości, zawiści, z goryczą,
z Ŝółtaczką, przeciw której uŜywano w śrdw.
ubiorów, wstąŜek i amuletów Ŝółtych. U śydów
barwa baldachimu ślubnego, u Rzymian barwa
welonu (por. jednak Czerwień) i obuwia panny
młodej. Przeciwieństwo błękitu (w średniowieczu
takŜe błękitnej krwi). Barwa kapłańska
hinduistów, buddystów, kapłanów birmańskich.
śółcień jest barwą chtoniczną, barwą ziemi i
jej płodów, lata i jesieni, dojrzałych kłosów i
jesiennych liści, starości i śmierci.
śółty kolor —zazdrość, niestałość, zdrada,
równieŜ małŜeńska. We Francji drzwi mie-
szkania osoby skazanej za cudzołóstwo sma
rowano Ŝółtą farbą. W XVI wieku prosty-
tutki hamburskie musiały nosić Ŝółte szale. W
niektórych krajach w średniowieczu zmu-
szano śydów do noszenia Ŝółtego kapelusza.'
płaszcza, Ŝółtej łaty na odzieniu, co symboli-
zowało zdradę Judasza (rudowłosego?); rów-
nieŜ ofiary hiszpańskich stosów inkwizycji
ubierano na Ŝółto jako zdrajców i heretyków.
śółta Księga (fr. livre jaune) — zbiór
dokumentów dyplomatycznych rozpowsze-
chnianych w parlamencie fr. w Ŝółtej okładce.
Nazwa tomu rosyjskich praw wojennych,
którym Litwa podlegała od 1812 do 1830 (na-
zwa od barwy okładek). „«A czy Sędzia, rzekł
Major, śółtą Księgę czytał?" «Co to za śółta
Księga?" pan Sędzia zapytał. "Księga. rzekł
major, lepsza niŜ wasze statuty, a w niej pisze
co słowo: stryczek. Sybir, knuty"" (Pan
Tadeusz 9, 165—8 Mickiewicza).
śółta Haga — sygnał choroby zakaźnej (albo
kwarantanny) na statku morskim. W
średniowieczu (wraz z czerwienią i czernią)
barwa Zarazy, Czarnej Śmierci, dŜumy.
śółta prasa — sensacyjna, szowinistyczna.
skandalizująca; nazwa powstała w USA ok.
1898 z powodu panikarskich artykułów w
prasie brukowej na temat „Ŝółtego nie-
bezpieczeństwa". zagraŜającego rzekomo Za-
chodowi (a zwłaszcza jego handlowi) ze strony
Chin i Japonii.
śółty diabeł (roś. ioltyj diawof) — potęga
złota; z opisu Nowego Jorku w szkicu Miasto
witego diabla (1906) Maksyma Gor-kiego.
śółtodziób — osobnik młody, niedoświad-
czony, nowicjusz, smarkacz.
Kolor Ŝółty uwaŜany jest w teatrze za przy-
noszący pecha, np. w scenografii, kostiumach
itd.
W alchemii — siarka, kolor kamienia
filozoficznego.
Kamień — Ŝółty beryl, heliodor. chryzo-
beryl, topaz, chryzopraz, diament, jaspis, bur-
sztyn itd.
W heraldyce i symbolice eklezjastycznej,
często zamiast barwy złotej, oznacza wiarę,
stałość, mądrość, chwałę; pole kropkowane.
W sztuce — światłość myśli; zazdrość,
fałsz, zdrada, niestałość, niepowściągliwość.
Metal — złoto. Planeta — Słońce, Merkury.
W muzyce — nuta E naturalna.
 Ludzie lubiący barwę Ŝółtą są rzekomo
nieustraszeni, idealiści, intelektualiści, refor-
matorzy, godni zaufania, nietowarzyscy,
skłonni do kpin.
śÓŁW
śółw symbolizuje podporę nieba a. świata,
ogień, wodę, noc, KsięŜyc; długowieczność,
nieśmiertelność; materializm, gnuśność, po-
wolność, ostroŜność, bezpieczeństwo, po-
wściągliwość, ascezę, czystość; miłość, lu-
bieŜność, fallusa, obojnactwo, płodność;
własny dom, bierny opór, tarczę, zbroję, wy-
trwałość, siłę; postęp, pilność; medytację,
mądrość, przewidywanie.
śółw w mit. ind. — kosmofor, dźwigacz
świata, niekiedy podpierający praocean, wyspy
błogosławionych, tron niebiański a. słonia
dźwigającego świat; gdy Ŝółw się porusza, aby
zmienić uciąŜliwą pozycję, następuje trzęsienie
ziemi; awatar (wcielenie) bodhi-sattwy a. boga
Wisznu podtrzymujący świat w czasie, gdy inni
bogowie czerpią amritę (eliksir Ŝycia i
nieśmiertelności, rodzaj ambrozji) z oceanu
mlecznego. U Japończyków — podpora nieba,
górskiej siedziby bogów.
śółw — małŜeństwo Nieba z Ziemią:
wypukły karapaks (pancerz grzbietowy) —
sklepienie niebieskie; płaski plastron (pancerz
brzuszny) — ziemia (wg ówczesnych pojęć
płaska).
śółw — noc. KsięŜyc, praocean. śółw,
kosmofor wynurzający się z prawód, wiąŜe się
z nocą. KsięŜycem i jego fazami.
śółw — mądrość. Tajemnicze znaki na
pancerzach Ŝółwi poczytywano często za jakieś
pismo, którego treści usiłowano się domyślać.
śółw — ostroŜność i przewidywanie. Po-
dobnie jak krokodyl i rak, Ŝółw zachowaniem
swym zapowiada uŜyźniające wylewy Nilu.
śółw — staroegip. i grecki symbol płodności
i urodzaju. Choć niektóre gatunki składają w
jednym lęgu tylko jedno jajo, inne, zwł.
morskie, składają ich przeszło dwieście. śółw
w ogrodzie — ochrona kwiatów i owoców
przed gradem i burzą (wg wierzeń ludowych).
śółw — miłość, lubieŜność, obojnactwo
(hermafrodyta, atrybut Hermesa i Afrodyty,
kobieco okrągłe ciało i falliczna głowa), atrybut
Apollina i Pana. Greczynki nosiły
kolczyki w kształcie Ŝółwi. W plastyce —
niekiedy wierzchowiec bogiń miłości, bóstw
wodnych. „Wenus na Ŝółwiu stoi" (Kolęda
pannom l Wespazjana Kochowskiego). Nimfa
Chelone (gr. chetone 'Ŝółw') wyśmiewała
małŜeństwo Zeusa z Herą nieustannie zdra-
dzaną przez męŜa; za karę została zmieniona w
Ŝółwia morskiego. PodnóŜki w świątyniach
Afrodyty oznaczano wizerunkiem Ŝółwia jako
własność świątyni.
śółw w wielu mitach — zwierzęcy Prome-
teusz, nauczyciel uŜytku z ognia.
śółw — długowieczność, zdrowie, nie-
śmiertelność. śółwie Ŝyją niekiedy znacznie
dłuŜej niŜ sto lat; dlatego uŜywano kawałków
pancerzy jako amuletów długowieczności i
obrony przeciw czarom.
śółw — powściągliwość, wstrzemięźliwość.
koncentracja, medytacja, samotność, czystość.
W razie potrzeby zwierzę chowa pod pancerz
głowę, łapy i ogon, rezygnując czasowo z
kontaktu ze światem zewnętrznym;
chroni się w swojej ,,wieŜy z kości słoniowej".
Atrybut bogini Skromności (gr. AidÓs, lać.
Pudicitia), bo milczy i nie opuszcza domu, jak
przystało gr. pannie.
śółw, łac. testudo — ruchomy dach
drewniany, który zasłaniał przed pociskami
obrońców legionistów rz. szturmujących mury
miasta; sklepienie ze sczepionych ze sobą
puklerzy nad głowami szturmujących mury
legionistów rzymskich.
Głos Ŝółwia w tradycji chrzęść. — głos
Ducha Sw.
śółw — zwierzę demoniczne, związane z
ciemnymi, chtonicznymi siłami; w plastyce
przedstawiano walkę koguta (herold Dnia) z
Ŝółwiem (Noc), np. dwukrotnie na mozaikowej
posadzce starochrześc. bazyliki w Ak-wilei (w
płn.-wsch. Włoszech).
Siedzieć jak Ŝółw w skorupie — izolować się
od otoczenia, być zamkniętym w sobie,
skrytym, milczącym.
śółw — własny, przenośny dom i zbroja.
„śe zamknięty w skorupie niewygodnie
siedział, Ŝałowała mysz Ŝółwia; Ŝółw jej od-
powiedział: «Miej ty sobie pałace, ja mój
domek ciasny; prawda, Ŝe nie wspaniały —
szczupły, ale własny"" (śółw i mysz Ignacego
Krasickiego).
śółw — wcielenie transcendentnych sił
Ŝywotnych, zob. Rak.
śółw — pilność, nieustanne pokonywanie
trudności.
 śółw — świat widzialny, egzystencja ma- jący dusze zmarłych na miejsce przeznaczenia.
terialna, przeciwieństwo transcendencji; gruby Dwugłowy Ŝuraw —dobrobyt. Wg tradycji
materializm. egip. miał pojawić się nad Nilem za panowania
śółw — powolność, przeciwieństwo skrzydeł; Menesa I, załoŜyciela l. dynastii (ok. 2800
lenistwo, bezczynność; napuszoność, niejasność, p.n.e.), zapowiadając okres dobrobytu.
stagnacja; mała ruchliwość i powolny chód śuraw — atrybut bogów i bohaterów, np.
typowy dla większości gadów. śółw z wydętym egipskiego Totha, Hermesa jako boga
Ŝaglem na grzbiecie — impresa Cosima podróŜnych, wędrowców i pielgrzymów,
dc'Medici z mottem lać. Festina lenie 'spiesz się Demeter, Artemidy, Ateny, Perseusza, gael-
powoli'. „Bo wy to, o Ŝółwie, leniwni, skiego boga Manannana, opiekuna Ŝeglarzy i
bezczynni, o dzieci senności i podłej bojaźni" kupców.
(śółwie 21—2 Romana Zmorskiego). śuraw — alfabet. Wg mitu gr. Palamedes,
śółw w plastyce — „Pracuj powoli!" rysunki mądry doradca Greków pod Troją, uzupełnił
na murach w okresie okupacji nm. w Polsce alfabet literowy Kadmosa, biorąc za wzór do
1939—45, wezwanie do biernego oporu, do liter kształty kluczy Ŝurawi (wg innych uczynił
„małego sabotaŜu" gospodarki okupanta. to Hermes); stąd związek Ŝurawi i Hermesa z
W heraldyce: odporność, niewraŜliwość na pismem i z poezją; i Hermes, i Ŝurawie, to
ciosy; powolny, ale trwały postęp; tarcza protektorzy poetów. „śurawie! (...) wyście mi
obronna władcy; liczna i szczęśliwa rodzina. W były niegdyś ukochane, wyście jesienną moją
astrologii: Chaos; znak zodiaku Rak. W były harfą!" (Grób Agamemnona 32—5
alchemii: massa confusa tac. 'mieszanina'; Słowackiego).
materia Sztuki: Hermes sporządził ze skorupy śuraw — taniec. Gdy coś wprawia Ŝurawie
Ŝółwia kitarę i ofiarował ją Apollinowi w w podniecenie, biegają i skaczą z rozpo-
zamian za skradzione mu bydło; stąd w tradycji startymi skrzydłami, przypominając nieco
chrzęść, moralna przemiana grzesznego ciała uczestników dyskoteki. Wg mit. gr. —taniec
pod wpływem działania ducha. Słońca, naśladujący zawiłości Labiryntu kre-
W marzeniu sennym: osoba śniąca. teńskiego i radosne pląsy Tezeusza i towa-
rzyszy po zabiciu Minotaura, prawdop. na
cześć Wielkiej Bogini, której liczbą jest dzie-
śURAW wiątka. śuraw musi jakoby uczynić 9 kroków,
śuraw symbolizuje wzniosłość, nieśmiertelność, aby wzbić się w powietrze.
szczęście; podróŜ, wędrówkę, taniec, wiosnę, śurawie w mit. gr. — wrogowie bajecznego
poranek, deszcz; wyrocznię, wróŜbę, pilność, ludu karłów Pigmejów w płd. Egipcie a. w
czujność, bystrość, wścibstwo, ostroŜność; Etiopii; ich królową Geranę Junona pokonała w
długowieczność, Ŝądzę, miłość, płodność; pojedynku i zmieniła w Ŝurawia (gr. geranos).
poboŜność, miłosierdzie, wierność, czystość, „śurawie, co z wielkim klangorem w podniebne
dobrobyt; arystokratyzm, zarozumiałość, bezkresy wzlatują w ucieczce przed zimą (...),
snobizm, skąpstwo, głupotę, nie-zgrabność; na skrzydłach zaś niosą zagładę i śmierć
paplanie, trajkotanie, zdradę; plemieniu Pigmejów" (Iliada 3, 3—6 Homera,
dobroduszność, sprawiedliwość, lojalność, tl. I. Wie-niewskiego), mieszkających
inteligencję, mądrość; alfabet, poezję. Por. najbardziej na południe w oikumene (obszarze
Bocian. zamieszkanym przez człowieka).
śuraw w Indiach — zdrada. Bogini Bal- śuraw — skąpy gospodarz, zob. Lis. śurawie
gala-muchi o głowie Ŝurawia to oszustka, Ibikosa — nieoczekiwani świadkowie zbrodni.
uosobienie-sadyzmu i zniszczenia. Jedynym świadkiem mordu popełnionego na
śuraw — poboŜność. „śuraw przestrzega poecie i śpiewaku gr. Ibiko-sie z Region był
pory swego przylotu, lecz mój lud nie chce przelatujący klucz Ŝurawi;
znać praw Pana" (Jeremiasz 8,7). mordercy zdradzili się, kiedy na tłumnym
śuraw — nieśmiertelność. Ptak wędrowny. rynku jeden z nich, na widok lecących Ŝurawi,
w mitach — psychopomp odprowadza wykrzyknął: „śurawie Ibikosa!"
 śuraw w chrześcijaństwie — religijność.
lojalność (pielgrzymuje w ślad za swoim
przewodnikiem), Ŝycie klasztorne; dobro-
czynność; uczciwość.
śuraw —czujność, spostrzegawczość. Jego
czujność i płochliwość weszła w przysłowie:
Czujny jak Ŝuraw. Stoi jak Ŝuraw na straŜy.
Sygnalizuje donośnym głosem wszystko, co go
zaniepokoi: aby nic zasnąć, Ŝuraw-war-townik
stoi na jednej nodze, a w drugiej trzyma
kamień. Pozycja ta daje jednak ptakowi
równieŜ opinię głupca i niezgrabiasza. Oczy
ptaka, osadzone po bokach, maj;) zasięg
widzenia 360°; wznosi głowę wysoko i wid/i
swym doskonałym wzrokiem na terenie
otwartym wszystko.
śuraw — niedyskrecja. Zapuszczać Ŝurawia
— niedyskretnie zaglądać.
śuraw — wiosna. Przylatuje z ciepłych
krajów z początkiem wiosny. Dla staro/.
Greków klangor Ŝurawi był hasłem do siewu (i
do Ŝniw).
śuraw — świt. Stojąc w wodzie Ŝurawie (i
czaple) pierwsze witają wschód Słońca.
śuraw — wzniosłość: niebotyczne wyŜyny,
na jakie się wzbija; przebywanie w czystym
,,eterze" napowietrznym.
śuraw — miłość, poŜądanie; radość Ŝycia.
Długi dziób symbolem fallicznym. Taniec
Ŝurawi uwaŜano za przejaw pobudzenia
płciowego w okresie godowym.
śuraw — wróŜba; płodność. Zapowiadają
deszcz a. burzę i ich skutek — urodzaj.
Pojawienie się Ŝurawia to dobry omen (tak jak
orła a. sępa); moŜe obwieszczać koniec wojny.
śuraw w folklorze wielu krajów — spra-
wiedliwość; dobroduszność; mądrość, inteli
gencja — cechy przypisywane mu przez lud,
a do niedawna takŜe przez ornitologów,
całkiem błędnie.
śuraw — długowieczność. Wg ludu Ŝuraw,
zwł. czarny, ma Ŝyć do tysiąca lat, pogląd
usprawiedliwiony wielkimi trudnościami
obserwacji Ŝycia Ŝurawi z bliska, w gąszczach,
zaroślach, wśród bagien, W plastyce łąc/ono go
z długowiecznymi cyprysami i sosnami.
śuraw — arystokratyczne maniery, świa-
towy styl Ŝycia towarzyskiego, zadzieranie
nosa wobec innych stworzeń, eleganckie
zachowanie się we własnym gronie; cechy
przypisywane mu z powodu pięknych, wy-
smukłych kształtów ciała, muskania piór,
wytwornych ruchów i elastycznego chodu.
śuraw — dobroczynność, miłosierdzie. „Jak
bajeczne Ŝurawie nad dzikim ostrowem, nad
zaklętym pałacem przelatując wiosną i słysząc
zaklętego chłopca skargę głośną, kaŜdy ptak
chłopcu jedno pióro zrucił, on zrobił skrzydła i
do swoich wrócił" (Pan Tadeusz, Epilog 102—
6 Mickiewicza). ,,Przyniosą mi chleb
wędrowne Ŝurawie" (Krńl-Duch 2.422
Słowackiego).
Zbarczony (tj. postrzelony w skrzydło)
Ŝuraw — melancholia, tęsknota. „Smutek,
zniechęcenie są treścią mojej duszy... Z skrzy-
dły złamanemi myśl ma (...) włóc/.y się jak
zharczonc Ŝurawie po ziemi" (Zamyślenia II
l—4 Kazimierza Tetmajcra).
Wędrowny Ŝuraw — scudzozicmczały Po-
lak. ,,0, jakŜe wiele jest u nas Ŝurawi!"
(Cudzoziemczyzna 1,4 Aleksandra Fredry).
W .heraldyce: czujność, straŜ; pomysłowość;
zapowiedź wielkich wydarzeń.