3

Making Landscapes Public /  2

Making Landscapes Public / 
Making Public Landscapes Making Public Landscapes
Editorial Redactioneel

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

13 Bruno Notteboom 12 Bruno Notteboom

Landscape on Television Landschap op de televisie

27 Claudia Faraone en Michiel Dehaene 26 Claudia Faraone en Michiel Dehaene

Landscapes Larger Than Life Uitvergrote landschappen
Notes on Two Films about Territorial Films over territoriale transformaties
in Europa

41 Marc Treib 40 Marc Treib

Exhibiting Landscapes Over de tentoonstelling van
landschappen

53 David Peleman 52 David Peleman

Gazing at the Landscape from Kijkend naar het landschap van
Within: The Atlas as a Genre binnenuit: deatlas als genre

65 Noël van Dooren 64 Noël van Dooren

A Landscape of Drawings Een landschap van tekeningen

Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
The Role of Represen­tation in the De rol van representatie in
Public Discourse on Landscape het publieke debat over landschap
and Design en ontwerp

Making Public Landscape / Publiek landschap maken

83 Han Meyer 82 Han Meyer

(The End of) The State of the Delta (Het einde van) De Staat van de Delta
(and What Might Follow) (en wat daarna nog kan komen)

99 Michiel Dehaene 98 Michiel Dehaene

Landscapes at the Tipping Point Kantelendeland­schappen
The Landscape of the De landschappelijke verbeelding van
In-Between City de tus­senstad

117 Hans Teerds 116 Hans Teerds

Public Practices Publieke praktijken
Designing the World as Landscape Ontwerpen aan de wereld als
landschap

1

Michiel Dehaene, Bruno Notteboom, Hans Teerds
Making Landscapes Public /
Making Public Landscapes
Redactioneel
In de wereld van de stedenbouw en ruimtelijke planning was de afgelo-
pen 20 jaar opmerkelijk veel aandacht voor het thema landschap. De
notie landschap bleek over een bijzonder vermogen te beschikken om
voortdurend nieuwe thema’s aan te kaarten. Eerst ging het in hoofdzaak
over ecologische vraagstukken zoals de wateropgave, maar naderhand
werd bijna de hele ruimtelijke discussie ‘verlandschappelijkt’. Het begrip
landschap wordt allang niet meer exclusief gebruikt voor natuurlijke of
rurale landschappen. Zo is de term stedelijk landschap inmiddels een
gemeenplaats geworden. En vandaag de dag spreken we ook over nieu-
we recreatielandschappen, residentiële landschappen, energieland-
schappen, zorglandschappen, etc. Met de verlandschappelijking van het
ruimtelijk debat ging ook een opmerkelijke emancipatie van het land-
schapsontwerp gepaard. Landschapsarchitecten slaagden erin het veld
van integraal regionaal ontwerp te bezetten, daar waar stedenbouwers
en planners het geruime tijd links lieten liggen. Ze gingen zich tegelijker-
tijd nadrukkelijker óók met architectuur en productdesign bezighouden.
Ook OASE mengde zich met verschillende themanummers in de land-
schappelijke discussie. In 2002 was er #60 Land in de stad over de ne-
velstad en de nadrukkelijke doordringing van stad en land, in 2004 #63
Platteland over de veranderingen in het buitengebied en in 2009 #80
On Territories over regionaal ontwerp.
In dit nummer willen we de blik tegelijk verbreden en vernauwen.
Vernauwen in de zin dat we het op een heel specifieke manier over de
notie landschap willen hebben, namelijk als drager van maatschappe-
lijke beeldvorming en publiek debat. Breder in de zin dat we de discus-
sie verleggen naar de rol van professionelen in het publieke debat. Dit
nummer is opgebouwd rond de stelling dat er geen ruimtelijke ordening
mogelijk is zonder debat. Juist in de discussie over het landschap – van
stadslandschap tot zorglandschap – overleeft dit debat, of beter, bouwt
het zich opnieuw op. In het slechtste geval verhult de verlandschappelij-
king van het debat over de ruimtelijke orde zich in een uiterst wollige
metaforiek.1 Maar in het beste geval blijkt dit juist de publieke discussie
over nieuwe urgente kwesties te verhelderen en aan te scherpen: de
metropolitane verstedelijking, de gevolgen van klimaatverandering,
voedselplanning, regionaal-stedelijk ‘metabolisme’, etc. De afgelopen
Rotterdamse biënnale lijkt hier meer dan ooit van overtuigd. Onder de
titel ‘Urban by Nature’ plaatst Dirk Sijmons het landschap in het cen-
trum van het mondiaal debat over klimaat en stad. Landschapsontwerp
is als discipline het best gesitueerd om de hybride ruimtelijke condities
van het ‘antropoceen’, waarin natuur en stad elkaar ruimtelijk en functi-
oneel doordringen, te organiseren tot een veerkrachtig stedelijk
metabolisme.
2 3
1
Angelo Sampieri, Nel paesaggio.
Michiel Dehaene, Bruno Notteboom, Hans Teerds 1
Il progetto per la città negli ultimi Angelo Sampieri, Nel paesaggio.
venti anni (Rome: Donzelli
Editore, 2008).
Making Landscapes Public / Il progetto per la città negli ultimi
venti anni (Rome: Donzelli
Editore, 2008).
Making Public Landscapes
Editorial
In the field of urban development and spatial planning, a remarkable
amount of attention has been given to the theme of ‘landscape’ over
the past 20 years. The notion of landscape turns out to have an ex-
tremely great capacity to keep generating new matters of interest. At
first, the focus was mainly on ecological questions, such as the water
issue, but after that, almost the entire spatial discussion became ‘land-
scapified’. The days when the idea of landscape simply referred to natu-
ral or rural settings are long gone. The term ‘urban landscape’, for in-
stance, has become commonplace. And nowadays we also speak of
‘leisure landscapes’, ‘residential landscapes’, ‘energy landscapes’,
‘health care landscapes’ and so forth. The ‘landscapification’ of the
spatial discourse was also accompanied by a striking emancipation of
landscape design. Landscape architects succeeded in taking over as-
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
pects of integral regional design that urban developers and planners
had ignored for a considerable while. At the same time, they also be-
came more directly involved with architecture and product design.
OASE also joined in the discussion on landscape, by publishing a
number of themed issues. In 2002, #60 Urbanism Out of Town dis-
cussed the diffuse city and the intense interpenetration of city and
county; in 2004, #63 Countryside examined changes in the environs;
and in 2009, #80 On Territories featured regional design.
In this issue, we want to make the focus both broader and sharper.
Sharper, in the sense that we talk about the idea of landscape in a very
specific manner, namely as a reflection of public debate and social im-
agination. Broader, in that we are shifting the discussion to the role of
professionals in the public debate. This issue of OASE is based on the
premise that spatial planning is not possible without debate. The dis-
cussion on landscape – from the urban landscape to the health care
landscape – is precisely where this debate stays alive, or rather, renews
itself. In the worst case, the landscapification of the spatial planning
debate is clothed in extremely woolly metaphors.1 But at its best, it clar-
ifies and sharpens the public discourse on new and urgent issues: met-
ropolitan urbanisation, the consequences of climate change, food plan-
ning, the regional/urban ‘metabolism’ and so forth. The latest
International Architecture Biennial Rotterdam seems convinced of this
more than ever. Under the title Urban by Nature, curator Dirk Sijmons
sets landscape at the centre of the global debate on climate and city.
As a discipline, landscape design is best positioned to organise the hy-
brid spatial conditions of the Anthropocene era, in which nature and the
city are spatially and functionally merging into a resilient urban
metabolism.
But why public landscape? Our use of a poly-semantic concept like ‘pub-
 2
Maar waarom publiek landschap? De manier waarop we een polyseman- Jürgen Habermas, The Structural
tisch begrip als publiek willen hanteren, behoeft enige toelichting. In dit Transformation of the Public
nummer is het ons te doen om de diepe link tussen landschap als me- Sphere. An inquiry into a Category
of Bourgeois Society (Cambridge,
dium van publieke verbeelding en de moderne notie van de publieke MA: MIT Press, 1989), 55.
sfeer. 3 which the new bourgeoisie, which gradually wrested itself free from a
Charles Taylor, Moderniteit in
De publieke sfeer is een uitvinding van de burgerlijke verlichting en meervoud. Cultuur, samenleving
staat voor de virtuele ruimte waarin de nieuwe burgerlijke klasse, die en sociale verbeelding (Kampen:
Uitgeverij Klement, 2005), 97.
zich geleidelijk ontworstelde aan een feodaal bestel, haar collectief stre- 4 highly idealised vision of German philosopher Jürgen Habermas, the
ven projecteert. Het is de ruimte van de uitwisseling van ideeën en Kees Schuyt, De
stuifzandsamenleving. Een
overtuigingen, ruimte voor het maatschappelijk gesprek. Volgens de selectie uit de columns 1997-
sterk geïdealiseerde visie van de Duitse filosoof Jürgen Habermas is 2004 (Amsterdam: J.M.
Meulenhoff en de Volkskrant,
het publieke een eigen sfeer in de maatschappij, tussen de (feodale) 2005).
staat en de markt in, niet gedomineerd door overheidsbemoeienis, 5 the political project serves the collective pursuit, which is made known
noch vatbaar voor marktwerking.2 Aan deze sfeer ontleent de moderne Taylor, Moderniteit in meervoud ,
op. cit. (noot 3), 92.
overheid haar legitimiteit, namelijk aan de mate waarin het politiek pro- 6 In many respects, the notion of ‘public sphere’ has been worn
ject het collectief streven, dat zich via de publieke sfeer kenbaar maakt, Benedict Anderson, Imagined
Communities (Londen: Verso,
weet te bedienen.3 1983).
In menig opzicht is de notie ‘publieke sfeer’ tot op de draad versle-
ten. De rol van de publieke ruimte in de vorming van de publieke sfeer,
namelijk als de plek waar burgers samenkomen en hun gedrag voor el-
kaar wederzijds zichtbaar is, kan niet zomaar naar analogie met de ne-
gentiende-eeuwse Parijse boulevard worden gedacht. En in de heden-
daagse ‘stuifzandsamenleving’ met haar snelle en gevirtualiseerde
media verschilt de publieke sfeer sterk van degene die in de context
van de opkomst van de schrijvende media is beschreven.4 Juist om die
reden is het belangrijk onszelf eraan te herinneren dat de publieke sfeer
vooreerst een virtueel en plaatsoverstijgend begrip betreft.5
De publieke sfeer bestaat slechts in de mate dat er sprake is van
een collectieve verbeelding waarin een gedeeld gedachtengoed kan ge-
dijen. De verbeelding van het landschap, als uiting van de ruimtelijke or-
dening, vormt een substantieel deel van deze collectieve verbeelding.
De landschappelijke verbeelding kan gezien worden als een graadmeter
van het vermogen waarmee een samenleving in staat is de context,
waarin diezelfde samenleving ruimtelijk vorm krijgt, voorwerp te maken
van haar culturele reflectie. Door die culturele reflectie en door die ver-
beelding krijgt de ruimtelijke vorm betekenis, wordt ze gedeeld en geme-
dieerd, zo maakte de Amerikaanse antropoloog Benedict Anderson dui-
delijk met een studie naar de rol van collectieve verbeelding in de
ontwikkeling van het nationalisme.6 Geograaf Denis Cosgrove maakte
een vergelijkbare analyse van de rol van landschap in de productie van
een symbolische orde waarmee een samenleving zichzelf ruimtelijk
ordent.7
Een dergelijke analyse lijkt vanzelfsprekend voor de kolonisatie van het
Venetiaanse achterland, maar ook de moderne stadsuitleg laat zich in
dergelijke termen lezen. Vandaag de dag is er echter geen sprake van
een dergelijke symmetrie tussen de ruimtelijke ordening en de maat-
schappelijke beeldvorming. Zelfs niet meer in Nederland, waar tot voor
kort het landschappelijk project stevig in het Nederlandse ruimtelijk be-
leid verankerd was. Na opeenvolgende Nota’s Ruimtelijke Ordening
waarin gefocust werd op de spreiding of concentratie van bebouwing,
toonde het Plan Ooievaar halverwege de jaren 1980 een toekomstvisie
4 5
lic’ here requires a bit of explanation. In this issue, we concentrate on 2
the deep link between landscape as a medium for public imagination Jürgen Habermas, The Structural
Transformation of the Public
and the modern notion of the ‘public sphere’. The public sphere is an Sphere: An inquiry into a
invention of bourgeois enlightenment and stands for the virtual space in Category of Bourgeois Society
(Cambridge, MA: MIT Press,
1989), 55.
feudal system, projected its collective pursuit. It is the space for the ex- 3
change of ideas and convictions, the space for social discourse. In the Charles Taylor, Moderniteit in
meervoud. Cultuur, samenleving
en sociale verbeelding (Kampen:
public sphere is independently positioned between the spheres of the Uitgeverij Klement, 2005), 97.
4
(feudal) state and the market, and is neither dominated by government Kees Schuyt, De stuifzandsa-
intervention nor susceptible to market processes.2 The modern state menleving. Een selectie uit de
columns 1997-2004
derives its legitimacy from this sphere, namely from the extent to which (Amsterdam: J.M. Meulenhoff
and De Volkskrant, 2005).
5
through the public sphere.3 Taylor, Moderniteit in meervoud,
op. cit. (note 3), 92.
threadbare. The role of public space in forming the public sphere – that 6
Benedict Anderson, Imagined
is, as the place where civilians come together and where their behav- Communities (London: Verso,
iour is visible to one another – cannot simply be thought of as analo- 1983).
7
gous to a nineteenth-century Parisian boulevard. And the public sphere Denis Cosgrove, Social
in today’s ‘shifting sands’ society, with its fast, virtualised media, is Formation and Symbolic
Landscape (Madison: University
very different from the one described in the context of the rise of writ- of Wisconsin Press, 1984).
ten media.4 Precisely for these reasons, it is important to keep in mind 8
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
Dick De Bruijn et al, Ooievaar. De
that the public sphere first of all is a virtual, non-localised concept.5 toekomst van het rivierengebied
The public sphere exists only to the extent that there is a question of (Arnhem: Stichting Gelderse mili-
eufederatie, 1987).
a collective imagination in which a shared body of ideas can flourish.
The image of the landscape, as an expression of spatial planning,
forms a substantial part of this collective imagination. The imagining of
landscape can be seen as an indication of a society’s capacity to make
the reflection of culture into the context in which it is given spatial form.
Through this reflection of culture and through this imagination, a soci-
ety’s spatial form acquires meaning and is shared and mediated, as a
study by American anthropologist Benedict Anderson on the role of col-
lective imagination in the development of nationalism makes clear.6
Geographer Denis Cosgrove makes a similar analysis of the role of land-
scape in producing the symbolic order with which a society spatially or-
ganises itself.7
Such an analysis would seem obvious when applied to the colonisation
of the Venetian hinterland, but the modern city can also be interpreted
in such terms. Nowadays, however, there is no question of a similar
symmetry between spatial planning and social imagination. Not even in
the Netherlands anymore, where until recently the landscape project
was firmly anchored in Dutch social policy. After successive spatial plan-
ning memorandums focusing on the distribution or concentration of de-
velopment, the Plan Ooievaar presented a vision for the future of the
Netherlands’ river region in the mid-1980s.
Drawn up by Dirk Sijmons, Frans Vera and Lodewijck van
Nieuwenhuizen, among others, this plan tackled the substantial theme
of water and initiated a way of designing landscape on a scale that
combined planning, ecological, agricultural and economic issues in a
single project.8 In retrospect this approach, in which landscape is pre-
sented in terms of different levels of involvement and responsibilities,

op het Nederlandse rivierengebied.
Dit plan, opgesteld door onder andere Dirk Sijmons, Frans Vera en
Lodewijk van Nieuwenhuijze, greep de kracht van het thema water aan
en initieerde een manier van ontwerpen op landschappelijke schaal
waarin planologische, ecologische, landbouwkundige en economische
vraagstukken bijeen gebracht werden in een enkelvoudig project.8
Terugkijkend stoelde deze benadering, waarin het landschap uiteenge-
legd wordt in verschillende lagen van betrokkenheid en verantwoordelijk-
heid, op drie optimistische aannames: (1) de aanwezigheid van een
overheid die de macht en de middelen heeft om ‘de veelheid van ruim-
telijke plannen en projecten te rangschikken en beredeneerde keuzen te
maken’,9 (2) de aanwezigheid van een publiek dat bereid is om het land-
schap als een publiek project te begrijpen en te ondersteunen en (3) de
centrale positie van de ontwerper in het netwerk van belanghebbenden.
Met het Belvedere-programma eind jaren 1990 werden bovendien ook
erfgoedvraagstukken betrokken op het landschap, en de installatie van
een Rijksadviseur voor het Landschap halverwege de jaren 2000 veran-
kerde het landschap verder in het beleid van de landelijke overheid.
De groeiende aandacht van de overheid voor het landschap heeft echter
niet voorkomen dat tijdens de snelle politieke ontwikkelingen aan het
begin van de jaren 2010 de betrokkenheid van het landsbestuur bij de
inrichting van het landschap snel op een laag pitje is komen te staan.
Verantwoordelijkheden voor het landschap zijn doorgesluisd naar lagere
overheden van provincie en gemeente, terwijl tegelijkertijd de budgetten
drastisch werden verlaagd, zodanig dat ook een organisatie als
Staatsbosbeheer, de grootste grootgrondbezitter van Nederland, inmid-
dels stukken grond aan het verkopen is. Het landschappelijk project is
vroegtijdig ten einde gekomen. De overheid laat het aan de provincie,
de belangenverenigingen en de markt over. Steeds meer wordt duidelijk
dat Nederland in de afgelopen jaren meer op zijn buren is gaan lijken.
Ook in Vlaanderen heeft een voorzichtige opleving van het landschaps-
beleid niet kunnen voorkomen dat het landschap er in de eerste plaats
de resultante van een optelsom van private belangen blijft.10
De neergang van het landschappelijk project houdt in dat de publieke
sfeer, waarbinnen over (de toekomst van) het landschap wordt gedis-
cussieerd, verschuift, alsook dat nieuwe verwachtingen opkomen en in
het debat een rol gaan spelen. De nieuwe politieke situatie opent de
deur voor tal van (semi) publieke en private (belangen)groepen, met elk
hun eigen definities en benaderingen, mogelijkheden en doelstellingen,
die bijdragen aan alternatieve visies op het gedeeld gebruik van de
ruimte. Ze hebben zich de nieuwspraak van de ‘verlandschappelijkte’
ruimtelijke ordening eigen gemaakt en komen met visies voor ‘hernatu-
ralisering’ van waterlopen, voor energielandschappen, productieve land-
schappen, etc. Tegelijkertijd worden ook vormen van nieuwe commons
ontwikkeld, bijvoorbeeld via initiatieven voor stadslandbouw of collec-
tieve woningbouwproductie. Deze initiatieven proberen te breken met de
argeloze consumptie van de ruimte en schuiven landschappelijke en
stedelijke visies naar voren ter verbeelding van de maatschappelijke
meerwaarde die deze nieuwe commons kunnen leveren. Inmiddels zijn
deze (semi) publieke organisaties en particuliere initiatieven samen een
6 7
7 9
Denis Cosgrove, Social
Formation and Symbolic
Landscape (Madison: University
of Wisconsin Press, 1984).
8 ence of a public that is prepared to consider and support landscape as
Dick de Bruijn et al., Ooievaar.
De toekomst van het
rivierengebied (Arnhem: Stichting
Gelderse Milieufederatie, 1987).
9 je?’, Jaarboek stedenbouw en
Dirk Sijmons, Landkaartmos en
andere beschouwingen over
landschap (Rotterdam: Uitgeverij
010, 2002), 118.
10
Hans Leinfelder en Bruno
Notteboom, ‘Landschapsbeleid
in Vlaanderen: het lelijke
eendje?’, in: Jaarboek
stedenbouw en ruimtelijke
planning 2002-2005 (Brussel:
Vlaamse Vereniging voor Ruimte
en Planning, 2006), 34-36.
was based on three optimistic assumptions: (1) the presence of a gov- Dirk Sijmons, Landkaartmos en
ernment that has the authority and means to ‘classify the multiplicity of andere beschouwingen over
special plans and projects and make rational choices’,9 (2) the pres- landschap
(Rotterdam: 010 Uitgeverij,
2002), 118.
a public project, and (3) the central position of the designer in the net- 10
Hans Leinfelder and Bruno
work of stakeholders. What’s more, the Belvedere programme in the Notteboom, ‘Landschapsbeleid
late 1990s also brought heritage questions into landscape and the ap- in Vlaanderen: het lelijke eend-
pointment of a National Landscape Advisor in the mid-2000s further ruimtelijke planning 2002-2005
embedded landscape in national government policy. (Brussels: Vlaamse Vereniging
voor Ruimte en Planning, 2006),
34-36.
This increasing governmental interest, however, did not stop the nation-
al administration’s involvement in landscape planning from quickly being
put on the back burner during the rapid political developments at the
beginning of the 2010s. Responsibilities for landscape were relegated
to lower echelons of government at the provincial and municipal level,
while at the same time budgets were drastically cut, so that even an or-
ganisation like Staatsbosbeheer, which is commissioned by the Dutch
government and manages a sizable amount of the nature reserves in
the Netherlands, making it the nation’s largest landowner, is now selling
parcels of land. The landscape project prematurely came to an end,
with the government leaving it up to the provinces, pressure groups and
the market. In recent years, it is increasingly clear that the Netherlands
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
has become more like its neighbours. In Flanders, too, a cautious reviv-
al of the government’s landscape policy could not prevent the fact that
landscape primarily remains the outcome of a combination of private
interests.10
The decline of the landscape project means that the public sphere, in
which landscape and its future are discussed, is shifting, and also that
new expectations are emerging and playing a role in the debate. The
new political situation has opened the door for countless (semi)-public
and private (interest) groups, each with their own definitions and ap-
proaches, possibilities and objectives, which contribute to alternative
views on the shared use of space. These groups have mastered the
newspeak of ‘landscapified’ spatial planning and are introducing ideas
for the ‘re-naturalisation’ of watercourses, for energy landscapes, pro-
ductive landscapes, and so forth. At the same time, new types of com-
mons are being developed; for example, through initiatives for urban
farming or the collective production of residential buildings. These initia-
tives are attempting to break away from the artless consumption of
space and are promoting landscape and urban ideas that illustrate the
added social value that these new commons can provide. Meanwhile,
seen as a whole, these (semi)-public organisations and private initia-
tives are a big landowner – without the necessary concerted action,
however, to turn landscape into a powerful and coherent project.
Nonetheless, the public sphere is tremendously enriched by all these
movements. This is about not only the public imagining of social
themes but also the imagination of a new public, the assembling of new
groups around specific spatial projects. A great confusion as to what
spatial course to follow, a strong feeling of loss of control and the de-
cline of the idea of manipulability seem to lie at the root of the fact that
the ‘landscapified’ debate is one of the last areas where reflection still

grootgrondbezitter, echter zonder de samenwerking om van het land-
schap een krachtig en coherent project te kunnen maken.
Intussen wordt de publieke sfeer door al deze bewegingen enorm ver-
rijkt: het gaat niet louter over de publieke verbeelding van maatschap-
pelijke thema’s, maar letterlijk om de verbeelding van een nieuw pu-
bliek, de verzameling van nieuwe groepen rondom concrete ruimtelijke
projecten. De grote verwarring met betrekking tot de te volgen ruimte-
lijke koers, het sterke gevoel van controleverlies en het tanend maak-
baarheidsdenken lijkt daarmee aan de basis te liggen van het ‘verland-
schappelijkt’ debat als één van de laatste plekken waar de reflectie
over een uitverkaveld en overbevraagd territorium nog plaats vindt. Het
landschap maakt de maatschappelijke ontwikkelingen voelbaar, heeft
het vermogen het publiek aan te spreken en te bevragen. De landschap-
pelijke verbeelding blijft daarmee de lakmoesproef waaraan de ruimte-
lijke orde haar publieke legitimiteit ontleent. De mate waarin we de we-
reld al dan niet als landschap kunnen begrijpen, is een graadmeter voor
het ruimtelijk maatschappelijk debat.
Het is in een dergelijke beweging dat we de publieke zaak van het land-
schap op het spoor komen: het is een onderwerp dat mensen verdeelt
en samenbrengt, mensen van verschillende achtergronden, verschillen-
de overtuigingen. Of in de woorden van de Franse filosoof Bruno Latour:
het landschap is een ‘ding’. Het is een onderwerp dat mensen bindt (of
scheidt). Dat laatste, zo stelt Latour, wordt vaak vergeten in het debat
over het politieke domein, maar is voor de publieke relevantie van es-
sentieel belang. ‘Samenkomen is één ding,’ schrijft hij, ‘het voor de
ogen en oren van de aanwezigen representeren van wat er op het spel
staat, is iets anders.’11 Dat is ook in het kader van het landschap het
geval. Landschap is een van die politieke objecten; dat is de centrale
stelling van deze OASE: publiek landschap. Geen maatschappelijk ruim-
telijk project zonder landschappelijke verbeelding. Geen landschappe-
lijke verbeelding zonder gesprek erover. Dit gesprek verloopt allang niet
meer in termen van mooi of lelijk, lees- of onleesbaar, maar is desal-
niettemin een afspiegeling van de mate waarin de ruimtelijke ordening
ook een morele orde voorstaat, gestructureerd door afwegingen van wat
wel en niet in de ruimte hoort, wel en niet bij elkaar past. Ontwerpers
spelen daarin een cruciale rol, als analisten van het heden en vertolkers
van mogelijke toekomsten, en met hun vermogen en instrumenten dit
ook beeldend het publieke domein binnen te brengen.
Kortom, in dit nummer zijn we op op zoek naar aanzetten voor het
hedendaagse landschappelijke debat, voorbij de historische maatschap-
pelijke consensus, en voorbij het landschap als project, en brengen dat
naar de tafel van – en onder de aandacht van – (landschaps)
ontwerpers.
Hoewel we in bovenstaande paragrafen de discussie over landschap en
de publieke sfeer hebben uitgewerkt tegen de achtergrond van met
name de Nederlandse context, situeren de artikelen die in deze OASE
zijn samengebracht het maatschappelijk debat en de beeldvorming in
een bredere, internationale context.
Dit OASE-nummer is een tweeluik. Het eerste luik ontsluit de topoi
waarbinnen gecanoniseerde en nieuwe landschappen worden verbeeld
8 9
11
Bruno Latour, ‘Van Realpolitik
naar Dingpolitik. Over publieke
dingen en de respublica’, in:
Krisis, jrg. 6 (2005) nr. 2, 44;
www.krisis.eu/content/2005-
2/2005-2-09-latour.pdf.
11
takes place about a territory that has already been overly divided up Bruno Latour, ‘From Realpolitik
and in demand. Landscape makes social developments tangible, has to Dingpolitik or: How to Make
the capacity to appeal to and make demands on the public. As such, Things Public’, in: Bruno Latour
and Peter Wibel, Making Things
the image of the landscape remains the litmus test through which spa- Public, Atmospheres of
tial planning derives its public legitimacy. The degree to which we can or Democracy (Cambridge, MA: MIT
Press, 2005), 8.
cannot understand the world as landscape is an indicator for the social
debate on spatial planning.
A movement such as this brings us to the public matter of landscape: it
is a subject that divides people and brings them together, people from
different backgrounds, with different convictions. Or in the words of
French philosopher Bruno Latour, landscape is a ‘thing’. It is a subject
that binds people (or separates them). The latter possibility, claims
Latour, is often forgotten in the discourse on the public sphere, but it is
essentially important in terms of public relevance. ‘To assemble is one
thing,’ he writes, ‘to represent to the eyes and ears of those assembled
what is at stake is another.’11 That is also the case within the context of
landscape. Landscape is a political object – that is the central proposi-
tion of this OASE: a public landscape. There cannot be a social spatial
project without the imagining of landscape. There cannot be an imagin-
ing of landscape without there being discussion about it. While this dis-
cussion no longer proceeds in terms of beautiful or ugly, legible or illeg-
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
ible, it nonetheless is a reflection of the degree to which spatial
planning also stands for a moral order, structured by considerations on
what does and does not belong in a space, what does and does not go
together. Designers, as analysts of the present and interpreters of pos-
sible futures, play a crucial role here, visually bringing this into the pub-
lic sphere with their skills and tools.
In short, in this issue we are searching for impetuses for today’s
landscape discourse beyond the historical social consensus and be-
yond landscape as a project, and are putting that on the table of (land-
scape) designers and bringing it to their attention.
Although in the previous paragraphs we outlined the issues of land-
scape and the public against a more or less Dutch background,
throughout the articles in this OASE the social debate on landscape and
its conceptualisation are placed in a broader, international context.
This issue of OASE has two sections. The first section introduces the
topoi in which canonised and new landscapes are conceived and made
public: publications, exhibitions, documentaries, television pro-
grammes, atlases, public debates, drawings. It shows how landscape is
‘framed’, how governments and professionals give meaning to land-
scape and also (attempt to) involve the public in that. The issue opens
with a contribution by Bruno Notteboom, who describes how landscape
was depicted on British, Flemish and Dutch television in the 1970s and
how it is shown today. This analysis makes it clear that the way in which
the public identifies with landscape has become increasingly complex.
Next, Claudia Faraone and Michiel Dehaene discuss two documentaries
in which the complexity of landscape in today’s urban context is the
starting point for imagination as a contribution to the public discourse.
Marc Treib describes a number of European and American exhibitions of
landscape architecture whose focus – and the public debate to which
en publiek gemaakt: publicaties, tentoonstellingen, documentaires, tele-
visieprogramma’s, atlassen, publieke debatten, tekeningen. Het laat
zien hoe het landschap is en wordt ‘geframed’, hoe overheid en profes-
sionals betekenis toekennen aan het landschap en daarin ook het pu-
bliek (proberen te) betrekken.
Het nummer opent met de bijdrage van Bruno Notteboom, die laat
zien hoe in het Verenigd Koninkrijk, Vlaanderen en Nederland het land-
schap getoond wordt op de televisie in de jaren 1970 en vandaag. De
manier waarop het publiek zich identificeert met het landschap wordt
steeds complexer, zo blijkt duidelijk uit deze analyse. Claudia Faraone
en Michiel Dehaene behandelen vervolgens twee verschillende docu-
mentaires, waarin juist deze complexiteit van het landschap in de he-
dendaagse stedelijke context de inzet van de verbeelding is als bijdrage
aan het publieke discours. Marc Treib beschrijft een aantal Europese en
Amerikaanse tentoonstellingen van landschapsarchitectuur, waarbij re-
centelijk de aandacht van de tentoonstellingen – en het publiek debat
waaraan ze bijdragen – verschuift naar ecologie en duurzaamheid, vaak
ten koste van de esthetische dimensie. Hét medium van de communica-
tie over het landschap zijn natuurlijk de atlas en de tekening. Hoe atlas-
sen bijdragen aan de beeldvorming over het landschap belicht David
Peleman in zijn bijdrage. Hoe plaats en tijd, cruciale aspecten van het
landschap, ‘publiek te maken’ zijn via iets statisch als een tekening, on-
derzoekt Noël van Dooren.
Het tweede deel onderzoekt hoe het landschappelijk perspectief wordt
ingezet om aan de productie van het landschap legitimiteit en publieke
betekenis te geven. Hier starten we dus bij het object zelf. Welke aspec-
ten van het landschap dagen de publieke betrokkenheid uit? Welke ty-
pen publiek worden verzameld rondom het werk van ontwerpers en an-
dere professionals? Han Meyer neemt als voorbeeld de casus van het
water, dat niet alleen in de Lage Landen, maar ook in bijvoorbeeld de
Verenigde Staten en Bangladesh een van de matters of concern is, om
het met Latour te zeggen. Michiel Dehaene laat zien hoe in het debat
over de ontwikkeling van de stadsregio, de metropoolvorming, het land-
schap een essentiële rol speelt. Hoe ook ontwerpbureaus in de alle-
daagse praktijk het thema van het landschap en het publiek weten te
operationaliseren in hun werk, als ook de noodzaak daartoe, staat cen-
traal in de laatste twee bijdragen: Hans Teerds formuleert een perspec-
tief op de verantwoordelijkheid van ontwerpers het landschap ‘be-
spreekbaar’ te maken voor het brede publiek, en belicht daarbij een
aantal actuele ontwerppraktijken en hun bijdrage aan het publieke de-
bat. Het nummer sluit af met een uitgebreid interview met land-
schapsarchitect en curator van de Rotterdamse Architectuur Biënnale
2014 Dirk Sijmons, stedenbouwkundige Frits Palmboom en architect en
curator Joachim Declerck waarin heden en verleden van het publieke
debat en de bijdrage van ontwerpers wordt geanalyseerd.
10
they contribute – has recently shifted to ecology and sustainability, of-
ten at the expense of the aesthetic dimension. The mediums par excel-
lence for communicating about landscape are of course the atlas and
the drawing. David Peleman explains how atlases contribute to the im-
agining of landscape in his essay. Noël van Dooren examines how time
and place, crucial aspects of landscape, can be ‘made public’ through
something static like a drawing.
The second section investigates how the landscape perspective is used
to give the production of landscape legitimacy and public significance.
Here we thus start with the object itself. What aspects of landscape
provoke public involvement? What sorts of people take interest in the
work of designers and other professionals? Han Meyer takes as an ex-
ample the case of water, which to use Latour’s expression is one of the
‘matters of concern’, not only in the Low Lands but also for instance in
the USA and Bangladesh. Michiel Dehaene shows how landscape plays
an essential role in the debate on the development of metropolitan ar-
eas and urban regions. The manner in which design firms operationalise
the theme of ‘landscape and the public’ in their everyday practice, as
well as the necessity of doing so, is central to the last two contribu-
tions: Hans Teerds formulates a perspective on the responsibility that
designers have to make landscape ‘discussable’ for the general public,
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
while also shedding light on a number of current design practices and
their contribution to the public debate. The issue closes with an exten-
sive interview with landscape architect and curator of the International
Architecture Biennale Rotterdam 2014 Dirk Sijmons; urban planner Frits
Palmboom; and architect and curator Joachim Declerck, in which the
participants analyse public discourses of the past and present and the
contribution designers have made to them.
11
Bruno Notteboom
Landschap
op de televisie
In 2007 werd Wastwater in het Lake District verko-
zen tot Britain’s favourite view in het gelijknamige
Britse televisieprogramma op ITV1. In dit program-
ma kon de kijker kiezen uit 16 plaatsen in Groot-
Brittannië, aangeprezen door evenzoveel celebrities.
In dezelfde periode liepen op de Britse televisie
maar liefst tien programma’s, die raakten aan het
landschap of die grotendeels uit landschapsbeel-
kader hebben voorzien, en dit discours is epistemo-
logisch en technisch nauw verbonden met manieren
van kijken.’3 Hij baseert zich in deze observatie op
de Italiaanse landschapsschilderkunst tijdens de
Renaissance, maar dit geldt net zo goed voor de he-
dendaagse televisiedocumentaire. Zowel de maker
als de kijker begeeft zich in een constellatie waarbij
niet eenvoudigweg het landschap wordt getoond,
maar waarbij onze relatie tot het land en tot elkaar
wordt geijkt en herijkt.
Groot-Brittannië
De documentaire The Making of the English
Landscape werd uitgezonden binnen de serie
Horizon op de BBC in de jaren 1970, maar de kie-
Bruno Notteboom
Landscape on
Television
In 2007, Wastwater in the Lake District was selec-
ted as ‘Britain’s Favourite View’ on the similarly
named British television programme broadcast on
ITV 1. On this show, viewers could vote for one of
16 places in Great Britain recommended by an
equal number of celebrities. During the same pe-
riod, as many as ten programmes that were either
about or largely consisted of landscape images
both the land and with other human groups, and
this discourse is closely related epistemically and
technically to ways of seeing.’3 His observation is
based on Italian landscape painting during the
Renaissance, but it applies equally well to contem-
porary television documentaries. Both the filmmak-
er and the viewer enter a constellation that does
not simply show the landscape but gauges and re-
assesses our relation to the land and each other.
Great Britain
The documentary The Making of the English Landscape
was broadcast as part of the BBC’s Horizon series
in the 1970s, but its seeds were planted two dec-
ades earlier.4 The programme is based on the epon-

Bruno Notteboom   Landscape on Television / Landschap op de televisie

den bestonden.1 Televisie, zo lijkt het, is in de een-
entwintigste eeuw het medium bij uitstek om land-
schap in de publieke arena te brengen. Waarover
gaan die programma’s? En wat voegt de televisie,
als massamedium, inhoudelijk toe?
In de afgelopen decennia veranderde zowel het
publieke discours over landschap als het medium
televisie sterk. De jaren 1970 lijken in beide evolu-
ties een omslagpunt te markeren. Na het befaamde
Grenzen aan de Groei-rapport van de Club van
Rome uit 1972 en de oliecrisis van 1973 werd mili-
eubewustzijn en het daarmee gepaard gaande ge-
voel van teloorgang van het landschap gemeen-
goed. Tegelijk waren de jaren 1970 de periode
waarin het massamedium televisie begon te veran-
deren. De oprichting van nieuwe netten leverde een
diversificatie die zowel popularisering als het ont-
staan van nichemarkten mogelijk maakte. Een der-
gelijke evolutie, die het concept van een homogeen
‘nationaal publiek’ aan het wankelen bracht, voltrok
zich wereldwijd.2
In wat volgt focus ik op drie televisieprogram-
ma’s over landschap uit twee tijdperken en drie lan-
den: The Making of the English Landscape, voor het
eerst uitgezonden op de BBC in 1973, Vlaanderen
men ervoor waren al twee decennia eerder gelegd.4
Het programma is gebaseerd op het gelijknamige
boek van William Hoskins uit 1955, die op dat mo-
ment professor economische geschiedenis in
Oxford was.5 Hoewel dit boek oorspronkelijk relatief
onopgemerkt bleef, kende het een groot succes bij
de heruitgave in 1970, toen landschapsgeschiede-
nis uitgroeide tot een volwaardige academische dis-
cipline die bovendien kon rekenen op de belangstel-
ling van het grote publiek. De eerste uitzending van
The Making of the English Landscape werd dan ook
bekeken door naar schatting een miljoen Britten,
wat de producers ertoe aanzette een reeks gelijk-
soortige documentaires over specifieke regio’s te
maken, een serie die liep tot 1978. Al deze aan-
dacht joeg de verkoopcijfers van het boek de hoog-
te in en Hoskins publiceerde bij de BBC dan ook
een tweede boek op groot formaat als begeleiding
1 4
Patrick Keiller, Doreen Massey Horizon is een nog steeds
en Patrick Wright, ’28 june bestaand televisieprogramma
2008’, http:// van de BBC dat wetenschap en
thefutureoflandscape.wordpress. geschiedenis populariseert.
com, geraadpleegd 11 augustus 5 on 11 August 2014.
2014. William G. Hoskins, The Making
2 of the English Landscape (Lower
were aired on British television.1 Television seems
to be the perfect medium for bringing the subject of
landscape into the public arena in the twenty-first
century. What are these programmes about? And
what does television contribute as a mass medium
in terms of content?
Over the past few decades, both the public dis-
course on landscape and the medium of television
have changed considerably. The 1970s marked a
turning point in both evolutions. After the famous
Limits to Growth study published by the Club of Rome
in 1972 and the oil crisis of 1973, environmental
awareness became generally accepted, along with a
feeling of loss in terms of the landscape. At the
same time, the 1970s were the period in which the
mass medium of television began to change. The es-
tablishment of new networks provided diversification
that enabled both a popularisation of content and
the emergence of niche markets. A similar evolution,
which undermined the concept of a homogenous ‘na-
tional audience’, occurred all over the world.2
In the following article, I focus on three televi-
sion programmes about landscape from two sepa-
rate eras and three different countries: The Making
of the English Landscape, broadcast on the BBC for
ymous book published in 1955 by William Hoskins,
who at that moment was a professor of economic
history at Oxford.5 Although this book initially re-
mained relatively unnoticed, it was tremendously
successful with its republication in 1970, at a time
when landscape history was developing into a fully-
fledged academic discipline that moreover could
count on the interest of the general public. The first
broadcasting of The Making of the English Landscape
was watched by an estimated 1 million British view-
ers, prompting the producers to make a series of
similar documentaries about specific regions, a se-
ries that ran until 1978. All of this attention increased
the book’s sales figures astronomically, and
Hoskins accordingly published a second, large-for-
mat book through the BBC as an accompaniment to
the television programme, which could be hired by
schools and groups.6
1 4
Patrick Keiller, Doreen Massey Horizon is a BBC television pro-
and Patrick Wright, ‘28 June gramme that popularises sci-
2008’, http://thefutureoflands- ence and history, which still
cape.wordpress.com, consulted exists.
5
2 William G. Hoskins, The Making
In Belgium, for instance, the BRT of the English Landscape (Lower

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

in vogelvlucht, voor het eerst te zien op de toenma-
lige BRT (de Nederlandstalige Belgische publieke
omroep, vandaag VRT) in 1976 en Nederland van
boven, een twee seizoenen durende serie die de af-
gelopen jaren liep op de Nederlandse zender VPRO.
Ik zal beschrijven hoe het landschap in beeld wordt
gebracht, maar ook de vraag stellen welke bood-
schap nu eigenlijk aan wie gericht is. Hoewel het
steeds duidelijk om documentaires en dus non-fic-
tie gaat, speelt de verteller in de drie programma’s
een verschillende rol. Ook het publiek gaat telkens
een andere verhouding aan met het gemedieerde
landschap. In Social Formation and Symbolic
Landscape stelt Denis Cosgrove: ‘landschap vormt
een discours waardoor specifieke sociale groepen
zich doorheen de geschiedenis zichzelf en hun rela-
tie met het land en andere sociale groepen van een
Zo werd in België het tweede net
van de BRT in 1977 opgericht.
Zie: Cas Goossens, Radio en
televisie in Vlaanderen. Een
geschiedenis (Leuven:
Davidsfonds, 1998); Adriaan
Verhulst, ‘Radio en televisie in
evolutie’, in: Adriaan Verhulst
(red.), Massacommunicatie
(Gent: Willemsfonds, 1973).
Voor de internationale situatie,
zie: Michael Curtin, ‘From
Network to neo-Network
Audiences’, in: Michele Hilmes
(red.), The Television History
Book (Londen: British Film
Institute, 2003).
3 Meinig, ‘Reading the
Denis E. Cosgrove, Social
Formation and Symbolic
Landscape (Madison, WI.:
University of Wisconsin Press,
1998 [1980]), xiv.
Dairy: Little Toller Books, 2012);
Heruitgave van het origineel met
de inleiding van 1955 en die van
de heruitgave van 1976). Voor
een bespreking van Hoskins’
werk, in vergelijking met de
Amerikaanse auteur J.B.
Jackson, zie: D.W. Meinig,
‘Reading the Landscape. An
Appreciation of W.G. Hoskins
and J.B. Jackson’, in: D.W.
Meinig (red.), The Interpretation
of Ordinary Landscapes.
Geographical Essays (Oxford:
Oxford University Press, 1973),
195-244.
6 landscape in each programme. In his book Social
Landscape’, op. cit. (noot 5),
200-201.
the first time in 1973, Vlaanderen in vogelvlucht, set up a second network in
1977. See: Cas Goossens, Radio
first seen on Belgium’s Dutch-language radio and en televisie in Vlaanderen. Een
television network BRT (today the VRT) in 1976, geschiedenis (Leuven:
and the Dutch programme Nederland van boven, a Davidsfonds, 1998); Adriaan
Verhulst, ‘Radio en televisie in
two-season series recently presented by the Dutch evolutie’, in: Adriaan Verhulst
broadcaster VPRO. I will describe how the land- (ed.), Massacommunicatie
scape is portrayed, but also examine the question (Ghent: Willemsfonds, 1973).
For the international situation,
of what message is actually directed to whom. see: Michael Curtin, ‘From
Although all three programmes are clearly docu- Network to Neo-Network
mentaries, and thus nonfiction, the narrators play a Audiences’, in: Michele Hilmes
(ed.), The Television History Book
different role in each of them. The audience also (London: British Film Institute,
assumes a different relation with the mediated 2003).
3 6
Denis E. Cosgrove, Social
Formation and Symbolic Landscape, Denis Cosgrove Formation and Symbolic
asserts: ‘Landscape constitutes a discourse Landscape (Madison, WI:
through which identifiable social groups historically University of Wisconsin Press,
1998 [1980]), xiv.
have framed themselves and their relations with
Dairy: Little Toller Books, 2012),
republication of the original with
the introduction from 1955 and
the introduction from the 1976
edition. For a discussion of
Hoskins’ work in comparison
with that of American author J.B.
Jackson, see: D.W. Meinig,
‘Reading the Landscape: An
Appreciation of W.G. Hoskins
and J.B. Jackson’, in: D.W.
Meinig (ed.), The Interpretation
of Ordinary Landscapes.
Geographical Essays (Oxford:
Oxford University Press, 1973),
195-244.
Meinig, ‘Reading the
Landscape’, op. cit. (note 5),
200-201.

12 13
bij het televisieprogramma, dat te huur was voor
scholen en groepen.6
In het kader van deze tekst bespreek ik enkel de
pilot uit 1973 en het oorspronkelijke boek dat er
aan vooraf ging. Hoskins koos in het boek een chro-
nologische opbouw omdat, zo stelt hij in de inlei-
ding, de logica achter het veranderende gezicht van
het Engelse landschap enkel op die manier kan ver-
duidelijkt worden. Het boek zet aan met een evoca-
tie van een maagdelijk landschap, om dan via de
pre-Romeinse en Romeinse tijd, de Anglo-
Saksische nederzettingen, de middeleeuwse peri-
ode, de bloeitijd van ruraal Engeland in de Tudor en
Georgian periode en de tijd van de parliamentary
enclosures aan te komen bij de Industriële
Revolutie, de aanleg van wegen, kanalen en spoor-
wegen en de snelle ontwikkeling van steden. Elke
periode wordt geïllustreerd met talrijke lokale voor-
beelden, verduidelijkt door (lucht)foto’s en kaarten.
Het hoofdstuk over het huidige landschap daarente-
gen is zeer kort en beslaat slechts enkele pagina’s
jammerklachten over de teloorgang van het
landschap:
Sinds die tijd [de latere jaren van de negentien-
de eeuw, BN], heeft elke verandering het
Engelse landschap of lelijker gemaakt, of zijn be-
tekenis tenietgedaan, of beide. Van alle verande-
ringen van de laatste twee generaties hebben
alleen de grote waterreservoirs voor de industri-
ële steden in het noorden en de Midlands iets
toegevoegd aan het landschapsbeeld dat zonder
smart kan beschouwd worden.7
In de verfilming van het boek komt het hedendaag-
se landschap zelfs niet ter sprake. Het programma
opent met een aantal beelden van landschappen
waarin ‘we ons bijna de aankomst van de eerste
mensen kunnen voorstellen’. Een estuarium en een
heidegebied suggereren deze aankomst vanuit de
zee naar het land. Wat volgt is een visuele geschie-
denis van het landschap, waarbij elk element uit
het beeld wordt verklaard, zoals het patroon van
perceelsgrenzen en hagen, de opkomst en teloor-
gang van dorpen, etc. Travellings vanuit de lucht
worden afgewisseld met beelden op het maaiveld
en kaartmateriaal. Regelmatig komt Hoskins als
verteller zelf in beeld, met rubberlaarzen wandelend
door het veld, geleund tegen een hek of met een
pint op het dorpsplein. Zijn verschijning is onmis-
kenbaar die van de universiteitsprofessor, maar
dan een die vertelt vanuit zijn eigen ervaring. De al-
lereerste keer dat hij in beeld komt is in Mid-Devon,
waar hij herinneringen ophaalt aan zijn schooltijd:
‘Als schooljongen kwam ik hier vaak, ik had het ge-
voel dat het landschap iets wou vertellen, geschre-
ven in code als het ware.’ Hoskins neemt de kijker
bij de hand om samen die code te ontcijferen om
14
de ‘verborgen lagen’ te ontdekken. Zijn lezing van
het landschap omschrijft hij als: ‘een nieuw soort
geschiedenis, waarvan ik hoop dat ze in de smaak
valt bij allen die graag intelligent reizen, af en toe
ontsnappen aan de hoogtepunten uit de reisgidsen,
en de achtergrond blootleggen van wat ze
bekijken.’8
De aanpak van Hoskins sluit naadloos aan bij de
traditie van volksopvoeding die David Matless be-
schrijft in Landscape and Englishness.9
Cartografische geletterdheid en educatieve excur-
sies vormden een belangrijk instrument in de op-
voeding van de Engelsen tot goede burgers, niet al-
leen door het bijbrengen van de noodzakelijke
kennis om het landschap te kunnen lezen, maar
ook door het verspreiden van gepast gedrag, een
waardige attitude ten opzichte van het landschap.
De geschiedenisprofessor die doceert, maar tege-
lijk deel uitmaakt van het landschap is hiervoor een
uitermate geschikte figuur. In zijn analyse van het
werk van Hoskins stelt cultureel-geograaf D.W.
Meinig echter dat de combinatie van geschiedenis
en emotie zowel de aantrekkingskracht als de zwak-
te van zijn werk uitmaakt: ‘Weinigen zijn meer con-
sequent uitgesproken antimodern geweest dan
Hoskins.’10 Het boek werd dan ook bij elke heruit-
gave sinds 1955 nauwelijks gewijzigd. Hoskins on-
derwijst de kijker niet alleen over het landschap,
maar biedt hem meteen ook een identiteit aan: het
landschap, maar ook de Britten zelf zijn gevormd
door een lange geschiedenis, waarna elke heden-
daagse ontwikkeling een aantasting betekent.
Vlaanderen
Vlaanderen in vogelvlucht, drie jaar later vertoond
op de BRT, is gestoeld op een heel andere verhou-
ding met de geschiedenis.11 De film opent met een
aantal grootschalige industrie- en infrastructuur-
landschappen, cirkelend rond mijnterrils en glijdend
langs haveninfrastructuur. In de voice-over – een
7 11
Hoskins, The Making of the Bruno Notteboom, ‘Vlaanderen
English Landscape, op. cit. (noot in vogelvlucht van Jef Cornelis.
5), 270. Cirkelen boven het landschap’,
8 in: Sofie De Caigny en Ellen Van
Ibid., 14. Impe (red.), Bewegende
9 Landschappen. Over stedenbouw
David Matless, Landscape and en film (Antwerpen: CVAa/VAi,
Englishness (Londen: Reaktion 2013), 92-114; Jeroen Laureyns,
Books, 2002). Weg van Vlaanderen.
10 Hedendaagse Vlaamse
Meinig, ‘Reading the Landschappen in de beeldende
Landscape’, op. cit. (noot 5), kunst 1968-1913 (Veurne:
206. Uitgeverij Hannibal, 2013), 221-
272. Het oeuvre van Jef Cornelis
werd ook onderzocht door Koen
Brams en Dirk Pültau, zie: www.
jefcornelis.janvaneyck.nl, www.
dewitteraaf.be; Koen Brams en
Dirk Pültau, The Clandestine in
the Work of Jef Cornelis
(Maastricht: Jan van Eyck
Academie, 2009).
Within the scope of this article, however, I will
only discuss the television pilot from 1973 and the
original book that preceded it. Hoskins chose a
chronological development for the book because,
as he states in the introduction, the logic behind
the changing face of the English landscape could
only be clarified in that manner. The book starts out
with an evocation of a virgin landscape, then makes
its way through the pre-Roman and Roman eras,
the Anglo-Saxon settlements, the Medieval period,
the flourishing of rural England in the Tudor and
Georgian periods and the time of the parliamentary
enclosures to finally arrive at the Industrial
Revolution, the construction of roads, canals and
railroads and the rapid development of cities. Each
of these periods is illustrated by numerous local ex-
amples, clarified with (aerial) photographs and
maps. The chapter on the present-day landscape,
by contrast, is very short and comprises only a few
pages of lamentations about the loss of the
landscape:
Since that time (the latter part of the 19 th cen-
tury – BN), every single change in the English
landscape has either uglified it or destroyed its
meaning, or both. Of all the changes in the last
two generations, only the great reservoirs of wa-
ter for the industrial cities of the North and
Midlands have added anything to the scene that
one can contemplate without pain.7
In the film version of the book, the contemporary
landscape does not even come up for discussion.
The programme opens with several images of land-
scapes in which ‘we almost can imagine the arrival
auteur
of the first people’. An estuary and a heathland sug-
gest this emergence from the sea to the land. What
follows is a visual history of the landscape that ex-
plains each element in the images, such as the
pattern of hedgerows defining the boundaries of
lots, the rise and decline of villages, and so forth.
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Aerial reconnaissance alternates with footage at
ground level and material from maps. As narrator,
Hoskins himself is regularly seen walking through
fields in rubber boots, leaning against a fence or
drinking a pint on the village square. His appear-
ance is unmistakably that of a university professor,
but one who speaks from his own experience. The
The Making of the English Landscape.
very last time he appears in view is in Mid Devon,
Landscape in Mid Devon / Landschap van Mid Devon
William Hoskins in Mid Devon where he recalls memories from his school days:
Street of a village in the English countryside / Dorpsstraat op het ‘As a school boy I used to come here; I had the
Engelse platteland
feeling the landscape had something to say, written
in code as it were.’ Hoskins takes the viewer by the
hand in deciphering that code in order to discover
the ‘hidden layers’. He describes his interpretation
of the landscape as ‘a new kind of history which it
is hoped will appeal to all those who like to travel
intelligently, to get away from the guidebook show-
15
tekst van schrijver Paul Robberechts – wordt met-
een ook het thema van de leesbaarheid van het
landschap aangeraakt: ‘(…) het blad dat we zelf be-
schreven hebben kunnen we niet lezen. Wat heb-
ben we eigenlijk gedaan met dit landschap van
ons?’ De volgende scène toont echter meteen een
duinlandschap, met de woorden: ‘Er was lucht, er
was zee, er was grond’, een soort nultoestand van
voor de aankomst van de mens, vergelijkbaar met
de openingsscène van The Making of the English
Landscape. Maar waar Hoskins daarna chronolo-
gisch te werk gaat, volgt regisseur Jef Cornelis een
geografische ordening: de camera beweegt over de
Vlaamse cultuurlandschappen van de kust tot
Limburg, waarbij de vorm van het landschap even-
eens verklaard wordt vanuit de eeuwenlange inter-
actie tussen mens en landschap, ‘de minnelijke
schikking’ met bodem en klimaat.
Na de cultuurlandschappen gaat het naar de
stad, om dan terug te keren naar het industriële
landschap waarmee de film opende: de mijnen van
Eisden en Winterslag en de Antwerpse haven. In
het verhaal van de film ligt dit in het verlengde van
de landbouw- en stedelijke cultuurlandschappen,
maar de commentaarstem wijst erop dat hier toch
een heel andere relatie tot het land is ontstaan:
‘De landbouwers hadden maar de bovenlaag van de
grond beroerd. De industriële ondernemers lieten
ons diep in de grond graven en onder de grond.’
Hier geen landschap als resultaat van een minnelijk
schikking meer, maar een radicaal nieuw, ontmen-
selijkt en onleesbaar landschap: ‘een slagveld na
de strijd’. In tegenstelling tot Hoskins, die het he-
dendaagse landschap simpelweg negeert, maken
Cornelis en Robberechts de kijker echter mede-
plichtig: ‘We hebben niet geklaagd. Ook wij genoten
immers van de industriële welvaart’. Nu de diagno-
se gesteld is, volgt een nieuwe vraag: ‘Wat is het
dat we toen zijn gaan missen?’ Het antwoord van
Cornelis/Robberechts is een ‘eigen’ landschap,
‘een landschap dat we door ons eigen vrij gebruik
vorm zouden geven’. Als voorbeeld komt een reeks
typische Vlaamse achtertuinen in beeld, ingepalmd
door aanbouwsels en moestuinen.
De rest van de film maakt de balans op van de
pogingen om de Vlaamse ruimte te ordenen: verka-
velde landschappen, caravanparken, de ‘Atlantic
wall’ van hoogbouw aan de kust, en het snelwegen-
net waarop iedereen voortdurend onderweg is. De
film wordt hier gekenmerkt door een zekere ambigu-
ïteit: enerzijds is het een aanklacht tegen de
Vlaamse ruimtelijke wanorde - een landschap van
‘op hol geslagen boeren die door niets meer in
toom worden gehouden’ – en een verlangen naar
leesbaarheid; anderzijds een wantrouwen ten op-
zichte van ‘gehuurde deskundigen’. Deze aanklacht
tegen een doorgedreven rationele stedenbouw van
16
Vlaanderen in vogelvlucht.
Harbour of Antwerp / Haven van Antwerpen
Flemish backyards / Vlaamse achtertuinen
Dunes in De Panne / Duinen in De Panne
pieces (sic) now and then, and to unearth the rea-
son behind what they are looking at’.8
Hoskins’ approach dovetails seamlessly with the
tradition of popular schooling that David Matless
describes in Landscape and Englishness.9
Cartographic erudition and educational excursions
were important tools in an English upbringing as a
good citizen, not only because they imparted the
necessary skills for interpreting a landscape, but
also because they spread an appropriate behaviour,
a proper attitude towards landscape. A history pro-
fessor who teaches while being a part of the land-
scape is an extremely suitable figure in this regard.
In his analysis of Hoskins’ work, however, cultural
geographer D.W. Meinig claims that the combina-
tion of history and emotion is both its attractive-
ness and weakness: ‘Few have been more consist-
ently outspokenly anti-modern than Hoskins.’10 In
every edition since 1955, the book has indeed re-
mained almost unchanged. Hoskins not only teach-
es viewers about the landscape, but also immedi-
ately offers them an identity: the landscape, like
the British themselves, has been formed by a long
history, after which every contemporary develop-
ment is an encroachment.
Flanders
Vlaanderen in vogelvlucht (A Bird’s Eye View of
Flanders), shown three years later on the BRT, is
based on a completely different relation to history.11
The film opens with a number of large-scale indus-
trial and infrastructural landscapes, circling above
the stepped walls of open-pit mines and gliding
along harbour infrastructures. In the voiceover –
composed by writer Paul Robberechts – the theme
of the coherence of the landscape is immediately
broached: ‘We cannot read the page we have writ-
ten ourselves. What have we actually done to this
landscape of ours?’ The next scene, however, im-
mediately shows a dune landscape accompanied by
the words: ‘There was air, there was water, there
was land’, a kind of null state before the arrival of
human beings, comparable to the opening scene of
The Making of the English Landscape. But whereas
Hoskins then proceeds to tell his story chronologi-
cally, the order that director Jef Cornelis follows is
geographical: the camera moves above the agricul-
tural landscapes of Flanders from the Atlantic coast
to Limburg, likewise explaining them in terms of the
age-old interaction between humans and land-
scape, ‘the amicable arrangement’ with soil and
climate.
After the agricultural landscapes, it moves to
the city, only to return to the industrial landscapes
with which the film opened: the mines of Eisden
and Winterslag and the harbour of Antwerp. Within
the storyline of the film, this is a continuation of the
17
agricultural and urban landscapes, but the voiceo-
ver points out that a completely different relation to
the land is at work here: ‘With the agriculturalists,
we only disturbed the upper layer of the earth. The
industrial entrepreneurs had us dig below the sur-
face and deep into the ground.’ This landscape is
not the result of an ‘amicable arrangement’, but a
radically new, dehumanised and illegible landscape,
‘a battlefield after the war’. In contrast to Hoskins,
who simply ignores the contemporary landscape,
Cornelis and Robberechts turn the viewers into ac-
complices. ‘We didn’t complain. After all, we en-
joyed the industrial prosperity too.’ Now that the di-
agnosis has been established, a new question
follows: ‘What did we subsequently begin to miss?’
The filmmakers’ answer: a landscape of ‘our own’,
‘a landscape we could shape through our own free
use’. By way of example, they show a series of typi-
cal Flemish backyards, won over by little huts and
gardens.
The remainder of the film takes stock of at-
tempts to arrange the Flemish space: subdivided
landscapes, caravan parks, the ‘Atlantic wall’ of
high-rises on the coast, and the grid of motorways
on which everyone is constantly underway. Here,
the film is characterised by a certain ambiguity. On
the one hand, it is an indictment of the spatial dis-
order in Flanders – a landscape of ‘breakaway farm-
ers who no longer can be kept in check by anything’
– and a desire for neatness and coherence; on the
other hand, distrust when it comes to ‘hired ex-
perts’. This indictment of the rational town and
country planning imposed by urban designers and
planners from the 1960s and earlier is a recurring
auteur
theme in Cornelis’s films. In De straat, for instance,
a television film he made in 1972 with Geert
Bekaert, he discusses the loss of the street as a
meeting place, a consequence of the radical reor-
ganisation of the cities.12 In the final analysis, how-
ever, the film’s open ending leaves the viewer
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
7 2013), 92-114; Jeroen Laureyns,
Hoskins, The Making of the Weg van Vlaanderen.
English Landscape, op. cit. (note Hedendaagse Vlaamse
5), 270. Landschappen in de beeldende
8 kunst 1968-1913 (Veurne:
Ibid., 14. Hannibal, 2013), 221-272. The
9 oeuvre of Jef Cornelis was also
David Matless, Landscape and studied by Koen Brams and Dirk
Englishness (London: Reaktion Pültau, see: www.jefcornelis.
Books, 2002). janvaneyck.nl, www.dewitteraaf.
10 be and Koen Brams and Dirk
Meinig, ‘Reading the landscape’, Pültau, The Clandestine in the
op. cit. (note 5), 206. Work of Jef Cornelis (Maastricht:
11 Jan van Eyck Academy, 2009).
Bruno Notteboom, ‘Vlaanderen 12
in vogelvlucht van Jef Cornelis. Sofie De Caigny, ‘De straat van
Cirkelen boven het landschap’, Jef Cornelis. Aanklacht tegen
in: Sofie De Caigny and Ellen Van een doorgedreven rationele ste-
Impe (eds.), Bewegende denbouw’, in: De Caigny and Van
Landschappen. Over stedenbouw Impe, Bewegende Landschappen,
en film (Antwerp: CVAa/VAi, op. cit. (note 11), 68-91.
de stedenbouwkundigen en planologen uit de jaren
1960 en eerder was een terugkerend thema in de
films van Cornelis. Zo belichtte hij in 1972 in De
straat, een televisiefilm die hij maakte met Geert
Bekaert, de teloorgang van de straat als ontmoe-
tingsruimte door de verregaande sanering van de
steden.12 Uiteindelijk laat de film de kijker enigszins
in verwarring achter met een open einde. De oplos-
sing voor het probleem is niet de stedenbouw, noch
het louter beschermen van landschappen, noch het
land verder ontginnen op de manier waarop we be-
zig zijn. In de laatste scène keert de film terug naar
het duinlandschap van ‘Er was lucht, er was zee, er
was grond’. Dit keer geen leeg landschap echter,
maar de camera cikelt rond een groep mensen die
door de duinen trekken als nomaden op zoek naar
een vestigingsplaats, begeleid door de woorden:
‘Opnieuw beginnen is er niet meer bij. Maar het
moet mogelijk zijn, een landschap te maken waar
de sporen van ons gebruik en samenleven geen te-
kens van beschadiging zijn, maar tekens van een
maatschappelijke verzoening met de ruimte.’
Nederland
Deze maatschappelijke verzoening staat hoog op
de agenda in Nederland van boven. Dit programma,
een tweedelige documentaire serie uitgezonden in
2011 en 2013, is een productie van de VPRO, een
van de Nederlandse publieke omroepen.13 De eer-
ste aflevering is representatief voor de manier
waarop de hele serie is opgebouwd. Onder de titel
24 uur Nederland wordt het leven van de
Nederlanders in een wisselend perspectief be-
schreven: vanuit de lucht, door middel van helicop-
terbeelden en datavisualisaties op luchtfoto’s,
maar ook op het maaiveld, met interviews met
Nederlanders in hun woon- of werksituatie of in het
landschap. Het programma begint met een visuali-
satie van het mobiele telefoonverkeer in de vroege
ochtend, om dan over te schakelen op het beeld
van een luchtballon die over het ochtendlijke land-
schap glijdt. Presentator Bentz van den Berg stelt
de vraag van de aflevering:
Door lang te kijken proberen we in Nederland
van boven een antwoord te vinden op de vraag
hoe het ritme van ons, 16 miljoen mensen, er
eigenlijk uitziet. (…) Hoe is het mogelijk dat we
niet iedere dag in een complete chaos
verzanden?
Meteen komt het eerste potentiële probleem aan
bod: de watervoorziening. Cirkelend boven een wa-
terzuiveringsinstallatie krijgen we te horen dat tus-
sen 6 en 9 uur ’s ochtends in Nederland zo’n 400
miljoen liter water wordt verbruikt. Aansluitend be-
vinden we ons bij Ronald en Jan van waterbedrijf
Vitens, die de druk in het waternet in goede banen
18
moeten leiden. Daardoor kunnen we een blik wer-
pen in het privéleven van de gemiddelde
Nederlander: zo komen we te weten dat het water-
verbruik extreem piekt op dinsdagavond na het tele-
visieprogramma Boer zoekt vrouw omdat Nederland
dan massaal naar het toilet gaat. Op die manier
loodst het programma ons door de 24 uur, met heli-
copterbeelden en datavisualisaties van de snelwe-
gen en de files (met uitleg van Patrick de verkeers-
deskundige), het treinverkeer (met Carla de
omroepster op station Utrecht) en het electriciteits-
net (met Henrico van netwerkbedrijf Alliander).
De eerste aflevering drukt ons niet alleen met
de neus op de vermeende voorspelbaarheid van de
Nederlander, maar ze toont ook hoe goed het land
in elkaar zit, als je het vanop een afstand bekijkt. In
de tweede aflevering, over de rivieren en havens,
wordt de delta een ‘precisie-uurwerk’ genoemd. In
de derde aflevering, ‘Nederland knutselland’, zien
we een tevreden echtpaar in een zelf aangelegd
tuintje, maar ook de controleurs van de tuincom-
missie van Vreewijk: ‘knutselen is onmogelijk zon-
der controle, zowel op de kleine of grotere schaal’.
In elke aflevering is de bottom line het standvastige
geloof in de maakbaarheid en de onlosmakelijke
band tussen landschap en nationale identiteit: ‘Wij
hebben dit land gemaakt, maar het land heeft ook
ons gemaakt.’ Haperingen in het perfect draaiende
systeem worden nauwelijks vermeld. Het gebrek
aan kritiek blijkt bijvoorbeeld aflevering zeven met
als titel ‘Waarom we wonen waar we wonen’, dat
begint met een korte inleiding op de Nederlandse
woningbouw, gevolgd door een overzicht van wat er
allemaal aan woonmilieus in Nederland bestaat,
van het woonblok uit de jaren 1970 tot de historise-
rende nieuwbouwwijken van vandaag. Hier klinkt
weliswaar lichte kritiek op de veranderlijke woon-
wens van de Nederlander – ‘over 30 jaar willen we
weer wat anders’ – maar over wat er echt aan de
hand is met de woningmarkt, die juist nagenoeg tot
stilstand was gekomen, wordt niet gerept: geen
woord over de recente kredietcrisis, wat blijft han-
gen is een gevoel van welvaart en overschot. Zo
wordt ook niet moeilijk gedaan over de algehele ver-
rommeling van het landschap, de plannen voor be-
drijventerreinen in het Groene Hart of de verkoop
van gronden door Staatsbosbeheer.
Nederland van boven is een bijzonder aantrek-
kelijk programma. De luchtbeelden en de datavisua-
lisaties zijn soms ronduit verbluffend. Het werd dan
12 13
Sofie De Caigny, ‘De straat van Alle afleveringen van Nederland
Jef Cornelis. Aanklacht tegen van boven zijn te bekijken op
een doorgedreven rationele http://www.vpro.nl/
stedenbouw’, in: De Caigny en nederland-van-boven.
Van Impe, Bewegende
Landschappen, op. cit. (noot 11),
68-91.
Nederland van boven.
Intro with mention of hashtag / Intro met vermelding hashtag
Jan Bartens, Vitens water company / Waterbedrijf Vitens
Data visualisation / Datavisualisatie
19
somewhat confused. The solution to the problem is
not spatial planning or simply protecting land-
scapes or continuing to exploit the land in the man-
ner that we are doing now. In the last scene, the
film returns to the dune landscape of the ‘there
was air, there was water, there was land’. This time,
however, the landscape is not empty. The camera
circles a group of people trekking across the dunes
like nomads looking for a place to settle down, ac-
companied by the words: ‘Starting over again is no
longer an option. But it must be possible to make a
landscape in which the traces left by our use and
coexistence are not signs of defacement but of a
social reconciliation with the space.’
The Netherlands
Social reconciliation is high on the agenda of
Nederland van boven (The Netherlands from Above).
The programme, a two-season documentary series
broadcast in 2011 and 2013, was produced by the
VPRO, a Dutch public broadcaster.13 The first epi-
sode is representative of the manner in which the
entire series is built up. Titled ‘24 uur Nederland’
(24 Hours in the Netherlands), Dutch life is shown
from different perspectives: from the air, with heli-
copter footage and data superimposed on aerial
photos, but also from the ground, by interviewing
Dutch people in their homes, at work or out of
doors. The programme starts out with a visualisa-
tion of cell phone activity in the early morning, then
cuts to an image of a hot air balloon floating above
the morning landscape. Presenter Bentz van den
Berg poses the question for this episode:
By taking a good long look, Nederland van boven
auteur
is trying to find an answer to the question of
what the pattern of our daily routines, all 16 mil-
lion of us, actually looks like. . . . How on earth
do we manage not to get bogged down in com-
plete chaos every day?
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Right away, the first potential problem comes up:
the water supply. Circling above a water purification
plant, we learn that approximately 400 million litres
of water are used every day in the Netherlands be-
tween 6 and 9 am. Directly after that, we visit
Ronald and Jan from the Vitens water company,
whose job is to keep the pressure in the water sys-
tem at the proper levels and the water flowing in
the right directions. This way, we can have a peek
at the private life of the average Dutch person: we
learn that water usage spikes way up on Tuesday
nights after the television programme Boer zoekt
vrouw because the whole country goes to the toilet
then. The programme takes us through 24 hours
this way, with helicopter footage and graphic infor-
mation about the motorways and traffic jams (with
commentary by Patrick the traffic specialist), the
ook zeer gewaardeerd door de Nederlandse kijker:
de gemiddeld 1,2 miljoen kijkers overtroffen ruim-
schoots de verwachtingen.14 De structuur van het
programma is laagdrempelig: de beschrijving van
het landschap vertrekt vaak vanuit het dagelijks le-
ven en de private sfeer, en naast de deskundigen
– die steevast mee de helikopter in klimmen – zijn
de geïnterviewden gewone Nederlanders thuis of op
het werk. Het programma heeft ook iets geruststel-
lends: het geloof in de maakbaarheid blijft over-
eind; de onderliggende boodschap is dat het nog
steeds goed gaat met Nederland en dat alle
Nederlanders onderdeel zijn van een goed geoliede
machine die nog steeds van bovenaf wordt be-
stuurd. De samenwerkingspartners zijn dan ook het
Kadaster, Natuurmonumenten en de Unie van
Waterschappen. Het is geen verrassing dat in veel
afleveringen het water een belangrijke rol speelt:
als vriend – motor van de economische ontwikke-
ling; en als vijand – de dreigende watersnood. Net
als in de afgelopen eeuwen wordt de identiteit van
de Nederlander grotendeels bepaald door de om-
gang met het water en het geloof dat elk probleem
opgelost wordt door een goede planning. De serie,
kortom, bevestigt het stereotiepe beeld van
Nederland.
Televisie, publieke sfeer en civieke cultuur
De belangrijkste kritiek op Nederland van boven
luidt dat het programma weinig kritisch is, en wel
heel erg inspeelt op een ‘wij-gevoel’. Frank Wiering,
hoofdredacteur televisie van de VPRO, weerlegt dit
in een interview met de Volkskrant:
Het is prettig dat het programma niet alleen ‘kri-
tische verdiepingszoekers’ aanspreekt. (…)
Trots op Nederland [de naam van een rechts-po-
pulistische politieke partij, BN] is een term die
gekaapt is door rechts, het wordt tijd dat het be-
grip weer algemeen wordt. Men heeft behoefte
aan een ik-hou-van-Holland-gevoel, dat is juist
het succes van het programma.15
Presentator Bentz van den Berg voegt daaraan toe:
‘Het doel van het programma is laten zien hoe het
land functioneert, en tonen hoe mooi Nederland is.
Je verpest het als je daarbij kritisch gaat doen.’16
Uit die uitspraken zou men kunnen afleiden dat een
televisieprogramma pas een impact heeft op het
grote publiek, en een gevoel van gemeenschappe-
lijkheid creëert, als het niet te moeilijk doet. In het
licht van deze uitspraken wil ik daarom verder re-
flecteren over de drie hierboven besproken pro-
gramma’s. Op welke manier wordt landschap in
deze programma’s gebruikt om bij de groep van kij-
kers een al dan niet collectieve identiteit op te roe-
pen? En meer algemeen: op welke manier brengt
televisie landschap in de publieke sfeer?
20
Zoals hiervoor al gesteld, richt Hoskins in The
Making of the English Landscape zijn blik uitsluitend
naar het verleden. Veel vertogen over landschap en
landschapstransformatie zijn onvermijdelijk een
commentaar op de moderniteit, en verankerd in
een verhaal van verlies: verlies van traditionele vor-
men van gemeenschap en verlies van een directe,
‘natuurlijke’ band met het land.17 Door alle recente
veranderingen in het landschap van na de Tweede
Wereldoorlog af te doen als een evolutie die de be-
tekenis van het landschap vernietigt, legt hij impli-
ciet de grondslag voor een opvatting van het Britse
volk als een imagined community, verenigd rond een
– grotendeels niet meer bestaand – landschap van
het verleden.18 De grote populariteit van het pro-
gramma en de vlucht die de lokale geschiedenis
nam in de jaren 1970, bevestigen alleen maar de
bereidheid van de moderne Brit om Hoskins hierin
te volgen.
Vlaanderen in vogelvlucht gaat veel subtieler en
genuanceerder te werk. Niet alleen maken
Robberechts en Cornelis het publiek medeplichtig
aan de teloorgang van het landschap, het blijft ook
met heel wat vragen zitten na het open einde. Het
is onmogelijk om zich als kijker zomaar met het his-
torische landschap te identificeren of hoge verwach-
tingen te koesteren van de stedenbouw. Goed om
weten is dat dit programma werd uitgezonden op de
vooravond van 11 juli, de Vlaamse feestdag waarop
de overwinning op de Franse overheerser met de
Guldensporenslag van 1302 wordt gevierd. Een jaar
later werd Vlaanderen 77 uitgezonden, een film van
Cornelis die alle namen en afbakeningen uit de
Vlaamse geschiedenis opsomde en er vervolgens
brandhout van maakte als een al te eenvoudig ge-
construeerde, Vlaamse identiteit. Hoewel Cornelis’
films over het leven van l’homme moyen gingen, wa-
ren ze eigenlijk niet gemaakt voor de massa.19 Ze
werden in de pers dan ook niet altijd goed ont-
haald. De BRT was in die jaren dan ook volop bezig
een tweede net op te richten zodat dit soort pro-
gramma’s in de toekomst naar een nichepubliek
kon verschoven worden.20
14 18
Madelon Meester, ‘Trots op Over de notie imagined
Nederland’, de Volkskrant, 10 community, zie: Benedict
januari 2012, geraadpleegd op Anderson, Imagined Communities
http://www.volkskrant.nl/vk/ (Londen: Verso, 1983).
nl/2844/Archief/archief/article/ 19
detail/3112713/2012/01/10/
Marc Holthof, ‘De ongewenste
Trots-op-Nederland.dhtml#. wasmachine. Over het
15 televisiewerk van Jef Cornelis’,
Ibid. De Witte Raaf, nr. 55 (1995),
16
17-19.
Ibid. 20
17 Notteboom, ‘Vlaanderen in
Jean-Luc Nancy, Peter Connor en vogelvlucht’, op. cit. (noot 11),
Christopher Fynsk, The
111.
Inoperative Community
(Minneapolis: University of
Minnesota Press, 1998).
railway traffic (with broadcaster Carla at the train
station in Utrecht) and the electricity grid (with
Henrico from the Alliander energy network
company).
The first episode not only makes us examine the
supposed predictability of the Dutch, but also
shows how well the country is put together when
viewed from a distance. The second episode, about
the rivers and harbours, refers to the Delta Works
in the southwest of the Netherlands as ‘precision
clockwork’. In the third episode, ‘Nederland knut-
selland’ (Holland the Land of Pottering Around), we
not only see a contented couple pottering around in
their own garden but also the inspectors from the
Vreewijk garden committee: ‘Pottering around, no
matter whether it’s small scale or large, is not per-
mitted without inspection.’ The bottom line in each
episode is the steadfast belief in manipulability and
the inseparable bond between landscape and na-
tional identity. ‘We have shaped this land, but this
land has also shaped us.’ Hitches in the perfectly
running system are hardly mentioned. The lack of
critique is apparent, for example, in episode seven,
titled ‘Why We Live Where We Live’, which begins
with a short introduction to Dutch housing followed
by an overview of the different residential environ-
ments in the Netherlands, ranging from the housing
blocks of the 1970s to the historicising new hous-
ing developments of today. Here, it is true, there is
a slight criticism of the changing living preferences
of the Dutch – ‘in 30 years’ time we’ll want some-
thing different again’ – but no mention is made of
what is really going on in the housing market, which
in fact basically had come to a standstill. Not a
word about the recent credit crisis; instead, we are
left with a feeling of prosperity and surplus. Nor
does it worry about the general mess being made
of the landscape, the plans for industrial terrains in
the Green Heart of the Netherlands or the sale of
land by Staatsbosbeheer (commissioned by the
Dutch government to manage the country’s nature
reserves).
Nederland van boven is an extremely attractive
programme. The aerial views and the data visuali-
sations are absolutely astounding at times. And it
was indeed highly appreciated by Dutch viewers: its
average rating of 1.2 million viewers far exceeded
expectations.14 The structure of the programme is
low threshold: the description of the landscape of-
ten starts from everyday life and the private sphere,
and with the exception of the experts – who invari-
ably jump into the helicopter along with the crew –
the interviews take place with ordinary Dutch peo-
ple in their homes or at work. The programme also
has something reassuring about it: the belief in ma-
nipulability remains intact. Even in the second,
more nuanced season – the last episode deals with
21
the prospect of a shrinking population – the under-
lying message is that Holland is still doing great
and that all Dutch people are part of a well-oiled
machine that is still run from above. The partners
of the programme are the Land Registry, the
Society for the Preservation of Nature Monuments,
and the Dutch Water Authorities. Not surprisingly,
water plays an important role in many episodes, as
a friend (the driving force behind economic develop-
ment) and as an enemy (the threat of flooding).
Just as in past centuries, the identity of the Dutch
is largely determined by how they deal with water
and the belief that every problem can be solved by
good planning. In short, the series confirms the ste-
reotypical image of the Netherlands.
Television, the Public Sphere and Civic Culture
The most important criticism of Nederland van
boven is that the programme is not very critical,
and that it capitalises rather overmuch on a ‘we
feeling’. Frank Wiering, chief television editor of the
VPRO, refutes this in a newspaper interview with
the de Volkskrant:
It’s nice that the programme doesn’t only appeal
to those who are looking for critical depth. . . .
‘Proud of Holland’ (the name of a right-wing pop-
ulist political party – BN) is a term that has been
hijacked by the right; it’s high time it becomes
general again. People want to bask in an ‘I love
Holland’ feeling, and that’s exactly why the pro-
gramme is a success.15
Presenter Bentz van den Berg adds: ‘The aim of the
programme is to show how the country functions,
auteur
and how beautiful the Netherlands is. You ruin that
if you start criticising things.’16 Judging from these
statements, one could conclude that a television
programme will only make an impression on the
general public and create a feeling of community if
it doesn’t get too difficult. In light of these state-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
ments, I would therefore like to further reflect on
the above three programmes as a whole. How do
they use landscape in order to evoke a feeling of
identity, collective or otherwise, in the target
group? And more generally: How does television
bring landscape into the public sphere?
As mentioned earlier, in The Making of the
English Landscape Hoskins focused exclusively on
the past. Many expositions on landscape and the
13 volkskrant.nl/vk/nl/2844/
All episodes of Nederland van Archief/archief/article/de-
boven can be seen on http:// tail/3112713/2012/01/10/
www.vpro.nl/ Trots-op-Nederland.dhtml#.
nederland-van-boven. 15
14 Ibid.
Madelon Meester, ‘Trots op 16
Nederland’, de Volkskrant, 10 Ibid.
January 2012, source: www.
 Nederland Van boven maakte 40 jaar later in ze-
kere zin de omgekeerde beweging. Het is een pro-
gramma op een nichezender (de VPRO) dat in ter-
men van kijkcijfers in de populaire markt thuis
hoorde. Zoals hierboven al gesteld, appelleerde het
programma bij een groot publiek door in te spelen
op een gemeenschapsgevoel, gebaseerd op oude
maar graag geziene karakteristieken – een geloof in
de maakbaarheid en een volk van harde werkers.
Maar er is meer: de makers speelden hiervoor in op
een heel andere manier van televisiekijken: niet al-
leen werd een ‘publiek’ onderwerp – het landschap
– grotendeels belicht vanuit het private leven, ook
werd het programma interactief gemaakt door op
het eind van elk programma te verwijzen naar de
begeleidende site waar de kijker op een digitale
kaart van Nederland allerlei gegevens kon simule-
ren: de bereikbaarheid van je woonplek, de wilde
dieren die je in de buurt kan zien, etc. Door de ver-
melding van de hashtag in de intro wordt discussie
over het programma op Twitter gestimuleerd.
In zijn essay ‘Television, public spheres, and ci-
vic cultures’ buigt Peter Dahlgren zich over de vraag
hoe televisie zich verhoudt ten opzichte van de pu-
blieke sfeer.21 Hij start met de vaststelling dat de
relatie televisie/publieke sfeer meer en meer pro-
blematisch dreigt te worden in een tijdperk waarin
de media opschuiven in de richting van entertain-
ment en consumptie. Hij vraagt zich af hoe we ons
in een dergelijke realiteit nog kunnen orienteren
door middel van het concept van de publieke sfeer.
De notie van het publieke in de Habermasiaanse
zin, aldus Dahlgren, is steeds verbonden met be-
grippen als rede, rationaliteit, objectiviteit, argu-
ment, informatie en kennis. Daartegenover staat
het private, gelinkt met het persoonlijke, emotie,
intimiteit, subjectiviteit en plezier, allemaal elemen-
ten van de populaire cultuur. Het ‘probleem’ van de
hedendaagse media is dat de polariteit privaat/pu-
bliek gedestabiliseerd is. Waar The Making of the
English Landscape en Vlaanderen in vogelvlucht nog
opereren in de ‘onderwijzende’ context van de klas-
sieke publieke netwerken, is die context van
Nederland van boven al veel minder afgebakend –
het programma doet alle moeite om de private
sfeer erbij te betrekken. Dahlgren wil die onduide-
lijkheid echter aangrijpen als een sterkte in plaats
van een zwakte. Voor hem valt televisie niet eendui-
dig samen met de publieke sfeer, maar is ze deel
van een civic culture, een culturele sfeer die een
aanleiding kan vormen om in de publieke sfeer te
participeren. Wellicht is Nederland van boven voor
de meeste kijkers in de eerste plaats entertain-
ment, maar misschien maakt het programma in
sommige huiskamers discussie los over de maak-
baarheid van het land. Ook vond er bijvoorbeeld op
een internetforum een uitgebreid debat plaats over
22
het publieke karakter van het programma, naar aan-
leiding van een stukje in nrc.next over het feit dat
de VPRO de landschapsbeelden, die grotendeels
zijn betaald met belastinggeld, niet publiek beschik-
baar stelt.22
Dahlgren, en hier volgt hij media-onderzoeker
John Ellis, ziet televisie als een working through,
een medium dat de kijker geen ultiem of definitief
gezichtspunt meegeeft, maar eerder een grote hoe-
veelheid voorbijgaande glimpen, voorlopige menin-
gen, meervoudige kaders, verklaringen en narratie-
ve structuren aanbiedt om zich door private en
publieke bezorgdheden ‘heen te werken’.23 Dit con-
cept van working through ontkent niet het hegemo-
nische karakter van televisie, maar erkent dat die
hegemonie ‘lek’ is en altijd op losse schroeven
staat. Als je goed kijkt naar Nederland van boven,
slaan de makers het dominante discours over het
Nederlandse landschap als de perfect werkende
machine hier en daar zelf lek, bijvoorbeeld door ter-
loops te verwijzen naar de verstekeling in de contai-
nerhaven van Rotterdam in aflevering twee, of de
ironie waarmee de tuincontroleurs in Vreewijk in af-
levering drie zijn in beeld gebracht.
21 22
Peter Dahlgren, ‘Television, http://www.alexanderklopping.
Public Spheres, and Civic nl/post/13868042208/
Cultures’, in: Janet Wasko (red.), column-nrc-next-nederland-van-
A Companion to Television boven-is-prachtig.
(Malden, MA: Blackwell 23
Publishing, 2006), 411-432. Dahlgren, ‘Television’, op. cit.
(noot 21), 417. Voor het concept
working through, zie: John Ellis,
Seeing Things: Television in the
Age of Uncertainty (Londen/New
York: I.B. Tauris Publishers,
2000).
transformation of landscape are inevitably a com-
mentary on modernity and rooted in a narrative of
loss: the loss of traditional forms of community and
the loss of a direct, ‘natural’ tie with the land.17 In
his dismissal of all recent changes in the land-
scape after the Second World War as an evolution
that can only destroy the meaning of the land-
scape, he implicitly lays the foundation for a notion
of the British people as an ‘imagined community’,
united around a landscape of the past that no long-
er exists for the most part.18 The programme’s
great popularity and the great surge of interest in
local history in the 1970s only confirms the readi-
ness of the modern Brit to follow Hoskins in this
regard.
Vlaanderen in vogelvlucht, by contrast, goes
about its business much more subtly. Not only do
Robberechts and Cornelis make the audience com-
plicit in the loss of the landscape; they are also left
with a great many questions because of the film’s
open ending. As a viewer, it is impossible to auto-
matically identify with the historical landscape or
harbour great expectations of urban planning. It is
helpful to know that this programme was broadcast
on the eve of 11 July, the Flemish holiday celebrat-
ing the victory over the French ruler at the Battle of
the Golden Spurs in 1302. The next year saw the
broadcasting of Vlaanderen 77, a film by Cornelis
that made short work of an all too easily construct-
ed Flemish identity by summing up all the names
and lines of demarcation that Flanders had ever
had in its history. Although Cornelis’s films were
about the life of the l’homme moyen, they were in
fact not made for the masses.19 Consequently, they
were not always well received by the press. In those
years, the BRT was also working intensively on set-
ting up a second network so as to be able to shift
programmes like this to a niche audience in the
future.20
Forty years later in the Netherlands, Nederland
van boven moved in the opposite direction in a cer-
tain sense. This was a programme produced by a
niche broadcaster (the VPRO) that in terms of audi-
ence ratings belonged on the popular market. As
already mentioned above, the programme appealed
to a wide audience by capitalising on a feeling of
community based on old but popular traits – a be-
lief in manipulability and a nation of hard workers.
But there is more: the makers took advantage of an
entirely different way of watching TV: not only did
they discuss a ‘public’ subject – the landscape –
mostly from the private person’s point of view; at
the end of each episode they also made the pro-
gramme interactive by referring viewers to an ac-
companying website, where you could find all sorts
of information on a digital map of the Netherlands:
the accessibility of the location of your home, the
23
wild animals in your neighbourhood, and so forth.
By mentioning the programme’s hashtag in the in-
troduction to the show, they also stimulated discus-
sion about it on Twitter.
In his essay ‘Television, Public Spheres, and
Civic Cultures’, Peter Dahlgren examines the ques-
tion of how television relates to the public sphere.21
He starts with the observation that in an era when
the media are shifting towards entertainment and
consumption, the relation between television and
the public sphere is in danger of becoming more
and more problematic. He wonders how we still can
orient ourselves by means of the concept of the
public sphere in such a reality. The notion of ‘pub-
lic’ in the Habermasian sense, according to
Dahlgren, is always related to concepts like reason,
rationality, objectivity, argument, information and
knowledge. Opposite to that is the private sphere,
linked with the personal, the emotional, intimacy,
subjectivity and pleasure, all of which are elements
of popular culture. The ‘problem’ of today’s media
is that the private/public polarity has become
destabilised. Whereas The Making of the English
Landscape and Vlaanderen in vogelvlucht still oper-
ated in the ‘educational’ context of the classic pub-
lic networks, the context of Nederland van boven is
already much less defined – the programme makes
every effort to involve the private sphere. Dahlgren,
however, wants to embrace that vagueness as a
strength rather than a weakness. For him, televi-
sion does not unequivocally coincide with the public
sphere but is part of a ‘civic culture’, a cultural
sphere that can form an occasion to participate in
the public sphere. It could very well be that
auteur
Nederland van boven is in the first place entertain-
ment for most viewers, but perhaps the programme
does stir up discussion about the manipulability of
the land in some households. For example, there
was an extensive discussion on an Internet forum
about the public nature of the programme, pro-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
voked by a piece in nrc.next about the fact that the
VPRO did not make available to the public the im-
ages it had shown of the Dutch landscape, most of
which had been paid for with taxpayers’ money.22
17 20
Jean-Luc Nancy, Peter Connor Bruno Notteboom, ‘Vlaanderen
and Christopher Fynsk, The in vogelvlucht’, op. cit. (note 11),
Inoperative Community 111.
(Minneapolis: University of 21
Minnesota Press, 1998). Peter Dahlgren, ‘Television,
18 Public Spheres, and Civic
For the notion of ‘imagined com- Cultures’, in: Janet Wasko (ed.),
munity’, see Benedict Anderson, A Companion to Television
Imagined Communities (London: (Malden, MA: Blackwell
Verso, 1983). Publishing, 2006), 411-432.
19 22
Marc Holthof, ‘De ongewenste http://www.alexanderklopping.
wasmachine. Over het televisie- nl/post/13868042208/
werk van Jef Cornelis’, De Witte column-nrc-next-nederland-van-
Raaf, no. 55 (1995), 17-19. boven-is-prachtig.
 Dahlgren sees television – and here he follows 23
media researcher John Ellis – as a ‘working Dahlgren, ‘Television’, op. cit.
(note 21), 417. For the concept
through’, a medium that does not offer the viewer of ‘working through’, see: John
an ultimate or definitive point of view, but sooner a Ellis, Seeing Things: Television in
great quantity of passing glimpses, provisional the Age of Uncertainty (London
and New York: I.B. Tauris
opinions, multiple frameworks, explanations and Publishers, 2000).
narrative structures in order to ‘work through’ pri-
vate and public concerns.23 This concept of working
through does not deny the hegemonic nature of tel-
evision, but recognises that this hegemony is
‘leaky’ and always up in the air. When you look
closely at Nederland van boven, you see that the
makers themselves puncture a hole here and there
in the dominant discourse about the Dutch land-
scape as a perfectly working machine, for instance
by casually referring in the second episode to a
stowaway in the container harbour of Rotterdam, or
by the irony with which they depict the Vreewijk gar-
den inspectors in the third episode.

auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
24 25
Claudia Faraone en Michiel Dehaene Robinson in Ruins van Patrick Keiller. Uit beide films
spreekt zowel belangstelling voor visuele etnografie
Uitvergrote als voor de documentaire, verhalende film. Dit re-
sulteert in een hybride derde traditie: een expliciete
landschappen poging om de landschapsfotografie te gebruiken
‘om de wereld kritisch te bekijken en om te laten
Films over territoriale zien dat het creëren van een betere tot de mogelijk-
heden behoort’.5 De twee films zijn afkomstig uit
transformaties in Europa een transdisciplinair collectief van kunstenaars,
Claudia Faraone and Michiel Dehaene tography . . . as a critique of the world and to dem-
onstrate the possibility of creating a better one’.5
Landscapes Larger The two films emerge from a transdisciplinary col-
laborative practice of artists, urban ethnographers
Than Life and social geographers who share an interest in
narrative techniques to dislodge the objective pre-
Notes on Two Films about tence of scientific research techniques. The footage
included in the films literally has a hybrid status; it
Territorial was produced as part of a scientific research pro-

Een van de richtingen zou kunnen zijn om te werken
alsof we niet anders kunnen, op een manier die ik
ethisch zou noemen (...). Alsof je iets voor de eer-
ste en laatste keer ziet. Dan kijk je intensiever, min-
der oppervlakkig, minder anekdotisch, minder es-
thetisch en minder gemaakt; niet langer op zoek
naar een bevoorrechte positie of de perfecte foto,
maar in plaats daarvan verleng en verdiep je de
ruimte en tijd van je blik, zodat je waarneming die-
per wordt en nieuwe emoties teweeg brengt.
Luigi Ghirri, Paesaggi Italiani, 19891
De voortdurende verandering en verstedelijking van
het landschap is een populair onderwerp dat in ver-
schillende hedendaagse documentaires aan bod
komt. Deze aandacht voor het verstedelijkte land-
schap is niet nieuw. Er bestaan talloze voorbeelden
van baanbrekend cinematografisch werk waarin de
stad en haar landschappen de hoofdrol spelen. Het
stedelijk landschap wordt afgeschilderd als een
met het leven van haar inwoners samenvallend, al-
lesomvattend organisme en is achtereenvolgens
ten tonele gevoerd als een symfonisch werk (Berlin:
Die Sinfonie der Grosstadt), als een machine
(Chelovek ‘s kino-apparatom) en als een plaats van
ondergang en openbaring (Koyaanisqatsi).2
Naast deze kunstzinnige films bestaat er een tradi-
tie van etnografische visuele verkenningen van de
stadsetnografen en sociaal-geografen met een ge-
meenschappelijke belangstelling voor narratieve
technieken, die de objectieve pretenties van de we-
tenschappelijke onderzoekstechnieken weten te
ontwrichten. De status van de filmbeelden is letter-
lijk hybride: ze zijn opgenomen als onderdeel van
een wetenschappelijk onderzoek en vervolgens op-
nieuw gemonteerd volgens een filmscript met een
duidelijk verhaal en artistieke ambities.
De films maken deel uit van een sinds de jaren
1990 groeiend corpus aan films over allerlei woon-
en nederzettingsvormen waarin de bebouwde ruim-
te als een landschap wordt geportretteerd en vice
versa. Het visuele medium film en de feitelijke pro-
ductie van de film worden gezien als middel waar-
mee actief kan worden bijgedragen aan de manier
waarop een ruimte wordt bewoond en gebruikt. Het
maken van een film is niet alleen een interventie op
zich, maar draagt ook bij aan het ontstaan van
nieuwe denkbeelden over een bepaalde plek. De
twee films die hieronder worden besproken houden
1 and Film (Los Angeles: Getty
Francesca Fabiani, Laura Research Institute, 2013); over
Gasparini en Giuliano Sergio de rol van het veldwerk in de
(red.), Luigi Ghirri. Pensare per
architectuur, zie: Suzanne Ewing,
immagini: icone paesaggi Jérémie Michael McGowan, Chris
architetture (Milaan: Electa, Speed en Victoria Clare Bernie,
2013), catalogus van de Architecture and Field/Work
tentoonstelling in het Museo
(Londen: Taylor & Francis,
nazionale delle arti del XXI 2010).
secolo in Rome. 4 descriptive in nature, many of these movies are
2 Zie ook: Claudia Faraone,
Walter Ruttmann, Berlin: Die
‘Registrare la città. Il video
Sinfonie der Grosstadt, d’osservazione come pratica di
I believe that one of the directions could be that of
working as if we find ourselves in a state of neces-
sity, in a way I would call ethic. . . . Seeing as it
were for the first and the last time. This approach
would bring a deeper gaze, less superficial, short
on anecdotes, less aesthetic or crafted, far re-
moved from the quest for a privileged status or the
perfect shot, but instead lengthening and broaden-
ing the space and time of the gaze, giving new
depth and new emotions to our perceptions.
Luigi Ghirri, Paesaggi Italiani, 19891
The ever changing and urbanising landscape is a
popular subject in contemporary documentary film.
As such, this attention to the urbanised landscape
is nothing new. There are countless examples of pi-
oneering cinematographic work in which the city and
its landscapes figure as the main protagonist. The
urban landscape is portrayed as an all-encompass-
ing organism coinciding with the life of its inhabit-
ants that has been alternatively staged as a sym-
phonic work (Berlin: Die Sinfonie der Grosstadt), as a
machine (The Man with the Movie Camera) or as the
place of perdition and apocalypse (Koyaanisqatsi).2
Besides these artistic films there is a tradition of
ethnographic visual explorations of the city. While
part of a deliberate effort to better understand the
city as a socially constructed landscape, the mean-
Claudia Faraone and Michiel Dehaene   Landscapes Larger Than Life / Uitvergrote landschappen
ject and subsequently reassembled within a script-
ed film with overt narrative and artistic ambitions.
The movies are part of a growing body of work
that in the 1990s began to focus on the subject of
inhabited territories, portraying the built space as
landscape and vice versa. The visual tool of filming
and the actual production of a movie are seen as a
way of actively participating in the way a space is
inhabited and used. Making a film is not only an in-
tervention in itself; it also takes part in the con-
struction of new imaginaries attached to a particu-
lar place. The two films discussed here steer an
interesting middle course between a tradition of ac-
tivist, environmentalist documentary making and
their ethnographic account.6 They acknowledge the
dialectic inherent to the depiction of landscapes be-
tween practices of objectification and subjectifica-
tion,7 between the depiction of a material context
out there and the promotion of a particular per-
spective, a particular vantage point from where to
observe that context and possibly act in it.
1 (Los Angeles: Getty Research
Francesca Fabiani, Laura
Institute, 2013), and for he role
Gasparini and Giuliano Sergio of fieldwork in architecture, see:
(eds.), Luigi Ghirri. Pensare per Suzanne Ewing, Jérémie Michael
immagini: icone paesaggi archi- McGowan, Chris Speed and
tetture (Milan: Electa, 2013),
Victoria Clare Bernie,
catalogue of the exhibition at the Architecture and Field/Work
Museo nazionale delle arti del (Londen: Taylor & Francis,
XXI secolo in Rome. 2010).
2
4
Walter Ruttmann, Berlin: Die See also Claudia Faraone
Sinfonie der Grosstadt, Germany, ‘Registrare la città. Il video
1927, 70’, 35 mm; Dziga Vertov, d’osservazione come pratica di

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

stad. Deze zijn beschrijvend van aard, en veel van
deze films zijn onderdeel van een bewuste poging
om een beter inzicht te verwerven in de stad als
een sociaal geconstrueerd landschap, waarvan de
betekenis verandert met de steeds wijzigende pa-
tronen in gebruik en bewoning. Sinds de jaren 1970
hebben sociologen, architecten en stedenbouwkun-
digen het visuele medium film gebruikt om de ver-
andering van de gebouwde omgeving vast te leg-
gen.3 Bekende voorbeelden zijn de films en
fotoseries die Denise Scott-Brown en Robert
Venturi, Kevin Lynch, William H. Whyte ontwikkelden
als medium voor onderzoek en ontwerp, vanuit een
verlangen om die verandering te begrijpen en om
aanknopingspunten te vinden voor verbetering.4
Dit artikel gaat over twee films die beide tradi-
ties in zich verenigen: Alpi van Armin Linke en
Duitsland, 1927, 70’, 35 mm;
Dziga Vertov, Chelovek s kino-
apparatom, Sovjet-Unie, 1929,
68’, 35 mm; Godfrey Reggio,
Koyaanisqatsi: Life Out of
Balance, VS, 1982, 86’, 35 mm.
Deze baanbrekende films en
beeldende kunstwerken komen
ter sprake in een uitgebreider
artikel over de blik op de stad
van: Claudia Faraone, ‘Lo
sguardo nella città’, in: Caterina
Benvegnù en Antonio Cataldo
(red.), video. où va la vidèo?
(Padua: CLEUP, 2009).
3 5
Over de invloed van kunst en
cultuur op het architectonische
onderzoek naar de strips van
Las Vegas, zie: Martino Stierli,
Las Vegas in the Rearview Mirror:
the City in Theory, Photography,
ricerca urbanistica tra racconti,
tracce e metafore’,
ongepubliceerd proefschrift,
Università degli Studi Roma Tre
en het Laboratoire Architecture
Anthropologie – ENSA Paris-La
Villette; Claudia Faraone,
Etnografie visuali di paesaggi
urbani. Note sull’abitare e lo
sguardo attivo nel lavoro di
campo delle ricerche
architettonico-urbanistiche degli
anni ‘60-’80 negli U.S.A. (Gorizia:
GOtoECO, 2014), nog te
verschijnen.
Patrick Keiller aangehaald in:
Patrick Fisher, ‘English Pastoral’,
in: Patrick Keiller, DVD-boekje bij
Robinson in Ruins (Londen: BFI-
British Film Institute, 2012).
ing of which changes with the ever-evolving patterns
of use and inhabitation. Starting in the 1970s, the
visual tool of filming was used by sociologists, ar-
chitects and urban planners to record the process
of transformation of the built environment.3 Well-
known examples are the films and sequences of
pictures developed as tools for research and design
by Denise Scott Brown and Robert Venturi, Kevin
Lynch, and William H. Whyte that seek to compre-
hend what those changes are about and to find in-
roads for their improvement.4
This article focuses on two movies that work
across these two traditions: Alps by Armin Linke
and Robinson in Ruins by Patrick Keiller. They com-
bine an interest in visual ethnography with that of
documentary, narrative film. The result is a hybrid
third, a deliberate attempt to use ‘landscape pho-
Chelovek s kino-apparatom,
Soviet Union, 1929, 68’, 35 mm;
Godfrey Reggio, Koyaanisqatsi:
Life Out of Balance, 1982, USA,
86’, 35 mm. These pioneer films
and visual works of art are inser-
ted whithin a broader reflection
about the gaze into the city in
the following article Claudia
Faraone, ‘Lo sguardo nella città’,
in: Caterina Benvegnù and
Antonio Cataldo (eds.), video. où
va la vidèo? (Padua: CLEUP,
2009).
3 negli U.S.A. (Gorizia: GOtoECO,
For recent publications con-
cerning art and culture influen-
ces on the architectural investi-
gation of Las Vegas strips, see:
Martino Stierli, Las Vegas in the
Rearview Mirror: The City in
Theory, Photography, and Film
ricerca urbanistica tra racconti,
tracce e metafore’, unpublished
PhD thesis, supervisor Prof.
Giorgio Piccinato, co-supervisor
Prof. Alessia De Biase at
RomaTre School of Architecture
and Laboratoire Architecture
Anthropologie – ENSA Paris
Villette. See also Claudia
Faraone, Etnografie visuali di pa-
esaggi urbani. Note sull’abitare e
lo sguardo attivo nel lavoro di
campo delle ricerche architettoni-
co-urbanistiche degli anni ’60-’80
2014), forthcoming.
5
Patrick Keiller cited in Patrick
Fisher, ‘English Pastoral’, in:
Patrick Keiller, Robinsons in
Ruins booklet (London: BFI-
British Film Institute, 2012).

26 27
het (interessante) midden tussen de traditie van de bunkers uit het tijdperk van de Koude Oorlog, een nary producing other images.’8 A large portion of
activistische milieudocumentaire en het etnografi- hydro-elektrische dam, het museum in St. Moritz ALPS (2011, 16 mm, 16:9, col, 60’) the research project ‘Paysages imaginés et paysag-
sche verslag.6 Zij laten de dialectiek van subjective- met de beroemde triptiek van de Alpen La vita, La Alps is based on a research project carried out by es construits. En-quête d’un imaginaire contempo-
ring en objectivering zien die inherent is aan het in natura e La Morte van Giovanni Segantini (1896- Piero Zanini, Renato Rinaldi and Armin Linke, the rain des Alpes’ carried out at the Laboratoire
beeld brengen van de wereld als landschap;7 een 1899), etcetera. director of the movie. It describes the current state Architecture Anthropologie was dedicated to visual
dialectiek tussen enerzijds het tonen van een ex- Het onderzoek werd voor het eerst door Armin of the alpine landscape as a space far removed ethnographic work.9 The process of visual inquiry
terne materiële context en anderzijds het uitdragen Linke en Piero Zanini gepresenteerd tijdens de ne- from the bucolic version of the mountain range that
van een bepaald perspectief, een bepaald stand- gende architectuurbiënnale van Venetië in 2004, both historically and today has been reproduced 6 7
Several movies have been cho- For a compact explanation of
punt dat het mogelijk maakt die context te aan- aan de hand van de video-installatie Alpi. Note per within the global collective imagination. Proceeding sen to break away from the me- this Foucaultian opposition see
schouwen en er eventueel in te handelen. un film In Progress. Deze was gebouwd rond het from the observation of Alpine landscapes, the film rely catastrophic portrayal of the introduction of David
idee van ‘een sterke onthechting tussen wat we om intercepts multiple micro-stories that are particular world problems –for example the Matless’s book Landscape and
widely screened trilogy Qatsi by Englishness (London: Reaktion
ALPI (2011, 16 mm, 16:9, col, 60’) ons heen zien, en de representaties die we daarvan and unique, but incongruent with the conventional Godfrey Reggio with soundtrack Books, 1998).
Alpi is gebaseerd op onderzoek uitgevoerd door te zien krijgen. (…) het was de bedoeling te werken images of the mountain landscape in which the du- by Philip Glass (the first of the 8
Piero Zanini, Renato Rinaldi en Armin Linke, de re- aan andere beeldengenererende denkbeelden’.8 ality natural-artificial is emphasised. The film shows trilogy being Godfrey Reggio’s From a presentation of the re-
Koyaanisqatsi: Life Out of search project by Piero Zanini,
gisseur van de film. De documentaire portretteert a space that in time has become anthropomor- Balance, 1982, USA, 86’, 35 one of the authors of the project,
het alpine landschap in zijn huidige toestand als 6 problemen te vergroten, phised. We are taken to a laboratory for weather mm). Rather than choosing the at the PhD seminar
Sommige films zijn gekozen om combineren deze films kennis hyperbole and exacerbating the ‘L’interpretazione in video per
een ruimte die er heel anders uitziet dan de pasto- het patroon van louter over de wereldwijde milieucrisis simulation, a police academy inside bunkers dating
distance between the false com- l’urbanistica. Gli approcci e le
rale versie van de bergketen die, zowel van oudsher catastrofale verbeeldingen van met afbeeldingen van bepaalde back to the Cold War period, a hydroelectrical dam, fort of our local lives and the metodologi’, organised by
als tegenwoordig, wereldwijd in de collectieve ver- de wereldproblematiek te locaties en concrete plaatsen, the Museum in S. Moritz with the famous triptych magnitude of the problems to Claudia Faraone on 30 June
doorbreken – denk aan de overal zie bijv. Jennifer Baichwal’s come, these movies seek to 2010 at the Urban Studies
beelding staat gegrift. Op basis van de observatie vertoonde Qatsi-trilogie van ‘Manufactured Landscapes’ of the Alps La vita, La natura e La Morte (1896-
bring together knowledge regar- Department of the Università
van alpine landschappen onderschept de film meer- Godfrey Reggio met muziek van (2006, Canada, col, 86 ‘) over 1899) by Giovanni Segantini, etcetera. ding the global environmental degli Studi Roma Tre.
dere microverhalen die bijzonder en uniek zijn, maar Philip Glass (de eerste film uit de verslaglegging van fotograaf The research project was first presented in crisis with depictions of particu- 9
die trilogie was Godfrey Reggio’s Edward Burtynsky. lar sites and concrete places, The LAA is a Laboratoire at the
niet stroken met de conventionele beelden van het ‘Koyaanisqatsi: Life Out of 7 2004 at the 9th Venice Architecture Biennale with
as, for example, in Jennifer Ecole Nationale Superieure
berglandschap waarin typisch de dualiteit natuur- Balance’, VS, 1982, 86’, 35 Zie voor een compacte verklaring the video-installation Alpi. Note per un film in pro- Baichwal’s Manufactured d’Architecture of Paris-La-
lijk/kunstmatig wordt benadrukt. De film toont een mm). In plaats van voor de van deze Foucaultiaanse gress by Armin Linke and Piero Zanini. It was based Landscapes (2006, Canada, col, Villette. See the full research
hyperbool te kiezen en de oppositie de inleiding van David 86’) on the reportage work by project description on the
ruimte die in de loop der tijd is vermenselijkt. We afstand tussen het valse Matless in Landscape and on the idea of ‘a strong detachment between what
photographer Edward Burtynsky. Laboratoire website http://www.
worden meegenomen naar een laboratorium voor comfort van ons stedelijk leven Englishness (Londen: Reaktion we see around us and what we see as representa- laa.archi.fr/Paysages-imagines-
weersimulatie, een politieacademie gevestigd in en de omvang van toekomstige Books, 1998). tions thereof. . . . the aim was to work on the imagi- et-paysages, consulted on 21
July 2014.

Film set of Parijatham, a Bollywood film being shot in the alpine
town of Interlaken, Switzerland. / Filmset van Parijatham, een
Bollywood-film opgenomen in de alpenstad Interlaken, Zwitserland.
Still from / uit Alps, 2011
Film set of Parijatham, a Bollywood film being shot in the alpine
town of Interlaken, Switzerland. / Filmset van Parijatham, een
Bollywood-film opgenomen in de alpenstad Interlaken, Zwitserland.
Still from / uit Alps, 2011
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Giovanni Segantini’s Painting La Natura, part of the Alps’ Tryptic La Indoor Ski Resort ‘Ski Dubai’, inside view / Indoor Ski Resort ‘Ski
vita, La natura e La Morte (1896-1899) at the S. Moritz Museum /  Dubai’, interieur. Still from / uit Alps, 2011
Giovanni Segantini’s schilderij La Natura, deel van het alpentriptiek
La Vita, La Natura e La Morte (1896-1899) in het S. Moritz
Museum. Still from / uit Alps, 2011

28 29
Een groot deel van het onderzoek, ‘Paysages imagi-
nés et paysages construits. En-quête d’un imagi-
naire contemporain des Alpes’, werd verricht aan
het Laboratoire Architecture Anthropologie in Parijs
en was gewijd aan visueel etnografisch werk.9 Het
visuele onderzoek werd begrepen als een interpre-
tatieve tool ter verkenning van een plek, en de ver-
schillende standpunten en percepties waaraan die
plek onderhevig is.
Om de afstand tussen gedachte en waargeno-
men ruimte te benadrukken, besloten Linke en
Zanini de microvertellingen en situaties, in weerwil
van de historische constructie van de Alpen als
landschap, niet in beeld te brengen door middel van
panoramische beelden. De enige uitzondering hier-
op is een panoramisch uitzicht over de waterkracht-
centrale die eerst te zien is in een overzichtshot en
vervolgens in een shot van een maquette van de-
zelfde omgeving. ‘Het uitgangspunt was om het uit-
zicht alleen van binnenuit te laten zien,’ legt Linke
uit:
De film is een beetje eng voor mensen die aan
claustrofobie lijden. Als je in de Alpen bent, heb
je in feite vaker te maken met afbeeldingen van
panorama’s dan met een werkelijk panoramisch
uitzicht over het landschap. Je beseft niet meer
dat je het landschap kunt zien, omdat je er van
tevoren al zoveel plaatjes van hebt gezien. Het
Indoor Ski Resort ‘Ski Dubai’, inside view / Indoor Ski Resort
‘Ski Dubai’, interieu. Still from / uit Alps, 2011
30
landschap en het panorama zijn culturele inven- was conceived as an interpretative tool for the ex-
ties.10 ploration of a place and the multiple viewpoints and
perceptions that rest on it.
De hele problematiek van de film wordt krachtig ge- To reinforce the distance between conceived
ïllustreerd door de openingsscènes, waarin twee and perceived space, Linke and Zanini chose not to
werkelijk paradoxale en emblematische landschaps- depict any of the micro-stories and situations by
situaties op observerende wijze zijn vastgelegd en means of panoramic views, resisting the historical
met elkaar worden geconfronteerd. De eerste is construction of the Alps ‘as landscape’. The only
een scene op de filmset van de Bollywood- exception is a panoramic view of the hydroelectric
productie Parijatham, midden in het uit houten hui- plant that first is shown in a panoramic shot fol-
zen, weilanden en koeien samengestelde Zwitserse lowed by a shot of a model of the same environ-
alpenstadje Interlaken. Deze scene wordt gevolgd ment. ‘The point of departure was to only show
door beelden van een kunstmatig skicentrum in views from inside,’ Linke explains.
Dubai, waar verschillende alpine en bergachtige The film is rather scary for people suffering from
sferen zijn geschapen. Hier bevinden we ons op claustrophobia. Being in the Alps, one is in fact
more often confronted with representations of a
8 9 panorama than with a real panoramic view of the
Uit een presentatie van het Het LAA is een Laboratoire
onderzoeksproject van Piero van de ENSA Parijs-La Villette. landscape. We no longer realize that we are ca-
Zanini, een van de auteurs van Zie voor de volledige projectbe­ pable of seeing the landscape because we have
het project, tijdens het doctoraal schrijving de website van het seen representations beforehand. The land-
werkcollege ‘L’interpretazione in Laboratoire, http://www.laa.
video per l’urbanistica. Gli archi.fr/Paysages-imagines-et- scape and the panorama are cultural
approcci e le metodologie’, paysages, geraadpleegd op 21 inventions.10
georganiseerd door Claudia juli 2014.
Faraone op 30 juni 2010 aan de 10
faculteit urban studies van de Armin Linke, ‘Getting Back to the The opening scenes very forcefully exemplify the
Università degli Studi Roma Tre. Wrong Nature’, interview met whole problematic of the movie through the obser-
Armin Linke, interview en vational recording and confrontation of two really
presentatie Émilie Hache en
Valérie Pihet in: Tracés Revue de paradoxical and emblematic landscape situations.
sciences humaines, nr. 22 First, a scene from the film set of the Bollywood
(2012), 231. production Parijatham in the middle of the alpine
town of Interlaken in Switzerland made up of wood-
en houses, pastures and cows. Followed by an arti-
ficial skiing facility in Dubai where different alpine
and mountain atmospheres are recreated. We are
as far as can be from the longing for an authentic
landscape. What remains is the synthetic produc-
tion of a feeling directly connected to the idea of a
globally known landscape, ready to be safely and
comfortably consumed in the middle of the desert.
In both micro-stories the Alps are displaced to oth-
er geographical contexts, India and the Arab
Emirates, introducing the subject by de-localising
Indoor Ski Resort ‘Ski Dubai’, part of the ‘Mall of the Emirates’ / 
Indoor Ski Resort ‘Ski Dubai’, onderdeel van het ‘Winkelcentrum
the point of entry, showing the Alps as an exotic
der Emiraten’. Still from Alps, 2011 place belonging to imaginaries from elsewhere.11
The artificial and the natural come together in the
montage, one after the other, of contrasting land-
scape references.
Armin Linke tries to heighten the tension be-
tween reality and fiction, between what we see and
what we imagine when observing concrete (visually
and aurally) animated photographic tableaus, with-
out taking recourse to the use of narrative tech-
niques.12 Here Linke and Zanini seem to part ways.
In the essay ‘Rilievi Alpini’,13 Zanini chooses to nar-
rate the ‘current story of the Alps’ through the fic-
tional character Mr Arp, thereby seeking to explicitly
incorporate in the rendering of the research through
the voice of an alter-ego the permanent dialogue
31
between preconceived images and perceived reali-
ties. The character of Mr Arp adds a reflection on
the ‘path of discovery’ that leads the researchers
in exploring the Alps, thus incorporating the meth-
odological questioning of ‘current’ perceptions.
Mr Arp gropes for a form to describe a changing
landscape. . . . How can one make present what re-
mains stable and what is new in a process of
change? Perhaps by replacing it within a story. ‘One
of the reasons why the environment has changed
so much over the twentieth century is that predomi-
nant ecological ideas and policies have changed so
little.’ In the end, Mr Arp thinks, we could say the
same about the schemes deposited in time that
structure our world’s perception. It is quite difficult
to overcome these blocks.14
ROBINSON IN RUINS
(2010, 35mm to DCP, col, 101’)
The use of a fictional protagonist ‘other’ than the
researcher-observer is a practice that links the Alps
research project to Patrick Keiller’s trilogy about
London, in which ‘clips of reality’ are depicted
through the camera, while a voiceover tells a fiction-
al tale that mixes historical events, traces found in
the field and observations regarding the transfor-
mation the landscape is undergoing and what that
may mean. After London (1994) looking at London’s
lost past as a harbour city, Robinson in Space
(1997) studying the disappearance of economic ac-
tivity, Robinson in Ruins observes the discrepancy
between ‘the cultural and critical attention to the
experience of mobility and displacement and a tacit
auteur
widespread tendency to fall back on formulations of
“dwelling” that derive from a more settled, agricul-
tural past’.15 The movie registers the impact of the
simultaneous ecological and economic crisis on the
landscapes of Berkshire and Oxfordshire.
Robinson in Ruins, unlike the first two parts of
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
the trilogy, originates in an interdisciplinary re-
search project ‘The Future of Landscape and the
10 13
Armin Linke, ‘Getting Back to the Piero Zanini, Rilievi Alpini (Milan:
Wrong Nature’, Interview with DoppioZero, 2012). Previously
Armin Linke. Interview and pre- published in Jean-Marc Besse
sentation by Émilie Hache and (ed.), Carnets du paysage 22
Valérie Pihet in: Tracés. Revue de (Arles/Versailles, 2012), mono-
Sciences humaines, 22 (2012), graphic issue ‘La montagne’.
231. 14
11 Ibid., 13 with a quote from J.
Jan Mozetcˇ, ‘L’immaginario al- McNeill, Qualcosa di nuovo sotto
pino tra Segantini e Dubai: in- il sole (Turin: Einaudi, 2002),
contro con Armin Linke.’ 414.
Available online at http://www. 15
fimidee.it/article/309/arcticle. Keiller, ‘Introduction’, in: Keiller,
aspx, consulted on 20 July DVD booklet of Robinson in
2014. Ruins, op. cit. (note 5).
12
Linke, ‘Getting Back to the
Wrong Nature’, op. cit. (note 10),
232.
grote afstand van het verlangen naar het natuurlijke
landschap. Er rest nog slechts een synthetisch ge-
fabriceerd gevoel dat in direct verband staat met
het idee van een wereldwijd bekend landschap,
kant-en-klaar beschikbaar om veilig en comfortabel
geconsumeerd te worden in het midden van de
woestijn. In de beide microverhalen worden de
Alpen in nieuwe geografische contexten geplaatst
– in India en in de Arabische Emiraten – en wordt
het onderwerp geïntroduceerd door het beginpunt
te delokaliseren: de Alpen worden getoond als een
exotische plek, die aan de verbeelding van ergens
anders toebehoort.11 Het kunstmatige en het na-
tuurlijke worden samengebracht in de montage, het
een na het ander, van deze contrasterende
landschappen.
Armin Linke probeert de spanning tussen werke-
lijkheid en fictie te verhogen, tussen wat we zien en
wat we ons voorstellen als we concrete (visueel en
auditief) geanimeerde fotografische tableaus bekij-
ken, zonder een beroep te doen op het gebruik van
narratieve technieken.12 Hier lijken de wegen van
Linke en Zanini zich overigens te scheiden. In het
essay ‘Rilievi Alpini’ kiest Zanini er immers wel voor
om het ‘huidige verhaal van de Alpen’ te vertellen
door middel van een fictief personage, meneer Arp.
Die geeft hem de mogelijkheid om de permanente
dialoog tussen vooropgezette beelden en de waar-
genomen realiteit expliciet een rol te laten spelen,
door met behulp van de stem van een alter-ego de
onderzoeksresultaten weer te geven.13 Het karakter
van meneer Arp voegt een reflectie toe op het on-
derzoekstraject dat de onderzoekers volgen bij hun
verkenning van de Alpen, en zodoende wordt de
‘clips van de werkelijkheid’ in beeld brengt, terwijl
een voice-over een fictief verhaal vertelt dat histori-
sche gebeurtenissen combineert met aangetroffen
sporen en observaties over de doorgaande transfor-
matie van het landschap, en wat dat betekent. Na
London (1994), over het verloren verleden van
Londen als havenstad en Robinson in Space (1997)
over de teloorgang van economische activiteit, gaat
Robinson in Ruins over de discrepantie tussen ‘de
culturele en kritische aandacht voor de beleving van
mobiliteit en ontheemding en een stilzwijgende
wijdverbreide neiging om terug te vallen op opvat-
tingen over het wonen die voortkomen uit een duur-
zaam agrarisch verleden’.15 De film registreert de
gevolgen van de gelijktijdige ecologische en econo-
mische crises op het landschap van Berkshire en
Oxfordshire.
In tegenstelling tot de eerste twee delen van de
trilogie kwam Robinson in Ruins voort uit een inter-
disciplinair onderzoeksproject, ‘The Future of
Landscape and the Moving Image’, dat werd gefi-
nancierd door het Landscape and Environment
Programme van de Britse Arts and Humanities
Research Council.16 Het programma ging van start
in 2005 met medewerking van een team onderzoe-
kers, met naast Keiller zelf, emeritus hoogleraar
geografie Doreen Massey en hoogleraar moderne
cultuurwetenschappen Patrick Wright.17
Robinson in Ruins brengt verschillende lagen
aan gegevens en reflecties met betrekking tot een
gegeven plek samen. Deze lopen uiteen van waar-
nemingen omtrent de fysieke kenmerken en vormen
van het landschap tot de politieke en sociaal-eco-
Moving Image’ that was funded by the UK Arts and case of Robinson in Ruins it coincided with the
Humanities Research Council under its Landscape banking crisis of 2008.
and Environment Programme.16 The programme We are told in the movie that Robinson’s re-
started in 2005 and involved as researchers Keiller search institute had been created some years be-
himself together with Doreen Massey, Emeritus fore ‘with the aim of developing novel definitions of
Professor of Geography and Patrick Wright, economic wellbeing, based on the transformative
Professor of Modern Cultural Studies.17 potential we attribute to images of the landscape’.
Robinson in Ruins is made of several layers of To this end Mr Robinson had ‘from a nearby car
information and reflections pertaining to a particu- park, surveyed the centre of the island on which he
lar place, ranging from the observation of the land- was shipwrecked’ and wrote about the way he was
scape in its physical quality and shape to the politi- going to achieve it: ‘The location of a great malady
cal and socioeconomical setting by which it is that I shall dispel, in the manner of Turner, by mak-
produced. The multiple places presented in the ing picturesque views, on journeys to sites of scien-
movie are inserted in a general fictitious frame sto- tific and historic interest.’ In other words, what
ry to which we are introduced in the first frames of Robinson and his fictitious team aimed to achieve
the movie: was nothing less than a political change from two
A few years ago, while dismantling a derelict car-
avan in the corner of a field, a recycling worker 16 ‘Landscape/space/politics: an
Research project website http:// essay’ (revised version) in:
found a box containing 19 film cans and a note- thefutureoflandscape.wordpress. Renata Tyszczuk, Joe Smith,
book. Researchers have arranged some of this com, consulted 21 July 2014. Nigel Clark and Melissa Butcher
material as a film, narrated by their institution’s 17 (eds.), Atlas: Geography,
Stephen Daniels, Patrick Keiller, Architecture and Change in an
cofounder, with the title – Robinson in Ruins. Doreen Massey and Patrick Interdependent World (London:
The wandering it describes began on 22 January Wright, ‘To Dispel a Great Artifice Inc, 2012). The project
2008. Malady: Robinson in Ruins, the also included the PhD Research
Future of Landscape and the project ‘Parallel Landscapes: A
Moving Image’, in: Tate Papers, Spatial and Critical Study of
The movie, like the other two parts of the trilogy, 17 (2012) http://www.tate.org. Militarised Sites in the United
refers to a precise period in time, marking the ac- uk/research/publications/tate- Kingdom’, which was carried out
papers/issue-17, consulted 21 by Matthew Flintham.
tual time at which the shooting took place. In the July 2014. Doreen Massey,

methodische bevraging van ‘actuele’ percepties ge- 11
Jan Mozeticˇ, ‘L’immaginario
ïntegreerd. alpino tra Segantini e Dubai:
incontro con Armin Linke’,
Meneer Arp zoekt naar een vorm waarin hij over het http://www.fimidee.it/
article/309/arcticle.aspx,
veranderende landschap kan vertellen. (…) Hoe geraadpleegd 20 juli 2014.
kun je gedurende een veranderingsproces zeggen 12
auteur
16
Onderzoeksproject website
http://thefutureoflandscape.
wordpress.com, geraadpleegd
21 juli 2014.
17
Stephen Daniels, Patrick Keiller,
Doreen Massey en Patrick

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

wat er hetzelfde blijft en wat er verandert?
Misschien door ze een nieuwe plaats in een verhaal
te geven. ‘Een van de redenen waarom het milieu in
de twintigste eeuw zo ingrijpend is veranderd, is dat
de toonaangevende ecologische ideeën en gedrags-
lijnen zo weinig zijn veranderd.’ Uiteindelijk, denkt
meneer Arp, kunnen we hetzelfde zeggen over de
ordening die in de loop der tijd onze perceptie van
de wereld is gaan structureren. Het is heel moeilijk
deze blokkades te overwinnen.14
ROBINSON IN RUINS
(2010, 35 mm tot DCP, col, 101’)
Een dergelijk gebruik van een fictieve hoofdpersoon
naast de onderzoeker-waarnemer is een praktijk die
het Alpi-onderzoeksproject verbindt met de trilogie
van Patrick Keiller over Londen, waarin de camera
Linke, ‘Getting Back to the
Wrong Nature’, op. cit. (noot 10),
232.
13
Piero Zanini, Rilievi Alpini
(Milaan: DoppioZero, 2012).
Eerder verschenen in Jean-Marc
Besse (red.), Carnets du paysage
22 (Arles/Versailles, 2012),
monografisch nummer ‘La
montagne’.
14
Ibid., 13, met een citaat van J.
McNeill, Qualcosa di nuovo sotto
il sole (Turijn: Einaudi, 2002),
414.
15
Keiller, ‘Introduction’, in: Keiller,
DVD-boekje bij Robinson in
Ruins, op. cit. (noot 5).
Wright, ‘To Dispel a Great
Malady: Robinson in Ruins, the ‘He believed he could communicate with a network of non-human ‘Rape seed oil was produced in the nineteenth century as a
Future of Landscape and the intelligence that had sought refuge in marginal hidden locations. lubricant for steam engines. In 2007, the UK’s production first
Moving Image’, in: Tate Papers, They were determined to preserve the possibility of life’s survival exceeded two million tonnes,11 per cent more than consumption
nr. 17 (2012); http://www.tate. on the planet.’ / ‘Hij geloofde dat hij kon communiceren met een for domestic uses, which, as well as cooking oil, included
org.uk/research/publications/ netwerk van buitenaardse wezens die op geheime plekken in de margarine, cattle feed, candles, soaps, plastics, polymers and
tate-papers/issue-17, marge hun toevlucht hadden gezocht. Ze waren vastbesloten om de lubricants.’ / ‘Koolzaadolie werd in de negentiende eeuw
geraadpleegd 21 juli 2014. overlevingskansen van het leven op aarde te behouden.’ geproduceerd als smeerolie voor stoommachines. In 2007
Doreen Massey, ‘Landscape/ Road sign on approach to the Kennington Roundabout, Abingdon produceerde het UK meer dan 2 miljoen ton, 11 procent meer dan
space/politics: an Essay’ Road, Oxford, in Robinson in Ruins, 2010 / Verkeersbord in de de huishoudelijke consumptie, zoals kookolie of margarine, maar
[herziene versie] in: Renata buurt van de Kennington rotonde, Abingdon Road, Oxford, uit ook veevoer, kaarsen, zeep, plastic, polymeren en smeerolie.’
Tyszczuk, Joe Smith, Nigel Clark Robinson in Ruins, 2010 Still from/uit Robinson in Ruins, 2010
en Melissa Butcher (red.), Atlas:
Geography, Architecture and
Change in an Interdependent
World (Londen: Artifice Inc,
2012). Het project omvatte ook
het doctoraal onderzoek ‘Parallel
Landscapes: a Spatial and
Critical Study of Militarised Sites
in the United Kingdom’,
uitgevoerd door Matthew
Flintham.

32 33
nomische omstandigheden waarin die tot stand zijn
gekomen. De verschillende plaatsen die in de film
voorkomen, zijn geïntegreerd in een algemene fic-
tieve raamvertelling, waarmee we in de eerste beel-
den van de film kennismaken:
Enkele jaren geleden ontdekte een werknemer
van een recycleringsbedrijf tijdens het uit elkaar
halen van een vervallen caravan in een hoek van
een veld een doos met 19 filmblikken en een no-
titieboekje. Van een deel van dit materiaal heb-
ben onderzoekers een film gemaakt onder de ti-
tel Robinson in Ruins; het commentaar werd
ingesproken door een medeoprichter van het in-
stituut waar ze werken. De omzwervingen in de
film beginnen op 22 januari 2008.
De film verwijst net als de andere twee delen van
de trilogie naar een specifiek tijdvak, rechtstreeks
gekoppeld aan een periode waarin de feitelijke op-
namen voor de film plaatsvonden. In het geval van
Robinson in Ruins vielen die samen met de banken-
crisis van 2008. Volgens het verhaal van de film is
het onderzoeksinstituut van Robinson enkele jaren
eerder opgericht ‘om nieuwe definities van econo-
misch welzijn te ontwikkelen op basis van het trans-
formatieve potentieel dat we toeschrijven aan land-
schapsbeelden’. Meneer Robinson had hiertoe ‘het
centrum van het eiland waarop hij schipbreuk had
‘From Harrowdown Hill, it was not far to RAF Brize Norton, the
point of departure and arrival for military transports to and from
Iraq and Afghanistan.’ / ‘Vanaf Harrowdown Hill was het niet ver
meer naar RAF Brize Norton, het punt van vertrek en aankomst van
militaire transporten naar en van Irak en Afghanistan.’
Still from / uit Robinson in Ruins, 2010
34
geleden, bestudeerd vanaf een nabijgelegen par-
keerplaats’. De manier waarop hij zijn doel wilde be-
reiken omschreef hij als: ‘het lokaliseren van een
groot kwaad dat ik zal verdrijven, in navolging van
Turner, door het creëren van schilderachtige verge-
zichten, op weg naar locaties die van wetenschap-
pelijk of historisch belang zijn’. Wat Robinson en
zijn fictieve team met andere woorden probeerden
te bereiken, was niets minder dan een politieke ver-
andering aan de hand van twee verschillende prak-
tijken: de ontdekking van landschapstransforma-
ties, en het in beeld brengen ervan.
Citaten uit theoretische en historische bronnen
die in verband staan met de plaatsen die Robinson
tijdens zijn omzwervingen verkent, onderstrepen de
relatie tussen de ontwikkeling van het landschap en
het kapitalisme. Soms lijken deze verwijzingen
Robinson naar bepaalde plaatsen te brengen, ter-
wijl op andere momenten het de plaats is die een
associatie oproept. Een van de eerste ‘pittoreske
vergezichten’ die Robinson aan de rand van de stad
ontdekt, is een met korstmos bedekte wegwijzer op
de Kennington rotonde waardoor hij besluit naar
Newbury te gaan, de plaats die op het bord staat
aangegeven. Newbury levert een associatie op met
het werk van auteur Karl Polanyi over
Speenhamland:
Het systeem van armenzorg dat op 6 mei 1795
‘Beside the A40, he encountered what turned out to be a marker
indicating the presence of an underground pipeline. Southern Gas
Networks was then one of eight regional gas distribution
companies in the UK formed after the network in the south of
England was acquired from National Grid Transco by a consortium
of Scottish and Southern Energy, the Ontario Teachers Pension
Plan with assets of around 85 billion Canadian dollars, and
Borealis Infrastructure Management which managed around 36
billion Canadian dollars’ worth of assets to provide retirement
benefits to 355,000 members on behalf of 900 local government
employers across Canada.’ / ‘Naast de A40, kwam hij een paaltje
tegen dat aangaf dat hier een ondergrondse leiding lag. Southern
Gas Networks was op dat moment een van de acht regionale
gasdistributiebedrijven van het UK. Dit was nadat het Zuid-Engelse
netwerk door National Grid Transco was verkocht aan een
consortium, bestaande uit Scottish and Southern Energy, het
Ontario Teachers Pension Plan (met bezittingen ter waarde van
rond de 85 miljard Canadese dollars) en Borealis Infrastructure
Management (met een waarde van ongeveer 36 miljard Canadese
dollars voor de 355.000 leden, werkzaam bij 900 lokale overheden
over heel Canada.’ Still from / uit Robinson in Ruins, 2010
different practices: the discovery of landscape
transformations and the way this is depicted.
Quotations from theoretical and historical sourc-
es connected to the places explored during
Robinson’s wanderings underline the relationship
between landscape and capitalism development.
Sometimes these references seem to take Robison
to certain places while at other times the place
brings up the association. One of the first ‘pictur-
esque views’ Robinson discovered on the city’s out-
skirts is a road sign at the Kennington Roundabout
covered with lichen, which made him decide to set
for Newbury, the place indicated at the bottom of
the sign. Newbury leads to an association with Karl
Polanyi’s writings about Speenhamland:
The system of poor relief devised by the
Berkshire magistrates on 6 May 1795 at the
Pelican Inn, in Speenhamland, a part of
Newbury. . . . It offered landless agricultural
workers some protection form the displacement
intended by the changes to the Settlement Act.18
Changes that lay at the basis of creating a mobile
workforce, able to move where the industry would
need it and to abandon the countryside, that would
finally be left in ruins. Newbury turns out central to
Polanyi’s argument ‘that laissez-faire was planned
whereas Speenhamland was society’s spontaneous
‘From Harrowdown Hill, it was not far to RAF Brize Norton, the
point of departure and arrival for military transports to and from
Iraq and Afghanistan.’ / ‘Vanaf Harrowdown Hill was het niet ver
meer naar RAF Brize Norton, het punt van vertrek en aankomst van
militaire transporten naar en van Irak en Afghanistan.’
Still from / uit Robinson in Ruins, 2010
35
reaction to the disasters that were accompanying
its imposition’,19 coming full circle with Robinson’s
concern with the crisis in 2008. Later on in the
movie we are taken to a field where the Oxford
Rising of 1596 against field enclosure took place.
Likewise, images of former military installations of
the Cold War spark picturesque views in which the
historical episodes, links to nearby and faraway
places are wrapped up in complex arrangements
characteristic of the late capitalist geography so
blatantly in crises.
The narrative arrangements are rich yet never
add up to a master narrative. Robinson in Ruins is
the work of a director and a group of researchers
well versed in the intellectual gymnastics of late
capitalist theory. ‘Robinson was devised,’ Keiller ex-
plains, ‘to enable a first-person narrator to explore
ideas one might entertain but would not necessarily
adopt, at least not wholeheartedly.’20 The intellec-
tual tonality of the movie is beautifully wrapped up
in a citation of an essay by Frederic Jameson that
reflects on the nature and antinomies of the post-
modern condition: ‘It seems to be easier for us to-
18 19
Patrick Keiller, The Possibility of Ibid., 33.
Life’s Survival on the Planet 20
(London: Tate Publishing, 2012), Ibid., 8.
33-34.
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
‘Beside the A40, he encountered what turned out to be a marker
indicating the presence of an underground pipeline. Southern Gas
Networks was then one of eight regional gas distribution
companies in the UK formed after the network in the south of
England was acquired from National Grid Transco by a consortium
of Scottish and Southern Energy, the Ontario Teachers Pension
Plan with assets of around 85 billion Canadian dollars, and
Borealis Infrastructure Management which managed around 36
billion Canadian dollars’ worth of assets to provide retirement
benefits to 355,000 members on behalf of 900 local government
employers across Canada.’ / ‘Naast de A40, kwam hij een paaltje
tegen dat aangaf dat hier een ondergrondse leiding lag. Southern
Gas Networks was op dat moment een van de acht regionale
gasdistributiebedrijven van het UK. Dit was nadat het Zuid-Engelse
netwerk door National Grid Transco was verkocht aan een
consortium, bestaande uit Scottish and Southern Energy, het
Ontario Teachers Pension Plan (met bezittingen ter waarde van
rond de 85 miljard Canadese dollars) en Borealis Infrastructure
Management (met een waarde van ongeveer 36 miljard Canadese
dollars voor de 355.000 leden, werkzaam bij 900 lokale overheden
over heel Canada. ’Still from / uit Robinson in Ruins, 2010
 door de magistraten van Berkshire werd bedacht
in de Pelican Inn, in Speenhamland, een deel
van Newbury. (...) Het stelsel bood landloze ar-
beiders enige bescherming tegen de ontheem-
ding die het doel was van de wijzigingen in de
Settlement Act.18
Die wijzigingen vormden de basis voor de opkomst
van een mobiele beroepsbevolking die kon gaan en
staan waar de industrie dat wilde, en zo het plat-
teland achter zich liet, dat uiteindelijk volledig in
verval zou raken. Newbury blijkt centraal te staan in
Polanyi’s bewering dat ‘(…) laissez-faire gepland
was, terwijl Speenhamland een spontane reactie
van de maatschappij was op de ramp waarmee de
oplegging van laissez-faire gepaard ging’.19
Robinson’s zorgen over de crisis van 2008 maakten
het kringetje rond. Later in de film bevinden we ons
op het veld waar in 1596 de opstand van Oxford te-
gen het omheinen en in bezitnemen van gemene
grond plaatsvond. Evenzo roepen beelden van voor-
malige militaire installaties uit de Koude Oorlog
schilderachtige vergezichten op waarin de histori-
sche episode, de verbanden met nabije en verre
oorden, worden verpakt tot de complexe arrange-
menten die zo kenmerkend zijn voor de laatkapita-
listische wereld en haar overduidelijke crisis.
De narratieve constructies zijn rijk en gelaagd,
maar worden nooit uitgebreid tot een dominant ver-
haal. Robinson in Ruins is het werk van een regis-
seur en een groep wetenschappers die de intellec-
tuele gymnastiek van de laatkapitalistische theorie
goed in de vingers hebben. ‘De figuur van Robinson
is bedacht,’ legt Keiller uit, ‘om een verteller in de
pen zichtbaar te maken, met inbegrip van de land-
schappen die door toedoen van de regisseur zelf
tot stand komen.23 De twee films scheppen een
nieuw verhaal dat zijdelings spreekt over wat er in
beeld wordt gebracht, terwijl er tegelijkertijd en
openlijk een ander verhaal wordt verteld. Op die
manier wordt de impasse van de geconstrueerde
kloof tussen de werkelijkheid en haar visuele repre-
sentatie overstegen.24
De films willen laten zien welke transformaties
het land heeft ondergaan aan de hand van beelden
waarin de achtergrond de voorgrond wordt en de
constructie van het landschap zelf centraal komt te
staan. De films verruimen Lefebvre’s reflecties op
de productie van de stedelijke ruimte – inclusief de
verwante theorieën van de Situationisten en
Antonin Artaud met hun focus op de stad – tot het
gehele territorium.25 Ze verkennen de betekenis van
het landschap als opgebouwd uit zeer verschillende
stemmen, en – misschien in tegenstelling tot de na-
oorlogse avant-garde – uit verschillende soorten pu-
bliek. Het resultaat is een gezichtspunt dat zich
dubbelzinnig positioneert tussen de traditionele
ideeën over landschap die worden gedeeld en ver-
dedigd door groene partijen en commissies, en de
versnippering van het landschap ten gevolge van
verschillende opvattingen over het territorium.26
Hoewel beide films het terrein verkennen tussen
veldwerk en het vertellen van verhalen, tussen au-
ratische en niet-auratische vormen van presentatie,
ontlenen zij uiteindelijk een aanzienlijk deel van hun
kracht aan hun expliciet artistieke stellingname. De
artistieke dimensie van deze projecten zorgt ervoor
dat ze voor meer staan dan enkel observatie, en
day to imagine the thoroughgoing deterioration of
the earth and of nature than the breakdown of late
capitalism. Perhaps that is due to some weakness
in our imaginations.’21 Robinson had photocopied
this citation in the library. It filled him with hope, im-
agining the year 2008 as a turning point.
‘He Who Makes Art Chooses to Speak Up’22
The experiences and practices put forward by these
two movies – and the research projects they are re-
lated to – systematically consider both the object
under investigation and the way in which to ‘tell the
contemporary tale’. They construct ‘forms of narra-
tion’ that manage to depict the simultaneous pres-
ence of multiple landscapes, including the one pro-
duced by the agency of the director himself.23 The
two movies construct a novel narrative that is talk-
ing laterally about what is shown on the screen
while simultaneously and openly offering another
story, overcoming the impasse of the constructed
rift between reality and its visual representation.24
Their aim is to speak about the transformations
of the territory, and produce images in which the
background becomes foreground and the construc-
tion of landscape is the central theme. The movies
expand the reflection by Lefebvre on the production
of urban space, with its direct exchange with the
situationists’ and Antonin Artaud’s theories, to the
territory at large.25 They explore the meaning of
landscape as made up of very different voices, and
– perhaps in contrast with the post-war artistic
avant-garde – by different publics. The result is a
view ambivalently positioned between the tradition-
al ideas of landscape shared and defended by green
bought by collectors, and artistically and histori-
cally valued through critique and history. . . .
What matters is to show something, bring some-
thing under discussion. He who makes art choos-
es to speak up. . . . When compared to the tel-
evision studio and even the lecture hall, art is at
this moment, in spite of all its ambiguities, mis-
placed pretenses and compromises, in spite of
the strong grip of money and the media, one of
the rare places where it is still possible to re-
flect and experiment freely with the reservoirs of
meaning by which this society lives. It is one of
the rare places where an individual voice can
still have a public character.27
Against the proliferation of images in which the pre-
tence of showing reality (reality TV) has become the
pinnacle of post-historical fiction, Linke and Keiller
use the artistic position to slow down the working
of the image. In contrast to the ‘visual pornography’
of strong images that seek instant effects, they
seek to activate the many stories that may fill the
distance between the image and its reception, be-
tween conceived and perceived space. Their slow-
moving images return to the visual documentation
of landscapes a capacity to show something, to re-
veal something, and to demand something from an-
ybody looking at them.
Linke and Keiller, like many other contemporary
artists, ‘function de facto as the field anthropolo-
gists of the modern world [who are exploring] new
relations between maker and work, between art
and critique, between the public and the work, be-
tween what is shown and what can be said.’28

eerste persoon ideeën te laten verkennen waarin
men zich zou kunnen vinden, zonder ze daarom vol-
ledig te hoeven onderschrijven.’20 De intellectuele
toon van de film wordt prachtig samengevat in een
citaat uit een essay van Frederic Jameson over de
aard en de paradoxen van de postmoderne condi-
auteur
een positie innemen ver voorbij die van het postmo- parties and committees and the fragmentation of These efforts to narrate the world as a changing
derne relativisme. Hoewel ze doordrongen zijn van the landscape under different receptions of territory.26 landscape is part of an effort to continue to infuse
While both movies explore the terrain between our environment with common imaginaries.29 Both
18 24 fieldwork and storytelling, between auratic and non- movies combine in these narratives a deep refer-
Patrick Keiller, The Possibility of Zie bijv. Guy Debord’s reflecties
Life’s Survival on the Planet op dit onderwerp in: ‘Il cinema è auratic forms of presentation, at the end of the day
(Londen: Tate Publishing, 2012), morto’/ DVD1- Contre le cinéma a significant part of their force derives from their 21 25
Fredric Jameson, The Seeds of Henri Lefebvre, La production de

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

tie: ‘Het lijkt wel alsof we ons tegenwoordig gemak-
kelijker de volledige teloorgang van de aarde en de
natuur kunnen voorstellen, dan die van het kapita-
lisme. Misschien ontbreekt het ons aan
verbeeldingskracht.’21
Robinson had dit citaat in de bibliotheek gekopi-
eerd. Het vervulde hem met hoop, en hij verbeeldde
zich dat het jaar 2008 een keerpunt zou zijn.
‘Wie kunst maakt, neemt het woord’22
De ervaringen en fenomenen die het onderwerp zijn
van deze twee films – en van de twee bijhorende
onderzoekstrajecten – gaan systematisch in op zo-
wel het studieobject als de manier waarop ‘het he-
dendaagse verhaal kan worden verteld’. De films
construeren ‘narratieve vormen’ die erin slagen de
gelijktijdige aanwezigheid van meerdere landschap-
36
33-34. in: Guy Debord, Œuvres
19 cinématographiques complètes,
Ibid., 33. 3 DVD, Gaumont vidéo, en het
20 boek Autour des films
Ibid., 8. (documents) (2005).
21 25
Fredric Jameson, The Seeds of Henri Lefebvre, La production de
Time (New York: Columbia l’espace (Parijs: Anthropos,
University Press, 1996). 1974); Antonin Artaud, Le
22 Théâtre et son double (Parijs:
Bart Verschaffel, De zaak van de Gallimard, 1938).
kunst (Gent: A&S/books, 2011), 26
7. Voor het concept van ruimte als
23 ‘a simultaneity of stories-so-far’
Catherine Russell, Experimental zie: Doreen Massey, For Space
Ethnography: The Work of Film in (Londen: Sage Publication,
the Age of Video (Durham: Duke 2005); voor het concept van het
University Press, 1999). territorium als een
aaneenschakeling van
fragmenten zie: Andre Corboz
‘The Land as Palimpsest’, in:
Diogenes, nr. 31 (maart 1983),
12-34.
explicit artistic posture. The artistic dimension of
Time (New York: Columbia
these projects lifts them beyond a point of mere University Press, 1996).
observation, beyond a position of postmodern rela- 22
Bart Verschaffel, De zaak van de
tivism. While permeated by the disillusioned aware- kunst (Ghent: A&S/books,
ness that behind a narrative there is no truth, both 2011), 7.
works adopt their role as cultural producers and 23
Catherine Russell, Experimental
demonstrate that this sense of disillusionment Ethnography: The Work of Film in
should not keep anyone from producing images, the Age of Video (Durham, NC:
from telling stories, and from making them public. Duke University Press, 1999).
24
In an age in which the possibility of making a See for example the reflections
public proposition – as if there were anyone to lis- on the subject by Guy Debord, ‘Il
ten – can never be taken for granted, artistic prac- cinema è morto’/ DVD1- Contre
le cinéma in: Guy Debord,
tices, Bart Verschaffel argues, take on a new Œuvres cinématographiques
meaning. complètes, 3 DVD, Gaumont vi-
Art long ago stopped being a matter of excep- déo, plus the book Autour des
films (documents) (2005).
tional and valuable objects, made by exception-
ally gifted people, exhibited in museums and
37
l’espace (Paris: Anthropos,
1974) and Antonin Artaud, Le
Théâtre et son double (Paris:
Gallimard, 1938).
26
On the concept of space as ‘a
simultaneity of stories-so-far’,
see: Doreen Massey, For Space
(London: Sage Publication,
2005), on that of territory as an
accumulation of fragments, see:
Andre Corboz ‘The Land as
Palimpsest’, in: Diogenes, no. 31
(March 1983), 12-34.
27
Verschaffel, De Zaak van de
Kunst, op. cit. (note 21), 7.
28
Ibid., 46.
29
Cristina Bianchetti, Urbanistica e
sfera pubblica (Rome: Donzelli
Editore, 2008).
het gedesillusioneerde besef dat er geen waarheid
schuilgaat achter het narratief, nemen beide au-
teurs/regisseurs hun rol als cultureel producent se-
rieus en tonen ze aan dat een dergelijk gevoel van
ontgoocheling niemand zou moeten weerhouden
om beelden te produceren, verhalen te vertellen en
ze te publiceren.
In een tijdperk waarin de mogelijkheid van open-
bare stellingname – alsof er iemand luistert – nooit
als vanzelfsprekend kan worden beschouwd, krijgt
de artistieke praktijk volgens Bart Verschaffel nieu-
we betekenis:
Kunst is allang niet meer een zaak van uitzon-
derlijk waardevolle objecten, gemaakt door uit-
zonderlijk begaafde mensen, die tentoongesteld
worden in musea of gekocht worden door verza-
melaars, en door de kritiek en de geschiedenis
naar hun artistieke en historische betekenis en
waarde geschat worden. Het gaat (…) erom iets
te tonen of ter sprake te brengen. Wie kunst
maakt, neemt het woord. (…) Vergeleken met de
televisiestudio en zelfs de collegezaal is de
kunst op dit moment, niettegenstaande de dub-
belzinnigheden, misplaatste pretenties en com-
promissen, en niettegenstaande de houdgreep
van het geld en de media, een van de zeldzame
plaatsen waar tamelijk vrij gereflecteerd en geëx-
perimenteerd kan worden met betekenissen
waarvan deze samenleving leeft. Het is een van
de weinige plaatsen waar een individuele stem
een publiek karakter kan krijgen.27
Tegen de achtergrond van de wildgroei aan beel-
den, waar de pretentie om de werkelijkheid te tonen
(zie bijvoorbeeld de reality-tv) is uitgegroeid tot het
hoogtepunt van posthistorische fictie, gebruiken
Keiller en Linke de artistieke positie om de werking
van het beeld te vertragen. In tegenstelling tot de
‘visuele pornografie’ van sterke beelden die onmid-
dellijk effect dienen te hebben, willen zij de vele
verhalen activeren die de afstand tussen het beeld
en de ontvangst ervan kunnen vullen, tussen ge-
dachte en waargenomen ruimte. Hun traag bewe-
gende beelden verlenen aan de visuele documenta-
tie van landschappen het vermogen iets te tonen,
iets te onthullen, iets te verwachten van degene die
ernaar kijkt.
Net als veel andere hedendaagse kunstenaars
fungeren Linke and Keiller ‘de facto als veldantropo-
logen van de moderne wereldsamenleving (…) die
nieuwe verbanden [verkennen] tussen maker en
werk, tussen de kunst en de kritiek, tussen het pu-
bliek en het werk, tussen wat er getoond wordt en
wat er gezegd kan worden’.28 Hun inspanningen om
over het veranderende landschap van de wereld te
vertellen, maken deel uit van een poging om onze
omgeving te blijven bezielen met gemeenschappe-
38
lijke denkbeelden.29 Beide films combineren in deze
vertellingen een diepgaande verwijzing naar de pre-
caire ecologische toestand, waarin het leven op
aarde verkeert, met de symbolische, imaginaire
landschappen die tegelijkertijd zowel ons gevoel
van verbondenheid en identiteit als onze ontworte-
ling en vervreemding van de wereld definiëren.
In een essay over cinema en architectuur ver-
wijst Keiller naar het transformerend vermogen van
film:
Sinds de uitvinding van de film zijn er steeds
glimpen te zien geweest van wat Henri Lefebvre
in een andere context beschreven heeft als ‘de
voorwaarden voor een betere wereld’. Het was
de meest uitgebreide manier om de ervaring van
de wereld te reconstrueren, maar ook de meest
uitgebreide manier om eruit weg te vluchten,
een andere in. (...) De nieuwe, virtuele wereld
van de cinema was typisch een getransformeer-
de wereld – door erotiek, liefde, solidariteit, mis-
daad, oorlog of een soortgelijke buitengewone
ervaring. De wereld van de film was anders dan
die van pakweg de roman, omdat het een zicht-
bare wereld was en doordat de ruimten van de
nieuwe wereld in veel gevallen waren samenge-
steld uit foto’s van fragmenten van de oude.30
In die zin lijkt de culturele bijdrage van de films van
Keiller en Linke aan het brede veld van de architec-
tuur, stedenbouw en planning erin te bestaan, zich
opnieuw te richten op de verbeelding van ‘de moge-
lijkheid dat het leven op de planeet blijft voortbe-
staan’. Hun weliswaar illusieloze, maar tegelijk ei-
genzinnige denkbeelden – die van meneer Robinson
en meneer Arp – slagen er nog steeds in iets uit te
drukken over landschappen, die te lang aan de pu-
blieke verbeelding lijken te zijn ontsnapt.
Vertaling: InOtherWords, Maria van Tol
27 30
Verschaffel, De Zaak van de Patrick Keiller, ‘Architectural
Kunst, op. cit. (noot 21), 7. Cinematography’, in: K.
28 Rattenbury (red.), This Is Not
Ibid., 46. Architecture. Media Constructions
29 (Londen/New York: Routledge,
Cristina Bianchetti, Urbanistica e 2002), 37.
sfera pubblica (Rome: Donzelli
Editore, 2008).
ence to the precarious ecological conditions life on
earth is part of, as well as the symbolical, imagi-
nary landscapes that simultaneously define both
our sense of belonging and identity and our uproot-
edness and alienation from the world.
In an essay on cinema and architecture, Keiller
explicitly refers to the transformative capacities of
movie making:
Since its invention, the cinema has offered
glimpses of what Henri Lefebvre described, in
another context, as ‘the preconditions of anoth-
er life’. As the most extensive way of recon-
structing experience of the world, it was also the
most extensive way of getting out of it, and into
another one. . . . The new, virtual world of cin-
ema was typically a world transformed – by eroti-
cism, love, solidarity, crime, war or some simi-
larly extraordinary experience. It differed from
that offered by, say, the novel in that it was vis-
ible, and in that usually the spaces of the new
world were made by photographing fragments of
the old one.30
In that sense, the cultural contributions of the mov-
ies of Keiller and Linke to the expanded field of ar-
chitecture, urbanism and planning seems to be that
of leading us back to imagine ‘the possibility of
life’s survival on the planet’. Their albeit disillu-
sioned yet highly idiosyncratic – Mr Robinson’s and
Mr Arp’s – imaginaries manage to still ‘say some-
thing’ about landscapes that seem to have long
ago escaped the public imagination.
Transformations in Europe
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
30
Patrick Keiller, ‘Architectural
Cinematography’, in: K.
Rattenbury (ed.), This Is Not
Architecture. Media Constructions
(London and New York:
Routledge, 2002), 37.
39
Marc Treib
Over de tentoonstelling
van landschappen
Zoals bij bijna elk ander aspect van ons bestaan is
onze ervaring van landschapsarchitectuur bemid-
deld, cultureel bepaald en gekleurd: zo wordt de
manier waarop we de openbare ruimte benaderen
beïnvloed door onze opleiding en persoonlijke erva-
ringen. Tegenwoordig moeten we daar ook de in-
vloed van de elektronische snelweg en de sociale
media bij optellen, om nog maar te zwijgen van de
gerichte aanvallen van adverteerders. Vergeleken
met deze massacommunicatiemiddelen is een ten-
toonstelling over landschapsarchitectuur een tame-
lijk atavistische, bescheiden onderneming. Maar al
is de tentoonstelling bescheiden qua tijdsduur, lo-
catie en materialen, toch werpt ze vragen op: over
bedoelingen, inhoud, doelgroepen en de manier
waarop de organisatoren hun programma realise-
ren. Door de grootschalige dimensies van de land-
schapsarchitectuur is het verre van gemakkelijk die
allemaal te belichten – en die taak wordt verder be-
moeilijkt doordat representaties en surrogaten
moeten worden gebruikt ter vervanging van de ei-
genlijke locaties. Maar toch kan een tentoonstelling
een museumminnend publiek op een effectieve ma-
nier informeren, overtuigen en zelfs plezier bezor-
gen. Onderstaand overzicht van een aantal tentoon-
stellingen heeft de bedoeling het domein van de
landschapsarchitectonische expositie in kaart te
brengen: dat strekt zich uit van het eigenlijke land-
schap tot representaties die ver afwijken van de
werkelijkheid. voor de bijbehorende catalogus. Hitchcock sugge-
De geschiedenis van landschapsarchitectuurten-
toonstellingen, zelfs als ze uitsluitend over tuinen
gaan, biedt een tamelijk leeg hoofdstuk. Om te be-
ginnen heeft het grote publiek meer belangstelling
voor tuinshows, met hun aantrekkelijke uitstalling
van bloemen en planten, dan voor het grootschali-
ger ontwerp van hele landschappen en openbare
ruimten.1 Daar komt nog bij dat tuinshows intiemer
zijn, met betrekkelijk kleine ontwerpen in echte
materialen. In veel landschapsarchitectuurtentoon-
stellingen echter moet de werkelijkheid zelf plaats
maken voor representaties van die werkelijkheid.
Maar het aantal tentoonstellingen is vooral klein
vanwege de fundamentele onzichtbaarheid van zo-
wel de landschapsarchitectuur als de landschapsar-
chitect en de omstreden status van de land-
schapsarchitectuur als museumwaardige kunst.
Toch ging de landschapsarchitectuur op andere
plekken en in andere tijden gepaard met roem en
status: in renaissance Italië bijvoorbeeld, in het
40
Frankrijk van Lodewijk XIV, in Engeland een eeuw
later en in Japan en China al eeuwen. Maar dat is
nu niet meer het geval.
Modern wonen, moderne tuinen:
San Francisco, 1937
De eerste, volledig aan de moderne landschapsar-
chitectuur gewijde tentoonstelling was:
‘Contemporary Landscape Architecture and Its
Sources’ in het San Francisco Museum of Art
(1937).2 Het domein van de moderne landschapsar-
chitectuur was indertijd niet scherp omlijnd en de
tentoonstelling omvatte een scala aan invalshoeken
en vormen dat het Amerikaanse landschapsontwerp
– vooral het Amerikaanse tuinontwerp – in de de-
cennia na de Tweede Wereldoorlog zou beïnvloe-
den. De aanleiding voor de tentoonstelling is onbe-
kend, maar museumdirecteur Grace Morley
geloofde oprecht dat een moderne ontwerpcultuur
het leven van de twintigste-eeuwse Californiërs zou
verrijken. Dientengevolge stelde zij samen met het
museum een reeks tentoonstellingen samen waarin
modern ontwerp gelijkgesteld werd aan een beter
leven. Net zoals bij latere programma’s voor good
design, geïnitieerd door het Walker Art Center in
Minneapolis, het Museum of Modern Art in New
York en bij soortgelijke tentoonstellingen in Europa,
was een zekere zendingsdrang hen niet vreemd.3
De tentoonstelling in San Francisco moest niet al-
leen informeren, maar ook bekeren en overtuigen.
Déze kant moest het op met de architectuur, onder-
wees de tentoonstelling: zó moest en zou modern
Californisch wonen eruit gaan zien.4 De Zuid-
Californische architect Richard J. Neutra, architec-
tuurhistoricus Henry-Russell Hitchcock en land-
schapsarchitect Fletcher Steele schreven essays
reerde manieren om architectuur en landschap met
elkaar te verenigen; Neutra merkte op dat de mo-
derne architectuur ‘welwillend tegenover het buiten-
leven stond en zich royaal openstelde voor de ge-
zondheidsbevorderende aspecten en de primaire
schoonheid die de natuur, straling, zon en lucht te
1 dingen’), waarvoor Gregor
In 2012 bezochten 161.000 Paulsson zich sterk maakte.
mensen de Chelsea Flower Show Vackrare Vardagsvara
van de Royal Horticultural (Stockholm: Svenska
Society. Slöjdföreningen, 1919).
2 4
‘Contemporary Landscape Naar alle waarschijnlijkheid was
Architecture and Its Sources’, de afdeling Pacific Coast van de
San Francisco Museum of Art, American Society of Landscape
12 februari-22 maart 1937. Architects de drijvende kracht
3 achter de tentoonstelling,
De herkomst van dergelijke waarvan de nu zeldzame
programma’s kan worden herleid catalogus veel geld waard is.
tot organisaties zoals de Contemporary Landscape
Werkbund en de Zweedse Architecture and Its Sources (San
beweging voor vackrare Francisco: San Francisco
vardagsvara (‘mooiere dagelijkse Museum of Art, 1937).
Marc Treib
Exhibiting Landscapes
Like virtually every other aspect of contemporary
life, our experience of landscape architecture is me-
diated, enculturated and biased: we approach pub-
lic space already conditioned by education and per-
sonal experience. Today, to these forces we must
add electronic and social media, and of course the
focused attack of advertising. In comparison to
these vehicles of mass communication the exhibi-
tion of landscape architecture is admittedly a rather
atavistic and minor player. However, while limited in
time, location and materials, exhibitions raise is-
sues of intention, content, audience, and the
means by which the organisers enact their pro-
gramme. Given the sizable dimensions of land-
scape architecture, its display is a task far from
easy – a task made doubly challenging by the use
of representations and surrogates to stand in for
genuine places. Exhibitions, however, can be an ef-
fective means by which to inform, persuade and
even delight a museum-going public. The following
overview of selected exhibitions is intended to map
out the territory of the landscape architecture exhi-
bition, which ranges from the actual site to its me-
Robert Myers, Cancer Research UK Garden, Royal Horticultural
Society Chelsea Flower Show, London (May 2011) / Robert Myers,
de Cancer Research UK tuin, Royal Horticultural Society Chelsea
Flower Show, Londen (mei 2011)
41
diated representation far removed from actuality.
The history of landscape architecture exhibitions
– and even those devoted solely to gardens – is not
densely populated. For one, in the public imagina-
tion garden shows and their attractive displays of
living flowers and plants have trumped the broader
concern for larger-scale designed landscapes and
those in the public sphere.1 In addition, garden
shows proffer more intimate, small-scaled designs
presented in genuine materials. Most exhibitions of
landscape architecture, in contrast, must necessar-
ily rely on representations rather than realities.
Above all, the dearth of exhibitions stems from
landscape architecture’s basic invisibility both as
Marc Treib   Exhibiting Landscapes / Over de tentoonstelling van landschappen
practice and profession – and its ambiguous status
as an art worthy of appreciation in museums of art.
At certain times however, in certain places, garden
design did acquire prominence and status: for ex-
ample in Renaissance Italy, in France during the
Grand siècle, in England a century later, and in
Japan and China throughout the millennia. Such is
not the case today, however.
Modern Living, Modern Garden:
San Francisco, 1937
The first exhibition devoted solely to the subject of
modern landscape design was the San Francisco
Museum of Art’s 1937 ‘Contemporary Landscape
Architecture and Its Sources’.2 At that time modern
landscape architecture was hardly defined, and the
exhibition included a realm of approaches and
forms that would influence American landscape de-
sign – especially American garden design – in the
decades following the end of the Second World
War. The instigation behind the exhibition remains
unknown, but the museum’s director, Grace Morley,
sincerely believed that modern design would enrich
the lives of twentieth-century Californians. In re-
sponse, she and the museum organised a series of
exhibitions that equated modern design with better
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
living. Like later programmes for ‘good design’
mounted by the Walker Art Center in Minneapolis,
the Museum of Modern Art in New York, and similar
exhibitions in Europe, there was a missionary as-
pect to their efforts.3 The materials on display in
San Francisco were intended to proselytise and
convince, as well as inform. This, the exhibition in-
structed, was the design direction to follow; this
1 3
In 2012, the Royal Horticultural The origins of these programmes
Society’s Chelsea Flower Show, can be traced to organisations
for example, drew crowds of such as the Werkbund and the
161,000. Swedish movement for vackrare
2 vardagsvara (more beautiful eve-
‘Contemporary Landscape ryday things), for which Gregor
Architecture and Its Sources’, Paulsson was a notable voice.
San Francisco Museum of Art, Vackrare Vardagsvara
12 February-22 March 1937. (Stockholm: Svenska
Slöjdföreningen, 1919).
bieden hadden’.5 De tentoonstelling zelf – traditio-
neel uitgestalde maquettes, schetsen en foto’s –
was minder innovatief dan het werk dat ze repre-
senteerde, ongetwijfeld onder druk van beperkte
beschikbaarheid, fondsen en tijd.
Vier jaar later betrad Amerika het slagveld en
werd het land meer door oorlog dan door het
thuisfront in beslag genomen. Maar na de oorlog
genereerde de explosieve groei van de voorsteden,
vooral in Californië, een innovatief soort land-
schapsontwerp dat op grote schaal in de smaak
viel bij de middenklasse. In eerste instantie dook
het moderne landschapsontwerp vooral op tijdens
de jaarlijkse shows van beroepsorganisaties, of
werd het als aanvullend materiaal opgenomen in
tentoonstellingen van moderne architectuur, die
met enige regelmaat werden georganiseerd. Maar
foto’s van zulke tuinen prijkten ook op de bladzijden
van populaire woonbladen zoals House Beautiful en
Sunset en in talrijke lokale kranten, en dat beïn-
vloedde de smaak van de massa en het
landschapsontwerp.
Het ideologische landschap:
Reichsgartenschau, Stuttgart, 1939
Net zoals openbare parken maken tuinshows al
heel lang deel uit van de bourgeois cultuur, met zijn
beleefde interesses in horticultuur, openbaar deco-
rum en vertoon. Maar toen Duitsland in 1939 de
Reichsgartenschau in Stuttgart organiseerde, wa-
ren de bedoelingen van de organisatoren noch neu-
traal, noch bedoeld om te behagen.6 Het land en
het landschap stonden in dienst van de nationaal-
socialistische agenda en droegen actief bij aan de
politieke ideologie. Het begrip Blut und Boden,
bloed en bodem, legt een verband tussen de men-
sen en het land waarin en waarop ze wonen: een
landschap gevormd door de wil en de occupatie van
Het Volk. Om dat punt helder te krijgen, was het
park van de Gartenschau bezaaid met opschriften
en swastika’s, en sierde een 6 m hoge adelaar één
van de boulevards.7
Op tuinshows is te vinden wat landschapsarchi-
tectuurtentoonstellingen niet kunnen laten zien: de
tastbaarheid van materialen, de werkelijkheid van
ruimte, levende organismen en de aanwezigheid
van mensen. Onder leiding van landschapsarchitect
Hermann Mattern en architect Gerhard Graubner
werden de voormalige steengroeven aan de rand
van Stuttgart getransformeerd tot een tentoonstel-
lingslandschap dat er in de slechts vier maanden,
dat de tentoonstelling was opengesteld voor het pu-
bliek, in slaagde circa 4.5 miljoen bezoekers te
trekken. De Duitse invasie van Polen in september
1939 veranderde het leven in beide landen radicaal
en het tentoonstellingsterrein werd ingezet voor an-
dere, productievere doeleinden. Na de officiële slui-
ting van de tentoonstelling bleef het landschap ach-
ter – nóg een positief aspect van de tuinshow dat
een tentoonstelling van maquettes, schetsen, fo-
to’s en video’s niet kan evenaren. Tijdens de oorlog
werden grootse politieke en architectonische pre-
was what modern Californian living should and numerous local newspapers, and helped shape
would be like.4 Southern Californian architect popular taste and landscape design.
Richard J. Neutra, architecture historian Henry-
Russell Hitchcock, Jr, and landscape architect Landscape as Ideology:
Fletcher Steele all contributed essays to the ac- Reichsgartenschau, Stuttgart 1939
companying catalogue. Hitchcock offered pro- Garden shows, like the public park, have long been
nouncements on how to join architecture and land- a part of bourgeois culture, the province of polite
scape; Neutra noted that modern architecture interests in horticulture and public decorum and
promoted a ‘friendliness to the out-of-doors, a gen- display. When, in 1939, Germany mounted its
erous opening to the health agents and primary es- Federal Garden Exhibition (Reichsgartenschau) in
thetic offerings of nature, radiation, sun and air’.5 Stuttgart, however, the intentions of its organisers
As an exhibition the components of the display – were neither neutral nor aimed at entertaining.6 As
models, drawings and photographs arranged in a a vital part of the National Socialist agenda, the
traditional way – were less innovative than the land and its landscape were active elements of its
works they represented, no doubt limited by avail- political ideology. The very concept of blut und
ability, cost and time. boden, blood and soil, attached the people to the
Four short years thereafter America entered the
battlefield and its focus turned from things domes- 4 5
In all probability, the Pacific Henry-Russell Hitchcock, Jr,
tic to those martial. But after the war, especially in Coast Chapter of the American ‘Gardens in Relation to Modern
California, explosive suburban growth propelled in- Society of Landscape Architects Architecture’, 15-19; Richard J.
novative landscape designs widely adopted by the was the true driving force behind Neutra, ‘Landscaping: A New
the exhibition, whose catalog, Issue’, 21-22; both in ibid.
middle class. These modern landscape designs at now rare, sells for high prices. 6
first appeared in the annual exhibitions of profes- Contemporary Landscape See Gert Gröning, ‘Teutonic
sional societies, or perhaps were admitted as sub- Architecture and Its Sources (San Myth, Rubble, and Recovery:
Francisco: San Francisco Landscape Architecture in
sidiary material in the more frequent exhibitions of Museum of Art, 1937). Germany’, in: Marc Treib (ed.),
modern architecture. Photographs of these gar- The Architecture of Landscape
dens, however, filled the pages of popular shelter 1940-1960 (Philadelphia:
University of Pennsylvania Press,
magazines such as House Beautiful and Sunset and 2002), 134-136.

auteur
tenties aan puin gebombardeerd, maar in 1950
werd een deel van het tentoonstellingslandschap
opnieuw onder leiding van Mattern hersteld en dat
deel wordt nog steeds gebruikt door de
gemeenschap.
Duitsland had voorafgaand aan de editie in

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

Stuttgart al een halve eeuw ervaring met tuin-
shows, en ze vinden er ook tegenwoordig nog
plaats. Maar omdat de overheid op dit moment wei-
nig geld heeft om aan de publieke zaak te beste-
den, is hun aantal drastisch afgenomen. Glasgow,

5 7
Henry-Russell Hitchcock, Wikipedia, http://translate.
‘Gardens in Relation to Modern google.com/translate?hl
Architecture’, 15-19; Richard J. =en&sl=de&u=http://
Neutra, ‘Landscaping: A New de.wikipedia.org/wiki/
Issue’, 21-22; beiden ibid. Reichsgartenschau_1939&
6 prev=/search%3Fq%3Dreichsga
Zie ook: Gert Gröning, ‘Teutonic rtenschau%2B1939%2Bstuttgar
Myth, Rubble, and Recovery: t%26safe%3Dactive%26biw%3D
William Wurster and Thomas Church, Holiday. Displayed at Landscape Architecture in 1812%26bih%3D1013,
‘Contemporary Landscape Architecture’, San Francisco Museum of Germany’, in: Marc Treib (red.), bezocht op 28 mei 2014.
Art (1937) / William Wurster en Thomas Church, Holiday. Op de The Architecture of Landscape
tentoonstelling ‘Contemporary Landscape Architecture’, San 1940-1960 (Philadelphia:
University of Pennsylvania Press, Hermann Mattern and Gerhard Graubner, Valley of the Roses, Federal Garden Exhibition, Stuttgart (1939) /
Francisco Museum of Art (1937) Hermann Mattern en Gerhard Graubner, Rozenvallei, Reichsgartenschau, Stuttgart (1939)
2002), 134-136.
Latz and Partner, Internationale Bauausstellung, Landschaftspark Duisburg-Nord, (1989+) / Latz+ Partner, Internationale

42 43
Scotland in 1988, de verschillende Nederlandse
Floriades en een aantal tentoonstellingen in Japan
hebben allemaal geresulteerd in openbare parken,
maar juist in Duitsland zijn de krachtigste voorbeel-
den van het concept blijven bestaan. In Reim buiten
München bijvoorbeeld is het voormalige vliegveld
eerst gebruikt als locatie voor de door Rainer
Schmidt ontworpen Bundesgartenschau van 2005,
om vervolgens door Gilles Vexlard en Latitude Nord
tot park te worden getransformeerd.8 Tegenwoordig
worden deze tentoonstellingen eerder in het alge-
meen belang georganiseerd dan vanwege politieke
ideologieën. Je zou dus kunnen stellen dat het idee
om grond te saneren, waardoor een substantieel
aantal hectaren in onbruik geraakt industriegebied
onder auspiciën van de diverse Bauausstellungen
in recreatiegebied is veranderd, oorspronkelijk af-
komstig is van de Gartenschau.
Het milieudebat:
IBA Landschaftspark Duisburg-Nord, 1989+
In zekere zin kan de recente belangstelling voor
landschapsontwerp worden herleid tot de toegeno-
men aanwezigheid van milieuproblemen in het he-
dendaagse bewustzijn. Je kunt de tv niet aanzetten
of je ziet een rapportage over schokkende vervuiling
in China, de verwoesting van de regenwouden van
Zuid-Amerika en Indonesië of de oorlogsravage in
het Midden-Oosten. Ik durf te beweren dat ruim de
helft van de landschappen die recentelijk in een
tentoonstelling te zien waren, inclusief die in mu-
sea, zich bevinden in vervuilde voormalige industrie-
gebieden. Ze zijn niet alleen voorbeeldig in de zin
van milieuverbetering, maar bieden ook verzet aan
de groeiende verschuiving van overheidseigendom
naar privébezit: van open en productief naar beslo-
ten en veilig.
De Berlijnse Internationale Bauausstellung (IBA),
die plaatsvond van 1979-1987, nodigde een
internationale verzameling belangrijke architecten
– onder wie Arata Isozaki, Hans Hollein en Peter
Eisenman – uit om woningen te ontwerpen die een
ernstig vervallen deel van de stad nieuw leven in
moesten blazen. In 1989 vond onder de naam
Emscher Park een IBA plaats in de Ruhrvallei. Het
Ruhrgebied was van de negentiende eeuw tot ver in
de jaren 1980 het hart van de Duitse ijzerindustrie,
maar door internationale concurrentie, vooral uit
Azië, kromp de staaleconomie er snel, wat tot veel
sluitingen leidde. Zodoende kwam een enorm aan-
tal staal- en kolenfabrieken leeg te staan en kwam
er heel veel verontreinigde grond vrij.
De uitgangspunten van de IBA Emscher Park gin-
gen over het herstel van dergelijke vervuilde land-
schappen en hun uiteindelijke transformatie tot par-
ken en openbare ruimte met educatieve,
recreatieve en culturele voorzieningen. Van het be-
44
wonderenswaardig grote aantal projecten dat werd
gerealiseerd vanwege het Kulturlandschaft-initiatief
is het terecht geprezen, door Peter Latz+Partner
ontworpen Landschaftspark Duisburg-Nord het be-
kendste.9 In de traditie van de Reichsgartenschau
van 1939 startte het nieuwe ontwerp met herstel
van het door de staal- en kolenindustrie vervuilde
terrein. Maar terwijl bij de Stuttgartse tentoonstel-
ling werd geprobeerd om de meeste sporen van
eerder gebruik te verbergen door de voormalige
steengroeven te veranderen in een keurig, bour-
geois park, absorbeerde het park naar ontwerp van
Latz de aftandse structuren als onderdeel van een
zorgvuldig ontworpen, postindustriële wildernis.
Voor het nieuwe park – de nieuwe ‘tentoonstelling’
– werden delen van sommige installaties getrans-
formeerd tot recreatieve of informatieve voorzienin-
gen, zodat er al met al een gebied ontstond dat,
hoewel het publiek er veilig gebruik van kan maken,
een provocerende herinterpretatie is van het indus-
triële verleden.
De overkoepelende vraag is: kunnen/moeten we
de Gartenschau en de IBA als landschapsarchitec-
tuurtentoonstellingen beschouwen? In zekere zin
niet. Het is landschapsarchitectuur, het gaat niet
om een tentoonstelling die zich moet verlaten op
secundaire representaties. Maar in een ander op-
zicht zijn het weer wél tentoonstellingen: ze verte-
genwoordigen zichzelf. Uit hun namen blijkt dat het
van oorsprong tentoonstellingen waren; ze demon-
streren evenzeer als ze exposeren; ze zijn ideolo-
gisch van aard omdat ze gebruikers en bezoekers
stimuleren het landschap als een subject te be-
schouwen, wellicht zelfs op een nieuwe manier. De
Stuttgartse Gartenschau van 1939 boorde het ge-
noegen, dat mensen scheppen in een uit steen-
groeven ontstaan landschap, aan om de nationale
bloed en bodem-politiek te stimuleren. De IBA van
1989 liet op een modernere manier zien dat een
landschap, zelfs een nieuw park, oog moet hebben
voor de gelijktijdigheid van constructie en natuur-
8 Saane (red.), Modern Park
Zie ook: Lisa Diedrich et al., Design: Recent Trends (Bussum:
Rainer Schmidt: Landscape Thoth Publishers, 1995), 91;
Architecture, Topos Landscape Udo Weilacher, The Syntax of
Magazine (München: Callwey, Landscape: The Landscape
2005), 12-23; Annette Vigny, Architecture of Peter Latz and
Latitude Nord: Nouveaux Partners (Basel: Birkhäuser,
paysages urbains (Parijs: Actes 2008), 102-133; Peter Latz,
Sud, 1998), 185. ‘Landscape Park Duisburg-Nord:
9 The Metamorphosis of an
Zie over Landschaftspark Industrial Site’, in: Niall
Duisburg-Nord ook: Kirkwood (red.), Manufactured
Internationale Bauausstellung Sites: Rethinking the Post-
Emscher Park, Katalog Der Industrial Landscape (Londen:
Projekte 1999 (Internationale Spon Press, 2001), 150-161;
Bauausstellung Emscher Park, over het groen: Industrienatur im
1999); Peter Latz, ‘“Design” by Landschaftspark Duisburg-Nord
Handling the Existing’, in: Martin (Duisburg: Landschaftspark
Knuijt, Hans Ophuis en Peter van Duisburg-Nord, 1999).
land in which, and on which, they dwelled: a land-
scape shaped by the will and occupation of the
Volk. To make the point lucid the Gartenschau park
was peppered with inscriptions, swastikas and a
6-m-tall eagle that culminated one promenade.7
Garden shows present what most landscape ex-
hibitions can not: the actuality of materials, reality
of space, living organisms and a human presence.
Under the direction of landscape architect Hermann
Mattern and architect Gerhard Graubner, former
quarries on the edge of the city were converted into
a display landscape that attracted some 4.5 million
visitors during the four short months the exhibition
was open. The German invasion of Poland in
September 1939 radically changed life in both
countries and the Gartenschau terrain was turned
to other, more productive purposes. After the exhi-
bition officially closed, the landscape remained –
another positive aspect of the garden show un-
matched by exhibitions of models, drawings,
photographs and videos. Heavy bombings during
the war reduced grand political and design inten-
tions to rubble, but in 1950, once again under
Mattern’s direction, a part of the former display
landscape was restored and is still used by the
public.
The garden show had existed in Germany for
over half a century before its iteration in Stuttgart,
Bauausstellung, Landschaftspark Duisburg-Nord (1989+)
Georges Descombes with Michel and Claire Corajoud, Parc Cour du
Maroc, Paris (2007). Displayed at ‘Groundswell’, Museum of
Modern Art, New York (2004) / Georges Descombes met Michel en
45
and garden shows continue today. But in a climate
of reduced governmental spending for the public
good, their number has declined dramatically.
Glasgow, Scotland, in 1988, the various Dutch
Floriades, and several expositions in Japan have all
left public parks in their wakes. But it is in Germany
where the most vital examples of the idea endure.
In Reim, outside Munich, for example, the former
airport first served as the site of a
Bundesgartenschau in 2005 – designed by Rainer
Schmidt – but was thereafter converted to parkland
by Gilles Vexlard and Latitude Nord.8 Today, the
public good rather than political ideology seems to
be the driving force behind these exhibitions. In
some ways, then, the Gartenschau first suggested
those efforts for site remediation that have convert-
ed significant hectares of superannuated industrial
wastelands to recreational spaces through the aus-
pices of the various Bauaustellungen.
Environmental Arguments:
IBA Landschaftspark Duisburg-Nord, 1989+
To some degree the recent interest in landscape
design can be traced to the increased presence of
environmental issues in our contemporary con-
sciousness. Our television channels are filled with
reports of devastating pollution in China, the deci-
mation of the rainforests in South America and
Indonesia, and the destruction by war in the Middle
East. I would venture that far more than half the
landscapes shown in recent exhibitions – even
those mounted in art museums – involve sites once
occupied, and spoiled, by industry. These, in addi-
tion to being exemplars of environmental ameliora-
auteur
tion, counter the trend of land ownership shifts
from public to private, from open or productive to
gated and secure.
The Berlin IBA (Internationale Bauausstellung),
whose building period extended from 1979 to 1987,
commissioned an international array of noted archi-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
tects – Arata Isozaki, Hans Hollein and Peter
Eisenman among them – to design housing intend-
ed to regenerate a particularly run-down area of the
city. In 1989 another IBA was undertaken in the
Ruhr Valley under the general name of Emscher
Park. The Ruhr had been the heart of Germany’s
ferrous industries from the nineteenth century well
into the 1980s, but in response to international
competition, principally from Asia, the economy of
7 8
Wikipedia, http://translate.goog- See also: Lisa Diedrich et al.,
le.com/translate?hl=en&sl Rainer Schmidt: Landscape
=de&u=http://de.wikipedia.org/ Architecture, Topos Landscape
wiki/Reichsgartenschau_ Magazine (Munich: Callwey,
1939&prev=/search%3Fq%3Dre 2005), 12-23; Annette Vigny,
ichsgartenschau%2B1939%2Bst Latitude Nord: Nouveaux paysa-
uttgart%26safe%3Dactive%26bi ges urbains (Paris: Actes Sud,
w%3D1812%26bih%3D1013, 1998), 185.
accessed 28 May 2014.
lijke processen in de ontwikkelde wereld, en voor
de schade die wordt aangericht door industriële
productie.
Stadslandschappen: Groundswell, 2004;
Stadtgrün, Urban Green, 2010
Doordat ecologie en landschapsontwerp gedurende
de laatste decennia van de twintigste eeuw een
grotere rol gingen spelen in het publieke bewustzijn
en in de media, raakte ook de landschapsarchitec-
tuurtentoonstelling in een stroomversnelling. De
tentoonstelling ‘Groundswell’, die in 2004 te zien
was in het Museum of Modern Art in New York, stel-
de – via de expositie van projecten voor de heront-
wikkeling van brownfields, transformaties van post-
industriële landschappen, nieuwe parken en
wandelroutes langs het water – eigentijdse onder-
werpen als stadsontwerp, gebiedssanering en mo-
numentenzorg aan de orde.10 De tentoonstelling be-
stond uit parken op voormalige industrieterreinen
zoals Duisburg-Nord, Georges Descombes’ ADR,
Michel Corajoud’s Parc de la Cour du Maroc in
Parijs en Hargreaves Associates’ Crissy Field in San
Francisco. Ook formeler werk zoals Keyaki Square
van Peter Walker en Yohji Sasaki in Japan en Lurie
Gardens van Kathryn Gustafson in Chicago maakte
er deel van uit. Bijna alle bijdragen aan de tentoon-
stelling werden gerealiseerd op land dat was gepokt
Claire Corajoud, Parc Cour du Maroc, Parijs (2007). Te zien op de tentoonstelling ‘Groundswell’, Museum of Modern Art, New York (2004)
46
en gemazzeld door vroeger gebruik.
‘Stadtgrün, Urban Green: European Landscape
Design for the 21st Century’, een tentoonstelling in
het Deutsches Architekturmuseum in Frankfurt
(2010), verkende uitgebreid dezelfde vraagstukken
en was uitzonderlijk, omdat er vooral werd gekeken
naar de meest effectieve manier om gebruik te ma-
ken van groen, en niet alleen naar de kunstwerken.
Onder invloed van het groeiende bewustzijn van de
grote hoeveelheid vervuiling die het (post)industri-
ële tijdperk had achtergelaten, de roep om recycle-
ring en een duurzame omgang met het milieu werd
de toon van de tentoonstellingen indertijd steeds
ethischer, soms zelfs moralistisch. Overal in ontwik-
kelde landen begonnen gebouwen een nieuw leven
als centrum voor cultuur of recreatie. Braakliggende
terreinen en voormalige spoorwegviaducten herre-
zen als boulevard, vuilnisbelten als park. Zulke ten-
toonstellingen brachten de overheidsinspanning on-
der de aandacht van het publiek – wat in sommige
landen tot publieke controle en kritiek leidde.
Kunst en schoonheid:
10
Peter Reed (red.), Groundswell:
Constructing the Contemporary
Landscape (New York: Museum
of Modern Art, 2004).
steel rapidly declined and led to extensive closures.
The result of these closures was an enormous num-
ber of abandoned steel-making and coking struc-
tures – and extensive polluted land.
The driving ideas behind the IBA Emscher Park
centred on the remediation of tainted landscapes
such as these, and their ultimate conversion to
parkland and open space, as well as educational,
recreational and cultural facilities. Of the admirable
number of projects realised as part of the
Kulturlandschaft initiative, the Landschaftspark
Duisburg-Nord, designed by Peter Latz and
Partners, is the best known and justifiably lauded.9
In the tradition of the 1939 Reichsgartenschau, the
new design began by rectifying despoiled terrain, in
this instance steel and coking plants. But while the
Stuttgart exhibition attempted to cover most traces
of prior use by reconfiguring the quarries as a ‘po-
lite’ park, the Latz design accepted the masses of
these deteriorating structures as part of a carefully
designed post-industrial wilderness. The new park
– the new ‘exhibition’ – converted parts of selected
structures to recreational and informative purposes
– in all, creating areas safe for public use but pro-
vocative in their rereading of industrial history.
The overarching question is: Can/should we re-
gard the Gartenschau and the IBA as exhibitions of
landscape architecture? In one sense, no. They are
landscape architecture rather than displays relying
on secondary representations. But in another
sense they do qualify as exhibitions: they represent
themselves. Their names announce their origins as
exhibitions; they demonstrate as much as they ex-
hibit; they are ideological by leading their users and
visitors to view the landscape as a subject, per-
haps in a new way. The 1939 Stuttgart
Gartenschau tapped the pleasure experienced on
land reclaimed from quarrying to feed nationalistic
politics of blood and soil. The 1989 IBA, in an up-
dated way, demonstrated that a landscape, even a
new park, must today acknowledge the simultaneity
of construction and natural processes in the devel-
oped world and the damage caused by industrial
production.
Urban Landscapes: Groundswell 2004;
Stadtgrün, Urban Green, 2010
As ecology and landscape design acquired greater
social presence and publicity in the closing dec-
ades of the twentieth century, exhibitions of land-
scape architecture gained increased momentum.
‘Groundswell’, shown at the Museum of Modern Art
in 2004, addressed contemporary issues such as
urban design, site remediation and historical pres-
ervation by presenting projects that involved brown-
field repair, postindustrial landscape conversions,
new parks and waterfront promenades.10 While the
47
exhibition included parks on brownfield sites such
as Duisburg-Nord, Georges Descombes ADR and
Michel Corajoud’s Parc de la Cour du Maroc in
Paris, and Hargreaves Associates’ Crissy Field in
San Francisco, it also featured more formally con-
ceived works such as Peter Walker and Yohji
Sasaki’s Keyaki Square in Japan, and Kathryn
Gustafson’s Lurie Gardens in Chicago. Virtually eve-
ry work in the exhibition occupied land marked and
marred by prior use.
‘Stadtgrün, Urban Green: European Landscape
Design for the 21st Century’, displayed at the
Deutsches Architekturmuseum in Frankfurt in
2010, explored these same subjects in consider-
able depth and was rare for focusing on the effec-
tive use of vegetation rather than only on the arte-
facts themselves. At this point exhibitions acquired
an increased ethical, at times moralistic, tone fed
by a growing awareness of the extensive residue of
industrial and postindustrial life, the cry for recy-
cling and sustainable environments. Buildings
across the developed world found new lives as cul-
tural and recreational centres. Derelict land and for-
mer railway viaducts were resurrected as prome-
nades, garbage dumps as parks. Exhibitions such
as these brought governmental efforts to public at-
tention – and in some countries, to public scrutiny
and criticism.
Art and Beauty: Roberto Burle Marx 2008
Despite any increased public awareness, of late
only rarely has landscape architecture been regard-
ed as a contribution to the aesthetic investigation
of space and form; more often it is praised only for
auteur
its environmental accomplishments. Historically, at
least in higher society, landscape architecture has
periodically been regarded as an art. Today, I con-
trast, it is regarded more as a science, with practi-
tioners called upon to understand techniques for
the gathering and purification of water and the use
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
of trees to decontaminate the air and reduce the
heat-island effect. Yet, fortunately, the notion of
landscape architecture as an art remains, at least
9 2008), 102-133; Peter Latz,
On Landschaftspark Duisburg- ‘Landscape Park Duisburg-Nord:
Nord, see Internationale The Metamorphosis of an
Bauaustellung Emscher Park, Industrial Site’, in: Niall
Katalog Der Projekte 1999 (no Kirkwood (ed.), Manufactured
city given: Internationale Sites: Rethinking the Post-
Bauaustellung Emscher Park, Industrial Landscape (London:
1999); Peter Latz, ‘“Design” by Spon Press, 2001), 150-161; on
Handling the Existing’, in: Martin its vegetation: Industrienatur im
Knuijt, Hans Ophuis and Peter Landschaftspark Duisburg-Nord
van Saane (eds.), Modern Park (Duisburg: Landschaftspark
Design: Recent Trends (Bussum: Duisburg-Nord, 1999).
Thoth Publishers, 1995), 91; 10
Udo Weilacher, The Syntax of Peter Reed (ed.), Groundswell:
Landscape: The Landscape Constructing the Contemporary
Architecture of Peter Latz and Landscape (New York: Museum
Partners (Basel: Birkhäuser, of Modern Art, 2004).
 Roberto Burle Marx, 2008
Ondanks het groeiende publieke bewustzijn wordt
de landschapsarchitectuur maar zelden opgevat als
een bijdrage aan de esthetische verkenning van
ruimte en vorm: ze wordt vaker uitsluitend geprezen
om haar milieutechnische prestaties. In het verle-
den is de landschapsarchitectuur opgevat als
kunst, althans door de hogere klassen, maar tegen-
woordig wordt ze meer als een wetenschap be-
schouwd, waarbij van landschapsarchitecten wordt
verwacht dat ze weten hoe water moet worden ver-
zameld en gezuiverd, en hoe er bomen moeten wor-
den ingezet om de lucht te zuiveren en hittestress
te bestrijden. Toch is de landschapsarchitectuur als
kunst gelukkig blijven bestaan, althans in een
(kunst)museale context. En over geen enkele land-
schapsarchitect zijn meer tentoonstellingen georga-
niseerd dan over de Braziliaan Roberto Burle Marx.
In 1991 werd Burle Marx geëerd met een solo-
tentoonstelling in het Museum of Modern Art in
New York: dit was de eerste keer dat het museum
een hele tentoonstelling aan de landschapsarchi-
tectuur wijdde. In 1993 vond onder leiding van
Giulio Rizzo en diens team een grotere tentoonstel-
ling van Burle Marx’ werk plaats in Pistoia, Italië,
waarin ook plaats was voor zijn schilderijen. En re-
cent nog, in 2008, het jaar dat Burle Marx 100 zou
zijn geworden, hield de Fundação Roberto Marinho
in Rio de Janeiro een tentoonstelling die begon in
het Paço Imperial en daarna ook andere musea
aandeed, onder meer het Cité de l’Architecture et
du Patrimoine in Parijs. Deze tentoonstellingen volg-
den allemaal het gangbare stramien van de mono-
grafische presentatie, waarbij de gevestigde kun-
die minstens één stap van de werkelijkheid verwij-
derd zijn. Tentoonstellingen zijn duur: het kost tijd
om onderzoek te doen, voorbereidingen te treffen
en tentoonstellingen in te richten. De ruimtelijkheid
van het ontwerp kan zelden concurreren met het al-
omtegenwoordige boek, dat tot ver over de lands-
grenzen kan worden verspreid.11 In de twintigste
eeuw hebben film, vervolgens video en uiteindelijk
het internet van de didactische tentoonstelling een
anachronisme gemaakt, althans tot op zekere
hoogte.
Dus wat heeft een tentoonstelling te bieden en
alle andere media niet? Waarom zouden we in het
tijdperk van internet, YouTube en de virale video so-
wieso nog tentoonstellingen organiseren, met name
landschapsarchitectuurtentoonstellingen?
Tentoonstellingen van schilder- of beeldhouwkunst
verschaffen toegang tot het eigenlijke werk in
plaats van de afbeelding. Maar is een land-
schapsarchitectuurtentoonstelling opgewassen te-
gen bijvoorbeeld het effect van online afbeeldingen
met een hoge resolutie waarop je kunt inzoomen,
zodat je details ziet die je in het eigenlijke werk niet
kunt zien? Toegegeven, enig vertrouwen is hier ge-
boden: vertrouwen dat de oorspronkelijke tekening
– ondanks het feit dat die dienst doet als plaatsver-
vanger voor studie of constructie – toch beschikt
over een eigen ‘aura’, zoals Walter Benjamin het
ooit formuleerde.12 Alleen op tuinshows zijn authen-
tieke materialen uit de landschapsarchitectuur te
zien; andere tentoonstellingen vertrouwen op
plaatsvervangers. Oorspronkelijke tekeningen ver-
kleinen het tijdsverschil en de afstand tussen teke-
naar en kijker – en zelfs het verschil in historische
within the province of the art museum. No other
landscape architect has been exhibited more than
the Brazilian Roberto Burle Marx.
In 1991 Burle Marx was honoured with a solo
exhibition at the Museum of Modern Art in New
York, the first time the museum had devoted a com-
plete show to landscape architecture. A larger exhi-
bition of his work – which included his paintings –
took place in Pistoia, Italy, mounted in 1993 by
Giulio Rizzo and his team. And most recently, on
the occasion of the Burle Marx centenary in 2008,
the Fundação Roberto Marinho in Rio de Janeiro or-
ganised an exhibition at the Paço Imperial which
travelled to several other venues, including the Cité
de l’Architecture et du Patrimoine in Paris. These
exhibitions all continued the common pattern of
monographic presentations, with the established
master treated as almost a historical property.
Why has Burle Marx received such continued at-
tention? For one, the work is tropical, and hence ex-
otic, with colourful flora that photograph beautifully.
The biomorphic curves that frequently structure his
gardens resemble those of art, sharing a vocabu-
lary common to movements such as surrealism. In
addition, Burle Marx’s parallel career as a painter
positions him comfortably within the art world itself.
Lastly, his plans, executed in gouache or automo-
tive paints, straddle the line between vehicles for
landscape representation and works of art in them-
selves. But where and what is the aesthetic dimen-
sion in the projects that stress ecology and soil
amelioration?
In Closing
What can be said of the medium itself? As dis-
cussed above, with the notable exception of garden
and landscape shows, exhibitions of landscape ar-
chitecture must necessarily rely on surrogates at
least one step removed from reality. Exhibitions are
costly: they take time to research, prepare and pro-
duce. While spatial in design, they rarely can com-
pete with the ubiquity of the book, whose distribu-
tion transcends national geographies.11 In the
twentieth century film, later video, and ultimately
the Internet have rendered the didactic exhibition
anachronistic, at least to some degree.
So then what can an exhibition do that any other
vehicle can not? In the age of the Internet, YouTube
and the viral video, why should we have any exhibi-
tions at all, least of all exhibitions of landscape ar-
11
Consider that Thomas Church’s
Gardens Are for People (New
York: Reinhold), first published
in 1955, has gone through three
editions and is still in print.

stenaar zo’n beetje wordt gezien als een historisch
monument.
Vanwaar die ononderbroken aandacht voor Burle
Marx? Ten eerste is zijn werk tropisch en daarom
exotisch, vol kleurrijke, fotogenieke flora. Hij struc-
tureert zijn tuinen vaak door middel van biomorfi-
auteur
periode en plaats – veel sterker dan het meeste di-
gitale vertoon. Maar bovenal vertegenwoordigt de
tentoonstelling door middel van de dynamische dan
wel statische tentoongestelde materialen een cura-
toriële visie. En ja, een tentoonstelling heeft ook
een sociaal aspect, je ziet andere mensen de ten-

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

sche rondingen die je ook tegenkomt in de kunst:
hij gebruikt een vocabulaire dat gangbaar is in stro-
mingen als het surrealisme. Daar komt nog bij dat
Burle Marx ook actief was als schilder, wat hem
een comfortabele positie in de kunstwereld zelf op-
leverde. Ten slotte overbrugden zijn in gouache of
autolak uitgevoerde ontwerpen de kloof tussen
landschapsrepresentatie en autonome kunst. Maar
waar en wat is de esthetische dimensie van projec-
ten die ecologie en bodemverbetering
benadrukken?
Ten slotte
Wat valt er over het medium zelf te vertellen? Zoals
hierboven al is opgemerkt, moeten landschapsar-
chitectuurtentoonstellingen – uitgezonderd tuin- en
landschapsshows – zich verlaten op representaties
toonstellingen bekijken en bespreken en zo ontdek
je dingen die je zelf misschien over het hoofd had
gezien. Dit alles draagt ook vandaag de dag nog bij
aan de waarde van de tentoonstelling.
Evenals boeken zijn tentoonstellingen het effec-
tiefste als ze worden opgevat als presentaties en
discussies van ideeën, niet als pogingen om een
ervaring te repliceren – tenzij we natuurlijk ook de
tuinshow categoriseren als een aanvaardbaar type
landschapsarchitectuurtentoonstelling. Waarom is
11 12
Bedenk ook dat Thomas Walter Benjamin, ‘The Work of
Church’s Gardens Are for People Art in the Age of Mechanical
(New York: Reinhold) uit 1955 al Reproduction’ (1936), in:
drie edities achter de rug heeft Hannah Arendt (red.), Walter
en nog steeds verkrijgbaar is. Benjamin: Illuminations (New
York: Harper Collins, 1969), Roberto Burle Marx, Roof garden and plaza, Ministry of Education and Health, Rio de Janeiro (1954) / 
217-252. Roberto Burle Marx, daktuin en plaza, ministerie van Onderwijs en Gezondheid, Rio de Janeiro (1954)

48 49
het landschap op die manier ontworpen? Wat pro-
beerde de ontwerper te bereiken? Hoe verhoudt dit
landschap zich tot andere landschappen uit dezelf-
de of andere tijden, of tot de toestand in de wereld
in het algemeen? De antwoorden op dergelijke vra-
gen laten zien dat de tentoonstelling meer is dan
een uitstalling van voorwerpen, dat het een auto-
nome onderneming is die intellectueel, ideologisch
en empirisch van waarde is. Een goede tentoonstel-
ling presenteert en instrueert niet alleen, maar
raakt het publiek en stemt tot nadenken. Net als
een goed ontworpen landschap.
Vertaling: InOtherWords, Maria van Tol
50
chitecture? For painting and sculpture, the exhibi- 12
tion provides access to the actual object and not Walter Benjamin, ‘The Work of
Art in the Age of Mechanical
its simulacrum. But can an exhibition of landscape Reproduction’ (1936), in:
architecture rival, for example, the effect of on-line, Hannah Arendt (ed.), Walter
high-resolution digital drawings that can be zoomed Benjamin: Illuminations (New
York: Harper Collins, 1969),
to reveal at large scale details invisible in the arte- 217-252.
fact itself? Admittedly, some faith is involved here,
faith that the original drawing, despite is service as
a proxy for study or construction, nonetheless pos-
sesses its own ‘aura’, as Walter Benjamin once
termed it.12 Only the garden show presents the au-
thentic materials of landscape architecture; other
exhibitions rely on stand-ins. Original drawings col-
lapse the time and distance between delineator
and viewer – and even the historical period and
place – to a degree rarely matched by digital dis-
play. Above all, the exhibition broadcasts a curato-
rial vision by conjoining all the materials on display,
living and inert. And yes, there is also the social as-
pect of seeing other people seeing the exhibition,
overhearing their talk, and learning what you may
not have discovered for yourself. All of these add
validity to the exhibition even today.
Exhibitions, like books, function best as presen-
tations and discussions of ideas rather than as at-
tempts to replicate experience – unless, of course,
we are including the garden show in our acceptable
types of landscape exhibitions. Why was the land-
scape designed in this way? What was its maker
trying to achieve? How does this landscape relate
to others from its times or from history, or to the
conditions of the broader world? By answering
questions such as these an exhibition can surpass
the mere display of products to become a project
auteur
itself of worthy intellectual and ideological, as well
as experiential, value. A good exhibition not only
presents and instructs, but also engages the visitor
and provokes thought. Like a well-designed
landscape.
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
51
David Peleman
Kijkend naar het
landschap van binnenuit:
de atlas als genre
In plaats van het risico te lopen op een arbitraire
omschrijving van een stadsgebied volgens histori-
sche of juridische grenzen, is het veel nuttiger om
te proberen de mate van verstedelijking te taxeren
van binnenuit.
Stefano Boeri1
Volgens het Nederlandse woordenboek Van Dale
kan het begrip ‘atlas’ op drie manieren gedefinieerd
worden:
1. een boek met geografische of andere kaarten,
2. een boek met afbeeldingen die bij de tekst van
een werk behoren,
3. een verzameling prenten, portretten, tekeningen
die betrekking hebben op (de geschiedenis van)
een stad, een streek, een land, een zee, een he-
mellichaam of het menselijk lichaam.
Drie definities die de atlas karakteriseren als de
visuele representatie van een gegeven realiteit, die
publiek gemaakt wordt als een boek of een cohe-
rente grafische collectie. In die zin kan de atlas be-
grepen worden als een medium dat een vocabula-
rium aanreikt om het hoofd te bieden aan onze
leefwereld, een instrument om zich te oriënteren in
die wereld. De dubbelrol van de atlas als zowel de
representatie van een gedeelde realiteit als een do-
cument dat deze representatie medieert in de pu-
blieke sfeer, heeft er vaak toe geleid dat de atlas
geïnterpreteerd wordt als een objectief instrument
en als wetenschappelijk kader om de realiteit te le-
zen en te begrijpen. In dit artikel bekijk ik enkele re-
cent gepubliceerde atlassen en daarbij onderzoek
ik (met enige zin voor achterdocht) hoe deze atlas-
sen het voorwerp waren van een publiek discours
over het territorium en het landschap. Wat introdu-
ceren deze atlassen in de publieke sfeer: een land-
schap of een verhaal óver het landschap?
Elke plaats verdient een atlas
Een archetypisch voorbeeld van een twintigste-
eeuwse atlas is de wegenatlas zoals die gepubli-
ceerd werd vóór de komst van het digitale tijdperk.
Als een product van de groeiende toeristische in-
dustrie die het reizen per auto sterk promootte,
werd deze atlas verondersteld alle noodzakelijke in-
formatie te bieden voor degenen die zonder beper-
kingen Europa wilden bereizen. Het Beste boek voor
de weg bijvoorbeeld, dat in de jaren 1970 gepubli-
52
ceerd werd door de Nederlandse ANWB, had ambi-
ties die veel verder reikten dan het louter bijstaan
van automobilisten die hun weg zochten over het
Europese wegennet.2 (Fig.1) Het was een omvang-
rijke reisgids, die toelichting gaf bij lokale architec-
tuur, diersoorten, planten en bomen, etc. Als een
encyclopedie voor de bestuurder eerder dan als
een ordinaire wegenatlas ambieerde dit boek de au-
tomobilist te emanciperen tot een gecultiveerde
burger en een gedistingeerde reiziger. Het reikte
een universeel kader aan voor de lezer, dat hem de
kans gaf de bijzonderheden en het unieke karakter
van alle bezienswaardigheden tijdens zijn reis te
plaatsen. Nu allerlei informatie en referenties inhe-
rent onderdeel van onze ‘gegooglede’ blik op de we-
reld zijn geworden, heeft een dergelijke atlas zijn
relevantie grotendeels verloren.3 En hoewel die ‘ge-
googlede’ blik een veel lagere (of andersoortige)
drempel heeft in termen van het ‘publiek maken’
van landschap, heeft dit er niet toe geleid dat de
atlas verdwenen is uit de boekenkasten. Het lijkt
eerder alsof de modus operandi van de atlas gewij-
zigd is. Als een dense, en vaak gethematiseerde
collectie kennis en informatie, wordt de atlas gele-
zen als een remedie tegen een wereld die over-
spoeld wordt door informatie. Die remedie bestaat
uit een narratief dat een specifiek verhaal naar vo-
ren schuift over de realiteit die in de atlas beschre-
ven wordt. Dit narratief komt in de plaats van een
onwrikbaar universeel kader, omdat dit niet langer
het geschikte instrument is om in te spelen op een
wereld die in een voortdurende staat van verande-
ring verkeert. Volgens Rebecca Solnit ‘verdient elke
plek een atlas’, omdat ‘plekken lekkende contai-
ners zijn’ die ‘altijd refereren naar ergens anders
(…). Wat wij plaatsen of plekken noemen, zijn sta-
biele locaties waar onstabiele krachten converge-
ren die niet kunnen worden vastgelegd door een
omheining op het terrein of door grenzen in onze
verbeelding – of door de perimeter van een kaart’.4
Ik geloof dat de hedendaagse atlas de ambitie
weerspiegelt om de betekenis van een plek te sta-
biliseren, door die onderdeel te maken van een pu-
bliek discours, een verhaal. De atlas dompelt de le-
zer onder in een gereconstrueerde wereld en
reproduceert zo het landschap als onderdeel van
een bepaalde doelgerichte, publieke sfeer. In die
1 3
Stefano Boeri, ‘The Italian Mark Dorrian en Frédéric Pousin
Landscape: Towards an Eclectic (red.), Seeing from Above. The
Atlas’, in: Gabriele Basilico en Aerial View in Visual Culture
Stefano Boeri, Italy: Cross (Londen/New York: I.B. Tauris &
Sections of a Country (Zürich: Co., 2013).
Scalo, 1998), 9-24:12. 4 Stefano Boeri, ‘The Italian
2 Rebecca Solnit, Infinite City. A
ANWB, Het beste boek voor de San Francisco Atlas (Berkeley/
weg (Bern: Hallwag AG/ Los Angeles: University of
Amsterdam: The Reader’s California Press, 2010), vii.
Digest, 1975).
David Peleman
Gazing at the Landscape
from Within: The Atlas as
a Genre
David Peleman   Gazing at the Landscape from Within: / Kijkend naar het landschap van binnenuit:
. . . rather than risk the arbitrary circumscription of
a city area according to its historical or juridical
boundaries, it is much more useful to try to re-as-
sess the degree of urbanization from within.
Stefano Boeri1
According to the Dutch Van Dale dictionary, the no-
tion of ‘atlas’ can be understood in three ways:
1. a book with geographical and other maps;
2. a book with images that are part of a larger text
or a work;
3. a collection of prints, portraits, drawings related
to (the history of) a town, a region, a country, a
sea, a celestial body or the human body.
Three definitions that characterise the atlas as
the visual representation of a given reality made
public as a book or as a coherent graphic collec-
tion. In that sense, the atlas can be understood as
a medium that provides a vocabulary to encounter
certain parts of the world we inhabit and a tool to
orientate ourselves in that world. This double role
of the atlas as a representation of a shared reality
and as a document that mediates this representa-
tion in the public sphere, has often lead to the be-
lief that the atlas is an objective tool and a scien-
tific framework to read and understand the reality
that surrounds us. In this article I will go through a
selection of atlases published in recent years, ex-
amining how they were the subject of a particular
public discourse about the territory and the land-
scape, and I do so with a certain sense of suspi-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
cion. What do these atlases make public: a land-
scape or a story about landscape?
Every Place Deserves an Atlas
An archetypal example of a twentieth-century atlas
is the road atlas as it was published before the digi-
tal era. As a product of the growing tourist industry
that promoted travelling by car, this atlas was sup-
posed to provide all the necessary information for
those who wanted to travel Europe without re-
straints. For example The Best Book for the Road, ANWB, Het beste boek voor de weg
(Bern: Hallwag AG & Amsterdam: The Reader’s Digest, 1975)
1
Landscape: Towards an Eclectic
Atlas’, in: Gabriele Basilico and
Stefano Boeri, Italy: Cross
Sections of a Country (Zurich:
Scalo, 1998), 9-24:12.
53

ANWB, Het beste boek voor de weg (Bern: Hallwag AG &
Amsterdam: The Reader’s Digest, 1975)
54
zin zou men kunnen stellen dat een atlas evenveel
vertelt over de publieke sfeer, waarin hij tot stand
kwam, als over de wereld die erin voorgesteld wordt
aan de hand van kaarten en beelden.
Kijkend naar het landschap van binnenuit
In het maken van een atlas is de keuze van een ge-
past ‘genre’, om het verhaal te vertellen, een cruci-
ale beslissing om de lezer of aanschouwer onder te
dompelen in het verhaal dat over het landschap ver-
teld dient te worden. In het domein van de steden-
bouw waren Stefano Boeri en Gabriele Basilico pio-
niers in het exploreren van een nieuw genre
stedelijke analyse door middel van de atlas, toen zij
in 1996 tijdens de architectuurbiënnale van Venetië
hun blik op het Italiaanse territorium presenteer-
den.5 Zes ‘stukken’ territorium werden daarbij gedo-
cumenteerd aan de hand van 108 zwart-wit foto’s
van Basilico en van een kader voorzien door een
discursief verhaal van Boeri. Het was een omvang-
rijke poging om het proces van urbanisatie te herin-
terpreteren. (Fig. 2) Het genre dat ze daarbij han-
teerden om het territorium te lezen was, volgens
Boeri, ‘een invitatie om de veranderingen in overwe-
ging te nemen die gedurende de laatste 20 jaar het
Italiaanse landschap hadden gevormd’.6 Hij beweer-
de dat ‘atlassen “montages” construeren van re-
presentaties op een bepaald terrein, (…) in elkaar
gezette representaties die plekken fascinerend ma-
ken: in fysiek opzicht zijn ze statisch, maar qua be-
tekenis onstabiel, zodat de diverse communicatie-
codes ruim baan krijgen’.7
De schijnbaar open invitatie van Boeri en
Basilico – heroverwegen wat er precies aan de
hand is op het voormalige Italiaanse platteland en
dit proces niet zonder meer stigmatiseren als louter
urbanisatie – werd al vrij snel door verschillende at-
lassen die de nevelstad en haar landschap behan-
delden, opgevolgd. Atlassen presenteerden niet lan-
ger objectieve feiten, die voor waar moesten
worden aangenomen, maar schotelden verhalen
voor die poogden één van de lagen van de nevel-
stad vast te grijpen. Zodoende hoopten ze de nevel-
stad begrijpelijk en aantrekkelijk te maken, terwijl
ze haar tegelijkertijd omvormden tot een inherent
onderdeel van een breder publiek discours over ver-
stedelijking. Het maken van een atlas als een ‘uit-
nodiging’ was in die zin een retorische truc die –
enigszins misleidend – een soort openheid of open
blik veronderstelde die de facto niet aanwezig was.
Terwijl het overduidelijk was dat de foto’s van
Basilico en Boeri op een veelzijdige manier gelezen
5 6
Basilico en Boeri, Italy, op. cit. Stefano Boeri, ‘The Italian
(noot 1). Landscape’, op. cit. (noot 1), 9.
7 sented their view of the Italian territory at the 1996
Ibid., 24.
published by the Dutch road association in the
1970s, displayed ambitions that reached far be-
yond the simple task of guiding drivers over the
European road network.2 (Fig.1) It was a compre-
hensive guidebook, discussing local architectural
styles, species of birds, trees and plants, etcetera.
As an encyclopaedia for the driver rather than a
mere road atlas, the book aimed at emancipating
drivers and turning them into cultivated citizens and
distinguished travellers. It provided a universal
framework for the reader, allowing him to ‘place’
the specificity and unique character of whatever he
encountered on his journey. Nowadays this road at-
las has to a large extent lost its relevance, since all
kinds of data and references are an inherent part
of our ‘googled’ gaze at the world.3 A gaze with a
much lower – or different – threshold in terms of
making landscape public but nevertheless the atlas
hasn’t disappeared from our bookshelves. It rather
seems as if its modus operandi has evolved. As a
dense – and often themed – collection of knowl-
edge and information, the atlas is considered a
remedy against a world that is overwhelmed by in-
formation. This remedy consists of a narrative that
brings to the fore a particular story about the reality
that is being described in the atlas, and it does not
present a fixed universal framework since this is no
longer considered an appropriate tool to deal with a
world that is in a continuous state of transforma-
tion. According to Rebecca Solnit, ‘every place de-
serves an atlas’ because ‘places are leaky contain-
ers’ that ‘always refer beyond themselves’. ‘What
we call places are stable locations with unstable
converging forces that cannot be delineated either
by fences on the ground or by boundaries in the im-
agination – or by the perimeter of the map.’4 I be-
lieve the contemporary atlas reflects the ambition
to stabilise the meaning of a place by making it
part of a particular and specific public discourse. It
submerges or immerses the reader in a world that
is re-created in the book and reproduces the land-
scape as part of a specific – goal-oriented – public
discourse. In that sense, an atlas is as much a sto-
ry about the public sphere of its creation as about
the world it represents through its maps and
images.
Gazing at the Landscape from Within
In order to submerge the reader – or beholder – in
the story about the landscape that is being told,
choosing the appropriate ‘genre’ to tell this story is
a crucial decision in the craft of making an atlas. In
the field of urbanism, Stefano Boeri and Gabriele
Basilico became pioneers in exploring a new genre
of urban analysis by way of the atlas when they pre-
International Venice Architecture Biennale.5 Six
55
‘portions of territory’ were documented by 108
black-and-white photographs by Basicilo and
framed by a discursive story by Boeri, in an attempt
to reinterpret the process of urbanisation. (Fig. 2)
According to Boeri, the genre they applied to read
the territory was ‘an invitation to consider the
changes which had taken place in the Italian land-
scape over the last twenty years’.6 He claimed that
the atlases ‘construct “montages” of representa-
tions on a single terrain . . . Montages of represen-
tations capable of compelling these sites, which
are physically static but unstable in meaning.’7
This seemingly open invitation to reconsider
what was happening in the former Italian country-
side – and not simply to label or stigmatise this
process as mere urbanisation – soon became the
ambition of many atlases dealing with the nebular
city and its landscape. Atlases no longer merely
presented objective facts that had to be taken for
granted, but themed stories that tried to grasp one
of the layers of this nebular city. By doing so they
aimed to make this city comprehensible and more
appealing while simultaneously making it an inher-
ent part of a broader public discourse on urbanisa-
tion. In that sense, making an atlas that is present-
ed as an ‘invitation’ is a rhetorical trick that
suggests a kind of openness that is de facto not
there. While it was true one could read Basilico and
Boeri’s photographs in multiple ways, their series
of images reflected a particular diagnosis of the ter-
ritory’s urban condition and a way to come to terms
with this new condition of an urbanised territory.
This particular way of reading the territory and
its landscape by way of an atlas with a strong nar-
auteur
rative became a common practice during the follow-
ing decade, even in atlases that did not explicitly
claim to be doing so. In Flanders, the Department
of Monuments and Landscapes of the Flemish
Government published the Landscape Atlas in
2001. This atlas documented the relicts that re-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
mained of a historical landscape against the back-
ground of urbanisation – and not with it. The atlas
indicated zones with historically important land-
scape elements that were the subject of minute
and precise descriptions in a scientific and objec-
tive way.8 By doing so, this atlas provided all the
2 4
ANWB, Het beste boek voor de Rebecca Solnit, Infinite City. A
weg (Bern: Hallwag AG and San Francisco Atlas (Berkeley
Amsterdam: The Reader’s and Los Angeles: University of
Digest, 1975). California Press, 2010), vii.
3 5
Mark Dorrian and Frédéric Basilico and Boeri, Italy, op. cit.
Pousin (eds.), Seeing from (note 1).
Above. The Aerial View in Visual 6
Culture (London and New York: Boeri, ‘The Italian Landscape’,
I.B. Tauris & Co. Ltd., 2013). op. cit. (note 1), 9.
7
Ibid., 24.
konden worden, weerspiegelde de reeks foto’s ook
een bijzonder gerichte diagnose van de stedelijke
conditie van het territorium, maar bovenal ook een
manier om met die nieuwe conditie in het reine te
komen.
Deze eigenwijze manier om het territorium en
zijn landschap te lezen aan de hand van een atlas
met een sterk verhalend discours, werd een gebrui-
kelijke praktijk gedurende het volgende decennium,
zelfs in atlassen die dit niet expliciet tot doel stel-
den. In Vlaanderen publiceerde de Afdeling
Monumenten en Landschappen van de Vlaamse
overheid in 2001 de Landschapsatlas. Deze atlas
documenteerde de overgebleven relicten van een
historisch landschap en deed dit tegen de achter-
grond van een verstedelijkingsproces – en niet met
de dynamiek die dit proces met zich mee bracht.
De atlas gaf de zones aan waar historisch belang-
rijke landschapselementen aanwezig waren, die op
hun beurt het voorwerp waren van nauwgezette en
precieze beschrijvingen volgens objectieve en we-
tenschappelijke normen.8 Zodoende kon deze atlas
alle data aanreiken, die vereist waren voor de ont-
wikkeling van een landschapsbeleid binnen deze
historisch gedetermineerde zones. Echter, de atlas
formuleerde geen oplossingen of antwoorden op
vragen over landschap in zones waar dit soort his-
torische relevantie afwezig was: de zogenaamde
‘witte gebieden’ of ‘nieuwe landschappen’. Deze
laatste waren (impliciet of expliciet) het onderwerp
van atlassen, die door verschillende universitaire
onderzoeksgroepen uit het vakgebied stedenbouw
werden samengesteld, met als doel de complexiteit
van de Vlaamse nevelstad te vatten.9 Deze atlas-
– van de nevelstad – waarmee ze zich geconfron-
teerd zag en over de positie die ze daartegenover
moest innemen. Dat was ook het geval in
Nederland, waar twijfels en vragen over de wijzigen-
de condities van het landschap aan de oppervlakte
kwamen. De ongekende uitkomst van deze evolutie
leidde tot beschrijvingen van het territorium als een
‘tussenland’, waarbij de stand van zaken van de
Nederlandse nevelstad in een internationaal per-
spectief werd geplaatst, met de stedenbouwkun-
dige als een ontdekkingsreiziger die verrast en ver-
wonderd is door wat hij aantreft tijdens zijn tocht
doorheen dit territorium.10 De Atlas van de verande-
ring duidde de veranderingen van het Nederlandse
landschap ‘van binnenuit’: niet door een kaart van
deze transformaties of veranderingen te publiceren,
maar aan de hand van interviews met de mensen
die deze ruimte bewonen en gebruiken, en aan de
hand van foto’s die hun leven documenteren.11
Terwijl de hierboven vermelde atlassen eerder
occasionele pogingen waren om de condities van
de nevelstad en haar landschap te (be)grijpen,
werd er de daaropvolgende jaren in Nederland een
aantal atlassen gepubliceerd, die beoogden het
landschap op een meer operationele wijze onder-
deel te maken van het publiek debat; en deze atlas-
sen lijken hun doel niet te hebben gemist. In een
recente publicatie over de geschiedenis van de
Nederlandse nationale luchthaven Schiphol, be-
weerde de architectuurhistoricus Koos Bosma:
Ondanks de ongewone ligging in een polder on-
der de zeespiegel, het unieke omliggende land-
schap en het hoogst bijzondere ontwerp van de
luchthaven zelf, Schiphol toch moet gerekend
data that were required for a policy regarding land- landscape – as a compensation for the doubts that
scape in these historically determined zones. It did characterised the discipline of urbanism, which was
not, however, formulate any solutions or answers to as yet undecided about the situation it was con-
questions regarding landscape in the zones that did fronting. This was also the case in the Netherlands,
not display this kind of historical relevance – and where doubts and questions were expressed about
that were labelled as ‘white areas’ or ‘new land- the changing conditions of the landscape. The un-
scapes’. The latter were – implicitly or explicitly – known outcome of this evolution led to descriptions
the subject of atlases made up by research groups of the territory as a ‘tussenland’ – an ‘in-between
in urbanism at different universities who tried to territory’ – documenting the state of affairs of the
grasp the complexity of the Flemish nebular city.9 Dutch nebular city in an international comparative
These atlases did not isolate the traditional land- perspective, with the urbanist acting as an explorer
scape as a separate discourse – as was the case of this territory who is surprised and amazed by
in the Landscape Atlas – but ascertained the con- what he discovers there.10 The Atlas van de verand-
temporary condition of the nebular city as the prod- ering (Atlas of Change) documented the transforma-
uct of a long historical evolution – and landscape
was one of the many topics of that story. Narratives 8 regio (S.l.: Euro Immo Star,
Els Hofkens and Inge Roosens 2008); Pieter Uyttenhove and
of historical evolution – represented in maps, pho- (eds.), Nieuwe impulsen voor de Philippe Van Wesenbeeck,
tographs, drawings – rather than a summary of his- landschapszorg: de landschapsat- Nieuwe landschappen in
torical facts determined the public discourse about las, baken voor een verruimd be- Vlaanderen.
leid (Brussels: Ministerie van de Landschapsontwikkeling in
landscape in these atlases. While searching for the Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Vlaanderen (Brussels: Vlaamse
sense of the nebular city, they did not present land- Monumenten en Landschappen, Gemeenschap, Afdeling
scape as the repository of historical facts, but as 2001). Monumenten en Landschappen,
9 2004).
the product of historical evolution itself: landscape Bruno De Meulder and Michiel 10
was made public as a process of continuous trans- Dehaene (eds.), Atlas: fascikel 1: Eric Frijters, David Hamers and
formation or evolution closely intertwined with the Zuidelijk-West-Vlaanderen Rainer Johann (eds.), Tussenland
(Kortrijk: Anno ’02, 2002); (The Hague: Ruimtelijk
process of urbanisation. Françoise Vermeersch and Filip Planbureau Rotterdam: NAi
The atlas became a kind of ‘storybook’, aiming Buyse (eds.) Schelde- Publishers, 2004).
to tell a convincing and encompassing story about Landschapspark: atlas van de

sen isoleerden het traditionele landschap niet als
een afzonderlijk discours of verhaal, zoals het geval
was bij de Landschapsatlas, maar onderkenden de
hedendaagse conditie van de nevelstad als het pro-
duct van een lange historische evolutie – en land-
schap was slechts één van de vele onderwerpen in
auteur
worden tot de megastructuren die Nederland de
nodige allure bezorgen: de kruising van histori-
sche assen (tussen de limes, de grens van het
Romeinse rijk die van oost naar west loopt, en
de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die van noord
naar zuid reikt), het Zuiderzee project en de

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

dat verhaal. In plaats van een oplijsting van histori- Deltawerken.12
sche feiten boden deze atlassen narratieven over
historische ontwikkelingen, aan de hand van kaar- 8 Philippe Van Wesenbeeck,
Els Hofkens en Inge Roosens
ten, foto’s en tekeningen, die de toon zetten voor (red.), Nieuwe impulsen voor de
het publieke discours. Zoekend naar de zin en bete- landschapszorg: de
kenis van de nevelstad, presenteerden deze atlas- landschapsatlas, baken voor een
verruimd beleid (Brussel:
sen landschap niet als een opslagplaats van histo- Ministerie van de Vlaamse
rische feiten, maar als een inherent nevenproduct Gemeenschap, Afdeling
van historische evolutie: landschap werd publiek Monumenten en Landschappen,
2001).
gemaakt als een proces van voortdurende transfor- 9 Rainer Johann (red.), Tussenland
matie, dat nauw verweven was met het proces van Bruno De Meulder en Michiel
verstedelijking. Dehaene (red.), Atlas: fascikel 1:
Zuidelijk-West-Vlaanderen
De atlas werd een soort ‘verhalenboek’ dat be- (Kortrijk: Anno ‘02, 2002);
oogde een overtuigend en omvattend verhaal te Françoise Vermeersch en Filip
brengen over landschap, als compensatie voor de Buyse (red.) Schelde-
Landschapspark: atlas van de
twijfels rondom de discipline stedenbouw. Een dis- regio (S.l.: Euro Immo Star,
cipline die nog ongedecideerd was over de situatie 2008); Pieter Uyttenhove en
Nieuwe landschappen in
Vlaanderen.
Landschapsontwikkeling in
Vlaanderen (Brussel: Vlaamse
Gemeenschap, Afdeling
Monumenten en Landschappen,
2004).
10
Eric Frijters, David Hamers en
(Den Haag: Ruimtelijk
Planbureau/Rotterdam: NAi
uitgevers, 2004).
11
Theo Baart (red.), Atlas van de
verandering: Nederland herschikt
(Rotterdam: NAi uitgevers, Gabriele Basilico & Stefano Boeri, Italy: Cross Sections of a Country (Zurich: Scalo, 1998), 8
2000). View of the exhibition ‘Italy: Cross Sections of a Country’ at the 1996 Architecture Biennale in Venice / 
Foto van de tentoonstelling ‘Italy: Cross Sections of a Country’ op de Architectuurbiënnale van Venetië in 1996

56 57

Het is waarschijnlijk geen toeval dat Bosma verwijst
naar deze drie projecten, aangezien over elk project
een atlas gepubliceerd werd die het betreffende
project inbedde in het collectief geheugen over het
Nederlandse landschap, terwijl de atlas tegelijker-
tijd het landschappelijk project verhief tot een on-
derneming die de natie de nodige allure bezorgde.
De meest voor de hand liggende publicatie in
deze context was de Atlas van de Nederlandse wa-
terstad die in 2005 gepubliceerd werd als onderdeel
van de Internationale Architectuurbiënnale Rotterdam,
gecureerd door Adriaan Geuze.13 Het boek vertelt
het verhaal van Nederland als een territorium dat
gecreëerd werd door ingenieurs, verwikkeld in een
strijd met de zee, en met het thema van de zond-
vloed als een permanente bedreiging. Dat verhaal
wordt verteld in drie delen, die elk een geografie be-
handelen die met water te maken heeft: de kust,
de rivieren en de polders. Voor elke geografie wordt
in een aantal essays beschreven wat er op het spel
staat; een ‘atlas’ vormt het sluitstuk van elk deel,
waarbij een eclectische verzameling kaarten en
beelden uit verschillende tijdsperioden de geografi-
sche entiteit documenteert.
Nauw verwant aan het verhaal over Nederland
als een landschap dat gewonnen werd op de zee,
is de Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze atlas
Bernard Colenbrander & Rita Brons (eds. / red.), Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie (Rotterdam: 010 Publishers, 2009), 86-87
Contemporary position of the fortifications on the topographical map / Actuele positie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de
topografische kaart
58
doet gedetailleerd verslag van deze historische, van
noord tot zuid lopende structuur die in de negen-
tiende eeuw als verdedigingssysteem werd gebouwd
door ingenieurs om de hoofdstad te beschermen
tegen vijandige invallen.14 Het doel van deze atlas is
niet louter om het verhaal van deze structuur te ver-
tellen en de relevantie ervan toe te lichten voor het
huidige landschap, het hydrologische systeem, de
geografie en de diverse calamiteiten die het landschap
vormen. De atlas wijst er ook op hoe deze construc-
tie geconfronteerd wordt met het hedendaagse pa-
troon van urbanisatie.15 (Fig. 3) Een brede waaier
aan nauwkeurig en mooi getekende kaarten, samen
met een reeks essays, dient dit doel. ‘Met de jaren,’
beweert Bernard Colenbrander, ’vervaagt de militaire
inhoud van dit landschappelijke artefact en wordt
de beheersing van het water (...) een dominanter
thema, beter passend bij de landschappelijke zor-
gen van onze eigen tijd.’ Hij stelt dat deze atlas zich
daarbij aandient als ‘feitelijk steunpunt om deze fol-
12 van de Nederlandse waterstad
Koos Bosma (red.), (Amsterdam: SUN, 2005).
Megastructure Schiphol. Design 14
in Spectacular Simplicity Bernard Colenbrander en Rita
(Rotterdam: nai010 uitgevers, Brons (red.), Atlas Nieuwe
2013), 200. Hollandse Waterlinie (Rotterdam:
13 010 Publishers, 2009).
Fransje Hooimeijer, Han Meyer 15
en Arjan Nienhuis (red.), Atlas Ibid., 86-95.
tion of the Dutch landscape ‘from within’: not by
publishing maps of the transformations, but by way
of interviews with those people who inhabited and
used this space and by way of photographs which
documented their life.11
While the atlases mentioned above were rather
occasional attempts to grasp the condition of the
nebular city and its landscape, in the following
years a number atlases were published in the
Netherlands that aimed at making landscape part
of the public debate and the collective memory in a
more operative way, and these atlases seem not to
have missed their objectives. In a recently pub-
lished book about the history of the Dutch ‘national
airport’ Schiphol, architecture historian Koos
Bosma stated:
In spite of its unusual location in a polder below
sea level, unique surrounding landscape and the
highly individual design of the airport itself,
Schiphol has yet to be counted among the series
of megastructures that lend the Netherlands al-
lure: the intersection of historical axes (between
the limes, the Roman Empire boundary that runs
east to west, and the New Dutch Water Line,
which runs north to south), the Zuiderzee project
and the Delta Works.12
It is probably not a coincidence that Bosma refers
to these three projects, since an atlas was pub-
lished about each of them, inscribing them in the
collective memory of the Dutch landscape while
adding ‘allure’ to the nation.
The most evident publication in this context was
the Atlas van de Nederlandse waterstad (Atlas of the
Dutch Water Cities) published in 2005 as part of
the International Architecture Biennale Rotterdam,
curated by Adriaan Geuze.13 The book tells the story
of the Netherlands as a territory that was engineered
in order to push back the sea, with the topic of the
great flood as a continuous threat. This story is told
in three parts – the coast, rivers and the polders
– each of them dealing with a specific Dutch geog-
raphy that is in close contact with water. For each
geography a number of essays describes what is at
stake before concluding with an ‘atlas’, an eclectic
selection of maps from different eras documenting
this geographical region.
Closely related to this story about the
Netherlands as a landscape that was gained from
the sea, was the Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie
(Atlas of the New Dutch Water Line). It gives a de-
tailed account of this historical megastructure
reaching from the north to the south of Holland, as
a defence system built by engineers during the nine-
teenth century to safeguard the capital from inva-
sions.14 Thereby the goal is not simply to tell the
story of this structure and its relevance to the Dutch
59
landscape dealing with the existing hydrological
system, geography, the various calamities forming
the landscape – but also how this construction is
confronted with the contemporary pattern of urbani-
sation.15 (Fig. 3) A wide range of precise and beauti-
fully drawn maps, together with a number of essays,
serves this goal. According to Bernard Colenbrander
‘the military content of this infrastructure gradually
vanishes and the way it dealt – or deals – with water
remains as a dominant theme or topic that is relat-
ed to contemporary questions about the Dutch land-
scape’. He claims that ‘this atlas serves as a sup-
port to realise this folly’ – this reintegration of the
old infrastructure in the landscape.16
A similar exercise is made in the Limes Atlas,
which documents the history of the limes, a de-
fence system to protect the northern border of the
Roman Empire that was constructed around 200
and gradually vanished from the surface of the terri-
tory.17 This process is documented by a series of
maps, zooming in on a number of sites in the
Netherlands in the years 200, 1200, 1650, 1900
and 2000. The atlas contains short descriptions of
the buildings that were part of this strategic sys-
tem, while a series of essays provides historical
background or suggests design strategies for the
future of the limes. In the introduction of the book
Janny Rodermond – director of the Creative
Industries Fund NL – claims that this atlas, as part
of the Belvédère project, is a tool to instrumental-
ise a ‘consciousness about history in order to de-
sign the future of the nation’. The goal of the atlas
is to improve the relation between historical knowl-
edge – which in general focusses too much on ob-
auteur
jects – and the existing spatial context of the
Netherlands in order to influence the spatial plan-
ning policy.18 (Fig. 4)
A Matter of Genre
Since the late nineteenth century, new evolutions in
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
science and technology made it possible to develop
a ‘rational eye’ on the territory, as Enrico Chapel
11 Hollandse Waterlinie (Rotterdam:
Theo Baart (ed.), Atlas van de 010 Publishers, 2009).
verandering: Nederland herschikt 15
(Rotterdam: NAi Publishers, Ibid., 86-95.
2000). 16
12 Bernard Colenbrander,
Koos Bosma (ed.), ‘Inleiding’, in: ibid., 7.
Megastructure Schiphol. Design 17
in Spectacular Simplicity Bernard Colenbrander and MUST
(Rotterdam: nai010 publishers, (eds.), Limes Atlas (Rotterdam:
2013), 200. 010 Publishers, 2005).
13 18
Fransje Hooimeijer, Han Meyer Janny Rodermond, ‘Voorwoord’,
and Arjan Nienhuis (eds.), Atlas in: ibid., 7.
van de Nederlandse waterstad 19
(Amsterdam: SUN, 2005). Enrico Chapel, L’oeil raisonné:
14 l’invention de l’urbanisme par la
Bernard Colenbrander and Rita carte (Geneva: Métis Presses,
Brons (eds.), Atlas Nieuwe 2000).
ly’ – de herintegratie van de infrastructuur – ‘bete-
kenisvol te maken als nooit tevoren’.16
Een gelijkaardige oefening wordt gemaakt in de
Limes Atlas, die de geschiedenis van de limes docu-
menteert, een defensiesysteem dat gebouwd werd
rond het jaar 200 om de noordelijke grens van het
Romeinse rijk te bewaken, maar die geleidelijk uit
het territorium verdween.17 Een reeks kaarten docu-
menteert dit proces door enkele sites in Nederland
in de jaren 200, 1200, 1650, 1900 en 2000 nauw-
keurig te bekijken. De atlas bevat korte beschrijvin-
gen van de gebouwen die onderdeel waren van dit
defensiesysteem, terwijl een reeks essays histori-
sche achtergrondinformatie geeft of suggesties
aanreikt voor de toekomst van de limes. In de inlei-
ding van het boek stelt Janny Rodermond, directeur
van het Stimuleringsfonds voor Architectuur, dat
deze atlas als onderdeel van het Belvedere-project
een instrument is ‘om met bewustzijn van de ge-
schiedenis vorm te geven aan de toekomst van ons
land. Veel historische kennis heeft betrekking op
objecten en is te weinig gerelateerd aan de ruimte-
lijke context om impact te kunnen hebben in heden-
daagse planvorming’.18 (Fig. 4)
Een kwestie van genre
Sinds het eind van de negentiende eeuw hebben
evoluties in wetenschap en techniek het mogelijk
gemaakt om een ‘rationele blik’ op het territorium
te ontwikkelen, zoals Enrico Chapel omschreef.19 Dit
resulteerde in talrijke kaarten en schema’s over de
ontwikkeling van de bebouwde omgeving, die pro-
beerden de transformatie van het territorium te
doorgronden en deze te delen met een breed pu-
bliek. De atlassen die hierboven besproken worden,
zijn deels schatplichtig aan deze traditie. Ze zijn
niet enkel het product van een nieuwe wetenschap
die onze blik op het territorium herijkte en medieer-
de, maar ook het product van een algemeen en-
thousiasme over wetenschap als middel om de rea-
liteit op een gepaste en precieze wijze te
‘onthullen’.20 Maar nu dit ‘rationele oog’ zijn nieu-
wigheid kwijtgeraakt is, en daarmee ook ten dele
de kracht om aan de verbeelding van het publiek te
appelleren, is het doel van atlassen en kaartenver-
zamelingen opgeschoven naar een meer allegorisch
niveau. Meer dan ooit medieert de atlas tussen feit
16 19
Bernard Colenbrander, Enrico Chapel, L’oeil raisonné:
‘Inleiding’, in: ibid., 7. l’invention de l’urbanisme par la
17 carte (Genève: Métis Presses,
Bernard Colenbrander en MUST 2000).
(red.), Limes Atlas (Rotterdam: 20
010 Publishers, 2005). Matthew Norton Wise (red.), The
18 Values of Precision (Princeton:
Janny Rodermond, ‘Voorwoord’, Princeton University Press, 1995).
in: ibid., 7.
called it.19 This resulted in numerous maps and
schemes about the development of the built envi-
ronment, as an attempt to grasp this transforma-
tion and share it with a wide audience. The atlases
mentioned above are still indebted to this tradition.
Those atlases and maps were not only the product
of a new science that mediated our gaze at the ter-
ritory, but also the product of a general conviction
that this science could reveal reality in an appropri-
ate and precise way.20 But now that this ‘rational
eye’ has lost its novelty and its power to activate
the public’s fascination, the goal of collections of
maps and atlases has moved on to what could be
described as a more allegorical level. More than
ever before, the atlas mediates between fact and
fiction, and provides a story that helps to make the
complexity of reality intelligible for a wide audience.
The atlas adds an aesthetic layer to reality – by
way of language, graphics, images – in order to
make it more appealing and by doing so the atlas
becomes a particular genre in its own right. In her
text ‘cities without maps’ about the favelas in Rio
de Janeiro, Beatriz Jaguaribe remarks that ‘aesthet-
ics of realism’ are created by various forms of rep-
resentations. In the case of the favelas, film is a
crucial instrument that creates a ‘hyperstimulation
of urban culture’ resulting in a ‘shock of the real’.21
It allows us to look at the city ‘from within’, as
Basilico and Boeri argue, in a way that is hard to
achieve with a collection of maps, since it submerg-
es the beholder in the story of the film.
Recent atlases about urbanisation and land-
scape use a similar strategy, submerging the read-
er or beholder in the landscape by way of a strong
narrative that appeals to the imagination, as a rem-
edy for the lack of specificity of the contemporary
landscape. Hence the growing or continuous fasci-
nation for atlases and collections of maps, even
outside the discipline of urbanism (or on the edge
of it), as tools to explain and make sense of the
world. Collections of maps, or atlases, are consid-
ered to be appropriate occasions to develop a story
about the world – and not merely about the process
of urbanisation. Jerry Brotton made an attempt to
write down the history of the world in 12 maps.22
Rebecca Solnit’s atlas of San Francisco documents
the past and present of the city in thematic maps
that are illustrations for short essays that create a
20 Cinar and Thomas Bender, Urban
Matthew Norton Wise (ed.), The Imaginaries. Locating the Modern
Values of Precision (Princeton: City (Minneapolis and London:
Princeton University Press, University of Minneapolis Press,
1995). 2007), 100-120.
21 22
Beatriz Jaguaribe, ‘Cities without Jerry Brotton, A History of the
Maps. Favelas and the World in Twelve Maps (London:
Aesthetics of Realism’, in: Alev Penguin Books, 2012).

auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Bernard Colenbrander & MUST (eds./red.), Limes Atlas (Rotterdam: 010 Publishers, 2005), 112-113 Rebecca Solnit, Infinite City. A San Francisco Atlas (Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 2010), 52-53
Archeological findings from the Roman Era projected on the ‘New Map of the Netherlands’ (2020) /  Map of heavily polluted sites in the San Francisco bay area / Kaart met ernstig vervuilde sites in de baai van San Francisco
Archeologische vindplaatsen uit het Romeinse tijd geprojecteerd op de ‘Nieuwe kaart van Nederland’ (2020)

60 61
en fictie, en schotelt de atlas een verhaal voor dat
helpt om de complexiteit van de realiteit leesbaar
te maken voor een breed publiek.
De atlas voegt een esthetische laag toe aan de
realiteit – door middel van taal, grafiek en beelden
– om deze realiteit aantrekkelijker te maken, en zo-
doende wordt de atlas een genre dat volgens zijn
eigen conventies handelt. In haar tekst ‘steden zon-
der kaarten’ over de favelas in Rio de Janeiro merkt
Beatriz Jaguaribe op hoe de ‘esthetiek van de reali-
teit’ gevormd wordt door verschillende vormen van
representatie. In het geval van de favelas is film
een cruciaal instrument dat een ‘hyperstimulatie
van de stedelijke cultuur’ creëert, wat resulteert in
een ‘shock van het reële’.21 Het laat toe om ‘van
binnenuit’ naar de stad te kijken, zoals Basilico en
Boeri bepleitten, op een manier die moeilijk te eve-
naren is met een verzameling kaarten, aangezien
de kijker ondergedompeld wordt in het verhaal en in
de realiteit die door de film gegenereerd worden.
Recente atlassen over verstedelijking en land-
schap gebruiken een gelijkaardige strategie, waarbij
de lezer of aanschouwer meegenomen wordt in het
landschap aan de hand van een verhaal dat sterk
tot de verbeelding spreekt, als een soort remedie
voor het gebrek aan bepaaldheid van het heden-
daagse landschap. Het verklaart ten dele de conti-
nue of zelfs groeiende fascinatie voor atlassen en
kaartenverzamelingen, ook buiten de discipline van
de stedenbouw (of op de rand ervan), als middel
om de wereld uit te leggen en van betekenis te
voorzien. Collecties kaarten of atlassen worden be-
schouwd als opportuniteiten om een verhaal te ont-
wikkelen over de wereld, en niet louter over het pro-
ces van verstedelijking. Jerry Brotton ondernam een
poging om een geschiedenis van de wereld te
schrijven aan de hand van 12 kaarten.22 Rebecca
Solnit’s atlas van San Francisco documenteert he-
den en verleden van de stad door middel van the-
matische kaarten die illustraties vormen bij korte
essays welke een meer suggestieve lezing van San
Francisco nastreven, in een poging de broeiende
atmosfeer van de stad te grijpen.23 (Fig. 5) In Judith
Schalansky’s Atlas van afgelegen eilanden worden
fictieve verhalen verteld over reële plaatsen: een
aantal bestaande eilanden.24 Het concept van het
boek is daarbij aangepast aan het verhaal, zodat
één bladzijde de tekening of kaart van een eiland
toont, terwijl op de tegenovergelegen bladzijde – on-
der een tijdslijn die geografische en historische fei-
ten weergeeft over deze reële plek – een kort ver-
haal verteld wordt over dit eiland. (Fig. 6) Al lezend
wordt de lezer meegesleurd in een waarachtige we-
reld van fictieve verhalen, reizend van de ene oce-
aan naar de andere, heen en weer springend tus-
sen (quasi) onbewoonde eilanden. ‘Het paradijs is
een eiland,’ zo beweert Schalansky, en elke atlas
zou een paradijs moeten zijn, een boek dat de mo-
gelijkheid uitlokt om een nieuwe blik te ontwikkelen
op het landschap, voorbij de taak van het louter re-
presenteren van een realiteit. (Fig. 7)
suggestive reading of San Francisco, trying to grasp
the city’s bustling atmosphere.23 (Fig. 5) In Judith
Schalansky’s Atlas of Remote Islands, fictional sto-
ries are told about real places – a number of is-
lands that truly exist.24 The format of the book is
adapted to the story in such a way that one page
shows the drawing of the Island, while the opposite
page – underneath a timeline giving geographical
and historical facts about this real place – a short
story is told about this island. (Fig. 6) Reading
through the book, the reader is indulged in a true
world of fictional stories, while travelling from one
ocean to the other, hopping between – nearly – un-
inhabited islands. ‘Paradise is an island,’
Schalansky claims, and each atlas should be a par-
adise, a book that teases out the ability to develop
a new gaze at the landscape, going beyond the task
of merely representing reality. (Fig. 7)
23 24
Solnit, Infinite City, op. cit. Judith Schalansky,
(note 4). Atlas of Remote Islands (London:
Particular Books, 2010).

21
Beatriz Jaguaribe, ‘Cities without
Maps. Favelas and the
Aesthetics of Realism’, in: Alev
Cinar en Thomas Bender, Urban
Imaginaries. Locating the Modern
auteur
22
Jerry Brotton, A History of the
World in Twelve Maps (Londen:
Penguin Books, 2012).
23
Solnit, Infinite City, op. cit.

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

City (Minneapolis/Londen:
University of Minneapolis Press,
2007), 100-120.
(noot 4).
24
Judith Schalansky, Atlas of
Remote Islands (Londen:
Particular Books, 2010).

Jan Brueghel II, Paradijs, ca. 1620 Judith Schalansky, De atlas van afgelegen eilanden (Utrecht: Uitgeverij Signatuur, 2014), 26-27
(Staatliche Museen zu Berlin, Berlin) Description and map of the uninhabited island ‘Eenzaamheid’ (Loneliness) in the Arctic Ocean / 
Beschrijving en kaart van het onbewoonde eiland ‘Eenzaamheid’ in de Noordelijke IJsze

62 63
Noël van Dooren
Een landschap van
tekeningen
De rol van representatie
in het publieke debat over
landschap en ontwerp
Landschap is in veel gevallen de uitkomst van al-
ledaags handelen. Waar het de uitkomst is van ont-
werp, gaan tekeningen aan het landschap vooraf.
Tekeningen van landschapsarchitecten passen in
de traditie van de architectuurtekening, maar zijn
complexer, dubbelzinniger. Het heeft te maken met
de aard van het landschap, die zich ver uitstrekt in
ruimte en tijd. Landschap is er altijd al voordat er
ingegrepen wordt en onvermijdelijk zijn vele indivi-
duen, groepen en partijen deelgenoot aan die inter-
venties. De tekening als landschapsarchitectonisch
medium manoeuvreert zich daarom tussen bouwte-
kening, kaart, diagram en landschapsschilderij in.
In dit artikel beschouw ik de complexiteit van de
landschapsarchitectuurtekening, waarbij ik niet al-
leen kijk naar de rol van de tekening in het maken
van ontworpen landschap – qua betekenis en om-
vang per definitie een publieke zaak – maar ook
naar de tekening op zich, voor zover die een zelf-
standige publieke betekenis krijgt.
Tekeningen kunnen natuurlijk simpelweg worden
opgevat als hulpmiddelen in een proces van ontwer-
pen, beslissen en uitvoeren. Veel tekeningen zijn
echter helemaal niet bedoeld om tot fysiek land-
schap te leiden: ze geven louter inzicht in mogelijk-
heden, zoals bij prijsvragen. Het is een eerste teken
dat de tekening een veel bredere betekenis heeft
dan die van hulpmiddel. Want zelfs als een tekening
wel voorafgaat aan het fysieke landschap, is haar
rol niet uitgespeeld als dat landschap werkelijkheid
geworden is. Dat is de fascinerende dubbelzinnig-
heid van de tekening: in dienst van het project, en
tegelijkertijd autonoom object. Architectuurhistorica
Hélène Lipstadt stelt dat het ‘juist de onderschei-
dende rol van de tekening’ is dat architectuur zich
verzelfstandigde van het bouwen tot een ‘geaccep-
teerde metgezel van de andere kunsten – als een
autonome en abstracte creatie’.1 Zij is vooral geïn-
teresseerd in het moment dat tekeningen voor pu-
blicatie gebruikt worden. Lipstadt gebruikt dit woord
in de bredere zin van making things public, met als
achterliggend doel het mogelijk maken van publiek
debat over dat wat wordt voorgesteld.
Lang niet alle tekeningen zijn bedoeld om pu-
64
bliek gemaakt te worden. Schetsen hebben vaak
alleen voor de ontwerper zelf betekenis. Andere te-
keningen zijn praktische documenten die afspraken
tussen ontwerper, opdrachtgever en bouwer rege-
len. Ze hebben een rol als communicatiemiddel in
kleine kring en blijven onderdeel van een ontwerp-
proces. Maar tekeningen kunnen daaraan ‘ontsnap-
pen’: ‘Ze ontsnappen aan dat proces naar de we-
reld van architectuurcultuur, bereiken permanent
dan wel tijdelijk de status van (relatief) onafhanke-
lijke culturele artefacten.’2 In dat geval zijn ze ‘pu-
bliek gegaan’ en zijn ze een publicatie geworden, in
tijdschriften, tentoonstellingen en competities. Het
woord publiek moet hier overigens niet misverstaan
worden als ‘iedereen’. Het gaat eerder om een vak-
gemeenschap van ‘andere architecten, amateurs
en architecten in opleiding die de tekening als cul-
turele artefacten weten te waarderen,’ stelt
Lipstadt.3
Tekeningen zijn cruciaal in ontwerpprocessen, waar-
bij ik drie rollen onderscheid. Ze zijn het laborato-
rium van de ontwerper waarin hij een idee ontwik-
kelt, uittest en verbetert. Bovendien zijn het
communicatiemiddelen om te spreken met op-
drachtgever, publiek, financier en toetser. Ten slotte
zijn het recepten: ze schrijven voor wat en hoe er
gebouwd moet worden.4 Als we spreken over teke-
ningen gebruiken we makkelijk woorden als ‘door-
snede’ en ‘plan’. Zulke woorden verwijzen naar de
tekening als deel van een notatiesysteem, waar-
mee wordt bedoeld het geheel van achterliggende
regels, tradities en conventies waardoor wij tekenin-
gen ondanks hun soms hoge graad van abstractie
kunnen lezen. We spreken dan ook over representa-
tietypen. De landschapsarchitectuur onderhoudt
een nauwe band met de architectuur en hanteert
deels dezelfde representatietypen: plan, doorsne-
de, perspectief, model. Een model of maquette
past in die serie, omdat tekeningen in mijn ogen
niet slechts een tweedimensionaal stuk papier zijn,
maar ook digitale bestanden en driedimensionale
objecten omvatten, zolang ze bedoeld zijn om als
representatie te werken. Uiteraard heeft de land-
schapsarchitectuur ook kaarten nodig, en daarmee
tevens een sterke link met de cartografie. Geen van
deze representatietypen kan afzonderlijk een land-
schap ten volle representeren. Dat kan alleen het
1 2
Helene Lipstadt, ‘Architectural Ibid., 111.
publications, competitions, and 3 ly to the preeminent role of drawing’.1 She is espe-
exhibitions’, in: Eve Blau en Ibid., 113.
Edward Kaufman (red.), 4 used for publication. She uses the term in its broad-
Architecture and Its Image De rol van tekeningen wordt door
(Montreal: Centre Canadien diverse auteurs besproken, bijv.:
d’Architecture, 1989), 109. Ian Fraser en Rod Hemni,
Envisioning Architecture. An
Analysis of Drawing (New York:
Wiley and Sons, 1994).
Noël van Dooren
A Landscape of Drawings
The Role of Represen­
tation in the Public
Discourse on Landscape
and Design
In many cases, landscape is the result of ordinary
activities. Where it is the result of design, drawings
precede the landscape. Drawings made by land-
scape architects fall within the basic tradition of
the architectural drawing, but they are more com-
plex and ambiguous. This has to do with the nature
of landscape: it extends over wide expanses of
space and time; it already exists before the inter-
ventions are made within it, and many individuals,
groups and parties are inevitably part of such inter-
ventions. The drawing as a medium for landscape
architecture accordingly manoeuvers between the
characteristics of a floor plan, map, diagram and
landscape painting. In this article, I want to discuss
the complexity of the landscape architectural draw-
ing, looking on the one hand at the drawing’s role in
creating a designed landscape that in its signifi-
cance and scope is by definition a public affair, and
on the other at the drawing in itself, in as far as it
gets a public significance of its own.
Drawings can of course simply be seen as aides
in the process of designing, making decisions and
realising them. Many drawings, however, are not at
all intended to lead to a physical landscape. Rather,
they provide insight into different possibilities, such
as is the case with competitions. This is a first sign
that the drawing has a much broader significance
than simply being an aide. For even when a drawing
does lead to a physical landscape, its role is not
over once that landscape becomes a reality. That is
the fascinating ambiguity of a drawing: it is in ser-
vice to a project and yet at the same time it is an
autonomous object. According to architecture histo-
rian Hélène Lipstadt, the fact that architecture, in-
dependently of construction, is considered an ‘ac-
ceptable companion to the other arts – as an
autonomous and abstract creation’ is due ‘precise-
cially interested in the moment when drawings are
er sense of ‘making things public’, with the underly-
ing objective of enabling a public discourse on the
plan being proposed.
By no means are all drawings meant to be made
65
public. Sketches often only have significance for
the designers themselves. Other drawings are prac-
tical documents that illustrate agreements between
the designer, client and builder. They are a way of
communicating within a small circle and remain
part of the design process. But drawings can also
break out of this, says Lipstadt: ‘They escape from
that process into the world of architectural culture,
achieving, either permanently or momentarily, the
status of (relatively) independent cultural goods.’2
In that case, they have ‘gone public’ and have be-
come a publication, in magazines, exhibitions and
competitions. The word ‘public’, incidentally, must
not be misconstrued here as meaning ‘everyone’. It
sooner refers to a professional community of ‘other
architects and amateurs and architects-to-be that
value drawings as cultural objects’, states
Lipstadt.3
Drawings are crucial to design processes. I distin-
guish three roles for them. They are a laboratory, in
which designers develop, test and improve an idea.
Furthermore, they are a means of communicating
with clients, the public, financial backers and other
judges. Finally, they are a formula: they prescribe
what is to be built and how.4 When we speak of
drawings, we use simple words like ‘cross section’
and ‘plan’. Such words refer to the drawing as part
of a notational system: the entirety of underlying
rules, traditions and conventions that enable us to
interpret drawings despite their at times high level
of abstraction. We accordingly speak of types of
representation. Landscape architecture is closely
tied to architecture and employs some of the same
auteur
representational types: plan, cross section, per-
spective, scale model. To my mind, the scale model
fits within this series because drawings not only are
on a two-dimensional piece of paper but also in-
clude digital files and three-dimensional objects, as
long as these are meant to function as representa-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
tions. By its very nature, landscape architecture
also requires maps, and thus has a strong link to
cartography. None of these types of representation
can fully represent a landscape on their own, how-
ever. That can only be done by the entirety of draw-
ings and descriptions about a project, compiled in a
book, poster, or presentation.
In practice, the words ‘drawing’ and ‘representa-
1 2
Helene Lipstadt, ‘Architectural Ibid., 111.
Publications, Competitions and 3
Exhibitions’, in: Eve Blau and Ibid., 113.
Edward Kaufman (eds.), 4
Architecture and Its Image Various authors have discussed
(Montreal: Centre Canadien the roles of drawings. A good
d’Architecture, 1989), 109. example is: Ian Fraser and Rod
Hemni, Envisioning Architecture:
An Analysis of Drawing (New
York: Wiley and Sons, 1994).
geheel van tekeningen en tekst, bijeengebracht in
een boek, paneel of presentatie.
Overigens worden de woorden ‘tekening’ en ‘re-
presentatie’ in de praktijk vaak door elkaar gebruikt.
Ik gebruik hier het woord tekening vooral om het fy-
sieke object aan te duiden, en het woord representa-
tie wanneer het gaat om ‘het tonen van iets dat er
nog niet is, opdat het er kan komen’.5 Landschap
stelt daarbij enkele bijzondere eisen aan representa-
ties, die in de theorie van de landschapsarchitectuur
nog niet geheel zijn ingelost. Een voorbeeld van zo’n
zwakke plek in het systeem van representaties is de
rol van tijd. Landschap moet groeien. Het is dyna-
misch, verandert voortdurend. Geen van de gangba-
re tekeningen bedient op een uitgerijpte manier deze
specifieke karaktertrek van landschap. Mede daar-
om zijn landschapsarchitectuurtekeningen, veel meer
nog dan architectuurtekeningen, complex in hun
publieke betekenis: de tekening als informant, verlei-
der, aanjager van debat. Aan de hand van 12 teke-
ningen zal ik enkele aspecten van die betekenis
aantonen. Ik begin met een aantal tekeningen dat in
algemene zin iets zegt over publieke betekenis, om
aan de hand van de overige tekeningen in te gaan op
een landschapsarchitectonische interpretatie.
[ILL 1, Prix de Rome, Anouk Vogel]
Deze maquette neemt het zelfstandig bestaan van
een representatie tot uitgangspunt. Het betreft de
Prix de Rome-inzending van landschapsarchitect
Anouk Vogel, bestaande uit een set van tekeningen
en tekst en, als onderdeel daarvan, deze bijzonder
mooie en ook dure maquette in keramiek, deels be-
handeld met goudverf. Modellen zijn wel vaker mooi
afgewerkt en niet goedkoop, maar in dit geval gaat
dat erg ver. De uitleg van Vogel is interessant: het
is inherent aan de Prix de Rome dat het ontwerp
niet uitgevoerd wordt – het bestaat slechts als
idee. Er is daarom doelbewust aangestuurd op een
‘tekening’ die op zichzelf duurzaam, opvallend en
uitdagend is, een blijvende en op zichzelf staande
vertegenwoordiging van het idee achter het eventu-
eel te bouwen landschap. De maquette is hier geen
representatie meer, maar het doel zelf geworden.
[ILL 2, Duisburg-Nord, Latz]
Het Landschaftspark Duisburg-Nord behoort tot
een illuster rijtje landschapsontwerpen waarbij zo-
wel het gerealiseerde ontwerp als de tekeningen
iconisch zijn geworden. Fascinerend aan deze teke-
ning is dat de gangbare representatietypen geen
oplossing boden – er is hier sprake van een land-
schap met meer verdiepingen.6 De getoonde teke-
5 6
Deze uitleg ontleen ik bijv. aan: In een interview in het kader
Neil Levine, Modern Architecture: van mijn promotie-onderzoek,
Representation and Reality (New 27 januari 2012.
Haven: Yale University Press,
2009)
tion’ are often used interchangeably. Here, I mainly
use the word ‘drawing’ to indicate a physical object,
and the word ‘representation’ when there is a ques-
tion of ‘showing something which does not yet ex-
ist, so that it can come’.5 As such, landscape
makes a number of special demands on represen-
tations, demands that the theory of landscape ar-
chitecture has not yet entirely met. An example of
such a weak point in the representational system is
the role of time. Landscape has to grow. It is dy-
namic, continually changing. None of the usual
types of drawings fully serves this specific charac-
teristic of landscape. Partly because of this, much
more so than with architectural drawings, the public
significance of landscape architectural drawings is
complex: the drawing acts as an informer, seducer
and instigator of discussion. Using 12 drawings as
examples, I will show several aspects of that signifi-
cance here. I will begin with several drawings that
say something about public significance in a gen-
eral sense, and then turn to specific landscape-ar-
chitectural interpretations of public significance.
[ILL 1, Prix de Rome, Anouk Vogel]
The basic premise of this model is that a represen-
tation has an independent existence. Landscape
architect Anouk Vogel’s entry for the Prix de Rome
consists of a set of drawings and texts and, as part
of that, this exceptionally beautiful and also expen-
sive model in ceramic, partly finished with gilding.
Scale models indeed are often beautifully finished
and not cheap, but in this case that is taken to the
extreme. Vogel’s explanation is interesting: it is in-
herent to the Prix de Rome that the design is not
realised – it only exists as an idea. Therefore, the
designers, provoked by the competition, purposely
aimed at a type of ‘drawing’ that is enduring, strik-
ing and challenging in itself, a permanent and inde-
pendent representation of the idea behind a land-
scape that eventually could be created. Here, the
model is no longer a representation but has be-
come the goal itself.
[ILL 2, Duisburg Nord, Latz]
The Landschaftspark Duisburg-Nord belongs to an
illustrious list of landscape designs in which both
the realised designs and the drawings have be-
come iconic. The fascinating thing about this par-
ticular drawing is that the usual types of represen-
tation did not offer a solution – this is a landscape
with multiple levels.6 The drawing shown here there-
fore focuses on the connection points between
these levels, and although it uses the language of a
5 6
For example, I have taken this In an interview related to my
explanation from Neil Levine: PhD research, dated 27 January
Modern Architecture: Represen­ 2012.
tation and Reality (New Haven:
Yale University Press, 2009).

auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Anouk Vogel and/en Johan Selbing, Prix de Rome entry, model (1:1,000) / inzending Prix de Rome, maquette 1:1.000, 2010 Latz+Partner, Landschaftspark Duisburg-Nord, diagram (original scale / originele schaal 1:5,000), 1992

66 67
ning focust daarom op de verbindingspunten tussen
deze verdiepingen en is, hoewel getekend in de taal
van een plattegrond, in feite een diagram. De bete-
kenis van Landschaftspark Duisburg-Nord is groot,
omdat een verguisd industrielandschap door dit
ontwerp en zijn fysieke transformatie een mentale
transformatie op gang bracht bij het publiek, waar-
door het inderdaad als park begrepen kon worden.
Of de tekeningen van Peter Latz hebben bijgedra-
gen aan dat proces valt niet te zeggen, maar duide-
lijk is dat ze in het vakgebied weerklank hebben ge-
vonden en symbool zijn geworden van de fysieke en
mentale omslag ten aanzien van het Ruhrgebied.
[ILL 3, Gross.Max]
Gross.Max won in 2012 de prijsvraag voor de her-
ontwikkeling van voormalig vliegveld Tempelhof in
Berlijn. Die herontwikkeling gaat zich over decennia
voltrekken en staat daarmee model voor hoe groot-
schalige plannen in de toekomst ontwikkeld wor-
den: als langzame transformaties. Maar hoe daar
in tekening vorm aan te geven, zodat ook het pu-
bliek dat begrijpt? De tekening van Gross.Max biedt
één van de mogelijkheden. In technisch opzicht is
dit wellicht een nieuw type, dat ik naar analogie met
choreografie en muziek de ‘score’ of partituur
noem: een tekening die zich concentreert op wie er
moet handelen en wanneer dat moet gebeuren. Dat
is een welhaast paradigmatische verandering ten
Gross.Max, Tempelhof Park, ‘score’, 2011
68
opzichte van een tekentraditie die altijd de aan-
dacht vestigde op wat en waar. Zo’n tekening heeft
bij uitstek een publiek doel. Hij informeert de op-
drachtgever, maar brengt tevens een welhaast op-
voedkundige boodschap naar het publiek over:
Tempelhof is niet in één keer klaar, maar zal stapje
voor stapje een nieuw landschap worden. De tra-
giek van zo’n score is natuurlijk dat in deze vorm de
tekening te complex is om die boodschap over te
brengen.
[Ill 4, Repton, Red Books]
Humphry Repton’s tuinen en parken genieten een
wat merkwaardige status: weliswaar deel van de
canon van de landschapsarchitectuur, maar ogen-
schijnlijk weinig relevant voor vandaag. Wie
Repton’s geschreven werken leest moet tot een an-
dere conclusie komen. Repton blijkt dan een uiterst
innovatief, modern en ondernemend ontwerper. Eén
van die innovaties is te vinden in zijn zogenaamde
Red Books. Repton verzuchtte vaak dat zijn cliënten
weinig aandacht hadden voor de ontwerptekenin-
gen. De goed verzorgde Red Books waren een po-
ging een ontwerp als een geheel van tekening en
tekst onder de aandacht te brengen. Daarmee gaf
Repton althans in de landschapsarchitectuur het
begrip presentatie een nieuwe invulling. In deze
Red Books integreerde Repton slides: over een
plaatje van de huidige situatie kon op ingenieuze
ground plan, it is in fact a diagram. The significance
of Landschaftspark Duisburg Nord is great, be-
cause this design took a vilified industrial land-
scape and physically transformed it, thereby spark-
ing a mental transformation in the public such that
it could indeed be accepted as a park. Whether
Latz’s drawings contributed to this process cannot
be said, but it is clear that they found a response
within the profession and have become a symbol of
the physical and mental about-face in the Ruhr
Region.
[ILL 3, GrossMax]
In 2012, GrossMax won the competition for the re-
development of the former Tempelhof Airport in
Berlin. This redevelopment will take place over the
course of decades and therefore serves as a model
for how large-scale plans will be developed in the
future: as gradual transformations. But how does
one represent such a scheme in a drawing so that
the public can understand it too? This drawing by
GrossMax is one of the possibilities. In a technical
sense, it perchance is a new type, which, in anal-
ogy to choreography and music, I call a ‘score’: a
drawing that concentrates on who should do some-
thing and when it should occur. This is an all but
paradigmatic shift with respect to a drawing tradi-
tion that has always emphasised the what and the
where. Such a drawing has an implicitly public goal.
Humphrey Repton, Design proposal for the landscape
of Brandsbury (‘before and after’), ‘slides’, originally in
Red Book for Brandsbury, 1789 / Voorstel voor de
inrichting van het landschap van Brandsbury (‘voor en
na’), ‘dia’s’, oorspronkelijk in Red Book for Brandsbury,
1789
69
It informs the client, while also communicating an
almost educational message to the public:
Templhof will not be ready all at once, but will be
transformed into a new landscape step by step.
The tragedy of the score as a representational type,
of course, is that this kind of drawing is often too
complex to get that message across.
[Ill 4, Repton, Red Books]
Humphry Repton’s gardens and parks enjoy a rather
peculiar status: they are part of the landscape ar-
chitectural canon, to be sure, but seemingly of little
relevance for today. Those who read Repton’s writ-
ten works will come to a different conclusion, how-
ever. Repton turns out to be an extremely innova-
tive, modern and enterprising designer. One such
innovation can be found in his Red Books. Repton
frequently sighed that his clients had little interest
in the drawings for his designs. The carefully pre-
sented Red Books were an attempt to bring atten-
tion to a design as the whole of drawings and text.
With these books, Repton gave new meaning – in
landscape architecture, anyhow – to the concept of
‘presentation’. The Red Books featured ‘slides’,
whereby an image of the new situation could ingen-
iously be slid over a picture of the current one.
Simple as it was, it had never been done before.
The idea that it is relevant to show the connection
between an existing landscape and the new one is
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
wijze het beeld van de nieuwe situatie gevouwen boeken en tijdschriften, is dit project deel geworden
worden. In al zijn eenvoud was dat nog niet eerder van de canon van landschapsarchitectuur. Als gedo-
vertoond. Het is een typische vondst van de land- cumenteerd project is het onverwoestbaar, ook al
schapsarchitectuur dat het relevant is om het be- omdat tekeningen net als een partituur of score al-
staande en het nieuwe landschap in hun samen- tijd kans hebben op een nieuwe uitvoering.9 In die
hang te tonen. Curieus is een voetnoot van de zin is de Werdegang van het gerealiseerde project
uitgever die zulke slides een goed idee vindt; voor volstrekt onbelangrijk.
de uitgever zijn ze een bron van zorgen in techni- [ILL 6, Plan Ooievaar, H+N+S]
sche zin, maar ‘deze slides zijn ongetwijfeld een Dit is de hoofdtekening van de winnende inzending
zeer ingenieuze uitvinding’.7 Plan Ooievaar in de eerste Eo Wijers-prijsvraag
[ILL 5 Neeltje Jans, West 8] ‘Nederland Rivierenland’ (1985), een gebeurtenis
Architectuurcriticus Frederica Goffi stelt dat de te- die tevens de aanleiding vormde voor de oprichting
kening en het gebouwde object zich tot elkaar ver- van het bureau H+N+S Landschapsarchitecten. De
houden als een twinned body.8 Ze hebben een ei- makers noemden dit een ‘plankaart’, wat duidelijk
gen ontwikkelingsgang, omdat de tekening in de lichte typologische verwarring in het vocabulaire
tegenstelling tot het gebouwde object niet veran- van de landschapsarchitectuur illustreert. Aan de
dert. En aangezien verandering tot de essentie van omvorming van de uiterwaarden van de grote rivie-
het landschap behoort, zijn er heel wat paren van
tekening en fysiek landschap die op gespannen 7 9
Humphry Repton, The Landscape Bijv. beschreven in: Nelson
voet leven. Dit diagram van West 8 is daar een Gardening and Landscape Goodman, Languages of Art. An
prachtig voorbeeld van. Het plan werd in 1991 aan- Architecture of the Late Humphry Approach to a Theory of Symbols
gelegd, maar is allang weer van de aardbodem ver- Repton (Londen: Forgotten (Indianapolis: Hackett Publishing
Books, 2010 [1840]), 32. Company, 1976); ook toegepast
dwenen. Het bestaansrecht van de tekening is ech- 8 in: Lawrence Halprin, The RSVP
ter bepaald niet vervallen: met haar talloze Federica Goffi, ‘Architecture’s Cycles. Creative Processes in the
reproducties, digitaal en op papier, is zij opgeno- Twinned Body’, in: Marco Frascari Human Environment (New York:
(red.), From Models to Drawings. George Braziller, 1969).
men in wat we met Lipstadt architectuurcultuur zou- Imagination and Representation
den kunnen noemen. Niet als fysiek landschap, in Architecture (Abingdon:
maar door zijn eigenstandig leven op internet, in Routledge, 2007), 88.
West 8, Landscape design / Landschapsontwerp Stormvloedkering Oosterschelde, diagram, 1990
70
typical of landscape architecture. The publisher totally unimportant.
even mentions in a footnote that such slides are a [ILL 6, Plan Ooievaar, H+N+S]
good idea. Although they are bothersome for pub- This is the main drawing for Plan Ooievaar, the win-
lishers in terms of technique, ‘these slides are, ning entry in the first Eo Wijers Competition
doubtless, a very ingenious invention’.7 Nederland Rivierenland held in 1985, an event that
[ILL 5 Neeltje Jans, West8] also prompted the establishment of the H+N+S bu-
The architecture critic Frederica Goffi asserts that reau. The makers called this a ‘plankaart‘ (which
the drawing and the built object relate to each other might be translated as ‘plan map’), a term which is
like a ‘twinned body’.8 Each develops a history of illustrative of the slight typological confusion in the
its own, because the drawing, unlike the built ob- vocabulary of landscape architecture. Today, the
ject, does not change. And as change is an essen- transformation of the wash lands of the
tial part of landscape, there are very many pairs of Netherlands’ major rivers is still underway, keeping
twinned drawings and physical landscapes that are more or less within the intellectual framework of
at odds with one another. This diagram by West 8 Plan Ooievaar. But here, too, there is a question of
is a prime example. The plan was realised in 1991, a ‘twinned body’. The drawing has remained un-
but that physical layout is long gone from the face changed for almost 30 years. Yet even though all of
of the earth. The life of the drawing, on the other the interventions which have since then been made
hand, has by no means diminished: with its count-
less digital and paper reproductions, it has become 7 9
Humphry Repton, The Landscape As for instance described in:
part of what we could call the ‘architectural culture’, Gardening and Landscape Nelson Goodman, Languages of
to borrow Lipstadt’s term. This project has become Architecture of the Late Humphry Art: An Approach to a Theory of
part of the canon of landscape architecture – not Repton. (London: Forgotten Symbols (Indianapolis: Hackett
Books, 2010 [1840]), 32. Publishing Company, Inc., 1976);
as a physical landscape, but through its independ- 8 also used in: Lawrence Halprin,
ent life on the Internet and in books and maga- Federica Goffi, ‘Architecture’s The RSVP Cycles: Creative
zines. As a documented project it is indestructible, Twinned Body’, in: Marco Frascari Processes in the Human
(ed.), From Models to Drawings: Environment (New York: George
also because drawings, just like a musical score, Imagination and Representation Braziller, Inc., 1969).
always carry the possibility of a new ‘performance’.9 in Architecture (Abingdon:
In that sense, the ‘career’ of the realised project is Routledge, 2007), 88.
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Dick de Bruin, Dick Hamhuis, Lodewijk van Nieuwenhuijze, Dirk Sijmons & Frans Vera, Plan Ooievaar, plan map / plankaart, 1986
71
 ren wordt nog altijd gewerkt, min of meer binnen
het intellectuele kader van Plan Ooievaar. Maar ook
hier is sprake van een twinned body. De tekening is
al bijna 30 jaar onveranderd. Alle ingrepen in het
fysieke landschap zijn de verwerkelijking van het ge-
dachtengoed, zonder een letterlijke en verifieerbare
relatie met die eerste tekening. Landschap is in dit
geval zowel sterk als fragiel. Het is niet eenvoudig
uit te gummen, zelfs als we dat zouden willen. Maar
het valt tegelijk ten prooi aan permanente verande-
ringen en herinterpretaties. Juist daarom beli-
chaamt vooral de tekening het landschapsidee van
Plan Ooievaar; de tekening bewaakt aldus het idee
als een publiek goed.
[ILL. 7, Atelier Le Balto]
Deze perspectieftekening over vier seizoenen is in
twee opzichten interessant. Atelier Le Balto stelt er
de, voor landschapsarchitectuur zo typerende as-
pecten van de seizoenen aan de orde. Maar waar
het me hier om gaat, is het feit dat het een per-
spectieftekening is, van oudsher het representatie-
type dat de kloof moest overbruggen tussen ab-
stracte notaties als plan en doorsnede, en een
realistische voorstelling van het toekomstige land-
schap. Vandaag de dag is, met de mogelijkheden
van software, de perspectieftekening opgegaan in
een grotere groep visualisaties, maar de positie
daarvan is dezelfde. In de traditie van de architec-
140 dpi
aan de kleine kant
graag groter
atelier le balto, Berlin / Berlijn: Kunst Werke 04, perspective / perspectieftekening, 2007
72
tuurtekening heeft het perspectief een ambigue
status, omdat letterlijk een standpunt gekozen is in
plaats van een neutrale weergave. In de land-
schapsarchitectuur is de rol van het perspectief an-
ders, minder dubbelzinnig. Gegeven dat landschap
te groot is om in één blik te overzien, krijgen per-
spectieftekeningen de betekenis van scènes uit
een wandeling, en appelleren daarmee vrij direct
aan een vermeend publiek. Le Balto kiest overigens
vanwege het tijdelijke karakter van zijn tuinen stel-
selmatig voor snelle, handgetekende representa-
ties; de tekening heeft doelbewust een lage status.
[ILL 8, Den Haag, Rein Geurtsen]
Stedenbouwkundige Rein Geurtsen tekende in de
jaren 1980 de stad Den Haag in een aantal pen-
nenstreken vanuit de ondergrond met duinruggen
en veenlagen. Samen met stedenbouwkundigen als
Frits Palmboom en Maurits de Hoog entameerde hij
een vernieuwing in de stedenbouw, waarvan iro-
nisch genoeg vooral de landschapsarchitectuur ge-
profiteerd heeft.10 Mede door het werk van dit trio
was landschap niet langer een categorie buiten de
stad, maar tevens in en onder de stad. In tekenin-
10 en Rudy Stroink, ‘Amsterdam als
Zie ook: Frits Palmboom, stedelijk bouwwerk, een
Rotterdam, verstedelijkt morfologische analyse’, in:
landschap (Rotterdam: Uitgeverij OASE, nr. 11 (1985), 5-15.
010, 1990) en Maurits de Hoog
in the physical landscape are actualisations of the
plan’s mental legacy, none of them have a literal
and verifiable relation to the first drawing. In this
case, landscape is both strong and fragile. It can-
not easily be eradicated, even if we would want to
do so. But at the same time, it falls prey to perma-
nent changes and reinterpretations. This is precise-
ly why the drawing is especially what embodies the
landscape idea of Plan Ooievaar, for it is the draw-
ing that preserves the idea as a public good.
[ILL. 7, atelier le balto]
This perspective drawing featuring four seasons is
interesting in two respects. Le Balto raises the
matter of the seasons, which is such a typical as-
pect of landscape architecture. But what I want to
emphasise here is the fact that this is a perspec-
tive drawing, which traditionally has been the type
of representation called upon to bridge the gap be-
tween abstract notational systems, such as the
plan and cross section, and a realistic portrayal of
the future landscape. Nowadays the possibilities of
software have brought the perspective drawing
within a larger group of visualisations, but the posi-
tion remains the same. In the tradition of architec-
tural drawing, the perspective has an ambiguous
status, because it literally choses a point of view
instead of offering a neutral portrayal. In landscape
architecture, however, the role of the perspective is
73
different and less ambiguous. Since landscape is
too big to oversee all at once, perspective drawings
take on the semblance of scenes from a walk, and
appeal fairly directly to a projected audience. Apart
from that, Le Balto consistently favours quick,
hand-drawn representations that are in keeping
with the temporary nature of her gardens; here, the
drawing purposely has a low status.
[ILL 8, The Hague, Rein Geurtsen]
Three decades ago, urban designer Rein Geurtsen
drew designs for the city of The Hague from the
subsoil up, showing the ridges of dunes and layers
of peat in a number of pen strokes. Together with
urban designers like Frits Palmboom and Maurits
de Hoog, he sparked an innovation in urban devel-
opment – from which, ironically enough, landscape
architecture has profited most of all. 10 Partly be-
cause of this trio’s work, landscape was no longer
a category that took place outside the city, but also
in and under the city. They explored those relations
in drawings known in the then-current Delft
University of Technology jargon as ‘morphological
studies’. In fact, their work is a typical example of
10 Maurits De Hoog and Rudy
Also see for example: Frits Stroink, ‘Amsterdam als stedelijk
Palmboom, Rotterdam, verstede- bouwwerk, een morfologische
lijkt landschap (Rotterdam: analyse’, in: OASE, no.11
Uitgeverij 010, 1990) and: (1985), 5-15.
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Rein Geurtsen, Analytical drawings
of The Hague / Analysetekeningen van
Den Haag, 1982
gen exploreerden zij die relaties, in het Delftse mi-
lieu van die tijd aangeduid als morfologische stu-
dies. In feite is hun werk een typisch voorbeeld van
een publicatie zoals Lipstadt dat bedoelt: met de
letterlijke publicatie van tekeningen voedden zij een
vakmatig gesprek over landschap en stad. Daarmee
bereidden zij de weg voor landschapsarchitecten
om de stad te veroveren.
[ILL 9, Nico de Jonge]
Nico de Jonge heeft in de Nederlandse land-
schapsarchitectuur een markante rol gespeeld,
vooral vanwege zijn tekeningen. Met dikke stukken
krijt tekende hij in grote gebaren zijn landschap, op
een enorme schaal. De Jonge was een uitgespro-
ken man. Bossen, zoals hier in een ontwerp bij
Veere, kleurde De Jonge zwart. Groen mocht in de
ogen van velen voor de hand gelegen hebben, maar
dat was een ‘boswachterskleur’, aldus De Jonge.
Wat de tekening moest overbrengen was massa, in
architectonische zin.11 Die anekdote verwijst naar
een belangrijk gegeven. Tekeningen zijn notaties
voor zover zij zich houden aan een systeem van
conventies, zodat de opdrachtgever of het publiek
de tekening kan begrijpen. Maar tekeningen herber-
gen ook vele andere betekenislagen. Soms zijn ze
er bedoeld door de ontwerper ingestopt, soms wor-
den ze er onbedoeld door het publiek in gelezen. De
Jonge wenst hier een doelbewuste boodschap over
Nico de Jonge, Veerse Bos, plan, ca. 1950
74
te brengen. Of die ook zo begrepen werd, is natuur-
lijk een tweede.
[ILL 10, Sørensen]
C. Th. Sørensen genoot zijn opleiding zowel op de
kwekerij als bij tuinontwerpers, en ontleende daar-
aan zijn grote kennis van beplanting. Zulke implicie-
te kennis kan tekeningen overbodig maken. Voor
een binnenterrein van een woningbouwcomplex in
Odense schetste hij een eikenbosje. De tekening
toont cirkels met een doorsnede van 10 m waarin
steeds enkele tientallen jonge eikjes van een paar
jaar oud werden geplant. Elke cirkel moest één vol-
wassen eik opleveren. Dat is gelukt, maar
Sørensen heeft het niet meegemaakt, omdat het
proces van selectie en uitdunning decennia duurde.
Opmerkelijk genoeg maakte hij alleen een tekening
voor de beginsituatie; voor de eindfase is nooit een
tekening gemaakt; vermoedelijk liet Sørensen het
bij een gesprekje met de hovenier. Fascinerend is
daarmee dat het publieke belang van dat binnenter-
rein is genegeerd: omwonenden hebben 900 bo-
11 (Rotterdam: Uitgeverij 010,
In een interview met Ellen 2003). Brandes was de
Brandes in het kader van de toenmalige rechterhand van Nico
publicatie over Alle Hosper in de Jonge; Alle Hosper zou in
2002: Noël van Dooren en Rob 1967 een voor hem zeer
van Leeuwen, Alle Hosper invloedrijke stage doorlopen bij
landschapsarchitect 1943-1997 De Jonge.
publication in Lipstadt’s sense of the term: by liter-
ally publishing drawings, they fostered a profession-
al discussion on landscape and the city. As such,
they prepared the way for landscape architects to
take over the city.
[ILL 9, Nico de Jonge]
Nico de Jonge played a striking role in Dutch land-
scape architecture, also and especially because of
his drawings. Using thick pieces of chalk and big
gestures, he drew his landscapes on a huge scale.
De Jonge had a distinctive manner of expression.
Woods, like here in a design near Veere, were col-
oured black. Green might have been an obvious
choice for many, but that was a ‘colour for forest-
ers’, according to De Jonge. What the drawing had
to communicate was mass, in the architectonic
sense.11 This anecdote points out an important
fact. Drawings are notations, in as far as they ad-
here to a system of conventions so that the client
or the public can understand them. But drawings
can also contain many other layers of meaning.
Sometimes the designer intentionally inserts them;
other times the pubic reads unintentional meanings
into a drawing. De Jonge wanted to communicate a
specific message here. Whether or not it was un-
derstood is another matter, of course.
[ILL 10, Sørensen]
C. Th. Sørensen had the advantage of getting his
C. Th. Sørensen, Odense: Højstrupparken, plan (layout situation / aanlegsituatie), 1954.
75
training both at the nursery and from garden de-
signers, gaining a great deal of knowledge about
planting as a result. Such implicit knowledge can
make drawings superfluous. For an inner courtyard
in a residential complex in Odense, he sketched a
grove of oak trees. The drawing shows 30 circles
with circumferences of 10 m, with several dozens
of oak saplings planted in each and every one.
Each of these circles had to produce one mature
oak. It worked; but Sørensen did not live to see the
result because the process of selecting and thin-
ning out took decades. Curiously enough, he only
made a drawing for the beginning situation and nev-
er made one for the final phase. Evidently,
Sørensen felt that a conversation with the horticul-
turist was sufficient. What’s fascinating here is that
the public’s interest in the inner courtyard was com-
pletely ignored: the residents saw 900 trees disap-
pear in order to end up with 30 adult oaks, but the
idea was never shared with them by means of a
drawing. This is indicative of a typical landscape
11 (Rotterdam: Uitgeverij 010,
In an interview with Ellen 2003). Brandes was Nico de
Brandes for a publication on Jonge’s former assistant, and
landscape architect Alle Hosper Hosper did an apprenticeship
in 2002: Noël van Dooren and with De Jonge in 1967 that influ-
Rob van Leeuwen, Alle Hosper enced him greatly.
landschapsarchitect 1943-1997
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
men zien verdwijnen om 30 volwassen eiken over te
houden, maar zij zijn nooit via een tekening deelge-
noot gemaakt van het idee. Daarmee is een ken-
merkend landschapsprobleem geduid, dat David
Leatherbarrow zo mooi met actuality aanduidt: het
landschapsontwerp heeft niet zozeer één eindtoe-
stand, maar meerdere ‘tussentoestanden’ die op
zichzelf moeten kunnen staan.12
[ILL. 11, Buro Lubbers]
Sommige tekeningen hebben bij uitstek een publie-
ke functie omdat ze, zelfs als dat niet expliciet ge-
beurt, een figuurlijk publiek aanspreken om het
landschap aan uit te leggen. In dit geval gaat het
om een typerend Nederlandse benadering. Ik zou
deze tekening van Buro Lubbers een diagram willen
noemen, hoewel we in feite geen eenduidige taxo-
nomie hebben waaruit dat blijkt. Het diagram toont
in vier stappen hoe het ontwerp tot een nieuw land-
schap leidt. Het eerste beeld constateert een be-
staande situatie, vervolgens wordt een ingreep ge-
tekend, dan wordt getoond hoe het klimaat daarop
inwerkt en ten slotte hoe de natuur daarop rea-
geert. Essentieel voor de retoriek van de land-
schapsarchitectuur is dat een ontworpen en contro-
leerbare ingreep wordt gekoppeld aan een
veronderstelde reactie van de natuur. Met deze te-
kening wordt het figuurlijke publiek deelgenoot ge-
maakt van hoe de ‘landschapsmachine’ werkt.
Daarmee past deze tekening in het Amerikaanse
debat over landscape urbanism waarin het begrip
performance zo’n belangrijke rol speelt.13 De wer-
king van het landschap staat centraal, de vorm is
daarvan de uitkomst.
[ILL 12, Michel Desvigne]
ning op gang bracht. Desalniettemin is de land-
schapsarchitectuurtekening een goudmijn om te
spreken over de complexiteit van representatie als
fenomeen, en de beperkingen of mogelijkheden van
specifieke representatietypen. Deze kleine verza-
meling overziend valt op dat er twee ‘kringen’ van
publieke betekenis zijn. In feite lijkt een vrij smal
publiek het meest gangbaar, en dat is het geval
wanneer tekeningen een rol gaan spelen in het vak-
debat, via tentoonstellingen, tijdschriften en inter-
net. Karakteristiek is de tekening van West 8: het
diagram dook al in vele vakpublicaties op, maar
zegt zelfs een in cultuur geïnteresseerde burger
niets. In deze smalle kring kijken ontwerpers naar
tekeningen van medeontwerpers, en het zou wel
eens zo kunnen zijn dat veel tekeningen speculeren
op de veronderstelde normen en waarden van die
medeontwerpers. Sommige tekeningen adresseren
expliciet een niet-vakmatig publiek van opdrachtge-
vers en gebruikers, zoals Repton, en zijn voorbeeld
12 (2006), onder redactie van
David Leatherbarrow, Charles Waldheim, verwijs ik hier
Architecture Oriented Otherwise naar een uitmuntend artikel over
(New York: Princeton landscape urbanism: Ian Hamilton
Architectural Press, 2009), 50. Thompson, ‘Ten Tenets and Six
13 Questions for Landscape Urbanism’,
Alhoewel het begrip vaak in: Landscape Research, jrg. 37
terugkeert in het fameuze The (2011) nr. 1, 11.
Landscape Urbanism Reader
problem, which David Leatherbarrow so aptly calls regard to the public perception of landscape. That
‘actuality’: landscape does not just have a single, statement is: Landscape does not have a single,
final state, but also several ‘in-between states’ that clear-cut final image that we work towards; no, land-
should stand on their own.12 scape has different stages of growth which are
[ILL. 11, Buro Lubbers] good in themselves. This implicitly lays the founda-
Some drawings have a decidedly public function be- tion for a tradition of landscape architectural draw-
cause they address a figurative public, even though ing that stands on its own. Ironically enough, in this
not explicitly, in order to explain a landscape. In this case the plan was not carried out in accordance
particular case, the approach is typically Dutch. I with the drawings, and especially not managed as a
would call this drawing a diagram, although we in whole that develops over time. Thus there now is a
fact do not have an unequivocal taxonomy which real landscape that we can see outdoors, which to
makes that clear. The diagram shows in four steps Desvigne’s mind is a mediocre realisation of the
how the design leads to a new landscape. The first plan; and there is the ideal plan, as embodied by
image presents the existing situation, then an inter- the drawings. So, rather than traveling to London to
vention is drawn in, then we are shown how the cli- see this landscape, we can get a better idea of the
mate will affect that, and finally how nature will re- plan from the drawings. In fact, a drawing is only a
act to the whole. An essential element of the representation in as far as it carries the promise of
rhetoric of landscape architecture is to couple a de- a better realisation.
signed and controllable intervention with a pre-
sumed reaction of nature. This drawing gives a pre- Conclusion
sumed public information about how the ‘landscape
machine’ works. As such, this drawing fits in the 12 (2006), edited by Charles
David Leatherbarrow, Waldheim, I refer here to an ex-
American discourse on landscape urbanism, in Architecture Oriented Otherwise cellent article on landscape ur-
which the idea of ‘performance’ plays such an im- (New York: Princeton banism: Ian Hamilton Thompson,
portant role.13 The working of landscape is the fo- Architectural Press, 2009), 50. ‘Ten Tenets and Six Questions
13 for Landscape Urbanism’, in:
cus; the form is the result of that. Although the concept is used Landscape Research, vol. 37
[ILL 12, Michel Desvigne] often in the famous The (2011) no.1, 11.
This drawing can be considered a statement with Landscape Urbanism Reader

auteur
Deze tekening van Michel Desvigne Paysagiste is te
beschouwen als een statement in de publieke
waarneming van landschap. Het statement is: land-
schap heeft niet één duidelijk eindbeeld waar we
naar toe werken, nee, landschap kent verschillende
groeistadia die in zichzelf goed zijn. Impliciet legt

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

dit de basis voor een eigenstandige landschapsar-
chitectonische tekentraditie. De ironie wil dat het
plan niet is uitgevoerd volgens de tekeningen, en
vooral niet is beheerd als een in de tijd groeiend ge-
heel. Er is dus een reëel landschap dat we buiten
kunnen aantreffen, en dat in de ogen van Desvigne
een matige uitvoering van het plan is, en het ideale
plan, zoals belichaamd in de tekeningen. Beter dan
naar Londen te reizen, kunnen we dit plan dus tot
ons nemen via de tekening. In feite is de tekening
alleen in zoverre een representatie dat zij de belof-
te in zich heeft van een betere uitvoering.

Conclusie
Landschapsarchitectonische tekeningen hebben
minder dan architectuurtekeningen een zelfstandige Buro Lubbers, Barendrecht, diagram, 1998 Michel Desvigne paysagiste, Millennium park Greenwich,
status die ook een eigenstandig debat over de teke- plan and cross section in four steps / plan en doorsnede in vier tijdstappen, 1997

76 77
maakt op interessante wijze duidelijk dat dan direct
andere mechanismen een rol spelen. In zijn briljan-
te geschriften over information design blijkt de
Amerikaanse hoogleraar politieke theorie en gra-
fisch design Edward Tufte aan de betekenis van te-
keningen voor een groot publiek veel waarde te
hechten: ‘Hoe dan ook zou de morele modus ope-
randi van informatie-ontwerp moeten zijn dat onze
lezers waakzaam en betrokken zijn; ze kunnen het
druk hebben, graag willen opschieten, maar ze zijn
niet dom.’14 In dat opzicht zijn visualisaties een
boeiende categorie: als representatietype zijn ze de
meest directe weg tot het grote publiek. Tegelijk zijn
ze van alle architectuurtekeningen het meest ge-
laagd in bedoelde en onbedoelde betekenissen,
juist door hun intentie om realistisch te zijn. Hoe
het grote publiek dergelijke tekeningen leest, staat
wat mij betreft hoog op de onderzoeksagenda.
West 8 en H+N+S luidden in 1985 in Nederland
zeer succesvolle jaren voor de landschapsarchitec-
tuur in, en markeerden het begin van een samen-
hangende periode die duurde tot ruwweg 2010. Het
duiden van de crisis die we in deze jaren ervaren
zal wellicht wat meer afstand vragen, maar zeker is
dat de landschapsarchitectuur aan een nieuwe peri-
ode begonnen is, ten goede en ten kwade. Ten kwa-
de, omdat er in tegenstelling tot de voorgaande de-
cennia evident minder ruimte is voor landschap als
publiek belang. Ten goede, omdat de landschapsar-
chitectuur uit de aard van de zaak een aantal he-
dendaagse problemen goed kan adresseren. Ik sig-
naleer twee samenhangende kwesties: tijdelijke
oplossingen en langzame transformaties. We zullen
de komende jaren geduldige veranderingsproces-
sen in kleine stapjes zien, waarin het idee van een
eindbeeld ingewisseld is voor een actueel land-
schap; een tussenstand die in zichzelf moet kun-
nen functioneren. Aan tekeningen stelt dat geheel
nieuwe vragen, omdat die nog te vaak begrepen
worden als een einddoel waar we naartoe bewegen.
Tekeningen hebben in het publieke gesprek over
het landschap een zelfstandige positie. Natuurlijk is
het zonder meer aan te bevelen naar buiten te gaan
en landschap aan den lijve te ondervinden, maar
tegelijk zijn tekeningen op papier of, tegenwoordig,
op het scherm een excellente aanleiding om na te
denken over landschap, ontwerp en representatie.
De theorie van de representatie van landschap is
echter nog steeds gebrekkig. In feite is het speci-
fieke van het landschap nog niet goed gemarkeerd
ten opzichte van architectuur en stedenbouw. De
opgave voor het landschap van de toekomst zou
kunnen inspireren dit gebrek in te lossen. In mijn
optiek vraagt de toekomst na te denken over trage
transformaties die zich steeds verhouden tot wat er
78
is. Vooral de onzekerheid over het klimaat eist dat
we intelligent omgaan met dynamiek, verandering
en onzekerheid. De wijze waarop we wonen, ons
verplaatsen, voedsel verbouwen en recreëren,
maakt ieder programma voor landschap tot een tij-
delijke aangelegenheid, en tegelijk verlangen we
naar een zichtbare, permanente identiteit die ons
verbindt met het verleden. Dat zijn allemaal catego-
rieën die nauw verbonden zijn aan landschapsont-
werp, in tekeningen geëxploreerd moeten worden
en daarna besproken in een publiek debat.
Landschap is permanent onaf, en de tekening is de
spiegelbeeldige publieke ruimte om die onafheid
verder te denken.
14
Edward Tufte, Envisioning
Information (Cheshire: Graphics
Press, 1990), 34.
In comparison to architectural drawings, landscape
architectural drawings have less of an independent
status, one that can also initiate a separate dis-
course on the drawing as such. Nonetheless, land-
scape architectural drawings are a gold mine when
it comes to discussing the complexity of represen-
tation as a phenomenon and the limitations or pos-
sibilities of specific representational types.
Reviewing this small sampling, it is noteworthy that
there are two ‘circles’ of public significance. A fairly
small audience seems most usual, in fact, as is the
case when drawings play a role in the professional
discourse through exhibitions, magazines and the
Internet. The diagram by West 8 is typical: it has
been in many professional publications but says
nothing to a layperson, even those interested in cul-
ture. In this small circle, designers look at the draw-
ings of their colleagues, and it could very well be
that many drawings speculate on the presumed
standards and values of those colleagues. Some
designers, such as Repton, explicitly address a
nonprofessional public of clients and users with
their drawings, and his example makes it clear in
an interesting way that other mechanisms then im-
mediately play a role. In his brilliant writings on ‘in-
formation design’, American professor of political
theory and graphic design Edward Tufte attaches
great value to the significance of drawings for the
general public: ‘And, no matter what, the operating
moral premise of information design should be that
our readers are alert and caring; they may be busy,
eager to get on with it, but they are not stupid.’14 In
that sense, visualisations are an exciting category:
as a representational type, they are the most direct
route to the general public. At the same time, they
are the most layered of all architectural drawings
when it comes to intended and unintended mean-
ings, specifically because of their aim of being ‘real-
istic’. As far as I’m concerned, how the general pub-
lic ‘reads’ such drawings is high on the research
agenda.
In 1985, West 8 and H+N+S ushered in extremely
successful years for landscape architecture in the
Netherlands, marking the beginning of a coherent
period that lasted until roughly 2010. The interpre-
tation of the crisis we experienced in the past few
years will doubtless require more distance, but it is
certain that landscape architecture has entered a
new phase – for the better and for the worse. For
the worse, because in comparison to the previous
decades, there is clearly less room for landscape
as being a matter of public interest. For the better,
because landscape architecture by its very nature
can address a number of contemporary problems in
79
a good manner. I see two related issues: temporary
solutions and gradual transformations. In the com-
ing years, we will see patient processes of change
in small steps that exchange the idea of a final im-
age for a current landscape, an intermediate phase
which must be able to function in itself. This poses
completely new questions for drawings, because
they still are too often seen as the final goal to
which we are heading.
Drawings have an independent position in the pub-
lic discourse on landscape. Needless to say, going
outdoors and experiencing a landscape in person is
a good thing to do; but at the same time, drawings
on paper or, nowadays, on the screen present an
excellent occasion for thinking about landscape, de-
sign and representation. The theory of landscape
representation is still imperfect, however. In fact,
the specific aspects of landscape have still not yet
been sufficiently defined in relation to architecture
and urban design. The assignment for the land-
scape of the future could be an inspiration to make
up for this lack. In my view, the future requires us
to think about slow transformations that continually
remain in relation to what is already there. In par-
ticular, uncertainty about the climate requires that
we deal intelligently with dynamics, change and un-
predictability. The ways in which we live, move
about, cultivate food and recreate make every pro-
gramme for landscape a temporary arrangement,
and at the same time we want to have a visible,
permanent identity that connects us with the past.
These are all categories that are closely related to
landscape design; they must be explored in draw-
auteur
ings and then discussed in a public debate.
Landscape is permanently unfinished, and the
drawing is the representational public space for re-
flecting on its further development.
Translation: Jane Bemont
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
14
Edward Tufte, Envisioning
Information (Cheshire: Graphics
Press, 1990), 34.
titel?
uitleg?
Dirk Sijmons:
Ik denk dat er iets structureels aan de hand is, dat te maken heeft met
een voortschrijdende technocratisering van ons openbaar bestuur dat
de neiging heeft zich steeds meer in afzonderlijke sectoren in te graven.
Wat er wezenlijk is veranderd, is het geloof dat je een groot aantal
maatschappelijke problemen met ruimtelijke middelen kunt oplossen.
Ruimte is geen dominant instrument meer, het is slechts een projectie-
scherm. Veel kennis is als het ware ontruimtelijkt. We leven in een we-
reld van Excel-sheets, transparantie van doelen, etc. Door die Excel-
sheets verhuizen we de maatschappelijke discussie over ruimte naar
een maatschappelijke kosten-batenanalyse. Dodelijk gif is dat. Wij zijn
als ontwerpers ongeveer de last men standing waar het erom gaat een
synthetische en generalistische blik op al deze terreinen te werpen.
Frits Palmboom:
De vanzelfsprekende legitimiteit en natuurlijke autoriteit van de ontwer-
per – dat iedereen naar je luistert en naar jouw aanwijzingen handelt –
daar kunnen grote vraagtekens bij worden gezet. De ontwerper moet
zich elke keer bewijzen. Voor ons is daarbij de tekening het belangrijk-
ste instrument. Met de tekening zoeken we een gemeenschappelijke
grond waarin alle betrokkenen zich kunnen herkennen. Uiteindelijk is
alle stedenbouw een soort stedenbouw achteraf. Er is altijd al een
stad, er is altijd al een landschap. Dàt blootleggen is die gemeenschap-
pelijke grond. Het komt erop aan om die lange duur en die onderliggen-
de structuren zichtbaar te maken.
Joachim Declercq:
Ik kan niet zeggen dat het landschap van Vlaanderen een draagkrachtig
instrument is. Ik polemiseer: op dit moment is sprake van twee diverge-
rende dynamieken. Aan de ene kant is er een groeiende erkenning van
de overkoepelende, structurele en systemische logica’s die het land-
schap vormen. Maar vooralsnog ontbreekt de politieke kracht of capaci-
teit om op die logica in te haken. Aan de andere kant is er de private
verkavelingslogica die op zijn grenzen afstevent. Dat merk je op steeds
meer manieren: oude, vrijstaande woningen die niet langer beantwoor-
den aan de huidige energie-prestatienormen en zo slecht gelegen zijn,
dat ze niet meer te verkopen zijn aan jonge gezinnen die niet met twee
auto’s in de file willen staan. Nu is de grote vraag voor Vlaanderen (en
dat geldt ook een beetje voor Nederland): hoe koppel je die twee dyna-
mieken, die van de dominante kavel-per-kavel ontwikkeling versus de lo-
gica die het natuurlijke landschap dat er onder ligt aanbiedt. De span-
ning tussen die twee is de opgave. Het gaat dan niet om landschap als
een esthetisch concept, maar om de uitdaging om structuren en organi-
saties te vinden die de afzonderlijke kavel overstijgen.
80
Dirk Sijmons:
I think there is something structural going on that has to do with the
continuing technocratisation of our public administration: its sectors
are increasingly inclined to entrench themselves individually.
Essentially, what has changed is the belief that one can solve a large
number of social problems by spatial interventions. Space is no longer
a choice instrument, it is merely a projection screen. Much knowledge
has been stripped of its dimensions, as it were. We live in a world of
Excel sheets, transparency goals, and so on. The Excel sheets trans-
form the public debate about space into a social cost-benefit analysis.
They are deadly poisonous. We as designers are just about the last
men standing when it comes to considering all these areas synthetical-
ly and generalistically.
Frits Palmboom:
The tacit legitimacy and the natural authority of the designer – the fact
that everyone listens to you and works under your direction – should be
examined with a more critical eye. Designers ought to have to prove
themselves every time. For us, drawing is the most important means of
doing so. In the drawing, we are looking for common ground, for some-
thing that every stakeholder can identify with. Ultimately, all urban de-
sign is sort of urban design in hindsight. There is always an existing
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
city, there is always an existing landscape. Exposing that fact creates
common ground. Exposing that lengthiness and those underlying struc-
tures is the crucial point.
Joachim Declercq:
I cannot say that the landscape of Flanders is a strong supporting in-
strument. Polemising: currently, there are two diverging dynamics. On
the one hand, there is the growing recognition that overarching, structu-
ral and systemic logics form the landscape. But as yet, what lacks is
the political strength or capacity to follow up on that logic. On the other
hand, the private land partitioning logic is heading for its limits. This is
becoming clear in an increasing number of ways: old detached homes
that no longer meet the current energy requirements and are so poorly
located that they can no longer be sold to young families: they do not
want to be in traffic jams with two cars. The big question Flanders fa-
ces today – and to some extent, this goes for the Netherlands as well:
how do you link these two dynamics – the dynamics of the predominant
plot-by-plot development versus the logic provided by the underlying na-
tural landscape. The tension between the two is the problem. The
landscape as an aesthetic concept is not the issue: the challenge lies
in finding structures and organisations that transcend the scale of the
individual plot.
81

Han Meyer
(Het einde van) De Staat
van de Delta (en wat
daarna nog kan komen)
De staat wordt niet slechts gekenmerkt door de
voorschriften die hij geeft, maar ook en vooral door
zijn materiële voorzieningen. De staat, dat zijn de
dijken!
C.W. van der Pot, Handboek Nederlands
Staatsrecht, 2006
Inleiding
De belangstelling voor het ontwerp van het
Nederlandse deltalandschap en van de steden in
dit landschap maakt een ongekende revival mee.
Deze revival hangt uiteraard nauw samen met de
urgentie van het vraagstuk van klimaatsverandering
en zeespiegelstijging en het feit dat de grootste en
snelst groeiende metropolen van de wereld zich in
deltagebieden bevinden.1 In het ‘topsectoren’-be-
leid van het Nederlandse ministerie van Economische
Zaken wordt gepoogd de Nederlandse expertise op
het gebied van waterbouw breed internationaal uit
te venten. Deze actualiteit van klimaatverandering
en zeespiegelstijging en de mogelijkheid om het be-
drijfsleven daarvan te laten profiteren zijn echter
niet de enige redenen dat de Nederlandse traditie
van het ontwerp van het deltalandschap en water-
steden de laatste tijd zo in de belangstelling staat
van ontwerpers, bestuurskundigen en meer in het
algemeen van het publieke debat. Er zijn ook nog
andere actualiteiten waaraan deze revival appel-
leert, namelijk het debat over een noodzakelijk ge-
achte vernieuwing van de democratische besluitvor-
ming in het Nederlandse politieke bestel, en het
debat over de vraag in hoeverre het handhaven van
de autonomie en soevereiniteit van de Nederlandse
staat noodzakelijk is. Beide debatten zijn nauw ver-
want aan elkaar en hebben met elkaar gemeen dat
ze voortkomen uit een vrees voor het verlies van
een specifieke eigen, Nederlandse, identiteit.
De Nederlandse waterbouwtraditie wordt regel-
matig opgevoerd als een typisch exponent van deze
Nederlandse nationale identiteit. Nederland en de
‘strijd tegen het water’ zouden onlosmakelijk bij el-
kaar horen. Deze strijd zit in het ‘DNA’ van de
Nederlanders. En als climax: de wereld is door God
geschapen, maar Nederland door de Nederlanders.
Dit idee, dat de gezamenlijke strijd tegen het water
de kern vormt van de Nederlandse identiteit en van
het natiebesef in Nederland, wordt onder andere in
82
recente discussies onderstreept door tegenstan-
ders van Europese eenwording. Zo verwijst de histo-
ricus Cees Fasseur, fervent protagonist van een
sterkere nationale autonomie tegenover de toene-
mende macht van ‘Europa’, graag naar de
Afsluitdijk als voorbeeld van wat een klein volk ver-
mag, mits het gedreven wordt door een gezamenlijk
natiebesef.2 De vraag is echter hoe sterk en van-
zelfsprekend de relatie tussen waterbouw en ‘onze
nationale identiteit’ is.
Wanneer we nauwkeuriger kijken naar de wor-
dingsgeschiedenis van het Nederlandse deltaland-
schap, de ontwikkeling van de polders en de ste-
den, de wijze waarop de polders bemalen werden,
de aanleg van dijken, dammen, sluizen, kanalen,
dan zien we een eindeloze reeks conflicten, belan-
gentegenstellingen en chaotische besluitvormings-
processen. Voor zover er sprake is geweest van een
nauwe relatie tussen de grote waterbouwkundige
werken en een collectief natiebesef, heeft die rela-
tie hoogstens enkele decennia in de tweede helft
van de twintigste eeuw bestaan en stand gehouden.
Het complexe karakter van de relatie tussen wa-
terhuishouding en ruimtelijke ontwikkeling is ook
terug te herkennen in de eindverslagen van het
Deltaprogramma. Dit programma, geïnitieerd door
de Nederlandse rijksoverheid om de Nederlandse
delta ‘toekomstbestendig’ te maken,3 heeft in sep-
tember 2014 haar bevindingen gepresenteerd. De
globale strekking van de bevindingen van het
Deltaprogramma is dat het ook in de toekomst van
groot belang blijft het risico op overstromingen en
zoetwatertekorten zo klein mogelijk te houden, en
dat voor dat doel 1 miljard euro per jaar geïnves-
teerd zal moeten worden in het onderhoud en de
verbetering van de infrastructuur van waterkeringen
en waterhuishouding. Hoewel er tijdens de start
van het Deltaprogramma veelvuldig is gepleit om te
bekijken op welke wijze nieuwe ruimtelijke ontwik-
kelingen ‘mee-gekoppeld’ kunnen worden met de
grote jaarlijkse investeringen in de waterstaat, is
dat in deze aanbeveling niet terug te vinden. Dat
heeft alles te maken met de veranderende rol van
de nationale staat en het toenemende belang van
instituties op lagere schaalniveaus (provincies, ste-
delijke regio’s), hogere schaalniveaus (Europese
1 3
UN-Habitat, State of the Worlds Op aanbeveling van ‘De tweede
Cities 2006/7: The Millennium Deltacommissie’, zie:
Development Goals and Urban Deltacommissie, Samen werken
Sustainability: 30 Years of met water. Een land dat leeft,
Shaping the Habitat Agenda bouwt aan zijn toekomst.
(Nairobi: UN-Habitat, 2006). Bevindingen van de
2 Deltacommissie 2008 (Den
Cees Fasseur, ‘Een volk dat leeft Haag, 2008).
bouwt aan zijn toekomst. Over
geschiedschrijving en nationaal
bewustzijn.’ Johan de Wit lezing,
Dordrecht 3 oktober 2013.
Han Meyer
(The End of) The State
of the Delta (and What
Might Follow)
The state is characterised not only by the laws it
makes, but also and especially by its material facili-
ties. The state is the dikes!
C.W. van der Pot, Handboek Nederlands
Staatsrecht, 2006
Introduction
Recently there has been a revival of interest in the
design of the Netherlands’ delta landscape and of
the cities within that landscape. This revival is of
course closely connected to the urgency of the
problem of climate change and rising sea levels,
and the fact that the world’s largest and fastest-
growing metropolises are located in delta regions.1
As part of its ‘top sector’ policy, the Dutch Ministry
of Economic Affairs is attempting to peddle Dutch
hydraulic engineering expertise across the globe.
However, this topical matter of climate change and
rising sea levels and the possibility of the business
world’s profiting from it are not the only reasons
that the Dutch tradition of delta landscape and riv-
erside city design has been generating so much in-
terest lately among designers, policymakers and,
more generally, in the public discourse. Other cur-
rent affairs also bear upon this revival, namely the
debate about a needed revamping of democratic
decision-making in the Dutch political order, and
the debate about the extent to which it is neces-
sary to preserve the autonomy and sovereignty of
the Dutch state. Both debates are closely related
and have in common that they spring from a fear of
losing a uniquely Dutch identity.
The Dutch tradition of hydraulic engineering is
regularly presented as a typical exponent of this na-
tional identity. The Netherlands and the ‘fight
against water’ are inseparably connected. This
struggle is part of the Dutch ‘DNA’. And as climax:
God created the world, but the Dutch created the
Netherlands. This idea, that the collective fight
against water forms the core of the Dutch identity
and of a sense of nationhood in the Netherlands,
has been underscored by opponents of European
unity in recent discussions. For instance, historian
Cees Fasseur, a fervent proponent of stronger na-
tional autonomy versus the increasing power of
‘Europe’, likes to point to the Afsluitdijk [the dam
that encloses the Zuider Zee] as an example of
83
Han Meyer   (The End of) The State of the Delta (and What Might Follow) / (Het einde van) De Staat van de Delta (en wat daarna
what a small country can do when driven by a col-
lective sense of nationhood.2 The question, how-
ever, is how strong and self-evident the relation be-
tween waterworks and ‘our national identity’
actually is.
When we look more closely at the history of the
Dutch delta landscape, the development of the pol-
ders and the cities, the way in which the polders
were drained, the construction of dikes, dams,
locks and canals, we see an endless series of con-
flicts, contradictory interests and chaotic decision-
making processes. Insofar as there is a question of
a close relation between the Netherlands’ large wa-
terworks and a collective sense of nationhood, that
relation existed for no more than a few decades in
the second half of the twentieth century.
The complex character of the relation between
water management and spatial development can
also be seen in the final reports of the Delta
Programme. This programme, initiated by the Dutch
government to make the Dutch delta ‘fit for the fu-
ture’,3 presented its findings in September of 2014.
The general purport is that it will continue to be ex-
tremely important in the future to keep the risk of
flooding and freshwater shortages as small as pos-
sible, and that ?1 billion per year will have to be in-
vested in maintaining and improving the infrastruc-
ture of dams and water management in order to
meet that goal. Although many arguments were ad-
vanced at the start of the Delta Programme in fa-
vour of investigating how new spatial development
could be ‘coupled’ with the large annual invest-
ments in the public works for water management
and flood defence, that is not included in this rec-
ommendation. This all has to do with the changing
role of the national state and the increasing inter-
ests of institutions at lower levels (provinces, urban
regions), higher levels (the European Union) and pri-
vate parties, notwithstanding the fervent champi-
ons of restoring the Dutch sense of nationhood.
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
The mythologisation of the national character of wa-
ter design is hindering us more than it is helping us
to move forward. At this point, a project like the
Delta Programme seems incapable of charting a
clear course in this complex new reality; all it can
do is sketch a few general contours.
1 3
UN-Habitat, State of the Worlds At the recommendation of the
Cities 2006/7: The Millennium ‘second Delta committee’, see:
Development Goals and Urban Deltacommissie, Samen werken
Sustainability: 30 Years of met water. Een land dat leeft,
Shaping the Habitat Agenda bouwt aan zijn toekomst.
(Nairobi: UN-Habitat, 2006). Bevindingen van de Deltacommissie
2 2008 (The Hague, 2008).
Cees Fasseur, ‘Een volk dat leeft
bouwt aan zijn toekomst. Over
geschiedschrijving en nationaal
bewustzijn.’ Johan de Wit Lecture,
Dordrecht 3 October 2013.
unie) en private partijen, de fervente protagonisten
van herstel van het natiebesef ten spijt. De mythe-
vorming over het nationale karakter van het water-
ontwerp zit ons meer in de weg dan dat het ons
vooruit helpt. Op dit moment blijkt zoiets als een
Deltaprogramma niet in staat om in die nieuwe
complexe realiteit een heldere nieuwe lijn uit te zet-
ten; hoogstens om een paar globale contouren te
schetsen.
Waterstaat, ruimtelijke ordening en
burgerschap in de delta
Het waterbeheer en de hoogwaterverdediging is in
Nederland al vroeg nauw verweven geraakt met
stadsvorming, ruimtelijke ordening en met burger-
schapsvorming. Tot het eind van de achttiende
eeuw speelden al deze zaken vooral op een lokaal
en regionaal schaalniveau: dijkaanleg, inpolderin-
gen en droogmakerijen leidden tot nieuwe ruimte-
lijke entiteiten en tot nieuwe condities voor stede-
lijke ontwikkeling. Deze stedelijke ontwikkeling vond
met name plaats op de cruciale plekken in de pol-
ders, namelijk bij de mondingen van de belangrijk-
ste uitwateringskanalen (veelal voormalige veenri-
vieren) van de polders. De dam in een dergelijke
monding vormde het strategische centrum van han-
del en scheepvaart; tegelijk vormde de dam het
centrale element waarmee de waterstanden in de
polder werden gereguleerd.4
Het burgerschap in het verstedelijkend
Nederland tot de negentiende eeuw was in eerste
instantie vooral een stedelijk burgerschap. De stad
was de plaats van de ontplooiing van vrije burgers,
die zich verbonden voelden met de stad. De term
‘burger’ – en het lange tijd als synoniem gebruikte
‘poorter’– verwijst naar de stad als versterkte en
veilige vesting (‘burg’ zoals nog in Middelburg) en
naar het recht om binnen de poorten te wonen.5
Het water en vooral de centrale waterbouwkundige
constructies als dam, sluis, gracht en dijk werden
als belangrijke onderdelen van de stedelijke ruimte
gebruikt, gekoesterd, gecultiveerd en verfraaid –
aan deze elementen dankten de stad en haar bur-
gers immers hun vrijheid, veiligheid en welvaart.
Met de ontwikkeling van Nederland als steden-
land6 werd dit stedelijk burgerschap, met een ster-
ke identificatie van burgers met hun stad, een be-
langrijk en dominerend fenomeen. Maar juist die
vroege en hoge concentratie van steden in
Nederland en het sterk ontwikkelde stedelijk bur-
gerschap, vormden tegelijk een probleem voor de
ontwikkeling van de Nederlanden als Verenigde
Republiek en later als eenheidstaat. Vanaf het ont-
staan van de Republiek der Zeven Verenigde
Provinciën, eind zestiende eeuw, is sprake van een
permanent machtsconflict tussen enerzijds de cen-
trale instituties van de Republiek, met de raadspen-
84
sionaris als ultieme exponent, en anderzijds de ste- Hydraulic Public Works, Spatial Planning and draulic constructions such as dams, locks, canals
den, waar het grootste deel van de bevolking Citizenship in the Delta and dikes were used, cherished, cultivated and
woonde en de economische groei plaats vond. Since early in the history of the Netherlands, water beautified as important parts of the urban space
Daartussenin manoeuvreerden ook nog, in wisse- management and the defence against high water – after all, the freedom, safety and prosperity of the
lende coalities en met wisselend succes, de prin- have been closely related to the formation of cities, city and its citizens depended on them.
sen van Oranje.7 spatial planning and the moulding of citizenship. With the development of the Netherlands as a
De kern van deze machtsstrijd betrof de mate Until the end of the eighteenth century, all of these land of cities,6 this urban citizenship in which citi-
van zelfstandigheid van met name de Hollandse things mainly played out at the local and regional zens identified strongly with their city became an
levels: the construction of dikes, drainage of the important and dominant phenomenon. However, it
4 (Amsterdam: Amsterdam land and the creation of polders led to new spatial was precisely this early, high concentration of cities
Aan de oorsprong van de meeste University Press, 2002).
Nederlandse steden als 6 entities and new conditions for urban development. in the Netherlands and a strongly developed sense
waterbouwkundige constructies Ed Taverne, Len de Klerk, Bart This urban development took place at crucial spots of city citizenship that simultaneously formed a
zijn inmiddels al diverse studies Ramakers en Sebastian in the polders, namely near the estuaries of the problem for the development of the Netherlands as
gewijd. Zie o.a. Gerald L. Burke, Dembski (red.), Nederland
The Making of Dutch Towns. A stedenland. Continuïteit en polders’ most important drainage canals (often for- a United Republic, and later as a single state. After
Study of Urban Development from vernieuwing (Rotterdam: NAi010 mer peat-moor rivers). The dam in such an estuary
the Tenth to the Seventeenth Uitgevers, 2012). formed a strategic centre for trade and shipping; at 4 5
Centuries (New York: Simmons/ 7 Various studies have been devo- See for example: Joost Kloek
Boardman, 1960); Fransje Die machtsstrijd ging er fel aan the same time, the dam was the central means of ted to the fact that most Dutch and Karin Tilmans (eds.), Burger.
Hooimeijer, Han Meyer en Arjan toe. De raadspensionarissen regulating the water levels in the polder.4 cities trace their origins to hydrau- Een geschiedenis van het begrip
Nienhuis, Atlas van de Johan Van Oldenbarnevelt en de Until the nineteenth century, citizenship in the lic engineering constructions. See ‘burger’ in de Nederlanden van
Nederlandse Waterstad broers Johan en Cornelis de Wit for example: Gerald L. Burke, The de Middeleeuwen tot de 21e eeuw
(Amsterdam: SUN, 2005); moesten het zelfs, respec­ urbanising Netherlands was in first instance primar- Making of Dutch Towns. A Study of (Amsterdam: Amsterdam
Fransje Hooimeijer, The Tradition tievelijk in 1619 en 1672 met de ily a citizenship of the city. The city was the locus of Urban Development from the Tenth University Press, 2002).
of Making: Polder Cities dood bekopen. Willem Frijhoff en the development of free citizens, who felt a bond to the Seventeenth Centuries (New 6
(Amsterdam: Techne Press, Marijke Spies, Nederlandse York: Simmons/Boardman, Ed Taverne, Len de Klerk, Bart
2014). cultuur in Europese context. with the city. The term ‘citizen’, from old French cit- 1960); Fransje Hooimeijer, Han Ramakers and Sebastian
5 1650 – Bevochten eendracht oyen meaning ‘inhabitant of a city’ – and that of Meyer and Arjan Nienhuis, Atlas Dembski (eds.), Nederland ste-
Zie o.a. Joost Kloek en Karin (Den Haag: Sdu Uitgevers, ‘burgher’, long used as a synonym – refers to the van de Nederlandse Waterstad denland. Continuïteit en vernieu-
Tilmans (red.), Burger. Een 1999); Ben Knapen, De Man en (Amsterdam: SUN, 2005); Fransje wing (Rotterdam: NAi010
geschiedenis van het begrip zijn Staat. Johan van city as a fortified and safe stronghold (‘burg’, as Hooimeijer, The Tradition of Uitgevers, 2012).
‘burger’ in de Nederlanden van Oldenbarnevelt 1547 – 1619 still used in Middelburg) and to the right to live with- Making: Polder Cities (Amsterdam:
de Middeleeuwen tot de 21e eeuw (Amsterdam: Bert Bakker, 2005). in its gates.5 Water, and particularly the central hy- Techne Press, 2014).
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
The dam in the Amstel River, (thirteenth century, left) became the The Dam square in Amsterdam, the city commons / De Dam in Amsterdam, ruimte van de stedelijke burgerij. Painted by / Geschilderd door
central public area of the city (fourteenth century, right) / De dam in G.A. Berckheyde, 1668
de Amstel (dertiende eeuw, links) wordt de centrale openbare
ruimte van de stad (veertiende eeuw, rechts)
85
steden. In de onderlinge competitie tussen de ste-
den kwam geregeld weer een nieuwe stad als groot-
ste en machtigste bovendrijven. Vanaf het eind van
de zestiende eeuw is Amsterdam onbetwist de
grootste, rijkste en machtigste stad in Holland en
binnen de Republiek en zou die positie daarna niet
meer prijsgeven.8 Omdat de afzonderlijke steden,
Amsterdam incluis, ook wel inzagen dat een geza-
menlijk optreden als federatieve republiek van be-
lang was voor hun eigen internationale economi-
sche en militaire positie, was het voortdurend de
vraag hoeveel autonomie de steden moesten inle-
veren om die internationale positie gezamenlijk te
waarborgen.
Tegelijk speelde er tal van andere kwesties die
om een oplossing op het schaalniveau van de
Republiek als geheel vroegen, maar waarvoor de
financiële en organisatorische middelen ontbraken.
De waterstaat was één van die kwesties, en wel-
licht wel de belangrijkste. Vooral in de loop van de
achttiende eeuw werd dit urgent. De onwil van de
steden om aan gezamenlijke waterstaatszaken bij
te dragen kwam niet zozeer voort uit zuinigheid,
maar vooral uit het streven de centrale instituties
van de Republiek zo klein mogelijk te houden en
van niet meer middelen en macht te voorzien dan
absoluut noodzakelijk werd geacht.
86
Opkomst en consolidatie van de deltastaat
Omgekeerd werden degenen die overtuigd waren
van het belang van meer middelen en verantwoor-
delijkheden bij de Republiek, gedreven door het
streven de macht van de Hollandse steden, en ze-
ker van Amsterdam, terug te dringen. De hele voor-
geschiedenis (tot de negentiende eeuw), als de vor-
ming (1814) en verdere ontwikkeling (negentiende
en twintigste eeuw) van Nederland als natiestaat
heeft voor een belangrijk deel in het teken gestaan
van het terugdringen van een te sterke positie en
macht van de Hollandse steden. Onder de bevol-
king diende in plaats van stedelijk burgerschap een
staatsburgerschap ontwikkeld te worden.
Voor het terugdringen van de macht van de
Hollandse steden was een meer egalitaire spreiding
van economische en demografische groei over het
gehele nationale territorium een belangrijk middel.
Om dat te bereiken was de ontwikkeling van een
nationale waterstaatkundige infrastructuur van
groot belang. In de loop van de negentiende en
vooral van de twintigste eeuw zou die nieuwe water-
staatkundige infrastructuur niet alleen een middel
worden voor natievorming, maar ook het symbool
8 westen van Nederland tussen de
Nikki Brand, De Wortels van de 13de en 20ste eeuw (Delft:
Randstad. Overheidsinvloed en TUDelft, 2012).
stedelijke hiërarchie in het
Design for closing off the Zuiderzee and reclamation of land /
 Ontwerp tot afsluiting van de Zuiderzee en aanleg van
droogmakerijen, C. Lely, 1891
Plan for closing inlets of the sea in Zeeland and South Holland,
in accordance with the Delta Act of 1958 / Plan voor afsluiting van
de zeearmen in Zeeland en Zuid-Holland, volgens de Deltawet van
1958
the formation of the Republic of the Seven United other issues that called for solutions at the level of
Provinces at the end of the sixteenth century, there the Republic as a whole, but for which the financial
was a continual power struggle between on the one and organisational means were lacking. Hydraulic
hand the central institutions of the Republic, with public works was one of those issues, and perhaps
the Grand Pensionary as its ultimate exponent, and the most important. This became especially urgent
on the one hand the cities, where the greater part during the eighteenth century. The unwillingness of
of the population lived and where most of the eco- the cities to contribute to collective hydraulic engi-
nomic growth took place. Also manoeuvring in be- neering projects was not so much due to frugality,
tween them, in varying coalitions and with varying but more because they were trying to keep the cen-
success, were the Princes of Orange.7 tral institutions of the Republic as small as possi-
At the core of this power struggle was the cities’ ble, and not provide them with more means and
measure of independence, particularly the cities in power than was considered absolutely necessary.
the County of Holland, the leading province in the
Republic of the Seven United Provinces. In the com- The Rise and Consolidation of the Delta State
petition between the cities, a different city was reg- The other way around, those who were convinced of
ularly rising to the top as the largest and most pow- the importance of delegating more means and re-
erful. From the end of the sixteenth century, sponsibilities to the Republic were driven by the
Amsterdam incontestably was the largest, richest goal of reducing the power of the cities in the
and most powerful city in the County of Holland and
within the Republic, and would not lose its position 7 Uitgevers, 1999); Ben Knapen,
after that.8 Seeing as the individual cities, including That power struggle was fierce. De Man en zijn Staat. Johan van
It even cost the Grand Pensioners Oldenbarnevelt 1547 – 1619
Amsterdam, also realised that a collective front as Johan Van Oldenbarnevelt and (Amsterdam: Bert Bakker, 2005).
a federative republic was important for their own the brothers Johan and Cornelis 8
international economic and military position, the de Wit their lives, respectively Nikki Brand, De Wortels van de
in 1619 and 1672. See: Willem Randstad – Overheidsinvloed en
continual question was how much autonomy the cit- Frijhoff and Marijke Spies, stedelijke hiërarchie in het wes-
ies would have to sacrifice in order to collectively Nederlandse cultuur in Europese ten van Nederland tussen de
safeguard that international position. context. 1650 – Bevochten een- 13de en 20ste eeuw (Delft: TU
dracht (The Hague: Sdu Delft, 2012).
Simultaneously playing a role were numerous
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
Goeree-Overflakkee, north side. From left to right: polder, dike, mud flats, the Haringvliet estuary / 
Goeree-Overflakkee, noordzijde. Van links naar rechts: polderland, dijk, gorzen, Haringvliet
87
van die natiestaat, waarmee de Nederlandse inwo-
ners zich als staatsburgers konden identificeren.
Die waterstaatkundige infrastructuur als kern
van een nationale economische en ruimtelijke ont-
wikkeling is niet plotseling bedacht en uitgevoerd:
voordat plannen aangenomen en uitgevoerd wer-
den, waren ze voorafgegaan door jaren, vaak decen-
nia lange debatten en pleidooien. Het maken en
presenteren van ontwerpen speelde daarin steeds
een cruciale rol. Dat gold al in de negentiende eeuw
voor de grote rivierverbeteringsprojecten, zoals
Nieuwe Waterweg, Nieuwe Merwede en Bergsche
Maas. Aan de realisatie van deze projecten was
ruim een eeuw voorafgegaan waarin veel verschil-
lende studies op dit gebied waren verricht en tal
van voorstellen waren gelanceerd, vaak door parti-
culieren. Ook de twee grote werken van de twintig-
ste eeuw, Zuiderzeewerken en Deltawerken, waren
voorafgegaan door reeksen studies, ontwerpen en
naar deze ontwerpen verwijzende pleidooien.
Uiteindelijk was in beide gevallen een ernstige over-
stroming noodzakelijk om het nodige politieke en
maatschappelijke draagvlak te verkrijgen: een over-
stromingsramp in het Zuiderzeegebied in 1916
opende de deur voor de uitvoering van de
Zuiderzeewerken. In 1953 werden de Zeeuwse en
Zuid-Hollandse eilanden getroffen door een waters-
noodramp, die bijna tweeduizend mensen het leven
kostte. Deze ramp was de directe aanleiding voor
de Deltawerken.
Met de realisatie van Zuiderzeewerken en
Deltawerken werd uiteindelijk een nauwe relatie tot
stand gebracht tussen economisch beleid, ruimte-
lijke en waterbouwkundige interventies en nationale
eenwording. De nieuwe IJsselmeerpolders dienden
als aanzet tot een grootschalige modernisering van
de landbouw in Nederland. De Deltawerken beoog-
den naast de verbetering van de productiviteit van
de landbouw ook de industriële ontwikkeling van
Zuidwest Nederland, waar de economische ontwik-
keling in de voorgaande eeuw in een neerwaartse
spiraal was geraakt Het contrast tussen deze regio
en centraal Holland was daarmee nog verder toege-
nomen.9 Het nederzettingenbeleid in de IJsselmeer­
polders kwam in de jaren zestig en zeventig in het
teken van het groeikernen-beleid te staan: Almere
en Lelystad werden vooral belangrijk als stedelijke
kernen die de druk op Amsterdam moesten verlich-
ten.10 Ook voor de Zuidwestelijke delta tekenden de
Provincie Zuid-Holland diverse varianten voor een
9 10
Coen van der Wal, In Praise of Paul Brusse en Willem van den
Common Sense. Planning the Broeke, Provincie in de periferie.
Ordinary. A Physical Planning De economisch geschiedenis van
History of the New Towns in the Zeeland 1800 – 2000 (Utrecht:
IJsselmeerpolders (Rotterdam: Matrijs, 2005).
010 Publishers, 1997).
County of Holland, and certainly that of Amsterdam.
The early history of the Netherlands (until the nine-
teenth century), as well as its formation (1814) and
further development (nineteenth and twentieth cen-
turies) as a nation-state, revolved for an important
part around reining in the position and power of the
cities of Holland. Instead of a city citizenship, a na-
tional citizenship had to be developed among the
population.
An important means of reducing the power of
the cities of Holland was a more egalitarian distri-
bution of economic and demographic growth across
the entire national territory. In order to achieve this,
the development of a national infrastructure of wa-
terworks was extremely important. Over the course
of the nineteenth century and particularly the twen-
tieth century, this new hydraulic engineering infra-
structure would not only become a means of form-
ing a nation, but also the symbol of that
nation-state, with which the inhabitants of the
Netherlands could identify as its subjects.
This idea of placing an infrastructure of water-
works at the heart of national economic and spatial
development was not conceived and carried out im-
pulsively: before the plans were accepted and im-
plemented, they were preceded by years, often dec-
ades of debates and arguments. The making and
presenting of designs always played a crucial role
in this. That had already been true for the big river
improvement projects in the nineteenth century,
such as Nieuwe Waterweg, Nieuwe Merwede and
Bergsche Maas. More than a century of discussion
had preceded the realisation of these projects, in
which many different studies had been carried out
where economic development had spiralled down-
ward in the previous century, further increasing the
contrast between this region and central Holland.9
The settlement policy in the IJsselmeer polders in
the 1960s and 1970s was based on a ‘centre of
urban development’ approach: Almere and Lelystad
were chiefly important as urban development cen-
tres that had to relieve the pressure on
Amsterdam.10 For the southwestern delta, the prov-
ince of South Holland also signed on for various
versions of a new ‘Delta city’ on the island of
Goeree-Overflakkee, in combination with large-scale
harbour and industrial development on the islands
of Hoeksche Waard and Voorne-Putten.11 The objec-
tive of the national government’s spatial policy was
to expand the urban and economic growth of the
built-up area of Western Holland, known as the
Randstad, in a northern, eastern and southern di-
rection. This became the guiding principle of Dutch
spatial planning policy and was established in the
9 History of the New Towns in the
Paul Brusse and Willem van den IJsselmeerpolders (Rotterdam:
Broeke, Provincie in de periferie. 010 Publishers, 1997).
De economische geschiedenis 11
van Zeeland 1800 – 2000 Province of Zuid-Holland,
(Utrecht: Matrijs, 2005). Randstad en Delta. Een studie
10 over de ontwikkeling van het Zuid-
Coen van der Wal, In Praise of Hollandse Zeehavengebied (The
Common Sense. Planning the Hague, 1957).
Ordinary. A Physical Planning

auteur
in this field and countless proposals had been
launched, often by private parties. The two major
works of the twentieth century, the Zuider Zee
Works and the Delta Works, were also preceded by
various series of studies, designs, and arguments
referring to those designs. In both cases, the pro-

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

Direction of urbanization on the north side of the Randstad.
IJsselmeer Polders Development Authority, 1976 / Richting van
verstedelijking aan de noordzijde van de Randstad. Rijksdienst
IJsselmeerpolders, 1976
88
Direction of urbanization on the south side of the Randstad.
Province of South Holland, 1956 / Richting van verstedelijking aan
de zuidzijde van de Randstad. Provincie Zuid-Holland, 1956
ponents had to wait until there was a serious flood
to gain the necessary political and social support.
A disastrous flood in the Zuider Zee region in 1916
opened the door for the Zuider Zee Works. In 1953,
the islands in Zeeland and South Holland were hit
by a flood that took the lives of almost 2,000 peo-
ple. This calamity provided the direct impetus for
the Delta Works.
The realisation of the Zuider Zee Works and
Delta Works ultimately resulted in a new relation
between economic policy, spatial and hydraulic in-
terventions and national unification. The new pol-
ders around the Ijsselmeer instigated a large-scale
modernisation of farming in the Netherlands. The The Netherlands is Getting Bigger, edited by E. Willems, with
Delta Works not only aimed at improving the pro- photographs by Aart Klein, 1961. One of the many publications
about the Zuiderzee Works and Delta Works written for the general
ductivity of agriculture but also at developing indus- public / Nederland wordt groter, onder redactie van E. Willems, met
try in the southwestern part of the Netherlands, foto’s van Aart Klein, 1961. Een van de vele, op het grote publiek
gerichte publicaties over Zuiderzeewerken en Deltawerken
89
nieuwe ‘Deltastad’ op Goeree-Overflakkee, in com-
binatie met grootschalige industrie- en havenont-
wikkeling op de eilanden Hoeksche Waard en
Voorne-Putten.11 Het ruimtelijk beleid van het Rijk
was erop gericht de stedelijke en economische
groei van de Randstad via deze groeikernen uit te
spreiden in noordelijke, oostelijke en zuidelijke rich-
ting. Dit principe werd leidend in het Nederlandse
ruimtelijke ordeningsbeleid en vastgelegd in respec-
tievelijk 1959 en 1966 door in de Eerste en Tweede
Nota Ruimtelijke Ordening.
De Zuiderzeewerken en de Deltawerken waren de
Grand Projets om Nederland om te vormen tot een
moderne natiestaat, met een moderne industriële
economie en een moderne landbouwsector, en met
een evenwichtige spreiding van economische groei
en bevolking over het nationaal territorium. In beide
projecten werd uitvoerig gewezen op het belang er-
van voor de ontwikkeling van een collectief natiebe-
sef en een breed gedragen gevoel van nationale
trots.12 De uitvoering van de Zuiderzeewerken en
vooral van de Deltawerken ging gepaard met uitvoe-
rige propaganda in de vorm van fotoboeken, ten-
toonstellingen, polygoonfilmjournaals. Beide grote
werken waren echter allesbehalve onomstreden en
konden pas in uitvoering genomen worden na moei-
zaam verkregen maatschappelijke en politieke on-
dersteuning. Dat wat het hoogtepunt van deze wer- First and Second Spatial Planning Memorandums, rier in the Oosterschelde, once again made it clear
ken had moeten worden, de aanleg van een dam in respectively in 1959 and 1966. that the Dutch delta is a complex battlefield in
de door complexe stromingen gekenmerkte which many different parties have different require-
Oosterschelde, betekende het begin van het einde The Zuider Zee Works and the Delta Works were ments for water management and flood protection.
van de broze alliantie tussen waterbouw, ruimtelijke the Grand Projets employed as a means of trans- In short, a close relation between waterworks, spa-
ordening en collectief natiebesef. Met de ‘slag om forming the Netherlands into a modern nation-state tial planning and a collective sense of nationhood
de Oosterschelde’,13 die uiteindelijk resulteerde in with a modern industrial economy and a modern ag- lasted not much longer than a few decades.
het compromis van de bouw van de stormvloedke- ricultural sector, with economic growth and a popu-
ring in de Oosterschelde, was weer duidelijk gewor- lation evenly distributed across the national terri- The Erosion of the Delta State
den dat de Nederlandse delta een complex strijd- tory. In both projects, much emphasis was placed At least four different factors can be determined
veld is waarin veel verschillende belangen on the importance of developing a collective sense that have led to an undermining of the idea of the
verschillende eisen stellen aan de waterhuishou- of nationhood and a widely shared feeling of nation- ‘Delta State’ and that nowadays call for new con-
ding en hoogwaterverdediging. Een nauwe relatie al pride.12 The realisation of the Zuider Zee Works cepts. First of all, there is the emergence of social
tussen waterwerken, ruimtelijke ordening en collec- and especially the Delta Works was coupled with and political attention for nature and the environ-
tief natiebesef heeft kortom niet veel langer dan extensive propaganda in the form of photo books, ment. The resistance against the damming of the
enkele decennia stand gehouden. exhibitions and news journals made by the Dutch Oosterschelde was the result of a successful coali-
newsreel company Polygoon. Both of these large tion between the (oyster) fishing industry and a
De erosie van de deltastaat hydraulic engineering projects were far from undis- growing environmental movement. Awareness of na-
Er zijn op zijn minst vier verschillende factoren aan puted, however, and could only be carried out after ture and the environment became a new interna-
te geven die hebben geleid tot een ondermijning hard-won social and political support. What was tional area for special attention, with the Club of
11 aspecten van het Deltaplan, supposed to have been the highpoint of these Rome, among others, stirring up attention for the
Provincie Zuid-Holland, Randstad Bijdrage IV aan het Rapport van
en Delta. Een studie over de de Deltacommissie (Den Haag, works, the construction of a dam in the global dimensions of this issue. In the late twenti-
ontwikkeling van het Zuid- 1961). Oosterschelde, an estuary characterised by com- eth and early twenty-first centuries, the internation-
Hollandse Zeehavengebied (Den 13 plex currents, was the beginning of the end for the al, cross-border nature of the problem led to at-
Haag, 1957). Paul de Schipper, De slag om de
12 Oosterschelde. Een reconstructie fragile alliance between waterworks, spatial plan- tempts to form a coherent European policy, such as
Zie o.a. het advies van J. van de strijd om de open ning and a collective sense of nationhood. The ‘bat- Natura2000, an EU-wide network of nature protec-
Tinbergen, directeur van het Oosterschelde (Amsterdam/ tle of Oosterschelde’,13 which finally ended with the tion areas, in which the Dutch delta holds a promi-
CPB, aan de regering: J. Antwerpen: Atlas, 2008).
Tinbergen, Sociaal-economische compromise of constructing of a storm surge bar- nent position as an international crossroads for mi-
grating fish and birds.
And it must be said that the Netherlands ap-
proached this creatively in its public works and spa-
tial planning policy, namely through the Spatial
Planning Key Decision ‘Room for the River’ in 2006.
On the one hand this represented a break with the

auteur
old public works policy that emphasised the
strengthening of dikes and the ‘fight against water’,
and on the other hand it continued the tradition of
seeking a symbiosis of hydraulic engineering policy
with other important national policy goals. ‘Room
for the River’ attempted to integrate flood protec-

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

tion with an improvement of the ecological and spa-
tial qualities of the river area.14 For each project, in
consultation with local stakeholders, it investigated
what is the best way to realise this combination of
safety, ecology and spatial quality.15 In different

12
Among other things, see the ad-
vice of J. Tinbergen, director of
the CPB (central bureau for eco-
nomic planning), to the govern-
ment: J. Tinbergen, Sociaal-
economische aspecten van het
Deltaplan, Bijdrage IV aan het
Rapport van de Deltacommissie
(The Hague, 1961).
13
Paul de Schipper, De slag om de
Oosterschelde. Een reconstructie
Constructing with natural elements: the ‘sand motor’ for the coast between the Hook of Holland and The Hague, 2012 /  Nijmegen, ‘Waalsprong’. Images of ‘Room for the River’ /  van de strijd om de open
Bouwen met de natuur: De ‘zandmotor’ voor de kust tussen Hoek van Holland en Den Haag, 2012 Afbeeldingen ‘Ruimte voor de Rivier’
Oosterschelde (Amsterdam/
Antwerp: Atlas, 2008).
14
Kwaliteitsteam Ruimte voor de
Rivier, Jaarverslag 2009-2010-
2011 (2012).
15
For that matter, the design not
only offers a new spatial struc-
ture for Nijmegen as a whole, but
also embeds the city more
strongly in the Arnhem-Nijmegen
urban region.

90 91
van het idee van ‘de staat van de delta’ en die van-
daag de dag vragen om nieuwe concepten.
Allereerst de opkomst van de maatschappelijke en
politieke aandacht voor natuur en milieu. Het verzet
tegen de afdamming van de Oosterschelde was het
resultaat van een succesvolle coalitie tussen de
(schelpdier-) visserij en een opkomende milieube-
weging. Aandacht voor natuur en milieu was een
nieuw internationaal aandachtsveld geworden, met
onder andere de Club van Rome als aanjager van
de aandacht voor de mondiale dimensies van dit
vraagstuk. De internationale, grensoverschrijdende
aard van het vraagstuk leidde eind 20e, begin 21e
eeuw tot pogingen voor een samenhangend
Europees beleid, zoals Natura2000, dat een
Europa-dekkende ecologische hoofdstructuur be-
treft en waarin de Nederlandse delta een prominen-
te positie inneemt als internationaal kruispunt van
migrerende vissen en vogels.
En gezegd moet worden dat het Nederlandse wa-
terstaat- en ruimtelijke ordeningsbeleid hiermee
creatief heeft weten om te gaan, met name via de
Planologische Kernbeslissing ‘Ruimte voor de
Rivier’ uit 2006. Deze ‘PKB’ vormt enerzijds een
breuk met het oude waterstaatsbeleid dat een ac-
cent legde op dijkversterking en het ‘gevecht tegen
het water’, anderzijds vormt het juist een continue-
ring van een traditie om naar een symbiose te zoe-
The ‘megalopolis’ in the Rijn-Maas-Schelde Delta, with the ABC city
‘Amsterdam-Brussels-Cologne’ / De ‘megalopolis’ in de Rijn-Maas-
Schelde delta, met de ABC-stad ‘Amsterdam-Bruxelles-Cologne’
92
ken van waterstaatkundig beleid met andere be-
langrijke nationale beleidsdoelen. In ‘Ruimte voor
de Rivier’ wordt gestreefd naar het samengaan van
veiligheid tegen overstromingen met het versterken
van de ecologische en ruimtelijke kwaliteiten van
het riviergebied.14 Per project wordt, in samen-
spraak met lokale betrokkenen, onderzocht wat de
optimale oplossing is om deze combinatie van vei-
ligheid, ecologie en ruimtelijke kwaliteit te realise-
ren.15 Op verschillende plekken heeft dit geresul-
teerd in opmerkelijke bijstellingen van aanvankelijke
stedelijke uitbreidingsplannen in het kader van het
Vinex-beleid. Een van de meest spectaculaire voor-
beelden is Nijmegen met de ‘Waalspong’, waar de
realisatie van een nieuwe nevengeul voor de rivier
gecombineerd wordt met de aanleg van een nieuw
stadspark aan de rivier en een nieuwe
stadsuitbreiding.
Een tweede factor is de economische, sociale
en culturele globalisering en internationalisering.
De toenemende aandacht voor het belang van inter-
nationale samenhangen betreft niet alleen ecologi-
14 15
Kwaliteitsteam Ruimte voor de Het ontwerp biedt overigens niet
Rivier, Jaarverslag 2009-2010- alleen een nieuwe ruimtelijke
2011 (2012). structuur voor Nijmegen als
geheel, maar verankert de stad
ook sterker in de Stadsregio
Arnhem-Nijmegen.
‘Blue Blood’ – Kuiper Compagnons. Second prize, Eo Wijers
Competition, 2008 / ‘Blauw Bloed’, ontwerp Kuiper Compagnons.
Tweede prijs Eo Wijersprijsvraag, 2008
places this resulted in remarkable adjustments to of a ‘Delta Metropolis’ that would cover the entire
what originally were urban expansion plans within territory of the Randstad,19 but in the meantime two
the framework of the Vinex policy (massive new metropolitan regions seem to be developing in this
housing development in large outer city areas in the part of the country: the Amsterdam Metropolitan
period 1990-2010). One of the most spectacular Region and the Rotterdam–The Hague Metropolitan
examples was the city of Nijmegen’s ‘Waalsprong’ Region. Amsterdam is leading this development
district, where the realisation of a new subsidiary and has the most specifically worked out ideas
channel for the river was combined with the con- about the spatial structuring of the region. For a
struction of a new city park on the river and a new long time, ‘metropolisation’ was a dirty word in
extension of the city. Dutch spatial planning, and was chiefly used to indi-
A second factor is economic, social and cultural cate what should not occur in the Western
globalisation and internationalisation. The increas- Netherlands. Since the 1990s, stimulated by the
ing attention that is being placed on the impor- debates about the Delta Metropolis, the negative
tance of international cohesion not only involves connotation of ‘metropolis’ has turned into a posi-
ecological systems, but also economic and urban tive one and the large cities have elevated metropo-
systems and networks. Interesting exponents are, lisation to a policy goal and adopted ‘metropolis’ as
for example, the development of an ‘ABC’ megalop- their moniker.
olis in Northwestern Europe, ‘Amsterdam– The focus on metropolisation in the Randstad
Brussels–Cologne’,16 and the pursuit of a regional
cohesion and clustering of large European har- 16 18
Verena Balz, Maurits de Hoog, Tom Eijsbouts, ‘Quo Vadis Civis.
bours.17 Also on a European level, ideas for a Atlas ABC Werkboek 2 (Delft/ Neorepubliek, inburgering,
European citizenship with a European passport are Amsterdam: TUDelft/Vereniging Europa,’ in: Kloek and Tilmans,
being developed.18 Deltametropool/DRO Burger, op. cit. (note 5).
Amsterdam, 2010). 19
As an extension of that, a third factor is impor- 17 Dirk Frieling, Het Metropolitane
tant: the formation of interconnected metropolitan OECD, International Futures Debat (Bussum: Thoth, 1998).
regions that are capable of being sufficiently com- Programme: Transcontinental
Infrastructure Needs to
petitive at the international level with other strong 2030/2050, North-West Europe
regions. The initial ideas for this ran along the lines Gateway Area, (Paris, 2010).
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
‘Deltazoom’, design for a new ‘front yard’ for the Rotterdam
area by Bosch & Slabbers Landscape Architects, as part of the
‘Rijn-Maas Delta’ design research for the Delta Programme, 2012 / 
‘Deltazoom’, ontwerp voor een nieuwe ‘voortuin’ voor de
Rotterdamseregio. Ontwerp Bosch & Slabbers Landschaps­
architecten, in het kader van het ontwerpend onderzoek ‘Rijn-Maas
Delta’ van het Deltaprogramma, 2012
Three possible profiles for the Deltazoom: Above: ‘dune dike’
– the dike is part of substituted sand dunes; Centre: ‘salt marsh
dike’ – the dike is wider, with a differentiated profile, the foreland is
‘scraped off’, creating a land-water transition of salt marshes and
mud flats; Below: the ‘Biesbosch dike’ – water is let in between the
primary and secondary dikes, creating tidal grounds / 
Drie mogelijke profielen voor de Deltazoom: Boven: ‘Duindijk’, de
dijk wordt onderdeel van gesuppleerde zandduinen; Midden:
‘Schordijk’, de dijk wordt breder met een gedifferentieerd profiel,
het voorland wordt ‘afgeschraapt’ waardoor een land-water
overgang van schorren en slikken ontstaat; Onder: ‘Biesboschdijk’,
tussen de primaire en secundaire dijk wordt water ingelaten en
ontstaat getijdennatuur
93
sche systemen, maar ook economische en stede-
lijke systemen en netwerken. Interessante
exponenten zijn bijvoorbeeld de ontwikkeling van
een Noordwest-Europese ABC megalopolis
‘Amsterdam-Bruxelles-Cologne’16 en het streven
naar regionale samenhang en clustervorming van
grote Europese havens.17 Tevens zijn op Europees
niveau ideeën ontwikkeld voor een Europees bur-
gerschap met een Europees paspoort.18
In het verlengde hiervan is de derde factor van
belang, de vorming van samenhangende metropoli-
tane regio’s, die in staat zijn op internationaal ni-
veau voldoende competitief te zijn met andere ster-
ke regio’s. De eerste ideeën op dit gebied gingen in
de richting van een ‘Deltametropool’ die het gehele
territorium van de Randstad zou beslaan,19 maar
inmiddels lijken zich in dit gebied twee
‘Metropoolregio’s’ te ontwikkelen: de
Metropoolregio Amsterdam en de Metropoolregio
Rotterdam-Den Haag. Amsterdam ligt in deze ont-
wikkeling aan kop en heeft de meest concreet uit-
gewerkte ideeën over de ruimtelijke structurering
van de regio. ‘Metropoolvorming’ was lange tijd een
besmet woord in de Nederlandse ruimtelijke orde-
ning, en werd vooral gebruikt om aan te geven wat
er niet moest gebeuren in het Westen van
Nederland. Sinds de jaren 1990, gestimuleerd door
de debatten over de Deltametropool, is de negatie-
ve betekenis van ‘metropool’ omgeslagen in een
positieve betekenis en hebben de grote steden
‘metropoolvorming’ tot beleidsdoel verheven en
‘metropool’ als titel opgenomen.
De focus op metropoolvorming in het
Randstadgebied kan beschouwd worden als een
ring, metropoolvorming en neoliberalisme vormen
tezamen een borrelende cocktail die tal van voor-
malige verhoudingen en vermeende zekerheden aan
het wankelen heeft gebracht. Voor het
Deltaprogramma was het vooralsnog een brug te
ver om in deze cocktail een nieuwe samenhang tus-
sen waterstaat, ruimtelijke ontwikkeling en burger-
schap te ontwikkelen. De eerlijkheid gebiedt te zeg-
gen dat dat ook nooit van het Deltaprogramma
verwacht kon worden, daarvoor zijn immers ook an-
dere partijen nodig. Vooralsnog is niet duidelijk wie
die andere partijen zijn. Het stof van de verande-
ringsprocessen is nog lang niet neergedaald.
Weliswaar laat ‘Ruimte voor de Rivier’ en vooral een
voorbeeld als de Waalsprong in Nijmegen zien wat
een potentiele nieuwe samenhang tussen veilig-
heid, natuur en ruimtelijke kwaliteit kan opleveren.
Maar ‘Ruimte voor de Rivier’ was de laatste
Planologische Kernbeslissing van het Rijk en de
Waalsprong was vooral mogelijk dankzij de actieve
inzet en betrokkenheid van de stad Nijmegen. Het
fenomeen van de PKB is daarna afgeschaft in het
kader van de liberalisering en decentralisering van
het ruimtelijk ontwikkelingsbeleid, en bij andere gro-
te opgaven zoals de regio Rotterdam-Drechtsteden,
het IJsselmeergebied of de kust is geen sprake van
een eenduidige partner op een lokaal schaalniveau.
De complexiteit van de ontwerpopgave is daarmee
aanzienlijk toegenomen.
Er liggen wel grote kansen: juist de regio’s
Amsterdam en Rotterdam-Den Haag hebben veel te
winnen bij een slimme combinatie van nieuwe wa-
terbouwkundige concepten met nieuwe ruimtelijke
ontwikkelingsperspectieven als ‘metropoolregio’s’.
area can be considered a break with and an attack
on the Dutch government’s two-century-long at-
tempt to curb the power and growth of the cities in
the Randstad. Rather than being the result of a sei-
zure of power by the cities, this break is more of an
evaporation of the national government’s ambitions
to play a steering role in this regard. And that has
everything to do with the fourth factor that is play-
ing a role in the process of the erosion of the Delta
State: the increasing dominance of a neoliberal
body of thought in the social and political debate.
In brief, this way of thinking holds that the role of
the state should be as small as possible and that
‘the market’ should have as much freedom as pos-
sible. In this context, the meaning of the term ‘citi-
zen’ gets on a slippery slope, with various govern-
ment bodies preferring to work ‘competitively’ and
address citizens as ‘clients’.
Towards a New Relation between Hydraulic
Public Works and Spatial Development
Taken together, the four factors of environmental
awareness, internationalisation, metropolisation
and neoliberalism comprise an effervescent cock-
tail that has undermined a number of former rela-
tionships and supposed certainties. For the Delta
Programme, it would have been a bridge too far to
develop a new relation between public works, spa-
tial development and citizenship in this cocktail at
the time. In all honesty, neither could that have
been expected of the Delta Programme; after all,
other parties are also needed in order to bring this
about. So far, it is not yet clear who those other
parties are. The dust of the processes of change
has by no means settled. To be sure, ‘Room for the
River’ and especially an example like the
Waalsprong in Nijmegen have shown what a poten-
tial new relation between safety, nature and spatial
quality can produce. However, ‘Room for the River’
was the national government’s last Spatial Planning
Key Decision (SPKD) and the Waalsprong was chief-
ly possible thanks to the active dedication and in-
volvement of the city of Nijmegen. After that, the
phenomenon of the SPKD was abolished as the re-
sult of liberalisation and decentralisation of spatial
planning policy; and for other large projects, such
as the Rotterdam-Drechtsteden region, the
IJsselmeer area, or the coast, there is no question
of an unequivocal partner at the local level. This
considerably increases the complexity of the design
assignment.
There are great possibilities, however: the
Amsterdam and Rotterdam-The Hague regions have
much to gain as ‘metropolitan regions’ from a clev-
er combination of new waterworks concepts with
new spatial development perspectives. The Eo

breuk met en een aanval op de twee eeuwen du-
rende poging van de Rijksoverheid om de macht en
groei van de steden in de Randstad juist te beteu-
gelen. Deze breuk is niet zozeer het gevolg van een
‘machtsgreep’ van de steden, maar vooral van een
verdamping van de ambities van de centrale staat
auteur
De Eo Wijers Stichting heeft hierop geanticipeerd
met het uitschrijven van prijsvragen voor regionale
ontwerpen voor het IJmeer (2006) en Deltapoort
(2008).20 Diverse ontwerpen die in dit kader ge-
maakt zijn, laten zien dat een doordachte en goed
ontworpen waterbouwkundige infrastructuur tevens

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

om een sturende rol te spelen op dit gebied. Dat de kern van de nieuwe ruimtelijke structuur van de
heeft alles te maken met de vierde factor die een metropoolregio kan vormen. Hierop voortbouwend
rol speelt in het proces van erosie van de hebben in het kader van het Deltaprogramma diver-
Deltastaat: de toenemende dominantie van een
neoliberaal gedachtengoed in het maatschappelijk 16 18
Verena Balz en Maurits de Hoog, Tom Eijsbouts, ‘Quo Vadis Civis.
en politiek debat. Kort samengevat dient volgens Atlas ABC Werkboek 2 (Delft/ Neorepubliek, inburgering,
dit gedachtengoed de rol van de staat zo klein mo- Amsterdam: TUDelft/Vereniging Europa’, in: Kloek en Tilmans,
gelijk te zijn en ‘de markt’ zoveel mogelijk vrijheid te Deltametropool/DRO Burger, op. cit. (noot 5).
Amsterdam, 2010). 19
krijgen. In deze context is ook de betekenis van de 17 Dirk Frieling, Het Metropolitane
term ‘burger’ op een hellend vlak geraakt en geven OECD, International Futures Debat (Bussum: Thoth, 1998).
diverse overheidsinstanties er de voorkeur aan Programme. Transcontinental 20
Infrastructure Needs to M. Ettema (red), Eo Wijers
eveneens ‘marktconform’ te werken en burgers als 2030/2050, North-West Europe Prijsvraagronde 2006. Tegen de
‘klanten’ of ‘cliënten’ aan te spreken. Gateway Area (Paris, 2010). stroom in, met de stroom mee
(Den Haag: Eo Wijers Stichting,
2006); M. Ettema (red.), Eo
Naar een nieuwe samenhang tussen Wijers Prijsvraagronde 2008. Four ‘courses of action’ proposed by the Rijnmond Drechtsteden Delta Programme (April 2014): strong urban dikes, robust sea clay
waterbouw en ruimtelijke ontwikkeling Buiten in de Randstad (Den Haag: islands, future river dikes, more room for the river / Vier ‘handelingsperspectieven’ volgens het Advies Deltaprogramma Rijnmond
De vier factoren milieubewustzijn, internationalise- Eo Wijers Stichting, 2008). Drechtsteden (april 2014): sterke urbane dijken, robuuste zeeklei-eilanden, toekomstbestendige rivierdijken, meer ruimte voor de rivier

94 95
se deelprogramma’s ontwerpend onderzoek verricht
naar de mogelijkheden van nieuwe vormen van
ruimtelijke en waterbouwkundige samenhang. Het
Deltaprogramma Rijnmond-Drechtsteden heeft bij-
voorbeeld zes ontwerpbureaus de opdracht gege-
ven om te onderzoeken welke mogelijkheden voor
ruimtelijke ontwikkeling er zijn als het huidige water-
staatsbeleid wordt gecontinueerd.21 Vooral het ont-
werp ‘De Grote Deltazoom’ voor de noordrand van
het Haringvliet van Bosch&Slabbers
Landschapsarchitecten is een inventief idee dat
voorziet in de mogelijkheid om de gehele metropool-
regio Rotterdam-Den Haag een nieuw ‘gezicht’ te
geven aan de tot dusver vergeten zuidzijde, en nieu-
we mogelijkheden voor recreatie voor de regio te
bieden. Het Deltaprogramma Kust heeft op haar
beurt met TU-Delft, enkele adviesbureaus, de kust-
provincies en de Gemeente Den Haag het Atelier
Kustkwaliteit gevormd, waarin voor diverse kustvak-
ken de mogelijkheden zijn onderzocht van een kop-
peling van een versterkte kustverdediging met ver-
hoging van de ruimtelijke kwaliteit.22 Binnen het
Deltaprogramma Zuidwestelijke heeft tenslotte een
‘Werkplaats’ gefunctioneerd, dat diende als ‘labora-
torium voor ontwerpend onderzoek en podium voor
gesprek over de toekomst van de Zuidwestelijke
Delta’.
Vooralsnog hebben deze ontwerpstudies niet ge-
leid tot een directe koppeling van waterstaatkun-
dige infrastructuur en ruimtelijke structuur. In som-
mige gevallen is er wel een conditie geschapen om
een dergelijke koppeling te zijner tijd alsnog te reali-
seren of, wellicht stapje voor stapje, op incremen-
tele wijze, tot stand te laten komen. Een voorbeeld
dienstverleners en klanten, die tezamen tegenwoor-
dig als ‘stakeholders’ worden aangeduid?
De uitkomst van deze ontwikkeling zal, evenals
het geval was in de 19e en 20e eeuw, niet in de
laatste plaats afhangen van de mate waarin ontwer-
pers zich bewust zijn van dit debat, en erin zullen
slagen te overtuigen, de meerwaarde van bepaalde
oplossingen te laten zien en een snaar te raken
waardoor mensen zich betrokken kunnen voelen bij
een plek of streek als deel van een stad, van een
metropoolregio, van een natie en van Europa.
Deze tekst is een voorpublicatie en samenvatting
van een boek dat onder dezelfde titel in 2015 zal
verschijnen bij uitgeverij VanTilt
21 22
Pieter de Greef (red), Rijn-Maas Zie de website van het Atelier
delta: kansen voor de huidige Kustkwaliteit: http://www.
waterveiligheidstrategie in 2100 atelierkustkwaliteit.nl/public/.
(Rotterdam: Deltaprgramma
Rijnmond-Drechtsteden, 2012).
Wijers Foundation already anticipated this by hold-
ing competitions for regional designs for the IJmeer
in 2006 and Deltapoort in 2008.20 A number of de-
signs made within this framework show that a care-
fully-thought-out and well-designed infrastructure of
waterworks can also form the core of a metropoli-
tan region’s new spatial structure. Building upon
this, various sub programmes within the framework
of the Delta Programme have conducted design re-
search into the possibilities of new forms of spatial
and hydraulic cohesion. The Rijnmond-Drechtsteden
Delta Programme, for example, assigned six design
bureaus the task of investigating what possibilities
there are for spatial development if the current pub-
lic works policy is continued.21 The ‘Grote
Deltazoom’ design by Bosch & Slabbers Landscape
Architects for the north edge of the Haringvliet area
is a particularly inventive idea. It foresees the pos-
sibility of giving the entire Rotterdam-The Hague
metropolitan region a new ‘face’ on its south side,
which until now has been forgotten, and creating
new possibilities for recreation in the area. The
Coastal Delta Programme, in its turn, joined up with
Delft University of Technology, several consultancy
agencies, the coastal provinces and the City of The
Hague to form the Atelier Kustkwaliteit, which inves-
tigated the possibilities of a combination of a
strengthened coastal defence with improved spatial
quality for various sections of the coast.22 Finally,
the Southwestern Delta Programme included a
‘workplace’ that served as a ‘laboratory for design
research and a platform for discussion on the fu-
ture of the Southwestern Delta’.
As of yet, these design studies have not led to a
gional urban landscapes within a national and
European context. Or is the idea of citizenship on
its way out, and will we end up with a super neolib-
eral society with only producers and consumers,
service providers and customers, nowadays known
collectively as ‘stakeholders’?
As was the case in the nineteenth and twentieth
centuries, the outcome of this development will not
lastly depend upon the degree to which designers
are aware of this debate and succeed in convincing
others of the added value of presenting certain so-
lutions and striking the right chord so that people
can feel involved with a place or an area as being
part of a city, a metropolitan region, the nation and
Europe.
This article is a prepublication and summary of a
book that is to be published by VanTilt under the
same title in 2015.
Translation: Jane Bemont
20 21
M. Ettema (ed), Eo Wijers Pieter de Greef (ed), Rijn-Maas
Prijsvraagronde 2006. Tegen de delta: kansen voor de huidige
stroom in, met de stroom mee waterveiligheidstrategie in 2100
(The Hague: Eo Wijers (Rotterdam: Rijnmond-
Foundation, 2006); M. Ettema Drechtsteden Delta Programme,
(ed.), Eo Wijers Prijsvraagronde 2012).
2008. Buiten in de Randstad 22
(The Hague: Eo Wijers See the website of Atelier
Foundation, 2008). Kustkwaliteit: http://www.ate-
lierkustkwaliteit.nl/public/.

auteur
is het advies van het Deltaprogramma Rijnmond- direct coupling of hydraulic engineering infrastruc-
Drechtsteden. Dit advies onderscheidt vier typen ture and spatial structure. In some cases, however,
milieus met verschillende hoogwaterkeringen: ster- a condition was created in order to eventually real-
ke urbane dijken, robuuste zeeklei-eilanden, toe- ise such a coupling when the time comes, or per-
komstbestendige rivierdijken en meer ruimte voor haps realise it step by step, in an incremental fash-
de rivier. Deze verschillende typen maken verschil- ion. An example of this is the advice given by the

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

lende typen ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk. Zo Rijnmond-Drechtsteden Delta Programme. It distin-
biedt het type robuuste zeeklei-eilanden ruimte guishes four types of environments with different
voor de realisatie van het ‘Deltazoom’ concept, sorts of flood protection: strong urban dikes, robust
maar is daarvan niet afhankelijk. sea-clay islands, adaptive river dikes, and more
De totstandkoming van een nieuwe relatie tus- room for the river. These different sorts of protec-
sen waterbouwkundige concepten, ruimtelijke ont- tion make it possible to have different types of spa-
wikkeling en burgerschap zal afhankelijk zijn van de tial development. For example, robust sea-clay is-
wijze waarop ruimtelijke patronen en nieuwe vormen lands allow room for the realisation of the
van burgerschap zich gaan ontwikkelen. Zet de vor- ‘Deltazoom’ concept, yet it is not dependent on
ming van metropoolregio’s door? En wat voor een them.
soort burgerschap zal daarmee gemoeid zijn? The development of a new relation between pub-
Wellicht een zeer hybride burgerschap, dat zich lic works concepts, spatial development and citizen-
vooral zal identificeren met regionale stedelijke ship will depend on how spatial patterns and new
landschappen in een nationale en Europese con- forms of citizenship develop. Will the formation of
text. Of is het idee van burgerschap een aflopende metropolitan regions continue? And what kind of
zaak, en krijgen we een super-neoliberale samenle- citizenship will be party to this? Perhaps a very hy-
ving met alleen producenten en consumenten, brid citizenship, which chiefly will identify with re-

96 97
Michiel Dehaene
Kantelendeland­schappen
De landschappelijke
verbeelding van
de tus­senstad
De stadsrand is vanouds de plek waar het verste-
delijkingsproces een landschappelijk tastbare vorm
aanneemt. Op die stadsrand zit een rijke land-
schappelijke traditie vast: niet die van de stoere
stadsgezichten of de bucolische landschappen,
maar de verbeelding van een tussenlandschap ge-
vormd door de wederzijdse doordringing van stad
en land. Bij deze traditie hoort een schilderachtige
beeldtaal die aan deze derde wereld een geheel ei-
gen esthetiek ontleent. Stad en land spelen een
analoog spel als in de dialectische uitwisseling tus-
sen natuur en cultuur in de pittoreske landschaps-
schilderkunst.1 Binnen de dieptewerking van het
landschap worden nu eens de stedelijke dan weer
landelijke elementen op de voorgrond geplaatst.
Maar, of de blik nu stadwaarts of landwaarts kijkt,
de beelden uit het historische genre hebben een
richting en zijn de projectie van een stedelijke orde
op een voorstedelijke ruimte. [FIG. 1&2]
Tussenlandschap
Vandaag laat de verstedelijking zich allang niet
meer lezen als een afgetekend front dat in concen-
trische ringen over het land rolt en in opeenvolgen-
de golven verschillende lagen van stedelijkheid af-
zet. De verstedelijking laat zich in een sterk
vernetwerkte en gemondialiseerde wereld nauwe-
lijks nog vatten in omschreven territoriale eenhe-
den. Neil Brenner laat er in zijn laatste boek
Implosion Explosion geen twijfel over bestaan.2
Verstedelijking is onderhand een planetair feno-
meen. Het is onbegrensd en omspant de wereld als
een meerschalige relationele ruimte. De verstedelij-
king is niet overal aanwezig, maar ze is binnen de
ruimte van space-ship earth onbegrensd, zonder
buitenkant.
Brenner beschrijft een verstedelijkingsproces
dat zich afspeelt in een ruimte met wisselende ter-
ritoriale geometrieën waarin de historische, vaak
nationale verknoping van lokale en bovenlokale lo-
gica’s loskomen en vervolgens in verschaalde vorm
opnieuw worden verbonden. Deze variabele geome-
trieën zijn niet langer lokaal of nationaal, niet langer
gedomineerd door monocentrische centrum-perife-
rie relaties. Het gaat allang niet meer over een me-
tropoolregio of een functioneel stedelijk gebied dat
98
zich uitstrekt voorbij de grenzen van de stedelijke of
metropolitane administratieve eenheid, maar om
open netwerken waarin steden meebewegen in een
complex proces van territoriale herschaling. Steden
treden met elkaar in competitie, nationale territoria
worden op Europese schaal opnieuw gebundeld, re-
gio’s weken zich los uit de oude natiestaat en vor-
men de bouwstenen van een postnationaal
staatsbestel.
Bij de planetaire verstedelijking hoort een veral-
gemening van het tussenstedelijk landschap dat
zich niet langer langs een duidelijke grens aftekent,
maar mee-evolueert met de wisselende territoriale
geometrieën. Dit veralgemeend tussenstedelijk
landschap lijkt visueel op het landschap van het
verstedelijkingsfront, maar dan zonder afgetekende
richting. Waarheen het hedendaags tussenstedelijk
landschap onderweg is, is minder duidelijk dan ooit
en verschilt van plek tot plek. Sebastien Marot ka-
rakteriseerde het hedendaagse tussenlandschap
als suburbaan, onderbepaald en subliminaal.3
Thomas Sieverts heeft het in zijn beschrijving van
de verstedelijking in het Duitse Ruhrgebied over de
Zwischenstadt, gevormd door polariteiten die niet
op eenduidige wijze uitkristalliseren in netjes ge-
scheiden en contrasterende territoria: tussen Ort
und Welt, Raum und Zeit, Stadt und Land.4 Deze
ruimte, zo stelt Sieverts, is in limbo, wordt ver-
scheurd en verdeeld door haar tussenstedelijk ka-
rakter. Wat ontbreekt is de intellectuele arbeid die
deze ruimte als ontwerpopgave (Gestaltungsfeld)
oppakt en expliciet tot voorwerp maakt van maat-
schappelijke verbeelding. ‘De vaste typologie van
het bouwen kan hier maar beperkt aan bijdragen’.5
Deze opgave, aldus Sieverts, is eerst en vooral
landschappelijk.
In de afgelopen 20 jaar sinds Sieverts en ande-
ren de blik op de tussenstad richtten, hebben ste-
denbouwers, landschappers en architecten zich col-
lectief in het zweet gewerkt om deze beeldloze
wereld te documenteren en te tonen. We zagen een
niet aflatende stroom aan fotografische oefeningen,
atlassen, films, etcetera.6 Er werd ook druk gewan-
deld en verteld, op zoek naar een zinnig standpunt
1 4
Steven Jacobs en Frank Maes, Thomas Sieverts, Zwischenstadt
‘Als een Schilderij’, in: Steven (Braunschweig: Vieweg, 1998).
Jacobs en Frank Maes (red.), 5 that occurs in a space with changing territorial ge-
Beyond the Picturesque (Gent: Ibid, 139.
S.M.A.K.-Stedelijk Museum voor 6 terweavings of local and supra-local logistics net-
Actuele Kunst, 2009), 8-23. Een interessant overzicht van
2 dergelijke mappingsoefeningen
Neil Brenner, Implosion/ werd door Actar en Arc en Rêve
Explosion: Towards a study of getoond in de tentoonstelling
planetary urbanization (Berlijn: ‘Mutations. R. Koolhaas, S.
Jovis, 2014). Boeri, S. Kwinter, H.U. Obrist’.
3 Mutations (Bordeaux/Barcelona:
Sebastien Marot, Suburbanism Arc en Rêve en Actar, 2000).
and the Art of Memory (Londen:
AA Publications, 2003).
Michiel Dehaene
Landscapes at the
Tipping Point
The Landscape of the
In-Between City
The urban-rural fringe is traditionally the place
where the urbanisation process assumes a form
with a specific landscape character. This urban
fringe has a rich landscape tradition: not that of the
proud cityscape or the bucolic landscape but of an
in-between landscape formed by the mutual inter-
penetration of city and countryside. Part of this tra-
dition is a scenic visual idiom that gives this third
world an aesthetic entirely its own. City and coun-
tryside play an analogue game similar to that of the
dialectical exchange between nature and culture in
picturesque landscape paintings.1 Within the three-
dimensional effect of the painting, sometimes ur-
ban elements are in the foreground of the land-
scape, at other times rural elements are. But no
matter whether the viewer’s gaze is directed to-
wards the city or the countryside, the images in this
historical genre have a clear orientation and are the
projection of an urban order on a not yet urban
space. [FIG. 1&2]
The In-Between Landscape
Today, urbanisation can no longer be seen as a
marked-off front that washes over the countryside
in concentric circles and deposits different layers of
the city in successive waves. In a highly networked
and globalised world, urbanisation can hardly be
grasped in terms of circumscribed territorial units
anymore. Neil Brenner leaves no doubt about this
in his latest book, Implosion Explosion.2
Urbanisation has become a planetary phenomenon.
It is boundless, and spans the world like a multi-
level relational space. Urbanisation is not happen-
ing everywhere, to be sure, but within the area of
spaceship Earth it has no limits, no ‘outside’.
Brenner describes a process of urbanisation
ometries, in which the historical, often national, in-
works come undone and subsequently are rewoven
on another scale entirely. These variable geome-
tries are no longer local or national, no longer domi-
nated by monocentric centre/periphery relations.
This no longer has anything to do with metropolitan
regions or functional urban areas that extend be-
yond the boundaries of an urban or metropolitan
99
administrative unit, but with open networks in
which cities co-evolve in a complex process of res-
caling. Cities enter into competition, national ter-
ritories are re-bundled at the European level, re-
gions break free from the old nation-state and form
the new building blocks of a post-national new
state-space.
Planetary urbanisation brings with it a generali-
sation of the in-between landscape, which no long-
er is marked by clear-cut boundaries but evolves as
territorial geometries change. This generalised twi-
light landscape visually resembles the landscape of
the urbanising front, but without a delineated direc-
tion. Where today’s in-between landscape is head-
Michiel Dehaene   Landscapes at the Tipping Point / Kantelendeland­s chappen
ing is less clear than ever, and differs from place to
place.
Sebastien Marot characterises the contempo-
rary suburban landscape as ‘sub-urban’, under-de-
termined and ‘sub-liminal’.3 In his description of the
urbanisation in Germany’s Ruhr Region, Thomas
Sieverts speaks of the Zwischenstadt, or the ‘in-be-
tween city’, formed by polarities that cannot easily
be crystallised into neatly separated and contrast-
ing territories: local and global, space and time, city
and countryside.4 This Zwischenstadt, according to
Sieverts, is in limbo, torn and divided by its in-be-
tween nature. What is lacking is the intellectual ef-
fort of approaching this as a design assignment
and explicitly making it the object of social concep-
tualisation. ‘The vast building typology can contrib-
ute here but to a limited extent.’5 This assignment,
claims Sieverts, is first and foremost about
landscape.
In the 20 years since Sieverts and others
trained their gaze on the in-between city, urban
planners, landscapers and architects have collec-
tively worked themselves into a sweat in order to
document and portray this imageless world. We
have seen an endless stream of photographic exer-
cises, atlases, films, etcetera.6 There has also
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
been a lot of walking about and talking in the
search for a sensible standpoint, and especially for
shared imaginaries. Historians and heritage experts
also have kept their end up. This faceless part of
1 4
Steven Jacobs and Frank Maes, Thomas Sieverts, Zwischenstadt
‘Als een Schilderij’, in: Steven (Braunschweig: Vieweg, 1998).
Jacobs and Frank Maes (eds.), 5
Beyond the Picturesque (Ghent: Ibid., 139.
S.M.A.K.-Stedelijk Museum voor 6
Actuele Kunst, 2009), 8-23. An interesting overview of such
2 mapping exercises was presen-
Neil Brenner, Implosion/ ted by Actar and Arc en Rêve in
Explosion: Towards a Study of the exhibition ‘Mutations. R.
Planetary Urbanization (Berlin: Koolhaas, S. Boeri, S. Kwinter,
Jovis, 2014). H.U. Obrist’. Mutations
3 (Bordeaux: Actar / Arc en Rêve,
Sebastien Marot, Sub-Urbanism 2000).
and the Art of Memory (London:
AA Publications, 2003).
en vooral naar een gemeenschappelijk verbeel-
dingsregister. Ook de historici en de erfgoedkundi-
gen lieten zich niet onbetuigd. Dit beeldloos stuk
wereld, zo bleek, had zijn eigen geschiedenis, zijn
historische diepte.7 Echt onzichtbaar was, in die zin,
het tussenland de laatste 20 jaar niet. In dit artikel
onderzoek ik de betekenis van de nadrukkelijke
aandacht voor landschap.
Alles landschap
Het beeldloos karakter, het gebrek aan Gestaltung
om met Sieverts te spreken, is niet enkel het ge-
volg van een aanvankelijk gebrek aan professionele
aandacht van ontwerpers en stedenbouwkundigen.
Het probleem zit dieper. De tussenstad vormt let-
terlijk een wereld die er tussenuit valt.8 Vanuit be-
stuurlijk standpunt is dit overduidelijk. Ze behoren
noch tot de lokale bestuurlijke orde, noch tot de
stad, maar bevinden zich op een elastisch (regio-
naal) bestuurlijk niveau waar tegelijk bestuurlijke
drukte (lees: druk cross sectoraal overleg) maar te-
gelijk de bestuurlijke leegte heerst (zwak geïnstituti-
onaliseerd). De tussenstad wordt op haar wenken
bediend door de lokale politiek, maar is tegelijk als
tussenstad politiek niet gerepresenteerd. De ruimte
is daardoor ook letterlijk de optelsom van lokale
handelingen, zonder coherente terugkoppeling naar
een meer gecoördineerde vorm van bestuur.
De tussenstad produceert een ‘accumulatieland-
schap’ dat zich nauwelijks als landschap laat lezen.
Tegelijk lijkt net deze ruimte zonder landschap een
landschappelijke blik uit te lokken. Deze landschap-
pelijke blik stuurt een zoekproces dat uit de ver-
spreide slagorde nieuwe gelegenheidsverbanden
staat doordat activiteiten in elkaars nabijheid
plaatsvinden en het geheel meer begint te beteke-
nen dan de som der delen. De landschappelijke blik
registreert dit moment en organiseert het zonder
dat dit hoeft uit te kristalliseren in de sterk geïnte-
greerde orde en publieke ruimte van de compacte
stad.10
Het landschap als alternatief lanceert een los-
sere aanpak dan de stedenbouw die zich op de re-
gie van de publieke ruimte richt. Het landschappe-
lijk alternatief probeert de tussenstad te
herverzamelen niet in geconsolideerde ruimten,
maar in wisselende verbanden waarin relaties op
afstand en logica’s van nabijheid, reële en virtuele
ruimten elkaar steeds meer kruisen. Het landschap-
pelijk perspectief accepteert dat, buiten de context
van de intensieve stedelijkheid van de compacte
stad, verstedelijking zich niet laat denken in sterk
geïntegreerde projecten, in complexe snedes, infra-
structurele hoogstandjes. Het landschap als alter-
natief houdt zich ver van de geïntegreerde formats
van de stedenbouw, maar heeft tegelijk wel een
doortastend project nodig dat de accumulatieland-
schappen van de planetaire verstedelijking laat kan-
telen tot ruimtelijke milieus die het stedelijk leven
kunnen accommoderen en die de argeloze con-
sumptie van de ruimte inruilen voor een gedeeld ge-
bruik. Het landschap markeert de gedeelde ge-
bruikswaarde van de tussenstad en organiseert het
stedelijk veld als voorwerp van wat in marxistische
termen ‘collectieve consumptie’ heet.11
Ontwerplaboratoria van het tussenstedelijk
landschap
the world, it turns out, has its own history, a histori-
cal depth of its own.7 In that sense, the in-between
land has not truly been invisible these past 20
years. In this article, I will investigate the urban
planning significance of the express attention being
placed on landscape.
Everything Is Landscape
That anonymity, that lack of character or gestaltung,
to use Sieverts’ term, is not only the result of an
initial lack of professional attention from designers
and urban planners. The problem lies deeper. The
in-between city is a world that literally falls in be-
tween things.8 From an administrative standpoint,
this is patently obvious. It falls neither under the
local administrative rule nor under municipal rule,
but is on an elastic (regional) administrative level
where administrative overcrowding (intensive cross-
sector consultation) simultaneously prevails along
with administrative emptiness (weak institutionali-
sation). The in-between city is waited on hand and
foot by local politicians but at the same time is not
politically represented as such. It is therefore also
literally the sum of local actions without the frame-
work of a more coordinated form of administration.
The in-between city produces an ‘accumulation
landscape’ that can hardly be considered a land-
scape. At the same time, this space without a land-
scape is precisely what seems to elicit a landscape
approach. That approach steers a search process
that attempts to make new, ad hoc connections be-
tween the dispersed ranks. It opens a cultural path
that is particularly well suited for filling the void be-
tween the political-administrative task on the one
hand and economic logic on the other. The ‘land-
scapification’ of spatial planning accompanies the
further urbanisation of this space. It prepares the
way for the urban socialisation of a space where,
for the time being, the status quo formed by the to-
tality of ad hoc claims that historically constitute
the in-between city still prevails.
For that reason, Sebastien Marot praised land-
scape as an alternative for a task that in the world
of urban planning is traditionally connected with
public space.9 Like public space, landscape relates
the separate parts of an urbanised space to one
another. In other words, the urban in-between
7 8
The Dutch Belvedere programme Valeria Fedeli, ‘Idea
explicitly superimposed the sear- Competitions: Contemporary
ches for new landscapes and Urban Planning in Urban Regions
new heritage. Koos Bosma and and the Concept of Trading
Jan Kolen (eds.), Geschiedenis Zones’, in: A. Balducci and R.
en Ontwerp: Handboek voor de Mäntysalo (eds.), Urban Planning
omgang met cultureel erfgoed as a Trading Zone (Dordrecht:
(Nijmegen: Vantilt, 2010). Springer, 2013), 37-55.
9
Sebastien Marot, The Landscape
as Alternative (Antwerp: De
Singel, 1999), 9-33.

probeert samen te stellen. Het opent een cultureel
pad dat uiterst geschikt is om de leegte te vullen
tussen de politiek-bestuurlijke opgave enerzijds en
de economische logica’s anderzijds. De verland-
schappelijking van de ruimtelijke orde begeleidt de
verdere verstedelijking van deze ruimte. Het bereidt
auteur
De tussenstad is al geruime tijd voorwerp van na-
drukkelijke ontwerparbeid. Waar in Europa ontwer-
pers in de jaren 1980 nog volledig gefixeerd leken
op de ‘reconstructie van de historische stad’, ver-
huisde het ontwerplaboratorium sinds de jaren
1990 volop naar het buitengebied. In wat volgt pro-

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

de stedelijke vermaatschappelijking voor van een beer ik de nadrukkelijke rol die landschappelijke
ruimte waar vooralsnog de status quo heerst, ge- verbeelding speelt in dit laboratorium te belichten.
vormd door de optelsom van ad hoc claims die his- Ik ga dieper in op vier oefeningen die de nodige
torisch gezien op de tussenstad vast zitten.
Sebastien Marot prees om die reden het landschap 7 R. Mäntysalo (red.), Urban
Het Nederlandse Belvedere- Planning as a Trading Zone
aan als alternatief voor een opgave die in de ste- programma legde expliciet de (Dordrecht: Springer, 2013),
denbouw en architectuur traditioneel verbonden is zoektocht naar nieuwe 37-55.
aan de publieke ruimte.9 Het landschap betrekt net landschappen en nieuw erfgoed 9
over elkaar heen. Koos Bosma Sebastien Marot, The Landscape
zoals de publieke ruimte de losse onderdelen van en Jan Kolen (red.), as Alternative (Antwerpen: De
de verstedelijkte ruimte op elkaar. De stedelijke Geschiedenis en Ontwerp: Singel, 1999), 9-33.
tussenruimte vraagt met andere woorden niet om Handboek voor de omgang met 10
cultureel erfgoed (Nijmegen: Michiel Dehaene, Tuinieren in het
een landschappelijke blik, omdat ze halfom stad – Vantilt, 2010). stedelijk veld / Gardening in the
halfom open ruimte zou zijn, maar vooral omdat er 8 urban field (Gent: A&S/Books,
vooralsnog geen beeld(en) op vastzit(ten), omdat Valeria Fedeli, ‘Idea 2013).
Competitions: Contemporary 11
het beeldend moment in het verstedelijkingsproces Urban Planning in Urban Regions Andy Merrifield, The New Urban
nog nauwelijks heeft plaatsgevonden. and the Concept of Trading Question (Londen: Pluto Press,
Verstedelijking begint wanneer meerwaarde ont- Zones’, in: A. Balducci en 2014).
Nicolas Poussin, Paysage avec les funérailles de Phocion, 1648 Pablo Picasso, Paysage (Landscape with Dead and Live Trees), 1919

100 101
aandacht kregen en gebruik ze om verschillende ori-
ëntaties in het collectief zoekproces aan te tonen.
1 Het nieuwe gelaagde platteland – AIR
Zuidwaarts, 1998-1999
Met de internationale ontwerpwedstrijd op de Kop
van Zuid in Rotterdam (1982) had Architecture
International Rotterdam (AIR) een stevige reputatie
opgebouwd. AIR heeft daarmee mede de
Nederlandse variant van het stadsproject op de in-
ternationale kaart gezet. In 1998 meeliftend op de
groeiende interesse voor het buitengebied verlegt
AIR haar actieterrein naar de Hoeksche Waard, een
eiland in de delta ten zuiden van Rotterdam, waar
het rurale landschap vooralsnog overheerste, maar
de druk van de stad voelbaar was. ‘Een groot bedrij-
venterrein in het noorden, een kassengebied in het
zuiden en de hogesnelheidslijn door het oosten’.12
Ook het tracé van de A4 was dwars door het gebied
getekend en werd gezien als voorbode van meer on-
heil. ‘Het rommelige beeld van IJsselmonde [een
ander eiland in de Rotterdamse delta, MD] moet
kost wat kost worden vermeden’.13 Een zinvolle rela-
tie met de stedelijke logica rondom kon enkel wor-
den ontwikkeld op basis van de eigen dynamiek van
dit agrarisch open-ruimtegebied. [FIG.3]
AIR koos meer dan ooit voor het maatschappe-
lijk debat. Rotterdam moest op safari in de polder.
Covers of the magazine published by the AIR organisation during the AIR Zuidwaarts event /  Architecture International Rotterdam (AIR) built up a
Covers van het tijdschrift dat door stichting AIR tijdens de manifestatie AIR Zuidwaarts werd uitgegeven
102
De stem van het gebied zou gehoord worden. Dit
resulteerde in een opzet in twee delen. Eerst wer-
den kunstenaars, fotografen, schrijvers en weten-
schappers het veld in gestuurd. Hun bevindingen
werden op een conferentie gepresenteerd waarna
de fakkel werd doorgegeven aan acht ontwerp-
teams.14 Dirk Sijmons en Yttje Feddes; Peter
Calthorpe; Frits Palmboom en Jaap van den Bout;
François Roche; Marieke Timmermans; Edzo
Bindels met Ruurd Gietema, Henk Hartzema en
Arjan Klok; Jörg Dettmar met Urlike Beuter en
Harald Fritz, en ten slotte Stefano Boeri. De land-
schappelijke blik was het bindmiddel tussen beide.
De inzet van Air Hoeksche Waard was een nieuw
pact tussen platteland en stad. De stad land tegen-
stelling, zo klonk alom in de jaren 1990, was ach-
terhaald. Wat achteraf bekeken opvalt, is hoe hard
de ontwerpvoorstellen voor de Hoeksche Waard
toch nog op deze tweedeling vastzitten. In het bes-
te geval was dat zo, omdat deze stelling gewoon
niet aanvaard werd en de vernieuwing van het plat-
teland voor de nodige tegendruk moest zorgen.
Marieke Timmermans bracht de Nieuwe
12 14
AIR, De ontdekking van de AIR, Waar het landschap
Hoeksche Waard (Rotterdam: begint / New Landscape Frontier.
Stichting AIR, 1998), 2. Reader International Conference
13 29-31 October 1998 (Rotterdam:
Ibid. Stichting AIR, 1998).
space does not call for a landscape approach be-
cause it is half city, half open space, but primarily
because it does not yet have a fixed image, be-
cause the expressive moment in the urbanisation
process has hardly occurred thus far. Urbanisation
starts when surplus value arises because activities
take place near people, and the whole begins to
mean more than the sum of its parts. The land-
scape approach registers this moment and organ-
ises it, without having to crystallise it into the highly
integrated order and public spaces of the compact
city.10
As an alternative, landscape offers a looser ap-
proach than that of traditional forms of urban plan-
ning, which focus on the control over public space.
The landscape alternative attempts to recompile
the in-between city, not as an assembly of consoli-
dated public spaces but in varying contexts in
which distant relations and propinquity, real and vir-
tual spaces, increasingly cross one another. The
landscape perspective accepts the fact that out-
side the context of the intensive urbanism of the
compact city, urbanisation cannot be thought of in
terms of highly integrated projects, complex sec-
tions or infrastructural tours de force. Landscape as
an alternative remains far from the integrated for-
mats of urban planning, but at the same time, it re-
quires a vigorous project that can turn the accumu-
lation landscapes of planetary urbanisation into
spatial environments that can accommodate urban
living and replace the careless consumption of
space with shared use. Landscape marks the
shared utility value of the in-between city and or-
ganises the urban field as an object of what in
Marxist terms is called ‘collective consumption’.11
Design Laboratories for the In-Between
City Landscape
The in-between city has been the subject of intense
design work for some time. Whereas in the 1980s,
designers in Europe still seemed to be completely
fixated on the ‘reconstruction of the historical city’,
since the 1990s design laboratories have turned to
the outskirts of the city. In the following, I will at-
tempt to describe the emphatic role that the imag-
ining of landscape plays in this laboratory. I will
more deeply examine four exercises that have at-
tracted the requisite attention and use them to
demonstrate different orientations in the collective
search process.
1 The New Layered Countryside – AIR Zuidwaarts,
1998-1999
With the organisation of the international design
competition for the Kop van Zuid in 1982,
firm reputation and put the Dutch version of the ur-
103
ban project on the international map. In 1998, join-
ing in with the growing interest for the urban periph-
ery, AIR shifted its field of action to the Hoeksche
Waard, an island in the delta to the south of
Rotterdam where the rural landscape still predomi-
nated but the bustle of the city was clearly evident.
‘A large industrial terrain to the north, an area with
greenhouses to the south and the high-speed rail-
way line transecting the east.’12 The route for the
A4 motorway had also been drawn straight through
the area and was seen as a herald of more disas-
ter. ‘The messy look of IJsselmonde [another island
in the Rotterdam delta – MD] had to be avoided at
all costs.’13 A meaningful relationship with the sur-
rounding urban claims on the area could only be de-
veloped on the basis of the dynamics of this agrar-
ian/open space itself. [FIG.3]
More than ever, AIR concentrated on the social
debate. It was time for Rotterdamers to go on an
expedition to the polder. The voice of this region
had to be heard. The result was a two-part ap-
proach. First, artists, photographers, writers and
scientists were sent into the field. Their findings
were presented at a conference, after which the
torch was passed to eight design teams:14 Dirk
Sijmons and Yttje Feddes; Peter Calthorpe; Frits
Palmboom and Jaap van den Bout; François Roche;
Marieke Timmermans; Edzo Bindels teaming up
with Ruurd Gietema, Henk Hartzema and Arjan
Klok; Jörg Dettmar with Urlike Beuter and Harald
Fritz; and Stefano Boeri. The landscape approach
was the binding element between the two parts.
At stake in AIR Hoeksche Waard was a new pact
between country and city. The city/country contra-
auteur
distinction was outdated, so said everyone in the
1990s. In retrospect, what is striking about the de-
sign proposals for the Hoeksche Waard is how
much they still clung to that dichotomy. In the best
case, this is because they simply did not agree with
the general consensus and modernisation of the
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
countryside was a necessary reaction to that.
Marieke Timmermans came up with the New
Landscape Map of the Netherlands, a counterpart
to the recently published New Map.15 [FIG. 4] This
10 14
Michiel Dehaene, Tuinieren in het AIR, Waar het landschap begint/
stedelijk veld / Gardening in the New Landscape Frontiers.
Urban Field (Ghent: A&S/Books, International Conference Reader,
2013). October 29-31, 1998 (Rotterdam:
11 Stichting AIR, 1998).
Andy Merrifield, The New Urban 15
Question (London: Pluto Press, In 1997, the urban planners’ as-
2014). sociations BNSP, NVTL and
12 NIROV published the New Map of
AIR, De ontdekking van de the Netherlands, which took the
Hoeksche Waard (Rotterdam: VINEX spatial planning memo-
Stichting AIR, 1998), 2. randa until 2005 as its time hori-
13 zon, http://nirov.platform31.nl/
Ibid. Home/Projecten/De_Nieuwe_
Kaart/Website/English_site.aspx.
Landschapskaart van Nederland, de tegenhanger
van de pas uitgebrachte Nieuwe Kaart.15 [FIG. 4]
Deze kaart was een pleidooi voor duidelijker keuzes
en landschappelijke specialisatie. Voor de
Hoeksche Waard betekende dit de introductie van
het nieuwe gemengde bedrijf dat op bijna autonome
wijze telkens voor 100 ha landbouwlandschap zou
instaan.
Maar ook de pogingen om de stad-land relatie te
overstijgen bestonden toch vooral in een oefening
in het hertekenen van een complexere grens of het
bedenken van een vorm van overlap. De stedenbou-
wers Palmboom en Van den Bout, Boeri, en
Bindels/Gietema/Hartzema/Klok brachten alterna-
tieve nederzettingspatronen waarin groen en rood
anders op de kaart werden geschikt in intensieve
en extensieve patronen, met infrastructuur en water
als de belangrijkste sturingsmiddelen. Sijmons en
Feddes zetten hun eerste stappen in het ontwerpen
met stromen. De kennis bij de chemische industrie
in de haven werd centraal geplaatst in de ontwikke-
ling van een nieuw landschap. Het historische pol-
derlandschap werd uitgerust met een dubbel water-
systeem om lokaal het waterpeil in te kunnen
stellen en zo een grote diversiteit aan waterrijke
teelten te produceren voor een nieuwe biomassa-
en vezelverwerkende industrie. [FIG.5]
In de zoektocht naar landschappelijke referen-
ties voor het tussenland werd in AIR Hoeksche map was an argument for clearer choices support-
Waard gepeild naar een diepere grond, naar een or- ing a possible differentiation of the landscape. For
ganiserend principe, een structurele basis die stad the Hoeksche Waard, this meant the introduction of
en land met elkaar zouden kunnen delen. Het oude new mixed farms, each of which would vouch for
polderlandschap heeft zijn houdbaarheid bereikt en 100 hectares of agricultural landscape in an almost
ligt er als een landschap zonder productieve basis autonomous manner.
bij. Het logische antwoord is een nieuwe productie- However, even the design proposals that at-
logica met een bijhorend nieuw landschap. Zeker bij tempted to transcend the city/country relation
de Nederlandse ontwerpteams domineert dit functi- mainly consisted of exercises in redrawing a more
onele ontwerpethos. De scheiding tussen stad en complex boundary or thinking up a new type of over-
land mag dan wel achter ons liggen, binnen de lo- lap. The urban planners Palmboom and Van den
gica van de lagenbenadering16 worden ze toch nog Bout; Boeri; and Bindels/Gietema/Hartzema/Klok
vooral als gescheiden werelden behandeld, die res- came up with alternative patterns of settlement in
pectievelijk de occupatielaag of de ondergrond toe- which ‘green’ and ‘red’ areas were arranged differ-
behoren. Structuur, infrastructuur, en de vertaling ently on the map, in intensive and extensive pat-
in een ordelijk en leesbaar landschap houdt alles terns, with infrastructure and water as the most im-
samen. portant means of delineating them. Sijmons and
Feddes took their first steps in designing with
2 De ontluikende landschappen van de verspreide flows. The knowledge available from the chemical
stad – IBA Emscher, 1989-1999 industry in the harbour took pride of place in the
15 16 development of a new landscape. The historical pol-
De beroepsverenigingen BNSP, Jeroen van Schaik en Ina
NVTL en NIROV brachten in 1997 Klaasen, ‘The Dutch Layers der landscape was fitted out with a double water
de Nieuwe Kaart van Nederland Approach to Spatial Planning and system that would make it possible to locally adjust
uit die als tijdshorizon de Vinex- Design: A Fruitful Planning Tool the water level in order to produce the greatest pos-
planning tot 2005 aanhield, or a Temporary Phenomenon?’,’
www.nieuwekaart.nl. in: European Planning Studies, sible variety of wetland cultivation for a new bio-
jrg. 19 (2011) nr. 10, 10, mass and fibre processing industry. [FIG.5]
1775-1796.
In its search for landscape references for the ur-
ban fringe, AIR Hoeksche Waard looked for deeper
grounds, an organising principle, a structural basis
that city and countryside could share with one an-
other. The old polder landscape had outlived its
shelf life and was non-productive as a landscape.
The logical answer was a new productive rationale
and a new landscape to go with it. Certainly in the
Dutch design teams, this functional design ethic
prevailed. The separation between city and country
might well be past history, but within the logic of
the layered approach16 the two were still mainly
treated as separate worlds that belonged respec-
tively to the occupational layer or the underlying
physical substrate. Structure, infrastructure and
their translation into an orderly, legible landscape
kept everything together.
2 The Burgeoning Landscapes of the Extended
City – IBA-Emscher, 1989-1999
The International Building Exhibition (IBA) Emscher
project was the result of a productive cross-fertili-
sation between a long tradition of architecture exhi-
bitions and a new theme, namely the reconversion
of the derelict industrial landscape of the Ruhr
Region. Here, there was no contrast between rural
16 Design: A Fruitful Planning Tool or
Jeroen van Schaik and Ina a Temporary Phenomenon?,’ in:
Klaasen, ‘The Dutch Layers European Planning Studies, vol.
Approach to Spatial Planning and 19 (2011) no. 10, 1775-1796.

Dirk Symons and Yttje

Feddes Project:
1 New town
2 New margins: double
binding,
3 Willow sprigs and dachas,

auteur
4 ‘Hoeksche Waard’ aire,
5 mixed businesses,
6 Extensive livestock industry
and ‘waterfarmers’,
7 agro-lab,
8 agro-refinery in business
zone,
9 greenhouse farm,

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

10 marketing of geography 

Project Dirk Sijmons en

Yttje Feddes:
1 nieuw stadje,
2 nieuwe marges: dubbel lint,
3 wilgentenen en datsja’s,
4 Air Hoeksche Waard,
5 gemengd bedrijf,
6 extensieve veehouderij en
waterboeren, 7. agro-lab,
8 agro-raffinaderij op
bedrijventerrein,
9 projectvestiging
glastuinbouw,
10 vermarkten van de geografie

Marieke Timmermans, The New Landscape Map of the

Netherlands / De Nieuwe Landschapskaart van Nederland

104 105
Het IBA Emscher-project was het resultaat van een
vruchtbare kruisbestuiving tussen een lange traditie
van Bauausstellungen en een vernieuwde thema-
tiek, met name de reconversie van het versleten in-
dustriële landschap van het Ruhrgebied. Hier geen
tegenstelling tussen landelijke en stedelijke fanta-
sieën maar de erfenis van een verstedelijkt netwerk
dat ‘nooit duidelijk begrensd was, nooit onder een
land of provincie viel, maar werd verenigd door de
vaste greep van de steenkoolindustrie, dwars door
absurde administratieve grenzen heen’.17
IBA Emscher koos resoluut voor de mobilisa-
tie. Een nieuwe visie voor een regio, geassocieerd
met oude industrie en teloorgang, is een strijd voor
de geesten en harten van zijn inwoners. Sieverts
formuleert het achterliggend project als een ‘opti-
mistische droom’:
Kan het perspectief van een nieuw Stad-Cultuur-
Landschap, onder de druk van ecologische pro-
blemen, als instrument in de internationale com-
petitie en als langlopende en betekenisvolle
maatregel om werk te genereren, niet een thema
worden dat door het publiek en de politiek alge-
meen ondersteund wordt, net zoals de vorige ge-
neratie de zorg voor en de vernieuwing van de
historische stadskern omarmde?18
De Emscherpark-manifestatie ging niet, zoals bij
eerdere IBA-edities het geval was geweest, uit van
Green framework of the Emscher Park. This structure is based on
the regional structure drawn by Robert Schmidt for the Ruhr Region
in the 1920s / Groen raamwerk van het Emscherpark. Deze indeling
is gebaseerd op de regionale structuur die door Robert Schmidt in
de jaren 1920 voor het Ruhrgebied werd uitgetekend
106
projecten die door een centrale organisatie werden
geïnitieerd. De organisatie lanceerde een oproep en
gaf projecten die zich in het kader van het
Emscherpark inschreven een IBA-label mee.19 Met
deze projectmatige aanpak wilde het team van cu-
ratoren onder leiding van Karl Ganser nadrukkelijk
breken met een traditie van blauwdrukplanning.
Maar IBA deed meer dan laten zien dat je projectge-
wijs aan de wereld kan bouwen. Perspective
Incrementalism was het motto. Wat zoveel beteken-
de als aan de hand van concrete projecten gestaag
bouwen aan een gedeeld perspectief.20
Dat gedeeld perspectief was nadrukkelijk land-
schappelijk. De notie van het landschapspark
Emscher verwees naar de regionale gebiedsvisie uit
de jaren 1920 waarin bij middel van groenstructu-
ren was gekozen voor een geleding van de ruimte-
lijke structuur. [FIG 6] Maar de aandacht voor land-
schap draaide tegelijk om een nieuwe esthetiek.
Het ging om niet minder dan de culturele herbezet-
ting van dit gebied en dat kon enkel door ook daad-
werkelijk die nieuwe verhouding tot de regio en haar
historische erfenis landschappelijk ervaarbaar te
maken. [FIG 7]
De nieuwe landschappelijke verbeelding voor het
Emscherpark zou niet zomaar volgen uit de geleide-
lijke herontwikkeling, maar ging er in belangrijke
mate aan vooraf. Het bracht een nieuwe, in aan-
vang vaak heel dunne en soms tijdelijke laag aan
van nieuwe ruimtelijke installaties die als referentie-
punt konden fungeren voor de projectmatige heront-
wikkeling en her-toeëigening van een vacant histo-
risch landschap. Ook dit perspectief – waarvan
Emscherpark maar één van de vele laboratoria is
geweest – heeft school gemaakt via de vele initia-
tieven die expliciet inzetten op de tussentijd om het
tussenstedelijk landschap met feestelijke arrange-
menten letterlijk te vullen met een nieuw publiek.
3 Verdicht Metropolitaan Landschap:
Bordeaux – 50.000 Logements autour des axes
de transports collectifs, 2008-2013
In vergelijking met AIR of IBA Emscher heeft de in-
ternationale ontwerpoefening voor de periferie van
Bordeaux het voordeel van de duidelijkheid. Een
duidelijke opdrachtgever: La Communauté Urbaine
de Bordeaux (La CUB), een bestuurlijk orgaan ver-
17 The projects 10 years later
Robert Schäfer, ‘Editorial’, in: (Essen: Klartext Verlag, 2008).
Topos European Landscape 20
Magazine, nr. 26 (1999), 5. Thomas Sieverts en Karl Ganser,
18 ‘Vom Aufbaustab Speer bis zur
Sieverts, Zwischenstadt, op. cit. Internationalen Bauausstellung
(noot 4), 162. Emscher Park und darüber
19 hinaus. Planungskulturen in der
Angela Uttke, Lars Niemann, Bundesrepublik Deutschland’,
Thorsten Schauz en Peter in: disP – The Planning Review,
Empting (red.), International jrg. 29 (1993) nr. 115, 31-37.
Building Exhibition Emscher Park.
and urban fantasies but the heritage of an urban-
ised network that ‘never was clearly delineated,
never fell within a country or province, but was unit-
ed by the vast grip of the coal industry, cutting right
across absurd administrative boundaries.’17
IBA-Emscher resolutely went for mobilisation.
Promoting a new vision for a region associated with
an old industry and a sense of loss meant waging a
battle for the hearts and minds of its inhabitants.
Sieverts describes the project as ‘an optimistic
dream’:
Can the perspective of a new City-Culture-
Landscape, as an instrument in international
competition and as a long-running and meaning-
ful measure for generating work under the pres-
sure of ecological problems, become a theme
that is generally supported by the public and po-
litical parties, just as the last generation em-
braced the care and renovation of the historical
city centre?18
Unlike earlier IBA editions, the Emscher Park event
was not based on projects initiated by a central or-
ganisation. The organisation launched a call and
gave an IBA Label to projects signing up for Emscher
Park.19 With this project-oriented approach, the
team of curators headed up by Karl Ganser ex-
pressly wanted to break away from the tradition of
Piazza Metallica, Landschaftspark Duisburg-Nord, Büro
Latz+Partners
107
blueprint planning. But IBA did more than just show
that you can rebuild the world on a project by pro-
ject basis. ‘Prospective Incrementalism’ was the
motto – which came down to gradually working on a
shared perspective based on concrete projects.20
That shared perspective expressly was land-
scape driven. The idea for an Emscher ‘landscape
park’ originated in a regional area plan from the
1920s, in which the spatial structure had been ar-
ticulated by greenery. [FIG 6] But at the same time,
interest in landscape revolved around a new aes-
thetic. It was no less than the cultural reoccupation
of this area, and that could only be done by actively
making it possible to experience a new relation to
the region and its historical heritage through land-
scape. [FIG 7]
The new landscape look for Emscher Park would
not simply be a result of gradual redevelopment but
would take place for an important part before that.
It introduced a new, initially often very thin and at
times temporary, layer of spatial installations that
could function as reference points for the step-by-
step redevelopment and reclaiming of a vacant his-
torical landscape. This perspective – of which the
Emscher Park is only one of many laboratories –
also gathered a following through the many initia-
tives that explicitly focused on the interim period,
making festive arrangements in order to literally fill
the in-between landscape with a new public.
3 Densified Metropolitan Landscape:
Bordeaux – 50,000 Housing Units around the
Transport Axes, 2008-2013
In comparison with AIR or IBA-Emscher, the interna-
auteur
tional design exercise for the periphery of Bordeaux
had the advantage of clarity of purpose. An explicit
commissioner: La Communaute Urbaine de
Bordeaux (La CUBE), an administrative organ re-
sponsible for the metropolitan region. And a clear-
cut assignment: to develop densification strategies
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
for the areas around the stops for the newly laid
tramlines in the outskirts of the city. The interna-
tional design consultants, however, were not asked
for a simple confirmation of this resolute starting
point but for strategies that link the development of
17 20
Robert Schäfer, ‘Editorial’, in: Thomas Sieverts and Karl
Topos European Landscape Ganser, ‘Vom Aufbaustab Speer
Magazine, no. 26 (1999), 5. bis zur Internationalen
18 Bauausstellung Emscher Park
Sieverts, Zwischenstadt, op. cit. und darüber hinaus.
(note 4), 162. Planungskulturen in der
19 Bundesrepublik Deutschland’, in:
Angela Uttke, Lars Niemann, disP – The Planning Review, vol.
Thorsten Schauz and Peter 29 (1993), no. 115, 31-37.
Empting (eds.), International
Building Exhibition Emscher Park:
The Projects 10 Years Later
(Essen: Klartext Verlag, 2008).
antwoordelijk voor de metropoolregio. En een duide-
lijke opgave: het ontwikkelen van verdichtingsstra-
tegieën voor de stadsrand rondom de haltes van de
nieuw aangelegde tramlijnen. De internationale ont-
werpconsultatie vroeg echter niet om de eenvou-
dige bevestiging van dit robuuste uitgangspunt,
maar om strategieën die infrastructuurontwikkeling,
verdichting en stadsvernieuwing aan elkaar koppe-
len. Die vraag kan niet beantwoord worden zonder
een interpretatie van het bestaande stedelijke pa-
troon en een visie op een toekomstig stedelijk
landschap.
Vijf internationale ontwerpteams werden gese-
lecteerd om te antwoorden op deze duidelijke
vraag. Alexandre Chemetoff, L’AUC samen met Bas
Smets, 51N4E samen met GRAU, Lacaton & Vassal
en OMA. Alle teams verwerpen de introductie van
instant stedelijkheid in het suburbaan woonmilieu.
Djamel Klouche (L’AUC) verwoordt het mooi: ‘Ook
de suburbane wijken met lage dichtheid moeten
hun bestaansreden vinden in metropolitaan stede-
lijk gebied. We moeten in elk geval vermijden dat de
suburbane plekken die overblijven zich afzetten te-
gen de metropool.’21 Hoe kan met andere woorden
het huidige residentieel landschap door geleidelijke
toevoeging zich zo omvormen dat het integraal deel
wordt van de metropoolregio?
Alle teams delen de zorg om dichtheid niet zo-
maar in te vullen als meer woningen per hectare,
maar te vertalen als toegevoegde waarde: meer
landschap (OMA), collectieve voorzieningen (l’AUC),
meer publieke ruimte (Chemetoff), meer verknoping
(51N4E), reconversie van bestaand patrimonium
(Lacaton & Vassal). Die intensivering van de ruimte
wordt vooreerst lokaal gedacht. De bureaus ver-
beelden nieuwe situaties die kunnen ontstaan,
door de reconversie van parkeerplaatsen, door het
aansnijden van rafelranden, door het inrichten van
de ruimte tussen gebouwen als collectieve ruimte,
door de introductie van micro-centraliteiten.
Verschillende projecten verbeelden nieuwe land-
schappelijke interieurs die lokaal voor een nieuwe
conditionering en gebruik van de ruimte kunnen zor-
gen. Ondanks deze lokale oriëntatie zoeken de pro-
jecten op systematische wijze naar logica’s die het
kavelniveau overstijgen en toelaten om in een om-
geving waar de private logica domineert, een pu-
bliek landschap te construeren dat door meerdere
activiteiten wordt gebruikt en aan deze stad zonder
gezicht het nodige decorum mee te geven. L’AUC en
Bas Smets zoeken hoe met relatief bescheiden in-
grepen op een min of meer systematische manier
aan de reconversie van latente landschappelijke
structuren kan worden gebouwd. [FIG 8] Lacaton &
Vassal richten zich op de herwaardering van de
grands ensembles door zowel toevoeging van nieu-
we woningen als nieuw publiek domein. [FIG 9]
108
De opvallend lokale oriëntatie van de projec-
ten is het logische gevolg van de vraagstelling. De
structurele vraagstukken werden in deze oefening
immers bij voorbaat opgelost. Maar er is meer.
Deze strategie zoekt letterlijk aansluiting bij de ei-
genheid van het suburbane landschap. Het team
Chemetoff heeft het zelfs over l’art de l’étalement,
de kunst van het uitstallen/spreiden. De histori-
sche suburbanisatie, zo legt Chemetoff uit, is een
historisch reservoir van concrete acties die zich
met veel lokale zin voor nuance in het territorium
hebben ingeschreven. De verdere ontwikkeling van
dit territorium moet uitgaan van de ontegenspreke-
lijke kwaliteit van het pavillionaire woonlandschap.
Het ontwerpend onderzoek ‘50.000
Logements’ wil omgevingen die historisch ontwik-
keld zijn vanuit een logica van stadsvlucht, die be-
dacht werden als alternatief voor de congestie en
overlast, aansluiting laten vinden op een metropoli-
tane dynamiek die deze antistedelijke logica achter
zich laat en koerst op een stedelijk vivre ensemble.
Het is in die zin betekenisvol dat het initiatief voor
het onderzoek binnen La CUB tot stand kwam on-
der voorzitterschap van Vincent Feltesse, burge-
21
Djamel Klouche in
toelichtingsvideo bij het project
van het ontwerpteam rondon
82 Accès Bordeaux Métropole Millionnaire Habitante
‘50,000 housing units’, subproject by L’AUC and Bas Smets.
The construction of a shared metropolitan landscape, 2013 /  within a new enveloping structure that includes both housing and facilities / Deelproject ‘50.000 Logements’ door Lacaton & Vassal.
Deelproject ‘50.000 Logements’ door L’AUC en Bas Smets.
De constructie van een gedeeld metropolitaan
L’AUC. Online: http://www.lacub.
fr/grands-projets/l-auc
Bordeaux Métropole Millionnaire Habitante
infrastructure, densification and urban renewal with
each other. That request could not be answered
without an interpretation of the existing urban pat-
tern and a vision for a future urban landscape.
Five international design teams were selected to
answer this clear-cut question: Alexandre
Chemetoff; L’AUC and Bas Smets; 51N4E and
GRAU; Lacaton & Vassal; and OMA. All of the
teams rejected the idea of introducing instant ur-
banisation in a suburban residential environment.
Djamel Klouche (l’AUC) put it nicely: ‘Suburban dis-
tricts with low density also have to find their raison
d’être within a metropolitan urban area. We must in
any case avoid a situation where the suburban ar-
eas that still exist start reacting against the me-
tropolis.’21 In other words, how can the present resi-
dential landscape transform itself through gradual
additions to the extent that it becomes an integral
part of the metropolitan region?
All of the teams took care not to simply translate
‘density’ as ‘more dwellings per hectare’, but rather
as added value: more landscape (OMA), collective
facilities (l’AUC), more public space (Chemetoff),
more interchanges (51N4E), the conversion of ex-
isting building stock (Lacaton & Vassal). For the
time being, they considered the intensification of
space in terms of what was already there locally.
The architecture firms depicted new situations that
Accès 83
‘50,000 housing units’, subproject by Lacaton & Vassal. The reconditioning of the existing housing stock by embedding it
De herconditionering van het bestaande woonpatrimonium door het in te bedden in een nieuwe omhullende structuur met zowel
woningen als voorzieningen
109
could arise by converting parking places, taking ad-
vantage of unused edgelands, turning the spaces
between buildings into collective areas and intro-
ducing micro centralities. Different projects por-
trayed new pocket landscapes that could provide a
new stipulation and use of space. Despite this local
orientation, the projects systematically developed
strategies that rose above the level of the plot and
allowed the construction of a public landscape that
could be used for a variety of activities and, within
setting where the private mind-set dominates,
could give this nondescript part of the city the nec-
essary allure and decorum. L’AUC and Bas Smets
investigated how to go about reconverting struc-
tures with latent landscape possibilities in a more
or less systematic manner through the use of rela-
tively modest interventions. [FIG 8] Lacaton &
Vassal focused on the re-evaluation of the grand
ensemble by both adding new dwellings and new
public spaces. [FIG 9]
The noticeably local orientation of the projects is
a logical consequence of how the question was pre-
sented. In this exercise, after all, the structural
problems had already been solved in advance. But
21 at: http://www.lacub.fr/
Djamel Klouche in informative grands-projets/l-auc.
video for the project on l’AUC by
the design team. Available online
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
meester van Blanquefort (Gironde), een van de
randgemeenten van de agglomeratie.22 Niet de bur-
gemeester van Bordeaux, voormalig premier van
Frankrijk, Alain Juppé, die Bordeaux via stadsver-
nieuwing een nieuw elan wist te geven, inclusief de
uitbouw van de tramlijnen, maar een burgemeester
uit de rand roept zijn collega-burgemeesters en de
inwoners van de rand op om uit de loopgraven te
komen en zich te emanciperen tot volwaardig lid
van de metropoolregio. Vincent Feltesse richtte met
hetzelfde doel het intellectueel collectief ‘les
Metropolitaines’ op, een organisatie ter promotie
van metropolitaan burgerschap, voorbij de oude
centrum-periferie logica’s, voorbij de oude hiërar-
chie van stad en rand. Deze initiatieven werden ge-
flankeerd door een actief cultureel programma,
waaronder de nadrukkelijke aandacht van het archi-
tectuurcentrum Arc en Rêve uit Bordeaux voor de
metropoolregio, inclusief haar landschappelijke ver-
kenning.23 [FIG].
4 Metabolische landschappen – IABR 2014
Urban by Nature
In de 2014 editie van de Internationale Architectuur
Biënnale Rotterdam is de situatie van het tussen-
landschap – hoewel die term niet echt valt – uitver-
groot tot planetair sleutelvraagstuk.24 Onder het
motto ‘Urban by Nature’ legt hoofdcurator Dirk
Sijmons twee condities samen. Ten eerste is er de
klimaatcrisis als paradigmatisch vraagstuk voor het
Antropoceen (het nieuwe geologische tijdperk waar-
in de menselijke bewoning van de aarde zich mani-
festeert als een kracht met planetaire impact, ver-
gelijkbaar met andere krachten). Daarnaast komt
de vaststelling dat aan het begin van de eenentwin-
tigste eeuw de mens aardig onder weg is om een
stedelijk dier te worden. Kortom, de menselijke im-
pact op de aarde is ingrijpend én ze is stedelijk.
Logische conclusie: de oplossing ligt in de combi-
natie van beide, in de constructie van een stedelijk
metabolisme dat de ecologische impact van de
menselijke bewoning van de aarde terug in balans
brengt. De natuur is niet langer het tegenbeeld van
de stad, maar is er integraal onderdeel van. De uit-
daging is het bedenken van een hybride stedelijk
landschap, een tweede natuur, waar het onder-
scheid tussen wat artificieel en wat natuurlijk is
wordt opgeheven, een omvattend tussenlandschap,
22 23
Nathanaëlle Baës-Cantillon, Zie: Arc en Rêve, Itinérances
Joachim Declerck, Michiel autour de Bordeaux. Carnet
Dehaene en Sarah Levy (red.), métropolitain (Bordeaux :
Changing Cultures of Planning Éditions Sud Ouest, 2011).
(Brussel: Brussels Architecture 24
Workroom, 2012). George Brugmans en Jolands
Strien (red.), IABR–2014–Urban
by Nature, tentoonstelling­
scatalogus (Rotterdam: IABR,
2014).
there is more. This strategy literally sought a con-
nection with the characteristic properties of the
suburban landscape. The Chemetoff team itself
speaks of l’art de l’étalement, the art of displaying,
spreading out. Historical suburbanisation, explains
Chemetoff, is a historical reservoir of concrete ac-
tions that have inscribed themselves in the territory
with a lot of local feeling for differentiation. The fur-
ther development of this territory ought to start with
the incontestable quality of the pavilionaire residen-
tial landscape.
The ‘50,000 Housing Units’ design study aimed
at enabling neighbourhoods that historically had
been developed from the standpoint of fleeing the
city and conceived as an alternative for congestion
and inconvenience, to hook up with a metropolitan
dynamic that left this anti-urban reasoning behind
and steered a course for an urban vivre ensemble.
In that sense it is significant that the study initiated
by the CUBE occurred under the chairship of
Vincent Feltesse, Mayor of Blanquefort (Gironde),
one of the towns on the periphery of the agglomera-
tion.22 It was not the Mayor of Bordeaux, Alain
Juppé, the former premier of France, who had be-
fore given new élan to Bordeaux through urban re-
newal, including the extension of the tram lines, but
a mayor from the periphery who called upon his fel-
low mayors and the inhabitants of the periphery to
come out of the trenches and emancipate them-
selves as full-fledged members of the metropolitan
area. With that same purpose in mind, Vincent
Feltesse founded the intellectual collective ‘les
Metropolitaines’, an organisation for the promotion
of metropolitan citizenship that went beyond the old
the earth is extensive, and it is urban. The logical
conclusion is that the solution lies in a combination
of both, in the construction of an urban metabolism
that brings the ecological impact of humanity’s hab-
itation of the earth back into balance. Nature is no
longer the antithesis of the city but an integral part
of it. The challenge is to conceive of a hybrid urban
landscape, a second nature, in which the distinc-
tion between what is artificial and what is natural is
dropped; a universal in-between landscape, one
that is no longer formed by the interpenetration of
city and country but is ‘urban by nature’.
Sijmons lets there be no doubt about it. This
project for the Anthropocene in which city and na-
ture functionally overlap is the ultimate landscape
assignment:
‘Landscape’ is by definition an ambiguous con-
necting concept, in which ‘natural factors’ and
‘human actions’ come together. A landscape ar-
22 23
Nathanaëlle Baës-Cantillon, See for example: Arc en Rêve,
Joachim Declerck, Michiel Itinérances autour de Bordeaux.
Dehaene and Sarah Levy (eds.), Carnet métropolitain (Bordeaux:
Changing Cultures of Planning Editions Sud Ouest, 2011).
(Brussels: Architecture 24
Workroom, 2012). George Brugmans and Jolands
Strien (eds.), IABR–2014–Urban
by Nature, exhibition catalogue
(Rotterdam: IABR, 2014).

auteur
centre/periphery mind-set, the old hierarchy of city
and hinterland. These initiatives were flanked by an
active cultural programme, including the specific at-
tention of the Architecture Centre Arc en Rêve from
Bordeaux for the greater metropolitan area and the
exploration of its landscape.23 [FIG].

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

4 Metabolic Landscapes – Urban by Nature,
IABR 2014
In the 2014 edition of the International Architecture
Biennale Rotterdam, the situation of the in-between
landscape – although that term is not really used
– has been magnified to a key issue of planetary
importance.24 Under the motto ‘Urban by Nature’,
head curator Dirk Sijmons brings two conditions to-
gether. First, there is the climate crisis as a para-
digmatic issue for the Anthropocene (the new geo-
logical epoch in which human habitation of the
Heat Hub, Project Atelier Rotterdam, Field Operations and .Fabric.
earth manifests itself as a force that has planetary The Heat Hub connects extracted geothermal energy to the energy
impact, comparable to other forces such as geo- grid but also provides an accessible heated public space in the
This installation in the IABR exhibition ‘Urban by Nature’ shows how the varied use of landscape in different seasons can set off a gradual logical processes or the solar cycle). Then there is winter / Heat Hub, IABR Projectatelier Rotterdam, James Corner
improvement of the landscape. IABR Project Atelier Texel, La4Sale + FARO, 2014 / De installatie binnen de IABR tentoonstelling ‘Urban by Field Operations en .Fabric. De Heat Hub verbindt de winning van
Nature’ laat zien hoe het wisselend gebruik van het landschap tijdens de verschillende seizoenen de motor kan zijn van een geleidelijke the conclusion that people at the beginning of the geothermische energie met het warmtenet, maar vormt ook een in
veredeling van het landschap. Projectatelier Texel, La4Sale + FARO, 2014 twenty-first century are well on their way to becom- de winter verwarmde, toegankelijke publieke ruimte
ing urban creatures. In short, humanity’s impact on
110 111
niet langer gevormd door de doordringing van stad
en land, maar ‘urban by nature’.
Sijmons laat er geen twijfel over bestaan. Dit
project voor het Antropoceen waarin stad en natuur
elkaar functioneel overlappen is bij uitstek een
landschappelijke opgave:
‘Landschap’ is per definitie een dubbelzinnig en
verbindend begrip, waarin ‘natuurlijke’ factoren
en ‘menselijk handelen’ samenkomen. Een land-
schapsarchitect is getraind om een gebied niet
als natuurlijk óf kunstmatig te zien, maar als bei-
de tegelijk, als twee beelden die over elkaar
heen schuiven en die samen één verhaal vertel-
len. Kijkend door deze lens radicaliseren we het
idee van stad, stedelijkheid, samenleving en
natuur.25
Het risico dat de landschapsarchitect zich hier ver-
tilt – wie kan de hele wereld dragen? – is niet denk-
beeldig. En toch is wat Sijmons voorstelt meer dan
grootspraak. Landschap wordt op deze biënnale in-
gezet om de urgentie van de opgave te dramatise-
ren, en het stedelijke en klimaatvraagstuk in zijn
ruimere samenhang te onderzoeken. De publieke
grond van dit landschap ligt niet in zijn betekenis
als publieke ruimte, maar in het publiek belang van
het vrijwaren van de elementaire bestaansvoor-
waarden voor een duurzaam overleven van de men-
Wall tapestry, IABR Project Atelier BrabantStad, AWB, LOLA Landscape Architects, Floris Alkemade, 2014 /  Andrea Branzi, Agronica,1994. Master plan for Eindhoven 2000 / Andrea Branzi, Agronica,1994. Masterplan voor Eindhoven 2000
Wandtapijt, IABR Projectatelier BrabantStad; AWB, LOLA landscape architects, Floris Alkemade, 2014
112
selijke soort. De commons, eerder dan het publiek
domein staan hier centraal: de lucht, de energiere-
serves, de biodiversiteit, de bodem, de eindige
voorraad drinkwater, de voedselcrisis…
IABR 2014 verzamelde iets meer dan 100 pro-
jecten in 4 thematische clusters: 1. A Planet
Cultivated, 2. Exploring the Underground, 3. Urban
Landscape and Climate Change en 4. The Urban
Metabolism, Strategies for the Urban Landscape. De
projecten worden gecombineerd met de resultaten
van vier projectateliers: drie projectateliers opgezet
door IABR en als vierde de Amerikaans-
Nederlandse coproductie ‘Rebuild by Design’ in de
nasleep van orkaan Sandy. De drie projectateliers
van IABR boren verschillende landschappelijke re-
gisters aan om de opgaven te verbeelden.
Projectatelier Planet Texel (La4Sale + FARO) kiest
voor de (re)presentatie van het project voor een vir-
tueel landschap waarin de koppeling tussen nieuwe
vormen van toerisme en landschappelijke ontwikke-
ling worden gecombineerd. In een timelapse krijg je
te zien hoe de toeristische activiteiten mee-evolue-
ren met de seizoenen en de ontwikkeling van het
landschap versterken. [FIG 10] De resultaten van
Projectatelier Rotterdam (.FABRIC + JCFO) worden
25
Dirk Sijmons, ‘Wakker worden in
het antropoceen’, in: ibid., 15.
chitect is trained not to look at an area as natu-
ral or artificial, but as both at the same time, as
two images that slide on top of one another and
together tell a more complete story. Looking
through the lens of landscape architecture, we
are radicalizing the idea of the city, the urban
condition, society and nature.25
The risk that landscape architects will be taking on
too much here – who can carry the whole world? –
is not unthinkable. And yet what Sijmons is propos-
ing is more than bluff. In this biennale, landscape
is used to dramatize the urgency of the task and to
investigate the urban and climate question in its
broader context. The public basis of this landscape
does not lie in its significance as public space but
in the public interest of safeguarding the elemen-
tary conditions of life for the sustainable survival of
the human species. The commons, rather than the
public sphere, is the central focus here: the air, en-
ergy reserves, biodiversity, soil, the finite supply of
drinking water, the food crisis . . .
IABR 2014 has gathered some 100 projects and
classified them under four themes: 1. A Planet
Cultivated, 2. Exploring the Underground, 3. Urban
Landscape and Climate Change and 4. The Urban
Metabolism, Strategies for the Urban Landscape.
The over 100 selected projects are combined with
170 dpi
aan de kleine kant
graag groter
113
the results of four project ateliers: three set up by
IABR and an American-Dutch coproduction organ-
ised in the wake of Hurricane Sandy, ‘Rebuild by
Design’. The three IABR project ateliers mobilise a
variety of landscape modalities in order to present
the cases and the challenges involved.
Atelier Planet Texel (La4Sale + FARO) chose to rep-
resent their project with a virtual landscape show-
ing the link between new forms of tourism and land-
scape development. In a kind of time lapse, you
see how tourist activities on the island of Texel
evolve along with the seasons and enhance the de-
velopment of the landscape. [FIG 10]
The results of the Rotterdam project atelier
(.FABRIC + JCFO) are shown in a presentation com-
bined with a study by the Netherlands
Environmental Assessment Agency on ten crucial
‘material flows’: logistics, water, food, energy, et-
cetera. In Rotterdam, .Fabric and JCFO based their
design on these flows. At specific places, the rela-
tional space of flows is condensed and transformed
into anthropological places in which the rational of
the network is made tangible and a new urban land-
scape germinates. For instance, they suggest creat-
ing areas in the city where the energy grid can be
25
Dirk Sijmons, ‘Waking Up in the
Anthropocene’, in: ibid., 15.
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
getoond in een gecombineerde opstelling met een
studie van het Planbureau voor de Leefomgeving
naar 10 cruciale ‘stofstromen’: logistiek, water,
voedsel, energie… In Rotterdam wordt door .Fabric
en JCFO met deze stromen ontworpen. De relatio-
nele metabolische stromenruimte wordt op speci-
fieke punten verdicht tot antropologische plaatsen
waarin de netwerklogica concreet ervaarbaar wordt
en een nieuw stedelijk landschap ontkiemt. Zo
wordt bijvoorbeeld voorgesteld om plekken in de
stad te voorzien waar het warmtenet verwarmde pu-
bliek toegankelijke ruimte zou kunnen opleveren,
waarin warmtestromen en voetgangersstromen zich
met elkaar verknopen. [FIG 11]
Als laboratorium van het tussenland springt ech-
ter Projectatelier BrabantStad (AWB + Floris
Alkemade + Lola Landscape Architects) het meest
uit. Voor de gelegenheid wordt zelfs de metaforiek
van de tapijtmetropool die Willem Jan Neutelings
ooit voor de Nederlandse tussenstad bedacht, te-
rug van stal gehaald. Hier slaat de metafoor echter
op een indrukwekkend wandtapijt, een geweven
nieuwe kaart van Brabant, klaar om opgehangen te
worden in het palazzo publico van de stadsrepu-
bliek Brabant. Het tapijt en het project verbeelden
een nieuw regionaal pact gebaseerd op een nieuwe
verhouding tussen waterbeheer, huisvesting en eco-
nomische ontwikkeling. Het project formuleert zes
strategieën waarin actoren uit deze drie velden in
nieuwe maakverbanden via lokale acties aan een
nieuw metabolisme voor het stedelijk mozaïek van
BrabantStad kunnen bouwen.[FIG 12]
In het licht van het Antropoceen overheerst in de
projectateliers de Nederlandse nuchterheid. De
nieuwe landschappen zijn vooral een bevestiging
van een traditie van rationalisering. Een goede sys-
teemanalyse kan nieuwe landschappen opleveren,
net zoals de droogmakerij ooit voor de polder zorg-
de. Het blijft wachten op meer beelden met de poe-
tische kracht als Andrea Branzi’s Agronica en een
diepere reflectie op de culturele omslag die bij de
fusie van het natuurlijke en artificiële zou kunnen
horen. [FIG 13]
Kantelende landschappen
De ontwerpende worsteling met het tussenstedelijk
accumulatielandschap is een oefening in beschei-
denheid. Het is een poging om richting te geven
aan een stedelijke wereld die men niet langer kan,
maar ook niet wil controleren. In het Witboek
Stedenbeleid verbeeldde André Loeckx ruim tien
jaar geleden het project voor de Vlaamse Nevelstad
als het organiseren van de kanteling van ambigui-
teit naar ambivalentie, van koude nevenschikking
naar warme meervoudigheid.26 Deze intuitie werd
samengevat in de metafoor van de rasterstad als
herrastering van het mozaiek dat door loutere ac-
114
cumulatie ontstaat.27 De overgang van een orde
waarin meervoudige betekenissen elkaar vernieti-
gen, naar de minimale ordening of amendering
waarin synergie kan ontstaan, waarin verschillende
dimensies van de ruimte elkaar versterken, waarin
meervoudigheid keuze betekent eerder dan conflict,
waarin keuzes ook gemaakt kunnen worden, waarin
mensen zich ook vereenzelvigen met die keuzes.
Kortom, de overgang van suburbaan (in de zin van
nog niet urbaan) naar stedelijk.
Van het concept rasterstad is nooit echt werk
gemaakt, maar het beeld van een kantelend land-
schap blijft overeind. Het beschrijft een soort ont-
werpende arbeid zonder de nostalgie voor een
nieuw begin, maar bevestigt tegelijk de overtuiging
dat een bestaande ruimtelijke configuratie, ook met
relatief bescheiden ingrepen, fundamenteel van be-
tekenis kan veranderen, kan kantelen in een nieuw
landschap.
Deze kanteling is net zo goed een mentale als
ruimtelijke kanteling en veronderstelt een geduldige
interpretatie van de huidige en toekomstige beteke-
nis van de ruimte. De landschappelijke interpretatie
van die kanteling legt de nadruk op een socio-cultu-
rele lezing van wat het betekent om stedelijk samen
te leven. Alleen dan zal de terugkeer van het syste-
misch-ecologisch perspectief meer zijn dan een
misplaatst geloof in een technologische fix. De sys-
temische analyse mag dan wel de diagnose op
scherp stellen, het perspectief van waaruit de ur-
genties het scherpst worden gesteld, is daarom nog
niet de plek van waaruit ook de actie kan worden
georganiseerd. Meer zelfs, de enorme afstand tus-
sen de dramatiek van de planetaire diagnose en de
bescheiden realiteit van elk project ontzegt aan het
landschap zijn mobiliserende werking, ontdoet land-
schap van zijn kracht als transformatieve praktijk
die net ligt in haar vermogen om een concrete wer-
kelijkheid te koppelen aan de verbeelding van ver-
andering. Wat deze reis door de laboratoria van het
tussenlandschap laat zien is dat deze oefening zo-
wel draait om het maken van een geografische se-
lectie van plekken die zich tot deze stedelijke kante-
ling lenen, maar net zo goed om de mentale
toeëigening van een landschap in verandering.
26 27
Linda Boudry et al., De eeuw van Ruth Soenen, Het kleine
de stad. Over stadsrepublieken ontmoeten. Over het sociale
en rastersteden (Brussel: karakter van de stad (Antwerpen:
Ministerie van de Vlaamse Garant, 2006).
Gemeenschap - Administratie
Binnenlandse Aangelegenheden,
2003).
used to heat publically accessible spaces, imagin-
ing spots where flows of heat and pedestrian traffic
conjoin. [FIG 11]
As a laboratory of the in-between land, however,
the Brabantstad atelier (AWB + Floris Alkemade +
Lola Landscapes) stands out the most. For the oc-
casion, they even dug up the metaphor of the car-
pet metropolis that Willem-Jan Neutelings had once
come up with for the Dutch in-between landscape.
Here, however, it refers to an impressive wall tapes-
try, a woven new map of Brabant, ready to be hung
up in the palazzo publico of the city republic of
Brabant. The tapestry and the project represent a
new regional pact based on a new relation between
water management, housing and economic develop-
ment. The project formulates six strategies in which
actors from these three fields can work in new com-
binations through local operations on a new metab-
olism for the urban mosaic of Brabantstad. [FIG 12]
Seen in the light of the Anthropocene, Dutch so-
briety prevails in the project ateliers. The new land-
scapes are primarily a confirmation of a tradition of
rationalism: a good system analysis can result in
new landscapes, just as land reclamation once pro-
duced the polders. What is missing are more im-
ages with the poetic power of Andrea Branzi’s
Agronica and a deeper reflection on the cultural
switch that could accompany a fusion of the natural
and the artificial. [FIG 13]
Landscapes at the Tipping Point
The designer’s struggle with the accumulation land-
scape of the in-between city is an exercise in mod-
esty. It is an attempt to give direction to an urban
world that people can no longer control, but also do
not want to control. More than ten years ago in the
urban policy paper Witboek Stedenbeleid, Andre
Loeckx described the project for the Diffuse
Flemish City as the organising of a metamorphosis
from ambiguity to ambivalence, from cold coordina-
tion to warm plurality.26 This intuition was summed
up in the metaphor of the grid city as a re-structur-
ing of the mosaic that arises from pure accumula-
tion: 27 the transition from an order in which multiple
meanings destroy each other to a minimal ordering
or amending in which synergy can arise, in which
the different dimensions of a space strengthen
each other, in which multiplicity means the possibil-
ity to choose rather than conflict, in which choices
can also be made, in which people also identify
with those choices. In short, the transition from
suburban (in the sense of not yet citified) to urban.
The idea of a grid city has largely remained a
dead letter, but the image of a landscape at the tip-
ping point holds up. It describes a kind of design
process without the nostalgia of a new beginning,
but at the same time confirms the conviction that,
115
even with relatively modest interventions, an exist-
ing spatial configuration can fundamentally change
in meaning, can tip over and turn into a new
landscape.
This metamorphosis is mental as much as it is
spatial, and presupposes a patient interpretation of
the present and future meaning of a space. The
landscape architectural interpretation of this meta-
morphosis places the emphasis on a sociocultural
interpretation of what it means to live together in
an urban manner. Only then will the return of the
systemic ecological perspective be more than a
misplaced belief in a technological fix. A systemic
analysis might sharpen the diagnosis, but that
does not mean that the perspective from which the
urgencies can be best understood is the place from
which action can also be organised. What’s more,
the tremendous distance between the drama of the
planetary diagnosis and the modest reality of every
project denies landscape its mobilising effect,
strips landscape of its power as a transformative
practice, which is precisely that it can couple the
imagining of change with a concrete reality. What
this journey through the laboratories of the in-be-
tween landscape shows is that this exercise is not
only about the making of a geographical selection
of places that lend themselves to this urban meta-
morphosis, but also and equally about the mental
appropriation of a changing landscape.
Translation: Jane Bemont
auteur
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
26 27
Linda Boudry et al., De eeuw van Ruth Soenen, Het kleine ontmoe-
de stad. Over stadsrepublieke en ten. Over het sociale karakter van
rastersteden (Brussels: Ministry de stad (Antwerp: Garant, 2006).
of the Flemish Community –
National Affairs Administration,
2003).
Hans Teerds
Publieke praktijken
Ontwerpen aan de wereld
als landschap
Ruimtelijk denken, stelt de Duits-Amerikaanse filo-
sofe Hannah Arendt, is politiek denken. Niet omdat
het zich richt op een bepaalde locatie, ruimte of
(politiek) programma, maar omdat het gebonden is
aan de wereld en haar bewoners.1 Het begrip ‘we-
reld’ dat Arendt hier gebruikt, heeft een specifieke
betekenis: het duidt op alle interventies waarmee
de mens de aarde – dat is de globe, de biologische
sfeer, natuur – omvormt tot een voor de mensheid
leefbare omgeving.2 Zonder zulke interventies(we
zouden kunnen zeggen: cultuur) is menselijk leven
op aarde niet mogelijk. De interventies bestaan
voornamelijk uit dingen: huizen, steden, infrastruc-
tuur, tafels, lepels, kunstwerken, maar ook de insti-
tuties die de menselijke gemeenschap mogelijk ma-
ken. De wereld verschaft het menselijk leven zijn
fundamentele ‘grond’ en de gemeenschap haar
noodzakelijke duurzaamheid –ze is er al voordat wij,
als individu, op aarde geboren worden en zal er nog
steeds zijn, als we haar weer verlaten.3 Volgens
Arendt is de wereld daarom altijd een gemeen-
schappelijke wereld, een wereld die we delen met
anderen, medemensen, óók met onze voorgangers
en toekomstige bewoners. Hoe we met die wereld
omgaan, beïnvloedt elke mens en is daarom per de-
finitie een publieke zaak, onderwerp van het poli-
tieke leven.
De transformatie van aarde in wereld gebeurt via
het maken van ‘landschappen’. Landschap duidt al-
tijd op een cultureel begrip van een deel van het
aardoppervlak: de herkenning van een onderschei-
dende morfologie waarin natuurlijke en culturele as-
pecten samenkomen. Daarom kunnen zowel de wil-
dernis, de polder als de stad ‘landschap’ genoemd
worden: natuurlijke, culturele of juist stedelijke
landschappen. Morphe duidt in het Grieks niet en-
kel op de vorm of gestalte waarin iets aan ons ver-
schijnt, maar ook op diens eigenschappen. Het is
vorm én ‘feit’, zou je kunnen zeggen. De morfologie
van het landschap omvat dan ook, naast diens wer-
kelijke verschijningsvorm, diens topologie, óókhet-
gebruik en depolitieke, economische en historische
– in één woord culturele – contexten die van invloed
zijn en zijn geweest op dit landschap. De ruimten
waarin wij leven en die ons beïnvloeden – maar ook
die wij zelf creëren, construeren en beschrijven,
waarmee wij op onze beurt de wereld beïnvloeden
– bevatten sporen van de hedendaagse én eerdere
116
culturele overtuigingen en waardesystemen.4
Ruimte is niet onafhankelijken abstract; het is een
sociaal ‘product’, ontstaan in een bepaalde context
en in relatie tot menselijke bemoeienis, acties en
interventies. ‘De betekenis van ruimte,’ stelt de
Britse archeoloog Christopher Tilley, ‘bevat altijd
een subjectieve dimensie en kan niet los gezien
worden van de symbolisch geconstrueerde leefwe-
reld van haar sociale actoren.’5 We kunnen daar
ook de toekomst aan toevoegen: we benaderen het
landschap immers ook met beelden van zijn moge-
lijkheden. De morfologie van het landschap bestaat
daarom uit ruimtelijke structuren, gebouwde vor-
men, historische relicten en tradities, sociale, poli-
tieke en economische omstandigheden, top-down
en bottom-upinitiatieven, én de mentale verbeel-
ding van de toekomst, beïnvloed door de literatuur
en de kunsten.Kortweg, de materiële, sociale en
symbolische vorm van landschap. Omgekeerd kun-
nen we stellen dat landschap één van de manieren
is om deze dimensies met elkaar in verband te
brengen.6
Landschap, als morfologie van de gemeenschap-
pelijke wereld, is per definitie een publieke zaak.
Landschap behoort bovendien vandaag de dagin de
meeste westerse landen tot de belangrijkste publie-
ke discussiepunten, waarin aspecten als identiteit
en gemeenschap, historie en de gevolgen van de
moderniteit aan de orde komen.7 De morfologie van
het landschap geeft zich echter niet ‘onmiddellijk’
bloot, dat wil zeggen: zonder bemiddeling, aan het
publiek. Het is op dit punt dat de ruimtelijke ont-
werpdisciplines een belangrijke taak te vervullen
hebben. De ruimtelijke professies, of het nu de
landschapsarchitectuur, de stedenbouwkunde of de
architectuur is, delen een verantwoordelijkheid voor
de manier waaropwordt omgegaan met de tastbare
en fysieke aspecten van de wereld: het verleden,
1 6
Hannah Arendt, ‘Karl Jaspers, A We kunnen stellen dat in het
Laudatio’, in: Hannah Arendt, begrip landschap de drie
Men in Dark Times (San Diego/ aspecten van ruimte, zoals
New York/Londen: Harcourt gedefinieerd door de Franse
Brace & Company, 1995 filosoof Henri Lefebvre, met
[1968]), 79. elkaar corresponderen: de
2 voorgestelde, de ervaren en de
Hannah Arendt, Vita Activa beleefde ruimte. Henri Lefebvre,
(Amsterdam: Uitgeverij Boom, The Production of Space
1994 [1958]), 12. (Londen: Blackwell Publishing,
3 Ibid., 60. 1991 [1974]).
4 7
Karl Schlögel, Im Raume lesen Zie de hoofdstukken 1-3 van
wir die Zeit über Hans Teerds en Johan van der
Zivilisationsgeschichte und Zwart, Levend Landschap,
Geopolitik (München: Carl Manifest voor stad en land
Hansen, 2003). (Amsterdam: Uitgeverij SUN,
5 2012).
Christopher Tilley, A
Phenomenology of Landscape:
Places, Paths, Monuments
(Providence, RI: Berg, 1994),
11.
Hans Teerds
Public Practices
Designing the World as
Landscape
To think spatially, the German-American philoso-
pher Hannah Arendt argues, is to think politically.
Not because it is connected to a specific site,
space, or (political) programme, but because it is
bound to the world and the people in it.1 The term
world is used here in a specific sense: it means all
the interventions that turn the earth – that is: the
globe, our biological sphere, nature – into a habitu-
al environment for the human being.2 Without such
interventions – one might state: culture – life on
earth is not possible. These interventions mainly
consist of things: houses, cities, infrastructures,
tables, spoons, works of art, but also: institutions
that regulate the human community. The world
gives human life its foundational ground and soci-
ety its durability – it was there before we, as peo-
ple, appeared on earth, and it will still be there
when we leave.3 According to Arendt the world is
therefore always a common world, shared with fel-
low humans, even with our predecessors and the
future inhabitants. The treatment of this world, as
we might imagine, affects all human beings, and
therefore is by definition of public interest, object of
political life.
It is actually through creating ‘landscapes’ that
humans transform the earth into a world.
Landscape, in other words, always refers to a cul-
tural understanding of nature: the recognition of a
distinctive morphology in which natural and cultural
aspects fuse. It is therefore that the wilderness,
the polder and even the city can be called ‘land-
scapes’: natural, cultivated, or even urban land-
scapes. Morphe, form, in Greek actually does not
only refer to the form or fashion in which something
appears to us, but immediately emphasises its
specific properties. It is form and matter. Thus mor-
phology in the case of the landscape, beyond its
actual appearance, its topology, also raises the is-
sue of its use and its political, economic, historical
– in one word cultural – context that have been and
still are affecting its appearance. The spaces we
live in and that affect us – but also those we cre-
ate, construct, narrate, how we in turn affect the
world – contain traces of today’s and yesterday’s
cultural convictions and value systems.4 Space is
not independent and abstract: it is a social prod-
uct, produced in a specific context in relation to hu-
man agency, action and interventions. ‘The mean-
117
ing of space,’ British archaeologist Christopher
Tilley claims, ‘always involves a subjective dimen-
sion and cannot be understood apart from the sym-
bolically constructed lifeworlds of social actors.’5 To
that we can add the future: we approach the land-
scape with images of its possibilities. The morphol-
ogy of the landscape consists thus of spatial struc-
tures, built form, historical relics and traditions,
social, political, and economical circumstances,
‘top-down’ and ‘bottom-up’ initiatives as well as
mental imaginary and future imagination, even influ-
enced by literature and the arts – in short material
form, social form and symbolic form. Or to turn this
around, ‘landscape’ is one of the ways to think
about the correspondence between these
dimensions.6
Landscape, as the form in which the common world
is constructed, is by definition a public issue. It ac-
tually is literally one of the most important public
issues in most Western countries today, addressing
Hans Teerds   Public Practices / Publieke praktijken
matters of identity and community, of history and
the effects of modernity.7 However, its morphology
does not reveal itself immediately – that is, without
medium – to the public. It is at this point that the
spatial design disciplines play an important role. At
the heart of these disciplines – whether landscape
architecture, urban design or architecture – is a
shared responsibility towards the (future) treatment
of very tangible and physical aspects of the world:
the past, the now and the future of the ways in
which we live, work and recreate, the everyday envi-
ronment of the human species. Designers play a
particular role in the construction and transforma-
tion of the way in which man exists in the world.
They produce specific descriptions of what it means
to be in the world, they are able to conceptualise
current and alternative possibilities, and to specu-
late about future situations, not yet described, not
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
1 5
Hannah Arendt, ‘Karl Jaspers, A Christopher Tilley, A
Laudatio’, in: Hannah Arendt, Phenomenology of Landscape:
Men in Dark Times (San Diego, Places, Paths, Monuments
New York and London: Harcourt (Providence, RI: Berg, 1994),
Brace & Company, 1995 11.
[1968]), 79. 6
2 One might argue that in the no-
Hannah Arendt, The Human tion of landscape the three as-
Condition (Chicago: University of pects of space, as defined by
Chicago Press, 1999 [1958]), 2. French philosopher Henri
3 Lefebvre, clearly are in corres-
Ibid., 52-53. pondence: the conceived, the
4 perceived and the lived. Henri
Karl Schlögel, Im Raume lesen Lefebvre, The Production of
wir die Zeit über Space (London: Blackwell
Zivilisationsgeschichte und Publishing, 1991 [1974]).
Geopolitik (Munich: Carl Hansen, 7
2003). see Chapter 1-3 of Hans Teerds
and Johan van der Zwart, Levend
Landschap, Manifest voor stad en
land (Amsterdam: Uitgeverij
SUN, 2012).
het heden en de toekomst van hoe we leven, wer-
ken en recreëren, kortom, de alledaagse omgeving
van de mensheid. Ontwerpers, zouden we kunnen
stellen, spelen een evidente rol in de constructie
en transformatie van de aarde in een gedeelde we-
reld, in de manier waarop de mens de wereld be-
volkt. Ze ‘produceren’ omschrijvingen van wat het
betekent ‘in de wereld’ te zijn, en zijn in staat ver-
schillende mogelijkheden te conceptualiseren en te
speculeren over toekomstige situaties.8 Ontwerpers
hebben het vermogen het leven te interpreteren in
zijn formele en ruimtelijke manifestaties, alsook om
vaak ongedachte aspecten samen te brengen in
concrete, materiële en tastbare voorstellen voor de
toekomst. Daardoorkunnen ze de wereld tot onder-
werp van menselijke bemoeienis maken.9 Door te-
keningen, maquettes, teksten, en kaarten (her)ont-
wikkelen ze het landschap, bieden ze letterlijk een
overzicht. Met andere woorden: ze maken het mo-
gelijk dat er een discussie ontstaat en bemiddelen
zo tussen de verschillende belanghebbenden.
Projecten geven ‘woord en begrip’ aan de ruimte-
lijke zaken die de wereld zullen beïnvloeden, en hel-
pen daarmee ‘het louter zichtbare en duidelijk hoor-
bare’ te overstijgen, het manifest te maken in het
politieke domein.10 Door huidige en toekomstige
vorm, gemeenschap en verbeelding te articuleren,
wordt het landschap ‘toegankelijk’ gemaakt, ofwel:
‘publiek gemaakt’.11 Dit argument geldt ook anders-
om: het is de verantwoordelijkheid van ontwerpers
om ruimtelijke kwesties duidelijk te formuleren en
te articuleren, en om het onderzoek, de verbeelding
van toekomstige (on)mogelijkheden, in te brengen
in het domein van de menselijke
een emblematisch beeld dat de essentiële ontwer-
pideeën presenteert. De strikte methode van het
bureau, feitelijk een rationalisering achteraf, is niet
bedoeld om de subjectiviteit van de ontwerpers uit
het ontwerpproces te bannen. Integendeel, het is
een iteratief proces dat juist bij elke stap nieuwe
interpretaties van het landschap noodzakelijk
maakt, die dus per definitie subjectief zijn. De stap-
pen wekken de suggestie dat het landschap ver-
sterkt kan worden door nieuwe lagen toe te voegen
of de bestaande lagen anders te rangschikken. De
strikte methode biedt het publiek in elk geval een
kans het ontwerpproces stap voor stap te volgenen
genomen beslissingen te begrijpen.
Het doel van de methode is het landschap te de-
construeren om het te kunnen herlezen en vervol-
gens te reconstrueren in zijn meest leesbare vorm.
De vooronderstelde relatie tussen topologie en
leesbaarheid van het landschap staat daarbij cen-
traal. Het ontwerpproces spoort de topologische
relaties in het landschap op en gebruikt ze als
startpunt voor ontwerp en ontwikkeling, die op hun
beurt de belangrijkste elementen uit de topologie
benadrukken. Het herschikken van de topologie in
een meer leesbare vorm is deel van de constructie
van haar (potentiële) publieke betekenis en publie-
ke toeëigening. Vaak onthullen de projecten struc-
turen die in de loop van de tijd waren verdwenen
door veranderingen in gebruik, eigendom of anders-
zins. In zijn project voor Brussel 2040 bijvoorbeeld,
ontwikkeld in samenwerking met architectenbureau
51N4E, stelt Bureau Bas Smets voor om de ver-
schillende beken die oorspronkelijk uitmondden in
de Zenne, de kleine rivier die vandaag de dag hele-
yet conceptualised.8 Their specific capacity to inter-
pret life in its formal and spatial manifestation, as
well as their capacity to bring those often un-
thought aspects together in concrete, material and
tangible proposals of the future, makes the world
the subject of human agency.9 Through their draw-
ings, models, texts and mappings, they reinvent the
landscape or offer (literally) an overview, enable it
to be discussed and mediate between the different
shareholders acknowledging their interest. Projects
offer ‘speech and articulation’ to the spatial issues
that will affect the world, and ‘transcend the mere
visibility as well as sheer audibility’, make them
manifest in the realm of politics.10 By articulating
form and future, community and imagination, the
landscape is made politically ‘accessible’; ‘made
public’.11 Turning this argument around, one might
state that it therefore also is the responsibility of
spatial designers to offer ‘speech and articulation’
to spatial issues, and bring their investigations,
their imagined future possibilities and impossibili-
ties into the realm of human affairs.12
In what follows, I will briefly present five different
contemporary design practices – quite randomly
chosen – that consciously or unconsciously through
their projects and with their own emphasises con-
tribute to such a ‘mental’ accessibility of land-
scape, and thereby make it ‘manifest’ as a public
issue.
Method – Bureau Bas Smets
Over time, Brussels-based landscape designer
Bureau Bas Smets has developed a particular de-
sign method. In the exhibition on the office’s work
landscape, in order to be able to (re)read it, and
then to reconstruct it in its most legible form.
Therefore the postulated connection between leg-
ibility and topology is central in the design process:
it discovers topological relationships in the land-
scape and takes them as the starting point of de-
sign and development, emphasising the main ele-
ments of the topology. Rendering this topology
more legible is part and parcel of the construction
of their (potential) public meaning, their public re-
appropriation. Quite often projects reveal structures
that had slightly vanished because of changes in
ownership, use, or otherwise. In their project for
Brussels 2040, together with architecture office
51N4E, they re-established the different creeks
that stream into the Zenne, the small but central
river in Brussels that has now been completely
overbuilt. These narrow streams highly affected the
development of the west edge of the city in the
past. Re-establishing of these creaks clarifies the
local topology and is an opportunity to construct a
new chain of public parks. In a second step the de-
signers suggest to increase the public meaning of
these sites by adding other public buildings, like
schools and libraries.
93_Teerds_01_SMETS-01a.jpg of 93_Teerds_01_SMETS-01b.jpg]
Type – LOLA landscape architects
In several atlas projects the designers of
Rotterdam-based office LOLA landscape architects
also emphasise the ability to read the landscape
and its artefacts. In the Stadsranden Atlas, an atlas
mapping the existing edges of cities and villages in
the province of South Holland, as well as the atlas
of dike structures on the island of IJsselmonde,

aangelegenheden.12
In het volgende wil ik kort vijf verschillende, vrij
willekeurig gekozen, hedendaagse ontwerppraktij-
ken belichten die als voorbeeld kunnen dienen van
manieren om (bewust of onbewust) via projecten
aspecten van het landschap mentaal toegankelijk
auteur
maal overbouwd is geraakt, weer te openen. Deze in Antwerp and Charleroi in 2013 and 2014, this near Rotterdam – which will be followed this fall by
kleine waterlopen hebben in het verleden de aanleg method is explained as a seven-stage process of a mapping of all dike structures in the
en bouw van de westelijke rand van Brussel sterk deconstruction and reconstructing the landscape. Netherlands13 – the designers thoroughly investi-
Every stage presents a different action: ‘frame’
8 11 8 11
De Italiaanse Ik verwijs hier natuurlijk naar de makes use of aerial photography to broaden the
Italian urban designer Paola I refer here of course to the fa-
stedenbouwkundige Paola bekende frase van de Franse scope of the site, ‘reading’ deconstructs the land- Vigano in the introduction of her mous phrase of French philosop-

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

te maken. Ofwel, het landschap ‘manifest’ maken
in depublieke sfeer.
Methode – Bureau Bas Smets
In de loop van de tijd hebben de landschapsontwer-
pers van het Brusselse Bureau Bas Smets een spe-
cifieke ontwerpbenadering ontwikkeld. In de ten-
toonstelling over hun werk in Antwerpen (2013) en
Charleroi (2014) werd deze uitgelegd als een pro-
ces van deconstructie en reconstructie van het
landschap in zeven stappen. Elke fase omvat een
verschillende actie: ‘kader’, bijvoorbeeld, maakt ge-
bruik van luchtfotografie om de blik op een locatie
op te rekken. ‘Lezing’ deconstrueert het landschap
in constituerende elementen, en ‘voorbeeldig land-
schap’ hertekent het landschap in zijn ideale vorm.
Door de fasen heen ontwikkelt zich langzamerhand
Vigano onderscheidt in de
inleiding van haar boek
LesTerritoires de l’Urbanisme drie
manieren waarop een ontwerp
kennis produceert: door de
productie van beschrijvingen
(van de locatie), door de
productie van concepten en door
de productie van (speculatieve)
scenario’s. Paola Vigano, Les
Territoires de l’Urbanisme, Le
Projet comme Producteur de
Connaissance (Genève:
MētisPresses, 2014).
9 en de respublica’, Krisis,
Nigel Cross, Designerly Ways of
Knowing (Basel/Boston/Berlijn:
Birkhäuser, 2007).
10
Hannah Arendt, Over Revolutie
(Amsterdam/Antwerpen:
Uitgeverij Atlas, 2004 [1963]),
32.
filosoof Bruno Latour: ‘making
things public’. Publiek maken is
niet in de eerste plaats het
‘toegankelijk’ maken in de
letterlijke zin, maar benadrukt
vooral het belang van het
‘mentaal’ toegankelijk maken
van de dingen, toegankelijkheid
als de gedeelde zorg van brede
groepen mensen. In Latour’s
begrippen: van ‘matters of fact’
naar ‘matters of concern’. Bruno
Latour, ‘Van Realpolitik naar
Dingpolitik, Over publieke dingen
Tijdschrift voor actuele filosofie,
nr. 2 (2005), 45.
12
Arendt, Over Revolutie, op. cit.
(noot 10), 32.
scape into its constituent elements, and ‘exemplary book Les Territoires de
l’Urbanisme distinguishes three
landscape’ redraws the landscape into an ideal
different ways in which design
form. All the stages slowly condense into an em- produces knowledge: through
blematic image that presents the essential design the production of descriptions
(site), the production of con-
ideas. The office’s strict method – which is, after
cepts, and through the produc-
all, a post-rationalisation of the design process – is tion of speculative scenarios.
not an attempt to exclude the ‘subjectivity’ of the Paola Vigano, Les Territoires de
l’Urbanisme, Le Projet comme
designer. On the contrary: it is an iterative process,
Producteur de Connaissance
in which every step requires new interpretations of (Geneva: Mētis Presses, 2014).
the landscape that is approached, steps that are 9 to Dingpolitik or: How to Make
Nigel Cross, Designerly Ways of
inherently subjective and suggest the possibility of
Knowing (Basel,Boston and
strengthening the existing landscape by construct- Berlin: Birkhäuser, 2007).
ing new layers or by reassembling existing layers 10
Hannah Arendt, On Revolution
differently. What this strict representation of the
(New York: Penguin Books, 2006
method actually offers is the possibility for the pub- [1963]), 9.
lic to follow the design-process step by step.
The aim of the method is to deconstruct the
her Bruno Latour, ‘making things
public’. ‘Making public’ is not in
the first place ‘making it acces-
sible’ in the literal sense, it
much more evokes the impor-
tance of making things ‘acces-
sible’ in a mental sense. Making
it accessible as the shared con-
cern of wide ranges of people. In
Latour’s terms: from ‘matters of
fact’ to ‘matters of concern’.
Bruno Latour, ‘From Realpolitik
Things public’, in: Bruno Latour
and Peter Weibel, Making Things
Public, Atmospheres of
Democracy (Cambridge, MA: MIT
Press, 2005), 9.
12
Arendt, On Revolution, op. cit.
(note 10), 9.

118 119
beïnvloed. Het opnieuw aanleggen van de beken
verduidelijkt de lokale topologie, en kan meteen be-
nut worden als een nieuw openbaar parksysteem.
Als een tweede stap suggereren de ontwerpers de
publieke betekenis van de ingreep te vergroten,door
langs deze openbare ruimte nieuwe publieke pro-
gramma’s zoals scholen, bibliotheken, etc. te
ontwikkelen.
93_Teerds_01_SMETS-01a.jpg of 93_Teerds_01_SMETS-01b.jpg]
Typen – LOLA landscape architects
In verschillende atlasprojecten wijzen ook de
Rotterdamse landschapsarchitecten van LOLA
landscape architects op de mogelijkheid het land-
schap en zijn kunstwerken te lezen. In de
Stadsrandenatlas, waarin het bureau de huidige ran-
den van steden en dorpen in de provincie Zuid-
Holland heeft uitgetekend, en de atlas van dijken
op het eiland IJsselmonde – die najaar 2014 ver-
sterking zal krijgen van een volledige inventarisatie
van dijkstructuren in Nederland13 – onderzoeken de
ontwerpers hun onderwerp door het haarfijn uit te
tekenen en verschillende situaties met elkaar te
vergelijken. Daardoor zijn ze in staat de verschillen
terug te brengen tot bepaalde ‘typen’. Door deze ty-
pen in heldere tekeningen te presenteren en die te
projecteren op de werkelijke situatie, laten ze zien
hoe een locatie zich verhoudt tot het onderliggende
type. LOLA stelt daarmee de autoriteiten en het pu-
Bureau Bas Smets, Brussels
2040 (2011): The small
tributaries are linked up again.
Together they form a system of
parks and woods that connects
the surrounding agricultural
landscape with the greenery in
the city by means of streams.
On the one hand, the
contiguous green areas can
hold the water better and thus
solve the problem of flooding in
the inner city, on the other
hand they offer a park structure
for the territory as a
whole. / Bureau Bas Smets,
Brussel 2040 (2011): de kleine
toeleidende beken worden
opnieuw met elkaar verbonden.
Samen vormen zij een systeem
van parken en bossen, dat –
via de beken – het omliggende
landschap van
landbouwgebieden en bossen
verbindt met de groengebieden
in de stad. Het aaneengesloten
groengebied kan niet alleen
beter water vasthouden, om zo
de overstromingsproblematiek
in de binnenstad op te lossen,
maar biedt ook een
parkstructuur op de schaal van
het territorium.
120
bliek in staat specifieke situaties te lezen en te be-
grijpen, maar ook programma’s voor toekomstige
ontwikkeling te formuleren. De tekeningen en kaar-
ten, gespiegeld aan de lezing als type, maken een
situatie als onderwerp toegankelijk voor een poli-
tieke discussie en maken die daarmee (publiek)
manifest in het stedelijke landschap.
Een goed voorbeeld is de Dijkenatlas van Eiland
IJsselmonde. Hij toont de dijk als een sterk land-
schappelijk element dat zelfs in zeer stedelijke om-
gevingen de huidige situatie op zichtbare wijze ver-
bindt met zijn geschiedenis. Het is de doorsnede
die de geschiedenis tastbaar maakt, maar het is de
lineariteit die uiteindelijk veelbelovend is, stellen de
ontwerpers in hun boek Lost Landscapes. ‘Lineaire
landschappen,’ schrijven ze, ‘hebben een zonnige
toekomst als de levenslijnen van de stad. (…) Ze
zijn veelbelovend omdat de lineariteit afstanden [en
daarmee verschillen, HT] verbindt en uitwisseling
mogelijk maakt. Daardoor biedt het bij uitstek mo-
gelijkheden voor het ontwerp van gedeelde en sym-
13 Zuid-Holland, 2011); LOLA
LOLA landscape architects, landscape architects, Dijkenatlas
Stadsrandenatlas van de IJsselmonde (www.
Zuidvleugel (Rotterdam/Den eilandijsselmonde.nl); LOLA
Haag: LOLA landscape landscape architects, Dijken van
architects en de Provinciaal Nederland (Rotterdam: nai010
adviseur Ruimtelijke Kwaliteit in publishers, 2014).
gate their object through comparative analysis. By
doing this they are able to bring different situations
back to certain ‘types’. By presenting these types
in clear drawings and mappings of actual sites and
showing how these relate to the types, LOLA land-
scape architects first offers both the authorities
and the public the ability to ‘read’ specific situa-
tions, and helps them to formulate programmes
and directions for the development of these sites.
Secondly, the designers also offer their research
object as a subject of political discussion, making
them (publicly) manifest in the urban landscape.
The mapping of the different dikes in the
Netherlands, as an example, shows the figure of
the dike as a strong landscape element that even
in very urbanised landscapes links the contempo-
rary situation with its history in a tangible way. It is
the section that makes the history tangible, but it
is the linearity that is actually promising. ‘Linear
Landscapes,’ LOLA writes in its book Lost
Landscapes, ‘have a bright future as the life lines of
the city. . . . They are promising because linearity
connects [and therefor differentiates, HT], exchang-
es and makes an excellent platform for designing
processional experiences.’14
[invoegen keuze uit serie: LoLa-01.jpg /02.jpg /03.jpg / 93_-04.jp
Programming – LINT landscape architectureTurning
landscape into a public issue often needs more
than drawings, which are not always easy for the
public to read. The young Dutch office LINT recog-
nises the importance of literal accessibility, which
is not in the first place a matter of adding paths
and routes that can be crossed by foot or bike.
Even ‘literal’ accessibility is often a matter of ‘men-
auteur
tal’ accessibility. In a project for the Dutch
Rijksadviseur voor het landschap, the State advisor
concerned with issues of landscape, LINT proposes
to establish water basins along the coast of
Zeeuws-Vlaanderen. In the past such basins were
used once a year to clear the entrance to the har-
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
bours, by opening the spui locks during low tide. A
forceful stream then ‘jets’ the channel, and deep-
ens it again. In their plan to create new basins, and
again use this (former) knowledge, the designers
not only return to a system of the past, they also
explicitly aim to work with the forces of nature again
(and not simply hire a dragline to keep the harbour
accessible to shipping traffic). Moreover, the water
basins also offer the small villages moments and LOLA landscape Architects, Atlas of Dikes on the Island of
IJsselmonde (2008-2010): Proposal for the development of
‘Zuiverhoeves’. There is large piece of marshland or reed land
13 IJsselmonde, (http://www.eiland- behind the property on which the new Zuiverhoeves stands. This
LOLA Landscape Architects, ijsselmonde.nl); LOLA chain of swamplands and marshlands has a public function for
Stadsrandenatlas van de Landscape Architects, Dijken van passers-by but can also be integrated with the property. / LOLA
Zuidvleugel, (Rotterdam and The Nederland, (Rotterdam: nai010 landscape architects, Dijkenatlas van eiland IJsselmonde (2008-
Hague: LOLA Landscape publishers, 2014). 2010): voorstel voor de ontwikkeling van ‘Zuiverhoeves’. De nieuwe
Architects and Provinciaal advi- 14 Zuiverhoeves hebben achter hun perceel een flink stuk water- of
seur ruimtelijke kwaliteit in Zuid LOLA Landscape Architects, Lost rietlanden. Deze keten van moeras- en waterlanden heeft een
Holland, 2011); LOLA Landscape Landscapes (Rotterdam: nai010 publieke functie voor de passant, maar kan ook geïntegreerd
Architects, Dijkenatlas publishers, 2013), 85. worden met de eigen kavel.
121
 bolische ervaringen.’14
[invoegen keuze uit serie: LoLa-01.jpg /02.jpg /03.jpg / 93_-04.jp
Programmeren – LINT landscape architecture
Om het landschap publiek te maken is meestal
meer nodig dan enkel tekeningen. Tekeningen wor-
den immers lang niet altijd begrepen door het brede
publiek. Het jonge Nederlandse bureau LINT her-
kent het belang van letterlijke toegankelijkheid.
Deze toegankelijkheid betreft echter meer dan
slechts het begaanbaar maken van het landschap
door de toevoeging van fietsroutes of wandelpaden.
Zelfs ‘letterlijke’ toegankelijkheid is allereerst een
zaak van ‘mentale’ toegankelijkheid. In een project
in opdracht van de NederlandseRijksadviseur voor-
het landschap stelt LINT voor om grote waterbas-
sins langs de kust van Zeeuws-Vlaanderen aan te
leggen. In het verleden werden zulke bassins, spui-
kommen, eens per jaar gebruikt om de vaargeul
naar de plaatselijke haven uit te diepen, door de
sluizen te openen en het water met grote kracht
door de vaargeul te laten stromen. Op zijn weg naar
buiten spoelde het water het zand weg dat zich in
de loop van de tijd in de vaargeul had opgehoopt. In
zijn plan om nieuwe spuikommente graven, keert
het bureau niet slechts terug naar een systeem van
vroeger tijden, maar kiest het er ook voor de krach-
ten van de natuur in te zetten in plaats van simpel-
weg eens in de zoveel tijd een kraanschip te huren
voor het uitdiepen van de vaargeul. De nieuwe spui-
kommen bieden de kleine dorpen een nieuwe pu-
blieke ruimte én daaraan gekoppeld ‘momenten’
om de gemeenschap te ‘vieren’. In de winter kan er
worden geschaatst, in de zomer gezwommen; op
andere momenten kan er gezeild worden of zelfs
places to ‘celebrate’ and thus new public space, Latz, the landscape architect can only respond to
which can be used for skating in the winter, for these bad places by being a bad guy as well, that
swimming in the summer, and for sailing or even as is: resist the nature of the profession of the land-
a shared fish-production facility in other seasons. scape architect to make everything ‘nice’. Latz rec-
Explorative walks and canoeing can be set up in the ognised that this was not the strategy to treat
sediment landscape. Their most important point, these places. ‘Ein Mülberg bleibt ein Mülberg,’ he
however, is that they conclude that the opening of writes on the assignment to turn Hiya landfill near
the locks offers a strong moment to collect the in- Tel Aviv into a new landscape park (2004-2014), no
habitants together around a common experience by matter how nicely you landscape its slopes, and
turning that moment into a public ‘happening’. how architecturally distinguished you create a bel-
Opening of the locks literally shows the forces of vedere, ‘a mountain of waste is a mountain of
nature to the public, both the process of sedimen- waste’.16 New York journalist Arthur Lubow even
tation and the power of water streams. called him the anti-Olmsted.17 Making wastelands
LINT-01.psd,02.psd,.psd, 93_-04.psd] public is not a matter of creating nice environ-
Unexpected Places – Peter Latz + Partner ments, but specifically emphasising the existing
The literal accessibility of the landscape is also at structures, using these thoroughly, as well as add-
the core of the work of German (landscape) archi- ing new (natural and cultural) layers. The non-place
tect Peter Latz. His office is well known because of can be used again, attain public importance by
its proposals for the wastelands of Western soci- smart and often experiential interventions, in which
ety: former industrial sites, landfill areas and so on. 15 17
Latz was actually one of the first to recognise the Latz + Partner, Böse Orte Und Because of Latz’s decision not
Oasen/Bad Places and Oases counter the industrial landscape
chance that is offered by what he calls Böse Orte, (Berlin: AedesLand, 2008), 3. of Duisburg by an Arcadian
‘bad places’: ‘Spaces of urban wasteland, of land- 16 landscape, but instead to allow
fills but also neglected parks or harmful and un- Latz + Partner, Böse Orte Und the industrial landscape to
Oasen plus/Bad Places and speak for itself. Quote via: Udo
friendly traffic and infrastructure solutions.’15 These Oases plus (Bermerhaven: t.i.m.e Weilachter, Syntax of Landscape,
spaces cannot easily be demolished or turned into Port II, 2010), 26. The Landscape Architecture of
nicely landscaped parks – our wastelands can nei- Peter Latz and Partner (Basel,
Boston and Berlin: Birkhäuser
ther be ‘wiped out’ nor neglected. According to Verlag AG, 2008), 102.

auteur
een gemeenschappelijke visproductie worden opge-
zet. In het buitendijkse gebied, dat hier sterk gese-
dimenteerd is, kunnen ontdekkingstochten en kano-
routes worden uitgezet. Het belangrijkste is echter
de jaarlijkse opening van de spuisluizen, die kan
uitgroeien tot een gemeenschappelijk feest, een

Making Landscape Public / Landschap publiek maken

LINT Landscape Architecture, Drainage Sluice (2011). Opening the
drainage sluices revitalizes silted up and sweet-watered nature
areas outside the dikes. / LINT landscape architecture, Spuisluis
(2011). Het openen van de spuisluizen brengt de dynamiek terug in
opgeslibde en verzoete buitendijkse natuurgebieden.
publiek evenement. De opening van de sluizen
biedt bewoners en publiek een gemeenschappelijke
ervaring: het laat in letterlijke zin de kracht van de
natuur zien: het proces van sedimentatie en de
kracht van waterstromen.
LINT-01.psd,02.psd,.psd, 93_-04.psd]
Onverwachte plaatsen – Peter Latz+Partner
De letterlijke toegankelijkheid van het landschap
staat ook centraal in het werk van de Duitse land-
schapsarchitect Peter Latz. Zijn bureau is bekend
geworden door voorstellen voor de ‘achterkanten’
van de westerse samenleving, de Böse Orte, zoals
hij ze noemt: ‘ruimten van stedelijke woestenij, vuil-
14 15
LOLA landscape architects, Lost Latz+Partner, Böse Orte Und Latz + Partners, Parco Dora, Turin (2004-2012). Transformation of a run-down former industrial complex into a new city park along the
Landscapes (Rotterdam: nai010 Oasen / Bad Places and Oases Dora River, which is to be reopened. / Latz+Partners, Parco Dora, Turijn (2004-2012). Transformatie tot een nieuw stedelijk park van een
publishers, 2013), 85. (Berlijn: AedesLand, 2008), 3. vervallen, voormalig industrieel complex langs de opnieuw te openen rivier de Dora.

122 123
nisbelten, maar ook verwaarloosde parken, beden-
kelijke en ongenaakbare verkeersinfrastructuur’.15
Latz was een van de eersten die onderkende dat
juist deze lelijke plekken nieuwe kansen bieden. Ze
kunnen niet gemakkelijk gesloopt worden, noch ver-
werkt worden tot een aangenaam park; ze kunnen
niet eenvoudigweg verstopt of genegeerd worden.
Volgens Latz kan de landschapsarchitect op derge-
lijke plaatsen slechts reageren als een bad guy. Hij
bedoelt daarmee dat de landschapsarchitect tegen
zijn eigen natuur in moet gaan, tegen de vanzelf-
sprekendheid om alles aangenaam en plezierig te
maken. Het is de verdienste van Latz dat hij onder-
kend heeft dat bij de Böse Orte een andere strate-
gie noodzakelijk is. ‘Ein Mülberg bleibt ein Mülberg,’
schrijft hij naar aanleiding van de opdracht om de
Hiya-vuilnisbelt bij Tel Aviv (2004-2014) in te rich-
ten als landschapspark. Ongeacht hoe mooi en be-
haaglijk de hellingen ook worden vormgegeven, en
hoe architectonisch onderscheidend debelvedère-
ook wordt, ‘een afvalberg blijft een afvalberg’.16 De
journalist Arthur Lubow noemde hem daarom de an-
ti-Olmsted.17 Het publiek maken van vuilnisbelten
en (voormalige) industrieterreinen is niet een kwes-
tie van toedekken, maar juist van onthullen. Het
moet vertrekken vanuit het bestaande, om deze op-
nieuw in te zetten en op basis daarvan betekenis te
geven door ook nieuwe (natuurlijke en culturele) la-
gen toe te voegen. De niet-plaats kan enkel op-
nieuw gebruikt worden en publieke betekenis krij-
gen door slimme en vaak experimentele
interventies, waarbij, in het vroege werk van Latz,
bovendien de participatie van het publiek in het pro-
ces van ontwerp en ontwikkeling een centrale rol
speelt.
[Illustration: 93_Teerds_03_Latz-01.jpg]
Zwischennutzung/Raumunternehmen – Urban
Catalyststudio
Aangewakkerd door de financiële crisis is participa-
tie vandaag opnieuw in het centrum van de aan-
dacht gekomen. Juist in tijdelijke projecten is de lo-
kale inbreng essentieel. Bewoners en professionals
zien ergens kansen en kunnen vervolgens snel en
ter plekke handelen. Zo komen stadslandbouwpro-
jecten tot stand, van Detroit tot Rotterdam. Het
Berlijnse onderzoekscollectief Urban Catalyst stelt
dat dit fenomeen oorspronkelijk uit het Berlijn van
na de val van de muur afkomstig is. ‘Na 1990 ont-
wikkelde zich een levendige cultuur van tijdelijk ge-
bruik op braakliggende terreinen en in veel leeg-
staande ruimten in Berlijn,’ schrijft het collectief in
zijn reflectie op een decennium aan projecten.18 Als
voorbeelden noemen ze nomadische barretjes en
clubs, feesten in leegstaande gebouwen en op
voormalige industrieterreinen, de opkomende ver-
scheidenheid aan migranteneconomieën en de
nieuwe vormen van ontspanning. Tegen deze ach-
124
tergrond ontwikkelde zich een heuse
Zwischennutzungsagentur: architect-bemiddelaars
voor tijdelijk gebruik in leegstaande ruimten, die be-
woners met minder (financiële) mogelijkheden aan
zelfstandige ruimte hielpen en nieuwe (zakelijke) ac-
tiviteiten initieerden, waardoor tegelijk een nieuwe
publieke en levendige openbare ruimte wordt ge-
construeerd. Er is echter niets nieuws onder de
zon, geven de onderzoekers toe.‘Tijdens de Grote
Depressie aan het einde van de jaren 1920 en be-
gin 1930 floreerde de kraakbeweging en was er
een hausse aan zelfgebouwde structuren.’19
Hetzelfde geldt voor andere crisisperioden, na de
Tweede Wereldoorlog, in de jaren 1970 en 1980.
Soms ontstonden initiatieven als gevolg van be-
hoeften, soms als politieke actie, en soms ook voor
de lol – maar meestal werd dit alles veroorzaakt
door een crisis in de maatschappij. Met zijn bureau
Urban Catalyst brengt Klaus Overmeyer, één van de
partners in het onderzoeksproject, de
Zwischennutzung een stap verder in wat hij het
Raumunternehmen noemt: hoe programma’s, acto-
ren en de kunst van het ondernemen elkaar kunnen
versterken in het kader van een organische ge-
biedsontwikkeling.20 De rol van de ontwerper is in
deze dynamische processen volgens Overmeyer
vergelijkbaar met die van een tuinier: planten, ver-
zorgen en oogsten – of beter: planten, cultiveren en
oogsten. De ontwerper voedt het publiek, de acto-
ren, de stakeholders met ideeën. Op zijn beurt
moet de ontwerper vervolgens om weten te gaan
met het ongeplande: het laten gebeuren, maar
soms ook (inter)actief interveniëren, reagerend op
veranderende omstandigheden, om het te integre-
ren in de planvorming, en weer terug te kunnen leg-
gen bij de actoren. Ten slotte moet de ontwerper
weten wanneer de tijd rijp is om te kunnen oogsten,
uit alle lijnen bij elkaar een plan kunnen destilleren,
dat niet per se af of perfect is, maar in staat is de
actoren bij elkaar te krijgen.
UrbanCatalyst-01.jpg en 93_Teerds_05_UrbanCatalyst-02.jpg –
Ik geef onmiddellijk toe dat deze ‘lijst’ eenvoudig
uitgebreid kan worden met tal van andere bureaus,
16 18
Latz+Partner, Böse Orte Und Philipp Oswalt, Klaus Overmeyer
Oasen plus / Bad Places and en Philipp Misselwitz, Urban
Oases plus (Bremerhaven: t.i.m.e Catalyst, The Power of Temporary
Port II, 2010), 26. Use (Berlijn: DOM Publishers,
17 2013), 7.
Vanwege Latz’s besluit het 19
industriële landschap van Ibid., 9.
Duisburg niet te veranderen in 20
een Arcadisch landschap, maar Lisa Buttenberg, Klaus
in plaats daarvan het industriële Overmeyer en Guido Spars
landschap voor zichzelf te laten (red.), Raumunternehmen. Wie
spreken. Quote via: Udo Nutzer selbst Räume entwickeln
Weilachter, Syntax of Landscape, (Berlijn: Jovis Verlag, 2014)
The Landscape Architecture of
Peter Latz and Partner (Basel/
Boston/Berlijn: Birkhäuser,
2008), 102.
125
the participation of the public plays a central role in
the process of design and development.
[Illustration: 93_Teerds_03_Latz-01.jpg]
Zwischennutzung/Raumunternehmen – Urban
Catalyst Studio
Participation has again become a buzzword today,
one might argue: ‘Due to the crisis.’ In temporary
projects, citizens, neighbours and professionals of-
ten see chances and can act quickly and locally.
Projects of urban farming have been established
from Detroit to Rotterdam, but as the Berlin-based
Urban Catalyst collective argues, the phenomenon
might be rooted in Berlin after the fall of the Berlin
Wall. ‘A vibrant temporary use scene developed on
much of the derelict land and in many of the spac-
es between buildings that remained in Berlin after
1990,’ they write in their reflection on over a dec-
ade of projects.18 Examples are nomadic bars or
clubs, parties in vacant buildings and former indus-
trial sites, an emerging variety of migrant econo-
mies and new forms of leisure. They admit, howev-
er, that it is ‘nothing new’: ‘In the wake of the Great
18 20
Philipp Oswalt, Klaus Overmeyer Lisa Buttenberg, Klaus
and Philipp Misselwitz, Urban Overmeyer and Guido Spars
Catalyst, The Power of Temporary (eds.), Raumunternehmen. Wie
Use (Berlin: DOM Publishers, Nutzer selbst Räume entwickeln
2013), 7. (Berlin: Jovis Verlag GmbH,
19 2014).
Ibid., 9.
auteur
Urban Catalyst Studio, Labor Schützenmatte, Bern (4-7 September
2014). Four-day laboratory event in which experiments and debates
were held at the central parking area and the adjacent
‘autonomous centre’ in order to investigate possible future uses
for this location. The combination of discussing ideas and
immediately trying them out in reality led to a new way of
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
experiencing the location and new insights into how it could be
transformed and used. To take the metaphor of planting, cultivating
and harvesting, the participants did the planting by drawing up
preconditions and making analyses instead of starting out with a
set plan. Cultivation then took place in the test programme phase,
transforming possible ideas into models or spatial interventions
and collecting the results. Finally, the harvest: evaluating the
experiences and turning them into a plan for spatial action. / Urban
Catalyst Studio, Labor Schützenmatte, Bern (4-7 september 2014).
4-daags laboratiumevenement, waarin de centrale parkeerplaats
en het naastgelegen ‘autonoom centrum’ waren vrijgesteld om via
experimenten en debatten de mogelijke toekomst van deze locatie
te onderzoeken. De combinatie van debat en het meteen in de
werkelijkheid uitproberen leidt tot een nieuwe ervaring van de plek
en tot nieuw inzicht in hoe deze kan worden getransformeerd en
gebruikt. In de metafoor van planten, cultiveren, oogsten: er werd
niet begonnen met een vastgesteld plan, maar met het maken van
randvoorwaarden en analyses. Cultiveren betreft de fase van het
testprogramma, het omvormen van mogelijkheden in maquettes of
ruimtelijke interventies, en het verzamelen van ervaringen. Ten
slotte de oogst: de evaluatie van de ervaringen, en het omvormen
daarvan tot een ruimtelijk actieprogramma.
projecten, thema’s, ideeën, perspectieven, uit het
heden en verleden, uit het Westen of vanuit elders
ter wereld, opgeworpen door lokale praktijken of
juist door globaal werkende ontwerpers. Eigenlijk
bevatten alle projecten sporen van publieke kwes-
ties – elk project, zelfs de allerkleinsten, brengt in
de kern kwesties aan het licht die van belang zijn
voor het brede publiek. Het is vooral de vraag hoe
deze aspecten begrepen worden, en daarna ook pu-
bliek gemaakt kunnen worden, voorbijgaand aan de
mooie tekening en de sublieme perspectieven die
vooral bedoeld zijn de opdrachtgever, politici en het
publiek te verleiden. Analyses en projecten behoren
binnengebracht te worden in het publieke domein
om bediscussieerd te worden, weerstand op te roe-
pen, er over te onderhandelen – maar toch vooral
ook om begrepen te worden.
126
Depression in the late 1920s and early 1930s
squatter settlements and self-built structures flour-
ished.’19 And the same counts for other periods of
crisis: after the Second World War, in the 1970s
and 1980s – sometimes as a response to needs,
sometimes politically motivated, and sometimes
just for fun – but often evoked by a crisis in society.
The office of Klaus Overmeyer, one of the partners
in the Urban Catalyst research, Urban Catalyst Studio,
brings the Zwischennutzung one step further in
what they call Raumunternehmen: how programme,
actors and entrepreneurs join forces within the
frame of the organic development of sites.20
According to Overmeyer, the role of the designer
within these processes is comparable to a garden-
er: to plant, to care for and to harvest – or better
said: to plant, to cultivate and to harvest. The de-
signer needs to feed the public, the actors and the
stakeholder with ideas. In turn the designer needs
to know how to deal with the unplanned: let it go,
but also to (inter)act at the right time, intervene
and integrate in the process of planning, offering
suggestions to the actors involved. Finally, the de-
signers need to know when the time is ripe for the
picking, which means to gather all streams and di-
rections, responses and ideas in order to distil a
plan that does not have to be perfect of finished,
but is able to bind the actors.
UrbanCatalyst-01.jpg en 93_Teerds_05_UrbanCatalyst-02.jpg – dit
I admit that this ‘list’ can be extended easily with
lots of other practices, projects, theme’s, ideas and
perspectives, from the past and the present, from
the Western world and elsewhere, both local and
global practices. In most designs, traces of public
auteur
issues can be found – all projects actually, even the
smallest ones, address issues that are of public
concern. It often is how these aspects are under-
stood and ‘made public’ beyond the nice drawings
and sublime perspectives that are meant to tempt
the client, the politician and the public. Analysis
Making Landscape Public / Landschap publiek maken
and projects need to be brought into the public do-
main in order to be discussed, opposed, negotiated
and surely also understood.
127
 Abstracts / Samenvattingen
Bruno Notteboom
The Landscape on Television
The text examines the way the landscape is
represented through the medium of
television on the basis of three television
programmes: The Making of the English
Landscape (Great Britain, 1973),
Vlaanderen in vogelvlucht (Belgium, 1976)
and Nederland van boven (the Netherlands,
2011-2013), starting from the premise that
both maker and viewer become part of a
constellation that is not merely about the
depiction of the landscape, but includes
the calibration and recalibration of our
relationships to the land and to each other.
Thus, the mass medium television plays an
important part in the construction of
national identity. A close reading of the
three programmes is followed by a
reflection on how television relates to the
public sphere, starting from the
observation that this relationship is more
and more likely to become problematic in
an era where the media are shifting
towards entertainment and consumption.
Landschap op de televisie
Aan de hand van drie televisieprogramma’s:
The making of the English Landscape
(Groot-Brittannië, 1973), Vlaanderen in
Vogelvlucht (België, 1976) en Nederland
van boven (Nederland, 2011-2013)
onderzoekt deze tekst op welke manier
landschap via het medium televisie in de
openbaarheid werd gebracht. We gaan
hierbij uit van de vooronderstelling dat
zowel de maker als de kijker zich begeeft in
een constellatie waarbij niet enkel het
landschap wordt getoond, maar onze
relatie tot het land en tot elkaar wordt
geijkt/herijkt. Televisie als massamedium
speelt hierbij een belangrijke rol in de
constructie van een nationale identiteit. Na
een close reading van de drie programma’s
volgt een reflectie over hoe televisie zich
verhoudt tot de publieke sfeer, vanuit de
vaststelling dat deze relatie steeds
problematischer dreigt te worden in een
tijdperk waarin de media opschuiven
richting entertainment en consumptie.
Claudia Faraone and Michiel Dehaene
Landscapes Larger Than Life
Films about Territorial Transformations
in Europe
This article discusses two recent films that
address processes of landscape
transformation in Europe: Alps by Armin
Linke and Robinson in Ruins by Patrick
Keiller. Both films emerge form a
transdisciplinary context and work at the
intersection of ethnographic and artistic
practices. The films combine forms of
storytelling with a more neutral
documentary gaze, showing the distance
between the seeming rationality of the
global networks by which these territories
are affected and the apparent
contradictions within the ensuing
landscape transformations. The paper
argues that the explicit choice for artistic
modes of representation succeed in
constructing a common language that
makes the often immaterial territorial
128 129
transformations tangible, transforming
these immaterial process into possible
matters of local concern. Alps and
Robinson in Ruins find the means in the
artistic field to construct an alternative
relationship with the ongoing
transformation of landscape, one that is
simultaneously disillusioned and engaged,
and the films open up new landscape
imaginaries that are simultaneously past
and future oriented, local and global.
Uitvergrote landschappen
Films over territoriale transformaties in
Europa
In dit artikel worden twee recente films
besproken over de transformatieprocessen
van Europese landschappen: Alpi van Armin
Linke en Robinson in Ruins van Patrick
Keiller. Beide films zijn ontstaan vanuit een
multidisciplinaire context en spelen zich af
op het snijvlak van de etnografische en de
artistieke praktijk. Ze combineren
narratieve technieken met een neutralere,
documentaire blik die de afstand laat zien
tussen de ogenschijnlijke rationaliteit van
de mondiale netwerken die deze gebieden
beïnvloeden, en de duidelijke contradicties
die bestaan binnen de daaruit
voortvloeiende landschapstransformaties.
Het artikel stelt dat door een expliciete
keuze voor artistieke vormen van
representatie een gemeenschappelijke taal
geconstrueerd kan worden, die de vaak
immateriële territoriale transformaties
tastbaar maakt, waardoor deze
transformaties ook op lokaal niveau de
benodigde aandacht krijgen. Alpi en
Robinson in Ruins vinden in het artistieke
domein de middelen voor de constructie
van een alternatieve verhouding tot het
voortdurend veranderende landschap, een
relatie die zowel gedesillusioneerd is als
begaan. De films ontsluiten nieuwe
denkbeelden over het landschap die
tegelijkertijd op het verleden en op de
toekomst gericht zijn, zowel lokaal als
mondiaal.
Marc Treib
Exhibiting Landscapes
Presentations of landscape architecture in
the twentieth century – garden show,
demonstration landscape and museum
exhibition – informed, persuaded and at
times even delighted their public. In 1937
the San Francisco Museum of Art
presented the first international survey of
modern landscape architecture with
exhibits intended to proselytise for a vision
of modern Californian living. Two years
later, in Stuttgart, the Reichsgartenschau
served as a vital part of the National
Socialist political agenda. In the late
twentieth century, major undertakings like
the 1989 Landschaftspark Duisburg-Nord
transformed sites from wasteland to parks
and cultural facilities. As ecology and
landscape design acquired greater social
presence, landscape exhibitions became
more frequent; for example, the Museum of
Modern Art’s 2004 ‘Groundswell’ and the
Deutsches Architektur Museum’s 2010
‘Stadtgrün, Urban Green’, which focused on
urban design, site remediation and
historical preservation. Only rarely have
exhibitions focused on aesthetic
investigations of space and form, however.
The tropical and exotic work of Brazilian
landscape architect Roberto Burle Marx is
the principal exception with several
exhibitions internationally.
Over de tentoonstelling van
landschappen
In de twintigste eeuw vonden er
presentaties van landschapsarchitectuur
– tuinshows, showlandschappen en
museale tentoonstellingen – plaats die het
publiek wisten te informeren, te overtuigen
en soms zelf te verrukken. In 1937
presenteerde het San Francisco Museum
of Art de eerste internationale
overzichtstentoonstelling over moderne
landschapsarchitectuur, met een collectie
die was bedoeld om zieltjes te winnen voor
de moderne Californische manier van
leven. Twee jaar later was de
Reichsgartenschau in Stuttgart een
essentieel onderdeel van de nationaal-
socialistische politieke agenda. Aan het
einde van de twintigste eeuw veranderden
grote projecten, zoals het Landschaftspark
Duisburg-Nord van 1989, woestenijen in
parken met culturele voorzieningen. Terwijl
de maatschappelijke presentie van
ecologische vormgeving en
landschapsontwerp steeds groter werd,
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
vonden er steeds meer
landschapstentoonstellingen plaats:
bijvoorbeeld ‘Groundswell’ (2004) in het
Museum of Modern Art en ‘Stadtgrün,
Urban Green’ (2010) dat met haar focus op
stedenbouw, bodemsanering en
monumentenzorg plaatsvond in het
Deutsches Architektur Museum. Zelden
waren zulke tentoonstellingen gericht op
esthetisch onderzoek naar ruimte en vorm.
Het tropisch-exotische werk van de
Braziliaanse landschapsarchitect Roberto
Burle Marx die verschillende internationale
tentoonstellingen op zijn naam heeft staan,
is hierop de belangrijkste uitzondering.
David Peleman
Gazing at the Landscape from Within
The Atlas as a Genre
The article explores in a concise way how,
during the last decades, a discourse was
developed about landscape in a number of
atlases – in particular in the Netherlands
and in Belgium. Are atlases instruments
that aim to give an objective representation
of the landscape or is there something else
at stake? In an attempt to grasp the
growing complexity of the urbanized
landscape and make it comprehensible, it
seems as if atlases appeal to a different
kind of genre. A genre with storytelling
characteristics that are crucial for
inscribing the landscape in the public
sphere of the contemporary nebular city.
Kijkend naar het landschap van
binnenuit De atlas als genre
Het artikel exploreert op beknopte wijze
hoe de laatste decennia in enkele atlassen
een discours over landschap werd
ontwikkeld, in het bijzonder in Nederland en
België. Zijn atlassen instrumenten die aan
de hand van grafische documenten een
objectieve representatie van het landschap
nastreven, of is er iets anders aan de
hand? In een poging om de groeiende
complexiteit van het verstedelijkte
landschap te kunnen vatten en inzichtelijk
te maken, lijken atlassen zich steeds meer
te beroepen op een ander genre. Een genre
met een verhalend karakter dat cruciaal is
voor het inschrijven van het landschap in
de publieke sfeer van de hedendaagse
nevelstad.
Noël van Dooren
A Landscape of Drawings
The Role of Representation in the
Public Discourse on Landscape and
Design
The drawing is a crucial tool in the design
process. First of all, drawings are relevant
to designers themselves, as testing
grounds for ideas. Subsequently, however,
drawings bring projects to the attention of
the public. They familiarise the public with
the project; enable communication about
the project. At the same time, drawings are
what make the implementation of projects
possible – workers on construction sites
know how to transform drawings into
buildings. However, drawings can also
break free from a project and ‘go public’,
that is: become independent cultural
artefacts, with their own public and their
own impact. In this article, landscape
architect Noël van Dooren examines the
relationship between the drawing as a tool
in the design process and as an
independent cultural entity.
Een landschap van tekeningen
De rol van representatie in het publieke
debat over landschap en ontwerp
De tekening is een cruciaal instrument in
ontwerpprocessen. In de eerste plaats
hebben tekeningen relevantie voor de
ontwerper zelf, als testlocatie voor ideeën.
Maar vervolgens is het is de tekening
waarmee projecten publiek worden
gemaakt. Ze maken het publiek bekend
met het project, veroorzaken communicatie
over het project. Tegelijkertijd maakt de
tekening ook de uitvoering van de projecten
mogelijk: op de bouwplaats weet men de
tekeningen te lezen en om te zetten in
gebouwen. Tekeningen kunnen zich echter
ook aan de projecten ontworstelen en
‘publiek gaan’, dat wil zeggen: een
zelfstandig cultureel artefact worden met
een eigen publiek en een eigen impact.
Landschapsarchitect Noël van Dooren
onderzoekt in dit artikel de relatie tussen
de tekening als instrument in een
ontwerpproces en als zelfstandige culturele
entiteit.
Han Meyer
(The End of) The State of the Delta
(and What Might Follow)
Especially after hurricanes Katrina and
Sandy, Dutch hydraulic engineering and
knowledge receive a lot of attention
worldwide. Anticipating this, the
Netherlands has designated engineering a
‘leading industry’: an industry sector that is
invested in by the government in order to
economically exploit it. As the Dutch have
been living with water for centuries,
engineering is in their genes, that is the
130
idea. God created the world and the Dutch
created the Netherlands. This cliché barely
scratches the surface of the country’s
complex history, as Han Meyer shows in his
contribution. Only during the past century,
large hydraulic engineering projects such
as the Zuiderzee Works and the Delta Plan
began to contribute to the formation of
Dutch identity – more particularly, to the
recognition that a nation-state was
necessary for the design and execution of
these projects. Ever since, the challenge
the country faces is to not reduce the water
issue to a technological challenge, but to
approach it as a public matter.
(Het einde van) De Staat van de Delta
(en wat daarna nog kan komen)
Zeker na de orkanen Katrina en Sandy is er
wereldwijd veel aandacht voor de
Nederlandse waterbouwkunde en -kennis.
Nederland anticipeert daarop door van
waterbouw een topsector te maken, een
bedrijfstak waarin de overheid investeert,
om die in economisch opzicht uit te buiten.
Nederlanders leven immers al eeuwen met
water, hebben de waterbouw in hun genen,
is de gedachte. God schiep de wereld en de
Nederlanders Nederland. Het cliché raakt
bij lange na niet de complexe geschiedenis
van het land, zoals blijkt uit Han Meyer’s
bijdrage. Pas in de afgelopen eeuw hebben
grote waterbouwprojecten, zoals de
Zuiderzeewerken en het Deltaplan
bijgedragen aan de vorming van de
Nederlandse identiteit, vooral aan de
onderkenning dat een natiestaat
noodzakelijk was om dergelijke projecten te
kunnen opzetten en uitvoeren. Sindsdien is
het de uitdaging voor dit land om de
waterproblematiek niet te versmallen tot
een technologische uitdaging, maar te
benaderen als een publieke zaak.
Michiel Dehaene
Landscapes at the Tipping Point
The Landscape of the In-Between City
If urbanisation has been historically
portrayed as a front moving over the
country from the city outwards, today the
process of urbanisation is unbounded. It
spreads through networks in changing
relations and geometries over the territory
and encompasses the entire planet. Also
the transformation of non-urban to urban is
no longer attached to a clear line
demarcating the boundary between city
and countryside. An in-between landscape
is spreading with the urbanisation along
the rational of the network. The
interpretation of urbanisation in terms of
landscape fosters the search for strategies
that transform urbanisation as an
accumulation process into a work of
building meaning. Through the
documentation of four cultural events, AIR
Rotterdam, IBA Emscherpark, 50.000
Logements Bordeaux and IABR Rotterdam
2014, this article shows the various ways
in which the landscape perspective has
been used to transform the multiple spatial
claims and intensified use of the territory
into a shared semantic field, creating the
circumstances to make the unbounded
process of urbanization the subject of
public discussion.
Kantelende landschappen
De landschappelijke verbeelding van de
tussenstad
Waar verstedelijking ooit begrepen kon
worden als een front dat staduitwaarts
voortschrijdt en het land inpalmt, is
vandaag het verstedelijkingsproces
ontgrenst. Het verspreidt zich langs
netwerken in veranderlijke verbanden en
geometrieën over het territorium en houdt
in toenemende mate de planeet in zijn
greep. Ook de kanteling van een niet-
stedelijk naar een stedelijk landschap zit
niet langer op een afgetekende grens
tussen stad en land vast. Een
tussenstedelijk landschap verspreidt zich
met de verstedelijking volgens de logica
van het netwerk. De interpretatie van
verstedelijking in landschappelijke termen
voedt de zoektocht naar strategieën die
verstedelijking als accumulatieproces
omvormen tot een werk van
betekenisopbouw. De documentatie van
vier culturele manifestaties – AIR
Rotterdam, IBA Emscherpark, Bordeaux -
50.000 Logements en IABR Rotterdam
2014 – laat zien hoe de landschappelijke
blik wordt ingezet om meervoudige
ruimteclaims en de intensivering van het
ruimtegebruik te transformeren tot een
gemeenschappelijk betekenisveld. De
ontgrensde verstedelijking kan zo tot
voorwerp van publieke discussie worden
gemaakt.
Hans Teerds
Public Practices
Designing the World as Landscape
According to philosopher Hannah Arendt,
spatial philosophy is always political
philosophy: it relates to the world and to
human beings. This idea constitutes a
political challenge to the field of spatial
design. The world and humans are
inseparable. It is the world that brings
people together and makes politics
possible. Designers work on the long-term
‘establishment’ and ‘design’ of the world.
Thus, they have great influence on the
everyday life of the users and on their
experiences in the public or political
domain. Spatial design is therefore by
definition a public matter. In this
contribution, Hans Teerds examines how
this ‘political’ idea challenges the spatial
designers’ discipline. Based on the work of
five contemporary practices, he shows how
designers not only contribute to the design
of the public space, but also open it up to
the public and to a public debate on the
future of the shared space.
Publieke praktijken
Ontwerpen aan de wereld als
landschap
Ruimtelijk denken is altijd politiek denken,
stelt de filosofe Hannah Arendt: het heeft
betrekking op de wereld en op de mensen.
Die gedachte daagt het veld van het
ruimtelijk ontwerp politiek gezien uit. De
wereld en de mensen zijn onlosmakelijk
met elkaar verbonden. Het is de wereld die
mensen bij elkaar brengt en politiek
mogelijk maakt. Ontwerpers werken aan
het ‘oprichten’ en ‘inrichten’ van de wereld
voor de lange termijn. Daarmee hebben ze
grote invloed op het alledaagse leven van
de gebruikers én op de ervaring van het
publieke of politieke domein. Ruimtelijk
ontwerp is daarom per definitie een
publieke zaak. Hans Teerds onderzoekt in
deze bijdrage hoe dit ‘politieke’ denken het
vakgebied van de ruimtelijk ontwerpers
uitdaagt. Aan de hand van het werk van vijf
actuele praktijken laat hij zien op welke
wijze ontwerpers niet alleen bijdragen aan
het ontwerp van de publieke ruimte, maar
ook deze ruimte openen voor het publiek
en het publieke debat over de toekomst
van de gedeelde ruimte.
131
Biographies /  Biografieën
Michiel Dehaene is associate professor in
urbanism at Ghent University. He holds a
degree in urban design from Harvard
University. He obtained his PhD from the
KULeuven with a dissertation on the legacy
of the ‘survey movement’. His research
focuses on the relationship between urba-
nisation and urbanism, between autono-
mous modes of development and design.
With Lieven De Cauter, he published the
book Heterotopia and the City. His work has
been published in the Journal of Planning
Education Research, Town Planning Review,
Journal of Architecture, de Architect, Archis,
A+U and OASE.
Michiel Dehaene is hoofddocent steden-
bouw aan de Universiteit Gent. Hij behaal-
de een master in urban design aan Harvard
University en promoveerde aan de KU
Leuven met een proefschrift over de erfe-
nis van de ‘survey-gedachte’. Zijn onder-
zoek richt zich op de relatie tussen verste-
delijking en stedenbouw, tussen autonome
ontwikkeling en ontwerp. Met Lieven De
Cauter publiceerde hij het boek Heterotopia
and the City. Artikelen van zijn hand ver-
schenen in het Journal of Planning
Education Research, Town Planning Review,
Journal of Architecture, de Architect, Archis,
A+U en OASE.
Joachim Declerck studied architecture at
Ghent University and at the Berlage
Institute. He is co-founder and programme
director of Architecture Workroom
Brussels, which aims to contribute to the
international development and exchange of
knowledge and expertise in the field of de-
sign through publications, conferences,
exhibitions and other public presentations.
Declerck was director of the Berlage
Institute from 2008 to 2010, and co-cura-
ted the International Architecture Biennale
Rotterdam in 2007, 2012 and 2014.
Joachim Declerck studeerde architectuur
aan de Universiteit Gent en het Berlage
Instituut. Hij is medeoprichter en program-
madirecteur van Architecture Workroom
Brussels, dat wil bijdragen aan de interna-
tionale ontwikkeling en uitwisseling van
kennis en expertise op het gebied van ont-
werp door middel van publicaties, confe-
renties, tentoonstellingen en andere pu-
blieke presentaties. Declerck was directeur
van het Berlage Instituut van 2008 tot
2010, en als (co)curator betrokken bij de
Internationale Architectuur Biënnales van
Rotterdam in 2007, 2012 en 2014.
Noël van Dooren is a landscape architect,
writer and researcher. He has worked at
H+N+S Landscape Architects and as the
head of the Landscape Architecture de-
partment of the Amsterdam Academie van
Bouwkunst. He will shortly receive his doc-
torate from the University of Amsterdam
with a thesis on the representation of time
in contemporary landscape architecture,
focusing on its application in professional
practice and education. Van Dooren is a
member of the editorial board of the
Journal of Landscape Architecture.
Noël van Dooren is landschapsarchitect,
schrijver en onderzoeker. Hij werkte bij
H+N+S Landschapsarchitecten en was
hoofd van de opleiding landschapsarchitec-
tuur aan de Academie van Bouwkunst
Amsterdam. Binnenkort promoveert hij aan
de UvA op een onderzoek naar de repre-
sentatie van tijd in de hedendaagse land-
schapsarchitectuur, gericht op de toepas-
sing daarvan in zowel de vakpraktijk als
het onderwijs. Van Dooren is lid van de
redactie van Journal of Landscape
Architecture.
Claudia Faraone is an architect (2004,
IUAV Venezia), has a PhD in territorial poli-
cies and local projects (2011, RomaTre,
LAA|Paris Villette), and holds an EMU/
European Postgraduate Master in
Urbanism (2007, UPC Barcellona, Delft
University of Technology and KU Leuven).
Since 2004 she has participated in and
organised several workshops, research
projects, exhibitions and audio-visual pro-
ductions, exploring cultures of production
and practices of urban space. She was
involved in the development of ‘descripti-
ons’ and design proposals for urban lands-
cape transformations in territories after
natural and human disasters (Skopje,
L’Aquila, Karst region) and affected by soci-
oeconomic transformations (Veneto region
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
and Rome). Since 2005, she has been tea-
ching at the IUAV Venice School of
Architecture, at the Architecture
Department at Roma 3 University, and the
Advanced Course of visual arts at the
Fondazione Ratti in Como (2006). She is a
founding member of the multidisciplinary
research group ETICity-Exploring
Territories, Imagining the City.
Claudia Faraone is architect (2004, IUAV
Venezia), met een doctorstitel in territori-
aal beleid en lokale projecten (2011,
RomaTre, LAA/Paris Villette) en heeft een
EMU/European Postgraduate Master in
Urbanism (2007, UPC Barcelona, TU Delft
en KU Leuven). Sinds 2004 is ze als deel-
nemer en organisator betrokken bij diverse
workshops, onderzoeksprojecten, tentoon-
stellingen en audiovisuele producties, be-
doeld om productieculturen en de praktij-
ken van de stedelijke ruimte te verkennen.
Ze is betrokken geweest bij de ontwikke-
ling van ‘beschrijvingen’ en ontwerpvoor-
stellen voor de transformatie van stedelijke
landschappen in gebieden waar natuur- en
humanitaire rampen (Skopje, L’Aquila, de
Karst-regio) of ingrijpende sociaal-econo-
mische veranderingen (regio’s Veneto en
Rome) hebben plaatsgevonden. Sinds
2005 geeft ze les aan de Università IUAV
di Venezia en de afdeling bouwkunde van
de Università degli Studi Roma Tre. Voorts
doceert ze beeldende kunsten voor gevor-
derden aan de Fondazione Ratti in Como
(2006). Ze is oprichter en lid van de multi-
disciplinaire onderzoeksgroep ETICity-
Exploring Territories, Imagining the City.
Han Meyer graduated as an urban designer
from Delft University of Technology and
subsequently worked at the Department of
Physical Planning and Urban Renewal in
Rotterdam for ten years. He has been wor-
king at Delft University of Technology since
1990, obtaining his doctorate with the the-
sis De stad en de haven (City and Port) in
1997. He became professor of urban de-
sign - theory & methods in 2001. His re-
search has two emphases: the programme
Delta Urbanism explores new relationships
between engineering and urban design; the
programme De kern van de stedenbouw in
het perspectief van de 21e eeuw (Essential
Urban Design from a 21st-Century
Perspective) has yielded a four-volume book
series of which the last instalment Het pro-
gramma en gebruik van de stad (The pro-
gramme and use of the city, SUN/BOOM
Publishing) was published in 2014.
Han Meyer is afgestudeerd als steden-
bouwkundige aan de TU Delft en werkte
daarna tien jaar bij de dienst Ruimtelijke
Ordening & Stadsvernieuwing in Rotterdam.
Sinds 1990 is hij verbonden aan de TU
Delft, waar hij in 1997 promoveerde met
het proefschrift De Stad en de Haven. Sinds
2001 is hij hoogleraar stedenbouwkundig
ontwerpen – theorie & methoden. Zijn on-
derzoek kent twee accenten: in het pro-
gramma ‘Delta Urbanism’ worden nieuwe
relaties onderzocht tussen waterbouwkun-
dige en stedenbouwkundige ontwerpen. In
het kader van het programma ‘De kern van
de stedenbouw in het perspectief van de
21e eeuw’ is een reeks van vier boeken
uitgekomen, waarvan het laatste deel (Het
programma en gebruik van de stad, uitgeve-
rij SUN/BOOM) in 2014 verscheen.
Bruno Notteboom has a PhD in urban de-
sign and spatial planning and conducts re-
search on the representation of urban and
rural landscapes. He works as an assistant
professor in the Department of Architecture
and Urban Planning of Ghent University,
where he received his doctorate in 2009
with the thesis Ouvrons les yeux.
Stedenbouw en beeldvorming van het land-
schap in België 1890-1940 (Open Our Eyes.
Urbanism and Representation of the
Landscape in Belgium 1890-1940). He
also lectures at the University of Leuven
and in the Department of Architecture at
Ghent University, and in 2013 he was a
visiting scholar at the University of
California, Berkeley. Bruno Notteboom is a
member of Ghent University’s Labo S re-
search unit and of the Ghent Urban Studies
Team (GUST),and a member of the editorial
board of OASE journal for architecture.
Bruno Notteboom, doctor in de stedenbouw
en ruimtelijke planning, doet onderzoek
naar de beeldvorming van stedelijke en ru-
rale landschappen. Hij werkt als doctor-
assistent bij de vakgroep architectuur en
stedenbouw van de Universiteit Gent, waar
hij in 2009 zijn doctorstitel behaalde met
de verhandeling ‘Ouvrons les yeux’.
Stedenbouw en beeldvorming van het land-
schap in België 1890-1940. Daarnaast is hij
docent aan de KU Leuven en aan de facul-
teit architectuur van de Universiteit Gent. In
2013 was hij visiting scholar aan de
University of California, Berkeley. Bruno
Notteboom is lid van het onderzoeksteam
Labo Stedenbouw van de Universiteit Gent,
het Ghent Urban Studies Team (GUST) en
redactielid van het tijdschrift OASE.
132
Frits Palmboom studied urban design at
Delft University of Technology and subse-
quently worked for the urban development
department of Rotterdam. In 1994, with
Jaap van den Bout, he founded the urban
development agency now known as
Palmbout. Palmboom was a visiting profes-
sor at the KU Leuven in 2001 and since
2013 holds the EFL chair in landscape ar-
chitecture at Delft University of Technology.
He is the author of the 1987 Rotterdam,
verstedelijkt landschap (Rotterdam,
Urbanized Landscape) and has recently
published Inspiration and Process in
Architecture (2014) with Moleskine
publishers.
Frits Palmboom studeerde stedenbouw aan
de TU Delft en werkte vervolgens bij de
Dienst Stadsontwikkeling van Rotterdam.
In 1994 richt hij samen met Jaap van den
Bout het stedenbouwkundig bureau op dat
tegenwoordig Palmbout heet. In 2001 was
Palmboom gasthoogleraar aan de
Universiteit Leuven; sinds 2013 bezet hij
de EFL-leerstoel landschapsarchitectuur
aan de TU Delft. Hij publiceerde o.a.
Rotterdam, verstedelijkt landschap (1987)
en recent – met uitgeverij Moleskine –
Inspiration and Process in Architecture
(2014).
David Peleman is a post-doctoral resear-
cher in the Department of Architecture and
Urban Planning of Ghent University. In
2013 he finished his PhD dissertation entit-
led Les Hommes de la Route. Engineering
the Urban Society of the Modern Road in
Belgium, 1889-1962, about road engineers
as cultural actors in the making of the
twentieth-century city. His postdoctoral
research further elaborates and explores
the contribution of so-called scientists and
technicians in the process of urbanisation
in Western Europe during the twentieth
century. Since 2003 he has been involved
in various research projects and he has
published a number of articles about the
relation between infrastructure, landscape
and urbanism in Landscape Research,
Journal of Architecture, A+ and DW B.
David Peleman is als postdoctoraal onder-
zoeker verbonden aan de vakgroep archi-
tectuur en stedenbouw van de Universiteit
Gent. In 2013 voltooide hij zijn proefschrift
Les Hommes de la Route. Engineering the
Urban Society of the Modern Road in
Belgium, 1889-1962, over de rol van wegen-
bouwkundig ingenieurs als culturele spe-
lers bij het ontstaan van de twintigste-
eeuwse stad. Zijn postdoc onderzoek vormt
een uitwerking en nadere verkenning van
de bijdrage van zogenaamde wetenschap-
pers en technici aan het twintigste-eeuwse
verstedelijkingsproces in West-Europa. Hij
is sinds 2003 betrokken geweest bij di-
verse onderzoeksprojecten en heeft ver-
schillende artikelen over de relatie tussen
infrastructuur, landschap en stedenbouw
gepubliceerd in Landscape Research,
Journal of Architecture, A+ en DW B.
Dirk Sijmons studied Architecture at Delft
University of Technology and is one of the
three founders of H+N+S Landschaps­
architecten. In 2002, he received the
Rotterdam Maaskant award. In 2004, the
Minister of Agriculture appointed him
Government Advisor on Landscape, a post
he held until 2008. Sijmons currently holds
the Chair of Landscape Architecture at
Delft University of Technology and curated
the 2014 International Architecture
Biennale Rotterdam, which he provided
with the motto Urban by Nature.
Dirk Sijmons studeerde bouwkunde aan de
TU Delft en is een van de drie grondleggers
van H+N+S Landschapsarchitecten. In 2002
ontving hij de Rotterdam Maaskantprijs.
In 2004 werd hij door de minister van
LNV benoemd tot Rijksadviseur voor het
Landschap, een post die hij bekleedde tot
2008. Sijmons bekleedt momenteel de
leerstoel landscape architecture aan de TU
Delft, en was curator van de Internationale
Architectuur Biënnale Rotterdam 2014,
met als thema Urban by Nature.
Hans Teerds is a researcher at the Faculty
of Architecture at Delft University of Tech­
nology, where he is writing a PhD thesis
on architecture and the public domain on
the basis of philosopher Hannah Arendt’s
written work. He published the anthology
Architectural Positions, Architecture,
Modernity and the Public Sphere (2009)
together with Tom Avermaete and Klaske
Havik, and published Levend Landschap,
Manifest voor stad en land (Living Landscape,
Manifesto for Town and Country) in colla­
boration with Johan van der Zwart. Teerds is
a member of the editorial boards of
architecture journals OASE and DASH.
Hans Teerds is als onderzoeker verbonden
aan de faculteit bouwkunde van de TU
Delft, waar hij bezig is met een proefschrift
over architectuur en het publieke domein,
gezien vanuit het geschreven werk van de
filosofe Hannah Arendt. Samen met Tom
Avermaete en Klaske Havik publiceerde
hij de anthologie Architectural Positions,
Architecture, Modernity and the Public
Sphere (2009), en samen met Johan van
der Zwart Levend Landschap, Manifest voor
stad en land (2012). Teerds is lid van de
redacties van de architectuurtijdschriften
OASE en DASH.
Marc Treib is professor of architecture eme-
ritus at the University of California, Berkeley
and a noted landscape and architecture
historian and critic. He has published wide-
ly on modern and historical subjects in the
USA, Japan and Scandinavia, including An
Everyday Modernism: The Houses of William
Wurster (1995); Space Calculated In Seconds:
The Philips Pavilion, Le Corbusier, Edgard
Varèse (1996); Thomas Church, Landscape
Architect (2004); Settings and Stray Paths:
Writings on Landscapes and Gardens (2005);
Representing Landscape Architecture
(2007); Drawing/Thinking (2008); Spatial
Recall: Memory in Architecture and
Landscape (2009); and Meaning in
Landscape Architecture & Gardens (2011).
Marc Treib is emeritus hoogleraar architec-
tuur aan de Universiteit van Californië,
Berkeley, en een bekend landschaps- en
architectuurhistoricus en -criticus. Hij
heeft een groot aantal publicaties over
contemporaine en historische thema’s in
Amerika, Japan en Scandinavië op zijn
naam staan, waaronder An Everyday
Modernism: The Houses of William Wurster
(1995); Space Calculated In Seconds: The
Philips Pavilion, Le Corbusier, Edgard
Varèse (1996); Thomas Church, Landscape
Architect (2004); Settings and Stray Paths:
Writings on Landscapes and Gardens
(2005); Representing Landscape
Architecture (2007); Drawing/Thinking
(2008); Spatial Recall: Memory in
Architecture and Landscape (2009) en
Meaning in Landscape Architecture &
Gardens (2011).
 
133
Credits / Colofon
This publication was made possible by the
financial support of / Deze publicatie is
mede tot stand gekomen met financiële
steun van: Team Vlaams Bouwmeester en
Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.
Independent Peer-Reviewed Journal for
Architecture, published by nai010
publishers for the OASE Foundation /  © BBC
Onafhankelijk Peer-Reviewed
architectuurtijdschrift, uitgegeven door
nai010 uitgevers voor de stichting OASE
nai010 publishers / uitgevers
Tel +31 (0)10 2010133
Fax +31 (0)10 2010130
info@nai010.com
www.nai010.com
www.oasejournal.nl
ISSN 0169-6238
ISBN 978-94-6208-152-9
OASE
p/a D’Laine Camp
Prins Frederik Hendrikstraat 107
3051 ER Rotterdam
the Netherlands
Editors/Redactie
Tom Avermaete, Job Floris,
Christophe Van Gerrewey, Christoph Grafe,
Michiel Dehaene, Klaske Havik,
Bruno Notteboom, Véronique Patteeuw,
Hans Teerds, Gus Tielens,
Hüsnü Yegenoglu
Editors of this issue / Kernredactie
Michiel Dehaene, Bruno Notteboom,
Hans Teerds
Managing editor/Redactiesecretaris
D’Laine Camp
Academic editor / Wetenschappelijk
redacteur
Véronique Patteeuw
Members of the Board / Bestuursleden
Simon Franke, Klaske Havik, Joks
Janssen, Dirk De Meyer, Frits Palmboom,
Véronique Patteeuw, Christian Rapp,
Bob van Reeth, Bart Reuser,
Pieter Uyttenhove, Anna Vos
Associated Universities / Geassocieerde
universiteiten
Technische Universiteit Delft
Technische Universiteit Eindhoven
Katholieke Universiteit Leuven
Universiteit Gent
Academic Board / Wetenschappelijk comité
Umberto Barbieri
Christine Boyer
Maristella Casciato
Bernard Colenbrander
Adrian Forty
Philip Goad
André Loeckx
Michael Müller
Bart Verschaffel
Photo credits / Fotografie
Illustration credits OASE 93
From / uit ‘Alps’, 2011, © Armin Linke
From/uit ANWB, Het beste boek voor de
weg (Bern: Hallwag AG & Amsterdam: The
Reader’s Digest, 1975)
From / uit Gabriele Basilico & Stefano
Boeri, Italy: cross sections of a country
(Zürich: Scalo, 1998), 8.
© Bureau Bas Smets
From / uit Bernard Colenbrander & Rita
Brons (Eds. / Red.), Atlas Nieuwe Hollandse
Waterlinie (Rotterdam: 010 Publishers,
2009), 86-87.
From / uit Bernard Colenbrander & MUST
(Eds. / Red.), Limes Atlas (Rotterdam: 010
Publishers, 2005), 112-113.
From/uit Jan Brueghel II, Paradijs, c. 1620
(Staatliche Museen zu Berlin, Berlin / 
Berlijn).
© Jef Cornelis. Courtesy of the artist and/
Courtesy van de kunstenaar en Argos
Centre for Art and Media
Drawing / tekening DE.FAC.TO
From / uit Rein Geurtsen (red.), De stad.
Object van bewerking (Delft: TU Delft,
1988)
Drawing/tekening A. Hatzman
From/uit Erik de Jong, Landschappen van
Verbeelding (Rotterdam: NAi uitgevers,
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
2008), 72-73.
© LINT landscape architecture
© LOLA Landscape Architects
Photo/foto H. Meyer
Photo/foto Jeroen Musch
From/uit Ooievaar. De toekomst van het
rivierengebied (Arnhem: Stichting Gelderse
Milieufederatie, 1987), 24-25.
© Ornella Orlandini
Photo/foto Rijkswaterstaat/Joop van
Houdt
From/uit ‘Robinson in Ruins’, 2010, ©
Patrick Keiller
From/uit Judith Schalansky, De atlas van
afgelegen eilanden (Utrecht: Uitgeverij
Signatuur, 2014), 26-27.
From/uit Erich Schlenke, Das Erlebnis einer
Landschaft (1939). With thanks to/ met
dank aan Gert Groening.
From/uit Rebecca Solnit, Infinite City. A
San Francisco atlas (Berkeley & Los
Angeles: University of California Press,
2010), 52-53.
Source/bron: http://www.wikiart.org/en/
nicolas-poussin/
landscape-with-the-funeral-of-
phocion-1648
Source/bron: http://upload.wikimedia.
org/wikipedia/en/1/1f/Pablo_
Picasso%2C_1919%2C_
Paysage_%28Landscape_with_Dead_and_
Live_Trees%29%2C_oil_on_
canvas%2C_49.4_x_65.4_cm%2C_
Bridgestone_Museum_of_Art%2C_Tokio.
jpg
Marc Treib
© TU Delft- S. Nijhuis, M. Pouderoijen
© Urban Catalyst Studio
© VPRO
With thanks to the Danmarks
Kunstbibliotek archive/ Met dank aan
archief Danmarks Kunstbibliotek
Design / Vormgeving
Karel Martens & Aagje Martens
Copy editing  / Tekstredactie
D’Laine Camp, Gerda ten Cate
Printing / Druk
Die Keure, Bruges / Brugge
Paper / Papier
NOG INVULLEN
Production / Projectleiding
Mehgan Bakhuizen & Barbera van Kooij,
nai010 publishers / uitgevers
Publisher / Uitgever
nai010 publishers/uitgevers
Subscriptions and administration /  georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in
Abonnementenadministratie
Abonnementenland
P.O. Box 20
1910 AA Uitgeest
the Netherlands
Tel +31 (0)900 – ABOLAND
(0900-2265263 - e 0,10 p.m)
Fax +31 (0)251 310405
www.aboland.nl
Subscriptions / Abonnementen
OASE is published twice a year. For
subscriptions please contact the
administration. You can fill in the card
included in this issue or subscribe by
email, info@nai010.com. Subscriptions are
renewed automatically. If you wish to
cancel, please inform the administration in
writing 4 weeks before the end of the
subscription period.
Prices are subject to change.
OASE verschijnt twee keer per jaar. Recht
op reductie hebben: studenten aan
universiteiten en academies van
bouwkunst, houders van CJP.
Abonnementen worden stilzwijgend
verlengd. Opzeggingen (uitsluitend
schriftelijk) dienen 4 weken voor afloop van
de abonnementsperiode in het bezit te zijn
van de administratie.
Prijswijzigingen voorbehouden.
Subscriptions for three issues in Europe /  uitzonderingen mag niets uit deze uitgave
Abonnementsprijs voor drie nummers in
Europa
individuals / particulieren € 65
organisations / instellingen € 85
students / studenten € 50
Abonnementsprijs voor drie nummers in
Nederland en België
particulieren € 55
instellingen € 80
studenten € 40
Subscriptions for three issues outside
Europe / Abonnementsprijs voor drie
nummers buiten Europa
Individuals / particulieren,
organisations / instellingen,
students / studenten € 95
134
© 2014 nai010 publishers, Rotterdam  Stichting PRO (Stichting Publicatie- en
All rights reserved. No part of this
publication may be reproduced, stored in a
retrieval system, or transmitted in any form
or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise,
without the prior written permission of the
publisher.
For works of visual artists affiliated with a
CISAC-organization the copyrights have
been settled with Pictoright in Amsterdam.
© 2014, c/o Pictoright Amsterdam
nai010 publishers is an internationally
orientated publisher specialized in
developing, producing and distributing
books on architecture, visual arts and
related disciplines. www.nai010.com
It was not possible to find all the copyright
holders of the illustrations used. Interested
parties are requested to contact
nai010 publishers, Mauritsweg 23,
3012 JR Rotterdam, the Netherlands,
info@nai010.com
nai010 books are available internationally
at selected bookstores and from the
following distribution partners:
North, South and Central America -
Artbook | D.A.P., New York, USA,
dap@dapinc.com
Germany, Austria, Italy, Spain,
Portugal and Greece -
Coen Sligting Bookimport,
Alkmaar, the Netherlands,
sligting@xs4all.nl
Rest of the world -
Idea Books, Amsterdam, the Netherlands,
idea@ideabooks.nl
For general questions, please contact
nai010 publishers directly at sales@
nai010.com or visit our website www.
nai010.com for further information.
© 2014 nai010 uitgevers, Rotterdam  Office Winhov, Amsterdam
Behoudens de in of krachtens de
Auteurswet van 1912 gestelde
worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of
openbaar gemaakt, in enige vorm of op
enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische
verveelvoudigingen uit deze uitgave is
toegestaan op grond van artikel 16 h
Auteurswet 1912 dient men de daarvoor
wettelijk verschuldigde vergoedingen te
voldoen aan de Stichting Reprorecht
(postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.
reprorecht.nl). Voor het overnemen van
gedeelte(n) uit deze uitgave in
bloemlezingen, readers en andere
compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet
1912) kan men zich wenden tot de
Sponsors / Donateurs
Reproductierechten Organisatie, postbus
3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/
pro). Anna Vos Concept for Urban Change, Amsterdam
www.annavos.nl
Van werken van beeldend kunstenaars
aangesloten bij een CISAC-organisatie is Atelier Quadrat, Rotterdam
het auteursrecht geregeld met Pictoright te www.quadrat.nl
Amsterdam
© 2014, c/o Pictoright Amsterdam AWG Architecten, Antwerpen
Niet alle rechthebbenden van de gebruikte www.awg.be
illustraties konden worden achterhaald.
Belanghebbenden wordt verzocht contact Bovenbouw Architectuur, Antwerpen
op te nemen met nai010 uitgevers, www.bovenbouw.be
Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam, info@
nai010.com DaF architecten, Rotterdam
www.dafarchitecten.nl
nai010 uitgevers is een internationaal
De Smet Vermeulen architecten, Gent
het ontwikkelen, produceren en
distribueren van boeken over architectuur, www.hdspv.be
beeldende kunst en verwante disciplines.
www.nai010.com diederendirrix, Eindhoven
www.diederendirrix.nl
Voor informatie over verkoop en distributie
in Nederland en België, stuur een e-mail FEDDES  /  OLTHOF landschapsarchitecten, Utrecht
naar sales@nai010.com of kijk op www. www.feddes-olthof.nl
nai010.com.
Geurst & Schulze architecten, Den Haag
Printed and bound in the EU
www.geurst-schulze.nl
Making landscape public / Landschap publiek maken    Making Public Landscape / Publiek landschap maken
H+N+S Landschapsarchitecten, Utrecht
www.hnsland.nl
Humblé Martens / architectuur & stedelijk ontwerp, Maastricht
www.humblearchitecten.nl
Mecanoo architecten b.v., Delft
www.mecanoo.nl
MUST Stedebouw bv, Amsterdam - Köln
www.must.nl
Neutelings Riedijk  Architecten, Rotterdam
www.neutelings-riedijk.com
Next Architects, Amsterdam - China
www.nextarchitects.com
www.winhov.nl
PALMBOUT- Urban Landscapes , Rotterdam
www.palmbout.nl
Powerhouse Company, Rotterdam Kopenhagen
www.powerhouse-company.com
RAPP + RAPP, Amsterdam
www.rappenrapp.com
Reijndorp Stedelijk Onderzoek, Rotterdam
Rijnboutt
architectuur-stedenbouw-landschap-strategie, Amsterdam
www.rijnboutt.nl
Wim van den Bergh Architect, Maastricht
www.wimvandenbergh.nl
135
To order your back issues of OASE, please visit our website: www.oasejournal.nl
U kunt eerder verschenen nummers van OASE bestellen via onze website: www.oasejournal.nl

Backlist
OASE 92 Codes and Continuities / Codes en continuïteiten
OASE 91 Building Atmosphere / Sfeer bouwen, met/with Juhani Pallasmaa & Peter Zumthor
OASE 90 What is Good Architecture / Wat is goede architectuur?
OASE 89 Medium. The Mid-Size City as a European Urban Condition and Strategy / 
De middelgrote stad als Europese stedelijke conditie en strategie
OASE 88 Exhibitions. Showing and Producing Architecture / Tentoonstellingen. Architectuur tonen en produceren
OASE 87 Alan Colquhoun Architect, Historian, Critic / Architect, Historicus, Criticus
OASE 86 Baroque / Barok
OASE 85 Productive Uncertainty / Productieve onzekerheid
OASE 84 Models/ Maquettes
OASE 83 Commissioning Architecture / Opdrachtgevers in de architectuur
OASE 82 L’Afrique, c’est chic. Architecture and planning in Africa 1950-1970 / Architectuur en planning in Afrika 1950-1970
OASE 81 Constructing Criticism / Kritiek in opbouw
OASE 80 On Territories / Over territoria
OASE 79 The Architecture of James Stirling, 1964-1992 / De architectuur van James Sterling, 1964-1992
OASE 78 Immersed. Sound and Architecture / Architectuur en geluid
OASE 77 Into the Open. Accommodating the Public / Publieke plaatsen
OASE 76 Context / Specificity
OASE 75 25 Years of Critical Reflection on Architecture
OASE 74 Invention / Inventie
OASE 73 Gentrification. Flows and Counter-Flows / Stromen en tegenstromen
OASE 72 Back to School  / Terug naar school
OASE 71 Urban Formation & Collective Spaces/ Stedelijke formatie & collectieve ruimten
OASE 70 Architecture & Literature/ Architectuur & Literatuur
OASE 69 Positions / Posities
OASE 68 Home-Land / Thuis-Land
OASE 67 After the Party: Nederlandse architectuur 2005 / Dutch Architecture 2005
OASE 66 Virtually Here: Ruimte in cyberfictie / Space in Cyberfiction
OASE 65 Ornament
OASE 64 Landscape and Mass Tourism / Landschap en massatoerisme
OASE 63 Countryside / Platteland
OASE 62 Autonomous Architecture and the Project of the City / Autonome architectuur en het stedelijk project
OASE 61 Suburbia and Social Democracy / Neoliberalisme in de buitenwijk
OASE 60 Urbanism Out-of-Town / Het land in de stad
OASE 59 Scratching the Surface / Nagel op de huid
OASE 58 The Visible and the Invisible / Het Zichtbare en het onzichtbare
OASE 57 1970’s Revisited / 1970s Revisited
OASE 56 Domestic Nature / Huiselijke natuur
OASE 55 Home and Garden / Huis en tuin
OASE 54 Re: Generic City / Re: Generieke stad
OASE 53 Network Urbanism / Netwerk stedebouw
OASE 52 Consumption and Territory / Consumptie en territorium
OASE 51 Rearrangements, A Smithsons Celebration
OASE 49 / 50 Convention / Conventie
OASE 48 Diagrams / Diagrammen
OASE 47 Dressing / Bekleding
OASE 45 / 46 Essential Architecture / Essentiële architectuur
OASE 44 Venetiaanse Perspectieven
OASE 43 Zwischenraumgespenster
OASE 42 Over stijl
OASE 41 Het wereldontwerp
OASE 40 Poiésis en architectuur
OASE 39 Materialiteit en fysieke ervaring
OASE 37 / 38 Massa en woningbouw
OASE 36 De architectuurtekening
OASE 35 Havenfronten
OASE 34 Het interieur
OASE 33 De transformatie van de metropool
OASE 32 Architectuur en stedebouw in de jaren zestig
OASE 31 De tektoniek van de opstand & Het Bonnefantenmuseum
OASE 30 Sprekende architectuur II
OASE 29 Sprekende architectuur I
OASE 28 Snelheid en zwaarte

OASE 28-44 appeared in Dutch only

OASE 1-27, 31, 33, 37 / 38, 40, 41, 42, 43, 45 / 46, 47, 48, 53, 54, 58, 65, 74, 78, 81, 90
are no longer available / zijn niet langer leverbaar

136