.

kompleqsuri naerTebi

16.1. kompleqsuri naerTebis zogadi daxasiaTeba.

klasikuri Teoriebi

termini “kompleqsuri naerTi” germanel mecnierma vilhelm ostvaldma 1889 wels

SesTavaza qimiur sazogadoebas naerTebisTvis, romlebic valenturad gajerebuli da
TavisTavad mdgradi naerTebis SeerTebiT miiReboda es saxeli ewodebinaT. am tipis
naerTebs sxvadasxva dros sxvadasxva saxeliT moixseniebdnen: ormagi marilebi,
molekuluri naerTebi, maRali rigis naerTebi da a.S. amis Semdeg termini ”kompleqsuri
naerTi“ damkvidrda da dResac gamoiyeneba. am terminis qveS moiazreba uamravi naerTi,
maT Soris, umartivesi amonium [NH4]+ – ioni da amave dros asobiT da zogjer aTasobiT
atomis Semcveli rTuli naerTebic. kompleqsur naerTebs miekuTvneba rogorc didi xnis
win cnobili naerTebi – metalTa kationebis hidratebi da amiakatebi, aseve arc Tu ise
didi xnis win miRebuli tute metalebis kompleqsebi makrociklur ligandebTan e.w. kraun-
eTerebTan.
kompleqsuri naerTebi bunebaSi farTod aris gavrcelebuli. isini did rols TamaSoben
biologiur da fiziologiur procesebSi. maT Soris umniSvnelovanesia xelaturi kompleq-
sebi: sisxlis hemoglobini (hemoglobinis monawileobiT xdeba sisxlis mier cocxal or-
ganizmSi Jangbadis gadatana), mwvane mcenareebis qlorofili (nax. 16.1) (mcenareebSi,
mzis sinaTleze, qlorofilis monawileobiT mimdinareobs iseTi mniSvnelovani procesi,
rogoric aris fotosinTezi: 6CO2+6H2O → C6H12O6 + 6O2), vitamini B12, mravali fermenti,
antidiabeturi preparati insulini da a.S.

naxazi 16.1. Hheminis da qlorofilis birTvis

zogadi struqtura M=Fe (hemini), M=Mg (qlorofili)

qimiuri elementebis umravlesoba adamianis organizmSi kompleqsuri naerTebis saxiT

aris. kompleqsebi warmatebiT gamoiyeneba analizur qimiaSi, katalizSi, radioqimiaSi,
medicinaSi, teqnikaSi da a.S. Zalian saintereso perspeqtivebi isaxeba kompleqsnaerTebis
gamoyenebis axali sferoebis TvalsazrisiTac [magaliTad, Tanamedrove saSiSi daavadebebis
sawinaaRmdego bioaqtiuri preparatebis, antibiokoroziuli damcavi safrebis, antimikro-
buli, baqtericiduli da sxva am tipis saSualebebis dasamzadeblad, C–H da C–C bmebis
gasaaqtiureblad (magaliTad, homogenuri kompleqsuri katalizatorebi da a.S.)], rac maT
Seswavlas kidev ufro aqtualurs xdis.
Kkompleqsuri naerTebis aRnagobis Sesaxeb gamokvlevebi 150 welze meti xnis ganmavlobaSi
mimdinareobs. mecnierebi didia xania im daskvnamde mividnen, rom xSirad kovalenturad
gajerebuli, damoukideblad arsebobis unaris mqone naerTebi erTmaneTs uerTdeba ufro rTuli
naerTebis warmoqmniT. magaliTad, spilenZ(II)-is sulfatsa da amiaks SeuZliaT cal-calke
arseboba nebismieri drois ganmavlobaSi. amave dros maT erTmaneTTanac SeuZliaT urTier-
Tqmedeba [Cu(NH3)4]SO4-is warmoqmniT, romlis xsnarSic Cu2+-is ionebis aRmoCena ar xerxde-
ba, rasac amtkicebs Tundac is faqti, rom tutis xsnaris damatebisas, garkveul pirobebSi,
spilenZis (II) hidroqsidi ar ileqeba.
kompleqsuri naerTebi iseTi molekuluri naerTebia, romlis komponentebis SeerTebiT
miRebulia ZiriTadad dadebiTad da uaryofiTad damuxtuli rTuli kompleqsuri ionebi,
romelTac rogorc kristalSi, ise xsnarSic arsebobis unari aqvT. SeiZleba am rTuli
kompleqsebis muxti nulis tolic iyos (mag., [Pt(NH3)2Cl2]).
 adre kompleqsur naerTebs uwodebdnen mxolod im molekulur naerTebs, romlebic kom-
pleqsuri ionebis sakmaod maRali mdgradobiT xasiaTdeboda. naklebadmdgradi, xsnarSi ad-
vilad disocirebadi naerTebi ki ormag marilebad iwodeboda. SemdgomSi terminma „kompleq-
suri naerTi” transformacia ganicada. amJamad ormag marilebs ganixilaven, rogorc nak-
lebadmdgrad kompleqsur naerTebs.
pirveli mecnieruli Teoria, romelmac valenturad gajerebuli martivi molekulebis
urTierTqmedebiT kompleqsuri naerTebis warmoqmnis axsna SeZlo, iyo Sveicarieli mecni-
eris alfred verneris 1893 wels mowodebuli koordinaciuli Teoria. verneris Teoriis
mixedviT:
1) atomebs SeuZliaT gamoamJRavnon ara marto Cveulebrivi anu mTavari valentoba,
aramed damatebiTi anu Tanauri valentobac. swored Tanauri valentobis gajereba xdeba
kompleqsuri naerTis warmoqmnisas, amasTan Tu metalTa kationebis mTavari valentobis
gajereba xdeba mxolod uaryofiTad damuxtuli ionebiT, Tanauri valentobis gajereba
SeiZleba moxdes rogorc uaryofiTi ionebiT, ise neitraluri molekulebiT.
2) centraluri adgili kompleqsur naerTSi ukavia kompleqswarmomqmnels – ufro xSirad,
dadebiTad damuxtul ions (Cveulebriv, metalis). mis garSemo ganlagebulia masTan koor-
dinirebuli sapirispiro niSnis ionebi an/da neitraluri molekulebi, e.w. ligandebi.
3) kompleqswarmomqmnels axasiaTebs gansazRvruli koordinaciuli ricxvi (k.r.). kom-
pleqswarmomqmnelis koordinaciuli ricxvi ganisazRvreba bmebis im saerTo ricxviT, romelic
damyarebulia kompleqswarmomqmnelsa da ligands Soris. yvelaze xSirad gavrcelebuli koordi-
naciuli ricxvebia 4 da 6. Tumca misi mniSvnelobebi sxvac SeiZleba iyos. k.r.-is minimaluri
mniSvneloba oris tolia. magaliTad, ganvixiloT kompleqsuri naerTi [Ag(NH3)2]OH, sadac ver-
cxlis koordinaciuli ricxvi oris tolia, [La(H2O)9](NO3)3-Si lanTanis koordinaciuli ricxvi
cxris tolia da a.S. centraluri ionis JangviTi ricxvis gazrdiT izrdeba rogorc
koordinaciuli ricxvis sidide, aseve komplequri naerTis mdgradoba.
4) kompleqswarmomqmneli masTan koordinirebul sapirispiro niSnis ionebTan
(magaliTad, Cl–, OH–, Br–,CN–, CN–, SCN–) an neitralur molekulebTan, (magaliTad, amiaki –
NH3, N24H – hidrazini, eTilendiamini- H2N–CH2–CH2–NH2, C=O – naxSirbadis monooqsidi da
sxva) – ligandebTan erTad qmnis kompleqsuri naerTis rTul, e.w. kompleqsur nawils anu
Siga sferos, romelic kompleqsis birTvs warmoadgens. Siga sfero kompleqsuri naerTis
Cawerisas kvadratuli frCxiliT gamoiyofa. kompleqsis birTvi SeiZleba iyos neitraluri,
dadebiTad an uaryofiTad damuxtuli. kompleqsnaerTSi koordinaciul bmebs zogjer wyvetili
xazebiT aRniSnaven.
magaliTad: --
0 2
Cl NH3 Cl Cl
Cl Co NH3 Cl Pt Cl
Cl NH3 Cl Cl

nei t r al ur i

2+
NH3 NH3
Cu
NH3 NH3
rodesac birTvi muxtis matarebelia, kompleqsur naerTs aqvs gare sferoc:
[Co(NH3)6]3+Cl3. kompleqsuri naerTis birTvsa da gare sferos Soris kavSiri ionuria,
amitom misi xsnari Seicavs ionebis saxiT birTvsa da gare sferos:

[Co(NH3)6]Cl3 [Co(NH3)6]3+ + 3Cl-

e.i. zemoaRniSnuli kompleqsnaerTi xsnarSi oTx ions warmoqmnis. aseTi disociacia ar
iTvaliswinebs birTvis ionebad daSlas.
verneriseuli mTavari da Tanauri valentobiT kompleqswarmomqmnelsa da ligands Soris
damyarebuli kavSirebi erTnairia rogorc bunebiT, ise simtkiciT. magaliTad, [PtCl6]2--
Si qloris eqvsive ioni erTnairad aris dakavSirebuli platinasTan.
verneris koordinaciuli Teoria warmoadgenda mniSvnelovan da saintereso midgomas
kompleqsuri naerTebis kvlevisa da sinTezis mimarTulebiT. Tumca is ver xsnida da arc
SeeZlo aexsna qimiuri bmis buneba (kavSiri kompleqswarmomqmnelsa da ligands Soris)
aRniSnul naerTebSi, radgan im periodSi amisTvis arc eqsperimentuli da arc Teoriuli
safuZveli ar arsebobda.
cnobilia kompleqsuri naerTebis formulebis dadgenis sxvadasxva xerxi da meTodi:
1. mimocvlis reaqciebi. swored am xerxiT iqna dadgenili PtCl4•6NH3-is struqtura.
am naerTis xsnarze AgNO3-is damatebisas mis SedgenilobaSi Semavali qloris yvela atomi
ileqeba AgCl-is saxiT, e.i. qloris yvela atomi gare sferoSia da xsnarSi ionur mdgo-
mareobaSia. aqedan gamomdinare am naerTis koordinaciuli formulaa [Pt(NH3)6]Cl4.
PtCl4•4NH3-is xsnaridan AgNO3-is xsnari qloris atomebis naxevars leqavs, e.i. gare
sferoSi mxolod ori qlor-ionia [Pt(NH3)4Cl2]Cl2, xolo PtCl2•2NH3 qlor-ionze AgNO3-Tan
reaqcias ar iZleva. aqedan gamomdinare misi koordinaciuli formulaa [Pt(NH3)2Cl2].
2. kompleqsuri naerTebis ganzavebuli xsnarebis moluri eleqtrogamtarobis Seswavla.
kompleqsnaerTTa Zlier ganzavebuli xsnarebis moluri eleqtrogamtaroba ganisazRvreba
warmoqmnili ionebis ricxviT da muxtiT.
3. kristalur mdgomareobaSi myofi kompleqsuri naerTebis aRnagobis dadgenis sauke-
Teso meTods warmoadgens rentgenostruqturuli analizi. magram amisTvis saWiroa kom-
pleqsuri naerTis miReba sakmaod mozrdili monokristalis saxiT, romelic yovelTvis ar
aris SesaZlebeli.
garda zemoT ganxiluli klasikuri meTodebisa, arsebobs kidev sxva fizikur-qimiuri
meTodebic (ix. kvlevis fizikuri meTodebis saxelmZRvaneloebi).

2. kompleqsuri naerTebis klasifikacia

kompleqsnaerTebis klasifikacias sxvadasxva mkvlevari kompleqsTa sxvadasxva niSan-

Tvisebas udebs safuZvlad, amitom arsebobs kompleqsuri naerTebis ramdenime tipi:
I. `verneriseuli~ kompleqsebi;
II. metalTa karbonilebi da metalorganuli naerTebi.
meore jgufs miekuTvneba kompleqsuri naerTebi, romlebSic Tundac erTi metal-nax-
Sirbad bma aris, danarCenebi ki pirvel jgufs miekuTvnebian (maT Soris metalTa ciani-
debic). magram kompleqsur naerTTa TiToeul aRniSnul jgufs mravalferovani da mraval-
ricxovani naerTi miekuTvneba, romlebic kidev damatebiT klasifikacias saWiroebs.
naerTTa gansazRvruli klasisadmi mikuTvnebis mixedviT ganasxvaveben:
1) kompleqsur mJavebs H[AuCl4], H2[SiF6], H2[PtCl4] da sxv.
2) kompleqsur fuZeebs, mag., [Ag(NH3)2]OH, [Cu(NH3)4](OH)2 da sxv.
3) kompleqsur marilebs, mag., [Cr(H2O)6]Cl3, [La(H2O)9](NO3)3, K4[Fe(CN)6] da sxv.
ligandebis bunebis mixedviT ganasxvaveben:
1) akvakompleqsebs, magaliTad, [Co(H2O)6]SO4; [Cr(H2O)6]Cl3
2) aminokompleqsebs (amiakatebi) magaliTad, [Ag(NH3)2]Cl
3) acidokompleqsebs, sadac ligandis rolSi mJauri naSTis anionebia: K3[Fe(CN)6],
K4[Fe(CN)6] da a.S.
amasTan, ligands Sida koordinaciul sferoSi SeiZleba ekavos erTi an ramdenime
adgili, rac imas niSnavs, rom ligandi kompleqswarmomqmnelTan SeiZleba iyos dakavSire-
buli erTi an ramdenime atomiT. ligandis im atoms, romelic axorcielebs kavSirs kom-
pleqswarmomqmnelTan donorul atomebs eZaxian. ligandSi arsebuli donoruli atomebis
ricxvi (e.i. im atomebis ricxvi, romlebiTac ligandi dakavSirebulia kompleqswarmom-
qnelTan) gansazRvravs mis dentantobas.
amis mixedviT ganasxvaveben mono-, bi-, tri- da a.S. polidentatur (ambidentur)
ligandebs.
monodentaturi ligandebia: Cl-, F-, H2O, OH-, NH3, da a. S.
bidentaturia (roca ligandi ori atomiT aris dakavSirebuli kompleqswarmomqmnelTan)
eTilendiamini NH2CH2CH2NH2. misi molekula kompleqswarmomqmnels azotis ori atomiT
ukavSirdeba. ligandebs, romlebic 3 an meti atomiT aris dakavSirebuli kompleqswarmom-
qmnelTan, uwodeben polidentaturs (magaliTad, eTilendiamintetraZmarmJava).
 kompleqsuri ionis muxti kompleqswarmomqmnelisa da ligandebis muxtebis algebruli
jamis tolia. mag., [Cu(NH3)4][OH]2-Si kompleqsuri ionis muxti udris: (+2)+(4•0)=+2.
kompleqsuri ioni SeiZleba iyos rogorc kationi, ise anioni.
kompleqsuri ionis muxtis mixedviT kompleqsuri naerTebi SeiZleba iyos:
1. kationuri: [Ag(NH3)2]Cl, [Co(NH3)6]Cl3, [Cr(H2O)6]SO4, [Cu((NH3)4]SO4, da sxv.
2. anionuri: [K Ag(CN)2], Li[AlH4], K4[Fe(CN)6]; K2[Zn(OH)4] da sxv.
arsebobs, agreTve, neitraluri kompleqsnaerTebi, magaliTad, [Pt(NH3)2Cl2], [Co(NH3)3Cl3],
[Co(NH3)3(NO2)3] da sxv. rogorc zemoT aRvniSneT, neitralur kompleqsnaerTebs gare sfero
ara aqvT. ionuri tipis kompleqsnaerTebidan erTni disocirdebian, rogorc mJavebi,
magaliTad, H2[SiF6]; meoreni, rogorc fuZeebi magaliTad, [Cu(NH3)4](OH)2 da mesameni, ro-
gorc marilebi, mag., K[Ag(CN)2]. ionuri struqtura sxva meTodebTan erTad dasturdeba kom-
pleqsnaerTebis xsnarTa eleqtrogamtarobis gazomviT (ix. zemoT, kompleqsnaerTebis for-
mulebis dadgenis xerxebi da meTodebi). cnobilia kompleqsnaerTebi – araeleqtrolitebi,
magaliTad, Fe(CO)5; Ni(CO)4 da sxv. (metalTa karbonilebi sawamlavebia!)
kompleqsnaerTebs, romlebSic kompleqswarmomqmneli da polidentaturi ligandi cikls war-
moqmnis, xelaturi kompleqsi ewodeba. amasTan polidentaturi ligandis kavSiri kompleqswar-
momqmnelTan ufro mtkicea, vidre imave donoruli atomiT damyarebuli kavSiri monodentatur
ligandTan. am mizeziT gazrdil kompleqsnaerTis mdgradobas – xelatefeqts uwodeben.
magaliTad, kobaltis kompleqsnaerTi eTilendiaminTan gacilebiT didi mdgradobiT xa-
siaTdeba, vidre kobaltis kompleqsnaerTi amiakTan:

3+
3+
CH2 CH2
NH3 NH3
NH2 NH2
NH3 Co NH3
NH3 NH3 CH2 NH2 Co NH2 CH2

NH2 NH2
CH2 CH2

xelatebs, romlebSic ligandsa da kompleqswarmomqmnels Soris bma damyarebulia er-

Tdroulad, rogorc gauwyvilebeli, ise wyvili eleqtronebis xarjze (donorul-aqceptoruli
meqanizmiT), Sigakompleqsuri naerTebi ewodeba.
3. kompleqsnaerTebis nomenklatura

kompleqsnaerTis saxelwodebis Sedgenisas jer miuTiTeben ligandebs, Semdeg ki kom-

pleqswarmomqmnels. Tu kompleqsuri naerTi sxvadasxva ligands Seicavs, pirvelad anionebi
aRiniSneba, Semdeg ki neitraluri molekulebi. anionebis CamoTvla xdeba aseTi mimarTu-
lebiT: martivi, Semdeg rTuli. K3[Fe(CN)6] kaliumis heqsacianoferati – anionuri kom-
pleqsi.
anionur kompleqsur naerTebSi kompleqswarmomqmnelis saxelwodebas emateba daboloeba
`ati~.
[Cr(NH3)6]Cl3 – heqsaaminoqromis(III) qloridi, kationuri kompleqsi.
[Pt(NH3)2Cl2] – diqlordiaminoplatina (II), neitraluri kompleqsi da sxva.

1. kompleqsnaerTebis aRwera valenturi

bmebis Teoriis TvalsazrisiT

kompleqsuri naerTebis Tvisebebisa da warmoqmnis meqanizmis asaxsnelad mravali

Teoria gamoiyeneba. maT Soris, istoriuli TvalsazrisiT, erT-erTi pirvelia va-
lenturi bmebis (vb) meTodi, romelic kompleqsebisTvis pirvelad polingma gamoiyena.
is warmoadgens luisi-lengmiuri-sijvikis koordinaciuli Teoriis pirdapir ganviTare-
bas. kompleqsnaerTebis aRnagobis Teoria warmoiSva mcdelobidan gaecaT pasuxi kiTx-
vaze, Tu ratom SeuZlia bevr mdgrad molekulas kompleqswarmomqmnelTan mierTeba.
 es Teoria amJamadac inarCunebs garkveul mniSvnelobas kompleqsnaerTebis
stereoqimiis, magnituri da zogierTi sxva Tvisebis axsnisaTvis.
am Teoriis mixedviT, kompleqsuri naerTebis warmoqmna kompleqswarmomqmnelebsa
da ligandebs Soris donorul-aqceptoruli urTierTqmedebis xarjze mimdinareobs [li-
gandis eleqtronuli wyvilebis donoria (luisis fuZEe), xolo kompleqswarmomqmneli
eleqtronuli wyvilebis aqceptori (luisis mJava)] damyarebul kovalentur bmebs Soris,
minimum, erTi mainc unda iyos warmoqmnili donorul-aqceptoruli meqanizmiT. bma
xorcieldeba aqceptoris Tavisufali orbitalebisa da donoris eleqtronuli wyvilebiT
dasaxlebuli orbitalebis gadafarviT. amasTan, kompleqswarmomqmnelis Tavisufali or-
bitalebi, romlebic bmebis warmoqmnaSi monawileoben (ZiriTadad energetikulad araek-
vivalenturi arian), ganicdian hibridizacias. miRebuli hibriduli orbitalebi erTma-
neTisagan mxolod sivrceSi mimarTulebiT gansxvavdebian. centraluri atomis koordi-
naciuli ricxvi hibriduli orbitalebis ricxvis tolia, xolo kompleqsis struqtura
hibriduli orbitalebis ricxviT ganisazRvreba.
avxsnaT vbm meTodiT ramdenime kompleqsis warmoqmna.
[Ag(NH3)2]+-is warmoqmna:
Ag+-ionis eleqtronuli konfiguracia Tavisufal mdgomareobaSi aseTia:

am SemTxvevaSi adgili aqvs centraluri atomis s da p orbitalebis hibridizacias

(sp-hibridizacia), rasac Seesabameba koordinaciuli ricxvi 2 da kompleqsis xazovani
aRnagoba.
oTxis toli koordinaciuli ricxvis SemTxvevaSi kompleqsnaerTs SeiZleba hqondes
tetraedruli an brtyeli kvadratis forma. ganvixiloT amoniumis ionis warmoqmna.
amiakis azoti imyofeba sp3-hibridul mdgomareobaSi, romelsac Seesabameba tetraedris
wveroebisken mimarTuli oTxi hibriduli orbitali, romelTagan erT-erTze arsebuli
wyvili eleqtronis xarjze amiakis azoti ierTebs H+-ions amoniumis ionis [NH4]+
warmoqmniT; warmoqmnil nawilaks tetraedris forma aqvs. aseTive aRnagoba aqvs [BF4]-
-ionsac, romelSic eleqtronuli wyvilebis donori Fˉ-ionebia, xolo aqceptori – sp3-
hibridul mdgomareobaSi myofi boris atomi.
igive geometriuli konfiguracia aqvs TuTiis qvejgufis elementebis zogierT
kompleqss. magaliTad, [Zn(NH3)4]2+, [Cd(NH3)4]2+, [HgI4]2- da a.S.
*) lit.: [1], [2], [7]

Zn2+-ions Tavisufali aqvs 4s da 4p orbitalebi, romlebic ganicdian hibridiza-

cias, rasac, rogorc zemoT aRvniSneT, Seesabameba tetraedris wveroebisaken mi-
marTuli energetikulad ekvivalenturi oTxi orbitali, romlebzec xdeba ligandis eleq-
tronuli wyvilebis Casaxleba. gamomdinare aqedan, aRniSnul kompleqsur ions tetra-
edruli aRnagoba aqvs:
 Zn2+
4s 4p

3s 3p 3d

[Zn(NH3)4]2+
4s 4p

3s 3p 3d
[BeF4]2- tetraedruli ionis warmoqmna SeiZleba Semdegi sqemiT warmovadginoT:
2s 2p

Be
2+ –__ –__ –___ –__

sp3-hibridizacia
eB 2+ ions aqvs Tavisufali 2s- da 2p-orbitalebi (sqema). isini warmoadgenen im
oTxi eleqtronuli wyvilis aqceptors, romelsac iZleva fTorid-ionebi:

[BeF4]2-kompleqsuri ionis tetraedruli agebuleba efuZneba beriliumis valenturi

orbitalebis sp3-hibridizacias.
gacilebiT mtkice bmebi warmoiqmneba, roca hibridizaciaSi monawileobs d-orbi-
talebi, amitom d-elementebi tipuri kompleqswarmomqmnelebia. d-orbitalebis hibridi-
zaciaSi monawileobisaTvis aucilebelia centralur atoms hqondes Tavisufali, nawi-
lobriv Tavisufali an aragawyvilebuli eleqtronebiT Sevsebuli d-orbitalebi.
Rnagobas.