ЗАМЕНА HA ПРОМЕНЛИВИ И ПАРЦИЈАЛНА ИНТЕГРАЦИЈА KAJ

ОПРЕДЕЛЕН ИНТЕГРАЛ

Теорема. Aко функцијата f(x) c непрекината иа интервалот (a,b) и функцијата φt) e

определена и непрекинага заедно co својот прв извод φ’(t) на интервалот {a, β), при
што за секој t∈(a, β) e исполнето неравенството a < φ(t) < b (црт. 1), тогаш, ако а 0 , β
0 ∈ (a, β), а 0 = φ(а 0 ),b 0 =φ β 0 ) важи
b0 β0

∫ f ( x ) dx=∫ f ( φ ( 1 ) ) φ' ( t ) dt (1)

a0 α0

Доказ. Пред ce да забележиме дeка според условот функцијата f e определена

на мnожеството вредности на функцијата φ, па затоа има смисла сложената
функција f(φ ¿)). Бидејќ и и во двете страни на равенството (1) подинтегралните
функции ce непрекинати заклучуваме дека постојат и двата интеграла во ова
равенство.
Heka F(x) e произволна примитивна функција за функцијата f (x) на
интервалот (a,b). Тогаш за ceкој t ∈(α , β ) има смисла сложената фуикција

F (φ ( t )) која е примитивна за функцијата f (φ ( t )) φ '(t ) бидејќ и

d
F ( φ ( t ) )=F ' φ ( φ ( t ) ) φ' ( t )=f (φ ( t )) φ ' (t )
dt

Сега од теоремата на Њутн-Лајбниц добиваме

β0 b0
'
∫ f ( φ ( t ) ) φ ( t ) dt =F (φ ( β 0 ) )−F ( φ ( α 0) )=F (b¿ ¿ 0)−F( α0 )=∫ f ( x ) dx . ¿
α0 a0

e
lnx
Пример. a) Ќ е ro пресметаме интегралот ∫ dx. Воведуваме замена lnx = t и
1 x
добиваме
¿
Понатаму, за x = 1 имаме t = ln l = 0, а за x = e, t = ln e = 1. Според тоа,
e 1
ln x t 2 1 1 2 02 1
∫ x dx=∫ tdt = 2 ∨0 2 − 2 = 2
l 0
 0
dx
б) Ќ е го пресметаме интегралот ∫
−1 √ 1−x
Воведуваме замена x = t 2 и добиваме dx = 2tdt. Понатаму, t=√ x и за x = 0 имаме
t=√ 0=0, a за x=1 , t=√ 1=1. Според тоа,
1 1 2 1 1 1 1
t3 t 3+ 1−1 t 3+ 1 t3 t2
∫ 1+xdx√ x =∫ t t+1
2 tdt
=2∫ dt=2∫ dt=2 ∫ −
1
(
dt=2∫ t 2−t +1−
1
) dt=¿ 2 − +t− (
0 0 0 t+1 0 t +1 0 t+1 t +1 0 t+1 3 2
1
ex
в) Ќ е го прссметаме интегралот ∫ 2
dx . Воведуваме замена ex = t и добиваме exdx
0 1+e
= dt. Понатаму, за x = 0 имамеt=e 0=1, a за x = 1, t=e 1=e . Спорeд тоа,
1 1 1 1 1 1
xdx t 2 2 tdt t3 t 3+1−1 t 3+ 1 1 1
∫ 1+√ x ∫ t +1 ∫ t+1
0
=¿
0
=2
0
dt=2 ∫ t+ 1
0
dt=2 ∫ t+1 − t +1
0
dt=2∫ t 2−t+1−
0
(t +1 )
dt=2 ¿ ¿ ( )
1
ex
г) Ќ е го пресметаме интегралот ∫ 2x
dx
0 1+e

Воведуваме замена е х = t н добиваме e x dx = dt. Понатаму, за x = 0 имаме t = e 0 = 1, a

за x = 1, t = e 1 = e. Според тоа,

1 e
ex dt π
∫ 1+e 2 x dx=∫ 1+t 2
=arctg t e =arctg e−arctg 1=arctg e−
|
0 1 1 4

Теорема. Ако функциите u(x) и v(x) се непрекинато диференцијабилни на

иитервалот [a,b], тогаш

b b

a
|
∫ udv=uv ba−∫ vdu (2)
a

Доказ. Имаме
b b b b
' ' '
∫ ( uv ) dx=¿∫ ( u v =v u ) dx=¿ ∫ udv +∫ vdu ¿¿
a a a a

при што постојат сите интеграли во последната низа равенства бидејќ и

подинтегралните функции ce непрекинати. Од Њутн-Лајбницовата формула следува
b

∫ ( uv )' dx=uv ba |
a
 и ако замениме во претходното равенство, ја добиваме формулата (2).
1
x
Пример. a) Ќ е ro прeсметамe интсгралот ∫ xe dx .
0

x x
Користиме парцијална интеграција dv = e x dx и u= x, т.e v=∫ e dx=e и du=dx па
затоа
1 1

0
x x

0 | | |
∫ xe dx=xe 10 −∫ e x dx=xe x 10−e x 10 =(x −1) e x 10= (1−1 ) e1−( 0−1 ) e 0=1
|
2

б) Ќ е го пресметаме интегалот ∫ ln xdx

1

Имаме,
2

∫ ln xdx =x ln x ¿
1

π
3
x
в) Kе го пресмeтаме иитегралот ∫
π sin2 x
4

dx
За методот иа парцијална интеграција имаме, u=x и dv= , па затоа
sin2 x
dx
du = dx и ∫ sin2 x =−ctg x =. Според тоа

π
3

∫ sinx2 x dx=−x ctg x ¿

π
3

ПЛОШТИНА HA РАМНИНСКА ФИГУРА

Дефиниција. Нека f e неирекината на интервалот [a , b]и f (x )≥ 0 , x ∈[a , b].

Множeството

P= { ( x , y )|a ≤ x ≤ b , 0≤ y ≤ f ( x ) } ( 1)
го нарекуваме криволиниски трапез определен co графикот на функцијата
Теорема. Ако f e непрекината на интервалот [ a , b ] и f ( x ) ≥ 0 , x ∈ [ a , b ] ,тогаш за плоштината
S=μ (P)на криволинискиот трапез имаме

b
S=∫ f ( x ) dx
a

n
Доказ. Нека π= { x k } =0 e поделба на [a,b] и да ставиме
k
min f ( x ) max f (x)
∆=[ x k−1 , x k ] , ∆ x k −x k−1 ,m k = и M k=
x ∈ ∆k x ∈ ∆k
Co pπ и P π означиме фигурите составени од сите правоаголници од видот
pπ , k ={ ( x , y ) }|x k−1 ≤ x ≤ x k ,0 ≤ y ≤m k } (3)

Pπ , k ={ ( x , y ) }|x k−1 ≤ x ≤ x k ,0 ≤ y ≤ M k } (4)

т.е.
pπ =¿ k=0 ¿ n p π , k и Pπ =¿ k=0 ¿ n Pπ , k ¿(5)
Од дефиницијата на m k и Mk следува дека за секоја поделба π важи
pπ ⊆ P ⊆ P π па затоа
μ( p¿¿ π )≤ μ(P)≤ μ(P¿¿ π )(6)¿ ¿
Од (3) и (4) следува дека
μ( p¿¿ π , k )=mk ∆k , μ(P ¿¿ π , k )=M k ∆ k ¿ ¿
и бидејќ и правоаголниците pπ,k, односно Pπ,k, имаат заеднични точки само на
страните од (5), следува
n n
μ( p¿¿ π )=∑ mk ∆ x k =s π и μ(P¿¿ π) ∑ M k ∆ x k =S π ¿ ¿
k=0 k=0

Сега, од неравенствата (6) следува

s π ≤ μ( P) ≤ S π

и бидејќ и
b
lim s π = lim S π =∫ f ( x ) dx
d (π )→0 d (π )→0 a

од последното равенство добиваме дска важи (2).

Последица. Ако f e непрeкината на [ a , b ] и f ( x ) ≤ 0и x ∈[a , b]тогаш за плоштината S на

криволинискиот трапез важи
 b
S=−∫ f ( x ) dx (7)
a

Доказ. Нека f *(x) = - f(x) за секој x ∈[a , b]и P* e множеството симетрично на P во

однос на х – оската. Тогаш, од тeорема следува

b b
¿ ¿
S=μ ( P ) =μ ( P )=∫ f ( x ) d =−∫ f ( x ) dx
a a

Забелешка. Од досега изнесеното следува дека плоштината на фигурата определена

co кривите y = f(x) и y = φ(x) и правите x = a, y = b, a ≤ b во случај кога f (x) ≥ φ( x) за
секој x ∈[a , b] ce пресметува спорeд формулата
b
S=∫ ¿ ¿
a

Примeр. a) Ќ е ја пресметаме плоштината на фигурата ограничeра co кривите y = x2 и

y− √ x . Решенијата на равенката √ x=x 2ce x 1=0 и x 2=1, па затоа дадените криви ce
сечат во точките (0,0) и (1,1). Бидејќ и на интервалот [0,1] важи √ x ≥ x 2 од
претходната забeлешка имаме
1
S=∫ (√ x−¿ x 2) dx=¿ ¿
0

б) Да ja пресметаме плоштината на фигурата ограничeна co правите

y=−1, y=2 , y−x=1и кривата y 2=2 x .Чeсто пати, како што e случај во овој пример, за
поедноставпо пресметување на плоштина на дадена фигура може да ce заменат
улогите на променливите x и y. Притоа, формулата од претходната забелешка го
добива видот

d
S=∫ [ g ( y )−ψ ( y ) ] dy .
c

Bo нашиот случај имаме

2
S=∫ ¿ ¿
−1

Плоштина на кружен исечок. За плоштината на кружниот исечок ограничен co на

кругот x 2 + y 2 = r 2 радиусите
 π
θ=θ0 иθ=θ1 , 0 ≤θ0 ≤ θ1<
2

(имаме S ( θ0 , θ1 )=S ( 0 , θ1 ) −S ( 0 ,θ 0 )па затоа доволно e да определиме S ( 0 , θ0 )кога

π
θ0 ∈[ 0 , ].
2
Бараната плоштина ќ е ja пресметаме како збир на две плоштинн од кои едната e
определена co

y=x tg θ 0 , x ∈ ¿

a, другата со y= √ r 2 −x2 , x ∈ ¿
r cos θ0 r
S ( 0 , θ0 ) = ∫ xtgθ 0 dx + ∫ √r 2 −x2 dx
0 r cos θ 0

За вториот интеграл воведуваме замена

x=r cos θ , dx−−r sin θ , y=r sin θ,

При што θ ∈ [ 0 , θ0 ] и добиваме

r cos θ 0 0 θ0
r 2 cos2 θ0
S ( 0 , θ0 ) =tgθ0 ∫
0
xdx−r 2∫ sin 2 θdθ=
θ0 2 |
x 2 r cos θ0
0
tgθ 0+ r 2∫
0
1−cos 2 θ
2
dθ=
2
r2
tgθ 0 + θ0−
2
r 2 sin2 θ θ0
4 | 0
=

Според тоа,

r2
S ( θ 0 , θ 1 )= ( θ −θ ) (8)
2 0 1

Може да ce докаже дека формулата (8) e точна за секој исечок co агол ( θ1 −θ0 ) ∈¿. Oд
што следува дска плоштината на круг co радиус r e еднаква на π r 2 .

Плоштина на рамнинска фигура во поларни координати. Нека фигурата P e

определена co кривата зададена во поларнн координати

ρ=ρ ( φ ) , α ≤ φ≤ β

и отсечките φ=α и φ=β кои можс да дегенерираат во точки т.е.

P={ ( ρ , φ )∨α ≤φ ≤ β ,0 ≤ ρ ≤ ρ ( φ ) }
Да ja определиме плоштината S = µ(P) на фигурата P.
k
Нека π={φk } π е поделба на интервалот [a,β] и да ставиме
k =0
∆ k =( φk−1 ,φ k ] ,m k =min ρ ( φ ) , M k =max ρ ( φ ) , ∆φk =φk −φk−1
φ∈ ∆k φ ∈∆k

pπ , k ={(ρ , φ)∨φ k−1 ≤ φ ≤φ k ,0 ≤ ρ ≤m k }, pπ ¿ k=0¿ k π p π , k ,

Pπ , k ={( ρ , φ)∨φ k−1 ≤ φ ≤φ k ,0 ≤ ρ ≤ M k }, pπ ¿ k=0 ¿ k π P π , k ,

Множествата pπ , k и Pπ , k ce кружни исечоци co агол ∆ φk и радиуси mk и M k ,соодветно, a

множествата pπ и Pπ ce степенести фигури составени од споменатите исечоци и се
впишани во фигурата P и опишани околу фигурата P т.е. важи pπ ⊆ P ⊆ P π, што
значи

μ( p¿¿ π )≤ μ(P)≤ μ(P¿¿ π )(9)¿ ¿

Од формулата (8) добиваме

m2k ∆ φk M 2k ∆ φ k
μ( p¿¿ π , k )= и M ( p¿¿ π ,k )= ¿¿
2 2

Па затоа ако ги собереме елементарните плоштини наоѓаме

kπ kπ
1
μ ( pπ )= ∑ m2 ∆ φ и μ ( P π ) = 12 ∑ M 2k ∆ φk
2 k =0 k k k=0

Добиените суми соодветствуваат на горната и долната сума иа Дарбу, ѕ π и S π за

1 2
фумкцијата ρ .Cera, од неравенствата (9) следува
2

s π ≤ μ( P) ≤ S π

и, бидејќ и

β
1
lim s π =¿ lim S π
d (π )→0 d (π )→0 2α
∫ ρ2 ( φ ) dφ ¿од последното неравeнство добиваме дека важи
β
1
S=μ ( P ) = ∫ ρ2 ( φ ) dφ (10)
2α

Примeр.
a) Ќ е ја определиме плоштината на фигурата ограничена co кардиоидата ρ=α ¿
Co примена на формулата (10) наоѓаме
2π
α2
S= ∫ ¿ ¿ ¿
2 0

б) Ќ е ja пресметаме плоштината на фигурата ограничена co кривата

ρ=α cos 3 θ , α > 0

Плоштината на фигурата e шест пати поголема од плоштината на шрафираниот дел

π
кој соодветствува на промeната на аголот θ од 0 до . Според тоа, користејќ и ja
6
формулата (10) добиваме
π π π
6 2 6 6
1 πα 2
S=6∫ α cos2 3θdθ=α 2∫ cos 2 3 θd ( 3 θ ) =α 2 ∫ cos 2 tdt=
0 2 0 0 6

што значи дека бараната плоштина e еднаква на четвртина од плоштината на кругот

co радиус a .

ВОЛУМЕН HA РОТАЦИОНО ТЕЛО

Теорема. Ако f е непрекипатаиа [a,b] и f ( x ) ≥ , за x ∈[a , b ], a Q е телото добиено co

ротација иа криволинискиот трапез P определен co графикот на функцијата y = f(x),
тогаш за волумеиот V на тоа тело имаме

b
V =π ∫ [f ( x ) ]2 dx (1)
a

Доказ. Иека q τ и Q τ ce телата добисн co ротација околу х-оската на степенестите

фигури pτ и Pτ кои соодветствуваат на некоја поделба τ на интервалот [a,b]. Од
pτ ⊆ P ⊆ P τ следува q τ ⊆Q⊆Q τ значи

μ( q¿¿ τ )≤ μ(Q) ≤ μ(Q τ ) ¿ (2)

Волумените μ( q¿¿ τ )и μ(Q τ )¿ ce еднакви на сумите на волумените на цилиндрите од
кои ce составени и кои ce добиваат co ротација на правоаголниците pτ ,k и P τ ,k и
 kτ kτ
μ( q¿¿ τ )=∑ πm2k ∆ x k , μ(Q¿¿ τ)=∑ πM 2k ∆ x k ¿ ¿
k=0 k=0

Од последните две равенства следува декаμ( q¿¿ τ )и μ(Q¿ ¿ τ )¿ ¿ се интегрални суми

на

функцијата π [f ( x ) ]2 и како оваа функција e интеграбилна добиваме дека

b
lim μ(q¿¿ τ )=¿ lim μ(Q¿ ¿ τ)=π ∫ [f ( x )]2 dx ¿ ¿ ¿
d (τ)→ 0 d (τ )→0 a

Конечно, формулата (1) следува од последните равенства и од неравенствата (2).

x2 y 2
Пример a) При ротација на елипсата 2 + 2 =1 околу x-оската согласно co формулата
a b
(1) за волуменот на ротационото тело што ce добива, имаме
+a +a
x2 x 3 +a 4
−a
2
V =π ∫ y dx=π ∫ b 1−
−a
2
( ) a 2
dx=¿ π b
2
x−( )|
2
2
= π ba ¿
3 a −a 3

Лесно cе гледа дека, ако ротацијата e околу y - оската, тогаш волуменот на телото e

4
πab2. Bo случај кога a = b , всушност имаме ротација на круг co радиус a и притоа
3

4 3
ce добива топка co раднус a чиј волумсн е еднаков на πa .
3

б) Ke го пресметаме волуменот на телото кое ce добива co ротација на првпот свод

иа циклоидата

x ( t )=a ¿

околу x - оската

Спорсд формулата (1) имамe

2 πa
V =π ∫ [f ( x ) ]2 dxВоведуваме смена
0

x ( t )=a ¿
2π
3
и добиввме V =¿ π a ∫ ¿ ¿ ¿
0
ПЛОШТИНА HA РОТАЦИОНА ПОВРШИНА

k
Нека функцијата f e ненегативна на интервалот [a,b], a τ ={ x k } r =0 e поделба на
k
[a,b]. Bo графикот на функцијата f ќ е впишеме искршена линија γ τ која
соодветствува на поделбата т.е. искршена лииија co темиња x k y k каде

y k =f ( x k ) , k=0,1,2 , … , k τ

Делот на оваа искршена лииија co краеви во точките ( x ¿ ¿ k −1, y k−1 )и ¿ ¿ ¿нарекуваме

k-ти дел на y τ , при ротација околу x – оската опишува обвивка на потсечен конус (во
случајот кога y k−1 ¿ y k тоа e обвивка на цилиндар) чија плоштина e еднаква на
π ( y k−1+ y k ) ∆( y τ )k

каде y k−1и y k ce радиусите на основите, a ∆ ( y τ )k e должината на k-ти дел на y τ . Ако

ставиме ∆ x k =x k −x k−1 , ∆ x k = y k − y k−1 тогаш

∆ ( y τ )k = √∆ x 2k + ∆ y2k

Според тоа плоштината Lr на површината добиена co ротација на искршената линија

околу x - оската се изразува co формулата
kτ kτ
2 2
Lτ =∑ π (¿ y k−1 + y k )∆ (γ ¿¿ τ )k =π ∑ (¿ y k−1 + y k ) √ ∆ x k + ∆ y k (2)¿ ¿ ¿
k=1 k=1

Ако постои L=d (rlim

)→0
Lτ , тогаш бројот L ro нарекуваме плоштпина на ротационата

површина добиена со ротација на f околу x-оската над интервалот [a,b].

Нека функцијата f e непрекинато диференцијабилна на интервалот [a,b]. Од
теоремата на Лагранж имаме

∆ y k =f ' ( ξ k ) ∆ x k , x k−1 ≤ξ k ≤ x k , k=1,2 , … k r ,

па затоа
kτ
'2
Lτ =π ∑ (¿ y k−1 + y k ) 1+ f ( ξ k ) ∆ x k ¿
√
k =1

Да ја споредиме сумата Lτ co сумата

 kτ
σ τ =2 π ∑ f ( ξ k ) 1+ f ' 2 ( ξ k ) ∆ x k
√
k=1

која e интегрална сума за функцијата 2 πf ( x) √ 1+ f ' 2( x )

Функцијата f e непрекината на [a,b], па затоа таа e рамномерно непрекината на

[a,b],т.е. за секој ε > 0 постои δ>0 таков, што за секои x , x ' ∈ [a,b] за кои |x ' −x|<δ
важи ¿ f ( x)−f (x ' )∨¿ ε. Затоа, ако поделбата τ e таква, што d ( τ)< δ , тогаш
¿ y k−1−f ( ξ k )∨ε и∨ y k −f ( ξ k )∨ε . Функцијата f'(x) e ограничена на [a,b], па затоа и

функцијата √ 1+f ' 2 (x) e ограничена на [a,b], т.е. постои C > 0 таков, што √ 1+f ' 2 ( x) ≤ C
за секој д: x ∈[a , b]. Сега имаме

kτ kτ kτ

k=1
√ '2
¿ Lτ −σ τ ∨≤ π ∑ ¿ y k−1 + y k −2 f (ξ ¿¿ k )∨ 1+f (ξ ¿¿ k )∆ x k ≤ πC ∑ ¿ y k−1+ y k −2 f (ξ¿ ¿ k )∨∆ x k ≤ πC ∑ ¿ ¿ ¿ ¿
k=1 k=1

b
'2
Што значи lim ( L ¿ ¿ τ−σ τ )=0 , бидејќи lim σ τ 2 π ∫ f ( x ) √ 1+f ( x ) ¿наоѓаме
d (r)→ 0 d (r)→ 0 a

b
'2
L= lim Lτ =lim σ τ =2 π ∫ f ( x ) √1+ f ( x )( 3)
d (r )→0 d (r )→0 a

Пример. Плоштината на ротационото тело кое ce добива cо ротација на еден свод на

функцијата y = sin x изиесува
π −1
L=2 π ∫ sin x √ 1+ cos xdx =−¿ 2 π ∫ sin x √ 1+t 2 dt =2 π ¿ ¿ ¿¿
2

0 1

ДОЛЖИНА HA ЛАК НА РАМНИНСКА КРИВА

Ha изучувањето на рамнинските и просторпите криви нема посебно да ce

задржуваме, но овде ќ е ce осврнеме само на примената на Римановиот интеграл за
пресметуван.е на должината на лак на рамнинска крива.
Нека функциите φ , ψ ce непрекинати на интсрвалот [a,b]. Множеството точки во
рамнината
Γ ={(x , y)∨x=φ ( t ) , y=ψ ( t ) ,t ∈ [ a , b ] }
го нарекуваме непрекипата рамнинска крива.
 k
Нека π= { t i }i=0 e поделба на интегралот [a,b] и Γ π e искршената линија која ce добива
π

co поврзување на паровите соседни точки

k π−1
2 2
√
l ( Γ π )= ∑ (φ ( t i +1 )−φ ( t i ) ) +(ψ ( t i +1 )−ψ ( t i ) )
k=1

Aко постои конечната граница

lim l( Γ ¿¿ π )=l( Γ )(1) ¿

d (π )→0

тогаш кривата Г ja нарекуваме мерлива, а границата l( Γ ) ja нарекуваме должина на

кривата Г.
Теорема. Ако функциите φ , ψ ce такви што имаат непрекинати први изводи, тогаш
b
2 2
√
l ( Г )=∫ ( φ ' ( t ) ) + ( ψ ' ( t ) ) dt
a

Доказ. Од теоремата на Лагранж следува дека за секој i=0,1 , … k π −1 постојат

ξ i ,η i ∈[t i , t i +1] такви, што

φ ( t i+1 ) −φ ( t i )=φ ' ( ξ i ) ∆ t i , ψ ( t i +1) −ψ ( t i ) =ψ ' ( η i) ∆ t i

Каде ∆ t i=t i+1−t i. Според тоа

k π −1
l( Γ ¿¿ π )= ∑ (φ ' ( ξ i ) )2−(ψ ' ( ηi ) )2− ( φ' ( ξ i) )2 +(ψ ' ( ξ i ) )2 ∆ t i+ r π (2)¿
√ √
k=1

r π=¿

Јасно, √ (φ' )2 +(ψ ' )2 e непрекината на [a,b], па за тоа постои определениот интеграл
k π−1 b
2 2
lim
d (π )→0
∑ √( φ' ( ξ i ))2 +( ψ ' ( ξ i ) )2 ∆ t i=∫ √ ( φ ' ( t ) ) + ( ψ ' ( t ) ) dt(3)
i=0 a

Освен тоа, ако ce искористи дека за секои u , v , w ∈ R e исполнето неравенството

¿ √ u2 +v 2− √ u2 + w2∨≤∨v−w∨¿
тогаш за r π добиваме
k π −1
¿ r π∨≤ ∑ (φ ' ( ξ i ) )2+(ψ ' ( ηi ))2 − (φ ' ( ξ i ) )2+(ψ ' ( ξi ) )2 ∆ t i
√ √
i=0

k π−1 k π −1
' ' '
≤ ∑ ¿ ψ ( ηi )−¿ ψ ( ξ i) ∨∆ t i ≤ ∑ ωi ( ψ ) ∆ t i , ¿
i=0 i=0

lim r π =0(4)
d (π )→0

Конечно, од равенствата (2), (3) и (4) следува

 b
2 2

d (π ) → 0 a
√
l ( Г )= lim l ( Г π )=∫ ( φ ' ( t ) ) + ( ψ ' ( t ) ) dt

Забелешка. Може да ce докажат следниве тврдења:

a) ако функцијата f има непрекинат прв извод на [a,b] и

Г ={(x , y)∨ y=f ( x ) x ∈ [ a ,b } }

тогаш кривата Г e мерлива и притоа важи

b
l ( Г )=∫ √ 1+¿ ¿ ¿ ¿
a

б)ако ρ има непрекинат прв извод на [θ1 , θ1 ] и

Г ={(θ , ρ)∨ ρ=ρ ( θ ) θ ∈ [ θ1 ,θ 1 ] }

е крива зададена во поларни координати, тогаш кривата Г е мерлива и притоа

важи
b
l ( Г )=∫ √( ρ ( θ ))2 +(ρ ' ( θ ) )2 dθ ;
a

Доказите ua последнитее две тврдења ги оставаме иа читателот за вежба.

Пример. a) Ќ е ја определиме должината на лакот на првиот свод на циклоидата

x=α ¿ Имамe,

x ' ( t )=α ¿

па од теоремата следува дека

2π
l=∫ √ α 2 ¿ ¿ ¿ ¿
0

б) Ќ е ja определиме вкупната должина на астроидата

2 2 2
x 3 + y 3 =a 3 (5)
Релацијата (5) e пapнa и по променливата x и по променливата y, што значи дека
астроидата ce состои од четири лакови кои имаат еднаква должина. Според тоа,

2 3
2
доволно e даја пресметаме должината на лакот на кривата y=(a ¿ ¿ −x 3 ) 2 ¿ кој ce
3
наоѓа во првиот квадранлт. Имаме,
1
−1 2 2 1 1
'
y =−x 3 ( a −x ) , √ 1+ y ' =a
3 3
2 2 3
x 3 , x ∈[ 0 , a]
Па затоа
a 1 −1 1 2
l=4 L=4 ∫ a 3 x 3 , dx=6 a 3 x 3 a=6 a |
0 0

в) Ќ е ја пресметаме должината на пpвиот завој на Архимедовата спирала ρ=aφ

Имаме,
ρ=aφ , ρ=a ,φ ∈[0,2 π ]
па затоа

2π 2π 2π
φ2
0 √ 2 2
l=∫ ( aφ ) +a +¿ dφ=¿ a ∫ √ 1+ φ dφ=a ∫
0
2

0
( 1
2
+
√1+ φ √ 1+ φ 2) a
dφ ¿ ¿¿ ¿
2

НЕСВОЈСТВEНИ ИНТЕГРАЛИ

Bo претходните разгледувања бeз доказ ro дадовме следииов критериум за

интеграбилност на една функција.
Функуијата f интеграбилна на интервалот [a,b] ако и само ако таа е огpaничena
на [a,b] и множеството нејзини прекини e конечно или e еквивалентно cо
множеството природни броеви N .

Bo oвoj случај определениот интеграл го нарекуваме својствен. Ако некој од

условите во теорема 8 не ce исполнсти, т.е. ако некоја од границите на интегрирање
a или b e бесконечна или подинтегралната функција e неограничена на областа на
интегрирање, тогаш велиме дека станува збор за несвојствен интеграл.

Дефиниција. Нека функцијата

f : [ a , b ) → R , a∈ R ,−∞< a<b ≤+∞

e таква, што f e интеграбилна на [a, A], за секој

A
A ∈ [ a , b ) и φ ( A ) =∫ f ( x ) dx , A ∈ [ a , b )
a

∫ f ( x ) dx ,(1)
a

од функцијата f на множеството [a,b) ja нарекуваме конечната граница

 A
lim φ ( A )=lim ∫ f ( x ) dx ,( 2)
A→ b A→b a

ако постои. Притоа ќ е велнме дека несвојствениот интеграл (1) конвергира. Ако
границата (2) не постои или e бесконечна, тогаш ќ е велиме дека несвојствениот
интеграл дивергира.
Забелешка. Геометриската смисла на несвојствениот интсграл (1) од ненегативна
фуикција / e во тоа што тој, слично на својственнот интеграл, e еднаков на
плоштината на криволинискиот трапез

P={( x , y)∨a ≤ x <b , O≤ y ≤ f ( x ) }

определен co графикот на функцијата f при што трапезот P e неограничено
множество.
Забeлешка. Ако интегралот (1) конвергиpa, тогаш за секој c > a конвергира
несвојствениот интеграл

∫ f ( x ) dx (3)
c

при што
b c b

∫ f ( x ) dx=∫ f ( x ) dx +∫ f ( x ) dx ,(4)
a a c

Jacнo, ако за некој c> a интеграпот (3) конвергира, тогаш конвергира и интегралот
(1) и притоа важи равенството (4). И двете тврдења следуваат од равенството
A c A

∫ f ( x ) dx=∫ f ( x ) dx +∫ f ( x ) dx , a ≤ c ≤ A
a a c

и дефиницијата на несвојствен интеграл. Bo натамошните разгледувања овие

трдења ќ е ги користиме без тоа посебно да го нагл]асуваме.
Дефинииција. Нека функцијата
f : ( a ,b ] → R ,b ∈ R ,−∞ ≤ a<b< ∞
Е таква што f е интеграбилна на [A,b], за секој A ∈¿ и
b
φ ( A ) =∫ f ( x ) dx , A ∈¿
A

Несвојствен иитеграл
b

∫ f ( x ) dx (5)
a
Од функцијата f на множеството (a,b] ја нарекуваме конечната граница
b
lim ⁡ φ ( A ) =lim ⁡ φ ( A )∫ f ( x ) dx(6)
A →a A →a a

ако постои. Притоа ќ е велиме дека несвојствениот интервал (5) конвергира. Ако
границата (6) не постои или e бесконечна, тогаш ќ е велиме дека несвојствсниот
имтеграл дивергира.

И во овој случај важи тврдењето од забелешка 2. Доказот го оставаме на читателот

за вежба.

+∞
−x
Пример. a) Интегралот ∫ e dx , конвергира и има вредност 1, бидејќ и
0

A
lim ⁡ φ ( A )=lim ⁡ ∫ e− x dx=lim ⁡ (¿ 1−e A )=1 ¿
A →+∞ A →+∞ 0 A →+ ∞

+∞
dx π
б) Интефалот ∫ ,
2 коивергира и има вредност 2 , бидејќ и
0 1+ x
A
dx π
lim ⁡ φ ( A )=lim ⁡ ∫ 2
= lim ¿ ( arctgA−0 )= ¿
A →+∞ A →+∞ 0 1+ x A →+ ∞ 2
+∞

в) Нека a > 0. Несвојствениот интеграл ∫ dx

xb
конвергира и има вредност
0

a1−b
ако b > 1 и дивергира прн b ≤ 1
b−1
Навистина, функцијата од A
ln A−ln a b=1

{
A
dx
φ ( A ) =∫ b
= A 1−b a1−b
0 x − b ≠1
1−b 1−b

кога A →+∞ e таква што

a1−b
φ ( A ) =→ , b>1 и φ ( A ) →+ ∞, b ≤ 1
1−b
+∞

г) Интегралот ∫ sin xdx дивергира бидејќ и функцијата

0

A
φ ( A ) =∫ sin xdx=1−cos A , A> 0
0

нема граница кога A →+∞

 1

д) Несвојствениот интеграл ∫ ln xdxконвергира бидејќ и

0

∫ ln xdx =−1 A ln A+ A →−1, кога A → 0+¿ ¿

0

Дефиннција. Нека f : ( a ,b ) → R ,−∞≤ a<b ≤+∞ и c ∈(a ,b), Heсвојствен интеграл

∫ f ( x ) dx (7)
a

од функцијата f на множеството (a,b) го нарекуваме парот несвојствени интеграли

c b

∫ f ( x ) dx и∫ f ( x ) dx
a c

Ако двата интеграла конвергираат, ќ е велиме дека несвојствениот интеграл (7)

конвергира. Ако барем еден од двата интеграла дивергира ќ е велиме дека
несвојствениот интеграл (7) дивергира. Притоа ќ е пишуваме

b c b

∫ f ( x ) dx=∫ f ( x ) dx +∫ f ( x ) dx (8)
a a c

+∞

Пример. Интегралог ∫ 1+dxx 2 коивергира и има вредност π . Навистина од пример

−∞

+∞
π
43 a) следува дека несвојствениот интеграл ∫ 1+dxx 2 постои и има вредност
2
.
−∞

Аналогно ce докажува дека и несвојствениот ингеграл ∫ 1+dxx 2 постои и има вредност

−∞

π
. Сега, од (8), при c = O , добиваме
2

+∞ 0 +∞
dx dx dx
∫ 2
=∫ 2 ∫
+
1+ x −∞ 1+ x 0 1+ x
2
=π
−∞

Сега ќ е ги разгледаме несвојствените интеграли од функции определени на

интервал од обликот [a,b) и интеграбилни според Римам на интервал

[ a , A ] , a≤ A<b
Тврдењата, аналогни на тврдењата што ќ е ги докажеме важат и за преостанатите
типови несвојствени интеграли. Нивната формулација и доказите ги ocтаваме на
читателот за вежба.
b

Теорема. Ако несвојствените интеграли ∫ f i ( x ) dx ,i=1,2 ,конвергираат, тогаш

a

конвергира и нeсвојствeниот интеграл

b

∫ (C ¿ ¿ 1 f ¿ ¿1 ( x )+ C2 f 2 ( x ))dx ¿ ¿
a

н притоа важи
b b b

∫ (C ¿ ¿ 1 f ¿ ¿1 ( x )+ C2 f 2 ( x )) dx=C 1∫ f 1 ( x ) dx+C 2∫ f 2 ( x ) dx ¿ ¿
a a a

за секои C 1 , C2 ∈ R .

Доказ. Од својствата на граничните вредности и Римановиот интеграл

имаме:
b A

∫ (C ¿ ¿ 1 f ¿ ¿1 ( x )+ C2 f 2 ( x )) dx=lim ⁡ ∫ (C ¿ ¿ 1 f ¿ ¿ 1 ( x ) +C 2 f 2 ( x ) )dx=lim A →+⁡ ∞ ¿ ¿ ¿ ¿ ¿

A →+∞ a
a

Што и требаше да cе докаже.

Теорема. Ако f е непрекината на [а,b) и F e примитивна функција на f тогаш

b

∫ f ( x ) dx + F (b−¿ )−F(a) ¿
a

Доказ. Нека A ∈¿ . Тогаш, согласно co Њутн-Лајбницовата формула

A

∫ f ( x ) dx + F (A ¿)−F (a)¿. Сега од дефиницијата 8 имаме

a

b A

∫ f ( x ) dx= Alim
→b
∫ f ( x ) dx= Alim
→b
[ F ( A )−F ( a ) ] =F ¿ ¿
a a

Тeорема. Нека f , g имаат непрекинатп први изводи на [a,b). Ако еден од

несвојствените интеграли
b b

∫ f ( x ) g ( x ) dx ,∫ g ( x ) f ' ( x ) dx(¿ 9)¿

'

a a

конвергира и постои конечната граница lim

A→ b
f ( A)g ( A ) тогаш конвергира и вториот

интеграл во (9) и важи равенството

 b b

∫ f ( x ) g' ( x ) dx ,=lim f ( A ) g ( A ) −lim f ( a ) g ( a )−∫ f ' ( x ) g ( x ) dx (10)

A→ b A→b
a a

Доказ. Нека претпоставиме дека постои несвојствeниот интеграл

b

∫ f ( x ) g ' ( x ) dx
a

Тогаш co примена на парцијална интеграција, добиваме

b A

∫ f ( x ) g' ( x)dx=¿ lim ∫ f ( x ) g' (x) dx=¿ lim ¿ ¿ ¿

A→b a A→b
a

што значи дека постои и другиот несвојствен интеграл и важи (10).

Пример. Да го пресметаме интегралот

+∞
I n ∫ xn e− x dx , n=0,1,2 , …
0

Од пример a) имаме
+∞
I 0 ∫ e−x dx=1
0

Co примена нa теорема , при f(x) = x n и g’(x) = е - x , добиваме

+∞ +∞
I n ∫ xn e− x dx= lim An e− A + 0∙ e 0 +n ∫ x n−1 e−x dx=¿n−1 (11)
0 A →+∞ 0

Co последователна примема на рекурентната формула (11) добиваме I n=n ! I 0=n !

Теорема. Ако f е непрекинатана [a,b) и φ е непрекината диференцијабилна на

[ c , d ) ,−∞<c <d ≤+ ∞ и се исполнети условите φ ( [ c , d ) ) ⊆ [ a , b ) , a=φ ( c ) и b=lim

t →d
φ(t ), тогаш

b d

∫ f ( x ) dx=∫ f ¿ ¿ ¿
a c

при што од егзистенцијата на интегралот на левата страна на (12) следува

егзистенцијата на интегралот на десната страна на (12).
Доказ. Непосредно следува од дефиницијата на несвојствен интеграл и теоремата за
смена на променливи кај Риманов интарал. Деталнте ги оставаме на читателот за
вежба.

Забелешка. Ако за функцијата φ од теоремата постои инверзна функција φ−1 за која

ce исполнети истите услови како и за функцијата φ, тогаш може да ce воведе
замената t=φ−1 ( x)и притоа или двата интеграла конвергираат или дивергираат
истовремено.

1 −dt
Пример. Ако ја искористиме замената x= , dx= 2 имаме
t t
+∞ 0
dx dt π
∫ =−∫ =arcsin t 1 =arcsin 1−arcsin 0=
|
1
2
x √ x −1 1 √ 1−x 2 0 2

НЕСВОЈСТВЕНИ ИНТЕГРАЛИ ОД НЕНЕГАТИВНИ ФУНКЦИИ

b

Теорема. Ако f (x) ≥O за секој x ∈ ¿ , тогаш интегралот ∫ f ( x )dx

a

конвергира ако и само ако постои константа C >0 таква, што за секој A ∈¿ важи
b
φ ( A ) =∫ f ( x ) dx ≤ C
a

Доказ. Ако a ≤ A < A '< b , тогаш заради ненегативноста на функцнјата f

A'

имаме ∫ f ( x ) dx ≥C , па затоа
a

A' A A' A
φ ( A ' ) =∫ f ( x ) dx=∫ f ( x ) dx+∫ f ( x ) dx ≥∫ f ( x ) dx =φ( A)
a a a a

т.е. функцијата φ монотоно расте на [a,b).

Cera од дефиниција и својствата па граница нa функцнја непосредно следува дека

интегралот ∫ f (x )dx постои ако и само ако монотоnо растечката функција φ e

a

ограничена од горе, т.е. ако и само ако постои константа C > 0 таква, што за секој

A
A ∈¿ важи φ ( A ) =∫ f ( x ) dx ≤ C.
a

Теорема. Нека 0 ≤ , g (x) ≤ f ( x) за секој x ∈ ¿ . Тогаш,

b b

a) ако интевалот ∫ f (x )dx. Kонвергира, тогаш конвергира и интевалот ∫ g( x)dx и

a a

b b

б) ако интегралот ∫ g( x)dx дивергира, тогаш дивергира и интегалот ∫ f (x )dx.

a a
 A A

Доказ. За секој A ∈¿ важи ∫ g( x)dx ≤∫ f (x )dx .

a a

a) Од теорема следува дека ако интегалот ∫ f ( x )dx конвергира, тогаш постои C > 0
a

таков, што за секој A ∈¿ важи ∫ f ( x ) dx ≤C. Ho, тоа значи дека постои C > 0 таков, што
a

A A

за секој A ∈¿ важи ∫ g( x)dx ≤ C што според теорема значи дека интегалот ∫ g( x) dx

a a

конвергира.
b

б) Ако иитегралот ∫ f ( x )dxконвергира, тогаш од a) следуаа дека интегралот

a

∫ g( x) dx конвергира што спротивречност.

a

cos 2 x ( ) 1
Пример. a) Ако ставиме g x =и
( ) 2
f x= ја примениме теоремата,тогаш од
1+ x 1+ x 2

+∞
cos 2 x
примерот б)следува дека интегралот ∫ dxконвергира.
−∞ 1+ x 2
+∞
2
−x
б) Интегралот ∫ e dxконвергира. Навистина, при
1

2 2

f ( x )=e−x и g ( x )=e− x , x ∈¿
имаме g( x )≤ f ( x) за секој x ∈ ¿Cera, од пример a) и теоромата следува дека
разгледуваниот интеграл конвергира.
+∞
−x
в) Интегралот J ∫ e ln xdxконвергира. Навистнна, при
−∞

g ( x )=e− x ln x и f ( x )=xe− x , x ∈ ¿
ако ce искористи неравенството ln x < x за x >1 (зошто?), имаме g( x )≤ f ( x) за секој x ∈ ¿
). Сега, од пример, при n = 1, и теорема следува дека разгледуваниот интегал
конвергира.

Последица. Нека 0 ≤ g ( x ) , 0≤ f ( x ) , g ( x ) ≠0 за секој x ∈ ¿ и постои конечната или

бесконечната граница
f (x)
lim =k (1)
x→ b g(x )
Toгаш
а) ако интегралот конвeргира и 0 ≤ k <+∞, тогаш конвергира и интегралот

b b

∫ g( x ∫ f (x)dx)dx и
a a

б) ако интефалот ∫ g( x)dx дивергира и 0< k ≤+ ∞, тогаш дивергира и интегалот

a

∫ f ( x )dx
a

Доказ. a) Непосредно следува од фактот дека при 0 ≤ k <+∞, од (1) следува дека
постои A ∈¿ таков, што за секој x ∈( A , b) важи
f ( x ) < ( k +1 ) g(x )

Ceгa тврдењето следува од теорема

Тврдењето под б) се докажува аналогно. Деталите ги оставаме на читателот да
вежба
1

Пример. a) Ke дадеме друг доказ дека несвојствениот интеграл ∫ ln xdx конвергира.

0

1 1
dx
Засекој a > 0 важи ∫ 2 .Но, при O < a < l интегралот ∫ dx
x2
конвергира, па од
0 x 0

последицата следува дека и интегралот ∫ ln xdx конвергира.

0

1
dx
б) Да ro разгледаме интегралот ∫ . Имаме
0 ln x

1
lim x −1
ln x x →1
lim = =lim x=1=k Сега, од последицата и фактот дека не својствениот
x →1 1 ln x x→ 1
x−1

1
dx
иптегра ∫ дивергира, заклучуваме дека и разгледуваниот интеграл дивергира.
0 x−1

ЗАДАЧИ
 1. Реши ги интегралите

2 3
a) ∫ 2−x3 x+ x dx
б) ∫ ( √ x¿+3) ( x+ √ x−1 ) dx ¿ ( x 2−1 )
в) ∫ dx
x3
1 1 x 2−2 √ x +3
г) ∫ − 4 3 dx д) ∫ dx
√x √x x3
2. Реши ги интегралите

cos 2 x x x 2 1−sin 3 x
b) ∫ sin2 x cos 2 x dx б) ∫ (sin −cos ¿ ) dx ¿ в) ∫ dx
2 2 sin 3 x
3. Реши ги интегралите

a) ∫ (3 x −e 3+ x) dx б) ∫ ex ¿ ¿ в) ∫ ax ¿ ¿
4. Реши ги интегралите:

6 x +3 x +2 3 x−1
a) ∫ 2
dx б) ∫ 2
dx в) ∫ 3
dx
x + x −12 x + 2 x +2 4 x −4 x +17
dx xdx 2
ѓ) ∫ x (x +2) dx
15
г) ∫ д) ∫
x ln x x 2+ 4

ln 2 x xdx
е)∫ dx ж)∫
x ln x √ x2 −6

5. Реши ги интегралите:
2
e√x e2 x dx в) ∫ xe
−x
dx
a) ∫ dx б) ∫
√x 1+5 e 2 x

6. Реши ги интегралите:

cos x 1−2 cos x sin x

a) ∫ dx б) ∫ dx в) ∫ dx
1+3 sin 2 x sin 2 x cos 3 x

7. Реши ги интегралите:

dx dx dx
a) ∫ 2 б) ∫ 2 в) ∫ 3
√ 5−2 x+ x √ 12 x−9 x −2 √ 9 x +6 x +2

8. Реши ги интегралите:
a) ∫ x 2 ln xdx б) ∫ √ x ln xdx ln x
в) ∫ dx
√x
2
г) ∫ ln xdx д) ∫ ln( x ¿¿ 2+ 1) dx ¿

9. Реши ги интегралите:

a) ∫ x cos xdx
2
б) ∫ x cos xdx xdx
в) ∫
√ sin3 x
10. Реши ги интегралите:

x 2 x x
a) ∫ ( x +1 ) e dx б) ∫ x e dx в) ∫ e cos xdx
11. Реши ги интегралите:

a) ∫ arctg xdx б) ∫ arcsin xdx

12. Реши ги интегралите:
x 3−3 x+ 4 12−x dx
a) ∫ dx б) ∫ в) ∫
x 2+ x −6 2
x−2 x −5 x+ 6
13.Реши ги интeгралите:
( x+ 2)2 dx dx
a) ∫ dx б) ∫ в) ∫
x ( x−1)1 x −x 2
4
( x−1 )1 (x 2−1)
14.Реши ги интегралите:
dx dx x 2 +1 dx
a) ∫ 2 б) ∫ 2 2 в) ∫ ¿
( x −1)( x +1) x ( x + 4) x ( x¿ ¿2+2)
15.Реши ги интегралите:
dx √ 1+ x 4 dx
a) ∫ 3 2 б) ∫
x √x +1 x5
16. Реши ги
dx б) ∫ √3 x (1−x ¿¿ 2)dx ¿
a) ∫
x 11 √1+ x 4

17.Реши ги интегралите:
3 3
1−x 3 4
a) ∫
√ dx √
б) ∫ 1+ √ x dx
x2

18.Реши ги интегралите:
dx dx 2−sin x
a) ∫ б) ∫ в) ∫ dx
sin x 5+ 4 sin x 2+cos x
19. Реши ги интегралите:
dx dx dx
a) ∫ б) ∫ в) ∫
1+cos 2 x 1+sin2 x 3+2 sin 2 x
20. Реши ги интегралите:
a) ∫ sin 3 x cos 5 xdx б) ∫ sin 7 x sin 3 xdx в) ∫ cos 11 x sin xdx
21. Реши ги интегралите:
dx √ x2 +1 dx dx
a) ∫ 2 2 б) ∫ в) ∫
x √ x +1 x4 x √ x 2+ 1
22. Реши ги интсгрллите
x 2 dx √ 1−x 2 dx dx
a) ∫ б) ∫ в) ∫ 2
√ 4−x 2 x 2
x √ 9−x2
23.Реши ги интегралите
dx dx x2 −1
a) ∫ б) ∫ в) ∫ √ dx
x √ x 2−4 x 2 √ x 2−16 x

24. Користејќ и ja граничната вредност на интегралните суми пресметај го

интегралот
3

∫ e2 dx
0

25. Користејќ и ja граничната вредност на интегралните суми пресметај го

интегралот
π

∫ sin xdx
0

26.Пресметај ги определените интеграли:

3 2 2
1 4 x2 1
a) ∫ x +
1
( 3

x3 )
dx б) ∫
1
( x
−5 x 4 + 2 √ x dx ) в) ∫
1
( − +2 x dx
x x4 )
27.Пресметај ги опредeлeните интеграли:
1 e π
x 3 2
a) ∫ ( 4−2 e + x ) dx б) ∫ ( x + ln x−2 ) dx в)
0 1 ∫ ( sin x +cos x ) dx
0

28.Пресметај ги определените интеграли:

8 9 1
xdx √ x dx √ x dx
a) ∫ б) ∫ в) ∫
3 √ 1+ x 4 √ x−1 0 1+ x
29.Пресметај ги определените интеграли:
 2
π e π
3 2 ln x+1 2
cos x б) ∫ dx
a) ∫
sin 3 x
dx e
x в)
∫ 3+2dxcos x
π 0
6