1

ფიზიკური ქიმია ბიოფიზიკოსებისთვის

ბიოფიზიკა და მისი კავშირი მედიცინასთან. ცოცხალ ორგანიზმებში ენერგიის გარდაქმნის

ზოგადი სქემა და მუშაობის ძირითადი სახეები.

ბიოფიზიკა, ეს არის მეცნიერება რომელიც სწავლობს ფიზიკურ და ფიზიკო–ქიმიურ

პროცესებს , რომლებიც მიმდინარეობენ ბიოლოგიურ სისტემებში ბიოლოგიური
ორგანიზაციის სხვადასხვა დონეზე და წარმოადგენენ ფიზიოლოგიური აქტების
საფუძველს. სხვაგვარად, ბიოფიზიკა ბიოლოგიური სისტემების ფიზიკური ქიმია და
ქიმიური ფიზიკაა. მას აყავს ბიოლოგია და მედიცინა ზუსტი მეცნიერებების დონემდე
სამედიცინო ბიოფიზიკის უმნიშვნელოვანეს პრობლემას წარმოადგენს პათოლოგიური
პროცესების ფიზიკური და ფიზიკო–ქიმიური საფუძვლების გამოკვლევა. ცოცხალი
ორგანიზმი წარმოადგენს რთულ თვითრეგულირებად სისტემას, რომელიც მიმოცვლის
გარემოსთან ნივთიერებას, ენერგიას და ინფორმაციას.ორგანიზმში ინფორმაციული
პროცესები (მართვა, რეგულირება) წარმოადგენენ მათი ფუნქციონირების
უმნიშვნელოვანეს პირობას.
ცოცხალ ორგანიზმებში მიმდინარეობს მუშაობის სხვადასხვა სახეები. მუშაობის ძირითად
ფორმებს წარმოადგენს ქიმიური, მექანიკური, ოსმოსური და ელექტრული.

1) ქიმიური მუშაობა, რომელსაც ადგილი აქვს ცოცხალ ორგანიზმებში, დაკავშირებულია

სხვადასხვა სახის მაღალმოლეკულური ნაერთების სინთეზთან დაბალმოლეკულური
ნივთიერებისაგან გარკვეული ქიმიური პროცესების წარმართვისათვის. ჩვეულებრივ ეს
მოითხოვს ენერგიის დახარჯვას, რაც დაკავშირებულია მუშაობის შესრულებასთან.

2) მექანიკური მუშაობა–იგი ხორციელდება სხეულის ნაწილებისა და ორგანოების

გადაადგილებისას მექანიკური ძალების საწინააღმდეგოდ. მექანიკური მუშაობა სრულდება
კუნთების საშუალებით.

3) ოსმოსური მუშაობა– ესაა მუშაობა , რომელიც სრულდება სხვადასხვა ნივთიერების

გადატანისას, მემბრანის ან მრავალმემბრანიანი წარმონაქმნების გავლით, ამ ნივთიერებების
უფრო დაბალი კონცენტრაციის უბნებიდან, უფრო მაღალი კონცენტრაციის მქონე
უბნებისაკენ. გადატანა ხორციელდება აქტიური ტრანსპორტის სპეციალური მექანიზმებით,
დიფუზიის ძალების საწინააღმდეგოდ და მოითხოვს უჯრედის ენერგიის დახარჯვას.

4) ელექტრული მუშაობა ხორციელდება დამუხტული ნაწილაკების (იონების) გადატანისას

ელექტრულ ველში და ასევე ელექტრული პოტენციალებისა და ელექტრული დენის
წარმოქმნისას. ორგანიზმში უჯრედების მიერ ელექტრული მუშაობა ხორციელდება
ბიოპოტენციალების გენერირებისა და აგზნების გატარებისას უჯრედში.
 2

5) მუშაობა, რომელიც ხორციელდება ზოგიერთი ორგანიზმის მიერ, ქიმიური ენერგიის

გარდაქმნის ხარჯზე, ესაა მუშაობა ენერგიის გამოსხივების შედეგად.
 3

თერმოდინამიკის I კანონი

ენერგია განისაზღვრება ,როგორც „მუშაობის შესრულების უნარი“ . თერმოდინამიკის პი–

რველი კანონი –ეს არის ენერგიის შენახვის კანონი. ჯერ კიდევ კარნო და მაიერი მიხვდნენ ამ კა–
ნონის მნიშვნელობას,მაგრამ იგი მკაფიოდ ჩამოაყალიბა ჰელმჰოლცმა 1847 წელს.ეს კანონი არ შე–
იძლება ზუსტად დავამტკიცოთ,იგი წარმოადგენს მთელი კაცობრიობის გამოცდილების შედე–
გს.ასეთ კანონს ხშირად ბუნების კანონსაც უწოდებენ.ანრი პუნკარემ ირონულად შენიშნა რომ“
არსებითად ყველას მტკიცედ სჯერა ენერგიის მუდმივობის კანონისა, რადგან მათემატიკოსებს იგი
მიაჩნიათ ექსპერიმენტულ ფაქტად, ხოლო ექსპერიმენტატორები მას თვლიან მათემატიკურ თეო–
რიად“–ო.თერმოდინამიკაში გამოიყენება აღნიშვნები, რომლებიც აუცილებელნი არიან განტო–
ლების ჩაწერისთვის,რომლებშიც ფიგურირებენ სითბო და ენერგიის სხვა ფორმები, ქვემოთ მოყვა–
ნილი აღნიშვნები განსაზღვრავენ შემდგომ თერმოდინამიკურ ფუნქციებს:E–შინაგანი ენერგია.H–
ენტალპია. S–ენტროპია. G–ჰიბსის თავისუფალი ენერგია. A–ჰელმჰოლცის თავისუფალი ენერგია.
q–სითბო .ω –მუშაობა. ყველა ამ სიმბოლოს აქვს შესაბამისი განსაზღვრება.
თერმოდინამიკური ფუნქციები დაკავშირებულნი არიან შემდეგი ფუნდამენტური განტო–
ლებებით,რომლებიც მარტივად ასე შეიძლება წარმოვადგინოთ:

1 . H=E+PV 4. dE =TdS- PdV

2. A=E-TS 5. dH = TdS+ VdP
3. G=H-TS 6. dA =-SdT- PdV
7. dG= -SdT+VdP
მეორე და მეექვსე განტოლებებს ჩვენ არ განვიხილავთ, რადგან A –სიდიდე,მუშაობის ფუ–
ნქცია, მნიშვნელოვნად ანალოგიურია G –თვისუფალი ენერგიისა და თანამედროვე ლიტერატურა–
ში,ბიოლოგიურ თერმოდინამიკაში იგი თითქმის არ გამოიყენება.
H,E,G,q და ω ფუნქციებს გააჩნიათ ენერგიის განზომილება და ყველაზე ხშირად გამოიყენება
კალორიები. S ფუნქცია– კალ/გრად. TS –ენერგიის ერთეულებში განისაზღვრება.
ოთხი ფუნქცია H,E,G და S განსხვავდებიან q და ω –გან საფუძვლიანად, რადგან ისინი წარმო–
ადგენენ მდგომარეობის ფუნქციებს,იმ გაგებით , რომ მათი მნიშვნელობა დამოკიდებულია მხო–
ლოდ სისტემის მდგომარეობაზე ე.ი. ამ სიდიდეების ცვლილება განისაზღვრება სისტემის მხოლოდ
საწყისი და საბოლოო მდგომარეობით,და არა გზით რომლითაც სისტემა გადადის ამ მდგომარეობე–
ბს შორის.რაც შეეხება q და ω ,ისინი დამოკიდებულნი არიან გზაზე .შესაბამისად მათი განსა–
ზღვრისთვის საჭიროა ვიცოდეთ რა გზით გადადის სისტემა ერთი მდგომარეობიდან მეორე–
ში.მაგრამ თუ ჩვენ ზუსტად ვუჩვენებთ გზას , და ამასთან მუდმივად შევინარჩუნებთ სისტემის
წნევას ან მოცულობას, ისე რომ სისტემაში არ შესრულდეს სხვა არავითარი მუშაობა ,ელექტრული
და მექანიკური ენერგიის ხარჯზე , მაშინ q გახდება მდგომარეობის ფუნქცია.იმის გამო რომ მდგო–
მარეობის ფუნქცია მაგ. E დამოკიდებულია მხოლოდ სისტემის მდგომარეობაზე,ჩვენ ყოველთვის
შეგვიძლია ავიღოთ ინტეგრალი.
 4
E2

∫ dEდა E -E ,ამასთან
2 1 dω და dq არ შეიძლება ვაინტეგრალოთ,რომ მი–
E1

ვიღოთ q და ω ასე რომ სითბო და მუშაობა დამოკიდებულნი არიან გზაზე და dω და dq არ წარმო–

ადგენენ სრულ დიფერენციალებს;მაგრამ მათი ჯამი dω +dq იქნება სრული დიფერენციალი,და
უდრის :

d E=dω +dq

ამრიგად, E წარმოადგენს სისტემის მდგომარეობის ფუნქციას. dE სრული დიფერენციალია.

∮ dE=0 , ენერგეტიკული ცვლა სისტემისა და გარემომცველი გარემოს შორის ხასიათდება სხვაობით
E2-E1 =
Δ E. სისტემას შეუძლია შთანთქას ან დახარჯოს სითბო. სისტემას შეუძლია თვით შეასრულოს მუშა–
ობა ან მუშაობა შეიძლება შეასრულდეს მასზე.სისტემის და მისი გარემოსათვის, რომლებიც
განიხლებიან რაღაც ერთ მთლიანობაში, მათემატიკურ ტერმინებში თერმოდინამიკის I კანონი ასე
ჩაიწერება

∮ dE=0
იზოლირებული სისტემისთვის მისი შინაგანი ენერგიის ნებისმიერი ცვლილება ასე ჩაიწე–
რება ΔE=q+ω თუ სისტემა გასცემს შინაგან ენერგიას ΔE<0.თუ ω>0 სისტემა ასრულებს მუშაობას, q>0
სისტემა იღებს სითბოს, q<0 სისტემა გასცემს სითბოს.
როგორც უკვე ავღნიშნეთ, ენერგიის ცვლილება დამოკიდებულია სისტემის მხოლოდ საწყი–
სა და საბოლოო მდგომარეობაზე.ხოლო q და ω დამოკიდებულია გზაზე, რომელითაც სისტემა
გადადის ერთი მდგომარეობიდან მეორეში..ეს ფუნდამენტალური განსხვავება Δ E და q(б ω) შორის
ასე განიმარტება კლოტცის მიერ.
„წარმოვიდგინოთ მძიმე ქვა, რომელიც დევს კლდის თავზე. ეს ქვა შეიძლება გადავიტანოთ
ხეობაში რამოდენიმე ხერხით.ერთი ხერხი მდგომარეობს იმაში, რომ თოკის ერთი ბოლო მოვდოთ ამ
ქვას,ხოლო მეორე ბოლო მოვდოთ ასეთივე წონის ქვას რომელიც ძევს კლდის ძირში.თუ თოკს
გავუყრით უძრავ ბლოკში(ხახუნს მხედველობაში არ ვიღებთ ),ქვა შეიძლება ჩავუშვათ კლდის
ძირში,მაგრამ ამ დროს მეორე ქვა ავა კლდის თავზე.ამ შემთხვევაში პირველი ქვა ასრულებს დადებით
მუშაობას,ამასთან ამ დროს სითბო არც გამოიყოფა და არც შთაინთქმება.მეორე შემთხვევაში ქვა
შეიძლება დავაგოროთ კლდეზე. ამ შემთხვევაში მივიღებთ ნაკლებ მუშაობას, მაგრამ ქვის
გადაადგილებას თან მოყვება სითბოს გამოყოფა.ყველა სხვა დანარჩენი ხერხები,განსხვავდებიან ამ
ხერხისგან მხოლოდ ხახუნის სიდიდით.
თითოეული შემთხვევა ხასითდება თავისი (ω– შეასრულებელი მუშაობით) და გამოყოფილი
სითბოთი.მიუხედავად q და ω შესაძლო მნიშვნელობისა q+ ω დარჩენილია ყოველთვის მუდმივი
სიდიდის.ქვის საწყისი და საბოლოო მდებარეობა ყველა შემთხვევაში ერთნაირია.

ენტალპია –H
 5

ენტალპია ანუ სითბოშემცველობა განისაზღვრება როგორც H=E+PV ეს გამოსახულება არ

უნდა გავაიგივოთ თერმოდინამიკის პირველ კანონთან.იგი წარმოადგენს უბრალოდ სასარგებლო
განსაზღვრას რომელიც ახასიათებს H როგორც მდგომარეობის ფუნქციას. იმის გამო რომ ჩვენ

არ ვიცით H და E –ს აბსოლიტური მნიშვნელობა ამ გამოსახულებას წარმოვადგენთ ნაზრდის სახით.

Δ H=ΔE+Δ(PV)
ამ განტოლებას გააჩნია დამახასიათებელი თავისებურება.მუდმივი ტემპერატურის დროს
(იზოთერმული პროცესი) იდეალური გაზის მოცულობა იცვლება წნევის უკუპროპორციულად, ყველა
PV წევრები ერთმანეთის ტოლია და Δ(PV) =0; ამრიგად ამ შემთხვევაში ენტალპია და შინაგანი
ენერგია იცვლება ერთნაირად.თუ გაზი ფართოვდება ან იკუმშება მუდმივი წნევის დროს,მაშინ
Δ H=ΔE+ P ΔV
რადგან ვიცით – P ΔV ეს სისტემის მუშაობაა,როდესაც იგი ფართოვდება მუდმივი წნევის პირობებში
ამიტომ თუ – P ΔV= ω მაშინ Δ H= q რამდენადაც ΔE=q+ω ამ შემთხვევისთვის შეიძლება ჩავწეროთ:
Δ H= q სადაც q –არის სითბოს რაოდენობა, შთანთქმული მუდმივი წნევის დროს ..შესაბამის
P P

q
სიდიდედ პროცესისთვის, რომელიც მიმდინარეობს მუდმივი მოცულობის პირობებში იქნება v. შე–
q q
ვნიშნოთ, რომ რადგან სისტემის მდგომარეობის ცვლილება შექცევადია, სიდიდეები P და v

წარმოადგენენ მდგომარეობის ფუნქციებს და შესაბამისად უდრიან Δ H და ΔE. თუ q>0 ე.ი. სისტემა

შთანთქავს სითბოს, პროცესს უწოდებენ ენდოთერმულს, თუ q<0–ეგზოთერმულს.
იმ შემთხვევაში , როდესაც საკვლევი პროცესი წარმოადგენს ფაზურ გადასვლას ( მაგ. მყარი
სხეულის გადასვლა თხევად მდგომარეობაში, ან გაზობრივ მდგომარეობაში, სითბოს გადაქცევა
ორთქლად და ა.შ.)რომელიც მიმდინარეობს მუდმივი ტემპერატურისა და მუდმივი წნევის ქვეშ, ან
რაიმე გარდაქმნა მყარი ფაზის პირობებში, მაშინ Δ H წარმოადგენს შესაბამისად დნობის მოლარულ
სითბოს, აორთქლების მოლარულ სითბოს და სხვა.
ისეთი გადასვლებისთვის, რომელთა დროსაც მოცულობის მნიშვნელოვან ცვლილებას არაა–
ქვს ადგილი, მუდმივი წნევის დროს , Δ H= ΔE.
თუ ნივთიერების ტემპერატურა იცვლება მუდმივი წნევის დროს, შთანთქმული სითბო
q ¿ C´ C´ p –წარმოადგენს მოლურ სითბოტევადობას მუდმივი წნევის დროს. ამ
P ∫ p dT, სადაც

გავიხსენოთ H და E გამოსახულებები და გვადიფერენციალოთ ეს ფუნქციები:

dE =dq- PdV
d H =dE+pdV+ VdP= dq- PdV+pΔV+ VdP.(1)
თუ წნევა მუდმივია d H = dq ამიტომ d H= nC´ p dT.ნივთიერების მუდმივი მოლარული
სითბოტევადობის დროს განსახილველ დიაპაზონში.
d H= nĆ Pd(T2–T1)= nĆ PΔT (თუ ČP მუდმივი სიდიდეა),მეორეს მხრივ შიძლება ვაჩვენოთ, რომ
T2

∆ E=n ∫ Ć VdT = NĆ VΔT (T2–T1)= nĆ vΔT (შენიშვნა: ინტეგრალში ჩაწერილიĆ V =¿ Ć v ) (თუ Ć v
T1
 6

მუდმივი სიდიდეა). ხშირად განსაკუთრებით კი მაშინ როდესაც ტემპერატურა იცვლება ფართო

უბნებში, არ შეიძლება ვთქვათ, რომ Ć v და Ć P არ არიან დამოკიდებული ტემპერატურაზე,
ჩვეულობრივ შესაბამისი დამკიდებულება გამოისახება ემპრიული განტოლებით: Ć P=a+bT+cT2+…
ამრიგად, განტოლება, რომელიც ჩვენ გავაინტეგრალეთ რომ მიგვეღო (1) განტოლება შეიძლება ასე
ჩაიწეროს. d H= n (a+bT+cT2+…)dT. მისი ინტეგრება გვაძლევს :

T2 1 T
[ΔH] = n [aT+ bT2+cT3+…¿T
2

T1 2 1

სითბოს რაოდენობა რომელიც შთაინთქმება ან გამოიყოფა ნებისმიერი ქიმიურ რეაქციაში

მუდმივი წნევის დროს, ყოველთვის აღინიშნება სიმბოლოთი Δ H .როგორც უკვე ავღნიშნეთ ეს
სიმბოლო გამოიყენება აგრეთვე ფიზიკურ პროცესში მოლარული სითბოცვლის აღსანიშნავად,
ისეთები როგორიცაა დნობა და აორთქლება.
განვიხილოთ Δ H სხვადასხვა გამოყენების მაგალითები. ინდექსები (ა) აირი,(ს) სითხე და
(მყ) მყარი მიეკუთვნებიან ნივთიერების ფიზიკურ მდგომარეობებს, ხოლო ინდექსი (წყ) წყალი
აღნიშნავს, რომ ნივთიერება გახსნილია წყალში.
აღსანიშნავია, რომ Δ H =∑ H პრ – ∑ H რეაქ სადაც H პრ –არის რეაქციის პროდუქტის ენტალპია,
H რეაქ–მორეაგირე ნივთიერებების ენტალპია.
როდესაც, მორეაგირე ნივთიერებები და რეაქციის პროდუქტები იმყოფებიან თავიანთ
სტანდარტულ მდგომარეობებში, ენტალპიის ცვლილებას უწოდებენ ენტალპიის სტანდარტულ
ცვლილებას და აღნიშნავენ, Δ H 0. გაზებისთვის სტანდარტული მდგომარეობა ეს არის იდეალური
გაზის მდგომარეობა 1–ატმ.წნევის დროს და განისაზღვრულ ტემპერატურაზე; სითხისთვის სუფთა
სითხის მდგომარეობა,ხოლო მყარი ნივთიერებისთვის ესაა კრისტალური მდგომარეობა იგივე
პირობებში.თუ მკაცრად ვიტყვით,ტემპერატურა ყოველთვის უნდა იქნას მითითებული Δ H 0–ის
ინდექსისი სახით, მაგრამ თუ სპეციალურად არაა აღნიშნული, სტანდარტული მდგომარეობა
შეესაბამება 250C ტემპერატურას.
ბიოქიმიურ რეაქციათა უმრავლეს შემთხვევაში,რეაქციები მიმდინარეობს მუდმივი წნევის
პირობებში,ამიტომ ΔE ¿ Δ H (განსაზღვრულია ზოგიერთი ფიზიკური პროცესები რომელიც
მიმდინარეობს გაზის გამოყოფით ან შთანთქმით). Δ H –ის განსაზღვრა ხელსაყრელია განხორციელდეს
ფიქსირებული მოცულობის მქონე კალორიმეტრიის საშუალებით, რასაც ჩვეულობრივ აკეთებენ
კიდევაც. თუ რეაქცია მიმდინარეობს მუდმივი წნევისა და ცვლადი მოცულობის დროს, Δ H –ის
განსაზღვრისას 1–ატმ. წნევის დროს უნდა გამოვიყენთ შესაბამისი შესწორება pΔV–ზე.

ჰესის კანონი

თერმოდინამიკის იმ ნაწილს, რომელშიც განიხილება ენტალპიის ცვლილება,რაც თან

სდევს ქიმიურ რეაქციას,ეწოდება თერმოქიმია.დიდი ხნის წინ ჩამოყალიბებული იქნა ორი
მნიშვნელოვანი დებულება,რომლებიც წარმოადგენენ თერმოქიმიის კანონებს.სითბო რომელიც
საჭიროა ქიმიური ნაერთების დასაშლელაად, ტოლია სითბოსი რომელიც გამოიყოფა მისი წარმოქმნის
დროს (ლავუაზიისა და ლაპლასის კანონი –(1780წ)).
 7

სითბოს, რომელიც გამოიყოფა მუდმივი წნევის დროს,არაა დამოკიდებული იმაზე,

მიმდინარეობს ეს პროცესი ერთ სტადიად თუ რამოდენიმე სტადიად.(ჰესის კანონი, ჯამური სითბოს
მუდმივობის კანონი (1840)).
ლავუაზიისა და ლაპლასისი კანონი გვაძლევს საშუალებას ჩავიწეროთ ქიმიური რეაქციები
ნებისმიერი მიმართულებით,თუ უბრალოდ შევუცვლით ნიშანს Δ H საწინააღმდეგოთი. რეაქციების
პროდუქტებისა და მორეაგირე ნივთირებების ადგილების შეცვლისას.
ჰესისი კანონი წარმოადგენს კერძო შემთხვევას ჩვენ მიერ უკვე განხილული დებულებისა ,
რომ ენტალპიის ცვლილება დამოკიდებულია სისტემების მხოლოდ საწყის და საბოლოო
მდგომარეობებზე, და არაა დამოკიდებული ამ მდგომარეობებს შორის გადასვლის გზაზე,ამ
დებულებიდან გამოდინარეობს მეტად მოსახერხებელი დასკვნა,რომ ენტალპიის ცვლილება შეიძლება
გამოვითვალოთ რეაქციისთვის, რომლებიც ამა თუ იმ მიზეზის გამო არ ემორჩილებიან
ექსპერიმენტულ გამოკვლევას,მაგრამ რომელთათვისაც შეიძლება მივიღოთ შესაბამისი განტოლება
ქიმიური განტოლებების შეკრების გზით, როგორც ამას აკეთებენ ჩვეულობრივ ალგებრული შეკრების
დროს.
წარმოქმნის სითბო –ესაა სითბოს რაოდენობა, შთანთქმული ან გამოყოფილი 1მოლი
ნაერთის სინთეზის დროს ელემენტებისაგან,იმ პირობით, რომ სისტემის ყველა კომპონენტები
იმყოფებიან სტანდარტულ მდგომარეობებში.ელემენტის წარმოქმნის სითბო სტანდარტულ
მდგომარეობაში მიიჩნევენ 0–ის ტოლად.ელემენტის სტანდარტულ მდგომარეობად ითვლება მისი
ყველაზე მდგარადი ფორმა 1 ატმ. წნევისა და 250C ტემპერატურის დროს.მაგ. Br2(ს) Δ H 0წარ=0, იმ დროს
კკალ
როდესაც Br2(გაზ) Δ H 0წარ = +7,4 . სტანდარტული ეტალონური მდგომარეობის შერჩევა უმეტესი
მოლ
ელემენტებისათვის სრულიად ცალსახაა,მხოლოდ ნახშირბადისთვისაა გარკვეული განუზღვრელობა,
რადგან 250C ტემპერატურაზე და 1–ატმ.წნევაზე, იგი როგორც ცნობილია,არსებობს ორი მყარ
კრისტალურ ფორმაში–ალმასის და გრაფიტის ფორმაში.როგორც წესი სტანდარტულ მდგომარეობად
იღებენ გრაფიტს, მაგრამ ამასთან ვიდრე შევკრებდეთ წარმოქმნის სითბოების მნიშვნელობებს
ნახშირბადშემცველი ნაერთებისთვის,უნდა დავრწმუნდეთ, რომ ნახშირბადი ეტალონის სახით
აიღება ერთიდაიგივე მდგომარეობებში.მიღებულია, წარმოქმნის სითბოთა მონაცემები შევაჯამოთ
შემდეგი განტოლებით: Δ Hp=∑ Δ H პრ – ∑ Δ H რეაქ (2)
Δ H p -სითბო რომელიც გამოიყოფა ან შთაინთქმება რეაქციის მსვლელობის დროს. Δ H პრ –
რეაქციის პროდუქტის წარმოქმნის სითბო, ხოლო Δ H რეაქ –მორეაგირე ნივთიერებების წარმოქმნის
სითბოა.
იდეალურ შემთხვევაში ეს თანაფარდობა საშუალებას გვაძლევს განვსაზღვროთ ∆H ნებისმიერი
ქიმიური რეაქციის დროს. მაგრამ ნაერთების წარმოქმნის სითბოს შესახებ არასრული ინფორმაცია
რასაკვირველია ,ზღუდავს ამ განტოლების გათვლების შესაძლებობას.ზოგიერთი სიდიდეები
შეიძლება მივიღოთ პირდაპირ კალორიმეტრიით მაგ.
1 კკალ
H2(ა)+ 02(ა)→H20(სით). ∆H0=-68,32 H20(სით).
2 მოლ
ჰესისი კანონის გამოყენებით შეიძლება განვსაზღვროთ წარმოქმნის სითბოს მნიშვნელობები.
კკალ
C(მყ)+O2→ CO 2(ა) ∆H0=-94 CO2 (ა)
მოლ
1 კკალ
CO (ა)+ 02(ა)→CO2 (სით) . ∆H0=-67,7 CO2 (ა)
2 მოლ
 8

გამოვაკლოთ ერთი განტოლება მეორის და ასევე ენტალპიის მეორე განტოლება განტოლება

პირველს.
1 კკალ
C (მყ)+ 02(ა)→CO (სით) . ∆H0=-26,4 CO (გ)
2 მოლ
შედეგად მივიღეთ ნახშირჟანგის წარმოქმნის სითბოს განტოლება.უკანასკნელი განტოლება
შეესაბამება ქიმიურ რეაქციას რომელიც არ შეიძლება შევისწავლოთ ექსპერიმენტალურად ,რადგან
ნახშირბადის ნაწილი აუცილებალად დაიჟანგებოდა CO2-ნახშირორჟანგად.შევნიშნოთ რომ
წარმოქმნის სითბო დამოკიდებულია ნაერთის ფიზიკურ მდგომარეობაზე მაგ. იგი სხვადასხვაა H20(სით)
და H20(გაზ)-ისთვიის . 1 მოლი წყლის ორთქლის წარმოქმნისას გამოიყოფა უფრო მცირე სითბო ,
ვიდრე 1 მოლი წყლის წარმოქმნისას.პირველ შემთხვევაში სითბოს ნაწილი გამოიყენება წყლის
ასაორთქლებად .ნაერთის წარმოქმნის სითბოს ჩევეულობრივ გვაძლევენ 250 C ტემპერატურაზე და
1ატმ.წნევის დროს,რაც საშუალებას გვაძლევს ისინი შევახამოთ (2)განტოლებას სხვადასხვა
ვარიანტებში.ეს მნიშვნელობები წარმოადგენენ სტანდარტულ წარმოქმნის სითბოებს და აღინიშნებიან
∆H0(წარ). ∆Hp-ის განსაზღვრას თერმოდინამიკური მონაცემებიდან აქვს დიდი მნიშვნელობა, როდესაც
გვსურს დამოუკიდებლად შევამოწმოთ სტანდარტული ენტალპიის ცვლილება სხვა რომელიმე
მეთოდით.
თეორიის თვალსაზრისით პირდაპირი კალორიმეტრია წარმოადგენს გაზომვის საუკეთესო
მეთოდს,იმ პირობით , რომ რეაქცია წავა დაწერილი ტოლობის მიხედვით.არც თუ ისე დიდი ხნის
წინათ ∆H0 განსაზღვრის კალორიმეტრიული მეთოდი ფერმენტული რეაქციებისთვის შეუძლებელი
იყო აპარატურის უქონლობის გამო,მაგრამ ამჟამად რეაქციული მიკროკალორიმეტრიის საშუალებით -
ახალი მეთოდით -წვის კალორიმეტრიის მეთოდით- შეიძლება განვსაზღვროთ სითბოს უმნიშვნელო
რაოდენობები.ასე იქნა გაზომილი ∆H0 სიდიდე,რომლიდანაც გამოითვალეს ∆H0 მნიშვნელობა
ადენოზინტრიფოსფატის (ატფ) ჰიდროლიზისთვის,რაც დიდი მიღწევა იყო თერმოქიმიაში.
∆Hp-ის განსაზღვრისას უფრო ტრადიციული მეთოდია მისი გამოთვლა წონასწორობის
კონსტანტებიდან,განსაზღვრულ ორ სხვდასხვა ტემპერატურაზე.მას ეწოდება ვანტ-ჰოფის კანონი.
ქიმიური განტოლებებიდან,რომლებიც აღწერენ ნახშირწყლებს დაჟანგვას ჩანს ,რომ ამ დროს
წარმოიქმნება იგივე პროდუქტები,რაც მათი წვის დროს, სახელდობრ CO2 და H20.ასე მაგ.ეთილამინის
წვის განტოლება ,რომელიც გამოიყენება წვის სითბოს განსაზღვრისთვის შემდეგია :
3 1 1
C 2 N H 2(ბ) +3 O 2 (გ) → 2C 0 2( გ)+ N 2(გ )+3 H 2 O(ა)
4 2 2
წვის სითბოს ჩვეულობრივ განსაზღვრავენ კალორიმეტრიულ „ბომბაში“.
საკვების კალორიულობა ,რომელიც ყველასთვისაა ცნობილი, წარმოადგენს მიყვანილ წვის სით –
კკალ კკალ
ბოს,გამოსახულს .საკვები პროდუქტების კვებითი ფასი ასეთია: ნახშირწყალბადი 4 ;
გრ გრ
კკალ კკალ
ცილები4 ; ცხიმები9 .
გრ გრ

თერმოდინამიკის მეორე კანონი

ენტროპიის ცნება და მდგომარეობის ახალი ფუნქცია

თერმოდინამიკის მეორე კანონი განსაზღვრავს ადამიანის მიერ აღმოჩენილ შემდეგ

მდგომარეობას: ყველა სისტემები თავისთავად იცვლებიან ისე, რომ მცირდება მათი შემდგომი
ცვლილების უნარი ე.ი. ისინი მიისწრაფიან წონასწორობის მდგომარეობისკენ.მთელი ჩვენი
 9

გამოცდილება გვაძლევს ამის უამრავ მაგალითებს:წყალი მიედინება ზევიდან ქვევით,გადალახავს რა

არხების წინააღმდეგობას, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში ჩანჩქერის სახით ეშვება კლდეებიდან;სითბო
გადაეცემა უფრო ცხელი სხეულიდან უფრო ცივ სხეულებს,გაზი თავისუფლად ფართოვდება წნევის
შემცირების გზით,ელექტრული მუხტი გადის წინაღობაში მაღალი პოტენციალის მქონე წერტილიდან
დაბალი პოტენცილაის მქონე წერტილში.ხსნადი ნივთიერება თანაბრად განაწილდება მთელ
ხსნარში,ქიმიური რეაქციები მიმდინარეობენ იმ მიმართულებით,რომელთა დროსაც შეიძლება
მორეაგირე ნივთიერებების თერმოდინამიკული ფუნქციების მინიმალური ცვლილება, ხოლო ცოცხალ
ორგანიზმებში( გარკვეულ ასაკამდე მიღწევის შემდეგ) იწყება დაბერების პროცესი)რასაც თან მოსდევს
ქსოვილების გადაგვარება.
სისტემის ენტროპია წონასწორობასთან მიახლოების ხარისხია. (ბერძნულად „ენტროპ“ ენ-
ში , „ტროპ“- „გარდაქმნა“) შეკუმშულ ზამბარას მაგ. გააჩნია დაბალი ენტროპია, ხოლო იგივე ზამბარას,
ოღონდ გაშლილს, გააჩნია ენტროპიის უფრო დიდი მნიშვნელობა.ამ შემთხვევაში ჩვენთვის
მნიშვნელოვანია სწორედ შეკუმშული მდგომარეობა და არა გაზრდილი პოტენციური
ენერგია,რომელიც მიიღება ზამბარის შეკუმშვის შედეგად. თუ ენერგიის მუდმივობის პირობებში
სისტემას ძლიერადა აქვს გამოხატული თავისი მდგომარეობის შეცვლის უნარი, მაშინ მისი ენტროპია
მცირეა,ხოლო თუ სისტემა იმყოფება წონასწორობაში, მისი ენტროპია შედარებით მაღალია.
ვიდრე ენტროპიის ცვლილებას მივცემთ მათემატიკურ განსაზღვრას თერმოდინამიკურ
სიდიდეებში ,შევჩერდეთ თვითმიმდინარე პროცესის მაგალითებზე.მნიშვნელოვანია, რომ ზოგიერთი
პროცესი შეიძლება მიმდინარეობდეს რაიმე მუშაობის შესრულების გარეშე,აქედან შეიძლება
გავაკეთოთ დასკვნა, რომ მუშაობის შესრულება,ზოგადად რომ ვთქვათ, არ წარმოადგენს სისტემის
მდგომარეობის შეცვლის აუცილებელ კრიტერიუმს.ასევე მნიშვნელოვანია დაკვირვება, რომლის
თანახმადაც თავისთავად მიმდინარე პროცესები შეიძლება ხასიათდებოდეს შინაგანი ენერგიის
ცვლილების (∆E) დადებითი , უარყოფითი ან ნულოვანი სიდიდით.გაზების იზოთერმული შერევისას
∆E =0,ამასთან ამონიუმის სულფატის წყალში თავისუფალი გახსნის დროს იგი
დადებითია.სინამდვილეში ∆E -ს ნიშანი არ განსაზღვრავს პროცესის ან ენტროპიის ცვლილლების
თავის თავადობას.
ჩვენ ინტუიციურად ვგრძნობთ, რომ ენტროპია მდგომარეობის ფუნქციას უნდა წარმოადგენდეს
ე.ი. სისტემის ცვლილების თვისება უნდა დამოკიდებული იყოს მხოლოდ მის თვისებებზე და არა მის
წინა ისტორიაზე.მივდივართ იმ დასკვნამდე რომ შეიძლება q გამოგვეყენებინა
კრიტერიუმად,რომელიც დაახასითებდა სისტემის თავისუფალი ცვლილების თვისებას.მაგრამ
გავიხსენოთ, რომ dq არ წარმოადგენს მდგომარეობის ფუნქციას , ხოლო qარ არის სრული
დიფერენციალი.კლაუზიუსის მიერ ჩამოყალიბებული პრინციპის თანახმად „სითბო თავისუფლად
ვერ გადავა ნაკლებად ცხელი სხეულიდან უფრო ცხელ სხეულში, სისტემაზე მუშაობის შესრულების
გარეშე.“ ეს განსაზღვრება გვაფიქრებინებს , რომ ტემპერატურა უნდა თამაშობდეს რაღაც როლს
პროცესების თავისთავადობის თერმოდინამიკურ კრიტერიუმებში.
სითბო შეიძლება ნაწილობრივ გარდავქმნათ მუშაობად ძრავის საშუალებით,რომელიც მოქმედებს
სითბოს ორ რეზერვუარს შორის, რომლებიც იმყოფებიან სხვდასხვა ტემპერატურაზე როგორც
q2 +q 1 T 2−T 1
ცნობილია სითბური ძრავებას მარგი ქმედების კოეფიციენტი: ղ= =
q2 T2
q2 q1
ან + ¿ 0(1)
T2 T1
 10

გავიხსენოთ, ჩვენი დაშვებით არსებობს რაღაც ფუნქცია , რომელიც შეიძლება q და T ,რომელთა

საშუალებით ენტროპია შეიძლება გამოვსახოთ თერმოდინამიკის ენაზე. (1) განტოლებიდან ჩანს , რომ
შექცევადი პროცესის სითბოს ფარდობა აბსოლიტურ ტემპერატურასთან უნდა წარმოადგენდეს
მდგომარეობის ფუნქციას .
გავიხსენოთ , რომ მდგომარეობის ფუნქციის ერთერთ კრიტერიუმს წარმოადგენს პირობა ∮ d
(ფუნქცია)= 0.
ჩვენი ამოცანა მდგომარეობს იმაში ,რომ განვსაზღვროთ,შეუძლია თუ არა q შექ /T ფუნქციის
ცვლილებას იყოს სისტემის თავისთავადი ცვლილების საზომი.კლაუზიუსმა აჩვენა ,რომ ∮ d 2/T
გააჩნია უარყოფითი ნიშანი , თუ ციკლი ამა თუ იმ ხარისხით ხდება შექცეული (შევნიშნოთ რომ q არ
წარმოადგენს აქ q შექ .−ს.). ეს გამომდინარეობს იქიდან , რომ ყველა განხილულ შემთხვევაში
შეუქცევად პროცესებს გააჩნიათ შედარებით მცირე მ.ქ.კ. ვიდრე შეუქცევად პროცესებს.
q2 +q 1 T 2−T 1
რეალური შექცევადი < იდეალური შექცევადი პროცესი.
q2 T2
q2 q1 d
+ <0 (2) → ¿
T2 T1 ∮ T2 ¿<0
თუ ჩავთვლით, რომ შეუქცევად პროცესებს გააჩნიათ უფრო მცირე მ.ქ.კ. ვიდრე შექცევადს, მაშინ
dq შექ
ზემოთმოყვანილი უტოლობის საშუალებით. შეიძლება ვაჩვენოთ , რომ ფუნქცია შეუქცევადი
აბს
პროცესისთვის , რომელიც მიმდინარეობს იზოლირებულ სისტემაში,ყოველთვის იზრდება, ამას კი
მივყავართ თერმოდინამიკის მეორე კანონამდე. ჩავატაროთ შემდეგი მსჯელობა : განვიხილოთ
პირველი და მეორე სისტემის ორი სხვადსხვა მდგომარეობა,რომლებიც ერთმანეთისაგან
განსხვავდებიან თავისუფალი ცვლილების უნარით.დავუშვათ სიტემაში , რომელიც იზოლირებულია
გარემოსაგან ადგილია აქვს შეუქცევად გარდაქმნას I დაII , რომელიც აღნიშნულია ფუნქციით . შემდეგ
სისტემა უბრუნდებაII პირველ მდგომარეობას შეუქცევლად. (უწყვეტი ხაზი).მეორე გარდაქმნის დროს
I
dq შექ
სისტემას შეუძლია იმოქმედოს გარემოსთან ამიტომ ∫ გააჩნია სასრული მნიშვნელობა.
II T
ციკლური პროცესისთვის , ვითვალისწინებთ რა მის შექცევადობას (2)უტოლობის გათვალისწინებით
ვიღებთ. ნხაზი
I
dq შექ I dq შექ
∫ T + ∫ T <0 (3)
II II
იმის გამო რომ სისტემა შეუქცევადი პროცესისი დროს იზოლირებული იყო გარემოსგან (3)
უტოლობის პირველი წევრი ნულის ტოლია, და შესაბამისად მეორე წევრი ნულზე ნაკლებია. ეს
სამართლიანია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მეორე მდგომარეობიდან პირველ მდგომარეობაში
dq dq
გადასვლის დროს ფუნქცია შექ მცირდება , ხოლო ეს თავის მხრივ ნიშნავს, რომ სიდიდე შექ
T T
მეორე მდგომარეობაში ( შეუქცევადი პროცესის შემდეგ ) მეტია , ვიდრე პირველ მდგომარეობაში,
(შეუქცევადი პროცესის წინ). საჭიროა აღინიშნოს , რომ რეალური პროცესები, რომლებსაც ადგილი
აქვთ გარემოში,თავისთავადნი არიან გარკვეულ კონკრეტულ პირობებში, და აგრეთვე , ყველა
თავისთვადი პროცესი მცირედ ან მეტად შეუქცევადი არის,თუმცა მთლიანად რაიმე სისტემის
იზოლირება გარემოს შეუძლებელია, მაგრამ ჩვენ ამას ხშირად ვუშვებთ ექსპერიმენტის ცდომილების
ფარგლებში,და ზოგადად ცვენ სამყაროს ვთვლით იზოლირებულ სისტემად.აქედან გამომდინარე
 11

dq შექ
სისტემის თავისთავადი ცვლილების თერმოდინამიკური კრიტერიუმს წარმოადგენს ∫ სიდიდის
T
სწრაფვაა მაქსიმუმისკენ, ხოლო ენტროპიის ცვლლილება სისტემის ცვლილების დროს განისაზღვრება
dq
სიდიდით ∫ შექ .
T
ენტროპიას აღნიშნავენ S - სიმბოლოთი.მისი განზომილება ენერგი/ტემპერატურასთან.რადგან
იგი წარმოადგენს სითბურ ენერგიას გაფანტულს განსაზღვრულ ტემპერატურაზე ,ან ენერგეტიკული
დანაკარგების ჯამს, რომელიც მოდის ერთ გრადუსზე მოცემული ტემპერატურული შკალით. T S-
გააჩნია ენერგიის განზომილება.ამრიგად ენტროპია არის ტევადობის ფაქტორი,ხოლო ტემპერატურა
-ინტენსივობის ფაქტორი.
თერმოდინამიკის მეორე კანონის ფორმულირება

თერმოდინამიკის მეორე კანოონი შეიძლება გამოვხატოთ განტოლებით:

dq
dS = შექ (დიფერენციალური ფორმა)
T
dq
∆S = შექ (ინტეგრალური ფორმა)
T
ზემოთ მოყვანილ მსკელობების შედეგად თერმოდინამიკის მეორე კანონს შეიძლება მივცეთ
სხვდასხვა ფორმულირება :
1) მ.ქ.კ. უფრო მეტი ვიდრე კარნოს შექცევად ძრავას გააჩნია მიუღწეველია.კარნოს ძრავას მ.ქ.კ.
წარმოადგენს ზღვრულ სიდიდეს.
2) მეორე სახის მუდმივი ძრავა ე.ი. ისეთი მანქანა, რომელიც იზოთერმულად გადააქცევდა სითბოს
მუშაობაში, შეუძლებელია( შევნიშნავთ რომ ასეთი პროცესი არაა აკრძალული პირველი კანონით).
3) სითბოს არ შეუძლია თავისუფლად გადავიდეს ნაკლებად ცხელი სხეულიდან მეტად ცხელ
სხეულზე სისტემაზე მუშაობის დახარჯვის გარეშე.ეს ფორმულირება ეკუთვნის კლაუზიუსს.
სამყაროს ენერგია არ იცვლება.სამყაროს ენტროპია მიისწრაფის მაქსიმუმისაკენ.
4) ციკლურ პროცესში სითბო არ შეიძლება ავიღოთ გაცხელებული რეზერვუარიდან დაგადავაქციოთ
მუშაობად, თუ ერთდროულად არ გადავცემთ სითბოს ცხელი რეზერვუარიდან მაცივარს.( ტომსონი-
კელვინი).
თერმოდინამიკის პირველი კანონი კრძალავს ენერგიის წარმოქმნას არაფრისგან,მაგრამ მასში
არაფერია მითითებული ენერგიის თავისუფალი გადაცემის უპირატეს გზებზე.მხოლოდ მეორე
კანონი განსაზღვრავს ასეთ გზებს.
თერმოდინამიკი მეორე კანონი ამბობს , რომ სამყარო უნდა „ამოიწუროს“ თავისთავადი მიმდინარე
პროცესების შედეგად, რომლებიც სამყაროს ენერგიას ხდიან მიუღწევლად სასარგებლო
მუშაობისათვის.პირველი კანონი ამტკიცებს „რაღაც“ რასაც ჩვენ ენერგიას ვუწოდებთ „მუდმივია“ ,
ხოლო მეორე კანონი მიგვითითებს ამ „რაღაცის“ სულ უფრო ზრდად „ მუდმივობაზე“ რასაც ჩვენ
ენტროპიას ვუწოდებთ.

ენტროპია და ალბათობა

ძალიან ადვილადაა შესამჩნევი კავშირი ენტროპიასა და თერმოდინამიკულ ალბათობას შორის.

თავისთავადი პროცესები, ეს ის პროცესებია, რომლებიც ხდება ჩვენს ირგვლივ სისტემის შინაგანი
 12

ენერგიის ხარჯზე (ანუ არ მოითხოვს გარედან ენერგიის მიწოდებას.) კავშირი ენტროპიასა და

ალბათობას შორის აღიწერება განტოლებით:
S = AlnW +B
w-მოვლენის თერმოდინამიკული ალბათობაა. Aდა B მუდმივებია. ამ განტოლების ლოგარითმული
ფორმა გასაგებია, თუ გავიხსენებთ, რომ საბოლოო მოვლენის ალბათობის მისაღებად ცალკეული
მოვლენების ენტროპიები უნდა შეიკრიბოს, ხოლო მათი ალბათობები გადამრავლდეს .
თერმოდინამიკის მეორე კანონი სტანდარტული კანონია. იგი მხოლოდ მაშინ ხორციელდება როდესაც
ჩვენ ვიხილავთ მოვლენათა დიდ რიცხვებს. მაქსველი ერთ-ერთი პირველთაგანი იყო, რომელმაც
ცხადად დაინახა, რომ პრინციპი, რომელიც განხორციელებულია კარნოს სითბურ ძრავაში, თავისი
ბუნებით არ არის აბსოლუტური. თუმცა იმ დროს მრავალი მეცნიერები ცდილობდნენ
დაემტკიცებინათ, რომ ამ პრინციპს ისეთივე ზოგადი ხასიათი ქონდა, როგორც ენერგიის შენახვის
კანონს .
თერმოდინამიკის მეორე კანონის მათემატიკური ფორმირება მოიცემა განტოლებით:
dq
S1 + S2=∆ S = შექ
T
რომლის თანახმადაც ∆ S (სითბური ენერგია, რომელიც მიუწდომელია სასარგებლო მუშაობს
შესასრულებლად მუდმივი ტემპერატურის დროს,გათვლილი ერთ გრადუსზე) უდრის შექცევად
შთანთქმულ (ან გამოყოფილ) სითბოს გაყოფილს ტემპერატურაზე.რომლის დროსაც ადგილი აქვს ამ
პროცესს.
1) განვიხილოთ იზოთერმული პროცესი T =const ამ შემთხვევაში ∆ S წარმოადგენს დნობის ან
აორთქლების მოლარულ სითბოს.გავიანგარიშოთ ენტროპიის ცვლილება 1მოლი წყლის ორთქლად
შექცევადი გადაქცევის დროს.

dqშექ 18∗539 კალ

∆ S = = =24
T 373 გრად

2) იდეალური გაზის მოცულობა მუდმივი ტემპერატურის დროს.გავიხსენოთ, რომ გაზის

მოცულობა იზოთერმული გაფართოვების დროს ∆ E=0. როგორც უკვე ვიცით ამ დროს q=-ω თუ
V2
dqშექ ω
ω
ჩავთვლით რომ პროცესი შექცევადია 1მოლი გაზისათვის - max=2.303RTlg V ¿ → ∆ S=
¿1 T T

V2 P1
max
=2.303RTlg V ¿ = =2.303RTlg P 2 (*)
¿
¿1 ¿

მაგ: განვიხილოთ 1 მოლი იდეალური გაზის , ენტროპიის ცვლილება მისი გაფართოვების დროს
20 კალ
შექცევადად 10,0ლ-დან 20,0ლ-მდე,მუდმივი ტემპერატურის დროს ∆ S=2.303*1.987 lg 10 =1.38
¿ გრად
¿
იმისათვის რომ ხაზი გავუსვათ კავშირს ალბათობასა და ენტროპიას შორის განვსაზღვროთ
ენტროპიის ცვლილება იდეალური გაზის იზოთერმული გაფართოვების დროს.თავდაპირველად
 13

საწყისი V 1და საბოლოო V 2 მოცულობები წარმოდგენით დავყოთ ტოლ მცირე კუბებად.ვთქვათ V

n
¿2
¿
V
1მოცულობაში n1 ასეთი კუბიკია, ხოლო V 2-ში კი- n2 რადგან კუბების ზომები ერთნაირია
n1= ¿ 2 ¿ ¿
¿ V 1¿
¿
თავდაპირველად ჩვენ უნდა მოვძებნოთ იმ ხერხების რიცხვი , რომლითაც იდეალური გაზის N
მოლეკულა შეიძლება განვალაგოთ n1 წარმოდგენით საწყისი V 1 მოცულობის n1 კუბებში.იდეალური
გაზის პირველი მოლეკულა შეიძლება მოხდეს ნებისმიერ n წარმოდგენით კუბიკში, ამიტომ არსებობს
მისი განლაგების n1 ხერხი . რადგან იდეალური გაზის მოლეკულა იკავებს უსასრულოდ მცირე
მოცულობას, იდეალური გაზის მცირე მოლეკულის მოსახვედრად n1 ნებისმიერ კუბიკში არავითარი
წინააღმდეგობა არ არსებობს.(ამასთან იდეალური გაზის მოლეკულები ერთმანეთზე არ მოქმედებენ).
ხერხების სხვადასხვა რიცხვი , რომლითაც იდეალური გაზის N მოლეკულა შეიძლება მოთავსდეს
n1ნებისმიერ კუბიკში ტოლია იმ ხერხების ნამრავლისა, რომელითაც თითოეული მოლეკულა
შეიძლება მოთავსდეს ამ კუბებში გაყოფილი N! . N! გაყოფა დაკავშირებულია იმასთან , რომ ყველა
¿ nN1 ¿ nN2
მოლეკულა ერთნაირია. ამრიგად, W1= ¿ ¿ ამავე განტოლებიდან W2= ¿ ¿ , ახლა
N! N!
∆S = AlnW +B შეიძლება გამოვთვალოთ ∆S :
W2 ¿n
N

∆S = AlnW2 +B - AlnW1 -B = Aln ¿ ¿ ანდა ∆S = Aln ¿ 2 ¿= Aln¿) N აქედან

W1
¿ n1N
V
2
∆S =Aln ( ) N → ∆S =2.303 NA lg¿2 )
V
1
ეს განტოლება საშუალებას გვაძლევს გავთვალოთ ენტროპიის ცვლილება 1 მოლი გაზისათცვის
მოცულობის იზოთერმული ცვლილების დროს. რადგან R=NA, A- არის უბრალოდ გაზური მუდმივა
გათვლილი ერთ მოლეკულაზე, მას როგორც ცნობილია ეწოდება ბოლცმანის მუდმივა - R.
3) ნივთიერებას აცხელებენ ან აცივებენ ტემპერატურის რაღაც ინტერვალში.რადგან ეს არ
წარმოადგენს იზოთერმული ცვლილებას, იმისათვის რომ მივიღოთ შესაბამისი მათემატიკური
გამოსახულება, ჩვენ უნდა განვიხილოთ რაღაც მყისიერ წონასწორულ მდგომარეობათა მწკრივი და
dε
გავაინტეგრალოთ ყველა სიდიდეები.იმისთვის რომ მოვხსნათ ინტეგრალი საჭიროა q-ს
T
გამოსახვის ხერხი T −ს საშუალებით.თუ ტემპერატურის რაღაც ინტერვალში ნივთიერება თბება ან
ცივდება, ამ შემთხვევაში განხორციელებული სითბოცვალა ტოლია სისტემის სითბოტევადობის
ნამრავლისა , ტემპერატურის ცვლილებაზე. ერთი მოლი ნივთიერებისთვის გვექნება dq =Ć v d T
{პროცესისთვის მუდმივი მოცულობისას} ან dq=Ć p d T {პროცესისითვის მუდმივი ტემპერეატურის
დროს} . ადრე ვაჩვენეთ რომ ∆E =Ć v ∆ T ან ∆ H= Ć p ∆ T თუ Ć ( მოლარული სითბოტევადობაა) ,
მუდმივია მთელი ტემპერატურულ∆ T ინტერვალში. ახლა საჭიროა განვიხილოთ გამოსახულება dS
 14

T
dq dT 2
= = Č p Ć p რის შედეგადაც ვიღებთ 1მოლი ნივთიერებისთვის ∆S Ć p ln , n -მოლო
T T T
¿1
ნივთიერებებისთვის,
T
2
∆S = n Ć p ln , თუ Ć p დამოკიდებულია ტემპერატურაზე ჩვეულობრივ -
T
¿1
Ć p = a+bT+cT 2+..... ინტეგრება მოგვცემს ∆S -ის რთულ გამოსახულებას.

თავისუფალი პროცესის მიმართულების დადგენა ენტროპიის ცვლილების საფუძველზე

თუ ცნობილია სისტემასა და გარემოში ენტროპიის ცვლილება, ასეთი წინასწარმეტყველება

შესაძლებალია .ამისათვის ჩვენ უნდა გავზომოთ სისტემის ∆S ს და გარემოს ∆S გ . ჩვენ უნდა ვიცოდეთ
ასევე q და ω -ს მნიშვნელობები განსახილველი შექცევადი პროცესისათვის, რადგან ისინი
დამოკიდებულნი არიან გზაზე,რომლითაც სისტემა გადადის ერთი მდგომარეობიდან მეორეში, თუ
ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მოთხოვნა დაკმაყოფილებულია , მაშინ:
1) თუ ∆S ს +∆S გ=0 სისტემა წონასწორობაშია.
2) თუ ∆S ს +∆S გ>0 გარდაქმნა ხდება თავისთავად.
3) თუ ∆S ს +∆S გ<0 გარდაქმნა არ მოხდება თავისთავად.
მიუხედავად იმისა , რომ ენტროპიის ფუნქცია პრინციპში რეალურად მნიშვნელოვანია ამ
ამოცანის გადაწყვეტის დროს , პრაქტიკული სიძნელეები , რომლებიც დაკავშირებულნი არიან
სისტემაში და გარემოში შექცევადი პროცესების გაზომვებთან , მას ხდის უაღრესად მოუხერხებელს
.მაგ: მცენარეები და ცხოველები თავისთავად ვითარდებიან რთულ ორგანიზმულ სტრუქტურებად,
რაც თითქმის ეწინაარმდეგება თერმოდინამიკის მეორე კანონს.მიწიერი ორგანიზმების ზრდასთან
ერთად უწესრიგობა მცირდება.მაგრამ მზე-რომელიც წარმოადგენს დედამიწაზე ენერგიის პირველად
წყაროს-თავის ენერგიას ხარჯავს ისეთი უყაირათობით, რომელსაც მივყავართ სითბურ
სიკვდილამდის“ მხოლოდ ენერგიის ნაწილი ჩაიჭირება ბიოსფეროს მიერ, ხოლო ენერგიის უდიდესი
ნაწილი გაიბნევა სამყაროში, სადაც იგი ჩვენთვის სამუდამოდ იკარგება. ამრიგად ენტროპიის
ფუნქციის გამოყენება პროცესების თავისთავადობის კრიტერიუმის სახით, ხშირად აბსოლიტურად
შეუძლებელია , რადგან ამისათვის უნდა გავითვალისწინოთ ცვლილება, რომელიც ხდება გარემოში.
თერმოდინამიკაში გამოკვლევებმა მალე აღმოაჩინეს სხვა თერმოდინამიკური ფუნქციები , რომლებიც
გარკვეული შეზღუდვის შედეგად შეიძლება გამოდგეს სისტემის გარდაქმნის თავისთავადობის
კრიტერიუმად. ამ ფუნქციებიდან ყველაზე უფრო სასარგებლო აღმოჩნდა თავისუფალი ენერგია ,
რომელიც წამოაყენა უილარდ გიბსმა.
 15

თავისუფალი ენერგია ისევე როგორც ენტროპია, შეიძლება გამოდგეს პროცესების თავისთავადობის

კრიტერიუმად მუდმივი წნევისა და მუდმივი ტემპერატურის დროს, ამასთან ენტროპიისგან
განსხვავებით იგი შეიძლება ადვილად შეფასდეს , გამომდინარე თვით სისტემის ცვლილებიდან.

თავისუფალი ენერგია

თავისუფალი ენერგიის ცნებამდის ( რომლსაც ზოგჯერ უწოდებენ საერთო მუშაობს ან

იზოთერმულად სასარგებლო მუშაობას ) ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად მივიდნენ ჰიბსი და
ჰელმჰოლცი. როგორც ჰიბსის თავისუფალმა ენერგიამ –G, ასევე ჰელმჰოლცის თავისუფალმა ენერგიამ
–Aიპოვეს თავისი განსაკუთრებული გამოყენება თერმოდინამიკის სხვადასხვა უბანში.ჰიბსის ცნება
განსაკუთრებით იქცევს ყურადღებას იმის გამო, რომ იგი გვაძლევს მოცემული პროცესის
თავისთავადობის პრაქტიკულ კრიტერიუმს იმ პირობებში, რომელშიც ჩვეულობრივ უხდებათ
მუშაობა ქიმიკოსს ან ბიოლოგს.როგორც ნაჩვენები იქნება ქვემოთ ,თუ ჩვენ ვიცით თავისუფალი
ენერგიის ცვლილება მუდმივი ტემპერატურისა და წნევის პირობებში,ჩვენ შეგვიძლია
ვიწინასწარმეტყველოთ წავა თუ არა თავისთავად საკვლევი რეაქცია , ამასთან ან ინფორმაციის მიღება
ჩვენ შეგვიძლია საკმაოდ იოლად გაზომვადი სიდიდეების დახმარებით.
ჰიბსის თავისუფალი ენერგია აღინიშნება G სიმბოლოთი, თუმცა ზოგჯერ იყენებენ F-ით აღნიშვნასაც.
განსაზღვრის თანახმად.
G=H- TS (1)
მუდმივი ტემპერატურის პირობებში თავისუფალი ენერგიის ნაზრდი
∆G=∆H- T∆S (2)
რას ნიშნავს ეს განტოლება მუდმივი ტემპერატურის დროს გიბსის თავისუფალი ენერგიის ნაზრდი
დამოკიდებულია ენტალპიასა და ენტროპიის ნაზრდზე.ბიოლოგიურ სისტემაში ჩვეულობრივ
მუდმივია მოცულობა და წნევა ასე , რომ ∆H=∆E ; როგორც ენტალპიის შემცირება ,ასევე ენტროპიის
ზრდა ხელს უწყობენ თავისუფალი ენერგიის შემცირებას,რომელიც როგორც ვნახავთ ,
დამოკიდებულია რეაქციის თავისთავადი მიმდინარეობზე მოცემული მიმართულებით.
ამრიგად განსაზღვრული თავისუფალი ენერგია წარმოადგენს ფუნქციას, რომელიც შეიძლება
გამოვიყენოთ გამოთვლებისათვის სისტემაში მუდმივი ტემპერატურისა და მუდმივი წნევის
დროს,რადგან ამ პირობებში მას გააჩნია პოტენციალის თვისება.პოტენციალურ ფუნქციას ჩვენ
ვუწოდებთ სისტემის ისეთ ფუნქციას , რომლის წარმოებულიც გადაადგილებაზე გვაძლევს ძალას
,რომელიც ცდილობს დააბრუნოს ან მოიყვანოს სისტემა წონასწორობაში.თავისუფალი ენერგიის
ფუნქცია ამ მხრივ არაა უნიკალური.სხვა მახასიათებელი ფუნქციებიც ე.ი.ფუნქციები რომლებიც
დამოკიდებულნი არიან მდგომარეობაზე, სისტემის გარკვეული ცვლილებისა და მისი გარკვეული
გზით ცვლილების შემთხვევაში , ასევე წარმოადგენს პოტენციალურ
ფუნქციას.მაგ:გარდაქმნისთვის ,რომელიც ხდება მუდმივი ენტროპიისა და მუდმივი მოცულობის
დროს, პროცესის თავისთავადობის კრიტერიუმს წარმოადგენს E,რადგან ამ პირობებში მას გააჩნია
პოტენციალის თვისებები.
 16

გამოვიყვანოთ ძირითადი განტოლებები , რომლებიც შეიძლება გამოვიყენოთ ჩაკეტილი

სისტემებისთვის, რომლებიც შეზღუდულნი არიან მუშაობით წნევა - მოცულობა.
განტოლებაში G=H- TS H-ის ნაცვლად ჩავსვათ H= E+PV მაშინ G= E+PV - TS (3)
გავადიფერენციალოთ ეს განტოლება d G= d E+ d (PV) - d (TS) (4) ან
d G= d E+ Vd P+ Pd V - Td S- Sd T (5)
გავიხსენოთ თერმოდინამიკის პირველი კანონის დიფერენციალური ფორმა dE=dq+dω მაშინ d G=
dq+dω + Vd P+ Pd V - Td S- Sd T (6)
თუ სისტემაში ცვლილება შექცევადია , მაშინ თერმოდინამიკის მეორე კანონის თანახმად dq- Td S=0 იმ
შემთხვევაში , როდესაც მთელი მუშაობა სრულდება გაფართოების ხაჯზე ე.ი. როდესაც dω+ Pd V=0
მივიღებთ
d G= Vd P- Sd T (7)
თუ პროცესი იზოთერმულია d T=0 და d G= Vd P ანდა
dG
( ) =V (8)
dP T
ანალოგიურად , თუ პროცესი იზობარულია ე.ი. d P =0 მივიღებთ
dG
( ) =- S (9)
dP P
ეს ორი ფუნქციონალური განტოლება წარმოადგენს საფუძველს , რომელთა საშუალებით შეიძლება
განვსაზღვროთ თავისუფალი ენერგიის ცვლილება.გავიხსენოთ შემდეგი თანაფარდობანი
dE= Td S -Pd V
dH= Td S + V d P
სისტემისთვის , რომელიც იმყოფება მუდმივი ენტროპიის და მუდმივი მოცულობის პირობებში ,
წონასწორობა განისაზღვრება ტოლობით dE=0, ხოლო სისტემისთვის რომლისათვისაც ენტროპია და
წნევაა მუდმივი, წონასწორობის პირობაა dH=0.ზუსტად ასევე ჩვენ ვხედავთ, რომ პირობა d
G=0,წარმოადგენს წონასწორობის პირობას სისტემისათვის, რომლისთვისაც წნევა და ტემპერატურა
მუდმივია. ჩვენს მიერ დაწერილი განტოლებები სამართლიანია ჩაკეტილი სისტემებისათვის
რომლებშიც მუშაობა ხდება გაფართოვების ხარჯზე.
d G-ს უარყოფითი ან დადებითი ნიშანი გვაძლევს უფლებას განვსაჯოთ, წავა რეაქცია თავისუფლად
თუ არა .წონასწორობასთან მიახლოვება, მუდმივი წნევისა და მუდმივი ტემპერატურის პირობებში.
რეაქციებს, რომელთა დროსაც ∆G იზრდება ან მცირდება შესაბამისად უწოდებენ ენდოთერმულ ან
ეგზოთერმულ რეაქციებს.ამრიგად ∆G<0 რეაქცია შეიძლება წარიმართოს თავისთავად ,
თუ ∆G >0 რეაქცია ვერ წავა თავისთავად , თუ ∆G=0 სისტემა წონასწორობაშია და იგი ვერც მიიღებს და
ვერც დაკარგავს თავისუფალ ენერგიას.
განვიხილოთ ახლა თავისუფალი ენერგია იმ პირობებში, როდესაც სისტემას შეუძლია შეასრულოს
მუშაობის ყველა ფორმები მუდმივი წნევისა და მუდმივი ტემპერატურის პირობებში. d G= dq+dω + Vd
P+ Pd V - Td S- Sd T (6)
 17

თუ სისტემის გარდაქმნა ხდება მუდმივი ტემპერატურისა–T და მუდმივი წნევის-P პირობებში და ეს

გარდაქმნა შექცევადია d G= dq+dω + Pd V - Td S (10) თუ გავიtვალისწინებt თერმოდინამიკის მეორე
კანონს dqშექ= Td S მივიღებთ: d G= dω + Pd V გავაინტეგრალოთ ეს გამოსახულება და თავისუფალი
ენერგიის ცვლილება ავიღოთ მისი შემცირებული სახით: - ∆ G=- ∆ω - P∆ V (11).
უკანასკნელი (11) გამოსახულებიდან ჩანს, რომ თავისუფალი ენერგიის შემცირება მუდმივი წნევისა
და მუდმივი ტემპერატურის პირობებში უდრის ზოგად მუშაობას, რომელიც შეიძლება შეასრულოს
სისტემამ P∆ V -ს გამოკლებით.მუშაობა, რომელსაც აღნიშნავენ -∆ G - თი , ხშირად უწოდებენ სუფთა
მუშაობას ან სასარგებლო მუშაობას , იგი შეიძლება იყოს ქიმიური , ელექტრონული,ფოტოქიმიური ან
ოსმოსური. მას არ მიეკუთვნება მუშაობა რომელიც სრულდება გაზის გაფართოების დროს მუდმივი
წნევის პირობებში, გარდა იმ შემთხვევისა , თუ მუშობის ეს სახე გამოიყენება სასარგებლოდ. ასეთი
არაპროდუქტიული მუშაობის მაგალითს წარმოადგენს ჰაერის გაფართოვება გათბობის დროს.
ცოცხალი ორგანიზმებში სასარგებლო მუშაობის საკითხი დაკავშირებული თავისუფალი ენერგიის
ცვლილებასთან, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ,რადგან მცენარეული და ცხოველური უჯრედები
ასრულებენ სიცოცხლისთვის აუცილებელ მექნიკურ მუშაობას, არა სითბოს შთანთქმის ხარჯზე
გარემოდან.თბილსისხლიანი ცხოველების შემთხვევაში მუშაობის შესრულება მუდმივი
ტემპერატურის პირობებში სითბოს შთანთქმით, უბრალოდ აკრძალულია თერმოდინამიკის მეორე
კანონით.უჯრედების მუშაობა დამოკიდებულია ქიმიურ ენერგიაზე, რომელსაც ისინი იღებენ საკვები
ნივთიერებიდან.მუშაობის ეს სახე შეიძლება შესრულდეს -∆ G თავისუფალი ენერგიის ცვლილების
ხარჯზე.
დავუბრუნდეთ ისევ იდეალური გაზს. შეიძლება ადვილად ვაჩვენოთ, რომ 1 მოლი იდეალური
გაზისათვის რომელიც განიცდის მოცულობის შექცევად ცვლილებას მუდმივი ტემპერატურის დროს :
- ∆ G =- ωmax - ∆(P V)
რადგან იდეალური გაზისთვის იზოთერმული პროცესის დროს ∆(P V)=0 მაშინ
- ∆ G =- ωmax ჩვენ ვიცით ,რომ ამ პირობებში სისტემის ∆E და ∆H ნულის ტოლი არიან. ამიტომ dqშექ= -
ωmax სადაც dqშექ= T∆ S ,
- ∆ G = T∆S
ამ განტოლებიდან გამოდის , რომ თავისუფალი ენერგიის შემცირების ერთადერთი მიზეზს, რასაც
ადგილი აქვს იდეალური გაზის იზოთერმული გაფართოვებისას, წარმოადგენს სისტემის
უწესრიგობის გაზრდა.
ამ სისტემისთვის ჩვენ ადრე მივიღეთ გამოსახულება :
P1
∆S =2.303Rlg¿ ) აქედან ∆ G=2.303R T lg¿ ) = 2.303R T lg P 2 ამრიგად , იზოთერმული სისტემაში
¿
¿
შეიძლება გავზომოთ თავისუფალი ენერგიის ნაზრდი, თუ ვიცით მხოლოდ წნევის ცვლილება . მაგრამ
ბიოლოგი ან ბიოქიმიკოსი ძალიან იშვიათად ზომავს ∆ G–ს წნევის ცვლილების მიხედვით, მას
უპირველეს ყოვლისა აინტერესებს ∆ G ცვლილება სხვადასხვა ხსნარებში, რომელთა დიაპაზონი
ვრცელდება ისეთი მარტივიდან როგორიცაა ფიზიოლოგიური ხსნარი, ისეთ რთულამდის,
 18

როგორიცაა პლაზმა. ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია გამოვსახოთ თავისუფალი ენერგიის ნაზრდი

ნივთიერებათა აქტივობის საშუალებით.

ჰიბს-ჰელმჰოლცის განტოლება

თავისუფალი ენერგიის დამოკიდებულება ტემპერატურაზე მუდმივი წნევის პირობებში

გამოისახება განტოლებით :¿) P = - S (1) ჰიბს და ჰელმჰოლცი დამოუკიდებლად მივიდნენ იმ
დასკვნამდის , რომ ეს მარტივი თანაფარდობა შეიძლება მივიყვანოთ სასარგებლო გამოსახულებამდის
, რომელიც შეიცავს ენტალპიას.თავდაპირველად განტოლება G=H-TS დან S -ის მნიშვნელობა
G−H
შევიტანოთ (1) -ში .¿) P = (2)
T
შემდეგ ავიღოთ G და H -ის ნაზრდი მათი საწყისი და საბოლოოო მნიშვნელობებს შორის ¿) P =
∆ G−∆ H
(3).
T
(3) განტოლება წარმოადგენს ჰიბს-ჰელმჰოლცის განტოლების ერთ-ერთ სახეს. იგი შეიძლება სხვა
ფორმითაც წარმოვადგინოთ,რომელიც ზოგჯერ უფრო მოსახერხებელია გათვლებისათვის,ამისთვის
∆G
გავადიფერენციალოთ - ტემპერატურის მიხედვით მუდმივი წნევის დროს , მივიღებთ:
T
−∆ G
1
¿] P = 2 + ¿) P (4)
T
T
−∆ H
თუ ახლა (3) დან შევიტანთ ¿) P -ს მნიშვნელობას ¿] P = 2 (5), რადგან
T
¿]=-T -2
(4) დან მივიღებთ ჰიბს-ჰელმჰოლცის განტოლების ახალ ფორმას

1
δ( )
¿] P = T (6). ან ¿] P =∆ H (7).
∆H
δT
∆G
ცხადია , რომ ამ განტოლების საშუალებით შეიძლება განვსაზღვროთ ∆ H , თუ ავაგებთ
T
1
და შორის დამოკიდებულების გრაფიკს . ამასთან დაკავშირებით , ისმის კითხვა ; როგორ
T
განვსაზღვროთ ∆ G სხვადასხვა განსაზღვრულ ტემპერატურაზე . ეს შეიძლება გავაკეთოთ თუ
განვსაზღვრავთ შესაბამისი რეაქციების სიჩქარის მუდმივებს.

წარმოქმნის თავისუფალი ენერგია

 19

ჩვენ ადრე განვიხილეთ თერმოქიმიის კანონები, შემდეგ ისინი გამოვიყენეთ წარმოქმნის

სითბოსა და რეაქციების განსაზღვრისთვის. ∆ G წარმოქმნისა (∆ G წარ) და ∆ G რეაქციისთვის (∆ G რ)
სიტუაცია აბსოლიტურად ანალოგიურია . ამიტომ შეიძლება პირდაპირ დავწეროთ:∆ G რ¿ ∑ ∆G წრ.პრ.-
∑ ∆ Gწრ.რეაქ.
სადაც ∆ G წრ.პრ -პროდუქტების წარმოქმნის თავისუფალი ენერგიაა
სადაც ∆ G წრ.რეაქ- მორეაგირე ნივთიერებების წარმოქმნის თავისუფალი
ენერგიაა.ნებისმიერი ელემენტის თავისუფალი ენერგია სტანდარტულ მდგომარეობაში მიიღება
ნულის ტოლად. ცხრილების გამოყენებით, რომლებშიც მოცემულია სხვდასხვა ნაერთების
წარმოქმნის სტანდარტული თავისუფალი-ენერგია შეიძლება, განვსაზღვროთ თავისუფალი ენერგიის
ცვლილება რეაქციისათვის რომელიც არ შეიძლება შევისწავლოთ ექსპერიმენტულადან რომელთა
მიმართაც ∆ G -ს განსაზღვრის სხვა მეთოდებს ვერ გამოვიყენებთ.∆ G -ს ჩვეულობრივ განსაზღვრავენ
რეაქციის წონასწორობის მუდმივას საშუალებით, მაგრამ ხდება ისე, რომ რეაქციის წონასწორობა
ძლიერ წაინაცვლება ერთ მხარეს, მაშინ წონასწორობის მუდმივა Kq ვერ განისაზღვრება საჭირო
სიზუსტით და ∆ G გათვლილი ასეთი მუდმივათი იქნება მიახლოვებული სიდიდე.

ქიმიური პოტენციალი

აქ ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ ქიმიურ ენერგიაზე რომელიც საფუძვლად უდევს ქიმიურ

თერმოდინამიკას.სასიცოცხლო პროცესები რეგულირდებიან სასარგებლლო მუშაობის ხარჯზე ,
რომელიც შეიძლება მივიღოთ ქიმიური რეაგენტების სპეციფიური ურთიერთქმედების შედეგად.
თერმოდინამიკის თვალსაზრისით ცოცხალი ორგანიზმები წარმოადგენენ ღია სისტემას , ე.ი.
სისტემას რომელიც გარემოსთან ცვლის როგორც ენერგიას ასევე მასას. ფუნდამენტალური
თერმოდინამიკური განტოლებები , რომლებიც ჩვენ დავწერეთ ჩაკეტილი სისტემისათვის , ამ
შემთხვევაში მოითხოვენ მოდიფიცირებას , ისე რომ მათში გათვალისწინებული იყოს სისტემაში მასის
ცვლილება .ამიტომ დიფერენციალური განტოლებები თერმოდინამიკური ფუნქციებისათვის E,H და
G მიიღებს შემდეგ სახეს:
dE =TdS−PdV + μ 1 d n1 + μ2 d n 2+ μ3 d n3 +… … … … .(1)
dH =TdS+VdP+ μ1 d n1+ μ 2 d n2 + μ3 d n3 +… … … … .(2)
dG =−SdT +VdP+ μ1 d n1+ μ 2 d n2 + μ3 d n3+ … … … … .(3)
აქ μ ქიმიური პოტენციალია , ხოლო n შესაბამისი კომპონენტის მოლების რიცხვია .სისტემის
თითოეული კომპონენტს შესაბამება თავისი წევრი μdn . ასე მაგ. თუ სისტემა შედგება სამი
კომპონენტისაგან n1 , n2 , , n3კომპონენტის მოლების რიცხვია, შესაბამისი ქიმიური პოტენციალი
აღინიშნება μ1 , μ2 , μ3, ზოგადად კომპონენტი აღინიშნება i .თუ განტოლების მარჯვენა ნაწილში ყველა
ცვლადიni გარდა , მუდმივია მაშინ მივიღებთ შემდეგ ტოლობას :
∂E ∂H ∂G
( )
μ1 , = ( ) ( )
∂ ni s ,v , n n = ∂ ni s , p ,n n = ∂ ni T , P , n n (4)
2 3 2 3 2 3

მოყვანილი განტოლებებიდან ჩანს , რომ იმისდა მიხედვით თუ რომელი სიდიდეები რჩებიან

მუდმივი , ქიმიური პოტენციალი წარმოადგენს პარციალურ მოლარულ შინაგან ენერგიას ,
ენტალპიას, ან თავისუფალ ენერგიას. იმის გამო , რომ ქიმიური პროცესები ცოცხალ ორგანიზმში და
უმრავლეს ექსპერიმენტალურ სისტემებში in vitro მიმდინარეობენ, მუდმივი წნევისა და მუდმივი
ტემპერატურის დროს, ყველაზე საასარგებლოა ქიმიური პოტენციალის განსაზღვრა , როგორც
 20

პარციალური მოლარული თავისუფალი ენერგიისა.ჩვენ შეგვიძლია ქიმიური პოტენციალი

განვიხილოთ ან როგორც ქიმიური ენერგიის ინტენსივობის ფაქტორი, ან როგორც სიჩქარე ,როგორც
ჩანს (4)ტოლობიდან.
მაკროსკოპული ცვლილებისათვის გვაქვს ფორმულა მოსული ერთ მოლზე. ჰიბსის თავისუფალი
ენერგიის განხილვის დროს ჩვენ ხაზი გავუსვათ ამ სიდიდის როგორც სისტემაში , მუდმივი P და T
პირობებში , წონასწორობის კრიტერიუმის მნიშვნელობას .ასეთ სისტემებში წონასწორობა მიიღწევა
თუ ∆ G=o ,შესაბამისად , როგორც თავისუფალი ენერგია აღარ იცვლება და მუდმივი რჩება, ასევე
მუდმივი რჩება ქიმიური პოტენციალი.
 21

ფაზათა წესი

p C დნობის მრუდი(364,30C)
კრიტიკული 1,48,10 5mm
წერტილი . : :
სითხე
. . .
მყარი ნივთიერება
4, . . . . .
ორთქლის წნევის მრუდი
: : :
B
სუბლიმაციის მრუდი: . : . :
0
0.0075 C T

წყლის ფაზური დიაგრამა ( მასში არაა დაცული მასშტაბი)

ნახაზზე მოცემულია ფაზური დიაგრამა ,რომელიც რაოდენობრივად აღწერს ჰეტეროგენური
სისტემის ქცევას,რომელიც შეაიცავს ჰომოგენურ უბნებს – ფაზებს. ფაზები ერთმანეთისაგან
გამოყოფილნი არიან გამყოფი ზედაპირებით,თითოეული ფაზა ჰომოგენურია, მაგრამ არა უწყვეტი
მაგ. ყინული წარმოქმნის ფაზას იმის მიუხედავად იგი შედგება ერთი მყარი ბლოკისგან თუ
ნატეხებისაგან.რაიმე ნივთიერების ფხვნილიც ასევე წარმოქმნის ფაზას.ფაზების რიცხვი
ტოლია,ერთმანეთისგან გამოყოფილი სტრუქტურების რიცხვისა , რომლებიც სისტემაში შეიძლება
 22

არსებობდეს სხვადასხვა ფიზიკურ მდგომარეობაში. თხევადი ფაზა ( მაგ, წყალი და ბენზოლი) ან

რამდენიმე მყარი ფაზა ( მაგ. ყინული და მყარი მარილი ). სისტემის კომპონენტების რიცხვი ტოლია
დამოუკიდებული ქიმიური ინდივიდუალებების რიცხვისა, რომლებიც ერთმანეთისგან უნდა
განვასხვავოთ სისტემის ქიმიური აღწერის დროს.
ნახაზზე მოცემული დიაგრამა წარმოადგენს კარგად ცნობილ წყლის ფაზურ დიაგრამას – იგი
არწერს ერთკომპონენტიან სისტემას. თუ წყალში გავხსნით მარილს, გვექნება ორკომპონენტიანი სი–
სტემა A და B. ბუფერული ხსნარები წარმოადგენენ სისტემას შედგენილს 5 კომპონენტისაგან : ცილა
A და ცილა B , წყალი, მჟავა და მჟავას მარილი.
ჰეტეროგენური სისტემის შესწავლა ძლიერ გამარტივდა 1874 წ .ჰიბსის მიერ ჩატარებული
განზოგადოების შედეგად.ეს განზოგადება, რომელიც ცნობილია ფაზათა წესის სახელწოდებით,
შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ მეტად მარტივი თანაფარდობის სახით: f=c–p+2
სადაც c– სისტემის კომპონენტების რიცხვია, p– ფაზათა რიცხვია. ხოლო f–სისტემის თავისუფალების
ხარისხთა რიცხვია. ე.ი. დამოკიდებულ ცვლადთა რიცხვი, როგორიცაა ტემპერატურა, წნევა,
კონცენტრაცია, რომლებიც გამოიყენებიან სისტემის სრული აღწერისთვის.თავისუფლების ხარისხთა
რიცხვი– ეს დამოუკიდებელ ცვლადთა რიცხვია,რომლებიც შეიძლება შეიცვალონ, ფაზათა რიცხვის
ცვლილების გარეშე.ფაზათა წესი გამოიყენება მხოლოდ ისეთი სისტემებისთვის რომლებიც
წონასწორობაში არიან.
ფაზათა წესი შეიძლება გამოვიყვანოთ დედუქციური გზით ,რომელიც მდგომარეობს იმ
მინიმალური ცვლადების რიცხვის განსაზღვრაში,რომლებიც აუცილებლებელნი არიან სისტემის
მდგომარეობის აღწერისათვის.ჩვენ ადრე ვაჩვენეთ , რომ სისტემისთვის, მუდმივი წნევისა და
∂G і
ტემპერატურის პირობებში: μі =(❑
) სისტემის წონასწორობის პირობებში ∆ μі =0,∆ G і =0 და
❑

∂ nі T,p.n
∆ nі=0. შესაბამისად ,ჩვენ თუ დავახასიათებთ ტემპერატურას, წნევას და თითეული ფაზის
შემადგენლობას, მივიღებთ ცვლადთა სრულ რიცხვს , რომლებიც აღწერენ სისტემის მდგომარეობას
წონასწორობაში. მაგ. თუ სისტემა შედგება p ფაზისაგან და c კომპონენტებისაგან, ცვლადთა რიცხვი
ტოლი იქნება p c +2 (ციფრი 2 ემატება, რომ ჩავრთოთ ცვლადთა სისტემაში ტემპერატურა და
წნევა).ახლა ჩვენი მიზანია შევამციროთ ცვლადთა რიცხვი მინიმუმამდის.ნებისმერი ფაზის
შემადგენლობა შეიძლება დავახასიეთოთ თითეოული ამ ფაზაში მყოფი კომპონენტების შედარებითი
მოლარული წილით.რადგან თითოეული ფაზაში მყოფი კომპონენტების მოლარული წილის
მიხედვით. შემადგენლობის განსაზღვრისთვის, საკმარისია ვიცოდეთ ამ ფაზაში მყოფი
კომპონენტების მოლარული წილი ერთის გამოკლებით.ამ კომპონენტის მოლარული წილი შეიძლება
გავითვალოთ, თუ ერთს გამოვაკლებთ ყველა კომპონენტების მოლარული წილების ჯამს.თუ სისტემა
შეიცავს p ფაზათა რიცხვს, მაშინ იმ მოლთა წილის რაოდენობა მასში რომელთა ცოდნა არაა
აუცილებელი იქნება ასევე p. ამრიგად, დამოუკიდებელ ცვლადთა რიცხვი მცირდება (pc +2)-p ან p(c-
1)+2 – მდის. დამოუკიდებლი ცვლადთა რიცხვი შეიძლება კიდევ შევამციროთ, თუ გავიხსენოთ , რომ
წონასწორობის დროს სისტემის თითოეული კომპონენტის ქიმიური პოტენციალები სხვადასხვა
ფაზაში ერთმანეთის ტოლი უნდა იყოს.თუ სხვდასხვა ფაზას ავღნიშნავთ ზედა ინდექით α , β , γ ხოლო
α β γ
კომპონენტების რიცხვს 1,2,3–ით შეიძლება დაიწეროს : μ1 = μ1 = μ1=.....
μα2 = μ2β= μγ2=.....
μα3 = μ3β= μγ3=.....
 23

ამრიგად, სისტემის სრული დახასიათებისათვის მიღებული თითოულ ტოლობაში

დამუკიდებელ ცვლადთა რიცხვი შეიძლება შევამციროთ ერთით . ცხადია , რომ ასეთი განტოლებების
რიცხვი (p-1) –ის ტოლია, შესაბამისად c კომპონენტისათვის გვექნება c (p-1) ტოლობა. თუ ამ წევრს
გამოვაკლებთ დამოკიდებულ ცვლადთა საერთო რიცხვს, რომელიც მივიღეთ საბოლოოდ , მივიღებთ
იმ მინიმალურ ცლადთა რიცხვს, რომლებიც აუცილებელნი არიან სისტემის მდგომარეობის
აღწერისთვის, ე.ი.
p(c-1)+2-c(p-1)=c-p+2
ე.ი. თავისუფლების ხარისხის რიცხვი ტოლია :
F = c-p+2 (ფაზათა წესი)
დავბრუნდეთ 1 .ნახაზს. და გავაანალიზოთ იგი ფაზათა წესის მიხედვით.
რადგან ამ შემთხვევაში წყალი ერთადერთი ქიმიური ინდივიდუალობაა,რომელიც შედის სისტემაში
C=1.წყალი შეიძლება არსებობდეს 3 ფაზაში , მყარი, თხევადი და გაზური.ამასთან , ფაზათა რიცხვი ,
რომლებმაც შეიძლება თანაიარსებონ წონასწორობაში, დამოკიდებულია წნევასა და
ტემპერატურაზე.OA წრფე წარმოადგენს წყლის ორთქლის წნევის მრუდს: ამ წრფის გასწვრივ წყალი
და მისი ორთქლი იმყოფებიან წონასწორობაში. ექსპერიმენტულად ასეთ მრუდს იღებენ სუფთა წყლის
ორთქლის წნევის ზუსტი გაზომვით სხვადასხვა ტემპერატურაზე.OB წრფე წარმოადგენს ყინულის
სუბლიმაციის მრუდს, ამ მრუდის ზევით წყალი არსებობს ყინულის სახით , ხოლო მრუდის ქვემოთ
ორთქლის სახით. ყინული და წყლის ორთქლი წონასწორობაში იმყოფებიან მხოლოდ OB ხაზი
გასწვრივ , რომელიც ამ ორი ფაზის საზღვარს წარმოადგენს. OC წრფე აღწერს ყინულის დნობის
წერტილის და მოკიდებულებას წნევაზე : ყინული და თხევადი წყალი ამ ხაზის გასწვრივ იმყოფებიან
წონასწორობაში.ორდინატთა ღერძის მიმართ OC წრფის დახრილობა გვიჩვენებს, რომ წნევის
გაზრდისას ყინულის დნობის წერტილი მცირდება , სამ წრფეს აქვს ერთი საერთო გადაკვეთის
წერტილი, რომელსაც სამმაგი წერტილი ეწოდება.
ფაზური დიაგრამა შეიცავს ზონებს, ხაზებს და სამმაგ წერტილს.იმისათვის რომ ვაჩვენოთ
შესაბამისი თავისუფლების ხარისხი, ჩვენ შეიძლება შევადგინოთ ცხრილი

დიაგრამის უბანი C P f
ზონები 1 1 2
ხაზები 1 2 1
სამმაგი წერტილი 1 3 0

ის ფაქტი, რომ ზონის შიგნით f=2 ნიშნავს იმას , რომ სისტემის ქცევის დასახასიათებლად ჩვენ უნდა
დავახასიათოთ ტემპერატურაც და წნევაც . ე.ი. ორივე ცვლადი შეიძლება შეიცვალოს ფაზების
რიცხვის ცვლილების გარეშე . სხვა სიტყვებით, თხევადი წყალი შეიძლება არსებობდეს
ტემპერატურისა და წნევის სხვდასხვა მნიშვნელობების დროს. ტოლობა f=1 ნიშნავს, რომ წრფის
ნებისმიერი წერტილი შეიძლება დავახასიათოთ ტემპერატურით და წნევით.
მყარი ნივთიერება – ორთქლის წრფის გასწვრივ , ისევე როგორც წრფის სითხე –ორთქლის
გასწვრივ, ნებისმიერი ტემპერატურის დროს ორთქლის წნევას შეიძლება ქონდეს მხოლოდ ერთი
მნისვნელობა, და ყინულისთვის, ორთქლის ნებისმიერი წნევისთვის, შეიძლება არსებობდეს დნობის
მხოლოდ ერთი წერტილი (OC). სამმაგ წერტილში არ არსებობს თავისუფლების ხარისხი, რაც
მიუთითებს სისტემის ინვარიანტობაზე, ასევე იმაზე,რომ სამი ფაზა შეიძლება არსებობდეს
წონასწორობაში მხოლოდ ტემპერატურისა და წნევის ერთ გარკვეულ მნიშვნელობაზე.სამმაგ
 24

წერტილში ტემპერატურასა და წნევას საზღვრავენ ,მოყავთ რა ყინული და წყალი წონასწორობაში

ორთქლთან მოცულობაში, საიდანაც წინასწარ ამოტუმბულია ჰაერი. ასეთი ხერხით იპოვეს, რომ
სამმაგ წერტილში ორთქლის წნევა ტოლია 4,58მმ, ხოლო ტემპერატურა 0,00750C. თუ სისტემაში
იმყოფება ჰაერი 1 ატმ. წნევის დროს, დნობის წერტილი მცირდება 00C – მდე. სუბლიმაციის მრუდი
OB თეორიულად გრძელდება აბსოლიტურ ნულამდის, ხოლო ორთქლის წნევის მრუდი OA
მთავრდება კრიტიკულ ტემპერატურაზე 364,30C და 194,6 ატმ. წნევაზე. 00C დნობის მრუდის
ბოლოსათვის დამახასიათებელია ყინულის ახალი კრისტალური ფორმების წარმოქმნა, რომელთა
სიმკვრივე, ჩვეულობრივი ყინულისგან განსხვავებით, წყლის სიმკვრივეზე მეტია.
1.ნახაზიდან ჩანს , რომ BO და OA წრფეების დახრილობა , რომელიც ახასიათებს P და T შორის
dp
კავშირს,მოცემულ უნდა იქნას წარმოებულით რომელიც წარმოადგენს ორთქლის წნევის
dT
ცვლილების სიჩქარეს აბსოლიტური ტემპერატურის ცვლილების დროს. OC წრფის დახრილობა ,
dp
რომელიც რიცხობრივად ტოლია წარმოადგენს სიჩქარის შებრუნებულ სიდიდეს, რომლითაც
dT
დნობის წერტილი იცვლება წნევის ცვლილების დროს .განტოლება რომელიც აკავშირებს ამ
ცვლილებებს სისტემის სხვა მახასიათებელ სიდიდეებთან , მიღებულ იქნა 1834წ. კლაპეირონის მიერ,
შემდეგ მოდიფიცირებულ იქნა კლაუზიუსის მიერ და ცნობილია კლაპეირონ– კლაუზიუსისი
განტოლებით.
P2
ln =∆ H v ¿ ¿ ( ¿)
P1

რაულის კანონი

ფრანსუა –მარი რაულიმ პირველმა აღწერა მათემატიკურად , შესაბამისი ზუსტი გაზომების

შემდეგ, გახსნილი ნივთიერების გავლენა გამხსნელის ფიზიკურ თვისებებზე.რაულმა აღმოაჩინა, რომ
ხსნარის ორთქლის წნევა , რომელიც შეიცავს არააქროლად გახსნილ ნივთიერებებს
,პირდაპირპროპორციულია გამხსნელის კონცენტრაციისა, ე.ი გამხსნელის მოლარული წილის ზრდა,
იწვევს ორთქლის წნევის გაზრდას . მათემატიკურად რაულის კანონი ასე ჩაიწერება : P=KX1
სადაც P–ხსნარის ორთქლის წნევაა ,K– პროპორციულობის მუდმივაა, ხოლო X1–გამხსნელის
მოლარული წილია.თუ გავიხსენებთ ზღვრულ შემთხვევას, როდესაც გახსნილი ნივთიერების
რაოდენობა ნულის ტოლია და შესაბამისად X1=1, კოეფიციენტი K– რიცხობრივად ტოლია სუფთა
გამხსნელის ორთქლის წნევისა –P0, ამრიგად: P=PoX1 (*)
განსაზღვრის თანახმად, ყველა კომპონენტების მოლარული წილების ჯამი ტოლი უნდა იყოს ერთის
ე.ი X1+X2 =1,0. სადაც X2– გახსნილი ნივთიერების მოლარული წილია. თუ (*) –ში X1 შევცვლით (1-X)–
P−P
0
ით გარდაქმნის შემდეგ მივიღებთ : =X2 (**)
P
0
 25

ეს განტოლება გვიჩვენებს , რომ გამხსნელის ორთქლის წნევის ფარდობითი შემცირება ტოლია

გახსნილი ნივთიერების მოლარული წილისა , და რომ ხსნარის ორთქლის წნევა პროპორციულია
გამხსნელის მოლური წილისა.
რაულის კანონი ზუსტადაა დაცული მხოლოდ იდეალური ხსნარებისათვის , ხოლო განზავებული
ხსნარებისათვის მხოლოდ მიახლოვებით. რაც ნაკლებია გახსნილი ნივთიერების კონცენტრაცია, მით
უფრო ხსნარი უახლოვდება იდეალურს. განზავებული ხსნარებისთვის (**) განტოლება შეიძლება
n
2 n
გავამარტივოთ. განსაზღვრის თანახმად : X2 = სადაც –გახსნილი ნივთიერების მოლების
n+n ,
2
¿12
რიცხვია, ხოლო n1 – გამხსნელის მოლების რიცხვია. განზავებული ხსნარებისთვის
n2<< n1 (=1% – n1 –ის), ამიტომ მნიშვნელიდან n2 შეიძლება ამოვაგდოთ:

P−P n n
0 2 2
=X2 = =
P n+n n
0 ¿12 1
n- მოლების რიცხვი ტოლია ხსნარის კომპონენტის წონა გაყოფილი მის მოლეკულურ

n ωM
ω 2 21
წონაზე ( ), ხოლო = ω 2M2 , გაყოფილს ω 1M1 - ზე, ( ω M ), ჩასმით მივიღებთ :
M n
1 12
¿

P−P ωM ωM
21 ΔP 21
0
= ω M (***) P = ωM
P
12 0 12
0
¿ ¿
როგორც ცნობილია ხსნარის მოლალობა განისაზღვრება, როგორც
ω
2
M ω
m= 2 , სადაც 1 – გამხსნელის ათასი გრამების რიცხვია.
ω 1000
1
1000
ω
m 2
– ,თუ ჩავსვამთ ω M –ის ნაცვლად
1000
12
¿
 26

P−P
0 mM 1
= , თუ გამხსნელს წარმოადგენს წყალი , როგორც ფიზიოლოგიური ხსნარების
P 1000
0
P−P
0
დროს,M=18 და საბოლოოდ: = 0,018m
P
0
ეს განტოლება წარმოადგენს რაულის კანონის გამარტივებულ გამოსახულებას, რომელშიც
კონცენტრაცია გამოსახულია მოლიალობის ერთეულებში, და არა მოლარულ წილებში.

ოსმოსური წნევა

ცოცხალ სისტემებს ახასიათებსთ გამხსნელისა და გახსნილი ნივთიერების ტრანსპორტის

სხვდასხვა ფიზიკო– ქიმიური მექანიზმები.ზოგიერთი ეს მექანიზმები კარგად შეესაბამება
წარმოდგენას გამხსნელების „სწრაფვაზე აქროლადობაზე“ და მემბრანის არჩევით განვლადობაზე.
ერთ–ერთი მექანიზმი, რომელსაც „აქტიური ტრანსპორტი“ ეწოდება ,ხორციელდება მხოლლოდ
ცოცხალ მემბრანაში. როცა ორგანიზმი კვდება , და აღარ შეიძლება მიაწოდოს მემბრანას ენერგია,
აქტიური ტრანსპორტი წყდება . 1748 წ. აბბე ჰოლეტი პირველად დააკვირდა , თუ როგორ
გადიოდა გამხსნელი მემბრანაში განზავებული ხსნარიდან უფრო კონცენტრირებულში. თუ უფრო
კონცენტრირებულ ხსნარს მოვდებთ წნევას, მისი სიდიდის მიხედვით გამხსნელის დინება
შეიძლება შევანელოთ , შევაჩეროთ ან შევაქციოთ. ხსნარის ოსმოსური წნევა ეწოდება იმ უმცირეს
წნევას , რომელიც თვით გამხსნელის წნევის გარდა უნდა მოვდოთ ხსნარს, რომ შევაჩეროთ
გამხსნელის გადადინება ხსნარში მემბრანის გავლით რომელიც ერთმანეთისგან გამოყოფს ხსნარსა
და გამხსნელს , ამასთან მემბრანა არაა განვლადი გახსნილი ნივთიერების მოლეკულებისათვის
სუფთა გამხსნელიდან ხსნარისკენ. გამხსნელი შეიძლება გადავიდეს, განზავებული ხსნარიდან
უფრო კონცენტრირებულში იმ შემთხვევაშიც კი , როდესაც ერთადერთ გამყოფს ხსნარებს შორის
წარმოადგენს ორთქლის ფენა.
თუ გამხსნელი გვაქვს საკმაო რაოდენობით, იგი გადავა ერთ ჭურჭლიდან მეორეში, მანამდის
ვიდრე ორივე ჭურჭელში ხსნარების კონცენტრაციები ერთმანეთს არ გაუტოლდება. ამ
შემთხვევაში გვექნება წონასწორობა. ე.ი. სისტემის მდგომარეობა, რომელსაც შეესაბამება ენერგიის
მინიმუმი. მემბრანები განსხვავდებიან თავიანთ შემადგენლობთ, სტრუქტურით, ფორების
ზომებით და რეაქციით სხვადასხვა გამხსნელთან. ზოგიერთი მათგანი განვლადი არიან მხოლოდ
გამხსნელისთვის.გამხსნელის მოლეკულების გადატანა შეიძლება წარმოვიდგინოთ, ან როგორც
ორთქლის გადადენა მემბრანაში, ან გამხსნელის გახსნა მემბრანაში მასში გავლის დროს.
ზოგიერთი მემბრანები განვლადი არიან იონებისა და მცირე მოლეკულებისთვის. იონების გავლა
მემბრანაში რთულდება მემბრანის დამუხტულ ჯგუფებსა და იონების ელექტროსტატიკური
 27

ურთიერთქმედების შედეგად . ცხადია , ხვრელების ზომა თავისთავად არ განსაზღვრავს რომელი

მოლეკულები გავლენ მემბრანაში და რომელი არა.ბუნებრივი მემბრანების კარგად ცნობილი
მოდელის თანახმად , მემბრანა შედგება ლიპიდებისა და მათში მოთავსებული ცილების
მოლეკულებისგან.
წამოყენებული იქნა მეორე მოდელიც . ამ მოდელის მიხედვით ლიპიდები განლაგებულნი
არიან ორმაგი შრის მსგავსად , ამასთან მათი პოლარული თავები მიმართული არიან მემბრანის
ზედაპირზე. ამ მოდელში ცილის მოლეკულები არ წარმოადგენენ უწყვეტ შრეს მემბრანის
ზედაპირზე, არამედ განლაგდებიან არათანატოლი რაოდენობით. ზოგიერთ შემთხვევაში ისინი
ნაწილობრივ ამოდიან მემბრანის ზედაპირზე , ნაწილობრივ კი ჩაძირულნი არიან
მემბრანაში,მეორე შემთხვევაში ცილის მოლეკულები მთლიანად ჩაძირულნი არიან მემბრანაში,
ისე რომ ცილის ერთი ნაწილი გამოდის მემბრანის ერთი მხრიდან, ხოლო მეორე , მეორე
მხრიდან,შესაბამისად ,მემბრანის ზედაპირი შედგება პოლარული ლიპიდური თავაკისაგან ,
რომელთა შორის სხვდასხვა ადგილას გამოდიან გლობალური ცილის მოლეკულების ნაწილები.
გამოთქმული იყო აზრი რომ, აქტიური ტრანსპორტი ხორციელდება იმ ცილის მოლეკულების
კომფორმაციული ცვლილების შედეგად , რომელიც ჩაძირულია მემბრანაში და ნაწილობრივ
გამოდის მის ზედაპირზე, ამასთან ზოგირთი ეს კომფორმაციული ცვლილება მოითხოვს
მეტაბოლური ენერგიის ხარჯვას. ოსმოსური ეფექტები არ უნდა იყვნენ დამოკიდებულნი
მემბრანის ბუნებაზე.
1877წ. პფეფერმა გაზომა ოსმოსური წნევა– П რამოდენიმე ხსნარისა, რომლებიც
მზადდებოდნენ გამხსნელის სხვდასხვა მოცულობაში ერთიდაიგივე რაოდენობების ნივთიერების
გახსნით.მან აჩვენა რომ თუ ტემპერატურა მუდმივია მაშინ ნამრავლი ПV იქნება ასევე მუდმივი.
П
მან ასევე აჩვენა, რომ ტემპერატურის გაზრდით ოსმოსური წნევა იზრდება , ამასთან ფარდობა
T
მუდმივია.დანიელმა მეცნიერმა ვანტ–ჰოფმა განაზოგადა ეს შედეგები და მიიღო ემპირიული
ფორმულა ოსმოსური წნევისათვის :
П=CRT (1)
П– ოსმოსური წნევაა, C– ხსნარის მოლარული ან მოლალული კონცენტრაციაა ,T–ტემპერატურა.
ოსმოსური წნევის ხსნარის კონცენტრაციაზე წრფივი დამოკიდებულება შენარჩუნებულია
მხოლოდ იდეალური ხსნარებისათვის. ამიტომ ( 1 ) განტოლება შეიძლება გამოვიყენოთ მხოლოდ
იდეალური ხსნარებისათვის.
ოსმოსური წნევა შეიძლება ცალსახად განვმარტოთ,როგორც ხსნარის ოსმოსური წნევა, იმ
ფაქტის შედეგი , რომ არა აქროლაადი ნივთიერების ხსნარის ორთქლის წნევა , უფრო დაბალია
ვიდრე სუფთა გამხსნელისა.ოსმოსური წნევის განტოლება შეიძლება მივიღოთ, თუ ჩავთვლით ,
რომ გამხსნელის ორთქლი იქცევა როგორც იდეალური გაზი . როდესაც ხსნარი სუფთა
გამხსნელისაგან გამოყოფილია ნახევრად გამჭოლი მემბრანით, და სისტემა საერთო წნევის
გაზრდის გზით მოსულია წონასწორობაში,თავისუფალი ენერგია მოსული 1 მოლ გამხსნელზე,
ერთნაირი უნდა იყოს მემბრანის ორივე მხარეს.თავისუფალი ენერგიის შემცირება ,მოსული ერთ
მოლ გამხსნელზე, ერთნაირი უნდა იყოს მემბრანის ორივე მხარეს. ხსნარებში ( თავისუფალ
ენერგიასთან შედარებით სტანდარტულ მდგომარეობაში) გამოისახება ფორმულით:
P
Ǵ= RTln P (2)
0
 28

წნევის გაზრდა , რომელიც მოდებულია ხსნარზე, უნდა იყოს საკმარისი იმისათვის , რომ
აღვადგინოთ გამხსნელის თავისუფალი ენერგია სუფთა გამხსნელის ეს ზრდა მოიცემა
ფორმულით :
∂y
( )
∂x T
=V ( 3 ) ან dG=VdP ( 4 )

იმის გამო, რომ სითხე პრაქტიკულად არაა კუმშვადი ∆ G=V∆ P (5),

ჩვენს მიერ განხილულ შემთხვევებში წნევის ნაზრდი წარმოადგენს სწორედ ოსმოსურ წნევას ე.ი.
∆ P = П. თუ მოლარული მოცულობას ავღნიშნავთ V́ , სითხისათვის მივიღებთ ∆ Ǵ=V́ ∆P (6)
წონასწორობაში ძალა , რომელიც ცდილობს სისტემა გამოიყვანოს წონასწორობიდან ტოლია
ძალისა ( შებრუნებული ნიშნით), რომელიც ცდილობს აღადგინოს წონასწორობა:
P P
П V́ =- RTln P = RTln P (7) აქედან
0 0
RT P RT
П =- ln = (−ln X 1 ) (8)
V́ P 0 V́
P
ჩვენ უკვე ვარკვევთ, რომ განზავებული ხსნარებისათვის ln P = X 2 , თუ ამის შევიყვანთ (8)– ში :
0

RT
П= X 2 , იმის გამო , რომ განსაზღვრული ხსნარებისთვის
V́
n2 RT n2
X2 ≈ , მაშინ П = (9), V́ n1 წარმოადგენს გამხსნელის მოცულობას რადგან იგი
n1 V́ n1
წარმოადგენს ერთი მოლი V́ ნამრავლს მოლების რიცხვზე – n1 . განზავებული ხსნარებისათვის
ეს წევრი მოახლოებით ხსნარის V მოცულობის ტოლი იქნება . აქედან :
RT n2
П= (10),
V
როდესაც V =1ლიტრს, n2 გვიჩვენებს ხსნარის მოლარობას. (10) განტოლება იდენტურია ვანტ–
ჰოფის განტოლების (10) განტოლება წარმოადგენს იდეალური გაზის განტოლების სპეციალურ
შემთხვევას ოსმოსური წნევისათვის.ეს განტოლება შეიძლება გამოვიყენოთ არა მარტო
განზავებული ხსნარებისთვის , მაგრამ გამხსნელის ორთქლი უნდა იქცეოდეს , როგორც
იდეალური გაზი. (10) განტოლება არ უნდა ავურიოთ იდეალური გაზის განტოლებაში.
არავითარი საფუძველი არა გვაქვს ჩავთვალოთ , რომ ოსმოსური წნევა შედეგია გახნილი
ნივთიერებების მოლეკულების მიერ ჭურჭლის კედლების ბომბარდირებისა . იგი უბრალოდ
გვიჩვენებს , რომ ერთ ლიტრ გამხსნელში ერთი მოლი ნივთიერების გახსნა 00 C- ზე იდეალურ
შემთხვევაში გამოიწვევს ოსმოსურო წნევის აწევას 22,4 1 ატმ. რეალური ხსნარებისათვის 1M
კონცენტრაციით მნიშვნელოვანი გადახრა გვექნება ( 10) , განტოლებით გათვლილი ოსმოსური
წნევისგან.
(10) , განტოლება შეიძლება გარდავქმნათ ფორმაში, რომელიც შეიძლება გახსნილი
ნივთიერების მოლეკულური წონის –M–ის განსაზღვრისათვის გამოვიყენოთ. თუ n2 - გახსნილი
g g RT C RT
ნივთიერების მოლების რიცხვის მაგივრად ჩავსვავთ – -ს : П = ან П = (11)
M V M M
 29

C-კონცენტრაცია გრ/ლ. თუ ორივე მხარეს გავყოფთ C-ზე, მაშინ მარცხენა მხარეს გვექნება
П П
სიდიდე , მას დაყვანილიოსმოსური წნევა ეწოდება .იდეალურ ხსნარებში – სიდიდე
C C
მუდმივი უნდა რჩებოდეს, ე.ი. არ უნდა იყოს დამოკიდებული კონცენტრაციაზე, მაგრამ
ზოგიერთი ნივთიერებისთვის , მაგ: წრფივი პოლიმერებისათვის ეს თანაფარდობა არ
П
დაიმზირება და ასეთი ხსნარებისთვის – დამოკიდებულია კონცენტრაციაზე. ზოგადი
C
განტოლება , რომელიც გამოიყენება ამ შემთხვევაში ასეთია:
П ❑ 2
= A1 + A2 C + A3 C + … (12)
CRT
1
სადაც A1= M , სადაც M n - გასაშუალებული მოლური წონაა. ძლიერ განზავებელი ხსნარების
N
შემტთხვევაში ექსპერიმენტალურად გასაზომი კონცენტრაციებისათვის მცირე წევრები შეიძლება
უგლებელვყოთ და განტოლება მიიღებს მარტივ სახეს:
П 1 ❑
= M + A2 c (13)
CRT N
ასეთი გარდაქმნა შესაძლებელია მხოლოდ შემდეგ პირობებში . 1) სიდიდე A2 არა დიდი
2
( რადგან A3 დამოკიდებულია A2-ზე) , 2) სიდიდე M N –არაა ძალიან დიდი. (13) განტოლება
წარმოადგენს წრფის განტოლებას, დახრილობა A2–ის ტოლია და რომელსაც „მეორე ვირიალური
1
კოეფიციენტი „ ეწოდება.წრფე გადაკვეთს ღერძს П/CRT– წერტილში, რომელიც – ის
MN
ტოლია.ამრიგად , ოსმოსური წნევის მეთოდი შეიძლება გამოვიყენოთ პოლიმერების და
ცილების მოლეკულური წონის განსაზღვრისათვის, ამასთან ყველაზე ზუსტი შედეგები მიიღება
პოლიმერებისათვის მოლეკულური წონით 10 000 –დან– 200 000 –ამდე.ხსნარების ოთხი
კოლიგატიური თვისება არ იზომება ერთნაირი ტექნიკური სირთულით.ყველაზე ადვილია
განისაზღვროს გაყინვის წერტილის შემცირება. მაგრამ გაყინვის წერტილის შემცირება 0,001m
წყალხსნარში ტოლია 0,0186 0C ,იმ დროს როდესაც ოსმოსური წნევა 00C ტოლია 170,24მმ
.ხსნარის 50–ჯერ განზავებისასს ოსმოსური წნევა კიდევ შეიძლება გაიზომოს, ხოლო გაყინვის
წერტილის შემცირება იქნება იმდენად მცირე, რომ პრაქტიკულად ვერ განისაზღვრება. ამ
მიზეზის გამო ოსმოსური წნევა წარმოადგენს ერთადერთ კოლიგატიურ თვისებას, რომლის
დახმარებითაც შეიძლება განისაზღვროს ცილების , პოლისახარიდების და სხვა პოლიმერების
მოლეკულური წონა.
ჩვეულობრივ ცილების მოლეკულური წონების განსაზღვრის დროს მიღებული სხვადასხვა
შედეგები 1920 წლამდის , გამოწვეული იყო არსაკმაო ტექნიკით , ცილების გასუფთავების
არასაკმაო დახვეწილობით. ამის შედეგად წარმოიშვა მოსაზრება , რომ ცილები ჰეტეროგენურ
აგრეგატებს წარომადგენენ. ამ საკითხში შემობრუნების წერტილს წარმოადგენდა სიორენსენის
ცდები ალბუმინზე და ადეირის მიერ ჰემოგლობინის გამოკვლევა. სიორენსენმა აჩვენა რომ
ექსპერიმენტულად განსაზღვრული ოსმოსური წნევის მნიშვნელოვანი გადახრა გათვლილი
მნიშვნელობიდან გამოწვეული იყო ალბუმინის ხსნარების PH-ის ცვლილებით , რაც მისი აზრით
განპირობებული იყო არა ცილების ჰეტეროგენობით, არამედ ცილების იონიზაციით.ადეირმა
პირველად ზუსტად განსაზღვარა მოლეკულური წონა ძლიერ გასუფთავებული ცილისათვის და
აჩვენა , რომ აქამდის მიღებული წონის უფრო მცირე მნიშვნელობა განპირობებულია
 30

მარილების ნარევით და ძნელად შეღწევადი მემბრანების გამოყენებით , რომლების დროსაც

წონასწორობა მყარდება ძალიან ნელა.

ჰიბს – დონანის ეფექტი

ფსევდოფიზიოლოგიურ ხსნარში, რომელსაც წარმოადგენს შრატის ალბუმინის მარილის

წყალხსნარი, ალბუმინის მარილის მაღალი კონცენტერაციების დროს, ოსმოსური წნევა
მნიშვნელოვნად განსხვავდება ვანტ– ჰოფის განტოლებით ნაწინასწარმეტყველები
წნევისაგან.საქმე რთულდება იმითაც , რომ ხსნარში გარდა მცირე ზომის იონებისა , გვაქვს ასევე
დიდი ზომის მოლეკულები.თუ ექსპერიმენტს ჩავატარებთ PH =5,4 მნიშვნელობის დროს,
შრატის ალბუმინის იზოელექტრულ წერტილში, როდესაც მოლეკულის დადებითი მუხტების
ჯამი ტოლია უარყოფითი მუხტების ჯამისა (იზოელექტრული წერტილი), მაშინ ცილის
იონიზაცია გავლენას ვეღარ მოახდენს ოსმოსურ წნევაზე. ამრიგად, pH ამ მნიშვნელობის დროს
გადახრა ვანტ –ჰოფის კანონიდან შეიძლება მივაწეროთ მხოლოდ ხსნარის არაიდეალობას.
ხოლო,ოსმოსური წნევის დამატებითი გადახრა განპირობებულია ჰიბს– დონანის ეფექტით.
 31

ნახ.2

1– ჰიპოტეტური მრუდი გახსნილი ნივთიერებისათვის მოლ. წონით 60 000, რომელიც

ემორჩილება ვანტ–ჰოფის განტოლებას.
2– ექსპერიმენტული მრუდი შრატის ალბუმინისათვის (M=60000) წერტილში PH=5,4. 1 და 2
მრუდის შორის სხვაობა განპირობებულია ხსნარის არაიდეალობაით მაღლი კონცენტრაციების
დროს.
3–ექსპერიმენტალური მრუდი შრატის ალბუმინისათვის PH=7,4 დროს . 2 და 3 მრუდს შორის
სხვაობა გამოწვეულია ცილის ჯამური უარყოფითი მუხტის არსებობით PH=7,4 –ის დროს და
ჰიბს –დონანის ეფექტით.
4– ექსპერიმენტული მრუდი ადამიანის პლაზმისთვის PH=7,4 –ის დროს. 4 მრუდი მე –3–თან
შედარებით შეესაბამება ნივთერებას უფრო მეტი მოლეკულური წონით, მაგრამ მრუდის საერთო
ხასიათი ერთნაირია .
¿ +¿¿
განვიხილოთ სისტემა , როდესაც PH=7,4 , სადაც ცილა შეიძლება წარმოდგენილი იქნას R Na
სახით, PH–ის იზოელექტრულ წერტილზე უფრო მაღალი მნიშვნელობის დროს ცილა იქნება
ანიონი. მთელი ცილა მოთავსებულია ხსნარში მემბრანის შიდა მხარეს და არ შეიძლება გავიდეს
−¿¿ −¿¿

მემბრანაში. მეორე ხსნარის სახით ვიღებთ– Na +¿Cl ¿ ის წყალხსნარს. Na+¿დაCl ¿ ყველა იონი
იმყოფება მემბრანის გარე მხარეს. ცილის წყალხსნარი მოვათავსოთ ცელოფანის პარკში,
❑ ❑
რომელიც ასრულებს მემბრანის როლს და პარკი მოვათავსოთ Na Cl –ის განზავებული ხსნარში.
თუ კვადრატული ფრჩხილებით ავღ ნიშნავთ შესაბამისი იონების კონცენტრაციებს , ხოლო
 32

ინდექსით „ შიდა „ და „გარე“ აღვნიშვნავთ საწყის კონცენტრაციებს მემბრანის შიდა და გარე

მხარეს , მაშინი სისტემის საწყისი მდგომარეობა შეიძლება ასე წარმოვადგინოთ:
მემბრანა

შიდა მე გარე მხარე

−¿ ¿ −¿¿
[R ]შიდა მბ [Cl ]გარე
+¿¿ +¿¿
[Na ]შიდა რა []Na ]გარე
−¿ ¿ +¿¿ −¿¿ +¿¿
[R ]შიდა= [Na ]შიდა ნა [Cl ]გარე =[[Na ]გარე

მემბრანა განვლადია მცირე იონებისათვის და ამიტომ Cl−¿¿იონები

იმოძრავებენ მარჯვნიდან მარცხნივ, რათა თანაბრად განაწილდნენ მთელ
მოცულობაში. ქლორის თითოეულ იონს, რომელიც გადის მემბრანაში , თან
უნდა ახლდეს Na+¿¿ იონს, წინააღმდეგ შემთხვევაში მემბრანის გარე, მარჯვენა
მხარეს, დაგროვდება მუხტი . ვთქვათ х ის კონცენტრაციაა, რომელსაც
მიაღწიეს ქლორის იონებმა წონასწორობის დამყარების შემდეგ. ცილა ვერ
გადის მემბრანაში და რჩება მემბრანის შიგნით (მარცხნივ). გადანაწილების
შემდეგ , წონასწორობის დამყარებისას , სისტემა აღმოჩნდება შემდგომ
მდგომარეობაში .

სისტემის საბოლოო მდგომარეობა (წონასწორობა)

შიდა მე გარე მხარე

]გარე- х
−¿ ¿ −¿¿
[R ]შიდა მბ [Cl

[Na ]შიდა + х რა []Na ]გარე- х

+¿¿ +¿¿

]= х ]გარე - х =[[Na ]გარე- х

−¿¿ −¿¿ +¿¿
[Cl ნა [Cl

ვთქვათ ხსნარების მოცულობები მუდმივია .ავღნიშნოთ ნივთიერების

საბოოლოო კონცენტაციები მემბრანის შიგნით და გარეთ შესაბამისი
სიმბოლოებით. ავღნიშნოთ , რომ მემბრანის ორივე მხარეს დაცული უნდა
იყოს ელექტრონეიტრალობა , ამრიგად ერთვალენტიანი იონების შემთხვევაში
დადებითი იონების საერთო კონცენტრაცია ასევე მემბრანის ორივე მხარეს
ტოლი უნდა იყოს უარყოფითი იონების საერთო კონცენტრაციისა ასევე
 33

მემბრანის ორივე მხარეს ამასთან,წონასწორობის დროს დიფუნდირებული

ნივთიერების ქიმიური პოტენციალი მემბრანის ორივე მხარეს უნდა იყოს
ტოლი.გამომდინარე ამ მოსაზრებიდანს შეიძლება დავწეროთ:
⌈ Na¿ ¿ შიდა ¿ ¿= ⌈ Na¿ ¿ გარე ¿ ¿
შესაბამისად ¿ (2)
თუ ამ განტოლებას ამოვხსნით х−ის მიმართმივიღებთ:
⌈ Na¿ გარე
X = ¿¿¿ ¿
ეს ძირითადი განტოლება საშუალებას გვაძლევს გავითვალოთ საბოლოო
წონასწორული კონცენტრაციები იმის მიუხედავად , თუ როგორი იყვნენ ისინი
დასაწყისში . მაგ. თუ ცილის ნატრიუმის მარილის საწყისი კონცენტრაცია იყო
0.1 M და NaCl -ის საწყისი კონცენტრაცია მემბრანის გარეთ იყო 0,M მ, მაშინ х =
1
0,033M. ე.ი მემბრანაში გავა NaCl -ის 3 -ი. ეს გადანაწილება იწვევს ხსნარის
ოსმოსური წნევის შესამჩნევ ზრდას,რადგან მემბრანის შიგნით ხსნარის
კონცენტრაცია იზრდება.
აქამდე ჩვენ განვიხილავდით განმჭოლავ ან გაუმჭოლავ
იონებს,რომელთა ელექტრონული მუხტი–1–ის ტოლია, თუ ჩვენ შევეცდებით
გამოვიყვანოთ განტოლება მრავალმუხტიანი იონებისთვის, ცილების
არასრულ დისოციაციაზე შესწორებით, შესაბამის ალგებრულ გამოსახულებას
მნიშვნელოვნად გაართულებს .ხოლო თუ გვინდა მივიღოთ განტოლება .
რომელიც შეიძლება უშუალოდ გამოვიყენოთ გათვლებში, რომლებიც აგრეთვე
თავისუფალნი იქნებოდნენ იმ ნაკლისგან , რითაც ხასიათდებიან ზღვრული
კანონები, მაშინ უფრო მეტ მათემატიკურ სიძნელეებს წავაწყდებით.ასეთი
განტოლებები არსებობენ, მაგრამ მათ ჩვენ არ განვიხილავთ.მუხტების
არათანაბარი განაწილება ცოცხალ მემბრანაში იწვევს ელექტრული
პოტენციალების გაჩენას, რომელთაც დიდი ფიზიოლოგიური მნიშვნელობა
გააჩნაით, ჰიდროსტატიკური წნევა მემბრანის ორივე მხარეს შეიძლება იყოს
ერთნაირი ან განსხვავებული . თუ ისინი ერთნაირია , წყლის მიგრაციას
მემბრანაში ადგილი არ ექნება .ზოგიერთ მემბრანას გააჩნიათ იონების
კონცენტრირების გასაოცარი თვისება . მაგ.ალბატროსების, ქარიშხალას და
სხვა ზღვის ფრინველების მემბრანები მარილიან გარემოში მყოფი მემბრანები,

, ახორციელებენ NaCl -ის ტრანსპორტს შინაგანი ქსოვილებიდან ჯირკვლების

ზედაპირზე ისეთ დიდ კონცენტრაციებით, რომ ჩიტის ნისკარტის ბოლოდან
წვეთავს ამ მარილის 5% იანი ხსნარი.სპეციალური ადაპტაცია საშუალებას
 34

აძლევს ამ ჩიტებს, სვან ზღვის წყალი ,იარსებონ გარემოში სადაც არაა მტკნარი
წყალი.
დიალიზი

გამხსნელის მოლეკულებისა და მცირე ზომის იონების უნარი გავიდნენ

მემბრანაში, წარმატებით გამოიყენება ლაბორატორიულ მეთოდში, რომელსაც
დიალიზი ეწოდება . ცილის ან რაიმე პოლიმერის ხსნარს ათავსებენ კარგად
შეკრულ ცელოფნის პარკში და ათავსებენ ან დისტილირებულ წყალში, ან
განზავებულ ბუფერულ ხსნარში ან სხვა რომელიმე ხსნარში, რომელიც მიზან–
შეწონილია მოცემული ექსპერიმენტისთვის. დიდი ზომის მოლეკულებს
შეაკავებს მემბრანა , ხოლო მცირე ზომის მოლეკულებს და იონებს გაატარებს ,
ვიდრე არ დამყარდება სისტემაში წონასწორობა . თუ ხშირად ან უწყვეტად
შევცვლით დიალიზურ ჭურჭელში გამხსნელს , მაგ. დისტილირებულ წყალს ,
ცილა შეიძლება გავწმინდოთ ყველა მარილიანი მინარევებისაგან,გარდა
კათიონებისა და ანიონებისაგან, რომლებიც ცილის მოლეკულებთან
დაკავშირებულები არიან ელექტროსტატიკურად.ცილების დიალიზს
ატარებენ არა დისტილირებულ წყალში არამედ განზავებულ ბუფერულ
ხსნარში, რომ თავიდან აიცილონ ცილის გამოყოფა ნალექის სახით, ან ცილის
მოლეკულების ინაქტივაცია მოლეკულების კომფორმაციის შეცვლის
შედეგად , რაც შეიძლება გამოიწვიოს გამხსნელის მოლეკულების
ურთიერთქმედებამ ცილასთან.

ჰენრის კანონი

იდეალური ხსნარის და გამხსნელის ორთქლის წნევას შორის კავშირს

ამყარებს რაულის კანონი. P=P 0 X 1 (1).
სადაც P გამხსნელის პარციალური წნევაა , P0- სუფთა გამხსნელის ორთქლის
წნევა , ხოლო X1 - გამხსნელის მოლარული წილი. ანალოგიური თანაფარდობა
იქნა მიღებული ემპირიულად აქროლად, გახსნილი ნივთიერებებისათვის და
მან მიიღო ჰენრის კანონის სახელწოდება.ჰენრის კანონის შესაბამისად
სითხეში გახსნილი გაზის კონცენტრაცია , პირდაპირპროპორციულია გაზის
კონცენტრაციისა , რომელიც წონასწორობაშია სითხესთან.
P = kx (1).
 35

სადაც P- გახსნილი ნივთიერების (გაზის) ორთქლის წნევაა. X1 - გაზის

მოლარული წილი ხსნარში k-პროპორციულობის კოეფიციენტია.
თუ აქროლად კომპონენტას წარმოადგენს გამხსნელი და X- არის გამხსნელის
მოლარული წილი , მაშინ ჰენრის კონსტანტა ტოლია სუფთა გამხსნელის
ორთქლის წნევისა და (1) განტოლება ხდება რაულის განტოლების იდენტური.
ჰენრის კანონიდან გამომდინარეობს , რომ ნებისმიერი კომპონენტისათვის
ორთქლის წნევა ხსნარში შეიძლება გამოისახოს ამ კომპონენტის
კონცენტრაციით.ვთქვათ ჩვენ გვაქვს ერთიდაიგივე ნივთიერების ორი
კონცენტრაციით ერთმანეთისაგან განსხვავებული ხსნარი. გახსნილი
ნივთიერება აქროლადია და ამიტომ,თითოეულ ხსნარში როგორც გამხსნელი ,
ასევე გახსნილი ნივთიერება წონასწორობაშია თავის ორთქლთან როგორც
უკვე ავღნიშნეთ, ამ შემთხვევაში.
P2
∆´G=RT ln (2). ∆´G - გახსნილი ნივთიერებების მოლარული თავისუფალი
P1
ენერგიების სხვაობა პირველ და მეორე ხსნარში P2 და P1 გახსნილი
ნივთიერებების შესაბამისი ორთქლის წნევებია ამ ორ ხსნარში. თუ ჰენრის
კანონიდან ჩავსვავთ, მივიღებთ:
KP 2 P0 X
∆´G=RT ln = RT ln 2❑ ( 3 ) ↔ (4 )
KP 1 P0 X1
ავღნიშნოთ , რომ X 2 ,ასევე X 1 მიეკუთვნებიან გახსნილ ნივთიერებებს.
ხშირად საჭიროა განვსაზღვროთ სისტემის მახასიათებლები,რომელშიც
მოლარული წილი X1 ერთის ტოლია, ხოლო შესაბამისი ∆´G ჩაიწერება როგორც
Ǵ 0.სიმბოლოთი Ǵ 0-აღინიშნავენ გახსნილი ნივთიერების მოლარულ
თავისუფალ ენერგიას მის სტანდარტულ მდგომარეობაში. სტანდარტულ
მდგომარეობებათ იღებენ სუფთა გახსნილი ნივთიერების მდგომარეობას
გარკვეულ ტემპერატურაზე, 1ატმ წნევაზე და ისეთი განზავების დროს ,
როდესაც მისი მოლეკულები არ ურთიერთქმედებენ ერთმანეთთან .ე.ი.
უსასრულო განზავებისას , მოლარული წილით, რომელიც ერთის ტოლია.
ბოლო შემთხვევაში (4) განტოლება ასე ჩაიწერება :
Ǵ−Ǵ0 =RTln X ( 5 )
გარდავქმნათ ეს გამოსახულება ისე , რომ მოლარული წილის მაგივრად
გამოვიყენოთ კონცენტრაციის გამომსახველი წევრი, რომელიც გამოისახება
მოლარობით ან მოლალობით. გარდაქმნის შესაბამისი კონსტანტის ჩასმა
გვაძლევს:
Ǵ−Ǵ 0 =RTln aC ( 6 )
 36

სადაც a სიდიდეა , რომელიც მცირე კონცენტრაციების დროს ინარჩუნებს

დაახლოვებით მუდმივ მნიშვნელობას . თუ მოლარული წილი ერთის ტოლია.
Ǵ−Ǵ0 =RTln C ↔
Ǵ=Ǵ 0 +RTln C (7)
აქედან გამომდინარეობს , კომპონენტის თავისუფალი ენერგია ხსნარში
ტოლია მისი სტანდარტული თავისუფალი ენერგიისა Ǵ0პლიუს RTln C . სადაც
C- კომპონენტის მოლარული კონცენტრაცია ხსნარში. ამრიგად ,გახსნილი
ნივთიერების სტანდარტული მდგომარეობა , ესაა მისი მდგომარეობა
გარკვეული ტემპერატურაზე, 1ატმ . წნევაზე და 1M კონცენტრაციის დროს .
თავისუფალი ენერგიის ცვლილებისთვის , დავწეროთ განტოლებები
შესაბამისადC 1 დაC 2 კონცენტრაციისთვის:
Ǵ 2=Ǵ 0+RTln C 2
Ǵ1=Ǵ 0+RTln C 1
C2
∆´G =Ǵ 2-Ǵ1=RTln (8)
C1
C
2
n- მოლის შემთხვევაში: ∆´G =Ǵ2-Ǵ1=nRTln C C 2 -მოცემული კომპონენტის
1

საბოლოო კონცენტრაციაა ხსნარში, C 1-საწყისი კონცენტრაციაა.ე.ი.

კონცენტრაციის ზრდა იწვევს თავისუფალი ენერგიის ზრდას.
(8) განტოლება შეიძლება გამოვიყeნოთ ოსმოსური მუშაობის გათვლისათვის,
რომელსაც ასრულებენ ცოცხალი სისტემები გახსნილი ნივთიერებების
გადატანისას დაბალი კონცენტრაციის უბნიდან მაღალი კონცენტრაციის
უბანში. მაგ.ოსმოსური მუშაობა , რომელსაც ასრულებს თირკმელი შარდის
წარმოქმნის დროს , შეიძლება გავთვალოთ, სხვადასხვა ნივთიერებების
კონცენტრაციებიდან პლაზმაში და შარდში. თითოეული ნივთიერებისათვის
ოსმოსური მუშაობა გაითვლება ცალ-ცალკე. ზოგადი ოსმოსური მუშაობა
ტოლია ამ მუშაობათა ჯამისა. მაგ.გავითვალოთ ოსმოსური მუშაობა
რომელსაც ასრულებს თირკმელი 0,158M Cl−¿¿ გამოყოფის დროს ლიტრა
შარდში 370C ტემპერატურაზე თუ Cl−¿¿კონცენტრაცია პლაზმაში 0,104M ხოლო
შარდში -0,158M.
C2 C2
თუ გარდავქმნით ln C ს– 2,303 log C –ად (8) განტოლების თანახმად ,
1 1
0,158
მივიღებთ რომ ოსმოსური მუშაობა ∆´G =2,303*0,158*1,987*310log 0,104 =40,7 კალ.
აქამდის ჩვენ განვიხილავდით თავისუფალი ენერგიის ცვლილილებას,
რომელიც განპირობებულია მხოლოდ ერთი გახსნილი ნივთიერებების
 37

ცვლილებით. ქიმიური რეაქციის დროს ხსნარში იმყოფება სულ მცირე ორი

ნივთიერება (საწყისი რეაგენტი და რეაქციის პროდუქტები)
და ჩვეულებრივ ოფრო მეტიც (რეაქციის სტექიომეტრიაზე
დამოკიდებულებით). ზოგად შემთხვევაში ქიმიურ რეაქციას , რომელშიც
შედიან ორი რეაგენტი, რომლებიც წარმოქმნიან ორ პროდუქტს, გამოსახავენ
კარგად ცნობილი ზოგადი გამოსახულებით
aA+bB=cC+dD (9)
ამ რეაქციისთვის შეიძლება დავწეროთ თავისუფალი ენერგიის განტოლება
∆´G =∑ G პრ −¿ ∑ Gრეაქ ¿
სადაც ∑ G პრ−¿ ¿-პროდუქტის თავისუფალი ენერგია, ∑ Gრეაქ -რეაგენტების
თავისუფალი ენერგიაა. თუ სისტემა წონასწორობაშია
∑ G პრ=¿ ∑ Gრეაქ ¿ ; ∆´G=0
ე.ი. არავითარი სასარგებლო მუშაობა არ შეიძლება რომ შესრულდეს . ჩვენ კი
გვაინტერესებს ქიმიური რეაქცია, რომლის მსვლელობის დროს სრულდება
სასარგებლო მუშაობა. თუ ჩვენ დავწერთ გამოსახულებას ყველა რეაგენტის
თავისუფალი ენერგიისათვის და პროდუქტისათვის და გამოვაკლებთ
პირველს უკანასკნელს, შეიძლება განვსაზღვროთ ∆ G სიდიდე:
1. G A =aG0A + a(RT ln C A )
2. GB =bG0B + a(RT ln C B )
3. GC =cG0C + a(RT ln C C )
4. G D=dG0D + a( RT ln C D ) (10)
∆ G [ ( 3 ) + ( 4 ) ]-[ ( 1 ) + ( 2 ) ] ;( G C +G D )− ( G A +G B )

შესაბამისად
C d
0 0 0( CC ) ( C D )
∆ G = ¿ ¿ +dG −aG −bG ) + RT ln
D A B a b (11)
(C A) ( C B)
ფრჩხილებში მყოფი რეაგენტებისა და რეაქციის პროდუქტების
სტანდარტული თავისუფალი ენერგია შევცვალოთ ∆ Ǵ0, რომელსაც უწოდებენ
რეაქციის სტანდარტულ თავისუფალ ენერგიას, სადაც
∆ Ǵ 0 =∑ G 0პრ−¿ ∑ G 0რეაქ ¿ (12)
ეს საშუალებას გვაძლევს მივიღოთ საბოლოო განტოლება უფრო მარტივი
ფორმით:
C d
0
( CC ) ( C D ) 0
∆ G =∆ Ǵ + RT ln a b =∆ Ǵ + RT ln Q (13)
(C A) ( C B)
 38

Q- თავისი ფორმით შეესაბამება წონასწორობის მუდმივას. სიდიდეები,

რომლებიც შედიან Q წევრში , წარმოადგენენ ჭეშმარიტ კონცენტრაციებს
იმისგან დამოუკიდებლად , რამდენად განსხვავდებიან ისინი
წონასწორულისაგან.
თუ რეაქციები და პროდუქტები გვაქვს წონასწორულ კონცენტრაციებში ან
წონასწორულ წნევებში, ∆ G =0, ხოლოQ=K, სადაც K რეაქციის წონასწორობის
კონსტანტაა. ამრიგად , ამ შემთხვევისათვის შეიძლება დავწეროთ :
∆ G =0=∆ Ǵ0 + RT ln K
∆ Ǵ0 =- RT ln K (14)

ტემპერატურის გავლენა ქიმიურ წონასწორობაზე

ტემპერატურის გავლენა ქიმიური რეაქციის წონასწორობის მდგომარეობაზე

ასახავს ქიმიის ერთერთ ძირითად კანონს. ლე-შატელიეს პრინციპის თანახმად,
ენდოთერმული რეაქციის შემთხვევაში ტემპერატურის გაზრდა ხელს უწყობს
პროდუქტების წარმოქმნას , ხოლო ეგზოთერმული რეაქციის დროს კი
წონასწორობა გადაინაცვლებს საწყისი რეაგენტების წარმოქმნისაკენ.
კლაპეირონ –კლაუზიუსის განტოლების თანახმად:
P2
ln =∆ H ¿ ¿ (1)
P1
იმ შემთხვევაში როდესაც სურთ გამოსახონ ტემპერატურისაგან წონასწორობის
კონსტანტის და არა ორთქლის წნევის დამოკიდებულება,იყენებენ
ექვივალენტურ ვანტ-ჰოფის განტოლებას.
K2
ln =∆ H 0 ¿ ¿ (2)
K1
სადაც ∆ H 0- რეაქციის სტანდარტული სითბოა (ენერგიის ცვლილება) რომელიც
იგულისხმება უცვლელია საკვლევი ტემპერატურის მთელ დიაპაზონში.ვანტ-
ჰოფის განტოლება საშუალებას გვაძლევს გავითვალოთ ∆ H 0, თუ ვიცით
რეაქციის წონასწორობის მუდმივას მნიშვნელობა ორ სხვადასხვა
ტემპერატურაზე და თუ გვაქვს საფუძველი ჩავთავალოთ , რომ ∆ H 0 არაა
დამოკიდებული ტემპერატურაზე.უკეთესია, თუ წონასწორობის კონსტანტას
გავზომავთ ტემპერატურის მინიმუმ სამ სხვადასხვა მნიშნელობაზე, ამ
შემთხვევაში შეიძლება გამოვიყენოთ განტოლების დიფერენციალური ფორმა :
d ( ln K )
∆ H0
1 = (3)
d R
T
 39

1
და ავაგოთ ln K -ს. T -ზე დამოკიდებულების გრაფიკი. თუ
∆ H 0 ნამდვილად არაადამოკიდებული ტემპერატურაზე ,ტემპერატურის საკვლევ
∆ H0
ინტერვალში, მაშინ ფარდობა - იქნება მუდმივი, და გრაფიკი მოგვცემს
R
წრფეს. ხოლო თუ გრაფიკი მიიღება მრუდი . ეს ნიშნავს რომ მისი დახრილობა
(და შესაბამისად ∆ H 0-იც) იცვლება მოცემულ ტემპერატურულ ინტერვალში.
რეაქციის სითბო (∆ H 0 ¿ წარმოადგენს საბოლოო (H პრ- აღინიშნება
პროდუქციების ენტალპია) და საწყისი (Hრეაქ- აღინიშნება რეაგენტების
ენტალპია) მდგომარეობის ენტალპიის სხვაობას ე.ი.
∆ H = H პრ- Hრეაქ
მუდმივი წნევის დროს
∂ ∆H ∂ H პრ ∂ H რეაქ
∂T P[=
∂T P
−][ ∂T P ] [
(4 ) ]
როგორც ვიცით : ∆ H =nC´ P ( T 2−T 1 ) =n C´ P ∆ T (5) აქედან
∂ ∆H
[ ∂T ]
=C P პრ−C P რეაქ =∆ C P (6)
თუ ინტეგრებას ვატარებთ მუდმივი 1ატმ.წნევის დროს, ∆ H
ტოლია∆ H 0
T2
0 0
∆ H -∆ H =∫ ∆ C P dT
T2 T1 (7)
T1

იმ შემთხვევაში თუ ∆ C P სიდიდე არაა დამოკიდებული ტემპერატურაზე

(მუდმივია , მაგრამ არაა ნულის ტოლი) (7)-დან მივიღებთ
∆ H 0T -∆ H 0T =∆ C P ( T 2−T 1 ) (8)
2 1

საიდანაც ჩანს , რომ H აში არაადამოკიდებული ტემპერატურაზე. თუ ∆ C P =0,

ე .ი . რ ეაგენტისადა პროდუქტების სითბოტევადობა ერთნაირია ,მაშინ ∆ H 0
არაა დამოკიდებული ტემპერატურაზე . თუ პროდუქტებისა და რეაგენტების
სითბოტევადობა დამოკიდებულია ტემპერატურაზე, მაშინ ∆ H 0-ის ცვლილება
ტემპერატურის ცვლილების დროს გამოსახება როგორც:
T2
1 1
0 T2
[ ∆ H ] =n
T1 [ aT + b T 2 + c T 3 +… .
2 3 ]
T1
(9)

ბიოქიმიკოსები და ბიოფიზიკოსები იკვლევენ რეაქციებს, რომლებიც

ხორციელდებიან წყალხსნარებში.წყალში მიმდინარე რეაქციისათვის
დამახასიათებელია რეაგენტებისა და პროდუქტების C P-ს მნიშვნელობათა
მნიშვნელოვანი სხვაობა, რის გამოც ∆ H 0 იცვლება ტემპერატურის
ცვლილებასთან ერთად.ამ მოვლენის ერთ-ერთი შესაძლო მექანიზმი შეიძლება
 40

განვიხილოთ მარტივი ალიფატური ნახშირწყალბადების გადატანის დროს

არაპოლარული ხსნარიდან წყალში.მაგ. ბუთანის შემთხვევაში ასეთი
კალ
გადატანის დროს ∆ G=6 მოლ 250 C-ზე.∆ G0-ის დადებითი მნიშვნელობა
განპირობებულია ნახშირწყალბადების დაბალ ხსნადობით წყალში,
მიუხედავად ამისა აქედან არ გამომდინარეობს, რომ ბუთანის წყალში დაბალი
ხსნადობა შეიძლება აიხსნას ენტალპიის არასასურველი ცვლილებით 250 C -ზე,
კალ
∆ H 0 არაა დიდი (≈−0,8 ), რაც ხელის უწყობს ბუთანის გადასვლას
მოლ
წყალხსნარში, მაგრამ გადასვლას თან სდევს ენტროპიის მნიშვნელოვანი
კალ
შემცირება [∆ S =- 22 მოლ ¿, ჭარბათ აკომპენსირებს დელტა H-ის მცირე
უარყოფით მნიშვნელობას, რასაც საბოოლოოდ მივყავართ დელტა G -ის
დადებით მნიშვნელობამდის. ∆ H 0 -ის და ∆ S 0 -ის ნიშნების აზრი გახდება
გასაგები, თუ ჩვენ დავუშვებთ , რომ ბუთანის ტიპის ნახშირწყლები
აიძულებენ ისე მოიქცნენ მათი გარშემო მყოფი წყლის მოლეკულები, თითქოს
ისინი გაცივებულნი არიან.მართალც, წყალს , რომელიც გარს აკრავს
ნახშირწყალბადს, ხშირად განიხილავენ,როგორც „ყინულის მსგავს“ ან
როგორც „აისბერგის“წარმომშობს, მაგრამ ეს სრულიად არ ნიშნავს , რომ ასეთი
წყალი უნდა წააგავდეს ჩვეულობრივ ყინულს. წყლის უფრო მაღალი
სტრუქტურირება , შესაძლებელია, გამოისახება დამატებითი წყალბადური
ბმების წარმოქმნაში წყლის მოლეკულებს შორის, ანდა უკვე არსებული
წყალბადური ბმების სიმტკიცის გაზრდაში ,.შესაძლებელია ერთდროულად
ორივე ეფექტს აქვს ადგილი. ახალი წყალბადური კავშირების გაჩენამ ან უკვე
არსებულის განმტკიცებამ უნდა მიგვიყვანოს სითბოს გამოყოფამდის. ე.ი.
∆ H 0 -ის უარყოფითი მნიშვნელობამდის. ამასთან,“ყინულისმსგავსი“
სტრუქტურის წარმოქმნა მოითხოვს წყლის მოლეკულების თავისუფალი
მოძრაობის შეზღუდვასა და ამიტომ დელტა G ეს გააჩნია უარყოფითი
მნიშვნელობა.
მრავალი ბიოლოგიურად აქტიური მოლეკულები შეიცავენ
ნახშირწყალბადურ ნაშთებს. მაგ.ცილები , რომლებიც შეიცავენ ისეთი
ჰიდროფობული ამინომჟავების ნაშთებს , როგორიცაა L- ლეიცინი და L-
იზოლეიცინი , ასევე ტრიგლიცერიდები, რომლებიც შეიცავენ ცხიმოვან
მჟავეებს დაკავშირებულს კავშირებით გრძელ ნახშირწყალბადურ
ჯაჭვთან.უშვებენ , რომ წყალი ამ ნივთიერებებთან ურთიერთქმედების დროს
იცვლის თავის სტრუქტურას ანალოგიურად იმისა , როგორც იგი იქცევა
ბუთანთან ურთიერთქმედებისას.
 41

ბიოლოგიურად აქტიური მოლეკულები შეიძლება არსებობდნენ სხვადასხვა

კომფორმაციის სახით, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვადებიან გამხსნელის
მოლეკულებში ნახშირწყალბადური ფარგმენტების შეღწევის
ხარისხით.ნახშირწყალბადური ფრაგმენტების ექსპონირებას გამხსნელის
მიმართ მივყავართ ახლო მდებარე წყლის მოლეკულების გარსის სივრცითი
განლაგების შეცვლასთან და უფრო „ყინულისმაგვარი“ სტრუქტურის
წარმოქმნასთან.ასეთ გარდაქმნას თან უნდა ახლდეს ,როგორც უკვე
ავღნიშნეთ ,ენტროპიის დიდი უარყოფითი ცვლილება და დადებითი წვლილი
თავისუფალი ბიოლოგიური აქტიური მოლეკულების უფრო სტაბილურ
კონფორმაციაში ( ე.ი. ისეთ კომფორმაციაში, რომელთაც მცირე თავისუფალი
ენერგია გააჩნიათ)წყლის მოლეკულების კონტაქტი მაკრომოლეკულების
ჰიდროფობულ უბნებთან დაყვანილია მინიმუმამდის . გლობულარული
ცილებში ეს მიიღწევა პოლიპეპდიტურ უბნებთან, პოლიპეპდიტური
ჯაჭვების კომპაქტურ სტრუქტურებად დახვევის საშუალებით, რომლებშიც
ამინომჟავური ჰიდროფობური ნაშთების უმეტესობა იმყოფება გლობულის
შიგნით და არა კონტრაქცირებს გამხსნელთან .ამის გამო, ყინულისმსგავი
“სტრუქტურა , რომელიც მოითხოვს ენტროპიის მნიშვნელოვან შემცირებას, არ
წარმოიქნება:
განვიხილოთ ახლა ტემპერატურის გავლენა სისტემაზე ბუთანი წყალი.
ბუთანის წყალხსნარს გააჩნი CP-ს უფრო მაღალი მნიშვნელობა , ვიდრე
თითოეულ ცალკე. ბუთანის წყალხსნარის პარციალური მოლალული
კალ
სითბოტევადობის მუდმივი წნევის დროს ტოლია 80 გრად . მოლ . თხევადი
კალ
ბუთანის სითბოტევადობა ≈ 30 გრად . მოლ .რატომაა საჭირო ბუთანის
წყალხსნარში ტემპერატურის ასაწევად უფრო მეტი სითბო, ვიდრე ბუთანისა
და წყლის, იგივე გრადუსებით, ტემპერატურის ასაწევად ცალ-ცალკე? ამის
ახსნა შესაძლებელია , თუ დავუშვებთ, რომ ბუთანის წყლის გარემომცველობა
უფრო „ყინულისმაგვარია“ და ბუთანის წყალხსნარში ტემპერტურის
გაზრდისთვის , იმ სითბოს გარდა , რომელიც საჭიროა ბუთანისა და წყლის
ტემპერატურის ასაწევად ცალ -ცალკე, ჩვენ უნდა სისტემას გადავცეთ
დამატებითი სითბო, რომელიც საჭიროა წყლის ყინულისმსგავსი
სტრუქტურის გასადნობად , რომელიც გარს აკრავს ბუთანს,სწორედ ეს
დამატებითი სითბო ხსნის ∆ c p -ს დადებით ნიშნის, რომელიც
განპირობებულია ბუთანის გახსნით წყალში.თუ ჩავთვლით , რომ
ბიოლოგიურად აქტიურ მოლეკულებში ნახშირწყალბადური ნაშთები ისევე
იქცევიან , როგორც ამას აკეთებს ბუათანი, მაშინ უნდა ვიცოდეთ
 42

პროდუქტებისა და რეგენტების სითბო ტევადობას შორის სხვაობა,ნებისმიერი

რეაქციებისათვის, რომელთა დროსაც იცლება წყლის მოლეკულებისთვის
ნახშირწყალბადების ნაშთებთან შეღწევის ხარისხი, რასაც თან სდევს
ჰიდროფობული ურთიერთქმედების ცვლილება, რიბონუკლიაზის სითბური
კალ
დენატურაციისთვის ∆ c p ტოლია 2 გრად . მოლ ,30 0 C–ზე. C p – ს ასეთი დიდი
მნიშვნელობა შეესაბამება წარმოდგენას იმის შესახებ , რომ ზოგიერთი
ამინომჟავების ნაშთების ჰიდროფობული გვერდითი ჯგუფები,
დენატურაციის დროს ამოდიან ცილის გლობულის შიდა უბნიდან და
შეუძლიათ კონტაქტში მოვიდნენ გამხსნელთან.რიბონუკეაზისა და სხვა
მრავალი ცილების სითბური დენატურაციისთვის, დამახასიათებელია
დენატურაციის ∆ H 0 დამოკიდებულება ტემპერატურაზე.

ელექტრიტული დისოციაციის თეორია

ელექტროლიტების ხსნარები
ძლიერი და სუსტი მჟავეები

ჯერ კიდევ ელექტროლიტური დისოციაციის თეორიის ჩამოყალიბების დროს, არენიუსის

მიერ, ვანტ-ჰოფმა შეამჩნია,რომ უმრავლესი მარილების წყალხსნარები, ასევე მჟავეებისა და
ფუძეების ხსნარები,არ ემორჩილებიან ოსმოსურ წნევას, რომელიც მოსალოდნელია
განტოლებით:
П=CRT (1)
იმისათვის , რომ განტოლება სამართლიანი დარჩეს, ვანტ-ჰოფმა დამატებით შემოიტანა
ემპირიული მუდმივა i
П=iCRT (2)
ვანტ- ჰოფი თავიდანვე თვლიდა, რომ i სიდიდე თითოეული ნივთერებისთვის მუდმივი
სიდიდეა , და მას ითვლიდა ექსპერიმენტული ოსმოსური წნევის გაყოფით ე.წ. იმავე
მოლარობის „ ნორმალური“ ხსნარების ოსმოსურ წნევაზე.
„ნორმალურ „ ხსნად“ ნივთიერებად აღმოჩდნენ ყველა არადისოცირებადი ნივთიერებები,
კერძოდ სახაროზა და შარდოვანა .ოსმოსურ წნევასთან შეუღლებულ ყველა სხვა თვისებები,
შეიძლება გამოგვესახა ანალოგიური გამოსახულებებით:

П ექს ∆ T გაყ . ექს . ∆ T დუღ. ექს .

i= = = =¿ ¿ ¿
П თეორ ∆ T გაყ . თეორ ∆ T დუღ. ექს .

საჭირო იყო დამზერილი გადახრის ახსნა. არენიუსმა აჩვენა , რომ i- არა მუდმივი სიდიდე
და ეს სიდიდე დამოკიდებულია კონცენტრაციებზე .
 43

არენიუსის თეორიის თანახმად მჟავები , ფუძეები და მარილები წყალხსნარებში

განიცდიან დისოციაციას ამა თუ იმ ხარისხით. ამას მივყავართ ნაწილაკების რიცხვის
გაზრდასთან ხსნარებში, რასაც თან მოსდევს ოსმოსური წნევის ზრდა, გაყინვის
ტემპერატურის შემცირება და სხვა.არენიუსი ამ დროს არ ანსხვავდებდა ერთმანეთისგან
ძლიერ ელექტროლიტებს , როგორიცაა ტუტე მეტალების ჰოლაგენები, რომლებიც ,
როგორც ახლაა ცნობილი, მთლიანად იონიზირებულ მდგომარეობაში არიან, და სუსტ
ელექტროლიტებს მაგ. ცხიმოვანი მჟავების რიგის დაბალ წევრებს.შემდეგ გამოირკვევა ,რომ
სუსტი და ძლიერი ელექტროლიტების შემთხვევაში საჭიროა სხვადსხვა მათემატიკური
მიდგომა.არენიუსის თეორიის საწინაარმდეგო მთავარი შენიშვნა მდგომარეობდა იმაში ,
რომ მოლეკულის დაყოფისათვის დამუხტულ ნაწილაკებში საჭიროა მეტად დიდი
ენერგიის დახარჯვა . მაგრამ ამ დროს არ ითვალისწინებდნენ წყლის დიელექტრიკულ
მუდმივას, რომ წყალში . იონებად დასაშლელად არც თუ დიდი ენერგიაა საჭირო. მეორე
შენიშვნა, არენიუსის თეორიის წინაარმდეგ, იყო ფართოდ გავრცელებული მოსაზრება, რომ
იონებად დაშლა (დისოციაცია), რომელიც განსაზღვრავს ელექტროლიტების
გამტარელობას,ხდება უშუალოდ მოდებული ელექტრული ძაბვის შედეგად, მაგრამ,
როგორც არენიუსმა აჩვენა , გახსნილი ნივთიერების დისოციაციის ხარისხი ერთიდაიგივეა
იმისგან დამუკიდებლად შეფასებულია იგი გამტარებლობის მიხედვით თუ სხვა
შეუღლებული თვისების მიხედვით. რადგან,ამ შეუღლებულ თვისებებს განსაზღვრავდნენ
მოდებული ძაბვის გარეშე. აქედან პირდაპირ გამომდინარეობდა, რომ დისოციაცია ხდება
გახსნის პროცესში და არა გარეშე ველის გავლენით.არენიუსი მოლეკულებსა და იონებს
შორის ელექტროლიტების ქცევაში სხვაობას მიაწერდა იონიზაციის სხვადასხვა ხარისხს ,
გულისხმობდა რა, რომ განზავება წონასწორობას გადასწევს დისოციაციისა ან
იონიზაციისაკენ .მართლაც სუსტი ელექტროლიტებისათვის არენიუსის თეორია სრულად
გამოსადეგია, მაგრამ ძლიერი ელექტროლიტებისათვის იძლევა არადამაკმაყოფილებელ
შედეგებს რაოდენობრივი თვალსაზრისით.

სუსტი ელექტროლიტები

სუსტ ელექტროლიტებს მიეკუთვნებიან კოვალენტური ნაერთები, რომლებიც წყალში

განიცდიან ნაწილობრივ დისოციაციას.დისოციაცია დაკავშირებულია კოვალენტური
კავშირის პოლარიზაციასთან, რომლის ხარისხიც განსაზღვრავს წარმოქმნილი იონების
რიცხვს.კარგ მაგალითს შეიძლება წარმოადგენდნენ ქლორძმარმჟავეები. თუ ძმარმჟავას α -
ნახშირბადს მიმდევრობით მივუერთებთ ერთ, ორ და საბოოლოოდ ქლორის სამ ატომს,
ელექტრონების წანაცვლება ქლორის ატომების გავლენის გამო, გამოიწვევს კარბოქსილის
ჯგუფის OH კავშირის პოლარიზაციის გაძლიერებას.სამქლორძმარმჟავაში ელექტრონული
წყვილი იმდენად ძლიერადაა წანაცვლებული ჟანგბადის მხარეს, რომ ეს მჟავა წყალში
ძლიერ იქნება დისოცირებული.დისოციაციის მუდმივების შედარება გვიჩვენებს , რომ k
სიდიდე სამქლორძმარმჟავას შემთხვევაში ტოლია 0,2 მოლ/ლ, ხოლო ძმარმჟავისათვის
მხოლოდ 1,86*10-5 მოლ/ლ.
სუსტი ელექტროლიტების შემთხვევაში, ჩვენთვის საინტერესო პარამეტრს წარმოადგენს
დისოციაციის ხარისხი.-α . α ყოველთვის 1-ზე ნაკლებია . დისოციაციის ხარისხი შეიძლება
 44

განვსაზღვროთ გამომდინარე ვანტ-ჰოფის შემასწორებელი მუდმივას i –ს საშუალებით, იგი

წარმოადგენს ექსპერიმენტალურად გაზომილი შეუღლებული სიდიდის ფარდობას მის
თეორიულ მნიშვნელობასთან, როდესაც დისოციაციას არა აქვს ადგილი .მაგ.ფარდობა ∆ T გ
ექს/ ∆ T გ.თეორ. .ვანტ-ჰოფის მამრავლი ტოლია სუსტი ელექტროლიტის ხსნარში არსებული

ნაწილაკების რიცხვის ფარდობისა ნაწილაკებთან,რომელიც გვექნებოდა ხსნარში , რომ

დისოციაციას არა ქონდეს ადგილი.
თუ ჩვენ 1მოლ ნივთიერებას გავხსნით 1ლიტრ გამხსნელში და ჩავთვლით, რომ
დისოციაციას განიცდის α მოლი, მაშინ არადისოცირებული მოლეკულების მოლების
რიცხვი ტოლი იქნება (1-α ) მოლ/ლ. თუ იონების რიცხვს, რომელიც მიიღება ერთი
მოლეკულის დისოციაციის დროს ავღნიშნავთ n,მაშინ იონების კონცენტრაცია იქნებაnα ,
ხოლო ნაწილაკის საერთო რიცხვი 1ლ ხსნარში ტოლია (1-α ¿+ ¿ nα ( ¿ ) რადგან
∆ T გ .დამზ . რეალურად არსებულინაწილების საერთო რიცხვი
і= =
∆ T გ .თეორ . ნაწილებისრიცხვი დისოციაციის გარეშე
(1−α )+n α i–1
( ¿ ) -ის ჩასმით მივიღებთ: і= ე.ი. α =
1 n−1
უსასრულო განზავების დროს რიცხვი i მიისწრაფის n-ისკენ. თუ ეს რიცხვი ნამდვილად
ტოლი გახდებოდა n-ის ტოლი მაშინ α =1 და დისოციაცია იქნება 100% -იანი.სუსტი
ელექტროლიტების შემთხვევაში ამას არასოდეს არა აქვს ადგილი .მაგ. გავთვალოთ
დისოციაციის ხარისხი ქლორძმარმჟავასათვის (0,08M),რომლისთვისაც
∆ T გ .დამზ . −0.168
∆ T გ. დამზ .=−0.168 ℃ . і= = =1.13
∆ T გ .თეორ . 0.08(−1.86)
1.13−1
α= =0.13 (13%-იანი დისოციაცია) ;n=2 ამ მაგალითში ( ერთი მოლეკულის
2−1
დისოციაცია იძლევა 2 იონს)

ძლიერი ელექტროლიტები

მრავალი ძლიერი ელექტროლების მოლეკულები, მაგ.როგორიცაა KCl, მთლიანად არიან

გაყოფილი იონებად მყარ მდგომარეობაშიც კი; ამ შემთხვევაში არა აქვს აზრი აღვწეროთ
მათი დისოციაცია წონასწორობის განტოლებით და დისოციაციის მუდმივას
დახმარებით.ამასთან ერთად ჩვენ ვერ ვხედავთ , რომ გაყინვის ტემპერატურის შემცირება
KCl-ის შემთხვევაში, ორჯერ აჭარბებდეს თეორიულ მნიშვნელობას. 1923წ. დებაიმ და
ჰიუკელმა შემდეგნაირად ახსნეს ეს ფაქტი:იონები, რომლებიც იმყოფებიან ხსნარებში,
მართალია დაცილებული არიან ერთმანეთისგან გამხსნელის მოლეკულების ფენით, მაგრამ
მაინც განიცდიან სუსტ მიზიდვას.რაც მაღალია კონცენტრაცია,მით უფრო ახლოს
იმყოფებიან იონები ერთმანეთთან.ამის შედეგად,გახსნილი ნივთიერების ნაწილაკებს, უკვე
აღარ გააჩნით მოძრაობის სრული თავისუფლება და ამა თუ იმ საშუალებით იძულებულნი
არიან მიიღონ გარკვეული ურთიერთორიენტაცია. თითოეული გარშემორტყმული
აღმოჩნდება საწინააღმდეგო იონების „ატმოსფეროთი“რაც გარკვეულად ზღუდავს მის
მოძრაობის თავისუფლებას, .გახსნილი ნივთიერების იონების მოძრაობის შეზღუდვის გამო
, სუსტდება მათი გავლენა გამხსნელის აორთქლების პროცესზე, ამიტომ , გამხსნელის
 45

ორთქლის წნევა მცირდება უკვე არა მკაცრად არსებული იონების რიცხვის

პროპორციულად , არამედ რამდენადმე მცირედ.

აქტიურობის კოეფიციენტი
ნივთიერების ეფექტური კონცენტრაცია ხსნარში გამოისახება მისი აქტივობის
საშუალებით,რომელიც განსხვავდება აბსოლუტური კონცენტრაციისაგან , რომელიც
ტოლია ნივთიერების მოლების რიცხვისა 1ლიტრ ხსნარში.აქტიურობა დაკავშირებულია
კონცენტრაციასთან პროპორციულობის კოეფიციენტით, რომელსაც ეწოდება აქტიურობის
კოეფიციენტი და აღინიშნება γ სიმბოლოთი, შესაბამის განტოლებას აქვს სახე:
a=γc
სადაცa−¿აქტიურობაა,С-ნივთიერების კონცენტრაცია. როგორც a, ასევე C-ს გამოსახავენ
მოლი/ლ-თან.უსასრულო განზავებისას აქტიურობის კოეფიციენტი მიისწრაფის ერთისაკენ.
ელექტროლიტის სხვადასხვა იონების აქტიურობა, საერთოდ რომ ვთქვათ, არაა ერთნაირი
ისე რომ ნაერთის აქტიურობის ქვეშ ჩვენ ვგულისხმობთმისი იონების საბოოლოო
აქტიურობას.ერთგვაროვანი ელექტროლიტის საშუალო აქტივობა გამოისახება a± და
მოიცემა განტოლებით:
a±= √a +¿a ¿ ¿
−¿

ანალოგიურად , აქტიურობის კოეფიციენტს გამოსახავენ როგორც ელექტროლიტის

იონების აქტიურობის საშუალო კოეფიციენტს:
γ ±=√ γ +¿γ ¿ ¿
−¿

დებაი -ჰუკელის კანონი განზავებული ხსნარისთვის და იონური ძალის ცნება

დებაისა და ჰუკელის მიერ მოცემული იქნა γ ის გათვლის მეთოდი . ზოგადად დებაი –
ჰუკელის განტოლება ჩაიწერება შემდეგნაირად:
A √I
(
−ln γ = z
2
)
1+ Br √ I
(1)

სადაც;
1 1
e2 2 πNe 2 2 2 πNe2 2
A= (
DKT 1000 DKT ) ;B=2 ( )
1000 DKT
;

r -მანძილი იონების შორის მათი მაქსიმალური დაახლოების დროს.ჩვენი მიზნებისთვის

მოსახერხებელია დებაი -ჰუკელის განტოლება წარმოვადგინოთმისი ზღვრული ფორმით,
რომელიც შეესაბამება განზავებულ წყალხსნარებს 250C ტემპერატურაზე.ამ განტოლების
უფრო ზოგად ფორმაზე გადასვლა ,სხვა მნიშვნელობებისათვის შეიძლება
განვახორციელოთ მუდმივების შესაბამისი შეცვლით.ზღვრულ ფორმაში (1) განტოლებას
აქვს შემდეგი სახე:
−ln γ=0.51 Z 2 √ I (2)

სადაც Z-იონის მუხტია (ელექტრონის მუხტის ერთეულში) რომლისათვისაც გაითვლება

აქტიურობის კოეფიციენტი -γ ,ხოლო I- ხსნარის იონური ძალაა, აღებული ყველა
 46

ნივთიერების გათვალისწინებით, რომლებიც იმყოფებიან ხსნარში და განიცდიან

დისოციაციას . იონური ძალა წარმოადგენს ლუისის მიერ შემოტანილ მოსახერხებელ
პარამეტრს,რომელიც გამოსახავს ყველა გახსნილი ნივთიერებების კონცენტრაციას და ამავე
დროს ითვალისწინებს როგორც მათ მოლარობას (მოლიალობას) ისე მათ მუხტს.თუ იონის
ქცევა განისაზღვრება იონური ატმოსფეროს გავლენით,ლოგიკურია განვიხილოთ ყველა
იონები , რომლებიც გვაქვს ხსნარში. ბიოლოგიურ ობიექტებთან მუშაობისას პრაქტიკულად
ჩვენ არასდროს არ გვაქვს ისეთი ხსნარები , რომლებიც შეიცავენ მხოლოდ ერთ
ნივთიერებებს ,მაგრამ ზოგიერთი ელექტროლიტების კონცენტრაცია შეიძლება იყოს ისე
მცირე , რომ ის შეიძლება უგულებელვყოთ. მაგ. PH-ის ინტერვალში 4- დან 10-მდის
იონები , რომლებიც წარმოიქმნებიან თვით წყლის დისოციაციის შედეგად, შეიძლება
უგულვებელყოთ, რადგან მათი კონცენტრაცია , გახსნილი ნივთიერებების
კონცენტრაციებთან შედარებით მცირეა .იონური ძალა განისაზღვრება ,როგორც ყველა
იონების კონცენტრაციების ნახევარჯამი, გამრავლებული მათი მუხტის კვადრატზე:
1
I = ∑ C i Z2i ( 3 )
2
i -ინდექსი მიეკუთვნება i−¿ ურ იონს.

მჟავურ-ფუძოვანი წონასწორობა

ბრენსტედისა და ლოურის თანახმად მჟავეები წარმოადგენენ პროტონების დონორებს,

ხოლო ფუძეები პროტონებს- აქცეპტორებს. თუმცა ჩვენ ვიცით, რომ წყალხსნარებში (H +)
თავისუფალი სახით არ არსებობენ, რადგან ისინი ყოველთვის არიან სოლვატირებული
(H3O+-ის წარმოქმნით) ან სოლვატირდებიან უფრო მაღალი რიგის კომპლექსებში.
მიუხედავად ამისა სიმარტივისათვის წყალბადის იონებს ჩვენ ავღნიშნავთ H+-ით . კიდევ
ერთი შეზღუდვა მდგომარეობს იმაში , რომ ჩვენ განვიხილოთ საკმაოდ სუსტ მჟავეებს და
ფუძეებს , რომელთა დისოციაციის მუდმივა იმყოფება შუალედში 1დან 10 -14 -ის
ფარგლებში
იმ შემთხვევაში , როდესაც დისოციაციის განტოლება შეიძლება გამოვხატოთ ფორმით :
+¿ ¿
−¿+ H ¿
HA H 2 O A
→

HA და A- კომპონენტებზე ამბობენ , რომ ისინი წარმოადგენენ შეუღლებულ წყვილს. HA

წარმოადგენს შეუღლებულ მჟავას–პროტონის დონორს), ხოლო A- -შეუღლებულ ფუძეს
(პროტონის აქცეპტორს). ზუსტად ასეთივე აზრი გააჩნია განტოლებას .
+¿¿
+ H 2 O B+ H
BH →
←

სადაც BH+ შეუღლებული მჟავაა, B- შეუღლებული ფუძე. ასეთი შეუღლებული მჟავეები და

ფუძეები ყოველთვის არ წარმოადგენენ მჟავეებსა და ფუძეებს, ზოგადი აზრით, მაგ,
დისოციაციის დროს;
+ ¿¿

H 3 COOH H 2 O C H 3 CO O−¿+H ¿
C →
←
 47

აცეტატის ანიონი წარმოადგენს ფუძეს .ანალოგიურად

+¿¿
+¿ H 2 O N H 3+ H ¿
NH →
←
4

ამონიუმის იონი წარმოადგენს მჟავას.

ორგანული ფუძეების დისოციაციის დროს ბიოქიმიკოსები ირჩევენ ფორმას, რომელიც
მოყვანილია ბოლო მაგალითში– ამიაკის სახით.
ტიტრაციის მრუდი
Ka მჟავური დისოციაციის მუდმივას ცხად აზრს გვაძლევს სუსტი მჟავას გატიტვრის
მრუდი . გატიტვრის მრუდს იღებენ ექსპერიმენტალურად , უმატებენ რა სუსტი მჟავის
ხსნარს მცირე რაოდენობის სტანდარტულ ფუძის ხსნარს და განსაზღვრავენ თითოეული
დამატების შემდეგ PH-ის მნიშვნელობა.ფუძის ხსნარის იგივე მოცულობებს უმატებენ
სუფთა გამხსნელს და ამრიგად მიღებული შესწორებელ მრუდით აკალიბრებენ მჟავის
გატიტვრის მრუდს. მიღებულ შედეგებს გამოსახავენ გრაფიკულად, რომელზედაც
ორდინატაზე გადაზომავენ დამატებულ სტანდარტული ფუძის მოცულობას, ხოლო
აბსცისაზე PH -ის შესაბამის მნიშვნელობას. მრუდს გააჩნია S-ის ფორმა , რაც იმას ნიშნავს,
რომ PH-ის ცვლილება არაა მუდმივი. თავდაპირველად PH-იცვლება სწრაფად, რაზედაც
მიუთითებს მრუდის ქვედა ბოლო, შემდეგ PH იცვლება მცირედ, ხოლო შემდეგ მრუდი
გადის ისევ ჰორიზონტალირ უბანზე. სადაც PH ისევ იცვლება სწრაფად. ქიმიური
თვალსაზრისით მრუდის ფორმაზე ძირითად გავლენას ახდენს სუსტი მჟავას დისოციაცია .
ჰიდროქსილის იონების გარკვეული კონცენტრაციის მიღწევის შემდეგ მჟავა იწყებს
პროტონების გაცემას .შკალაზე PH-ის იმ მნიშვნელობას შესაბამისი წერტილის მდებარეობა,
რაც შეესაბამება დისოციაციის მომენტს, განისაზღვრება თვისებებით, რომელიც შინაგანად
ახასიათებს თითოეულ ჯგუფს, რომელთაც შეუძლიათ პროტონების გაცემა.
გამონთავისუფლებული პროტონები უერთდებიან ჰიდროქსილის იონებს, ხოლო PH-ის
მნოშვნელობა დისოციაციის პროცესში რჩება მუდმივი. როდესაც მჟავის დიდი ნაწილი
გადავა დეპროტონირებული მდგომარეობაში, ჩვენ ვაკვირდებით მრუდის გასვლას ზედა
ჰორიზონტალურ უბანზე. ახალი ჰიდროქსილის იონების გასანეიტრალებლად , პროტონები
თითქმის აღარ გვაქვს და PH ისევ იზრდება .
+¿ ¿
−¿+ H ¿
როგორც უკვე ავღნიშნეთ დისოციაციის განტოლ ებას აქვს შემდეგი სახე: HA H 2 O A (1)
→
ორმაგი ისარი გვიჩვენებს წონასწორობას პირდაპირ და შებრუნებულ რეაქციებს შორის ,
რაც გვაძლევს ჩაცთვალოთ HA სუსტ მჟავად .დისოციაციის ეს განტოლება შეიძლება
ჩაიწეროს ასეც:
−¿¿

HA+ H 2 O⇄ H 3 O−¿+ A ¿ ( 2 )
თუმცა განტოლება ამ შემთხვევაში ასახავს უფრო რეალურ სურათს , მაგრამ მას გააჩნია
რიგი უხერხულობანი, მაგალითად პროტონი წარმოდგენილია H3O+ ფორმით, რაც სწრაფი
კითხვისას შეიძლება ვერ გავარჩიოთ H2O-სგან, შეიძლება უფრო სწორი იყოს პროტონის
ჩაწერა არა როგორცH3O+ არამედH9O4+ ან მსგავსად. (2)-ში წყალი გამოდის ერთერთი
რეაგენტის როლში , მაგრამ წონასწორობის კონსტანტის გამოსახულებიდან იგი ამოვარდება
(კერძოდ Ka -კონსტანტისათვის) რადგან მისი კონცენტრაცია მუდმივია. სიმარტივისთვის
 48

წყლის დისოციაციას ჩავწეროთ როგორც:

−¿¿

H 2 O ⇄ H +¿+O H ¿
ხოლო სუსტი მჟავის დისოციაციას (1) -ლი ფორმულით. მჟავური დისოციაციის მუდმივა
Ka დაკავშირებულია რეაგენტებთან და (1) -ის პროდუქტებთან მოქმედ მასათა კანონით.
Ka=¿ ¿ ( 3)

სადაც კვადრატულ ფრჩხილებში ჩასმული წევრები წარმოადგენენ კომპონენტების

აქტივობას .ასეთი სახით Ka მუდმივას ეწოდება წონასწორობის თერმოდინამიკული
კონსტანტა, და მისი გამოყენება შემოსაზღვრულია იდეალურიდან უსასრულოდ
განზავებული ხსნარებით.თუ კვადრატულ ფრჩხილებში აქტივობის მაგივრად
მოთავსებულია (ჩასმულია ) კონცენტრაციები, მაშინ კონსტანტა აღინიშნება Kal -ით და მას
ეწოდება წონასწორობის მოჩვენებითი კონსტანტა.შემდეგში ჩვენ ვისარგებლებთ
ძირითადად მოჩვენებითი მუდმივით.
წყლის დისოციაციის კონსტანტა 25 0 C -ზე:
K=¿ ¿ = 1.8*10-16 mol/L (4 )

რადგან წყალი დიდი რაოდენობითაა მისი კონცენტრაცია მუდმივია და ტოლია 55,56

მოლ/ლ.თუ მას ჩავსვავთ დისოციაციის მუდმივას გამოსახულებაში, მისთვის ვიღებთ ახალ
გამოსახულებას:
K ω=¿=1.01*10-14mol/L (5)

მას ჩვეულობრივ ამრგვალებენ 10-14 მოლ/ლ -მდის როგორც წონასწორობის ყველა

კონსტანტა , მუდმივა Kω დამოკიდებულია ტემპერატურაზე მაგ. 400C -ზე Kω=¿4. 10-14
მოლ/ლ .
სუფთა წყალში გვაქვს მხოლოდ H+ და OH- იონები ამიტომ ¿=10-7mol/L

ეს გამოსახულება უფრო მოსახერხებელია ჩავიწეროთ P−¿ფორმით,რომელიც შემოიღო

სორენსენმა, ამისათვის უნდა ავიღოთ უარყოფითი ლოგაროთმი განტოლების ორივე
მხრიდან, მივიღებთ, -lg¿=7
-lg¿=7
(სუფთა წყალში 250 C-ზე )
რადგან Kω -ს გამოსახულება სამართლიანი უნდა იყოს ნებისმიერი წყალხსნარისთვის .
-lg K ω=¿ -lg¿=14
p K ω=¿pH+pOH=14

ბუფერები -სუსტი მჟავები ან სუსტი ფუძეები მათი მარილების თანაობისას

ბუფერი ეწოდება ხსნარს , რომელსაც გააჩნია თვისება შეინარჩუნოს PH-ის მუდმივი
მნიშვნელობა გარკვეული რაოდენობის მჟავას ან ფუძის დამატებისას . რასაკვირველია , არც
ერთ ბუფერულ ხსნარს არ გააჩნია უსასრულო ტევადობა და თუ გავალთ ტევადობის
გარეთ, ხსნარის PH–ი მნიშვნელოვნად შეიცვლება .ერთ-ერთ ყველაზე ზუსტად
 49

მოწესრიგებული ბუფერულ სისტემას წარმოადგენს სისხლი. მართალია , ჰემოგლობინს ,

ასევე სხვა ცილებს და ფოსფატებს სისხლის ბუფერულ თვისებებში შეაქვთ გარკვეული
წვლილი ,მაგრამ მაინც მთავარ მუშა მექანიზმს სისხლის ბუფერულ თვისებებში
წარმოადგენს წყვილი- ნატრიუმის ბიკარბონატი - ნახშირის მჟავა.ამ ბუფერული სისტემის
მწყობრიდან გამოყვანას, მჟავიანობის ძლიერ გაზრდის დროს , მივყავართ PH-ის მკვეთრ
ცვლილებამდის, აქედან გამომდინარე სავალალო შედეგით.განვიხილოთ შემთხვევა ,
როდესაც ბუფერი შედგება სუსტი მჟავასა და მისი მარილისაგან; მჟავასათვის შეიძლება
+ ¿ (1 )¿

გამოვიყვენოთ უკვე ადრე განხილული განტოლება HA⇄ A−¿+H ¿

საიდანაც Ka=¿ ¿ (2)
სუსტი მჟავას მარილს ჩვენ ვთვლით მთლიანად დისოცირებულად და მისთვის არავითარი
განტოლების დაწერა, რომელიც აღწერს წონასწორულ დისოციაციას, არაა საჭირო.იმის გამო
,რომ ანიონი A- წარმოადგენს მჟავას შეუღლებულ ფუძეს, იგი ამჟღავნებს ტენდენციას
−¿+ H
ჰიდროლიზისადმი: A2 O ⇄ HA +O H ¿
−¿ ¿
მაგრამ წონასწორობა ამასთან
წანაცვლებულია მარცხნივ, წარმოქმნილი ჰიდროქსილის იონების მცირე რიცხვი
ნეიტრალდება მჟავას პროტონებით, ამიტომ ჰიდროლიზისათვის იკარგება A- იონების
იმდენად მცირე რიცხვი რომ ჰიდროლიზის პროცესი შეიძლება საერთოდ არ მივიღოთ
მხედველობაში. ზუსტ გათვლებში საჭიროა გავითვალისწინოთ A- იონების საერთო
რიცხვის გაზრდა HA დისოციაციის ხარჯზე. მიახლოვებით გათვლებში, როდესაც ჩვენ
განვიხილავთ ერთფუძიან მჟავეებს, რომელთა დისოციაციის კონსტანტა 1*10-5მოლი /ლ
რიგისაა ან უფრო მცირეა , ჩვენ ვიღებთ მხედველობაში, რომ შეუღლებული მჟავას
იონიზაცია მნიშვნელოვნად მცირდება მისი მარილის არსებობის (თანაობის)გამო. ამ
მიზეზის გამო [A- ] სიდიდეს ჩვენ ვთვლიდით A- იონების იმ კონცენტრაციის ტოლად
,რომელიც გააჩნია მარილს.ზუსტად ასევე ჩვენ ვთვლით, რომ დისოციაციის მსვლელობაში
იხარჯება იმდენად მცირე HA და ჰიდროლიზის შედეგად წარმოიქმნება იმდენად მცირე
რაოდენობის A- იონები, რომ [HA] შეიძლება ჩავთვალოთ არადისოცირებული მჟავას
საწყისი კონცენტრაციის ტოლად.წევრი [H+] ასევე მცირეა , მაგრამ იგი შედის ნამრავლში, და
არა ჯამში (ან სხვაობაში) და მისი უგულვებელყოფა არ შეიძლება.წონასწორობის
მოჩვენებითი მუდმივა ტოლია:
K ¿a =¿ ¿ (3)
-
A -მარილის წონასწორულ კონცენტრაციაა.
ხოლო [HA] მჟავას წონასწორული კონცენტრაცია. ბუფერის შემთხვევაში [H+] და [A- ]
სიდიდეები არ არიან ერთმანეთის ტოლი , ამიტომ ლოგარითმულ ფორმაში ანუ „P “
ფორმაში, განტოლება ასე ჩაიწერება p K a =pH+lg¿ ¿ (5)
¿

აქედან p H= p K a + lg¿ ¿(6)

¿

ანუ უფრო ზოგადი ფორმით.

[ შეუღლებულიფუძე ]
p H= p K a+ lg (7)
¿

[ შეუღლებული მჟავა ]

(7) განტოლებას ხშირად უწოდებენ ჰენდერსონ-ხასსელბალხის განტოლებას.იგი გამოსახავს

ზღვრულ კანონს, რომელიც გამოიყენება ბუფერების გათვლის დროს.ეს განტოლება
გვაძლევს შეფარდებას pH-სა ,pKa l და მჟავას იმ წილისა , რომელიც ნეიტრალდება
გატიტვრის პროცესში.თანაფარდობის აზრი, ცხადად ჩანს ნახ-დან. უწყვეტი ხაზი უბნის
 50

ზუსტად შუა წერტილი შეესაბამება ხსნარის შემადგენლობას რომელშიც მჟავას ფარდობა

მარილთან ტოლია 1/1. ჰენდერსონ-ხასსელბალხის განტოლებას თანახმად PH-ის
მნიშვნელობა ამ წერტილში ტოლია : p H= p K a + lg1=¿ p K a
¿ ¿

.ეს თანაფარდობა უდევს საფუძვლად სუსტი მჟავეების მოჩვენებითი დისოციაციის

მუდმივასა და მათი PK l –ის განსაზღვრას. მხედველობაში უნდა მივიღოთ, რომ იმ
შემთხვევაში. როცა მარილი წარმოიქმნება უშუალოდ ფუძით მჟავას ნაწილობრივი
განეიტრალების შედეგად ,[HA]-ს მაგივრად უნდა ჩავსვათ არა მჟავას საწყისი
კონცენტრაცია, არამედ გაუნეიტრალებელი მჟავას კონცენტრაცია.მჟავას.საწყისი
კონცენტრაცია ჩვენ უნდა ჩავსვათ მხოლოდ მაშინ , როდესაც ბუფერი შედგება მხოლოდ
მჟავასაგან და მისი მარილისაგან და არ შეიცავს ფუძეს: ტიტრაციის მრუდის შუა წერტილი,
რომელიც განისაზღვრება როგორც PK l შეესაბამება PH -ის იმ მნიშვნელობას , როდესაც
ბუფერი ამჟღავნებს ყველაზე დიდ წინააღმდეგობას PH-ის შეცვლის საწინააღმდეგოდ ამ
უბანზე მრუდს გააჩნია მაქსიმალური დახრილობა . ვან-სალაიკმა შემოიღო ბუფერული
სისტემის ძალის ცნება , რომელიც განისაზღვრება ტიტრაციის მრუდის დახრილობით ე.ი.
d (დამატებული ექვივალენტურიფუძის რიცხვი)
ბუფერის ძალა =
dpH
α
თუ ჰენდერსონ -ხასსელბალხის განტოლებას ჩავწერთ ფორმით p H= p K a + lg
¿
1−α
α
სადაც -ესაა შეუღლებულლი ფუძის მოლების რიცხვის ფარდობა შეუღლებული მჟავას
მოლების რიცხვის და შეუღლებული ფუძის მოლების რიცხვების ჯამთან , აქედან ადვილად
ვიღებთ თანაფარდობას
 51

ბუფერული ძალა = 2,303Cα (1−α ) . სადაც C -მჟავას საწყისი კონცენტრაციაა ფუძის

დამატებამდის . ტიტრაციის მრუდის შუა წერტილში ე.ი წერტილში α =0 , 5 ,შესაბამისად
ბუფერული სისტემის მაქსიმალური ძალა ტოლია 1,575C.ნახ ,ბუფერული ძალის შესაბამისი
მრუდი წარმოდგენილია წყვეტილი მრუდით (C=1მოლისთვის).ნახ . გვიჩვენებს კიდევ ერთ
მნიშვნელოვან მომენტს, ბუფერის მუშა უბანი ვრცელდება p K a -ის ორივე მხარეს
¿

1,5დანაყოფით PH-ის ერთეულში . ამ ინტერვალის გარეთ ბუფერის ძალა სწრაფად ეცემა

ნულამდის.
α
ჰენდერსონ- ხასსელბალხის განტოლება p H= p K a + lg
¿
1−α
გვიჩვენებს , რომ ბუფერის pH არაა დამოკიდებული შეუღლებული მჟავასა და ფუძის
კონცენტრაციებზე, არამედ დამოკიდებულია მხოლოდ მათ ფარდობაზე .იდეალურ
შემთხვევაში ეს მართლაც ასეა, მაგრამ თუ გადავალთ რეალურ ხსნარებზე , მხედველობაში
უნდა მივიღოთ.რომ მათთვის p K a -ის მნიშვნელობა დამოკიდებულია კონცენტრაციაზე ,
¿

ამიტომ ზემოთ მოყვანილი განტოლება სამართლიანია მხოლოდ განზავებული

ხსნარებისათვის.
ბუფერი PH-ისა და იონური ძალის მოცემული მნიშვნელობით

რიგი ექსპერიმენტების ჩატარების დროს, მაგალითად ელექტროფორეზული

გამოკვლევების ჩატარებისას, ან ფერმენტული რეაქციების კინეტიკის შესწავლის დროს ,
წარმოიშობა ხოლმე აუცილებლობა ბუფერში წინასწარ მოცემული PH-ისა და იონური
ძალის მნიშვნელობით .ჩვენ შეგვიძლია შევარჩიოთ ასეთი ბუფერი ან თანდათნობითი
მიახლოვების გზით ცდისა და შეცდომის მეთოდის გამოყენებით ან KCl/-ის დამატებით
ბუფერზე ,რომელსაც გააჩნია PH-ის საჭირო მნიშვნელობა, ვიდრე არ მივიღებთ იონური
ძალის საჭირო მნიშვნელობას, მაგრამ უფრო იოლია წინასწარ გავითვალოთ შეუღლებული
მჟავასი და ფუძის კონცენტაციების სწორი შეფარდება , რომელიც მოგვცემს საშუალებას
მაშინვე მივიღოთ იონური ძალისა და PH-ის საჭირო მნიშვნელობა. გვაქვს ორი უცნობი
[HA]–სა და შეუღლებული ფუძის კონცენტრაცია [A-] , რომელთა განსაზღვრისათვის ჩვენ
უნდა გვქონდეს ორი განტოლება. ავღნიშნოთ X-ით ჩვენთვის საჭირო მჟავას მოლარული
კონცენტრაცია, ხოლო y-ით მარილის მოლარული კონცენტრაცია. ორ საჭირო განტოლებას
შეიძლება წარმოადგენდეს ჰენდერსონ- ხასსელბალხისა და იონური ძალის განტოლებები.
უმარტივეს მაგალითს წარმოადგენს ერთვალენტიანი მარილი და ერთფუძიანი მჟავა , მაგ.
ნატრიუმის აცეტატი და ძმარმჟავა ეს ერთადერთი შემთხვევაა როდესაც მარილის
კონცენტრაცია ტოლია იონური ძალის მნიშვნელობისა .ამ შემთხვევაში იონური ძალის
მნიშვნელობის გამოსახულებაში გათვალისწინებულია მხოლოდ ნატრიუმის აცეტატი,
რადგან მჟავას სუსტი დისოციაცია შეიძლება უგულებელვყოთ:
¿ ¿= y [ C H 3 COOH ] =X
. თუ ამ სიდიდეებს ჩაავსვამთ იონური ძალის გამოსახულებაში მივიღებთ :
1
I = ( y∗12+ y∗12 )= y
2

ძმარმჟავასათვის pKa=4,66. თუ საჭიროა ბუფერი pH=5.0,როდესაც I=0,10, მაშინ

ჰენდერსონ -ხასსელბალხის განტოლება შეიძლება ჩაიწეროს ასეთი სახით:
 52

¿ [y]
p H= p K a+ lg
[ x]

თუ იგრეკის მაგივრად შევითანთ მნიშვნელობას y = 0,10 , მივიღებთ , რომ X= 0,046.ამრიგად

, საჭირო ბუფერი უნდა იყოს 0,01მოლი აცეტატის ნატრიუმისათვის და 0,046მოლი
ძმარმჟავას მიმართ.
უფრო რთული სიტუაციაა მრავალფუძიანი მჟავას შემთხვევაში ,იმის გამო , რომ
ბიოქიმიაში კვლევებში მუდმივად იყენებენ ფოსფატის ბუფერებს, ვცადოთ გამოვიყენოთ
განტოლება, რომელიც საჭიროა ფოსფატის ბუფერის დამზადებისათვის PH=7.00 და
იონური ძალის მნიშვნელობის დროს I=0.1. ფოსფორმჟავა იძლევა შეუღლებული მჟავასა და
ფუძის შემდეგ წყვილებს: შეუღლებული მჟავა შეუღლებული ფუძე pKa ; pKa/
: H 3 PO 4 ⇄ H 2 PO 4 +H
−¿ ¿ +
pKa = 2,12
H 2 PO 4 ⇄ HPO 4∙2−¿ ¿ +H+ pKa = 7,20
H P ∙24 ⇄ P 043−¿¿ + H+ pKa = 12,4

საჭიროა ისეთი წყვილის შერჩევა , რომლისათვისაც PKa-ს მნიშვნელობა ხვდება PH-ის

ერთეულების ± 1,5 ინტერვალში. PH=7,0-ისათვის ამ კრიტერიუმს აკმაყოფილებს შუა
წყვილი. ფერმენტებთან მუშაობის დროს ყველაზე ხშირად იყენებენ კალიუმის მარილებს ,
მაგრამ ზოგჯერ ამჯობინებენ ფოსფატების ნატრიუმის მარილებს.კალიუმის მარილები
KH2PO4 და K2HPO4 არ რეაგირებენ ერთმანეთთან .ჩვენ განვიხილავთ იონების სამ სახეს: K+.
H 2 PO 4−¿¿ HPO4 ∙2−¿¿ . თუ მჟავას კონცენტრაციას , რომელიც წარმოიქმნება K2HPO4
ავღნიშნავთ X-ით, მაშინ მისი დისოციაციის შემდეგ ლიტრ ხსნარში გაჩნდება K+ -ის X-
მოლი და K2HPO4-ის X მოლი. თუ K2HPO4-ის კონცენტრაციას ავღნიშოთ y , ამ მარილის
2−¿ ¿
დისოციაციის დროს ლიტრ ხსნარში მივიღებთ y მოლ K+.და y მოლ H 2 PO 4 –ის.
გამოსახულებას ექნება შემდეგი სახე:
1
I= 2 ¿
1
I= (x+2y+x+4y)=0.1
2
0.1=x+3y
X=0.1-3y
გავიხსენოთ ახლა ჰენდერსონ– ხასსელბალხის განტოლება:
¿ y
p H= p K a+ lg x
y
7.00=6.86+ lg x
თუ იონური ძალის გამოსახულებიდან შევიტანთ X მივიღებთ :
y
7.00=6.86+ lg 0.1−3 y

აქედან: y=0.0286M
 53

ხოლო: x=0.1-3y.
X=0.0196M
ყოველი პროცესი , რომელიც გამოწვეულია წონასწორული სისტემაში გარეგანი
ზემოქმედებით , ან სხვა პირველადი პროცესით, ყოველთვის მიმართულია ისე , რომ
შეასუსტოს ამ ზემოქმედების შედეგები (ლე-შატლიე-ბრაუნის პრინციპი)