Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT.

Ariola Bacu

KAPITULLI II

ADN, ARN dhe PROTEINAT

Molekulat e acideve nukleike mbartin informacionin gjenetik

Informacioni gjenetik kodohet nga molekula të emërtuara acide nukleike pasi ato u izoluan
fillimisht prej bërthamës së qelizave eukariotike. Dy janë tipet e acideve nukleike, acidet
dezoksiribonukleike (ADN), dhe acidet ribonukleike (ARN). Gjenoma e çdo qelize ruhet në
molekula të gjata të ADNsë, të cilat mund të përmbajnë secila disa mijëra gjene. Çdo gjen është
një segment linear i një molekule ADNje. Në të kundërt, molekulat e ARNsë janë shumë më
të shkurtra, dhe shërbejnë për të transmetuar informacionin gjenetik drejt makinerisë qelizore,
dhe mbartin vetëm një ose disa gjene.

Figura 13. Paraqitje skematike e vendosjes së nukleotideve në varg.

Nukleotidet jane vendosur në një varg ADN ose ARN. Është pikërisht renditja e nukleotideve të ndryshme që
përcakton natyrën e informacionit të mbartur nga acidi nukleik.

Struktura Kimike e Acideve Nukleike

ADN dhe ARN janë polimere lineare të përbërë nga nënjësi të quajtura nukleotide.
Informacioni në cdo gjen përcaktohet nga renditja e nukleotideve të ndryshme, ashtu sikurse
informacioni i një fjalie varet nga renditja e gërmave në fjalë. Katër janë tipet e nukleotideve
në çdo molekulë acidesh nukleike dhe renditja e tyre përcakton informacionin gjenetik. Çdo
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

nukleotid ka tre përbërës, një grup fosfatik, një sheqer pentozë, dhe një bazë të azotuar. Grupet
fosfatike dhe sheqeri formojnë skeletin e çdo zinxhiri ADNje dhe ARNje. Bazat lidhen me
sheqerin dhe orientohen në krahun e jashtëm.

Figura 14. Përbërësit e një nukleotidi.

Tre komponentët e një nukleotidi paraqiten majtas. Strukturat në të djathtë tregojnë
sheqerin pentozë (deoksiribozë) të lidhur me fosfatin dhe bazën.

Tek ADN-ja, sheqeri është gjithmonë deoksiribozë; ndërsa tek ARNja, është ribozë.

Të dy sheqernat janë pentoza ose sheqerna me pesë karbone. Deoksiriboza ka një oksigjen më
pak sesa riboza. Është dallimi kimik prej nga kanë origjinuar dhe emërtimet acid
deoksiribonukleik dhe acid ribonukleik. Të dy sheqernat kanë struktura rrethore pesë-
karbonike ku ndodhen katër karbone dhe një oksigjen. Karboni i pestë formon një varg anësor
të strukturës rrethore. Të pesë atomet e karbonit numërtohen 1’, 2’, 3’, 4’, 5’. Me rregull tek
acidet nukleike, numrat e primuar ju referohen sheqernave dhe numrat pa shenjë ju referohen
pozicioneve përreth cikleve të bazave.

Nukleotidet lidhen me njëri-tjetrin duke lidhur fosfatin e karbonit 5’ të deoksiribozës apo

ribozës me një nukleotid të pozicionit 3’ pasardhës. Grupi fosfat lidhet me sheqerin në të dy
krahët me anë të lidhjeve esterike, dhe struktura në përgjithësi konsiderohet si një lidhje fosfo-
diesterike.

Grupi fosfat që gjëndet ndërmjet dy sheqernave ka ngarkesë negative.

Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 15. Dallimi i ribozës nga dezoksiriboza.

Riboza është sheqeri me pesë karbone i gjendur tek ARNja. Deoksiriboza është pentoza e ADNsë. Ajo ka një
oksigjen me pak se riboza pasi grupin hidroksil të pozicionit 2’e ka të zëvëndësuar me nje hidrogjen.

ADN dhe ARN kanë nga katër baza

Bazat e azotuara të lidhura me nukleotidet janë katër. ADN ja përmban bazat adeninë, guaninë,
citozinë, timinë. ARNja përmban adeninë, guaninë, citozinë dhe uracil. Bazat e gjendura tek
nukletoidet u përkasin dy grupeve, purinave dhe pirimidinave. Bazat e vogla pirimidike kanë
një cikël të vetëm, ndërsa purinat kanë një cikël të dyfishtë. Adenina dhe guanina janë Purina;
timina, uracili dhe citozina janë pirimidina.

Nukleotidet që formojnë zinxhirin e ADN dhe ARN bashkohen me anë të lidhjeve qe angazhojnë grupet fosfatike.
Një nukleotid lidhet përmes karbonit 5’ të tij tek oksigjeni i grupit fosfat, dhe një tjetër nukleotid lidhet me anë të
karbonit 3’ në skajin tjetër të fosfatit qëndror. Këto lidhje emërtohen grupe fosfodiesterike.

Figura 16. Struktura e purinave dhe pirimidinave.

Katër bazat e ADN janë adeninë, guaninë, citozina dhe timina. Tek ARN uracili
zëvëndëson timinën. Bazat pirimidike përmbajnë struktura një-ciklike, ndërsa bazat
purinike përmbajnë struktura dy-ciklike.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 17.
Paraqitje skematike e lidhjeve ndërmjet dy nukleotideve pasardhës;
Paraqitje e lidhjes fosfodiesterike.

Nukleozidet janë baza plus sheqerna; Nukleotidet janë Nukleozide plus Fosfat

Një bazë plus një sheqer njihet si nukleozid. Një bazë plus një sheqer plus një fosfat njihet si
nukleotid. Emërtimet e nukleozideve janë të ngjashme me ato të bazave korresponduese.
Nukleotidet nuk kanë emërtime të tyret por njihen si derivate të fosfatuara të nukleozideve
korresponduese. Për shëmbull, nukleotidi i adeninës është adenozinë monofosfati, ose AMP.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 18. Vargu nukleotidik; Paraqitje skematike e lidhjeve polare ndërmjet nukleotideve të një vargu.
A)Skema me lart tregon strukturën kimike të përbërësve të acidit nukleik, përfshirë sheqerin pentozë, grupet
fosfatike dhe bazat. B) Vizatime të thjeshta mund të përdoren për të përgjithësuar lidhjen e sheqernave me anë
të lidhjeve 5’ dhe 3’ fosfodiesterike.

AND-ja dy-vargore formon një heliks të dyfishtë

Një varg i një acidi nukleik mund të paraqitet në mënyra të ndryshme, i plotë ose me shkurtime
të emërtimeve të përbërësve. Siç u theksua më lart, nukleotidet lidhen duke bashkuar fosfatin
5’ të njërit me grupin hidroksil 3’ të tjetrit. Rrjedhimisht, në fund të zinxhirit dy-vargor do të
jetë një grup hidroksil i lirë në skajin 3’ dhe një grup i lirë fosfat në skajin 5’. Si pasojë, një
varg ADN-je ka polaritet dhe kahu i leximit të tij ka rëndësi. Skaji 5’ referohet si fillimi i ADN-
së ose ARN-së. Kjo pasi informacioni gjenetik lexohet duke filluar prej tij.

ARN-ja normalisht është molekulë një-vargore, ndërsa ADN-ja dy vargore. Dy vargjet e

ADNsë janë antiparalele, pasi janë të orientuara në kahe të ndryshme. Kjo do të thotë që skaji
5’ i njërit gjëndet përballë skajit 3’ të tjetrit. ADN-ja jo vetëm është dy-vargore, por vargjet
mbështillen rreth njeri-tjetrit në menyrë helikale. Ky është modeli “double helix” i propozuar
së pari nga Francis Crick dhe James Watson në 1953. Heliksi stabilizohet nga lidhjet
hidrogjenore ndërmjet bazave dhe nga kontakti i cikleve aromatike të bazave në qëndër të
heliksit.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Heliksi i ADNsë është i orientuar djathtas. Kjo qartësohet nga vrojtimi i kujdesshëm i aksit të
heliksit.

Figura 19. Paraqitje e lidhjeve ndërmjet dy vargjeve të ADNsë; Majtas

ADNja e konceptuar në mënyrë lineare, djathtas si heliks i dyfishtë.

Çiftet e bazave të azotuara mbahen të lidhura nga lidhjet hidrogjenore.

Tek ADNja dy-vargore, bazat në çdo varg orientohen drejt qendrës së heliksit ku çiftohen me
bazat e vargut tjetër me anë të lidhjeve hidrogjenore. Adenina çiftohet me timinën, dhe
guanina me citozinën. Për pasojë numri i adeninave është i njëjtë me të timinave, dhe ai i
guaninave me të citozinave.

Bazat e acideve nukleike kanë grupe anësore aminike ose oksigjeni në kontakt me ciklet. Këto
grupe kimike, së bashku me atomet e azotit janë pjesë e cikleve, që lejojnë formimin e lidhjeve
hidrogjenore.

Lidhjet hidrogjenore të çifteve të bazave tek ADNja krijohen ose në prani të oksigjenit, ose të
azotit si atome që mbartin hidrogjenin, duke formuar tre lloje të ndryshme lidhjesh: O-H-O, N-
H-N dhe O-H-N. Çdo çift bazash përbëhet nga një purinë më e madhe e çiftuar me një
pirimidinë më të vogël.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 20.
Llojet e lidhjeve hidrogjenore të krijuara ndërmejt çifteve të bazave nukleotidike.
Purinat çiftohen me pirimidinat me anë të lidhjeve hidrogjenore. Kur purinat dhe pirimidinat gjënden përballë
njëra-tjetrës ato krijojnë lidhjet e shënuara me pika të ndërprera.

Kështu, ndonëse bazat në vetvete dallohen në përmasa, gjithë çiftet e lejuara kanë të njëjtën
gjërësi, duke mundësuar krijimin e një heliksi me gjerësi uniforme. Çifti A-T ka dy lidhje
hidrogjenore, dhe ai G-C mbahet nga tre lidhje të tilla. Para formimit të lidhjeve hidrogjenore
dhe çiftimit të bazave, atomi i hidrogjenit gjëndet i lidhur me njërën nga bazat. Gjatë çiftimit,
ky hidrogjen lidhet gjithashtu me një atom të bazës së dytë.

Ndonëse ARNja është zakonisht një-vargore, shumë molekula ARNje palosen, duke krijuar
rajone dy-vargore. Për më tepër, një varg ARNje mund të çiftohet me një varg ADNje në
rrethana të caktuara.

Gjenoma e disa viruseve përbëhet nga ARN dy-vargore. Në të gjitha këto raste, uracili në ARN
do të çiftohet me adeninë. Kështu, vetitë çiftuese të uracilit të gjëndura në ARN janë identike
me ato të timinës tek ADNja.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

3.6. Vargjet komplementare mbartin sekretin e trashëgimisë

Nëse në një varg ADNje njohim njërën bazë të një çifti, atëherë mund të gjendet edhe baza
tjetër. Nëse njëri varg ka një A tjetri do të ketë T përballë saj. Në mënyrë të ngjashme C do të
çiftohet me G. Ky çiftim emërtohet çiftim komplementar i bazave. E rëndësishme është që,
nëse njihet sekuenca e bazave të cilitdo varg, mund të gjendet edhe ajo e vargut tjetër. Sekuenca
të tilla njihen si sekuenca komplementare. Është kjo natyrë komplementare e ADNsë që
mundëson që informacioni gjenetik të trashëgohet. Pas ndarjes së qelizave, çdo qelizë bijë
duhet të marrë një kopje të gjenomës prindërore.

Kjo kërkon dyfishim (replikim) të përpiktë të ADN-së, që arrihet përmes veçimit të dy vargjeve
të ADN-së dhe përdorimit të çiftimit komplementar për të formuar një partner të ri për çdo varg
original.

Figura 21.
Replikimi si bazë e trashëgimisë së
materialit gjenetik nga brezi në brez.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Përbërësit e kromozomeve

Gjenet janë segmente të molekulave të mëdha të ADN-së të njohura si kromozome. Çdo

kromozom është një molekulë e vetme e madhe ADN-je. Përveç ADN-së, që përmban gjenet,
kromozomet kanë disa molekula proteinike shtesë, që i shërbejnë ruajtjes së strukturës së tij.

Termi kromatinë i referohet kësaj përzierjeje të ADN-së me proteinat, sic vëzhgohet me

mikroskop në qelizat e eukariotëve. Gjenet vendosen në mënyrë lineare. Në krye të çdo gjeni
është një rajon rregullator i ADN-së i përfshirë në aktivizimin ose çaktivizimin e gjenit.
Ndërmjet gjeneve egzistojnë rajone të ADN-së të njohura si rajone ndërgjenike. Tek
prokariotët, disa gjene mund të grupohen pa rajone ndërgjenike. Të tilla grupime janë emërtuar
operone dhe janë nën kontrollin e një rajoni rregullator të vetëm.

Figura 22.
Organizimi i gjeneve në kromozome.
Gjenet zakonisht paraprihen nga rajone të përfshira në rregullim. Ndërmjet gjeneve gjënden rajone të ADNsë që
mesa duket nuk mbartin informacion gjenetik të vlefshëm. Këto quhen zona ndërgjenike dhe variojnë mjaft në
përmasa.

Operonet transkriptohen për të dhënë molekula të vetme ARNje, çdonjëra nga të cilat ka disa
gjene në përmbajtje. Kromozomet bakteriale janë molekula rrethore ADNje dyfishe.

Meqënëse bakteret kanë rreth 3000-4000 gjene, dhe rajonet ndërgjenike janë fare të shkurtra,
një kromozom mjafton për të akomoduar të gjithë gjenet.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Kur bakteret ndahen, kromozomi hapet tek origjina e replikimit dhe dyfishimi vazhdon përreth
tij në të dy drejtimet.

Figura 23. Kromozomi bakterial dhe replikimi i tij. Kromozomi bakterial jashtë
fazës së dyfishimit (majtas); Kromozomi bakterial gjatë replikimit (djathtas).

Kromozomet e organizmave të lartë si bimët dhe kafshët janë molekula lineare ADN-je
dyvargore. Ato kanë një centromer, zakonisht të vendosur pothuaj në mes, dhe struktura të
njohura si telomere në të dy skajet. Centromeret dhe telomeret përmbajnë ADN përsëritëse që
mundësojnë njohjen e tyre nga proteina të veçanta. Centromeret hyjnë në lojë gjatë ndarjes së
qelizave kur kromozomet replikohen. Telomeret janë veçanërisht të rëndësishme në ndarjen e
qelizave, plakjen dhe formimin e qelizave kanceroze.

Figura 24. Përbërësit strukturale të një kromozomi eukariotik. Kromozomi eukariotik është një molekulë
lineare me sekuenca të veçanta të ADNsë të quajtura telomere në çdo skaj. Pak a shumë në mes ndodhet një
zonë e quajtur centromer e angazhaur në ndarjen e kromozomit. Përgjatë kromozomit gjënden rajone të
shumëëfishta ku fillon replikimi.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Organizmat e lartë kanë shumë më tepër ADN sesa bakteret. Kjo pasi ato kanë shumë më tepër
gjene se bakteret. Sidoqoftë, arsyeja kryesore është sepse eukariotët kanë rajone ndërgjenike
shumë më të gjata si dhe ADN jo-koduese. Në fakt tek eukariotët e lartë, gjenet janë vetëm një
përqindje shumë e vogël e ADN-së totale. Si rrjedhim, organizmave të lartë ju duhet një sërë
kromozomesh për të akomoduar ADNnë e tyre. Tërësia e kromozomeve të gjëndura në qelizat
e një individi të caktuar quhet kariotip. Kromozomet dhe rajone specifike të tyre mund të
identifikohen nga karakteristikat e tyre të ngjyrimit pas përdorimit të ngjyruesve specifike që
vënë në dukje rajonet ku mungojnë gjene. Kjo teknikë e ndarjes në banda të kromozomeve
është përdorur për të identifikuar anormalitetet kryesore të kromozomeve.

Kromozomet e organizmave të lartë gjenden në një nënndarje të veçantë membranore të

qelizave, në bërthamë. Bërthama veçohet nga pjesa tjetër e qelizës nga membrana bërthamore,
që përbëhet nga dy shtresa membranore. Gjenet kontrollojnë pjesën tjetër të qelizës duke e
shpërndarë informacionin gjenetik në formën e molekulave mesazhere, ARN-së mesazhere,
përmes poreve të membranës bërthamore.

Figura 25. Kariotipi i një individi.

Një kariotip njërezor është set i plotë kromozomesh që përmban 22 çifte plus një kromozom X dhe nje Y. Femrat
kanë dy X, ndërsa meshkujt një X dhe një Y.

3.8. Shpjegimi i Rrjedhjes së Informacionit Gjenetik

Informacioni gjenetik rrjedh nga ADN-ja në ARN e në proteina gjatë rritjes së qelizës. Për më
tepër, gjithë qelizat e gjalla duhet ta dyfishojnë ADN-në e tyre kur ndahen. Dogma Qëndrore e
biologjisë molekulare është një skemë që tregon rrjedhjen e informacionit gjenetik gjatë rritjes
dhe ndarjes së një qelize të gjallë. Gjatë ndarjes çdo qelizë bijë merr një kopje të gjenomës të
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

qelizës prindërore. Meqënëse gjenoma është e pranishme në trajtën e ADN-së, ndarja e qelizës
përfshin dyfishimin e kësaj ADN-je.

Replikimi është proçesi përmes të cilit nisur nga një molekule origjinale AND-je, formohen dy
kopje identike. Replikimi i paraprin ndarjes së qelizës. Një moment i rëndësishëm është fakti
se informacioni nuk rrjedh nga proteinat tek ARNja apo ADN-ja.

Sidoqoftë, rrjedhja e informacionit nga ARN-ja mbrapsht tek ADN-ja është e mundur në
rrethana të caktuara nën veprimin e transkriptazave riverse. Tek viruset me gjenomë ARNje,
ndodh replikimi i ARN-së. Informacioni gjenetik i ruajtur në formën e ADN-së nuk përdoret
në mënyrë direkte për të prodhuar proteina. Gjatë rritjes dhe metabolizmit në qeliza, në mënyrë
të përkohshme, përdoren kopje të gjeneve të angazhuara në proçese të caktuara, në formën e
ARN-së të njohura si ARN mesazhere (mARN).

Këto janë kopjet ARN të informacionit gjenetik të mbajtur në ADN, të prodhuara gjatë proçesit
të emërtuar transkriptim. Molekulat e ARNsë mesazhere mbartin informacion nga gjenoma
në citoplazmë, ku ky informacion përdoret nga ribozomet për të sintetizuar proteina. Tek
eukariotët, mARNja nuk prodhohet në mënyrë të drejtpërdrejtë. Në to, transkriptimi prodhon
molekula ARNje pararendëse (pre-mARN), të cilat duhen përpunuar, që të mund të
transformohen në mARN. ADNja që mbart kopjen parësore të gjeneve është e pranishme në
formën e një molekulë të stërmadhe, që mbart qindra ose mijëra gjene.

Në të kundërt, çdo molekulë ARNje mesazhere individuale, mbart vetëm një ose disa gjene
informative. Kështu, në praktikë, segmente të shkurtra të shumëfishta të ADNsë, transkriptohen
në mënyrë të njëkohshme për të dhënë shumë molekula ARNje mesazhere.

Tek eukariotët, çdo ARN mesazhere normalisht mbart një gjen të vetëm, ndërsa tek prokariotët,
mund të transkriptohen nga një deri në dhjetra gjene njëherësh duke dhënë një molekulë
mARN-je që mbart një sërë gjenesh, zakonisht me funksione të ndërlidhura.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 26. Dogma qëndrore. Rrjedhja e informacionit në qeliza fillon me ADNnë, e cila mund të replikohet ose
të transkriptohet duke dhënë ARN. ARNja translatohet në një proteinë.

Translatimi është sinteza e proteinave duke përdorur informacionin gjenetik të mbartur nga
ARNja mesazhere. Proteinat përbëhen nga një ose më shumë vargje polimerike të njohura si
polipeptide. Ato përbëhen nga nënjësi të quajtura amino-acide. Translatimi përfshin
transferimin e informacionit nga acidet nukleike drejt një makromolekule krejt të ndryshme.
Ky proçes dekodimi kryhet nga ribozomet. Këto makineri submikroskopike e lexojnë ARN-në
mesazhere dhe e përdorin informacionin për të prodhuar vargjet polipeptidike. Proteinat, që
përbëjnë rreth dy të tretat e lëndës organike në një qelizë tipike, janë përgjegjëse për shumicën
e proçeseve të metabolizmit. Proteinat kryejnë shumicën e reaksioneve enzimatike dhe
funksionet transportuese të qelizës. Ato gjithashtu janë pjesë e elementëve strukturorë apo
veprojnë si molekula rregullatore.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 27. Dallimet në rrjedhjen e informacionit gjenetik tek prokariotët dhe eukariotët.
Tek eukariotët, çdo gjen transkriptohet për të dhënë një mARN të veçantë e cila kodon vetëm një proteinë. Tek
prokariotët, një molekulë mARNje mund të mbartë informacion nga një ose disa gjene që gjenden njëri pas tjetrit
në kromozom.

Ribozomet Lexojnë Kodin Gjenetik

Materiali i mëposhtëm përmbledh sintezën e proteinave tek bakteret. Detajet e sintezës dallojnë
ndërmjet baktereve dhe organizmave të lartë. Ribozomet bakteriale, përbëhen nga dy nënjësi,
të voglat (30S) dhe të mëdhatë (50S). Vlerat S tregojnë shpejtësinë e sedimentimit në
ultracentrifugim. Ato japin një orientim mbi përmasat por nuk janë të lidhura në mënyrë lineare
me masën molekulare. Një ribozom i plotë me një njësi 30 S dhe një 50S ka një vlerë S prej
70S (jo 80 S).

Për sa i përket peshës, ribozomi përbëhet nga rreth dy të tretat ARN ribozomale (rARN) dhe
një e treta proteina. Tek bakteret, nënjësia e madhe ka dy molekula r ARN-je, 5S r ARN dhe
23S r ARN, dhe nënjësia e vogël ka vetëm një 16S r ARN. Përveç rARN-së, janë të pranishme
52 proteina të ndryshme, 31 në nënjësinë e madhe dhe 21 në nënjësinë e vogël. Molekulat e
rARN-së në vetvete nuk translatohen në proteina; ato përbëjnë pjesën e makinerisë së
ribozomeve që translaton mARN-në.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 28. Përbërja kimike dhe struktura e ribozomeve.

Kodi gjenetik Dikton Sekuencen Amino-Acidike të Proteinave

Në proteina gjënden 20 aminoacide por tek ARN-ja mesazhere janë të pranishme vetëm 4
nukleotide. Kështu, natyra nuk mund të përdorë një bazë nukleotidike për të koduar një
aminoacid të vetëm gjatë sintezës së proteinave. Gjatë translatimit, bazat e mARN-së lexohen
në grupe me nga tre, të njohura si kodone.

Çdo kodon përfaqëson një aminoacid të caktuar. Meqënëse janë katër baza të ndryshme,
egzistojnë 64 grupe të ndryshme prej tre bazash; kjo do të thotë 64 kodone të ndryshme në
kodin gjenetik. Sidoqoftë, vetëm 20 aminoacide janë në përbërje të proteinave, ndaj çdo
aminoacid duhet të kodohet nga më shumë se një kodon.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 29. Kodi gjenetik

Për më tepër, tre prej kodoneve përdoren për të ndaluar zgjatjen e vargut të aminoacideve. Një
tjetër kodon, AUG, që kodon metioninën, vepron si start-kodon. Kështu, vargu polipeptidik
fillon me aminoacidin metioninë. Ndodh jo rrallë që kodoni i parë të jetë GUG i cili kodon për
valinën. Megjithatë, edhe nëse kodoni start është GUG aminoacidi i parë i proteinës së
sapoformuar është metionina (jo valina).

Për tu lexuar kodonet nevoitet një set molekulash adaptore. Këto molekula të njohura si ARN
transporti (tARN), njohin kodonin tek mARN-ja në njërin skaj, dhe mbajnë të lidhur
aminoacidin korrespondues, në skajin tjetër. Këta adaptorë përfaqësojnë klasën e tretë të ARN-
ve dhe emërtohen ARN transporti meqënëse çojnë aminoacidet tek ribozomet pas njohjes së
kodoneve të mARN. Meqë numri i kodoneve është i madh, edhe numri i tARNve është po
ashtu i konsiderueshëm. Aktualisht, ka më pak tARN sesa kodone meqë disa tARN mund të
lexojnë më se një kodon. Në njërin skaj, tARN-të kanë një antikodon të përbërë nga tre baza
komplementare me tre bazat e kodonit të mARNsë.

Kodoni dhe antikodoni e njohin njëri-tjetrin përmes çiftimit dhe mbahen falë lidhjeve
hidrogjenore. Në skajin tjetër, çdo tARN mbart aminoacidin korrespondues me kodonin që
njeh.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Figura 30. Struktura e t ARN-ve.

Nënnjësia e vogël lidh mARN-në dhe nënjësia e madhe është përgjegjëse për formimin e vargut
të ri polipeptidik. Në praktikë, vetëm dy tARN çiftohen me mARN në të njëjtën kohë. Pas
lidhjes me mARN-në, ribozomi zhvendoset përgjatë saj, duke shtuar nga një aminoacid në
vargun polipeptidik në rritje, sa herë që lexon një kodon të mesazhit.

Figura 31. Sinteza e proteinave.

Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Klasat e ndryshme të ARN-ve kanë Funksione të Ndryshme

Fillimisht, gjenet konsideroheshin si njësi të trashëgimisë dhe alelet si versione alternative të

një gjeni. Megjithatë, këto koncepte janë zgjeruar me rritjen e dijeve mbi strukturën e
gjenomës. Të dhënat molekulare çuan tek konsiderimi i gjeneve si segmente ADN-je që
kodojnë proteina-modeli-një gjen-një enzimë i Beadle dhe Tatum.

Në këtë rast, ARN-ja mesazhere vepron si një ndërmjetëse ndërmjet ADNsë, së përdorur për
ruajtjen e informacionit gjenetik, dhe proteinës, që ka funksion në mbarëvajtjen e qelizës.
Koncepti i gjenit u zhvillua më tej duke sugjeruar përfshirjen në të të segmenteve të AND-së
që kodojnë molekula ARN-je të cilat nuk translatohen në proteina por funksionojnë si ARN.

Rastet më të zakonshme janë ato të ARNsë ribozomale dhe ARN-së së transportit. Termi
“produkte gjenike” në këtë këndvështrim ju referohet jo vetëm proteinave, por edhe
molekulave të patranslatuara të ARN-së.

Klasat kryesore të ARN-ve të patranslatuara përshkruhen në tabelën më poshtë. Përveç

dallimeve kimike të përmendura më lart, ARN-ja dallon nga ADN-ja në një sërë drejtimesh.
ARN-ja është zakonisht një-vargore, ndonëse shumica e molekulave palosen, duke prodhuar
rajone dyvargore. Molekulat e ARN-së janë zakonisht shumë më të shkurtra se ato të ADN-së
dhe mbartin informacion vetëm për një ose disa gjene. Gjithashtu, ARN-ja është zakonisht
shumë më jetëshkurtër se ADN-ja, e cila përdoret për ruajtjen afatgjatë të gjenomave.

Disa klasa të molekulave të ARN-së, veçanërisht tARN-të, përmbajnë baza të pazakonta, të

modifikuara kimikisht të cilat nuk gjenden në ADN. Dallimet e mësipërme të ADN-së nga
ARN-ja kane vlerë vetëm për qelizat e gjalla. Megjithatë, viruse të caktuara i kanë gjenomat e
tyre ARN një ose dy-vargore. Në raste të tilla, në gjenomat prej ARN-je të tyre, do të jenë të
pranishme gjene të shumëfishta. Për më tepër, ARN-ja virale dy-vargore mund të formojë një
heliks të dyfishtë, të ngjashëm ndonëse jo-identik në strukturë me heliksin e ADN-së.

Proteinat të përbëra nga aminoacidet kryejnë shumë funksione qelizore

Proteinat janë polimere shumëfunksionale biologjike të përbëra nga një ose më shumë vargje
polipeptidike. Informacioni i mbartur nga ARN-ja mesazhere translatohet për të dhënë vargun
polipeptidik. Sekuenca lineare e nukleoideve në ARN korrespondon me sekuencën lineare të
aminoacideve që përbëjnë vargun polipeptidik. Kjo do të thotë që ARNmesazhere dhe vargu
polipeptidik janë ko-lineare.
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Disa proteina veprojnë si enzima katalizuese të reaksioneve biokimike përfshirë gjenerimin e

energjisë dhe sintezën e nukleotideve e grupimin e tyre në acide nukleike. Të tjera proteina
janë strukturale, apo transportuese të lëndëve ushqyese apo pjesëmarrëse në lëvizjet e qelizës.
Gjithashtu, ka proteina të angazhuara në përpunimin e informacioneve. Molekulat roli primar
i të cilave është mbartja e informacionit janë zakonisht lineare me një strukturë përsëritëse.

Molekulat që formojnë struktura qelizore apo kanë funksione në kryerjen e reaksioneve,

zakonisht janë të palosura në struktura tri-dimensionale. Këto përfshijnë proteina dhe shumicën
e molekulave të patranslatuara të ARN-së, përfshirë tARN dhe rARN.

Proteinat përbëhen nga një varg linear monomeresh, të njohur si aminoacide, dhe palosen në
një sërë formash tri dimensionale. Një varg aminoacidesh quhet varg polipeptidik.

Në përbërje të proteinave gjënden 20 aminoacide. Të gjitha kanë një atom karboni në qendër,
karbonin alfa, të rrethuar nga një atom hidrogjeni, një grup aminik NH2, një grup karboksilik
COOH, dhe një varg fundor të ndryshëm, grupin-R.

Aminoacidet lidhen me njëri-tjetrin me anë të lidhjeve peptidike. Aminoacidi i parë në varg

ruan grupin aminik, dhe ky fund njihet si amino-terminus i vargut peptidik. Aminoacidi i
fundit ka një grup karboksil të lirë në fund të quajtur grupi karboksi ose C-terminus.

Figura 32. Struktura e një aminoacidi.

Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Disa proteina përbëhen nga një varg i vetëm polipeptidik; të tjera përmbajnë më shumë se një.
Për të funksionuar normalisht, mjaft proteinave ju nevoiten përbërës ekstra, të quajtur ko-
faktore ose grupe prosthetike, të cilat nuk përbëhen nga aminoacide. Mjaft proteina përdorin
si ko-faktorë atome metali; të tjerave ju nevoiten molekula organike komplekse.

Figura 33. Krijimi i lidhjeve peptidike.

Struktura e proteinave ka katër nivele organizimi

Që një proteinë të jetë funksionale, vargjet polipeptidike duhet të palosen në strukturat e tyre
korrekte tre dimensionale. Strukturat e polimereve biologjike, proteina dhe acide nukleike,
shpesh ndahen në nivele organizimi. Niveli i parë, ose struktura primare, është vendosja
lineare e monomerëve, dmth sekuenca e aminoacideve për një proteinë, ose e nukleotideve në
rastin e ADNsë ose ARNsë. Struktura sekondare është palosja apo përdredhja e polimerit
original falë lidhjeve hidrogjenore. Ndonëse ADNja nuk është proteinë, lidhjet hidrogjenore
ndërmjet bazave formojnë heliksin e dyfishtë. Tek proteinat, lidhjet hidrogjenore ndërmjet
grupeve peptidike rezultojnë në struktura helikale apo të rrudhosura. Niveli tjetër është
struktura terciare. Vargu polipeptidik, me zonat e tij të paraformuara me strukturë dytësore,
rrudhoset më tej për të dhënë strukturën tri-dimensionale. Ky nivel palosjeje varet nga vargjet
fundore të aminoacideve. Në raste të veçanta, proteinat e njohura si “chaperonins” i ndihmojnë
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

proteinat e tjera të palosen në mënyrën e duhur. Meqënëse janë 20 aminoacide, mundësitë e

palosjeve janë të mëdha. Megjithatë, shumica e proteinave janë sferike. Së fundi, struktura
kuaternare është bashkimi i disa vargjeve polipeptidike për të dhënë strukturen finale. Jo të
gjitha proteinat kanë më shumë se një varg polipeptidik; disa kanë vetem një, kështu ato nuk
kanë strukturë kuaternare.

Figura 34. Katër nivelet strukturore të proteinave.

Proteinat variojnë në rolet e tyre biologjike

Bazuar në funksionet e tyre, proteinat mund të ndahen në katër kategori kryesore: proteina
strukturale, enzima, proteina rregullatore dhe proteina transporti. Proteinat strukturale
Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

përbëjnë mjaft nga strukturat sub-qelizore. Flagjelet me anë të të cilëve zhvendosen bakteret,
mikrotubulat kontrolluese të trafikut të lëndëve brënda qelizave të organizmave të lartë, fibrat
e angazhuara në kontraktimin e qelizave muskulore, si dhe veshjet e jashtme të viruseve janë
shëmbuj të strukturave të përbëra nga proteinat.

Enzimat janë proteina që lehtësojnë reaksionet kimike. Një enzimë fillimisht lidhet me një
molekulë tjetër, të quajtur substrat, dhe kryen disa veprime kimike me të. Disa enzima lidhen
vetëm me një substrat; të tjera mund të lidhen me dy ose më shumë, dhe veprojnë me të dyja
për të dhënë një produkt final. Në çdo rast, enzimës i duhet një qëndër aktive, një xhep, ku
substrati lidhet dhe reaksioni ndodh.

Qëndra aktive e një proteine prodhohet nga palosja korrekte e vargut polipeptidik në mënyrë
që mbetjet aminoacidike të shpërndara në distanca të mëdha në vargun linear, të afrohen dhe
të kooperojnë në lidhjen e substratit, duke ndihmuar reaksionin enzimatik.
Proteinat transportuese gjenden kryesisht në membranat biologjike ku mbartin material nga
njëra anë në tjetrën. Lëndët ushqyese, si sheqernat, duhen transportuar në qelizat e gjithë
organizmave, ndërsa mbetjet duhen larguar.

Figura 35. Proteinat transportuese.

Leksione te Biologjise Molekulare / BSH II ne Bioteknologji, FSHN, UT. Ariola Bacu

Organizmat shumëqelizore gjithashtu kanë proteina transporti, që mbartin materiale përmes

trupit. Një shembull tipik është hemoglobina, që mbart oksigjenin në gjak.
Ndonëse proteinat rregullatore nuk janë enzima, ato lidhin molekula të tjera ndaj kanë nevojë
për qendra aktive. Proteinat rregullatore variojnë shumë. Pjesa më e madhe e tyre mund të
lidhin molekula sinjalizuese të vogla dhe ADN. Prania ose mungesa e një molekule
sinjalizuese, përcakton nëse gjeni ka hyrë në funksionim apo jo.

Figura 36. Veprimi i

proteinave rregullatore.