Rob Aben, Paul van der Ree, Clemens Steenbergen

METAMORFOSEN
Beeldtypen van Architectuur en Landschap
COLOFON

Uitgave
Publikatieburo Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1, 2628 CR Delft
tel: 015-784737
fax: 015-784727

In opdracht van
Technische Universiteit Delft
Facu~e~derBouwkunde
Vakgroep Stedebouw,Werkverband Landschapsarchitectuur

Samenstelling en redactie
Rob Aben, Paul van der Ree, Clemens Steenbergen

Vormgeving, typewerk en opmaak

Rob Aben

Foto's
Mediatheek TU Bouwkunde
Paul van der Ree
Sakiade Wit
Rob Aben

Copyright (c) 1994

Prof. Dr. Ir. C. M. Steenbergen
 BEELDTYPEN VAN ARCHITECTUUR EN LANDSCHAP
HUISI STAD WATER LANDVORMEN
Arcade / Galerij 16 Bedriegertjes / Mistmachine 31 Banket / Wal/Bastion / Puinduin
2 Atrium 17 Brug 32 Beelden
3 Balkon 18 Cascade / Catena d aqua 33 Grotto
4 Belvedere 19 Etang / Boating Lake 34 Ha-Ha / Droge gracht
5 Bordes 20 Fontein / Chatea d'eau 35 Incisie
6 Hal/Portaal 21 Grand canal/ Roeibaan 36 Inscriptie
7 Hippodroom 22 Gutsend Gootje / Rill 37 Kare Sansui / Droge rotstuin
8 Loggia 23 Isola Bella / Eiland 38 Parkeerterrein
9 Paviljoen / Casino 24 Nymphaeum 39 Pad
10 Poort 25 Sloten 40 Pyramide / Artificial Hili / Mount
11 Rotunda / koepel 26 Spiegelvijver 41 Plateau / Podium
12 Ruïne 27 Stepping Stones 42 Terras
13 Serre / Orangerie 28 Wateropslag / Aquaduct 43 Theater Tribune
14 Tempel / Follie 29 Waterorgel 44 Trap / Hellingbaan
15 Tuin 30 Zwembad 45 Vlakte
BEPLANTING TECHNIEK DIERENTUIN
46 Allee / Drive / Laan 61 Infozuil/Telefooncel 71 Aquarium

47 Bloementapi~ 62 Kermis 72 Dolfinarium

48 Border / Parterre /. Perk 63 Muur 73 Hok / Stal

49 Bosco / Wildernis / Labyrinth 64 Paradijs 74 Kinderboerderij

50 Bosquet / Clump 65 Roltrap / Lift 75 Kooi

51 Carré 66 Tapis Roulante/ Volante 76 Kuil

52 Dode natuur / Stumpery 67 Trein / Kabelbaan 77 Rots

53 Haag / Cou lisse 68 Transferium 78 Veld / Weide / Pampa

54 Meadow / Speelweide 69 Verlichtingselementen 79 Vijver

55 Prato / Tapis Vert 70 Videopaviljoen 80 Volière

56 Pergola / Berceau / Covered walk

57 Priëel

58 Solitair

59 Topiary

60 Vista / Groen raam / Clair Voyee

overzicht
INHOUD

voorwoord ........... ...... ... ..... ........... .. .. .... ...... .................... 3 10 beeldtypen; dierentuin ... ..... ... ........ ...... ... ... ... 164-183

voorbeeld; Villa Pratolino .... .......... .......... .......... ......... ..4-7 voorbeeld; Artis .. ..... ...... ..................... ... ............. 184-187

voorbeeld ; Villa M ....... ... ....... ......... ....... ... ... .. .... ..........8-11 voorbeeld; Marine -Etablissement... .......... ......... 188-191

inleiding; huis / stad ....... ... .. ....... ............... ................ 12-13 literatuurlijst. .... ... .... ...... ................................. .... 192-193

15 beeldtypen; huis / stad .......... .. ..... ... ......... ... ... .. .... .14-43

inleiding; water. ....... ................ .... ........... ......... ... ...... .44-45

15beeldtypen; water ............... .. ... ................ ... ......... .46-75

inleiding; bodem en reliëf ...... ..... ... .. .. .. .... ........ ....... ...76-77

15 beeldtypen ; bodem en reliëf .... ... .. ... .... ... ... ....... .. 78-107

inleiding; beplanting ............. .. .............. .... ......... ..... 108-1 09

15 beeldtypen; beplanting ........ ....... ...... .............. ..11 0-139

inleiding; techniek ........... .................................. .... .140-141

10 beeldtypen; techniek ........ .. ........................ ..... 142- 161

inleiding; dierentuin ........... .... ....... ....... ............... ...162-163

inhoudsopgave
Parc del Clot, Barcelona; Freixes en Miranda, 1986
VOORWOORD

Het landschapstheater omvat een veel grotere rijkdom aan decors, zetstukken en requisieten, dan er in een catalogus
valt te etaleren.
Toch hebben wij geprobeerd in deze eerste voorlopige versie van het boekje om een aantal van zulke beeldtypen te
documenteren en de grenzen ervan af te tasten. Voor de voorbeelden hebben wij vrij geput uit onze eigen ervaring.
Het is de bedoeling dat wijzelf en alle gebruikers dit boekje blijven herzien en aanvullen met eigen beeldelementen
en fascinaties.

Deze beeldencatalogus kan het best gebruikt worden naast het handboek Architectuur en Landschap waarin
landschapsarchitectonische compositie- en ensceneringstechnieken zijn behandeld.
In het bijzonder wordt deze catalogus ontwikkeld als hulpmiddel en inspiratiebron bij de ontwerpopgaven in de D 3
differentiatiemodule Architectuur en Landschap.

Maar ook alle andere ontwerpstudenten en geïnteresseerden bieden wij dit materiaal gaarne aan, als inspiratiebron
en ter creatieve bewerking, aanvulling en becommentariëring .

Rob Aben
Paul van der Ree
Clemens Steenbergen
 VILLA PRATOLINO Florence 1568
Halverwege op de zuidhelling van een berg ten
noorden van Florence, werd door de architect
Buontalenti, in opdracht van een van de Medici-
vorsten, een driedimensionale tastbare droomwereld
geënsceneerd met behulp van zorgvuldig verborgen
hydraulische machinerieën. Ze leidt tot een regelre-
chte aanval op alle vijf de zintuigen. Zo produceren
verschillende apparaten muziek en laten andere ap-
paraten mensen en beesten bewegen. Op de centrale
laan, aan de zuidzijde van de villa, veroorzaken
smalle stralen water een watertunnel met een fijne
mist, waardoor het lijkt alsof er een halo van
regenboogkleuren om de villa is geprojekteerd.
In de uitbundigheid van dit ontwerp komt het
Maniërisme in al zijn aspecten tot vervulling:
sensualiteit, beweging, dubbelzinnigheid, verrassing
en verbeelding.
Met behulp van een groot aantallandschapsenscener-
ingen werd beheersing over de natuur gesuggereerd.
De kunstmatige natuur kwam tot leven door gebruik te
maken van hydraulisch aangedreven bewegende
mens- en dierfiguren. Imitatie betekende in het
ontwerp niet zozeer symbolische representatie van de
natuur maar eerder letterlijke nabootsing van natuur-
lijke archetypen. Hiervoor werd rijkelijk gebruik ge-
maakt van "apparaten". De curieuze wereld die zo
4 ontstond overtrof de natuurlijke creatie.
ordeningsprincipe
De compositie is opgebouwd uit een combinatie van een
axiale en een labyrinthische ordening. Die, hoewel contras-
terend, een dubbelzinnige verweven eenheid vormen. Het
labyrinthische deel is een afspiegeling van de omliggende
natuur (woud); het wilde als kwaliteit.
De beweging is een essentiële voorwaarde in dit plan. De
route is het ordeningsprincipe waaraan de verschillende
beeldtypes geschakeld zijn. Het ruimtelijke 'bindmiddel' is het
bosco, hierin liggen de beeldtypen willekeurig verspreid;
zonder chronologisch / overkoepelend verhaal
De centrale as is niet meer dan een incident in de route;
belangrijkste functie van deze axiale opbouw
is het scheppen van een grote helder geordende ruimte die
een zichtlijn naar vormt naar Florence in de verte, een
eenmalige hiërarchische helderheid in een totaal
labyrinthisch patroon.
Het theaterthema , drama van imitatie, staat centraal in het
gehele ontwerp. Zowel in het topografisch gegeven als in de
behandeling van de architectonische zetstukken. Het land-
schap rondom de villa is vergeleken met een natuurlijk
amphitheater en het theater als type vinden we twee keer op
een lager niveau terug in het ontwerp. We herkennen het
theatertype in de prato met zijn beëindiging in de halfronde
vijver en met aan de randen beelden die als toeschouwers
het veld aanschouwen, en in het hoger gelegen doolhof
(theater der vergissingen).
1 Pallazo
2 prato
3,21 30 32 ..
4 vill~ D' . vijver
6k emldoff .
apel
7, 8 boerderij en j!
!'

stallen .......... -•.....: ........., . ....... ..~.~ .. -..•.

11 molen
13,1819 29
fontein' , 36, 38
14 grensposten (I)
15 doolhof .
16 ijskelder
17, 24 grotto
20 torentjès
2.2,23, 24 25 35
lieflijke la'nds~h .
26 giardino apJes
27 vogelk ~egreto
28b OOI
oomgaard
31 casino '" il

33 mount
34 solitair (1 00 · .
eik) en bel d-Jange
37 I
wat aan met
ve ere
afb~vw·;F~~·:-----------
39.:~S~~:~
(romantisch gedeelte) Platt~g~~~ Pralolino - - - - - - - - - - - - " - - - - - - ----------

rondom·. bo s / woud
 afb. 2 de reus afb. 3 de reus met op zijn rug een kleine draak,
de , in de as van het pallazo geplaatste, reus fungeerde doorsnede: bovenin een kamer, daaronder grotto's
als casino met fresco's en waterapparaten, als er vuur gestookt
werd in de reus kwam er rook uit de neus van de draak

6
afb. 4 gravure: Pratolino 1742 afb. 56 gravure: de as met de waterstralen

7
voorbeeld
 VILLA M STEPHANE BEEL
Op een reeds architectonisch bepaald terrein kreeg de
Architect Beel de opdracht een villa te situeren. Het
terrein bij een landgoed bestond uit een rechthoekige
open plek in het bos van bijna twee hectare groot,
omgeven door strakke bosranden, een beukenlaan met
ondergroei van rhodondendrons en ingedeeld door
middel van twee hoge tuinmuren. Er hoefde niets aan
toegevoegd te worden.
Het gebied houdt ook geen enkele beperking in; het
ontbreken van expliciete en duidelijke beperkingen wordt
uiteindelijk de beperking.
ordeningsprincipe
Het ontwerp stoeit met de dialektiek tussen reageren op
het formele kader van de tuin, en het ontsnappen
daaraan. Dit uit zich in de reductie van de villa tot een
wand in de tuin. De inplanting van dit verhoogd, lang,
smal, eenvormig volume garandeert een krachtige
aanvulling en een niet in essentie gewijzigd antwoord op
de betekenissen van het terrein. Andere elementen
zoals de vijver en het terras onttrekken zich aan df~
formele ordening en vormen als het ware een
contracompositie.
8
De landschapsarchitectonische beeldtypen zijn tot hun
essentie teruggebracht, en worden gepresenteerd zonder
uitbundigheden; illusieloos. De architect zelf beweert zo
weinig mogelijk creatief te zijn. Hiermee en met de
inpassing van de beeldtypen in een geometrische
organisatieschema contrasteert Villa M met Villa Pratolino.
Daar liggen de beeldtypen als showelementen in het
bosco zonder in een geometrisch, ruimtelijk of beeldend
schema georganiseerd te zijn.
De beeldtypen worden ingezet ter theatralisering van de
route (de laan, de verspringende hagen, de hellingbaan,
de muuf) of om verbanden te leggen tussen de tuin en de
villa (de entree, patio, open galerij, terraseiland, trappen).
Het is typerend dat het enige "toegiftelement": de vijver (die
door een tuinmuur steekt en hiermee de boomgaard met
het tapis verf verbindt) nog niet is uitgevoerd.
Het beeldtype waar Beel het meest gebruik van maakt is
de muur. De muur is een onomstootbare realiteit. Ze
organiseert de contextuele verbanden; ze verhult en
onthult; is in volle lengte aanwezig en daarna weer
afwezig.
1 tuinmuur
2 beukenlaan
3 rhodondendrons
4 pinetum
5 oprijlaan
6 toegang tot de
verdiepte garage
7 entree
8 boomgaard
9 tuin, tapis vert
10 vijver
11 (groene) schijven

afb. 6 Villa M: plattegrond

9
voorbeeld
 afb. 7 de situatie

Een zelfde terugbrengen tot de essentie van de

beeldtypen is zichtbaar bij de trap: een autonoom
element dat los voor de villa ligt. En bij de
zwevende hellingbaan die de bezoeker optilt, een
blik over de tuinmuur gunt en vloeiend naar binnen
leidt . Ook de vijver , die door de massieve oude
tuinmuur heenbreekt en daarmee relativeert, is
niet meer dan een simpele rechthoekige waterbak. afb.8 Villa M, de villa als zwevende strip / decor van de tuin
De laan is een kaarsrechte toegangsweg die
visueel doorloopt tot de bosrand en de lengtemaat
van de grote open plek in het bos benadrukt. Alle
10 beeldtypen vervullen hun functie en dringen zich
verder niet op .
begane grond

1 entree
2 eetkamer
3 keuken
4 patio
5 kinderslaapkamer
6 badkamer
7 wasruimte
8 speelruimte , I

i-r- -,
I
I I

9 woonkamer L
B ~
I " '
10 bibliotheek
11 haard
sc.u ~
120uderslaapkamer
13 badkamer
14 kleedruimtes
15 toegang tot de
verdiepte garage
16 terras
17 tuin '.l l T ]
18 muur ,
I ,
I
19 hellingbaan

afb . 9 Villa M; plattegrond van de villa

perspectief vanuit de tuin

11
voorbeeld
 INLEIDING HUIS EN STAD

De hierin behandelde beeldtypen leggen een relatie tussen

binnen en buiten, interieur en exterieur. Ze zijn direkt aan
het gebouw gekoppeld (Arcade, Portico, Bordes) of roepen
een associatie met het gebouw op (Giardino segreto, Ruïne,
Poort)

--~~~
. ---- -- Ij
I I
~ \
I I
12 L _________ J
1 Arcade / Galerij

2 Atrium

3 Balkon

4 Belvedere

5 Bordes

6 Hal/Portaal

7 Hippodroom

8 Loggia

9 Paviljoen / Casino

10 Poort

11 Rotunda / koepel

12 Ruïne

13 Serre / Orangerie

14 Tempel / Follie

15 Tuin
13
huis en stad
 1 ARCADE I GALERIJ

lineair overkapt element met kolommen

-overgangselement tussen: binnen en buiten;

besloten en open
-impliceert een beweging
-horizon in sequentie (geknipt)
-ritme (kolommen)
-transparante muur
-grensmarkeringl rand
-richting /gerichtheid

afb.10 Parc Guell , Barcelona ; A.Gaudi

arcade met gedraaide kolommen

14
vergelijkbare
beeldtypen

portico
pergola
poort
loggia
veranda
laan

afb.11 galerij Villa Sarego, Verona ca. 1542

architect :A. Palladio

15
______________________h_u_is_e_n_st_a~dllllllllllllL_
 2 ATRIUM

centrale open ruimte in gebouw, tegenwoordig

vaak overkapt met glas

-centrum, centripetale kracht

-interne buitenkamer
-lichtinval
-de hemel als plafond

afb.12 romeins atrium

16
vergelijkbare
beeldtypes .

D Cl
hof
., IJl
patio
binnentuin
bosquet Ol
glorieta .. Q • ti
loo,rode
(open plek in bos)

afb. 13 Palazzo Porto, Vicenza ; A. Palladio, ca .. 1549

plattegrond en doorsnede van een klassiek atrium

17
huis en stad
 3 BALKON

open uitbouw met balustrade buiten het gevelvlak

-vooruitgeschoven element door een

geperforeerde wand
-180 graden zichtsveld
-gericht: uitzicht
-absoluut spanningsveld tussen openheid en
beslotenheid
-je bevindt je op spiegelvlak tussen interieur en
exterieur
-laatste stukje interieur
-je bevindt je in de ruimte van het panorama
-spiegelt het exterieur aan het interieur

afb.14 starthuisje wedstrijdbaan , Slochteren; J . Körmeling

balkon met een opgeblazen schijngevel, de functionaliteit heeft
zich tot drama en blijspel geprofileert

18
vergelijkbare
beeldtypen

bordes
belvedere
veranda
terras
bergtop
plateau

afb.15 Opera de la Bastille (prijsvraag), Parijs;E. Battisi 1983

stedelijk balkon, architectuur als peep show

19
huis en stad
 4 BELVEDERE

alzijdig uitzichtselement

-puur panorama
-360 graden zichtsveld
-rustplek
-hoofdmoment,spil ,as
-hoogtepunt! hoogste punt
-ijl

afb.16 uitkijktoren

20
vergelijkbare
beeldtypen

balkon
artificial hili
mount
uitkijktoren
gazebo
bergtop
piek

afb.8 belvedere; Schinkel

gravure; centrifugaal element

21
hu_is_e_n_s_ta~dllllllllllllL
________________________
 5 BORDES

verheven vlak

-intermediair tussen gebouwen tuin of landschap

-multifunctioneel
-geeft de 'gebruiker' een verheven positie
-onbepaald (programmaloos)

@:

afb. 18 Villa Lancelotti, Frascati (I)

piano nobiIe bekroond met beelden, in verband met het alzijdig
uitzicht vanaf het terras zijn de oostelijke en westelijke delen
van de tuin ook geformaliseerd
22
vergelijkbare
beeldtypen

podium
plateau
balkon
parterre
terras
piano nobiJe

afb. 19 buitenplaats woestduin; H. Warnau 1954

enigzins opgetild vlak als intermediair tussen gebouwen landschap

23
huis en stad _ _
_ _ _ _ _ _------J
 6 HAL/PORTAAL
voorruimte, hoge en ruime vestibule, entrée

-introductie
-overgangsruimte
-relatie leggen
-contrasten verzachten
-geen verblijfsruimte, korte verblijfsfunctie
-binnen! buiten

afb. 20 Villa Pisani, Bagnolo (I) ; Palladio 1545

drieboogige hal die zich opent naar het achterliggende
landschap, beschilderd met ruimtelijke taferelen

24
vergelijkbare
beeldtypen

gang
veranda
cour (voorplein)

tthlt -- -t----

afb.21 Isola Bella, Lago Maggiore (I) 1630

de hal vangt hier de knik op tussen de twee hoofdrichtingen van het palazzo en de
symmetrische tuinen, en schakelt hiermee de twee onderdelen aan elkaar

25
huis en stad _ _
 7 HIPPODROOM

oorspronkelijk: renbaan voor paarden

-impliceert beweging 1. de Valk

-eindeloze cyclische rondgang (perpetuum mobilé) 2. renba!ln YlOIl
-kan ingezet worden als vorm die verschillende 3. wa ndel promenade ~--'--':;;==~~~~t"
programma onderdelen kan omlijsten/ verbinden 4. bovenwijks groen ,"~~",6iiii!i!""",~ji!I
-de vorm is geschikt voor verschillende (sport- ) 5. aan leg/ vissteiger
aktiviteiten 6. IJ-boulevard
7. IJ - plein
8. horecavestiging
9. school 10 1
~
~2
{/ I"
----~-----T_~----~
------,'--------/"

<J 9 ~~-~
-----n-'~" =--Ç;-~~ ~
-13

afb.22 A.D.M. terrein, Amsterdam OMA

verschillende toepassingen van het hippodroom

26
vergelijkbare
beeldtypen

rondgang
theater
circus
trimbaan
racebaan
circuit

afb.23 Villa Borghese, Rome; (tuinen:) G. Rainaldi1619

hippodroom

27
huis en stad
 8 LOGGIA

intern balkon (balkon binnen de bouwschil)

-in het huis gelegen

-uitzichtgericht
-buitenkamer
-het panorama wordt soms door kolommen
gesegmenteerd

afb. 24 Villa Cornaro, Treviso (I) ; A. Palladio 1553

de loggia geeft de Villa een krachtige uitstraling

28
vergelijkbare
beeldtypen

veranda
balkon
portico
serre

afb. 25 Villa Ferdinanda, Artimino (I); Buontalenti

jachthut met loggia

29
huis en stad
 8 PAVILJOEN I CASINO

miniatuur van het huis

-korte verblijfsfunctie
-paviljoen kent vaak een representatieve functie;
veelal gekoppeld aan tentoonstellingen
-paviljoen: oorsoronkelijk een tent-achtige structuur

afb. 26 Sonsbeek, Arnhem; W . Röling .

maximale openheid in een tentoonstellingspaviljoen dat boven
het water zweeft

30
vergelijkbare
beeldtypen

prieel
follie
tuinhuis
speelhuis

afb. 27 Weekend huis, Parijs; Le Corbusier 1935

tekening, paviljoen is volledig geïntegreerd in het ontwerp; vooruitgeschoven aan het huis
gekoppeld element

31
huis en stad
 10 POORT

doorgang in een muur, omheining, grens

-binnentreden van nieuwe ruimte en tegelijkertijd

verlaten van vorige ruimte
-aankondiging
-laat de dikte van de muren zien
-lichtopening
-vista

afb . 28 San Vito d' Altivoie, Treviso (I) ; C. Scarpa1978

eigenzinnige poort op begraafplaats

32
vergelijkbare
beeldtypen

hal
portaal
raam

afb.29 Herrenhausen, Hannover

haag poort

33
huis en stad _ _
 11 ROTUNDA I KOEPEL
Ó:
:
halfbolvormige overwelving van een gebouw of
een deel ervan met een kringvormig of
veelhoekig grondvlak

-centraalbouw
-centrum
-landmark

afb. 30 Villa Rotonda, Vicenza (I) : A. Palladio 1569

( de koepel zoals die op de tekening te zien is, is nooit
gebouwd)

34
vergelijkbare
beeldtypen

pyramide
dak
toren
boomkruin
heuvel

afb.31 Kathedraal Santa Maria del Fiore, Florence; F. Brunelleschi 1434

collage van de koepel die heerst over het uitgestrekte Arnodal
als een muts die alle florentijnen onder zich draagt

35
huis en stad
 12 RUïNE

overblijfsel van een verwoest en vervallen gebouw

-toppunt van Romantiek

-de tijd is tastbaar: het vergankelijke

afb. 32 Kattenbroek, Amersfoort: L. Heijdenrijk 1990.

ruïne woningen, banaliteiten ingezet in de nieuwbouw

36
vergelijkbare
beeldtypen

follie
dode natuur
stumpery

afb . 33 Wenlock Priory, Cheshire (GB)

statige ruïne gecombineerd met tot banaliteiten gesnoeide hagen

37
huis en stad
 13 SERRE IORANGERIE

glazen overkappingen / wanden

-uitbouw of veranda aan een huis (= serre)

-grote broeikas, wintertuin (=orangerie)
-klimaat is regelbaar
-optimale transparantie

afb. 34 Kew Gardens, Londen

38
vergelijkende
beeldtypen

veranda
prieel
kassen

afb. 35 Parc Andre- Citroën , Parijs; G. Clement (e.a.) 1992

orangerie met exotische soorten midden in het park

39
huis en stad
 14 TEMPEL I FOLLIE

programmaloos bouwwerk, grap, citaat

-showelement
-landmark, zorgvuldig in het landschap geplaatst
focuspunt
-tempel: oorsprokelijk een betekenis als heilig
bouwwerk
-tempel: soms een belvedère
-tempel : een klassieke verwijzing
-follie: wordt vaak gebouwd om half af te lijken en
hiermee bereiken ze onmiddelijk leeftijd

afb . 36 The Dunmore Pineapple , Dunmore ('Schotland),; 1761

follie

40
ve rgeli jkba re
beeldtypen

ruïne
koepel
paviljoen
prieel
belvedere
beeld
grot

afb. 37 Pare de la Villette, Parijs; B. Tsehumi 1988

opvallende follie , een van een grote hoeveelheid op rasterpunten geplaatste
bouwwerken (ter oriëntatie in een verder struetuurloos park)

41
huis en stad
 15 TUIN

omheinde ruimte met daarbinnen een

natuurverwijzing

- fijne maatvoering
- oorspronkelijk losgekoppeld van het huis later is
het vaak een intermediair tussen gebouwen
straat of tussen gebouwen landschap
- vele sub-typen: lusthof en liefdestuin (gericht op
aardse geneugten), herbarium (kruidentuin) ,
kruisgang en kloostertuin (gericht op meditatie)
- geuren, kleuren, geluiden
- ultieme plek om te verpozen

afb. 38 Abdij Santa Domingo de Silos; 11 e eeuw

kloostertuin , omgeven door een galerij waar men de
mogelijkheid had om al mediterend of lezend rondom de tuin te
wandelen, de tuin is heel abstract en sober om de aandacht
42 niet af te leiden naar aardse zaken
vergelijkbare
beeldtypen

giardino segreto
atrium
hof

afb. 39 Chatsworth, Yorkshire (G8)

43
huis en stad
 INLEIDING WATER

Water is zowel noodzaak als een uiting van overvloed.

Het water is een beeldtype dat continu verandert, geschikt
is voor speciale effekten en de tuin een diepere dimensie
geeft.

44
16 Bedriegertjes / Mistmachine

17 Brug

18 Cascade / Catena d aqua

19 Etang / Boating Lake

20 Fontein / Chatea d'eau

21 Grand canal/ Roeibaan

22 Gutsend Gootje / Rill

23 Isola Bella / Eiland

24 Nymphaeum

25 Sloten

26 Spiegelvijver

27 Stepping Stones

28 Wateropslag / Aquaduct

29 Waterorgel

30 Zwembad
45
water
 16 BEDRIEGERTJES I MISTMACHINE

waterspektakelelementen

-bedriegertjes: verborgen fonteintjes die op

onverwachte momenten water spuiten
-mistmachine: apparaat dat een waterrookgordijn
produceert
-funelement bij uitstek
-aan route gekoppeld
-mistmachine: laat de horizon verdwijnen

afb. 40 Villa Torrigiani , Camigliano (I) 1650.

Bedriegertjes, bij het vooroverleunen over de ballustrade
worden de verborgen fonteinen in werking gezet die je naar
beneden doet vluchten , naar de grotto.
46
vergelijkbare
beeldtypen

geiser
fontein
mist

afb. 41 La Villete, Parijs; B. Tschumi 1988

de mistmachine zorgt voor spektakel en laat de horizon verdwijnen

47
water
 17 BRUG

verbinding over een diepte

-functioneel element
-impliceert beweging en richting

afb.42 Castie Howard, Bramham (GB) ; J . Vanbrugh

Romeinse brug, als bouwmassa in het landschap

48
vergelijkbare
beeldtypen

overloop
steiger

afb. 43 stenen brug

49
water
 18 CASCADE I CATENA D'AQUA

waterval

-showelement
-beweging, filterend geluid, schouwspel
-uitbundigheid

afb.44 Pallazo Reaie, Caserta nabij Napels

50
vergelijkbare
beeldtypen

trap
roltrap
tapis rou/ante
gutsend gootje
beek

afb. 45 Kindermuseum, Himeji (Japan) : T.Ando 1989

cascade begeleidt de trappartij

51
water
 19 ET ANG I BOATING LAKE

amorfe (roei-) vijver

- maximale openheid, uitgestrektheid

- reflectie
- recreatie mogelijkheden
- semi natuurlijk

afb. 46 Werk op Allocaties, Zoetermeer; V. Acconci 1992

let u ook op de zwanen

52
vergelijkbare
beeldtypen

grand canal
meer
vlakte
meadow

afb. 47 Parque Industrial, Barcelona

Het met romantiek geladen roeien in een zwaar stedelijke context.

53
water
 20 FONTEIN I CHATEAU D'EAU

kunstmatige springbron

-oorspronkelijk functioneel ( als instrument voor

watervoorziening)
-verticaal element
-centripetaal kracht (hoofd moment)
-middelpunt
-rustgevend, filterend geluid

afb. 48 Schroef van Archimedes, Den Bosch; T. Craggs.

Verwarring of het om een functioneel object of gewoon een
elegante schroef gaat.

54
vergelijkbare
beeldtypen

waterorgel
watrejets
bedriegertjes
obelisk
axis mundi
geiser
mist

afb. 49 Versailles (F) ; A.Le Nótre

fonteinen

55
water
 21 GRAND CANAL I ROEIBAAN

uitgestrekte rechthoekige waterbak

-horizonverkorter
(haalt de horizon dichterbij)
-spiegeling
-zichtlijn
-as
-wijdsheid

afb. 50 Villa Hadriana

56
vergelijkbare
beeldtypen

spiegelvijver
rivier
slatenstelsel
vliegveld (start -af
landingsbaan)

afb. 51 Versailles, Parijs; Le Nótre

dwarsas begeleid door coulissen

57
water
 22 GUTSENDE GOOTJE I RILL

smalle goot waar water doorheen stroomt

-ter begeleiding van een pad

-verbinding tussen waterelementen
-zeer simpel
-pronkt met zijn onnatuurlijkheid
-van steen of beton
-water is tastbaar

afb. 52 San Vito d'Altivole, Treviso (I) ; C.Scarpa 1978

ril! als rand/ grens

58
vergelijkbare
beeldtypen

cascade
beek
sloot
irrigatiekanalen

afb. 53 Rousham, Oxfordsh-ire (G8) ; W . Kent 1738

spaghetti ril!, begeleiding van een route

59
water
 23 ISOlA BEllA I EilAND

land aan alle zijden door water omringd

-romantisch gegeven (onbereikbaar, eenzaamheid)

-paradijs
-micro-kosmos

afb. 54 Isola Bella , lagio Maggiore (I) ca. 1630

op een kale rotsen is een pallazo, een tuin en een dorp
gesitueerd, het geheel doet denken aan een enorm schip

60
vergelijkbare
beeldtypen

oase
pfauinsel
giardino-segreto

afb. 55 eiland, collage; superstudio

61
water
 24 NYMPHAEUM a
geformaliseerde bron b~
c o

/~
-meestal een halfronde vorm (omhelzing)
-beginpunt van een reeks, het nympaeum
ligt meestal tegen een bosco aan omdat daar
de bron ontspringt
d o
-aards, eros
-geboorte, oorsprong
-vaak in combinatie met beelden en fonteinen

op afb.S6 zijn de waterelementen zijn in een reeks

samengebracht:
a) gorgelende grot (bron)
b) met collonade omgeven vijver
c)verbonden door cascades en vijvers
d)eindigend in de spiegelvijver met een fontein
in het midden

afb. 56 Villa Lante, Bagnaia (I)

het nymphaeum als onderdeel van de reeksen:
eros-oceanos
beslotenheid-openheid (bos-uitzicht)
natuur-cultuur
62
vergelijkbare
beeldtypen

waterorgel
put

afb. 57 Villa Barbaro, Maser (I); A.Paliadio 1580

nymphaeum met op de achtergrond het bosco

63
water
 25 SLOTEN

gegraven waterscheiding

-functioneel-technisch
-typisch hollands: stroken landschap, de sloten
geven het landschap ritme, transparantie
en segmentatie

afb.SB strokenlandschap

64
vergelijkbare
beeldtypen

ha-ha
gutsend gootje
grandcanal

afb .59 sloot; blootlegging van het bodemprofiel

65
water
 26 SPIEGELVIJVER

bak met glad wateroppervlak

-immaterialisatie van hetgeen het weerspiegelt

-weerspiegeling van de vierde dimensie
-einde van een reeks van waterelementen
-symbool voor de dood of het hemelse
-reflectie / contemplatie

afb.60 Taj Mahal, Agra 1654.

spiegelvijver

66
vergelijkbare
beeldtypen

grandcanal
meer
ijsvlakte

afb.61 Kindermuseum, Himeji (Japan): T. Ando 1989.

de spiegelvijver en de glaswand immaterialiseren de logge betonconstructies.

67
water
 27 STEPPING STONES

in een reeks geplaatste stapelementen

-verbindingselement
-sensationeel (lopen op het water)

atb .62 stepping stones in een japanse tuin

68
vergelijkbare
beeldtypen

platforms

afb. 63 Pare André- Citroën, Parijs; G. Clement ( e.a.) 1992

japanse tuin, de stepping stones liggen als eilanden in de zee (het geharkte grind)

69
water
 28 WATEROPSLAG/AQUADUCT
constructies voor watertransport of -opslag

- aquaducten en wateropslagvijvers werden

ingezet om waterdruk op te bouwen voor
de fonteinen

afb. 64 Pont du Gard, Nimes (F) . aquaduct dat een gedeelte is

van een 47 km lange waterleiding met een gradiënt 1 :3000.

70
vergelijkbare
beeldtypen

boezem
stuwmeer

afb. 65 Wateropslag, DWL terrein Rotterdam, Quist

wateropslag in de vorm van druppels

71
water
 29 WATERORGEL

ritmische waterbewegingen en geluid opgewekt

door een reeks fonteinen

-showelement
-uitbundigheid
-aandachtstrekker

afb . 64 Villa d'Este, Tivoli (I); C.venard 1568

het waterorgel

72
vergelijkbare
beeldtypen

waterval
kermis
q.. - -
----

I
I
I
I
I
I
I
~
afb. 65 Villa d'Este, Tivoli (I); C. Venard 1568
plattegrond waarin het waterorgel aan het begin van een reeks waterelementen staat

73
water
 30 ZWEMBAD
bassin

-ten behoeve van de aktieve rekreatie

-steriel, badkamerachtig

afb. 68 Parijs
zwembad in de Seine als een giardino segreto in de tuin

74
vergelijkbare
beeldtypen

spiegelvijver
meer
sportveld

afb. 69 Villa Dall'Ava, Parijs; OMA

zwembad boven op het dak, met de mogelijkheid om het panorama in te duiken
" het zwembad kan tegelijkertijd het absolute tegendeel en het culminatiepunt van de congestie
van de grote stad zijn" (Koolhaas)
75
water
 INLEIDING LANDVORMEN
I-~---• . (II
~:0.'
Deze beeldtypen worden ingezet ter accentuering / .
dramatisering van bestaande landschapsvormen (Incisie,
Theater, Terras) of van andere beeldtypen (Mount, Vlakte.
~I
I
~ 'v
I
,
Grotto), of om functionele redenen (Pad, Trap, Bastion) . I I
I ,
L- _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ J

"" - - - - - - - l

. i

76
31 Banket / Wal/Bastion / Puinduin

32 Beelden

33 Grotto

34 Ha-Ha / Droge gracht

35 Incisie

36 Inscriptie

37 Kare Sansui / Droge rotstuin

38 Parkeerterrein

39 Pad

40 Pyramide / Artificial Hili / Mount

41 Plateau / Podium

42 Terras

43 Theater Tribune

44 Trap / Hellingbaan

45 Vlakte
77
landvormen
 31 BANKET, WAL, BASTION, PUINDUIN

kunstmatige ophogingen in het landschap

met (oorspronkelijk) een functioneel doel

-grove maatvoering
-hoge lichamen als vreemde elementen in het
vlakke Nederland
-uitzichtpunten

afb. 70 Den Bosch, Bastion,

gedeelte van een vestingmuur, de stedelijke massa stopt en
het open landelijk ligt hier nog direct tegen aan

78
vergelijkbare
beeldtypen

artificial hili
tribune
mount
belvedere
plateau
heuvel
plaat
rug
dijk

-;. ~ -"- ' "

.-.-

;"-
~~ ;. ~' ~'\-r • ,.\~ !.

-) .- :'.'
. 0.

afb. 71 VAM 5 ;west 8 landscapearchitects

vuilopslag annex recreatieterminal van 5 kilometer lang en 640 meter breed
het kwetsbare nederlandse landschap wordt overweldigd . Stedelijk of landelijk element?

79
landvormen
 32 BEELDEN
nabootsing van mens, dier, gevoel etc

-driedimensionale betekenisdrager
-showelement
-aanwezigheid / afwezigheid
-accentueert de essentie van de tuin
-buitenbibliotheek
-kan onderdeel van een verhaal of beeldende
laag zijn

afb.72 Barcelona Paviljoen , Barcelona ; L. Mies van der Rohe

elegant, figuratief beeld in zwaar abstracte context

80
vergelijkbare
beeldtypen

inscripties
solitaire planten
bloem

afb. 73 Sacro Bosco di Bomarzo, Bomarzo (I),

beelden die uit de bodem gebeeld houwd zijn

81
landvormen
 33 GROTTO

onderaardse opening; grot

-mysterieus (onderwereld)
-aards, eros

afb.74 Castelgrande, Bellinzona (I) ; A.Gulfetti 1993

82
ve rgeli jkba re
beeldtypen

cabinet
kuil
kelder
ijskelder
spelonk
incisie
groeve
krater

afb. 76 Sacro Bosco Di Bomarzo

Hellmouth , dood

83
landvormen
 34 HA-HA, DROGE GRACHT

verborgen omheining

-deze constructie wordt toegepast om vee binnen

het domein te houden, zonder dat er een hek op
de horizon, geplaatst hoeft te worden, dit ten
behoeve van het idee van de eindeloos
doorgaande ruimte

afb. 76 Frankfurter Zoo, Frankfurt; E. Ambasz

doorsnedes van weggewerkte omheiningen waardoor de
bezoeker als het ware tussen de dieren loopt

84
vergelijkbare
beeldtypen

incisie
sloot
greppel
wildhaag

afb. 77 Kiftsgate, Gloucestershire (GB)

ha-ha, een klassieker

85
landvormen
 35 INCISIE

insnijding in het landschap

-litteken; het laat zien wat er onder het aard-

oppervlak ligt
-aards

afb . 78 parque Cementerio de Igualada, Igualada (SP);

E. Miralles, C. Pinós 1992
overtreffende trap in het geterrasseerde landschap; er is een
geul gegraven die nog een 'verdieping' toe voegt aan het
86 bestaande landschap
vergelijkbare
beeldtypen

ha-ha
sloot
greppel

afb . 79 NO.8 of nine Nevada Depressions, Nevada; M. Heizer 1968.

het negatief van de bergen in de vlakte uitgesneden

87
landvormen
 37 INSCRIPTIE

gegraveerd opschrift

-ten behoeve van de beeldende laag

-verhaal of aan wijzing m.b.t. het landschap
-minimaalontwerpmiddel

afb. 80 Uttle Sparta, Dunsyre; I.Finlay 1967-. Een prachtig

landschap krijgt op een accupuncturele manier een extra
betekenislaag. De minimale ingrepen gaan een confrontatie aan
met het landschap door momenten van bezinning te bieden
88
vergelijkbare
beeldtypen

beelden

afb. 81 Sacro Bosco di Bomarzo, Bomarzo (I)

inscripties

89
landvormen
 37 KARE SANSUIl DROGE ROTSTUIN

behandeling van het oppervlak met dood materiaal

-veel toegepast in Japanse tuinen
-materialisering
-schaalloosheid
-eindeloosheid verbeeld op een beperkte ruimte
-microreliëf

afb. 82 Neeltje-Jans, Oosterschelde; west 8 landscape

architects 1991
veld met donkere en lichte schelpen bedekt opdat er resp.
zwarte en witte vogels op zullen vertoeven
90
vergelijkbare
beeldtypen

inscriptie
rots

afb. 83 Japanse Zen tuin,

het geharkte grind kan als zeegolven geïnterpreteerd worden, niet betreedbaar oppervlak

91
landvormen
 38 PARKEERTERREIN

verhard terrein met parkeerbestemming

-voorbeeld van een 20e eeuws beeldtype

-multifunctioneel
-efficientie , daarom vaak open vlakte of
gestapelde vlaktes
-met enkele kalklijntjes een hoge
organisatiegraad

afb. 84 topografische kaart van een duinenlandschap

inspiratiebron voor het parkeerterrein in Beverwijk

92
vergelijkbare
beeldtypen

vlakte
podium
markt
plein

afb. 85 park Overbos, Beverwijk; west 8 landscapearchitects

een golvend geel asfaltvlak (verwijzend naar het nabijgelegen duinlandschap) maakt het
parkeren tot een anarchistische sensatie en creëert tegelijkertijd een multifunctionele zone

93
landvormen
 39 PAD

smalle weg voor voetgangers

-montage lijn; kan verschillende onderdelen

van een plan aan elkaar relateren
-sterk sturend ( vergelijk: open vlakte)
-afwijkende materialisering of textuur
-eventueel tevens gematerialiseerde zichtlijn

afb. 86 houten pad , vanaf het verhoogde pad beleef je dit

terrein totaal verschillend; afstandelijker

94
vergelijkbare
beeldtypen

snelweg
parkway

afb . 87 Pare André-Citroën, Parijs; G. Clement, Provost e.a. 1992

het pad als montagelijn

95
landvormen
 40 PYRAMIDE, ARTIFICIAL HILL, MOUNT

kunstmatige heuvel

- vaak hol en functionerend als ijskelder of

grotto
-vaak opgericht ten behoeve van uitzicht of om
dichter bij de hemel te kunnen komen
-kan verschillende activiteiten stimuleren
-uitstulping van het aardoppervlak
-vaak aan het einde van een tuin

afb. Villa Medici, Rome.

mount beplant met cypressen, de heuvel is geplaatst om over
de tuinmuren te kunnen kijken (openbreken van de Hortus
Conclusus na de Middeleeuwen)

96
vergelijkbare
beeldtypen

bastion
puinduin
bergtop,
piek

afb. Uxmal, Mexico

pyramide met afgeronde hoeken

97
landvormen
 41 PLATEAU, PODIUM

verhoogde vlakte

-multifunctioneel
-onbepaald (programmaloos)
-of relatief autonoom (plateau, podium)

afb. 90 Museumpark, Rotterdam , Y. 8runier. De opgetilde

vlakte maakt onderdeel uit van een reeks van vier sferen . Het is
een open asfaltvlakte waarop kalklijnen en textuurverschillen
aanleiding moeten geven tot spontane gebruiksvormen

98
vergelijkbare
beeldtypen

parterre
terras
meadow
vlakte

afb. 91 Huis te B., Brasschaat; W.-J .Neutelings 1984-1985.

Koninklijk plateau tje met hermelijn motief op de entree partij

99
landvormen
 42 TERRAS

horizontaal, tegen een helling gelegen terrein

--functionele oorsprong

afb. 92 Cortilé del Belvedere , Rome; Bramante 1504

archetype van het terras; unieke interne connectie
tussen villa Belvedere en Vaticaan

100
vergelijkbare
beeldtypen

bordes
platform
plateau

afb. 93 Villa Medici, Fiesole (I)

terrassen

101
landvormen
 43 THEATER, TRIBUNE

bouwsel met oplopende zitplaatsen voor

toeschouwers

-kijken / bekeken worden

-ten behoeve van vermaak voor veel mensen

afb. 94 Villa Regina, Turijn

amfitheater tegen een n berghelling, met in het midden van de
bovenrand een belvedere, in de onderrand een grotto

102
vergelijkbare
beeldtypen

trap
dal

afb. 95 Red Rocks , Denver. Amphitheater, De tribune ligt in volkomen harmonie in het
landschap.

103
landvormen
 44 TRAP, HELLING BAAN

architectonische middelen om een helling

begaanbaar te maken

-trap kan ook als tribune fungeren

-impliceert een beweging
-verbindingselement
-gericht

afb. 96 Spaanse trappen , Rome

zowel tribune als elegante trappartij

104
vergelijkbare
beeldtypen

glijbaan
theater
tribune
brug
terrassen

afb. 97 Villa dil Este , Tivoli

hellingbanen

105
landvormen
 45 VLAKTE

uitgestrektheid, plat oppervlak

-maximale openheid, overzichtelijkheid,

wijdsheid
-ongedwongen gebruik
-leegte
-directe confrontatie met de hemel
-betreder is middelpunt en kwetsbaar omdat er
geen schuilranden zijn (pleinvrees)
-kijken / bekeken worden

afb.98 Superstudio 1969

aan reis van A naar B, "there will be no further reason for
roads and squares"

106
vergelijkbare
beeldtypen

bordes
prato
gazon
plein
plateau
meer
meadow

afb. 99 Mercatorplein, Amsterdam; Adriaan Geuze 1992. De grootst mogelijke vlakte is

verzelfstandigd door feestelijke textuur en de verdraaiing ten opzichte van de wanden . Het
gesuperponeerde karakter van het vlak wordt benadrukt door de plooing.

107
landvormen
 INLEIDING BEPLANTING

De meest typisch landschapsarchitectonische zetstukken; het

direct naar de natuur verwijzend instrumentarium. Deze beeldtypen
zijn veelal in beplanting vertaalde architectonische beeldtypen
(Priëel-Huis, Pergola-Galerij, Allee- Gang) of ze verwijzen naar
natuurlijke archetypen (Labyrinth, Bosco, Meadow)

r--r--·------I
I I

~~I
L_._ ._ _ _ _ _ -"

108
46 Allee / Drive / Laan

47 Bloementapijt

48 Border / Parterre /. Perk

49 Bosco / Widernis / Labyrinth

50 Bosquet / Clump

51 Carré

52 Dode natuur / Stumpery

53 Haag / Coulisse

54 Meadow / Speelweide

55 Prato / Tapis Vert

56 Pergola / Berceau / Covered walk

57 Priëel

58 Solitair

59 Topiary

60 Vista / Groen raam / Clair Voyee

109
beplanting
 46 ALLEE, DRIVE, LAAN

een relatief smalle door bomen of heggen

begeleide weg

-verbinding
-zichtlijn, verdwijnpunt
-bij convergerende / divergerende wanden ontstaat er
een perspectiefverkorting / verlenging
-beweging, voortgang
-beslotenheid (binnen / buiten)
-tunneleftect

afb . 100 Hatfield House,Hertfordshire (GB)

de eikenlaan is zowel een smalle laan als de rand van de tuin

110
vergelijkbare
beeldtypen

gang
zuilengang
arcade
promenade
berceau
pergola
tunnel
avenue
holzwege
houtwal
holle weg

afb. 101 Arley Hall, Cheshire (GB)

laan met leilinden

111
beplanting
 47 BLOEMENTAPIJT

kleurige bodembedekking

-intensiteit
-vlakte (twee dimensionaal)
-uitbundigheid, weelde
-decoratief
-accent
-steeds veranderend
-kwetsbaar
-symbool voor vruchtbaarheid / liefd / lieflijkheid
-geurend

afb.102 Kronforth Garden ; R. Burle-Marx

slingerende gekleurde tapijten

112
vergelijkbare
beeldtypen

mozaïk
tapijt
parterre des f leurs
parterre de broderie
perk
bloemenweide
alpenweide

afb.103 Museumpark Rotterdam: oma i.s.m. Y. Brunier 1989

romantische tuin, de bezoeker wordt overweldigd door de diversiteit en kleurenpracht van de
felgekeurde eenjarige bloemen.

113
beplanting
 48 BORDER ,PARTERRE, PERKJE

veldje, patroon of grondfiguur met kleurige planten

-een border is meestal gekoppeld aan een route

en tegen een wand aan gelegen terwijl een
parterre of perkje 'vrij' in het terrein ligt
-een parterre of perkje is vaak omheind met
een laag haagje waarbinnen de beplanting in een
bepaald patroon staat
waardoor het een ritmering krijgt
-de beplanting
loopt op van laag aan de rand tot hoog tegen de
wand
- uitbundig, veranderend element

afb. 104 Manor House , Wiltshire (GB) . border, gesegmenteerd

door hagen

114
vergelijkbare
beeldtypen

tapijt
gekleurde steenslag
plate -bande
(rand-perk)
bosrand
oeverrand

afb. 105 Birmingham (GB)

verhoogd gelegen border in het centrum van de stad, kwetsbaarheid versus steen

115
beplanting
 49 BOSCO, WILDERNIS, LABYRINT

(gedeelte van een) bos

-ondoordringbaar,oerlandschap
-chaotisch, onoverzichtelijk
-visueel ondoordringbaar; besloten, donker
-woest ongerept gebied
-massa
-symbool voor natuur, het wilde, onderdeel van de
polariteit! reeks cultuur-natuur
-materialisatie van het (ver-)dwalen

afb. 106 Potsdamer en Leipziger platz , Berlijn; D. Libeskind

1992
stedebouwkundig ontwerp, metropool=jungle, labyrinth

116
r
vergelijkbare
beeldtypen

c/ump
bosquet
carré
doolhof
kasbah
stegen
quartier
sterrebos
woud
jungle

afb.105 Hever Castie, Kent (G8) . hagendoolhof 1905

117
beplanting
 50 BOSaUET, CLUMP

dichte bomen- of struikengroep

-miniatuur bos
-bosquet is ruimte, clump is massa
-besloten elementen ter verheviging van een
ruimtebeleving, ruimtelijk contrast met open vlakte
-het aangeven van gelaagdheid, waardoor de maat
aangegeven wordt (ruimtelijk schaalelement)
-een clump staat meestal vrij in de open ruimte,
een bosquet is in een geometrisch patroon
opgenomen
-een bosquet bood de mogelijkheid, evenals
een giardino segreto, tot afzondering
-het sturen van zichtlijnen of het "wegplanten "
van ongewenste horizonvervuilers
-een clump is informeel (quasi natuurlijk)
terwijl een bosquet wat formeler is (vierkant)

afb .108 Versailles, Versailles; A. Le Notre 1661

gedeelte van de plattegrond ; nr.22 = bosquets

118
vergelijkbare
beeldtypen

carré
coulisse
artefact
binnenplaats
sterrebos
plantage
griend
boomgroep
bosco
oerwoud

afb. 109 Tatton Park, Manchester (G8)

clump in een Engelse landschapstuin, bestaande uit rode beuken

119
beplanting
 51 CARRE I RASTER BOS

op rasterpunten geplaatste boomgroep

-gecultiveerd bos
-groen dak
-vergelijking met kathedraal, geordend kolommen-
woud
-enigzins besloten en daarmee contrasterend met
de open ruimtes

afb . 110 Floriade, Zoetermeer; M. de Ruyter

groen dak

120
vergelijkbare
beeldtypen

kollonade
patio
arcade
plantage
cabinet ( buiten
kamer gevormd
door hoge hagen)
bosco
woud
boomgaard

afb.111 Museumpark, Rotterdam; OMA i.s.m. Y. Brunier

collage, de voorhof, de stammen van de appelbomen zijn wit geschilderd

121
beplanting
 52 DODE NATUUR, STUMPERY

dood materiaal

-stumpery; dode wortels

-speciale soms lugubere effecten
-sculpturaal
-tijdsfactor; vergankelijkheid, eeuwigheid
-afwezigheid der seizoenen en daarmee Uuist)
de nadruk op het bestaan daarvan

afb.112 Biddulph Grange Garden , Staffordshire (GB)

vervreemdende effecten; stumpery

122
vergelijkbare
beeldtypen

ruïne
fabrique
follie
mangrovewoud
afgraving
vuilnisbelt

afb. 113 Blenheim, Woodstock (GB); L. Brown

ex- solitair

123
beplanting
 53 HAAG, COULISSE

lineair scermvormig groenelement

-scherm / wand
-afschermen / verhullen / onthullen
-veelvormige verschijning mogelijk door snoeiwerk

=C1--r-b .älJmwlfi) ~îll .. & " ~

~c.Q;'M9 A~ "'=... F\.Jï!ftfffflfftR e:~w~

afb. 114 La Villette, Parijs; OMA

bomenrijen en hagen vormen de scheidingswanden die het
programma organiseren (vergelijk de doorsnede van een flat
die als plattegrond gelezen kan worden)
124
vergelijkbare
beeldtypen

muur
scherm
glaswand
slangemuur
treillage
c/ump
bosquet
leiboom
houtwal
palissade

afb. 115 Louisiana, Kopenhagen

125
beplanting
 54 MEADOW, SPEELWEIDE

multifunctioneel grasveld bedoeld

voor activiteiten

-openheid
-ongedefiniëerde ruimte

afb.116 Joubert plantsoen, Den Haag; K.Tedder en

M. Timmermans 1988
twee symmetrisch gelegen golvende grasvlakken

126
vergelijkbare
beeldtypen

plein
place
piazza
prato
tapis verf
golfbaan
gazon
boulingrin
weide

afb . 117 Golflink. Gecondenseerde meadow in de stad , met groen tapijtje voor de volledige
illusie

127
beplanting
 55 PRATO, T APIS VERT

strak geschoren grasveld

-vlak, strook, kom

-tapijt: buiten kamer
-openheid
-vaak gekoppeld aan gebouw
-monumentalisering van gebouw of uitzicht

afb. 118 Villa Foscari, Venetië (I) ; A.Paliadio 1560

groen tapijt

128
vergelijkbare
beeldtypen

maisveld
plein
racebaan
meadow
landingsbaan
grandcanal
mail
steppe

afb . 119 l'Apparita, Siena (I) ; P. Porcinai.

simpele tuin die onontworpen lijkt .

129
beplanting
 56 PERGOLA, BERCEAU (COVERED WALK)

meer / minder transparante wandelgang overgroeid

Pergola
met planten

-verbindend; doorgang
-confrontatie met de beplanting
-schaduwrijk
-een berceau is een dichte tunnel terwijl een pergola
meer transparant en dikwijls rechthoekig
(latwerk) is

Voetgangerstunnel

afb.120 Parc a Lancy, Lancy (Zw) ; G. Descombes 1988

de pergola en voetgangerstunnel vormen een onderdeel van
een architectonische route: in de onderdoorgang van de
voetgangerstunnel (onder een snelweg door) loopt een
130 beekje waardoor de doorgang een plezierige sensatie wordt
vergelijkbare
beeldtypen

prieel
galerij
arcade
oranjerie
berceau d'eau
(watergang)
allée couverte
(tunnelvormige I aan)
al/ée
laan

afb.121 Villa Palmieri, Fiesole (I) ; P. Porcinai

tunnel van rozen

131
beplanting
 57 PRIEEL

luchtig tuinhuisje van latwerk begroeid met planten

-verpoosruimte
-vaak apart in een tuin
-mogelijkheid tot afzondering
-primitief ingericht, rustpunt
-eerste vorm van tuin sculptuur

afb.122 Mellbourne Hall (GB); 1717

prieel / treillage van gevlochten ijzer

132
vergelijkbare
beeldtypen

TYPF DE r."OlUJl\E Fn.• \:--:çors.

casino
tol/ie
tempeltje
cabinet (buitenkamer
gevormd door
hagen)
bosquet
galerie d'eau
solitaire boom

afb. 123 L'ordre François, Parijs; R. de Chamoust 1783

prieel als een van de vroegste voorbeelden van organische functionalistische architectuur

133
beplanting
 58 SOLITAIR

alleenstaande boom

-volledige wasdom
-plastisch accent
-schaal indicator
-bindt ruimte aan zich
-parasol
-parapluie

afb. Villa Piovene, Vicenza (I)

boom als solitair

134
vergelijkbare
beeldtypen

obelisk
luifel
abri
toren
fol/ie
belvedere
geyser
fontein
piek
gloriette
(triomfboog)
topiary

afb.125 woongebouw, Lugano (5); M. Sotta 1985

een solitair als stedelijk accent

135
beplanting
 59 TOPIARY

tot sculpturen gesnoeide wintergroene beplanting

-fantasierijke creaties vaak gesnoeid uit buxus

taxus, haagbeuk of lindes
-meestal vrijstaand

afb. 126 gesnoeide bomenhaag

136
vergelijkbare
beeldtypen

beelden
sculpturen
windkering
erosie wand

afb. 127 Levens hall , Cumbria (GB); 1692

137
beplanting
 60 VISTA, GROEN RAAM, CLAIR VOYEE

omlijsting van een uitzicht

-focus, zichtlijn
-dramatisering van het panorama
-zichtbaar maken van de wanddikte
-kijken / bekeken (kunnen) worden

afb . 128 Hili Court , Herefordshire (GB) . Inkadering van een

landschap door een massieve groene haagmuur

138
vergelijkbare
beeldtypen

poolt
raam
venster
oog
rotsspleet
étoile
(stervormig uitzicht)
rond point

afb. 129 Hole Park ,Kent (GB)

139
beplanting
 INLEIDING TECHNIEK

Techniek ("stedelijke techniek") refereert aan een andere

wereld . Juist omdat de "natuur" hier afwezig is wordt de 11\ <-
omliggende natuur benadrukt (het gras wordt groener als er
asfalt naast ligt, de sensatie van het met hoge snelheid in II
een gesloten ruimte door een landschap suizen)

140
61 Infozuil/Telefooncel

62 Kermis

63 Muur

64 Paradijs

65 Roltrap / Lift

66 Tapis Roulante/ Volante

67 Trein / Kabelbaan

68 Transferium

69 Verlichtingselementen

70 Videopaviljoen

141

techniek
 61 INFOZUIL I TELEFOONCEL

vrijstaand communicatie element

-minimale vormen met een maximaal effect:

gebaseerd op efficiëntie
-zakelijk informatief versus schreeuwend
aandachttrekkend
-onzichtbaar / zichtbaar
-object trouvé
-atopisch

afb. 130 telefooncel, (afstudeerproject) P. Van der Ree en

F. Sturkenboom 1986

142
vergelijkbare
beeldtypen

wegwijzer
rotonde
verkeerswisselaar
rustpunt
vista
étoile

afb. 131 Rotterdam, Snackbar volgens een tankstation formule (luifel,licht en een reclame
zuil) , deuren en drempels ontbreken, het cola-blik is zowel blikvanger als dienstruimte als
reclamezuil

143
techniek
 62 KERMIS

incidenteel aanbod van sensaties en vermaak

-bombastische decors, schreeuwende

geluiden, felle kleuren, zoete geuren
-indringende zintuiglijke ervaringen
-verlokkingen
-illusoire schijnwereld gecombineerd
met echte sensaties

afb. 132 Egg of Winds, Tokyo: T. Ito 1991.

science fiction door wisselende reflecties en projecties

144
vergelijkbare
beeldtypen

arcadië
circus
rariteitenkabinet
kunsthal
casino
spiegelzaal
lunapark
wereldtentoonstelling
dierentuin
glacière

afb. 133 Mont-Juich, Barcelona

permanente kermis als toppunt van stedelijk vermaak, bovenop de berg

145
techniek
 63 MUUR

duurzame twee-dimensionale verticale scheiding

-definitief, hard
-bindt ruimte aan zich, sluit / bakent ruimte af
-veilige rand (beschut)
-kan een programmaorganiseren / in zich opnemen
-wand

afb . 134 transparante Febo Wand

programma in de wand opgenomen

146
vergelijkbare
beeldtypen

coulisse
hek
haag
slangenmuur
glaswand
schuifwand
dijk
rots
bergwand
houtwal
bosrand

afb. 135 geluidsmuur, reflecteert verkeersgeluid

147
techniek
 64 PARADIJS

(hedendaagse transformaties van) ideaalwereld

/ het paradijs / Arcadië

-volledige illusoir landschap (m.b.v. camouflage-

technieken); decorum
-de klant is koning (vgl. R. Bofill/ A. Palladio)
-massa atracties
-verwennen / luxe van lichaam en geest
-sensaties

afb. 136 Tropicana, Rotterdam

sport, rust, uitdagingen, sensaties, eten, drinken in een
opgevoerde omgeving

148
vergelijkbare
beeldtypen

lusthof
bedriegertjes
waterorgel
kermis
circus
wintertuin
zwembad
strand
oase

afb. 137 Disneyworld, Parijs

mega pretpark
"everything is possible but nothing is reai"

149
techniek_
 65 ROLTRAP I LIFT

verticale tansportmiddelen

-machinale routing
-sensatie van het passieve voortbewegen
-functioneel element
-luxe, ontspanning
-ensceneert het panorama
-sterk sturend
-verbindingselement

afb.138 Parc Guëll, Barcelona

150
vergelijkbare
beeldtypen

tapis rou/ante
trap
hellingbaan
cascade
waterval

afb. 139 Centre Pompidou Parijs

de tegen het gebouw aan gesitueerde roltrap biedt een prachtig panorama over de stad

15]
techniek_
 66 TAPIS ROULANTE I VOLANTE

horizontale transportmiddelen

-machinale sensatie
-ensceneert panorama
-voort rollend
-sterk sturend
-verbindingselement
-snelheid

afb.140 Efteling, Kaatsheuvel

vliegend tapijt

152
vergelijkbare
beeldtypen

lift
roltrap
hellingbaan
kabelbaan
balkon
bergbeek
besneeuwde helling

afb. 141 metro, Parijs

tapis roulante, zorgt net als op Schiphol voor een efficiënt reizigerstransport

153
techniek
 67 TREIN I KABELBAAN

aan lijnen gekoppeld personentransport

-machinale sensatie / route

-aerodynamische futuristische vormgeving
-design
-afstandelijke beleving ten opzichte van
de omgeving
-route volledig bepaald
-ensceneert panorama

afb.142 Wereld Expo, Sevilla; 1992

de beweging is vertaald in de borderranden

154
vergelijkbare
beeldtypen

monorail
TGV
snelweg
roeibaan
liaan

afb. 143 treintje in Italië

155
techniek
 68 TRANSFERIUM

overstapplaats tussen verschillende vervoers-

vormen annex parkeergarage op een
congestiepunt in het wegenstelsel

-grootschalige infrastructurele interventie

-dynamische, futuristische vormgeving
-20 e eeuwse beeldtype
-verbindt vele functies in! aan zich
-bij aanleg perifeer gelegen
-generator van meerdere (nieuwe) functies

afb. 144 Transferium; Moordrecht, makette

156
vergelijkbare
beeldtypen

station
sateliet
booreiland
verkeerswisselaar
étoile
vliegveld
kruispunt

afb. 145 Tansferium ; Lage Zwaluwe; R.Koolhaas, W. Maas e.a.

15ï
techniek
 70 VIDEOPAVILJOEN

technische follie / casino

-korte stedelijke sensaties

-typische private binnenactiviteit in / aan de
openbare buitenruimte
-atopisch element
-confrontatie verschillende werelden

afb. Videopaviljoen , Groningen ; P. Eisenman 1990.

video-wal! in het paviljoen

160
vergelijkbare
beeldtypen

tol/ie
prieel
tempeltje
miroir d'eau
(waterspiegel)

afb. Videopaviljoen, Groningen; Tschumi 1990.

transparant paviljoen

161
techniek
 INLEIDING DIERENTUINEN

In de reeks beeldtypen catagoriëen is de dierentuin het

meest exemplarisch een thema aanduiding. Het is de plek
bij uitstek waar de moderne stedeling wordt geconfronteerd
met de tastbare natuur. Het gedrag van een bepaalde
diersoort wordt ingezet in de vormgeving van het domein,
het onderdak, de afscheidingen. Vraagstukken bij het
toepassen van beeldtypen in een dierentuin zijn
bijvoorbeeld : Welk gedrag wordt geënsceneerd, dat van de
mens of van het dier of van beide? Hoe kunnen
camouflagetechnieken worden verbonden met rationele
architectonische bepalingen binnen en buiten het
dierenverblijf?

162
71 Aquarium

72 Dolfinarium

73 Hok/ Stal

74 Kinderboerderij

75 Kooi

76 Kuil

77 Rots

78 Veld / Weide / Pampa

79 Vijver

80 Volière

163
dierentuinen
 71 AQUARIUM

onderwaterwereld

-aanraken / contact zoeken met andere wereld

-breekbare schijnwereld
-exotisch
-schijnbaar ontbreken van zwaartekracht
-suggestie van oneindige ruimte
-ontbreken van horizon

afb . 150 omgekeerde wereld; de mens zit gevangen achter

glas, het dier loopt vrij rond (wildpark)

164
vergelijkbare
beeldtypen

kooi
menagerie
etalage
aquaduct
oceaan

afb.151 aquarium, met pinguins

165
dierentuin
 72 DOLFINARIUM

bassin met dolfijnen voor publiek vermaak

-attractiepunt
-introverte wereld
-shows, spektakel
-het complex omvat ook bassins voor training
wetenschappelijk onderzoek en
quarantaine etc.

afb. 152 dolfinarium Harderwijk

plattegrond, zeven bassins verbonden door sloten

166
vergelijkbare
beeldtypen

aquarium
boksring
toernooiveld
leeuwenkuil
berenkuil
reservaat

afb. 153 een exotisch decor zorgt voor de juiste context voor de orka

167
dierentuin
 73 HOK, STAL

afgedekt dierenverblijf

-beschutting
-functioneel; voor warmte of schaduw
-overdag vooral decor
-'huis' voor dieren

afb. 154 de gevel van het hok versterkt de exotische uitstraling

van de okapi's

l68
vergelijkbare
beeldtypen

huis
hut
villa
nis
leger
schuilplaats
grot
holle boom

afb. 155 Blijdorp, Rotterdam

de achterwand heeft een bij de leeuwen passende grandeur (neo-klassieke zuilen van beton)

169
dierentuin
 74 KINDERBOERDERIJ

instructief vermaak complexj met dieren en

kleinschalige landbouw

-contact; tussen dieren lopen

-voorlichtingsfunctie
-autarkisch systeem dus ook stallen, mesthoop,
werktuigen enz.
-vaak in traditionele stijl, plattelands idylle

afb. 156 kinderboerderij

170
vergelijkbare 1 Gale house 11 Ap,ary /
beeldtypen 2 Founlain
3 Victorlan St reet
12 Victoria n house
13 Resource room
.. Am phitheater 14 Contac t yard (domesl1c animaIs)
5 Slage 15 Viewing ga rden
6 Education building 16 Concession
7 Treehouse 17 Beaver and otter pond
8 Administ ration 18 Bandstand
9 Prairie dogs 19 Picnic grounds
10 Flower garden 20 Bird Lake
openluchtmuseum
gem eng bedrijf
boerderij
melkhuisje
erf
wei
akker
volkstuintjes

zo

afb . 157 kinderdierentuin , Philadelphia; Venturi, Raueh & Seott Brown 1984

17:
dierentuin
 75 KOOI

met traliewerk of gaas afgesloten ruimte

-sterk contrast binnen / buiten

-mogelijkheid tot zeer naderbij komen
-maximale zichtbaarheid van de dieren
-afgeperkte ruimte
-transparantie
-dramatiek
-(over-)macht / machteloosheid
-anti-territorium
-binnendringen van intimiteitszone

afb.158 sensatie van veiligheid; de Bengaalse tijger kan tot op

enkele decimeters benaderd worden

172
vergelijkbare
beeldtypen

peepshow
bunker
stadion
eendekooi
boomhut
camouflagenet
jachtbos
volière
leeuwenkuil
wildgraaf

afb. 159 London Zoo, Londen; B. Lubetkin en Tecton 1932

gorillahuis

173
dierentuin _
 76 KUIL

holte in het oppervlak

-aards, donker, duister

-schuilplaats
-volume versus vlakte
(3-dimensionaal-2 dimensionaal)

afb . 160 Washington Park Zoo, Washington; Guthrie e.a.

1986
dubbele bezichtigings mogelijkheid van de ijsbeer, het
programma ligt onder het maaiveld
174
vergelijkbare
beeldtypen

incisie
grofto
nympheaum
kelder
leger
vertugadin (groene
helling van een
vista)
fèrà cheval
(hoefijzervormige
trappartij met bordes
in het midden)
ravijn
demi-Iune (halve
maanvormige
beëindiging van een
avenue)
ravijn

afb. 161 Villa Giulia, Rome

doorsnede , uitgewerkte kuil; beslotenheid-openheid, eros-oceanos

175
dierentuin
 77 ROTS

ruwe plastische steenmassa

-hard, ruig
-ontbreken van beschutting / achtergrond, decor
-speel-, klautermogelijkheden
-textuur
-dynamisch

afb. 162 Blijdorp , Rotterdam

zeeuleeuwenbassin , kunstmatige rots ; versteende golf die
harmoniëert met de gestroomlijnde vorm van de dieren

176
vergelijkbare
beeldtypen

grotto
incisie
afgraving
stei/rand
stuw
spelonk
ijsschotsen
kale berg

afb. 163 Londo n Zoo, Londen; B. Lubetkin en Tecton 1934

gladde pinguinrots schept kunstmatige omgeving waarin de dieren volledig
tot hun recht komen

177
dierentuin _
 78 VELD, WEIDE, PAMPA

open weidse vlakte

-imitatie / suggestie van "echte natuur"

-moeilijkheid om het publiek dichtbij het dier te laten
komen
- meerdere diersoorten op een veld
-suggestie dat publiek in dezelfde ruimte verkeert
als de dieren
-(bewegings-) vrijheid

afb. 164 Engelse landschapstuin

de schapen lopen "vrij" rondom het huis, het huis staat los in
het veld

l78
vergelijkbare
beeldtypen

prato
tapis vert
hippodroom
parkeerterrein
arena
meadow
toendra vlakte

afb.165 Dudley Zoo, Dudley; B. Lubetkin en Tecton 1937

een met muren afgebakend veld

179
dierentuin
 79 VIJVER

waterbekken

-rustgevend, open, overzichtelijk, uitgestrektheid

-habiat voor diverse dieren
-"natuurlijke" afscheiding door middel van water
(eiland)
-geeft beweeglijkheid (wind, zon, geluid)
-ligt vlak ("waterpas")
-spiegel

afb. 166 Villa Dona Dalia Rose

konijnen eiland

180
vergelijkbare
beeldtypen

spiegelvijver
goulerre
(klein kanaallje in
verharding)
parterre d'eau
bouillon d'eau
(waterspuiter)
meer
buffer d'Eau
(watertafel)
kanaal
bassin

afb. 167 Blijdorp, Rotterdam

rondgang van het zeeleeuwenbassin, dat in de vijver ligt

181
dierentuin
 80VOLIERE

vogelkooi of-gebouw

- eventueel toegankelijk
-met behulp van netten enlof gaas opgebouwd;
fragiel, lichte constructie
-beperking /uitsnede van het luchtruim
-vogelzang als natuursuggestie
-kleurige exotische soorten

afb. 168 Varro's volière

de voliere is in twee symmetrisch gedeeltes verdeeld wat een
typisch Maniëristisch verschijnsel was, op de achtergrond
een cirkelvormige kooi
182
vergelijkbare
beeldtypen

prieel
kooi
menagerie
manège

afb. 169 Villa Borghese, Rome

volière's volledig opgenomen in het ontwerp

183
dierentuin

Artis Amsterdam 1 837
De typisch 1ge eeuwse dierentuin Artis ligt op een terrein
in de stad waar niet gebouwd mocht worden, bedoeld
voor de aanleg van moestuinen en lusthoven. Het begon
met een tentoonstelling van opgezette dieren; een
dierentuin was in
die tijd een soort openluchtmuseum van curiositeiten.
Dieren zaten in minimale kooien waarbij geen enkele
poging gedaan werd om hun oorsprokelijke habitat na te
bootsen.
Voor het geheel is nooit een plan gemaakt; de dierentuin
is organisch gegroeid. Het huidige karakter is historisch
geladen wat zichtbaar is in de rustieke architectuur, het
zware geboomte van de oude buitenplaats en de dicht
op elkaar staande kooien.
biedt de mogelijkheid tot het uitbuiten van een hele
nieuwe zone. Deze zone, waarin veel publiekstrekkers
komen te liggen, betrekt de gracht bij de dierentuin
Artis is na de herinrichting ook per watertaxi bereikbaar.
Het lanen kruis schept hiërarchie in de amorfe
eilandenreeks. Een ander middel om tot een meer
overzichtelijke opbouw te komen is het creëeren van een
open groene zone die een lus vormt met de nieuwe laan.
Ook het entreegedeelte wordt aangepast: het wordt
meer een plein (vgl. ha~, door het weghalen van
begroeiing en de aanleg van een gracht met een kade.
Aan het nieuwe plein komen publiekstrekkers zoals het
planetarium, de apenrots en her restaurant .

ordeningsprincipe

Tussen een uitgebreid paden netwerk liggen allerlei

amorfe eilanden die elk een bestemming toebedeeld
hebben gekregen. De dierentuin ligt als een introvert
eiland in de binnenstad.

In 1989 kwam er een plan voor uitbreiding en

herinrichting van Artis (Dienst Ruimtelijke Ordening,
Amsterdam i.s.m. O. Vlaanderen) Met het introduceren
van een lanenkruis is de gehele noord-west zijde, die
voorhee een achterkant was, voorkant geworden.
184 De 600 meter lange laan verbindt oud en nieuw en
A reptielen huis
b hyena verblijf
c nachtdierenverblijf

afb. 170 plattegrond artis; bestaande situatie

185
voorbeeld
 afb.171 Axonometrie van Artis Herinrichting afb. 172 Artis nu, vele kooien dicht op elkaar
het plein, vernieuwd entreegebied

186
afb. 173 axonometrie van Artis herinrichting;
het lanenkruis, de rand aan de gracht, de muur

18'i
voorbeeld
 DIERENTUIN OP HET MARINE-ETABLISSEMENT
Amsterdam
Michael Mackenrat, 1993
Op een strategische plek, aan de rand van het centrum
waar de rondlopende grachtengordels botsen op het
oostelijk havenfront is een dierentuin ontworpen.
Het ontwerp voor de, in stedelijke vorm gegoten
dierentuin, is gebaseerd op een spanningsvolle
hoofdcompositie van lijnen (muur / Kattenburgerstraat,
pier, de Piet Hein kade). Deze compositie koppelt het
ontwerp aan het stedelijk landschapsysteem. Samen met
het bosco (een doorgaande enigzins versnipperde
bosstrook) heffen zij het eiland karakter van de dierentuin
op door een verbinding te leggen met een hoger
schaal nivo.
ijsschotsen, toendra, woestijn). Het zijn fragmenten die
een mikrokosmos bieden als ze omringd zijn door vier
wanden en een eiland vormen als ze door een
waterstelsel van elkaar gescheiden zijn. Elk vierkant
biedt een biotoop voor een diersoort.
Het hiërarchieloze rasterpatoon biedt de mogelijkheid tot
dwalen; de muur is zowel bedoeld om op te lopen, als om
door heen te lopen. De rasterlijnen scheiden of
verbinden. De muur kan afstand scheppen als ze alleen
bovenop begaanbaar is of verassingen bieden als
omhulsel van een te betreden ruimte.

Binnen deze grote lijnen ligt een rasterstructuur die ofwel

gematerialiseerd is (de muw') ofwel open (waterstelsel).
Het modulaire rastersysteem suggereert een oneindige
uitbreiding die echter afgekapt wordt door de grote lijnen,
en aangetast doore bergen en een binnenzee. Het
rigoreuze rastersysteem wordt hierdoor gerelativeerd.
Inwendig is het aanwezige contrast tussen water en land
verhevigt en in verband gebracht met de verschillende
landschapstypen.
In het rasterpatroon zijn een reeks landschapstypen
gemonteerd; het biedt de natuur aan als een catalogus
van archetypen. Elk vierkant bevat een letterlijke of in
188 beeldende vorm gegoten landschapstype (bosco,
 afb. 174 plattegrond van de dierentuin geprojecteerd op het Oosterdok, Amsterdam
de beeldtypen als invullingen van het rasterpatroon

189
voorbeeld
 afb. 175 Situatie; Marine Etablissement afb. 176 detailopname Makette, de pier
(geperforeerde muur), met links de dierentuin en
rechts van de pier het water, daarin een verdwaald
vierkant eiland buiten de muur

190
 afb . 177 makette overzichtsfoto, de pier, in zijn volle lengte zichtbaar,als scheidingslijn
de bosstrook loopt door tot op de kade, het raster met diverse invullingen

191
voorbeeld
 GEBRUIKTE LITERATUUR
Baker, G. Le Corbusier; an analysis of form . London,
1984
Bardi, P. The tropical gardens of Burle Marx. Amsterdam
1964
Boersma T. (e.a) Het nieuwe Stadspark ; opvallende
vormen en pakkende scenario's. Rotterdam ,1991
Chatfield, J. A Tour of Italian Gardens. New Vork, 1988
Clarke,E. (e.a.) English Topiary Gardens. London, 1988
Clarke, E. The Gardens of Tuscany. London ,1990
Classen, H. Palladio Auf den Spuren einer Legende .
Dortmunt, 1987
Coffin, D. The Villa; in the life of renaissance Rome .
Princeton , 1979
Dienst Ruimtelijke ordening Amsterdam Tijgers aan de
gracht; plan voor de uitbreiding en herinrichting v an
Artis. Amsterdam, 1989
Enge, T. Tuinarchitectuur in Europa 1450-1800; van de
villatuinen van de Italiaanse Renaissance tot de Engelse
192 landschapstuinen. Keulen, 1992
Faccini, M. Guida ; ai giardini d'ltalia. Milaan, 1983
Hancocks, D. Animals and Architecture. London, 1971
Jellicoe, G. (e.a.) The Oxford companion to Gardens.
Oxford, 1991
Lambton , L. Beastly Buildings. London, 1985
LLewellyn, R. Elegance & Eccentricity; The Ornamental &
Architectural Features of Historie British Gardens. London,
1989.
Lucan J. Oma- Rem Koolhaas. Milan Paris, 1990
Lyall , S. Designing the new Landscape. London,1991
Polak, M. Het Kreatief ontwerp in Architectuur en
Stedebouw ; een psychodynamisch kritische benadering.
Delft, 1984
Ravesteyn , S van Diergaarde Blijdorp. Rotterdam, 1986
Ree, P. van der (e.a.) Italian Villas and Gardens ; a corso
Simonds, J. Landscape Architecture; a manuel of site
planning and design. U.SA , 1983
Smienk, G. (e. a.) Nederlandse landschapsarchitectuur ; TIJDSCHRIFTEN
tussen traditie en experiment. Amsterdam, 1993
De Architect: nummers 3-1992, 11-93, 10-1990, 9-1992,
Steenbergen, M. De stap over de horizon; een ontleding 10-1992
van het formele ontwerp in de landschapsarchitectuur.
Delft,1990 Archis: nummers 2-1993,1-1993,6-1993,11-1991,
7-1992,6-1992,1-1994
Steltman, P. (e.a.) Leven met dieren; mens en dier aan
het werk. Utrecht 1982 Domus: nr. 750-1993

Stichting Nederland Nu Als Ontwerp 2050 Nieuw Joumal of Garden History: 2&3 -1988
Nederland; beeldverhalen . Amsterdam, 1987
l'Architecture d'Aujourd'hui: 286-1993
Vroom, M. outdoor space/ buitenruimten ; Ontwerpen
van Nederlandse tuin- en landschapsarchitecten in de
periode na 1945. Amsterdam, 1992

Willems, J. Moderne dierentuinen in Nederland en

België. Wormer ,1975

193
literatuurlijst