PRIKAZ KNJIGE / BOOK REVIEW
RASTUĆA SENKA TAME
Vivisekcija psiholoških motiva horor žanra u filmu i literaturi
Aleksandar Damjanović, Beograd 2006, 152 str.
Horor čini realnim
ono što je potisnuto, što je
neprihvatljivo za svesni um.
A. Damjanović
Šta je to žanr?
Jedna od mogućih
opštih definicija je i ta da
je žanr označavanje
umetničkog oblika (for-
me) u pojedinačnom
umetničkom delu. Da li
to znači da je forma, svo-
jim osobinama, znače-
njem, strukturom, una-
pred data kao kliše kojeg
se mora pridržavati svaki
stvaralac? Odgovor na
ovakvo pitanje je ambivalentan, a mogao
bi se najjednostavnije objasniti rečenicom
Pitera Bruka, jednog od najvećih pozori-
šnih (a i filmskih) reditelja, teoretičara i
mislilaca. On kaže da je doživljaj, što u
kreaciji, što u recepciji, uvek originalan i
nov, a način je tradicionalan ili već po-
znat. To bi moglo da znači da žanrovi
imaju svoja pravila, pa tako i horor, ali,
da je tretman tih pravila, način upotrebe,
kombinatorika, intenzitet, važnost i me-
sto upotrebe određena osećajnošću – to je
put kojim se kreće poruka. A žanr je i po-
ruka. “Žanr predstavlja skup, grupu ili
kategoriju sličnih dela. Ovu sličnost mo-
žemo definisati kao posedovanje dovolj-
nog broja zajedničkih motiva tako da mo-
žemo ispravno prepo-
znati pripadnost toga
dela određenoj vrsti ili
stilu filma odnosno
književnosti...”[1] “...
žanr može biti defini-
san sa stanovišta sadr-
žaja (teme, sižea), kao i
sa stanovišta for-
me.”[2] “Jasno je, me-
đutim, da bilo koji ža-
nr, a posebno horor
ima svoje konvencije i
determinante¸seman-
tičke, metaforičke,
simboličke koje ne sa-
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
mo da imaju univer-
zalnu nego i arhetip-
sku vrednost.”[3] Kao što su sve autostra-
de autostrade, one se i razlikuju, po kvali-
tetu izrade, broju krivina, tunela, mosto-
va, odmorišta, ograničenja, zabrana ili
upozorenja i sl. Kao što je poznato da isti
sadržaj (ostanimo na trenutak kod sao-
braćaja kao ilustracije), npr. dečija eks-
kurzija autobusom može da u formi vo-
žnje udobnim, širokim i monotonim
autoputem pored kojeg pasu jaganjci i pa-
stiri sviraju u gajde, znači komfor, sigur-
nost, mir, i zašto ne, pastoralu, dok vožnja
zaleđenim uskim planinskim putem na
ivici provalije uz dečiju vrisku i strah,
predstavlja avanturu, i zašto ne, horor.
Tako, ako promenimo sadržinu, priču, pa
umesto dece u vrletima imamo vojni kon-
115
 voj sa mirnim i hladnim licima vojnika, iz-
gubiće se napetost i sve će delovati obični-
je, normalnije jer vojsci je prirodno i u
opisu posla “biti i na strašnom mjestu po-
stojati.”[4]
Ovim uvodom o samom pojmu i tret-
manu žanra kao takvog, da li književnog,
filmskog ili pozorišnog, otvaramo priču o
jednoj izuzetno zanimljivoj i dragocenoj
knjizi-studiji o horor žanru “RASTUĆA
SENKA TAME” u podnaslovu Vivisekci-
ja motiva i metapotreba horor žanra u li-
teraturi i filmu dr Aleksandra Damjano-
vića, kliničkog psihijatra i docenta na Me-
dicinskom fakultetu u Beogradu.
Studija počinje jednim zanimljivim ci-
tatom A. Kostića: “U dramaturškom i
stilskom maniru horor prodire u realno,
onoliko koliko je potrebno da sa jedne
strane ugrozi sigurnost egzistencije prota-
goniste a sa druge strane da poremeti
konfor i sigurnost konzumenta.” [5] Tu
tezu dr Aleksandar Damjanović razvija
zapažanjem o uživanju u strahu kao glav-
nom unutrašnjem porivu gledanja horor-
filmova, i tačnim opaskama iz domena
svoje uže struke, iz ugla psihijatra i struč-
njaka za psihičke sadržaje ljudskog bića,
parafrazirajući ruskog psihoanalitučara
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
Osipova koji pravi razliku između feno-
mena straha i strave, koji su par exellence
motivi horor- žanra: “Strava je fenomen
koji zahteva visoku dozu zrelosti i odgo-
vornosti JA, dok strah predstavlja pri-
mordijalni fenomen povezan sa infantil-
nim i neurotskim odgovorima JA.” [6] I
kaže: “Horor čini realnim ono što je poti-
snuto, što je neprihvatljivo za svesni
um....Psihoanaliza je manje ili više lingua
franca umetnosti horor filmova i gotovo
privilegovani kritički obrazac ovog žan-
ra.” [7]
Dr Damjanović efektno ulazi u dalju
analizu gde detaljno, studiozno i elo-
kventno elaborira samu formu horor-žan-
ra, bacajući posebno svetlo na samu pri-
ču, likove i ambijent u kome se odigrava
116
radnja gde atmosfera i ambijent stoje kao
“materijalizacija psiho-sindroma...U veći-
ni filmova konstruiše se specifična zastra-
šujuća scenska atmosfera, pre nego eks-
plicitni teror i destrukcija. Izgrađivanje
ezoteričnog i misterioznog ambijenta po-
tencira mnogo više emotivnu zastrašenost
i saspens kod publike nego ’somatizovani’
i eksplicitni strah nastao kao posledica
brutalne mutilacije, sakaćenja, povređiva-
nja i unakazivanja žrtve, jer kao što je po-
znato, ono što može da se desi znatno vi-
še zastrašuje nego ono što se već desilo.”
[8]
Dr Damjanović se kritički osvrće i na
hiperprodukciju pseudo-umetničkih dela
koja proizvode suprotan i razočaravjući
efekat kod publike, ali, istovremeno,
“vaspitava” publiku za lažne sadržaje.
“Sposobnost čoveka da se uplaši, da ose-
ti strah, postaju sve manji, kao što sa tim
ide i osiromašenje emotivnog živo-
ta...Umesto cerebralizacije usmerene ka
razvijanju i produbljivanju analitičkog
uma, neguje se dezemocionalizacija i otu-
đenje.”[9]
Sa aspekta potrošača, dr Damjanović
pravi klasifikaciju psihološke motivacije
samih gledalaca: “1. katarzični momenat,
2. kontrafobične repeticije, 3. bihejvioral-
na desenzitizacija, 4. skotofilija, 5. (meta-
fizička) potraga za smislom, 6. paradok-
salna intencija.” [10] “Motivacija publike
je hedonistička kao i u svakoj umetnosti,
pa je tako gledanje filmova, poput čitanja
literature, u znatnoj meri narcistička ak-
tivnost. Narcizam u ovom kontekstu ne
moramo shvatiti sa negativnim predzna-
kom.” [11] U daljem, on nastavlja da pi-
še o problemu nasilja, Aristotelove katar-
ze, ritualnosti nasilja i stradanja, sukobu
dobra i zla, stvarnog i nadrealnog, o ho-
roru kao surogatu za sam život, jer je kr-
vaviji, strašniji i nudi, paradoksalno “vi-
še” sadržaja od života kao takvog.
U sledećih nekoliko poglavlja autor iz
više aspekata, aspekata motiva, strukture
i sižea (odnosa među likovima i elementi-
ma strukture, temama), analizira više po-
znatih kultnih filmskih ostvarenja (Alien,
Noć živih mrtvaca, Gospodar pakla, Se-
dam, Isijavanje,Ajkula, Osmi putnik...)
Tu se vrlo oštro osvrće na apologiju bez-
vrednih dela od strane filmskih kritičara
odanih komercijalizaciji. “Ono što je ta-
kođe značajno i prati savremeni bespo-
štedno-profitabilni trend komercijalizacije
i bezglavog jurenja za što većom konzu-
macijom, podstaknuto je u velikoj meri
nekritičkom ili hiperkritičkom apologi-
jom od strane kritičara...oni svojim senza-
cionalističkim i bombastičnim analizama
neumitno podstiču izgradnju kriterijuma
kod publike, koja počinje slepo, ne samo
pre čitanja ili gledanja nekog dela, dakle a
priori već a posteriori, pod snažnim utica-
jem prethodno pročitanog da daju izrazi-
to pozitivne ocene bez ikakve intelektual-
no-estetske konceptualizacije o kvalitetu
ovih tvorevina. Javno mnjenje formira se
na osnovu šabloniziranih, instant i daj-
džest mišljenja kritičara sa jasno izraže-
nom notom subjektivnosti i neodgovorne
nekritičnosti fanatično idealizuju i favori-
zuju neke produkte koji sa umetničke
strane retko da zaslužuju.” [12] (Kako to
podseća na našu navijačku i neetčnu, kla-
novsku ostrašćenost, naročito u pozorištu
i na filmu jer je tu veliki novac a vek dela,
naročito u pozorištu, je kratak. To ide do
egzistencijalne marginalizacije “nepodob-
nih”- uvek javno kažem za neke od takvih
da su vrlo objektivni osim prema onima
prema kojima su vrlo subjektivni.)
Njegova kritika je uperena i u pravcu
književne kritičarske recepcije koju za-
hvata identičan sindrom, sindrom povr-
šnosti, utilitarnosti i odanosti bogu Ma-
monu.
Jako značajan deo knjige posvećen je
hororu u savremenoj literaturi kao pre-
tekstu za film, kao i klasičnoj horor litera-
turi kao preteči pretekstu za filmsku nad-
gradnju sa posebnim akcentom na kom-
parativnu komplementarnost horora u
književnosti i na filmu. “Čini nam se da je
jedinstvo između filma i književnosti stra-
ve i užasa možda i organski najimanentni-
je u odnosu na sve druge žanrove.” [13]
Motive i teme mentalnih bolesti kao
pokretača, uzroka saspensa u horor fil-
movima, o psihijatru kao liku u istoriji fil-
ma kao i šta on znači kao arhetip, posve-
ćen je sledeći deo knjige. Iako je pisac emi-
nentni psihijatar, taj deo studije je stilski i
strukturalno potpuno uklopljen u feno-
men filmske umetnosti i ne štrči kao psi-
hijatrijska elaboracija koja se ne dotiče
glavnog problema, samog filmskog žanra.
Naprotiv. “Psihijatrija i kinematografija
su nerazmrsivo isprepletani. I jedna i dru-
ga disciplina (nauka i žanr) rasle su upo-
redo od ranih godina XX veka i dostigle
sad već podjednak uzrast. Psihoterapeuti
su oduvek bili plodno kreativno tlo za si-
neaste, predstavljajući neku vrstu inter-
pretativnog by pass-a jedne, prevashod-
no, vizuelne umetnosti. Dok narator mo-
že da opiše unutrašnji život svojih prota-
gonista u romanima, kinematografska
publika mora da restauriše ili elaborira
unutrašnji život junaka na indirektan na-
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
čin posredstvom uvida njegove akcije na
platnu. Prostija solucija je da protagonista
filma poseti psihijatra i da na taj način psi-
hijatrijskim intervjuom dobijemo uvid u
unutrašnje stanje junaka.” [14]
Najveći deo knjige posvećen je bri-
ljantnoj vivisekciji pojedinih antologijskih
filmskih ostvarenja i mentalnog, filozof-
skog i umetničkog sklopa njihovih auto-
ra.(Romero, Kroneberg, Kopola, Skot,
Spilberg, Karpenter, Polanski itd.) Na isti
način dr Damjanović se bavi i istim knji-
ževnim žanrom kao i autorima i njihovim
delima koja su obeležila epohu.(E.A.Po,
Embrouz Birs) Sa naučnog stanovišta,
deo koji se bavi evolucionim zakonitosti-
ma žanra (prvo literarnog, pa filmskog) i
kako je nastao, kako se razvijao, deo je
117
 knjige koji je, teorijski, nezaobilazan, i de-
luje skoro kao udžbenik.
U nastavku se nižu argumentovane,
rasne analize “Apokalipse sada” F.F.Ko-
pole, “Drakula”, o stvaraocima i njiho-
vim delima iz 70-tih godina XX veka, o
Džordžu Romeru i “Noći živih mrtvaca”,
Polanskom i “Rozmarinoj bebi”, Spilber-
gu i “Ajkuli”, o Karpenteru, Kronebergu
i “Muvi”, Ridliju Skotu i “Osmom putni-
ku”, kao i o drugim njihovim delima. De-
taljno i analitično. Tezom Alfreda Hičko-
ka: “Mora li film biti logičan, kada život
to nije?!” počinje izuzetan deo analize tog
kultnog stvaraoca horor žanra (Psiho, Vr-
toglavica, Ptice...)
U završnom, ali ne i najkraćem, delu
knjige ponovo se, još ubedljivije i dublje
osvrće na pitanja bolesti, duše i tela ( kod
Kroneberga naročito) kao motivima naj-
dublje umetničke fantazije, o zlu, o stra-
hu, o ženama kao motivu horor filmova,
motivu koji je bezmerno značajan i bez
kog, reklo bi se, horor i ne egzistira u pot-
punosti ili bar u svojoj sveukupnosti.
“Prema Platonovom Sokratu duša i telo
se odnose kao ideja čistote u dverima
tamnice. Duša pati jer mora da obitava u
uskim okvirima somatskog. Tu se nalaze i
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
koreni prvobitnog greha koji predstavlja
ideološku i strukturalnu determinantu
hrišćanstva. Simbol čistote je samo duša,
jer se telo raspada, podložno je putrefak-
ciji i promeni oličavajući time princip pro-
laznosti i nečistoće. Ovozemaljski život
prolazi većim delom u nečistoći jer favori-
zuje usku simbiozu duše sa telom, a to je
jedna od supstancijalnih karakteristika
savremenog urbanizovanog društva...Još
jedan filozofski diskurs tumačenja sadr-
žan je u Šopenhauerovoj i Hegelovoj tezi
da priroda više brine o vrsti nego o jedin-
ki. U Romerovom filmu ova teza poprima
grotesknu, mutilirajuću i devijantnu reali-
zaciju. Priroda se zaista brine o vrsti kroz
anihilaciju duše i klonsku nivelaciju tele-
snog, ali u krajnje zlokobnom i raspada-
118
jućem obličju. Priroda ali i panteistički
bog zapravo kažnjavaju ljudski rod za de-
humanizaciju, transformišući mrtve u
zombije, a žive u animalno redukovane
karikature koje se bore protiv onih sa ko-
jima su delili svoja iskustva, strahove i in-
teresovanja. Telo pobeđuje dušu ali i ono
je osuđeno time na večiti pakao raspada-
nja i dijaboličnih mutacija.”[15] Pa nasta-
vlja dalje: “Eksplicitno radi se o dehuma-
nizaciji i de-divinizaciji fenomena vaskrsa.
Ljubav prema bližnjem se poništava, od-
nosno, pre možemo govoriti o purifikova-
nom zlu koje vrši anihilaciju ali i general-
nu nivelaciju između ljudi koji se kontagi-
oznim procesom mutiraju u de-spirituali-
zovana ne-bića. Krajnja konsekvenca
ovakvog viđenja fobije prema mrtvima je
neverovanje u hrišćanski koncept vaskr-
sa.” [16]
U ovom svom radu dr Damjanović
pravi zanimljivu distinkciju između feno-
mena terora i horora koji, u stvari, naziva
“duboki horor”. “Koncept dubokog ho-
rora može se odnositi na prevaliranje fe-
nomena haosa, dezintegracije ili disoluci-
je, pri čemu treba biti veoma oprezan i ne
izjednačavati ga sa gotskim stremljenjima
u umetnosti, ili previše intelektualizovati i
zanemarivati ovu frazu kao popularni fe-
nomen. Teror i horor predstavljaju dva
opozitna fenomena ’jer prvi zahvata dušu
slabeći je i odražavajući se na sposobnosti
viših životnih funkcija; dok drugi kontra-
huje, zamrzava i gotovo anihilira ži-
vot’[17]. U skladu sa pomenutom defini-
cijom ono što se najčešće naziva horor je,
zapravo, teror...Duboki horor je esencijal-
no noćna mora koja istrajava kako u sve-
snom tako i u nesvesnom, razarajući pri
tom svaku estetsku distancu između njih.
Bazični zakon dubokog horora je egzisti-
ranje nihilizma i entropije...Iskustvo ju-
deo-hrišćanskog kosmosa je ’demoralizu-
juće’ : vera i iskupljenje nemaju moć, a
pokora postaje samo besciljni bol. U na-
učnom kontekstu ovo odgovara regresiji,
kao i de-evolucija ka necivilizovanom sta-
nju...Duboki horor kao nezavisni feno-
men sa svojom punom uznemirujućom
formom nikada nema srećan završe-
tak...Ova vrsta strave potresa kosti, šalje
hladne i znojave poruke, iritira i inicira či-
taoca ili gledaoca da zatvori knjigu, pro-
meni kanal ili napusti bioskop...Dakle,
duboki horor konstruiše atmosferu i situ-
acije koje zahtevaju simplifikovanu filo-
zofiju apsolutnog dobra i apsolutnog zla,
jarosti ili apsolutne pravde...Duboki ho-
ror predstavlja neku vrstu melema za ovaj
mračni i preteći svet u kome dominira re-
presija i užas.”[18] Jednostavno i tačno.
Pored drugih, dr Damjanović navodi i
svoju klasifikaciju horor filmova na feno-
menološki drugim osnovama:
“1. Filmovi apokaliptično-satanističke
ikonografije odnosno ideologije sa ele-
mentima pseudo-religioznosti.(Predska-
zanje, Prorok, Egzorcist)
2. Filmovi geneze ludila (Isijavanje, U
ustima ludila)
3. Urbani, istorijsko-aktuelni temati-
zovani filmovi sa najčešće univerzalnim
motivom sukoba između serijskog ubice i
inteligentnog detektiva ili medicinskog is-
tražitelja
4. Urbano-mitološki (epski) horor.
Motiv arhetipskog zla dizajniran u savre-
menijoj formi.” [19]
I kako reče na kraju “za masovni
auditorijum horor je svojevrsni pakt sa
demonskim silama. On ne nudi bol ili
strah, on poklanja jezgrovitu i zabranjenu
moć, pred čijim se brojnim varijetetima
neutrališe svaka moralna odgovornost.
To je moć koja transcendira krivicu, strah,
tabue, žrtve, kaznu,” [20] dr Damjanović
ima pesimistično gledanje na stvarnost i
budućnost: “Kada apokaliptičke vizije i
eshatološke konsekvence totalno nadvla-
daju (a to je sasvim izvesno u ovoj eri de-
konstrukcije i globalne strahovlade) i one
preostale spokojne, zadovoljne ili optimi-
ste, ukoliko ih do tada uopšte i bude bilo,
prostorno-vremenske dimenzije univerzu-
ma će ispunjavati kontrapunkt strahova i
beskonačnih užasa.” [21] Jer “Svet je po-
čeo bez čoveka i završiće se bez nje-
ga.”[22]
Iako je pisana naučnim, “težim” rečni-
kom i stilom, naročito na bitnim mesti-
ma-poentama i u glavnim tezama, i zato
manje komunikativna za širi krug čitalaca
(što je moja zamerka), delo dr Aleksandra
Damjanovića je malo remek-delo u obla-
sti koja nije autorova primarna i eduka-
tivna vokacija, ali je njegovim prethod-
nim delima, a ovim posebno, postala bes-
pogovorno. Njegova nesumnjiva znatiže-
lja, istraživački duh i vladanje alatima
filmske umetnosti, njenim fenomenom i
strukturom u najširem smislu (samo još
da snimi film), zaapanjujuće je vešto, tač-
no, čak do granica do kojih mnogi filmski
teoretičari nisu uspeli da stignu, kao i bri-
ljantna erudicija iz domena filma kao i
tajni ljudske duše, dokazuje da psihijatri-
ja sa psihoanalizom i drugim metodima i
pravcima nije nešto što se ne može dove-
sti u vezu sa filmskom umetnošću ili knji-
ževnošću, posebno ne u žanru horora. Dr
A. Damjanović je dokazao ovim delom
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
da je to moguće na fascinantan način.
Ova knjiga samom sobom nameće se
kao priručnik, literatura prvog izbora, za
studente filmske režije, dramaturgije (sce-
narija), filmske produkcije, pa i glume, a,
možda, još više za postdiplomske studije
iz oblasti teorije (čak i istorije) filma. To-
plo preporučujem ovu knjigu i nastavnici-
ma i studentima naših umetničkih fakul-
teta na kojima se studira iz oblasti filma,
filmske produkcije i scenarija. S njom će
im biti mnogo lakše da dosegnu ontolo-
ške dubine i ljudske duše ( i autora i liko-
va i njihovih odnosa) kao i horor-žanra
kao forme izražavanja.
Jovica Pavić
reditelj, docent i šef Katedre za glumu
Fakulteta umetnosti Priština
119
 Napomente:

1. A. Damjanović Rastuća senka tame 12. A. Damjanović Rastuća senka tame

2. Ž. Dragojević Kraj filma
3. A. Damjanović Rastuća senka tame
4. M. Miljanov
5. A. Kostić Polje snova, Stubovi kultu-
re, Beograd,1997.
6. A. Etkind Eros nemogućeg, Cepter
Book World, Beograd.1999.
7. A. Damjanović Rastuća senka tame
8. Ibid
9. Ibid
10. Ibid
11. Ibid
Engrami z vol. 29 z januar-jun 2007. z br. 1-2
13. Ibid
14. Ibid
15. A. Damjanović Rastuća senka tame
16. Ibid
17. B. Dobree, Introduction to the Ox-
ford University Press editio of Ann
Radclif The Mysteries of Udolpho
18. A. Damjanović Rastuća senka tame
19. Ibid
20. Ibid
21. A. Damjanović Rastuća senka tame
22. Levi Stros

19 Ibid
20 Ibid
21A. Damjanović Rastuća senka tame
22 Levi Stros

120