MERENJE

Fizika je jedna od prirodnih nauka koja se bavi materijom, njenim kretanjem, uzrocima tog
kretanja i fizičkim zakonima koji važe u materijalnom svetu. U osnovi fizike nalaze se merenja
fizičkih veličina (merljivih svojstava materije) koje moraju na precizan i jedinstven način biti
definisane, kao i jedinice u kojima se izražavaju mere tih fizičkih veličina. Merenje predstavlja
upoređivanje određene fizičke veličine sa unapred izabranim (i dobro definisanim) standardom.
Kako bi se izbegli mogući nesporazumi uzrokovani mnoštvom pojmova koji su korišćeni za
označavanje fizičkih veličina i njihovih jedinica u različitim delovima sveta, doneta je odluka da se
izvrši njihova standardizacija. Tako je, 1971. godine, Međunarodna konferencija za mere i tegove
ustanovila jedinstveni Međunarodni sistem jedinica (skraćeno, SI) sistem ( ili metrički sistem) koji
je postao obavezujući za sve zemlje članice.
Međunarodnim sistemom jedinica obuhvaćene su osnovne fizičke veličine (i njihove
jedinice) i izvedene fizičke veličine i njihove jedinice. Ovim sporazumom su, takođe, navedene i
one veličine i jedinice koje smatramo pridruženim, kao i one jedinice čija se upotreba zabranjuje ili
sa izuzetkom dozvoljava u određenim oblastima ljudskog delovanja (saobraćaju, javnim
komunikacijama i sl.).
SI sistem čini sedam osnovnih fizičkih veličina i njihovih jedinica. To su:

Oznaka fizičke Oznaka

Fizička veličina Naziv jedinice
veličine jedinice
dužina l metar m
masa m kilogram kg
vreme t sekunda s
termodinamička temperatura T kelvin K
jačina struje I amper A
jačina svetlosti J kandela cd
količina supstance n mol mol

Da bi se precizno definisali standardi za jedinice (etaloni) bilo je potrebno od mnoštva

osobina materije izabrati neke i, zatim, uspostaviti veze i definisati procedure kojima će biti moguće
pod različitim uslovima realizovati te standarde. Uspostavljanje standarda podrazumeva njihovu
univerzalnost, primenljivost, dostupnost i nepromenljivost. Zbog potrebe da se zadovolje svi ovi
uslovi definicije pojedinih etalona se čine vrlo komplikovanim, a kao primer navedimo samo jednu:
Jačina svetlosti od 1 cd predstavlja intenzitet svetljenja, u normalnom pravcu, površine od 1/600000
kvadratnih metara apsolutno crnog tela na temepraturi smrzavanja platine pod pritiskom od 101.325
Njtna po kvadratnom metru. Najvažnija osobina standarda je njihova nepromenljivost, a dostupnost
se rešava tako što se, prema definiciji napravljen, etalon neke jedinice (čuva se u „Međunarodnom
uredu za mere i tegove“ u Parizu) koristi za izradu sekundarnih etalona, na osnovu kojih se širom
sveta u ovlašćenim laboratorijama vrši izrada laboratorijskih i drugih etalona.
Pridružene fizičke veličine i jedinice osnovnim su:

Naziv fizičke veličine Naziv jedinice Oznaka jedinice

ugao u ravni radijan rad
prostorni ugao steradijan sr
 Sve ostale fizičke veličine (kao što su npr. brzina, sila, energija, snaga, pritisak, itd) smatraju
se izvedenim. Njihove jedinice su, takođe, standardizovane ovim sporazumom, a mogu se izraziti
preko osnovnih jedinica SI sistema, imajući u vidu odnose i fizičke zakone koji povezuju ove
fizičke veličine sa osnovnim. Upotreba onih jedinica koje nisu navedene nije dozvoljena, a to se
reguliše i posebnim zakonima zemalja koje su potpisnice ovog sporazuma.

Primer 1

Jedinica SI sistema za pritisak (P) je Paskal (Pa) i može se izraziti preko osnovnih jedinica SI
sistema na sledeći način:
Pa = [P ] =
[F ] = [m][a ] = [m][v t ] = [m][l t ] = [m] = kg
[S ] l 2[ ] [ ]
l 2 [t ] [ ]
l2 [ ]
[l ] t 2 ms 2
Jedinice za pritisak koje nisu dozvoljene su npr. atmosfera, tor, milimetar živinog stuba, itd.

Da bi se izrazile mnogo veće ili mnogo manje vrednosti fizičkih veličina od utvrđene
jedinice koristimo se sledećim načinom zapisivanja:

Primer 2

2560000000 0 = 2.56 × 1010 m ili 0.0000000005 63s = 5.63 × 10 −10 s

a da bi izražavanje bilo još jednostavnije uvode se prefiksi:

Faktor (umnožak) prefiks simbol

10-15 femto f
10-12 piko p
10-9 nano n
10-6 mikro μ
10-3 mili m
10-2 centi c
10-1 deci d
101 deka da
102 hekto h
103 kilo k
106 mega M
109 giga G
1012 tera T
1015 peta P

Postoje jedinice čije se korišćenje ne preporučuje, ali je njihova upotreba uobičajena u

pojedinim oblastima. Tako, na primer, u vazduhoplovnom saobraćaju, visina (dužina) se izražava u
stopama (ft-od feet), pri čemu je 1 m= 3.28 ft, u pomorskom saobraćaju se dužina izražava u
morskim miljama (1852 m), u meteorologiji se vazdušni pritisak često izražava u mbar (100 Pa), u
hemiji se koristi i atomska jedinica mase (1 u =1.66 × 10-27 kg), u astronomiji svetlosna godina
(rastojanje koje svetlost pređe za jednu godinu prostirući se brzinom od 3×108 m/s), itd.
 MEHANIKA

Osnovni pojmovi kinematike translatornog kretanja

Najjednostavniji oblik kretanja, koji predstavlja promenu položaja nekog tela u odnosu na
drugo telo, je mehaničko kretanje. Oblast fizike koja se bavi proučavanjem mehaničkog kretanja i
uzroka koji dovode do promene stanja kretanja je Mehanika.
U klasičnoj mehanici pojmovi prostora i vremena se shvataju apsolutno. Njutnovi principi
mehanike podrazumevaju da vreme u celoj vasioni jednako teče kao i da postoji referentni sistem
koji apsolutno miruje u vasioni.
Pretpostavke Njutnove mehanike koje se podrazumevaju su:
1. sva tela se kreću brzinama mnogo manjim od brzine svetlosti
2. mase tela koja se kreću su mnogo veće od mase mikroobjekata (atoma, protona...) i
konstantne su
Ako prva pretpostavka nije zadovoljena klasičnu mehaniku zamenjuje teorija relativnosti, a
ako druga pretpostavka nije zadovoljena primenjuje se kvantna mehanika.
Celokupno izučavanje mehanike se svodi na dva modela:
1. model materijalne tačke
2. model krutog tela
Opisati kretanje znači da treba odrediti:
1. položaj tela u svakom trenutku
2. pravac i smer kretanja
3. brzinu i ubrzanje tela
4. trajektoriju (geometrijsko mesto tačaka u prostoru kroz koje telo sukcesivno prolazi pri
kretanju).
U gornjem uvodu koristili smo pojmove kao što su su: referentno telo i referentni sistem,
materijalna tačka, kruto telo, mehanički sistem. Definišimo neke od ovih pojmova.
Kretanje tela može imati različit karakter u odnosu na različita tela (isto telo može
istovremeno da se npr. kreće ubrzano ili ravnomerno ili čak da miruje u odnosu na različita tela).
Jedno ili više tela izabranih da se u odnosu na njih posmatra promena položaja nekog tela, nazivaju
se referentnim telima.
Kada referentnom telu pridružimo tri orijentisana pravca koja čine koordinatni sistem,
dobijamo referentni sistem. Koordinatni sistem može biti proizvoljan (sferni, cilindrični,...), ali
ćemo se mi u našim proučavanjima problema koristiti samo pravougaonim Dekartovim
koordinatnim sistemom.
Ako se pri proučavanju kretanja tela mogu zanemariti njegove dimenzije, oblik i struktura, u
zadatim uslovima, tada govorimo o materijalnoj tački. Model materijalne tačke je jedan od
najprostijih modela u fizici i njegova primenljivost zavisi isključivo od zadatih uslova. Na primer,
kliker zakačen za nit dužine 2 m, koji osciluje oko tačke kačenja niti za stalak, u laboratorijskim
uslovima predstavlja materijalnu tačku, a čitav sistem, matematičko klatno. Planeta Zemlja, koja je
približno sfernog oblika, poluprečnika 6370 km, i koja ima vrlo složenu građu i strukturu, prilikom
proučavanja njenog kretanja oko Sunca, po trajektoriji koja je približno kružnica poluprečnika 150
× 106 km, može se predstaviti modelom materijalne tačke.
Realno telo, čiji se oblik i dimenzije ne mogu zanemariti u odnosu na trajektoriju, a koje ne
menja svoj oblik prilikom kretanja naziva se krutim telom.
 Sistem materijalnih tačaka (ili tela) koje, u opštem slučaju, interaguju međusobno ili sa
telima iz nekog drugog sistema, naziva se mehanički sistem. Ukoliko interakcije postoje samo
unutar jednog sistema, onda govorimo o izolovanom, mehaničkom sistemu.
Za opisivanje kretanja materijalne tačke potrebno je u svakom trenutku znati njen položaj u
prostoru. Položaj materijalne tačke može biti određen:
1. vektorom položaja (njegov početak je u referentnoj tački O, a vrh u trenutnom položaju
materijalne tačke),
2. koordinatama (pomoću tri koordinate u odgovarajućem koordinatnom sistemu čiji se
početak O nalazi na referentnom telu), i
3. na „prirodan“ način (pomoću udaljenja materijalne tačke od referentne tačke O, merenog po
trajektoriji koja je zadata na analitički ili neki drugi način).

Posmatrajmo kretanje tačke M po trajektoriji (putanji) l u trodimenzionom pravougaonom

koordinatnom sistemu. U nekom trenutku t položaj materijalne tačke je određen vektorom položaja
r
r , čiji se početak nalazi u koordinatnom početku O a vrh u trenutnom položaju tačke M. Ose
r r r
Dekartovog koordinatnog sistema su određene jediničnim vektorima (ortovima) i , j , k . Za
jedinične vektore važi:

r r r
i = j = k =1,
M r r r r r r
rz i ⋅ i = i ⋅ i ⋅ cos(∠(i , i )) = 1 ⋅1 ⋅ cos 0 0 = 1
r r r r
αz r l i na sličan način: j ⋅ j = 1 , k ⋅ k = 1 .
Takođe je: i ⋅ j = i ⋅ j ⋅ cos(∠(i , j )) = 1 ⋅1 ⋅ cos 90 0 = 0 ,
k r r r r r r
j ry
i y
rx r r r r
i ⋅ j = j ⋅ k = 0 , kao i:
r r r r r r r r r
x i × j = k, j ×k = i i k ×i = j .

Vektor položaja se u Dekartovom koordinatnom sistemu može razložiti na komponente:

r r r
rx = x ⋅ i , ry = y ⋅ j i rz = z ⋅ k
Intenzitet vektora položaja možemo dobiti korišćenjem gornje slike. Naime,
r r r r r r r
r = x ⋅ i + y ⋅ j + z ⋅ k ⇒ r = r ⋅ r = x2 + y 2 + z 2
Pravac vektora položaja se određuje pomoću dva od tri ugla koje vektor položaja zaklapa sa
pozitivno orijentisanim osama koordinatnog sistema. Tako je:
r r r r r x x
r ⋅ i = r ⋅ i ⋅ cos α x = r ⋅1 ⋅ cos α x = x ⇒ cos α x = r = i na sličan način:
r x2 + y 2 + z 2
y y z z
cos α y = r = , cos α z = r =
r x +y +z
2 2 2 r
x + y2 + z2 2

Smer vektora položaja je od referentne tačke O, ka trentnom položaju materijalne tačke.

Kako vektor položaja zavisi od trentnog položaja materijalne tačke, onda i x = x (t ) , y = y (t )
z = z (t ) . Ove jednačine predstavljaju osnovne kinematičke jednačine.