ILIRSKA DRŽAVA

Tokom IV vijeka prije n.e. na našoj jadranskoj obali dolazi do stvaranja grčkih kolonija.
Njihov je nastanak uglavnom vezan za kolonizatorsku aktivnost sirakuškog tiranina
Dionisija starijeg. Starijem vremenu pripadala bi samo Knidska kolonija na Korčuli.
Pored kolonija, kao naselja grčkih doseljenika, postojali su sigurno i trgovi-emporija, đe
su Grci s domorocima razmjenjivali svoju robu. Može se pretpostaviti da se jedan takav
emporij nalazio u Budvi (antičkoj) koju pominje još Sofokle u V vijeku prije n.e.

Prodor Kelta ili Gala, za koje se zna da su u IV vijeku preko jadranske obale iz Italije
prodrli do Panonije, nije u Crnoj Gori ostavio vidnih tragova. Kelti se ovdje nijesu
zadžavali. Na njihov uticaj upućuju samo izvjesni oblici nakita, osobito fibule koje
podražavaju keltske oblike, vjerovatno predstavljaju domaće proizvode, rađene po
keltskom uzoru. Naprotiv, od IV vijeka već sa sigurnošću možemo govoriti bar o nekim
ilirskim plemenima koja pominju izvori. U Crnoj Gori poznata su nam sljedeća ilirska
plemena: Ardijei, Plereji, Enhelejci, Labeati, Dokleati, Autarijati i možda Pirusti. Granice
ovih plemena nijesu uvijek potpuno sigurne, a izgleda i da su se mijenjale tokom
vremena. Tako Ardijee spominje Strabon najprije oko Neretve, prema ostrvu Hvaru, ali
ih zajedno sa Plerejima vezuje i za područje od Neretve do Boke. U doba Ilirskih ratova
oni igraju vidnu ulogu u sjevernoj Albaniji, dok ih 135. godine Rimljani preseljavaju u
unutrašnjost. Ove kontradikcije mogu se vjerovatno objasniti postepenim širenjem
imena Ardijea, u vezi sa stvaranjem većeg plemenskog saveza, a možda i Ilirske
države. Geograf Pseudo Scilaks (Pseudo Sculax) pominje Enhelejce kao gospodare
Rizonskog zaliva (Boke Kotorske). Oni su se svakako protezali daleko na jug. Labeati su
živjeli oko Skadarskog jezera (Lacus Labeatis). Tit Livije pominje da se u njihovoj zemlji
nalazio Skadar (Scodra) i Medun (Meteon). Nejasan je njihov odnos prema Dokleatima
čije ime nosi antička Duklja (Doclea). Jedan natpis iz Rimskog doba otkriven u
Banjanima pominje Gaja Epikada (Caius Epicadus), koji je bio jedan od prvaka
(Princeps) Dokleata, što znači da im je pripadala i ova oblast. Autarijati čije se ime
vezuje za planinu Taru, živjeli su po Pseudo-Skilaksu sjeverno od velikog jezera koje se
obično izjednačuje sa Skadarskim. Za njih znamo da kasnije prodiru čak u Donje
Pomoravlje (Strabon), dok ih je, po Diodoru, krajem IV vijeka prije n.e., Kasandar
naselio napodručju oko planina Orbela (Belasica). I ovdje se može računati kako sa
pomjeranjem plemena tako i sa širenjem njegovog imena u vrijeme najveće moći,
vjerovatno u vezi s formiranjem plemenskog saveza. Što se pak tiče Pirusta, po nekim
indicijama moglo bi se, uz ogradu, pretpostaviti da su naseljavali djelove Crne Gore oko
Pljevalja.

U vremenski isti period treba uklopiti i cjelokupnu istoriju Ilirske države, kao najviše
društveno-političke organizacije starih Ilira. U tom okviru izdvaja se najprije formiranje
ilirske države na južnom dijelu Balkanskog poluostrva, u današnjoj južnoj Albaniji, a,
kasnije, razvitak države vezane za sjevernu Albaniju i Crnu Goru. Ova posljednja etapa
ilirske države dovedena je u vezu s plemenom Ardijea, i pojavom nove dinastije
Agrona, Pleuratova sina. Nesumnjivo je da pomenuta država stoji iznad nivoa saveza
plemena, dok, s druge strane, pokazuje i neke specifičnosti koje je izdvajaju od
klasičnog tipa robovlasničke države starog vijeka: grčkog polisa, helenističkih država i
Rima. Njenu najpotpuniju definiciju dala je F. Papazoglu, koja je oprijedjeljuje kao
"skup gradova i većih i manjih plemenskih zajednica, koje u malom imaju istu složenu
strukturu". Elementi države koje u ovoj zajednici nalazimo su naslijeđena vlast i
dogovarajući položaj članova kraljevske dinastije, vezivane za izvjesne vodeće ličnosti
("principes"), koje su, po našem mišljenju, vodeće ličnosti plemenskih zajednica, kao i
postojanje poreza. S druge strane, nedostatak stabilnosti granica "državne zajednice"
kao i nepostojanje unutrašnje administrativno-teritorijalne podjele - ukazuju na
nestabilnost, zavisnu od još uvijek snažnih plemenskih ilirskih organizacija, s jakim
separatističko-lokalističkim težnjama, koje se, tek tu i tamo i pod određenim uslovima
uključuju u državnu, višu organizaciju.

Formiranje prve Ilirske države teritorijalno određene područjem južne Albanije,

povezano je s kraljem Bardilisom i njegovim nasljednicima. Tek kasnije, tokom III
vijeka prije n.e. centar države transportuje se ka sjeveru. Iako danas postoji mišljenje
o neposrednom kontinuitetu u razvitku ilirske države između ova dva perioda, potrebno
je voditi računa o velikim perturbacijama, nastalim oko prelaza IV u III vijek, dijelom u
vezi s istorijskom ulogom kralja Pira koji je, izgleda, vidno uticao na dalji razvoj ilirske
države.

Prve podatke o ilirskoj državi s centrom transportovanim ka sjeveru nalazimo tek u

vrijeme vladavine Agrona, Pleuratovog sina, koji intervenišući u sukobu između
makedonskog cara Demetrija i Etolaca, staje na stranu Makedonaca i pobjeđuje Etolce.
Od tog vremena istorija ilirske države okarakterisana je stalnim taktiziranjem u
sukobima pojedinih balkanskih država i Rima, s težnjom da u ovoj situaciji izvuče
maksimalnu korist. S druge strane, Rim je, shvatajući ulogu i značaj ilirske države na
Balkanu, vodio prema njoj sistematsku politiku s krajnjim ciljem njenog definitivnog
uništenja a uz stvaranje izvjesnih, povremenih kompromisa.

Prvi istorijski pomen Argona, i nove Ilirske države u rimskim izvorima (osobito Polibije,
Apijan, Dion Kasije i Tit Livije) vezuje se kako je već podvučeno, za pobjedu nad
Etolcima. Odmah zatim poslije Agronove smrti, njegova udova Teuta preuzima napade
na Isu (Vis), Apoloniju, Dirahijon (današnji Drač) i Korkiru (Krf), đe vlast prepušta
svom vojskovođi Dimitriju Hvarskom. U takvoj situaciji, grčki gradovi pozvali su u
pomoć Rimljane. Poslije neuspjele misije braće Korunkana na Teutinom dvoru i ubistva
jednog od ovih poslanika, Rimljani su 229. godine prije n.e. preduzeli vojnu intervenciju
kojom od ilirske agresije oslobađaju grčke gradove. Tom prilikom Dimitrije Hvarski stao
je na stranu Rimljana. Prilikom zaključenja mira 228. godine prije n.e. ilirska država
praktično je izgubila najveći dio svog područja. Istovremeno zaključeno je da Iliri ne
smiju s više od dva broda ploviti južno od Lješa (Lisos), čime se konačno željelo stati na
put miješanju ilirske države u borbe i sukobe u jugozapadnom dijelu Balkana. Ovako
sklopljen ugovor nije međutim urodio plodom. Dimitrije Hvarski postao je ubrzo
eksponent Ilira, pošto je oženivši se Teutom, Agronovom udovom, postao tutor
nasljednika ilirskog prijestola Agronovog sina Pinesa, sporazumijevši se istovremeno sa
Skerdilaidom, Agronovim bratom. U daljim rimsko-makedonskim sukobima, poslije
prodora Ilirskih brodova do Pilosa u Makedoniji, Rimljani 219 g. prije n.e., ponovo
preduzimaju akciju protiv Ilira. Poslije ovoga poduhvata Dimitrije Hvarski konačno bježi
u Makedoniju dok Skerdilaid definitivno prelazi na stranu Rimljana, zajedno sa svojim
sinom i nasljednikom Pleuratom: tako 217. godine prije n.e. oni prodiru do Lihnida
(Ohrid) i Pelagonije, dok 214. godine prije n.e. makedonski kralj Filp V lukavstvom
zauzima Lisus i izgleda nameće svoju vlast nad cijelim područjem do Skadra. Sukobi se
nastavljaju i poslije 205. g. prije n.e., datuma poslije kojega se kao jedini Ilirski vladar
pojavljuje Skerdilaidov nasljednik Pleurat, koji i dalje, kao saveznik Rimljana, s
promjenljivom srećom, nastavlja kroz dugi niz godina vođeno ratovanje. Tako mirom u
Tempe (197. godine) Pleurat pod svoje okrilje ponovo dobija područje Lihnida, dok 189.
godine prije n.e. opet pustoši etolsku obalu.

Oko 180. godine prije n.e. na ilirski prijesto stupa posljednji veliki ilirski vladar Gencije.
Njegov dolazak na vlast, vezan je s pacificiranjem raznih protivnika, vođa regionalnih
plemenskih zajednica, među kojima se pominje i jedan član porodice Epikada, možda
jedan od plemenskih starješina Dokleata, kao i Gencijev brat Pleurat. Prijestonica
Gencijeve države nalazila se u Skadru. U vrijeme njegove vladavine obnavlja se sukob
sada ojačane Ilirske države s Rimom. Gencije je bio u mogućnosti da otkloni razne
intrige grčkih gradova koji su ga optuživali za gusarske napade na grčke gradove na
jadranskoj obali i da vodi tajne pregovore s novim makedonskim vladarom Persejom.
Kada je 171. godine prije n.e. izbio novi rat između Rima i Makedonije, on se nalazio na
rimskoj strani.

U toj situaciji Gencije je zauzeo kolebljiv stav, te je poslije prvih lokalnih makedonskih
uspjeha, stupio u pregovore s Persejom. Ovakvo držanje ilirskog kralja dalo je povoda
Rimljanima da protiv njega preduzmu oružanu akciju. Godine 168. prije n.e. razbijena
je Gencijeva vojska, dok, očigledno, separtističke težnje pojedinih ilirskih plemenskih
zajednica i gradova dovode do raspada njegove države. Pošto se i njegov brat
Karavancije zajedno s članovima Gencijeve porodice predao Rimljanima u Meteonu
(današnjem Medunu), Gencije je definitivno poražen. Rimski konzul i komandant u
ovom ratu Lucije Anicije ( L. Anicius), koji je u Rimu proslavio trijumf nad Ilirima,
sazvavši u Skadru predstavnike Ilira, diktirao je, u stvari, uslove mira o čemu nam
podatke pruža Livije. Ilirska država podijeljena je tada u tri regije: oblast Lješa,
Labeata, i područje Agrovinita, Rizonita i Olcinijata s njihovim susjedstvom. Tom
prilikom Rimljani su istakli i svoju želju da Iliri budu slobodni, dok je posebna
autonomija pružena stanovnicima Ise (Visa), Taulantima, Pirsurstima, Rizonitima i
Olcinijatima, kao i Daorsima, očigledno gradovima i plemenima koji su vrijeme rata
protiv Gencija svojim otpadništvom išli na ruku rimskom osvajanju.

Nema sumnje da su Rimljani uspješnim ratom 168. godine definitivno razbili otpor
ilirskih plemena i njihove države. Međutim, uprkos tome je isto tako nesumnjivo da je
rimska politika ozbiljno vodila računa o specifičnim uslovima Ilrije i njenih plemenskih
odnosa Na to ukazuje i sam fakat davanja određenih, većih prava Gencijevim
protinicima, kao i izdvajanje triju regija. Njihovo postojanje potvrđeno je između
ostalog i kovanjem novca grada Lješa, oblasti Labeata i konačno Daorsa u vremenu
poslije 168. godine. U tom pogledu je posebno zanimljiva pojava Balajosa, poznatog po
novcima kovanog na Hvaru i u Risnu, pri čemu ovu ličnost risanske emisije novca
obilježavaju kao kralja Balajosa. Vrlo je vjerovatno da on predstavlja jednog od vodećih
plemenskih sarješina iz Gencijevog vremena , koji je nešto kasnije čak uspio da uzme
titulu kralja. Nije isključeno da Balajosa treba izjednačiti s jednim od istaknutih
Gencijevih saradnika, Belom, koga pominje Livije, navodeći da ga je Gencije u vrijeme
svoga poraza u ratu s Rimljanima poslao na pregovore s Anicijem.

Poslije 168. godine nesumnjivo se na ilirskom području mogu pratiti i dalji sukobi s
rimskom vlašću, uprkos odlučnoj Anicijevoj pobjedi. Tako znamo za dalje pljačkaške
akcije Ardijea i Plereja, koje su konačno završene 135. godine prije n.e. akcijom
konzula Fulvija Flaka ( Fulvius Flaccus), poslije koje je izvršena i deportacija Ardijea u
unutrašnjost zemlje. U građanskom ratu između Cezara i Pompeja, najveći dio područja
zapadnog Balkana i primorskih gradova stao je na Pompejevu stranu. Poslije ugovora
između trijumvira Brundisiju (40 g. prije n.e.), cjelokupno područje potpalo je pod
jurisdikciju Oktavijana, kasnijeg Avgusta.

O kulturi ovog vremena na teritoriji Crne Gore pružaju nam podatke arheološki nalazi.
Tako zidine starog Meduna kojima su slične i one u Risnu u koje se Teuta sklonila u
vrijeme rata s Rimljanima. I neki ostaci gradskih bedema u Ulcinju pripadaju jednom
vrlo karakterističnom tipu konstrukcije koji se može datirati u III vijeku prije n.e., a
nastao je pod uticajem grčkih i epirskih oblika gradnje. Značajna je i nekropolja u
Gostilju kod skadarskog jezera u oblasti Labeata, koja, po novcima u njoj nađenima,
pripada dobu Gencijeve vladavine i neposredno kasnijem periodu. Predmeti nađeni u
grobovima pokazuju jak uticaj grčke materijalne kulture, pored lokalnih oblika, osobito
nakita.