JAVNA USTANOVA GIMNAZIJA „VASO PELAGIĆ“ BRČKO

BRČKO DISTRIKT BOSNE I HERCEGOVINE

SEMINARSKI RAD
IZ PREDMETA: Biologija

TEMA: Razvoj čovjeka

MENTOR UČENIK

Admir Mahmutović, prof. Anastasija Leka, III5

Brčko, maj 2020. godine

 SADRŽAJ

1. UVOD............................................................................................................................................3
1. EMBRIONALNI RAZVOJ ČOVJEKA.............................................................................................4
2.1 Germinalna faza – začeće............................................................................................................4
2.2. Razvoj ljudskog embrija..............................................................................................................5
2.3. Razvoj ljudskog ploda.................................................................................................................6
2. POSTNATALNI RAZVOJ ČOVJEKA.............................................................................................8
2.1. Predadolescencija...................................................................................................................8
3. PUBERTET I ADOLESCENCIJA.................................................................................................10
3.1. Biološki aspekti puberteta.....................................................................................................12
3.1.1. Promjene kod djevojčica.....................................................................................................12
3.1.2. Promjene kod dječaka.........................................................................................................13
3.2. Psihološki aspekti puberteta..................................................................................................16
3.3. Socijalni razvoj.....................................................................................................................16
3.3.1. Formiranje identiteta i samopouzdanja...............................................................................17
3.3.2. Intimnost i seksualnost......................................................................................................17
4. POSTADOLESCENTNI RAST......................................................................................................18
4.1. Mladost.................................................................................................................................18
4.2. Zrelost...................................................................................................................................19
4.3. Starenje.................................................................................................................................19
Proces starenja odvija se u tri faze....................................................................................................20
Starenje utiče na cijeli organizam:....................................................................................................20
5. SMRT............................................................................................................................................22
6. ZAKLJUČAK................................................................................................................................24
Život je prilika, iskusi je.......................................................................................................................25
7. LITERATURA...............................................................................................................................25

2
 1. UVOD

Čojvek je nastaona Zemlji, gde je na svom razvojnom putu mijenjao oblike počev od
amfibijskog, reptilnog, majmunolikog, pa sve do čovjkekolikog oblika. Pojavi čovjeka i za
njega karakterističnog života predhodi dug period razvitka živih bića. Do njega dolazi putem
novog, drugačijeg nego kod životinjskih predaka, načina prilagođavanja novim i veoma
izmijenjenim uslovima opstanka. Ljudska evolucija će trajati onoliko dugo koliko ljudi
opstaju kao vrsta. Postoje mnoge nepoznanice u ljudskoj evoluciji. Svako novo otkriće je dio
složenog mozaika koji nam pomaže razjasniti puno pitanja, ne samo ona o našim počecima,
nego i o ponašanju vrste u cjelini. Zahvaljujući trudu i napornom radu mnogih naučnika kao
što su Charles Darwin, Fiorenzo Facchini, Ivor Karavanić, Dragutin Gorjanović-Kramberger,
ljudska evolucija je uspjela zamijeniti neke od rasističkih predrasuda koje su se u praistoriji
smatrale nerazvijene i primitivne. Kroz istoriju, ljudi su često bili na rubu izumiranja, ali su
svoja znanja i kulturu prenosili na svoje potomstvo. Sa svakom novom kulturom pojavljivala
su se nova tehnička otkrića koji su olakšali ljudski život: više hrane, bolja odjeća, bolje
građevine. Čovjek danas predstavlja jedino razumno biće na zemlji koje ima visoko razvijen
mozak sposoban za apstraktno razmišljanje, govor, rješavanje problema, introspekciju i sl.

Slika 1. Razlike u kosturu čovjekolikih majmuna

Biološka nauka bez sumnje tvrdi da ljudski život nastaje začećem, dakle spajanjem ženske i
muške polne ćelije. Od trenutka začeća život traje sve do smrti. Ljudski život ima dva stadija:
jedan stadij je od začeća do rođenja (prenatalni), a drugi od rođenja do smrti (postnatalni).
Život je stanje organizma (biljnog, životinjskog i ljudskog) od početka do kraja trajanja
(življenja). Biologija, kao naučna disciplina o životu, proučava stanje življenja (života) što
proizilazi i iz njene definicije.

3
 1. EMBRIONALNI RAZVOJ ČOVJEKA

Prenatalni razvoj prosječno traje oko deset lunarnih perioda (“pravih” mjeseci), tj. 280 dana
(= 40 sedmica). Praćenje vremenskog toka događaja tokom tog perioda obično polazi od
podataka o “postmenstrualnoj starosti”, koja se računa od prvog dana nakon posljednje
menstruacije pred oplodnju. Ovo razdoblje ontogeneze prolazi kroz germinalnu, embrionalnu
i fetalnu fazu.

2.1 Germinalna faza – začeće

Germinalnu fazu (zametka) karakteriše ubrzani rast broja ćelija i neprimjetan porast ukupne

mase. Ljudski je život u svome prvom razdoblju, u kojem se odvija u majčinuom tijelu i u
kojem se ljudsko biće naziva embrijem i fetusom, s biološkog i medicinskog pogleda
najranjiviji. Razvoj ljudskog bića započinje oplodnjom, kada se spermatozoid muškarca i
oocita žene spoje u novi organizam – zigotu. Oplođeno jajašce ima 46 hromosoma. 23 od oca
i 23 od majke. Ta stanica sadrži složen genetski nacrt svake pojedinosti poput pola, visine,
boje kože itd. Na DNK zapisane su sve potrebne genetske informacije. Njih ima jako puno,
toliko koliko bi stalo u pet setova
Enciklopedije Britannice1. Jako
mnogo podataka zapisano je u
jako minijaturnom obliku. Kada
bi se na jedno mjesto skupili svi
genetski podaci s DNA 5
milijardi ljudi na Zemlji, oni bili
veličine dvije tablete. Zigota
posjeduje vlastiti, potpuno
individualni genom različit od
onog očevog ili majčinog. Na
putu iz jajovoda u matericu
zametak (embrij) se iz stepena
Slika 2: Spermatozoid oplođuje jajnu ćeliju
zigote daljim razvojem
preobražava u morulu i blastulu.
Priljubljivanjem blastule neposredno uz unutrašnju stijenku materice započinje usađivanje
(nidacija, implantacija), odnosno ugnježđenje ljudskog zametka u sluznicu materice. Dakle,
ljudski zametak je jedinka koja tokom razvoja u majčinoj utrobi prolazi različite faze
sazrijevanja i rasta uvijek istim tokom, bez skokova i prekida. Tako postoji zametak u stadiju
zigote, zametak u stadiju morule i zametak u stadiju blastule. Embriološki period završava
razvojem osnove svih organa- organogenezom (M. L. Condic2). Tokom unutarmaterničnog
(intrauterinog) razvoja zametka neprekinutim daljnjim tokom čovjek prolazi razvojnu fazu
fetusa, koja traje sve do njegovog rođenja. Zigot je muški ako
je jaje oplođeno spermatozoidom koji nosi Y hromosom, a ženski- ako je oplođeno spermom
sa X hromosomom .  Y hromosom sadrži SRY gen koji, u kasnijim stadijima, uključuje
1
Sveobuhvatna enciklopedija nastala na engleskom jeziku
2
Naučnica i profesor biologije

4
produkciju androgena i usmjerava razvoj tijela muškog tipa. Mitohondrije, naprotiv,
dobijaju genetičku informaciju majke putem jajne ćelije.

2.2. Razvoj ljudskog embrija

Prvi mjesec
Tokom prvih sati nakon oplodnje završi se prva dioba zigota na dvije (gotovo) identične
ćelije; njihovo spontano ili provocirano razdvajanje rezultuje razvojem
jednojajčanih blizanaca. Slijedeća (druga) ćelijska dioba završava se tek krajem drugog dana,
a četvrtog dana nakon oplodnje novi organizam ima ukupno oko 60 do 70 ćelija. Ćelijske
diobe i dalje teku, ne “čekajući” jedna drugu. Do kraja prve sedmice završava se grupisanje
zametnih ćelija po budućim funkcionalnim cjelinama i plod (na stepenu blastule) se
ugnježđuje u zid materice (nidacija). Narednih sedam nedjelja obuhvata embrionalnu fazu
razvoja i rasta, koja traje do pojave uočljivih znakova regionalizacije i organogeneze, tj. do
onog stepena kada proces diferencijacije i morfogeneze dospije do jasne prepoznatljivosti
glavnih tjelesnih regiona i organa. Ova razvojna faza obično završava krajem osme
postmenstrualne sedmice. Od 10. do 14. dana embrij svojim hranjenjem i izlučivanjem
hormona spriječava menstruaciju. Živčani sistem, mozak i leđna moždina oblikuju se 20. dan.
Dan kasnije srce počinje kucati.  Nakon četiri sedmice mogu se raspoznati noge, ruke, oči i
uši. Mišići i donji dio kičme su oblikovani. Nakon navršenih mjesec dana srce pumpa sve
veće količine krvi. Dolazi do odvajanja majčine krvi od krvi embrija u posteljici, istovremeno
se propuštaju kisik i hrana. U usporedbi s prvom ćelijom, embrij je 10 000 puta veći i dalje
raste.

Slika 3: Razvoj ljudskog embrija

5
Drugi mjesec
Počinje proizvodnja pigmenta očiju 35 dan. Na ruci se mogu vidjeti svi prsti. Oko 40. dana
pojavlju se moždani valovi. U šestoj sedmici obično majka saznaje za trudnoću. Mozak
nadzire rad organa i mišića, a jetra proizvodi krvne ćelije. Embrij je veličine 10-12 mm.
Pupčanom vrpcom dolazi krv s kiseonikom i hranjivim materijama do embrija, a odlazi
upotrebljena krv. Srce ima 140-150 otkucaja u minuti. U 7. sedmici zatvaraju se očni kapci,
da zaštite nježne oči. Otvoriće se tek u 7. mjesecu. Oblikuju se preteče zubi. U 8. Sedmici
embrij je postao plod (lat. fetus). Bubrezi i želudac obavljaju funkcije. Usklađuje se rad
živčanog i mišićnog sistema. Dužina ploda je oko 3 cm. Beztežinski lebdi u plodnoj vodi.
Zaštićen je u njoj od udara i pritisaka.

Slika 4: Embrion u 7. sedmici Slika 5: Embrion u 8. Sedmici

2.3. Razvoj ljudskog ploda

Treći mjesec
Početak trećeg mjeseca trudnoće u praksi uzima i kao početak fetalne
faze prenatalnog života, koja traje od rođenja. U 9. Sedmici trudnoće
pojavljuju se jedinstveni otisci prstiju, koji ostaju nepromijenjeni do
smrti. Plod je u stanju vježbati mišiće pomičući glavu. Može sisati prst,
otvarati i zatvarati usta. Razvija se diajni sistem. Naizmjenično spava i
budi se. U sljedećoj sedmici, plod se može mrštiti, gutati i micati očnim
kapcima. U 11.sedmici dolazi do mokrenja.

Slika 6 Fetus u 9.
sedmici trudnoće

Četvrti mjesec
Na majčinom habitusu 3raspoznaje se trudnoća. Plod može čuti majčin glas, zvukove i
otkucaje njenog srca. Kosti su meke i savitljive. Putem pupčane vrpce kruži tečnost (dnevno
oko 280 litara). Dužina ploda je oko 25 cm. Međusobni odnos tjelesnih proporcija sličan je
3
Vanjski lik organizma

6
kao kod odraslih, ali je glava neproporcionalno veća. Majka počinje osjećati pokrete ploda.
Jedan od najvažnijih trenutaka za fetus jest da mu u ovom mjesecu počinje funkcionisati
mozak. Do kraja 16 sedmice (4 mjeseca) trudnoće dijete je dugo oko 16 cm, a teško oko 135
grama.

Peti mjesec
Dijete je sada već potpuno formirano i posteljica ga hrani. Tokom sljedećih sedmica ono raste
i sazrijeva kako bi bilo sposobno za samostalni život. Dijete na licu i tijelu
ima nježne dlačice, poznate kao lanugo. Razvija se važan organ – fetalna
pluća, koja će mu omogućiti život poslije rođenja, pa se njegov prsni koš
pomiče, uvježbavajući pokrete disanja. Dužina djeteta sada je oko 25 cm,
a težina oko 340 grama. Tijelo mu je obloženo verniksom, bijelom
masnom tvari koja u plodnoj vodi štiti djetetovu kožu. Njegov je sluh sad
Slika 7 već dobro razvijen te može čuti zvukove izvana.
Ljudski plod u
5. mjesecu
trudnoće

Šesti mjesec
Koža je zaštićena osobitom masnoćom. Proradile su lojne i znojne žlijezde. Do kraja 6.
mjeseca ili 24. tjedna trudnoće koža djeteta postaje crvenkasta i lagano naborana. Dijete miče
očima i otvara kapke. Kod svakog pokreta djeteta u utrobi, pojačava mu se frekvencija
otkucaja srca.

Sedmi mjesec
Funkcionalna su sva četiri osnovna čula: sluh, vid, dodir i ukus. Fetus prepoznaje glas majke.

Osmi mjesec
Beba može štucati. Koža je sve deblja, formiraju se sopstvena antitijela . Radi antitijela koja
od majke preko posteljice idu ka djetetu, ono je zaštićeno od mnogih infekcija. Fetus sada ima
oko 2,7 kilograma i 47 centimetara. Količina potkožnog tkiva i dalje je visoka, ali je i dalje
nedovoljna za vlastitu termoregulaciju nakon porođaja. Pluća su gotovo potpuno razvijena, a
dijete potpuno reaguje hvatajući predmete u šaku, reagujući na svjetlo. 

Deveti mjesec
Svi tjelesni organi se i dalje razvijaju i „dozrijevaju“, pa je beba je spremna za rođenje. Mogla
je preživjeti i nakon prijevremenog poroda, ali sada je najspremnija. U prosjeku, beba se rađa
se između 266. i 294. dana od začeća.
Čas rođenja razgraničava prenatalni i postnatalni period u životu svakog
organizma. Tada je ljudska beba prosječno “teška” oko 3.500 g i duga
oko 50 cm, ostvarivši tako u prenatalnom razvoju prosječni dnevni
porast od oko 12, 5 g, odnosno 0,18 cm. Prosječno ukupno povećanje
začetne dužine (1/93 cm) iznosi oko 5.000 puta, a početna zigotna masa
(1/1.700.000 g) poraste čak oko 6.000.000 puta; dnevni prirast ovih
mjera je oko 0,18 cm, odnosno 12,5 g.

Slika 8: Porod carskim 7

rezom (sectio caesarea)
Rađanje je proces zavisan o veličini djeteta i njegovoj sposobnosti prilagođavanja na porodni
kanal za vrijeme spuštanja, te o snazi i pravilnosti trudova i o otporu zdjelice i
mekih tkiva dna zdjelice. U 95% svih poroda dijete je u stavu glavom. Stav djeteta se najčešće
određuje opipavanjem (palpacijom) abdomena i definitivno utvrdi na početku poroda
vaginalnim pregledom (može se naravno utvrditi i ultrazvukom).

2. POSTNATALNI RAZVOJ ČOVJEKA

Postnatalni period ontogeneze ispoljava niz karakteristika rasta, koje su karakteristične
za većinu primata, a posebno za čovjeka. Nakon dugog perioda, od najmanje desetak
godina dosta ujednačenog prirasta ukupne tjelesne visine i mase, slijedi nagli mladalački
(adolescentni) zamah rasta gotovo svih mjera organizma, poslije kojeg pozitivni rast
praktično prestaje. Taj “skok” je toliko karakterističan za normalan individualni razvoj da
se, na osnovu njega, postnatalni život dijeli na trid oba: predadolescentno,
adolescentno i postadolescentno.

Slika 9 Razvojni period u djetinjstvu

2.1. Predadolescencija
Predadolescentni rast i razvoj u svom trajanju ispoljava relativno velike međuindividualne
razlike, a uobičajeno je da se u njegovom proučavanju obuhvata period od rođenja do kraja
desete godine postnatalnog života. U tom periodu nižu se uzrasne kategorije:
1. Novorođenče – počinje od momenta presijecanja šiščane vrpce i traje do kraja prvog
mjeseca. Karakteriše se odvajanjem djeteta od majke. Tad započinje plućno disanje,
samostalno hranjenje, sam reguliše svoju tjelesnu toplotu i adaptira se na uslove života
van majke.
2. Dojenče – produžetak perioda novorođenčeta. Traje do 1. godine. Dojenče nije toliko
preosjetljivo na razne infekcije kao novorođenče tokom 1. mjeseca dužina
novorođenčeta se povećava za 3cm. Glava pada i šaku drži u obliku pesnice. U
drugom mjesecu života, novorođenče može da drži glavu ako se postavi uspravno, da
prati predmete očima, te zvuk plača se razlikuje od uzroka. Novorođenče može da
sjedi savijenih koljena i čvrsto drži glavu u trećem mjesecu, dok u 9. Mjesecu dijete
već sjedi potpuno samostalno, te počinje da ponavlja neke izraze (tata, mama). Do 11.
Mjeseca dojenče stoji čvrsto i uspravno, držeći se za ruke drugih ili neki predmet.
Pravi prve korake i izgovara riječi.

8
 3. Rast i razvoj malog djeteta – vrijeme od 1. do 3. godine, usavršavaju se pokreti,
formira se govor, stvaraju se higijenske navike, dijete samo jede. Grudni koš dobija
oblik kao kod odraslih. Disanje, koje je bilo trbušno, sada je plućno. . razvijaju se
sinusi i organi za disanje.

4. Predškolski period – od 4. do 7. godine dijete pojmove i njihovu suštinu. Iz bebe se

mijenjaju u formirano dijete. Dobijaju po 2kg godišnje. Upotrebljavaju oko 1500 riječi
u razgovoru sa izmišljenim prijateljem ( do 6. godine). Od 5. do 6. godine gube
mliječne zube i dolazi do izbijanja stalnih.
5. Školski period – od 7. do 12. Godine. Dobijaju na
tjelesnoj masi 3-3,5kg i 6cm visine godišnje. Pri kraju
ovog perioda veličina mozga je izjednačena sa
veličinom mozga odraslih. Razvijaju se kosti, tetive i
hrskavice, te veliki, a zatim i mali mišići. Dolazi i do
razvoja limfnog sistema i reproduktivnih organa. U
ovom periodu još nije izražena seksualnost i psihološke
promjene.
Odmah nakon rođenja, rast ukupne tjelesne dužine (visine) i
mase nešto je usporen u odnosu na prenatalni i nastavak
doadolescentnog perioda. Ustvari, taj proces usporavanja
počinje već krajem prenatalnog razvoja, a pod uticajem
fizičkih i drugih ograničavajućih faktora maternice. U ranom
postnatalnom životu ta odstupanja uzrokuje i prilagođavanje
novorođenčeta na uvjete nove životne sredine. Međutim, ubrzo nakon toga, stvarni prirast se
približava teorijski očekivanim vrijednostima. Zatim, sve do puberteta, ukupna
Slika 10: Školski tjelesna visina i masa rastu približno konstantno eksponencijalno.
period djeteta

Slika 11: Razvoj ljudskog djeteta

9
 Slika 12: Novorođenče Slika 13: Dojenče

3. PUBERTET I ADOLESCENCIJA

Pubertet i adolescencija su razdoblje kada dijete postaje formirana ličnost. Na tom putu,

često su isprepletane karakteristike potisnutog djeteta i odraslog čovjeka. Do promjena ne
dolazi kod svih mladih u isto vrijeme, svako dijete ima svoj ritam rasta i sazrijvanja. Početak i
trajanje ove razvojne faze zavise od genetskih predispozicija, socioekonomskih faktora,
načina ishrane, i sl. Savremeni način života dovodi do ubrzanog fizičkog i intelektualnog
razvoja što rezultuje, između ostalog, i time da se u pubertet i adolescenciju ulazi u sve
ranijem uzrastu.

Slika 14: Pubertet

10
Između ova dva pojma postoji razlika, iako naizgled označavaju isti razvojni period. 
Pubertet prvenstveno podrazumijeva fizičke promjene,
dok adolescencija obilježava psihičke promjene koje prate tjelesne.
S obzirom na niz promena do kojih dolazi, u pubertetu se razlikuju tri faze:
 Predpubertet, kada dolazi do ubrzanog rasta i pojave sekundarnih polnih
karakteristika;
 Pubertet u užem smislu, kada dolazi do prve menstruacije kod devojčica i prve
ejakulacije kod dečaka;
 Postpubertet, kada dolazi do zastoja u fizičkom rastu, ali se nastavlja razvoj polnih
organa, njihova puna zrelost predstavlja kraj ove faze.

Adolescencija počinje sa početkom puberteta, a završava se formiranjem identiteta, pa se tako

i kroz adolescenciju mogu razlikovati tri faze:
 Predadolescencija, odnosno faza opozicije, koja je obilježena drskim, prkosnim i
buntovnim ponašanjem
 Adolescencija u užem smislu, što podrazumijeva težnju za osamostaljivanjem;
 Postadolescencija, koja podrazumijeva prihvatanje uloga odraslih, i formiranje
kompletne ličnosti. Ova faza se završava tek oko 26. godine.

Slika 15: Adolesencija - period velikih životnih promjena

11
Pubertet i adolescencija su periodi velikih turbulencija, preosjetljivosti, nesigurnosti,
emotivne nestabilnosti. Javljaju se veliki nemiri i stresovi, i često je vrlo komplikovano
postaviti granicu između prihvatljivih i patoloških reakcija. Roditelji su često vrlo zbunjeni.
Dolazi do velikih psihičkih promjena, socijalnog razvoja, formiranja identiteta i
samopouzdanja, intimnosti i seksualnosti.

3.1. Biološki aspekti puberteta

Pubertet je dio adolescencije obilježen razvojnim procesima koji rezultuju polnom

reprodukcijskom zrelošću. Četiri su karakteristike puberteta:
1. intenzivni fizički rast i razvoj
2. seksualna identifikacija
3. nalaženje vlastitog identiteta
4. oslobađanje od autoriteta roditelja
Obzirom na to da se pubertet vremenski poklapa s adolescencijom, teško ih je odijeliti.

3.1.1. Promjene kod djevojčica

Kod djevojčica dolazi do prvih menstrualnih krvarenja i ovulacija, rastu im grudi, raste cijelo
tijelo, bokovi se zaobljuju (tijelo počinje sakupljati masnoće), pojačan je rast dlačica. Srednja
dob početka puberteta – 9.5 – 10 g. Prvi znakovi početka puberteta – oko 10 – 10.5 g.

Slika 16: Pubertet kod djevojčica

Tjelesne karakteristike:
 rast:  8 – 15 g.
 razvoj rodnice i maternice: 8 – 13 g.
 stidne dlake: 8 – 13 g.

12
  početak razvoja grudi: 9 – 16 g.
 prva menstruacija: 11 – 16 g.
 akne (ne nužno): oko 14 – 15 g.
 oblikovanje intimnog područja: oko 13 g.
 pojava sezamske kosti na zapešću sa 10.5 g. – podudara se s pojavom puberteta; rtg.
snimka zapešća uzima se kao kriterij fiziološke zrelosti
 maksimalni prirast težine – između 12.2 i 12.7 g.

Prva menstruacija (menarha) nastupa kad su sekundarne polne osobine već vidljive i
izražene, (jedan od uslova pojave prve menstruacije je i kriterijum minimalne tjelesne
težine od 47.8 kg i 16 – 23.5 posto masnog tkiva); dob pojave menstruacije se za 3 – 4
godine; Srednja dob nastupa sa 12 godina, s tim da kod 95 posto djevojčica nastupa
između 10.5 i 14.7 godina; menstruacijski ciklusi prvih godinu i po do dvije godine su
anovulacijski.

3.1.2. Promjene kod dječaka

Dječacima se penis i testisi povećavaju, a erekcije postaju češće uz pojavu ejakulacije, šire se
u ramenima, mutiraju (produbljuje im se glas), pojačano im rastu dlačice. Srednja dob početka
puberteta – oko 12 do 12.5 godina.

Slika 17: Promjene dječaka u pubertetu

Tjelesne karakteristike:
 rast mošnji: 9 – 14 g.
 stidne dlake: 10 – 15 g.
 dlake pod pazuhom: oko 12 – 14 g.
 dlačice iznad gornje usne i mutiranje glasa: 13 – 15 g.

13
  rast penisa: 10 – 15 g.
 nagli rast: 11 – 14 g.
 kraj naglog izrastanja: 15 – 21 g.
 dozrijevanje polnih stanica: 15 – 16 g.
 noćne polucije: 14 – 17 g.
 akne (ne nužno): 14 – 17 g.
 pojava sezamske kosti kao kriterija fiziološke zrelosti
 maksimalna brzina rasta – oko 14. godine; iznosi 10 cm na godinu (12 – 14 g.)

UOPŠTENO:
Vrlo je važno djeci u toj dobi naglasiti važnost lične higijene. Jače se znoje, kosa im se češće
masti, postaju skloni aknama, djevojčice usvajaju navike vezane uz menstrualni ciklus.
Biološki gledano, i kod djevojčica i kod dječaka je jasno: sve počinje između devet i četrnaest
godina. Hormoni ulaze u igru, a to se može i očitati na centimetru nakon svakog pomaka u
uzrastu. Djeca se sama sa sobom svakodnevno nalaze u izuzetnom stanju.
Dječacima ramena postaju šira, rastu im mošnje i penis, a muskulatura snažno jača. Prve
dlake (paperje) im izrastaju na prsima i obrazima. I naravno, stidne dlake, isto kao i kod
djevojčica. Djevojčice dobijaju grudi i zaobljene bokove. Prva menstruacija u današnje doba
pretvara djevojčice od 11 ili 12 godina, praktično preko noći, u žene. Za usporedbu: u 19.
vijeku djevojke su prvu menstruaciju dobijale i sa 17 godina.
I dječaci doživljavaju prve polucije sve ranije. Doktori pretpostavljaju da je poboljšana
prehrana uzrok sve ranijem sazrijevanju tijela u razvoju.

Danas se zna da je pubertet i neka vrsta promjene u mozgu, pri čemu se stvaraju nove veze
između nervnih ćelija i cijela područja mozga funkcionišu drukčije nego kod odraslih – što je
moguće objašnjenje zašto su tinejdžeri ponekad samosvjesni do nepodnošljivosti, a nekad
sumnjaju u same sebe i cijeli svijet, sve do depresije.

14
Slika 18: Dinamika rasta visine žene tokom puberteta

Slika 19: Dinamika rasta visine muškarca tokom pubertet

15
 3.2. Psihološki aspekti puberteta

Ove promjene podrazumijevaju ubrzani intelektualni razvoj (razvoj apstraktnog mišljenja)

i formiranje ličnosti. Adolescent razvija sposobnost razmišljanja o budućnosti, pa je često
okupiran različitim planovima. Radije slušaju sebe nego druge jer stvaraju sliku ,,idealnog
svijeta’’, i sliku sebe kao posebnog, drugačijeg, jedinstvenog, kao nekog ko je u središtu
pažnje svog okruženja koje ga bez prestanka kritički procenjuje (kaže se da imaju ,,zamišljenu
publiku’’).

Počinju sve bolje da razumijevaju međuljudske odnose, da razvijaju vještine rješavanja

problema, empatiju. Razvija se sposobnost razmišljanja u okvirima uzrok-posljedica i
sagledavanja svog ponašanja iz perspektive drugih osoba. Prihvataju pravila grupa kojima
pripadaju, ali postaju svjesni da se pravila mogu i kršiti.
Pred adolescentom je zadatak da prihvati svoje ,,novo’’ tijelo, da postane samostalniji, da
prevaziđe konflikt zavisnost-nezavisnost, koji podrazumeva da sa jedne strane teško
podnosi ,,zvocanje’’ roditelja, otvoreno im se suprotstvlja, a sa druge strane odsustvo
podrške, nežnosti i zaštite doživljava burno. Okruženje je puno privlačnih mogućnosti, ali
je ujedno i izvor opasnosti. Usljed velikih hormonskih promjena, česte su promene
raspoloženja, pa se javlja problem kanalisanja agresije. Sport je dobar i poželjan način
izbacivanja viška energije.

Fizički izgled postaje glavna preokupacija. Često fizičkim izgledom pokušavaju da skrenu

pažnju na sebe (farbanjem kose, upadljivom šminkom, provokativnom garderobom) ili da
postave granicu i pokažu različitost u odnosu na većinu (na primer, pankerskim ili darkerskim
stilom oblačenja). Nagle tjelesne promjene mogu dovesti i do toga da adolescent svoje tijelo
počne doživljavati kao nešto tuđe, nepoznato.

3.3. Socijalni razvoj

Tokom ovog perioda odrastanja, mladi se sve više okreću ka vršnjacima i vršnjačkim
grupama kojima žele da pripadaju. Ukoliko su te grupe prosocijalne, mladi razvijaju i
dobijaju prostor da izražavaju svoje sposobnosti.
Neki od njih ne uspjevaju svoje ponašanje da usklade sa pravilima koja postoje u školi, na
ulici, među vršnjacima, u komunikaciji sa odraslima. To su uglavnom deca čiji roditelji su
razvedeni ili je porodica dezorganizovana (hronične bolesti, bolesti zavisnosti, nasilje,
emocionalna hladnoća, odsustvo pravila i discipline). To mogu biti i djeca koja su često
kažnjavana, i kada zaslužuju i kada ne zaslužuju, deca koja su ponižavana, podcjenjivana. Oni
svoje strahove rasterećuju na različite načine. Neki od njih se potpuno povlače u sebe, dok
drugi reaguju agresivno. Dolazi do toga da ih prosocijalni vršnjaci odbacuju, da bivaju
izbačeni iz škole, što dodatno produbljuje probleme. Vezuju se za određene grupe koje
glorifikuju kršenje normi tako što im se potčinjavaju, što razvija prividan osećaj pripadnosti,
nedodirljivosti, jedinstvenosti.
Ako nema jasnih granica, dolazi do usvajanja navike takvog ponašanja, što vodi u probleme
koji se održavaju i u odraslom dobu.

16
 3.3.1. Formiranje identiteta i samopouzdanja

Identitet se formira onda kada dijete sebe počne da doživljava kao ličnost koja se razlikuje
od drugih po određenim osobinama i kada počne da osvješćuje svoje misli i osjećanja.
Taj proces je ključna tačka adolescencije – dijete postaje individua, nezavisna odrasla osoba.
Uviđa da roditelji nemaju odgovore na sva pitanja i postaje veoma kritično prema njima.
Oprobava se u različitim ulogama tragajući za samim sobom. Na putu ka formiranju
identiteta, prepreka mogu biti određeni događaji koji su za dete traumatični – bolest, smrt
bliskih osoba, razvod roditelja, odbacivanje od strane vršnjaka.
Samopouzdanje predstavlja osećanje koje prati identitet – kako vidimo i vrjednujemo
sebe. U adolescenciji je kod većine mladih ono u padu. Nezadovoljni su prvenstveno zato što
ne izgledaju onako kako bi željeli, što je usko povezano sa gubitkom samopouzdanja. Jako im
je bitno kako ih drugi doživljavaju, posebno osobe do kojih im je stalo. U današnjem svijetu,
veliki uticaj na samopouzdanje, odnosno gubitak istog, imaju društvene mreže.
Korijen niskog samopouzdanja je često i u porodičnim odnosima. Osjećaj manje vrijdnosti
razvija se kod djece čiji roditelji daju poruke da bi dete više voljeli da je drugačije, pametnije,
poslušnije, da su druga djeca bolja. Takođe, samopouzdanje narušavaju i roditelji koji dijete
stavljaju u ,,sopstvene kalupe’’ i ne daju mu nikakvu slobodu odlučivanja, odnosno nemaju
povjerenja u njega.

3.3.2. Intimnost i seksualnost

Usljed velikih hormonskih promjena i porasta intelektualnih sposobnosti, jačaju i radoznalost

i emocionalna pobuđenost mladih. Tako dolazi i do formiranja polnog identiteta. Javlja se
interesovanje za suprotan pol, prve ljubavi, koje su često dramatične, burne, sklone
idealizovanju i pod velikim uticajem mašte. Budući da je seksualno ponašanje mladih danas
pod velikim uticajem medija i društvenog okruženja, veliku pažnju treba posvetiti edukaciji.
Roditelji ne bi trebalo da izbjegavaju tu temu.
Nije rijetkost da mladi nastoje da kroz seksualne interakcije grade svoj identitet misleći na
osnovu toga da su poželjni, vrijedni, voljeni, popularni. Međutim, tako ulaze u promiskuitet i
rizična ponašanja. Odgovorno seksualno ponašanje razvija se usvajanjem relevantnih znanja,
stavova i razvijanjem samopouzdanja i samopoštovanja.

Slika 20: Razgovor sa roditeljima

17
 4. POSTADOLESCENTNI RAST

Postadolescentni rast počinje na isteku mladalačkog razvojnog perioda i odvija se u toku

ontogenetskih perioda koji se označavaju kao

 mladost,
 zrelost i
 starost
odrasle osobe. Prestanak rasta određenih tjelesnih mjera, naime, ne poklapa se sa krajem
adolescencije. To se posebno odnosi na rast kičmenog stuba i nekih mjera glave.
"Duge kosti" kod čovjeka obično ne rastu nakon mladalaštva pa se izvjesno povećanje
tjelesne visine u periodu između 20. i 30. godine ostvaruje blagim rastom visine trupa. Nakon
toga, do 45. (pa i 50.) ova mjera stagnira, a zatim počinje opadati. Osnovni faktor pomenutog
porasta je “slaganje” hrskavičavog i koštanog tkiva na dnu i vrhu kičmenih pršljenova.
Ukupno povećanje tjelesne visine u tom periodu iznosi prosječno oko 3–5 mm i redovno se
javlja. Međutim, opšteprihvaćen je dogovor (konvencija) da se kao kraj perioda rastenja u
praksi uzima onaj trenutak kada posmatrana mjera organizma dostigne (oko) 98% svoje
maksimalne veličine kod odrasle osobe. Po tom kriteriju, u evropskom stanovništvu, rast kod
žena prestaje praktično početkom 17. a kod muškaraca krajem 18. godine; to,
međutim, individualno varira za oko ± 2 godine.
Većina mjera glave (posebno lica) polagano raste sve do oko 60. godine života- Taj porast, u
prosjeku, ukupno iznosi oko 2–4% odgovarajuće mjere prosječnog dvadesetogodišnjaka.

4.1. Mladost

Mladost je razdoblje života između djetinjstva i odrasle dobi, a pojam mladež označava

osobe koje se nalaze u tom razdoblju.
Mladost je kako biološka, tako i društvena kategorija. U tradicionalnom društvu, mladež kao
posebna društvena grupa nije postojala, jer je uključivanje u sferu rada započinjalo već u
ranom djetinjstvu, a djeca su automatski postajala odrasli čim su počela zarađivati za život.
Razvojem tehonolškog društva javlja se potreba za sve kvalificiranijom radnom snagom, što
dovodi do masovnog školovanja, tj. odgađanja ulaska mladih u svijet rada.
Mladež postaje predmet proučavanja nakon utvrđivanja, da je biološka činjenica, poput
starosnog doba, poprimila društvene konotacije i postala načelo društvene diferencijacije.
Neki kao mladenačko razdoblje navode razdoblje od 15. do 25. godine, neki do 30., a neki čak
do 35. godine, u skladu sa smjernicama produženja mladosti u savremenom društvu.

18
Najvažnija obilježja mladeži su: životno doba, razne socijalne konotacije koje društvo pridaje
mladima, raskorak između psihofizičke i društvene zrelosti, koji ima za posljedicu
neravnopravan društveni položaj mladih u odnosu na referentne grupe odra
slih i izgrađivanje specifične mladenačke svijesti koja mlade razlikuje od svijeta odraslih.

Slika 21: Mladost

4.2. Zrelost
Zrelost je u biologiji, stanje pune anatomske i funkcionalne razvijenosti organizma, a rezultat
je procesa sazrijevanja.. Zrela ličnost ima više različitih aspekata zrelosti, kao što su fizička,
seksualna, intelektualna, emocionalna, moralna i socijalna. Olport4 ističe sljedeće
karakteristike zrele ličnosti: prošireno osjećanje sebe, topao odnos prema
drugima, emocionalna sigurnost, realna percepcija, samoobjektivacija i ujedinjujuća
filozofija života. U smislu socijalne zrelosti ističe se da je to osoba koja je sposobna da se
uspješno prilagodi na različite životne promjene bez izraženih sukoba, i da prihvati obaveze
i odgovornosti prema sebi, svojoj porodici i zajednici

4.3. Starenje

Danas se smatra da trošenje genetskog koda s godinama predstavlja glavni uzrok

starenja. Biološko starenje predstavlja univerzalan biološki proces, prirodnu fazu u životnom
ciklusu svake jedinke, koja se završava smrću.

To je proces koji predstavlja genetički programirano otkazivanje mehanizama koji održavaju

4
Gordon Olport (engl. Gordon Allport; Montezuma, 11. novembar 1897 — Kembridž, 9.
oktobar 1967) je bio američki psiholog.
19
homeostazu (stalnost unutrašnje sredine organizma).

Promjena genetičkog materijala je značajan činilac u procesu starenja. Po nekim teorijama

proces starenja je povezan sa nakupljanjem grešaka u DNK u somatskim ćelijama, koje su
označene kao genetske mutacije. Pored genskih mutacija somatskih ćelija, ustanovljeno je da
se sa starošću povećava i učestalost hromozomskih aberacija, kako strukturnih tako i
numeričkih.

Proces starenja odvija se u tri faze

Prva faza je karakteristična po promjenama karaktera čoveka. Kod osobe koja počinje da
stari počinju da se primjećuju: rasijanost, slaba koncentracija, brzo zamaranje usljed
obavljanja jednoličnih radnji, problemi sa spavanjem, neočekivani emocionalni padovi i
usponi, razdražljivost, plačljivost i agresivnost, loše raspoloženje, depresija, nesanica, pojava
nekontrolisanog straha, slabljenje pamćenja.

Druga faza utiče na izgled čovjeka. Dolazi do promjene strukture kože, kose i noktiju.
Pogoršava se elastičnost kože zbog smanjenja kolagena u ćelijama, dolazi do njenog sušenja i
perutanja, pojave bora, pigmentnih mrlja, iritacija. Koža se tanji zbog poremećaja ravnoteže
između novih ćelija kožnog epitela i odumirućih starih ćelija, zbog čega dolazi do
usporavanja rasta novih ćelija i povećanja sadržaja odumirućih ćelija kože. Sličan proces se
odvija i sa kosom.

Treća faza starenja je povezana sa promenom figure. Mnogi ljudi postaju gojazni što za njih
nije karakteristično, nestaje struk, povećava se količina mase masnog tkiva. Gojaznost je znak
da je proces starenja uzeo maha. Tada u organizmu dolazi do pojave mnogih negativnih
promena, do poremećaja rada mnogih organa i sistema, uključujući i koštano tkivo, naročito u
kičmi, koja ne može da izdrži toliku težinu i počinje da se deformiše. Zbog deformacije kičme
dolazi do poremećaja funkcionisanja cijelog organizma.  I upravo tada stupaju na scenu sve
bolesti koje su karakteristične za starost.

Starenje utiče na cijeli organizam:

Opšte promene tokom starenja su:

 smanjenje osnovne tjelesne mase (živih ćelija i kostiju)
 snižavanje bazalnog metabolizma u svim tkivima
 smanjenje kretanja
Proces starenja prvo utiče na kardiovaskularni i nervni sistem. Nagomilavanje holesterola u
krvnim sudovima tokom procesa starenja dovodi do postepenog slabljenja snabdevanja ćelija
različitih organa krvlju, tkiva - hranljivim materijama i izlučivanja istrošenih metabolita
(otpadnih materija) iz ćelija.

Na nagomilavanje otpadnih materija u organizmu najosetljiviji je nervni sistem, koji troši

najviše energije i traži neprekidnu dostavu kiseonika, glukoze, kalcijuma i drugih hranljivih
materija. Kod starih ljudi, zbog pogoršanja aktivnosti nervnih procesa u bilo kom sistemu,

20
smanjuje se preduzimljivost, sposobnost za rad, pažnja, otežana je sposobnost prelaska s jedne
vrste posla na drugu, dolazi do emocionalne nestabilnosti, poremećaja sna.

Suštinske promjene nastaju u oblasti psihe. Prilikom starenja se primećuje pogoršanje

karaktera, pojava depresije, osjećaja samoće i panike, javlja se strah od budućnosti, osobe
često postaju škrte ili bezosećajne.
Bilo je mnogo pokušaja da se odgovori na pitanje: Zašto i kako životinje, a
osobito ljudi karakteristično stare i u kojoj životnoj dobi?

Pored opštih promjena:

 Mladež gubi sposobnost djeteta u čujnosti visokofrekventnih zvukova iznad 20 kHz;

 Kontinuirani pad kognitivnih procesa se javlja nakon vrhunskog ispoljavanja sredinom
20-tih;
 Do dobi od 30, bore se razvijaju uglavnom zbog fotostarenja, što posebno utiče na
suncu izloženim površinama (lice, ruke) koža lica;
 Oko godine 35,, ženska plodnost naglo opada;
 Sredinom četrdesetih godina, dalekovidnost generalno postaje očigledna.
 Oko dobi od 50, kosa postaje siva u
 Mnogi muškarci su pogođeni gubitkom kose, a žene ulaze u menopauzu.
Biološki gladano, starenje čovjeka počinje pri začetku organizma ili rođenju , jer su podjela
ćelija i rast tada najbrži i postepeno se usporavaju kako vrijeme prolazi.
Drugim riječima, starenje počinje i odvija se srazmjerno povećanju vjerovatnosti
prirodne smrti. Ispostavilo se da najmanje šanse da umru imaju tek odrasli mladi. Za djevojke
je ovo već oko 14. rodine. Biolozi smatraju je da je ovo vrijeme najznačajnije za reprodukciju
ili za individualnu prošlost. Pretpostavla se da je vrhunac dobi od reprodukciju u istoriji
čovječanstva je bio niži nego danas.
Mnogi geni mogu biti izraženi samo u nekim ili u različitim fazama života. Bilo koji alel gena
koji ometa reprodukciju bi ima manje šanse da se prenese u sljedeću generaciju. Frekvencija
takvih gena u populaciji tada će automatski biti smanjena. Tako je prirodna
selekcija praktično otklonila sve naslijedne efekte koji smanjuje plodnost.[3][4][5]
Međutim, kasnije u životu, naslijeđeni nedostaci imaju malo ili nikakav utiecaj na populaciju
u cjelini. U stvari, tokom života naše ćelije nakupljaju oštećenja svoje DNK, koja su slučajna,
ali uzrokuju da postanemo postepeno manje fit kako starimo. I ljudi imaju neke vrste ćelija
koje se nikada, ili rijetko, dijeliti tokom odraslog života. Mišićne ćelije i
većina neurona nikada se ne dijele u odraslom životnom dobu. Očigledno, oni prikupljaju
oštećenja, a ne samo DNK. Nasljeđuju se također i razni genetički uslovi koji imaju učinak u
kasnijem životu, kao što je Huntingtonova horea5.
Između 30. i 90. god. života broj neurona u kičmenoj moždiniu se smanji približno za 20%, a
ukupna moždana masa za 10%. Te promjene su praćene smanjenjem funkcionalnosti ostalih
bitnih tkiva i struktura za njegovo održavanje, kao što su mreža kapilara, koja ih
snabdijeva kiseonikom i hranljivim materijama, a odnosi štetne produkate metabolizma. Kod
većine starijih osoba postepeno ili čak naglo se javljaju, najprije blaže smetnje u prisjećanju
5
Hantingtonova horea ili hantingtonova bolest je neurološka bolest koja se nasleđuje
autozomno-dominantno. Javlja se vrlo retko, sa učestalošću od 1:25 000
21
prošlosti , a pokreti i mentalne reakcije postaju sve sporije, iako čak i u dubokoj starosti
mogu psihički i kognitivno funkcionirati potpuno normalno. Kod zdravih ljudi u „trećoj
životnoj dobi“ je dokazana je mogućnosti stvaranja novih asocijativnih veza u ponovnoj
uspostavi moždanih funkcija i da povlačenje iz društvenog života i interesnih aktivnosti
ubrzava degenerativne promjene u nervnom sistemu, uz mogućnost pojave nervne apoptoze.
Starenjem refleksi i pokreti se usporavaju, a koordinacija pokreta smanjuje. Javlja se staračka
dalekovidnost i djelomičan gubitak sluha. Raste i učestalost pojavljivanja različitih bolesti.

Slika 22: Starenje

5. SMRT

Smrt je kraj života.

Smrt je prestanak svih bioloških funkcija koje definišu živi organizam. Osim nasilnih uzroka
smrti (ubistva, ratovi, nesreće), zaraznih i/ili neizlječivih bolesti, sva ljudska bića od rođenja
su podložna neizbježnom procesu starenja i umiranja. Paradoksalno je da precizna medicinska
definicija ljudske smrti postaje sve više problematična, što je veći napredak znanosti i
tehnologije. Religijske tradicije i filozofske rasprave već vijekovima na različite načine
tumače taj završni dio života.
Znakovi i simptomi
Znakovi smrti ili snažne indikacije da osoba više nije živa:
 prestanak disanja
 prestanak metabolizma
 prestanak rada srca
 pallor mortis, bljedilo kože koje započinje 15-120 minuta nakon smrti
 livor mortis, taloženje krvi u niže položeni dio tijela

22
  algor mortis, konstantni pad tjelesne temperature, uopšteno na temperaturu okoline
 rigor mortis, udovi tijela postaju ukočeni
 dekompozicija, raspadanje tijela na jednostavnije forme materije, praćeno snažnim,
neugodnim zadahom.

Simptomi
Tri su osnovna simptoma smrti prema budističkom vjerovanju:
1. Tjelesni osjet pritiska, težine
2. Tjelesni osjet vlažne hladnoće, kao da je tijelo potopljeno u vodu; što postupno prelazi u
grozničavu vrelinu
3. Osjećaj raspršivanja tijela u atome
Svaki je simptom praćen vidljivim fiziološkim promjenama kao što su: gubitak kontrole nad
muskulaturom (facijalnim mišićem, voljnim sfinkterima), gašenje čula (posljednji odlazi
sluh), prestanak rada srca, uz otežano disanje koje navire u naletima do prestanka, pred
gubitak svijesti. Umirući ponekad čuje alarmantne i neugodne zvukove i buku; nalik
grmljavini, zvonjavi, štropotu, zvižduku vjetra.

Filozofska razmišljanja o smrti

Grčki filozof Epikur (341-270 prije Krista) je tvrdio da smrt nije loša jer dok smo živi smrti
nema, a kad umremo nas nema, prema tome smrt uopšte ne može uticati na nas.
Martin Heidegger, njemački filozof egzistencijalizma je tvrdio da je čovjek svjestan sebe jer
je svjestan svoje smrtnosti, odnosno mi smo svjesni sebe jer osjećamo tjeskobu u odnosu
spram smrti.

Slika 23 : Smrt zaliva svoje cvijeće Slika 24: Mrtvi vojnik

(Hugo Simberg, 1906)

23
 6. ZAKLJUČAK

Jedna od rijetkih apsolutnih istina o svakom ljudskom biću jeste da njegov biološki vijek

počinje začećem, a završava smrću. Između tih presudnih vremenskih odrednica svake
jedinke teče proces ontogeneze  – razvoja, u kojem se progresivno i jedinstveno odvijaju i
nagomilavaju njene biološke, mentalne, etološke i socijalne promjene. Ontogenezu treba
razlikovati od životnog ciklusa, koji traje od začeća (nastanka zigota) do sazrijevanja prvih
oplodno sposobnih gameta (jajna ćelija, spermatozoid)nove jedinke. Generaciono
vrijeme predstavlja prosječni temporalni raspon između nastanka zigota roditeljskog i
potomačkog pokoljenja. Činom rođenja, sva tri ova procesa su u isti mah podijeljena
na prenatalni i postnatalni period. Ontogenetsko razviće obuhvata jedinstven niz postepenih
kvalitativnih i kvantitativnih promjena organizma, označenih kao rast, diferencijacija
(“stvaranje razlika”) i morfogeneza (“oblikovanje”). 
Prenatalni  ili unutarmaterični  razvoj prosječno traje oko deset lunarnih perioda ("pravih"
mjeseci), tj. 280 dana (= 40 sedmica). Praćenje vremenskog slijeda događaja tokom tog
perioda obično polazi od podataka o "postmenstrualnoj starosti", koja se računa od prvog
dana nakon posljednje menstruacije pred oplodnju. Ovo razdoblje ontogeneze prolazi kroz
germinalnu, embrionalnu i fetalnu fazu.
Postnatalni period ontogeneze ispoljava niz karakteristika rasta, koje su karakteristične za
većinu primata, a posebno za čovjeka i čovjekolike majmune. Nakon dugog perioda, od
najmanje desetak godina dosta ujednačenog prirasta ukupne tjelesne visine i mase, slijedi
nagli mladalački (adolescentni) zamah rasta gotovo svih mjera organizma, poslije kojeg
pozitivni rast praktično prestaje. Taj "skok" je toliko karakterističan za normalan individualni
razvoj, tako da se na osnovu njega postnatalni život dijeli na tri razdoblja: predadolescentno,
adolescentno i postadolescentno.
Postadolescentni rast počinje na isteku mladalačkog razvojnog perioda i odvija se u toku
ontogenetskih perioda koji se označavaju kao: mladost, zrelost i starost. Životni ciklus svakog
čovjeka, kao i ostalih živih organizama završava smrću.

24
Život je prilika, iskusi je.
Život je ljepota, divi joj se.
Život je san, učini ga stvarnim.
Život je izazov, suoči se s njim.
Život je zadatak, izvršavaj ga.
Život je igra, igraj je.
Život je dragocjen, njeguj ga.
Život je bogatstvo, čuvaj ga.
Život je ljubav, uživaj je.
Život je tajna, pronikni je.
Život je obećanje, ispuni ga.
Život je tuga, nadiđi je.
Život je himna, pjevaj je.
Život je borba, prihvati je.
Život je tragedija, uhvati se s njom u koštac.
Život je avantura, usudi se.
Život je sreća, zasluži je.
Život je život, brani ga.

Slika 23: Majka Tereza

( 1910-1997)

7. LITERATURA

https://hr.wikipedia.org/wiki/Evolucija_%C4%8Dovjeka#/media/Datoteka:Ape_skeletons-
hr.png
http://rs.n1info.com/SciTech/a532222/Zivotni-vek-coveka-Zasto-ne-zivimo-duze.html
https://sh.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek
https://scholar.google.hr/scholar?hl=en&q=%22Embrionalni%20razvoj%20%C4%8Dovjeka
%22&btnG
https://net.hr/magazin/roditeljstvo/trudnoca-po-tjednima-detaljno-smo-istrazili-kako-se-dijete-
razvija-svakog-dana-i-koje-vas-promjene-ocekuju/
https://hr.wikipedia.org/wiki/Prenatalni_razvoj_%C4%8Dovjeka
https://bs.wikipedia.org/wiki/Postnatalni_rast_i_razvoj_%C4%8Dovjeka
https://www.vaspsiholog.com/2017/10/pubertet-i-adolescencija/
http://www.novilist.hr/novilist_public/Zivot-i-stil/Adolescencija-Razdoblje-velikih-promjena-
koje-cijeloj-obitelji-donosi-brojne-izazove
https://www.astronumero.org/zivotna-razdoblja.html
https://bs.wikipedia.org/wiki/Smrt

25
26