ΥΠΕΡΕΙΑ

ΤΟΜΟΣ ΕΚΤΟΣ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ
ΣΤ΄ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟΥ «ΦΕΡΑΙ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ-ΡΗΓΑΣ»
Βελεστίνο, 4-7 Οκτωβρίου 2012

MEΡΟΣ B΄
ΡΗΓΑΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ∆ρ. ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΠ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ

ΦΕΡΩΝ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ-ΡΗΓΑ
ΡΗΓΑΣ-ΠΑΡΙΟΣ-ΚΟΡΑΗΣ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1780-1821 953

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ

Ρήγας-Πάριος-Κοραῆς:
Ἡ πολιτικὴ σκέψη τῶν Ἑλλήνων
1780-1821

Καθόλη τὴν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας οἱ Ἕλληνες δὲν ἔπαψαν νὰ ταξιδεύουν,

νὰ σπουδάζουν καὶ νὰ ἐμπορεύονται στὴν Εὐρώπη. Ἕλληνες ἔμποροι, λόγιοι, μισθοφό-
ροι καὶ διπλωμάτες μετέβαιναν στὴν Ἑσπερία καὶ ἀποκόμιζαν σημαντικὰ οἰκονομικά,
μορφωτικὰ καὶ ἐνίοτε πολιτικὰ ὀφέλη. Παρακολουθοῦσαν συνεχῶς τὶς ἐξελίξεις στὴν
Εὐρώπη, κρατώντας μία ἄλλοτε περισσότερο καὶ ἄλλοτε λιγότερο κριτικὴ στάση ἀπένα-
ντί τους1. Σὲ καμία ὅμως περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας οἱ Ἕλληνες δὲν ἐπηρεάστηκαν ἀπὸ
τὴν Εὐρώπη, ὅσο στὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα.
Ἐκείνη τὴν ἐποχὴ οἱ μορφωμένοι Ἕλληνες χωρίστηκαν σὲ δύο ὁμάδες, αὐτοὺς ποὺ
παρέμεναν πιστοὶ στὴν αὐτοκρατορικὴ ἰδέα καὶ σὲ αὐτοὺς ποὺ γοητευμένοι ἀπὸ τὸν
φιλελευθερισμὸ ἤθελαν τὴν δημιουργία ἑνὸς φιλελεύθερου, ἐθνικοῦ κράτους, μὲ ἀντιπρο-
σωπευτικὸ σύστημα διακυβέρνησης. Σὲ κάθε κοινωνικὴ ὁμάδα Ἑλλήνων ἐμφανίστηκαν
ὑποστηρικτὲς καὶ τῶν δύο ἀπόψεων, μὲ σαφῆ βεβαίως ἀριθμητικὴ ὑπεροχὴ τῶν ὑπο-
στηρικτῶν τῆς αὐτοκρατορικῆς ἰδέας. Ἔτσι, ἐμφανίστηκαν ὑποστηρικτὲς τοῦ ἐθνικοῦ

1. Βλ. D. Geanakoplos, Greek scholars in Venice. Studies in the dissemination of Greek learning
from Byzantium to Western Europe, Cambridge 1962. G. Hering, Ökumenisches Patriarchat und
europäische Politik 1620-1638, Wiesbaden 1968. Κ. Θ. ∆ημαρᾶς, Νεοελληνικὸς ∆ιαφωτισμός, Ἀθήνα
1977. D. Geanakoplos, Interaction of the “sibling” Byzantine and Western cultures in the Middle Ages
and Italian Renaissance, London 1976. P. M. Kitromilides, Tradition, enlightenment and revolution.
Ideological change in eighteenth and nineteenth century Greece, Cambridge 1978.
ΥΠΕΡΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ 6, 2014
954 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ

κράτους πρωτίστως στοὺς κόλπους τῶν ἐμπόρων, τῶν λογίων, τῶν Φαναριωτῶν2 καὶ
τέλος ἀκόμη καὶ μεταξὺ τῶν κληρικῶν3. Ἀνάμεσα μάλιστα σὲ αὐτὲς τὶς δύο ὁμάδες, σχη-
ματίστηκε καὶ μία τρίτη, μὲ λίγους μᾶλλον ὑποστηρικτές· πρόκειται γιὰ αὐτούς, ποὺ ὅπως
ὁ Ρήγας προσπάθησαν νὰ συγκεράσουν τὶς δύο ἄλλες ἀπόψεις, στοχεύοντας στὴν δημι-
ουργία μίας Ἑλληνικῆς Aὐτοκρατορίας μὲ πολίτευμα ὅμως ἐπηρεασμένο ἀπὸ τὴν τοτινὴ
πολιτικὴ πραγματικότητα τῆς Εὐρώπης.
Στὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα ἡ ἐπίδραση τῆς Εὐρώπης αὐξάνεται ραγδαῖα στὴν Ὀθω-
μανικὴ Αὐτοκρατορία μὲ τοὺς Φαναριῶτες, τοὺς φραγκολεβαντίνους δραγομάνους τῶν
Εὐρωπαϊκῶν πρεσβειῶν στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὰ εὐρωπαϊκὰ βιβλία καὶ ἐφη-
μερίδες νὰ ἀποτελοῦν τοὺς κύριους διαύλους της. Σὲ αὐτὴν τὴν περίοδο ἡ μετάφραση
εὐρωπαϊκῶν βιβλίων ὄχι μόνο στὰ ἑλληνικά, ἀλλὰ καὶ στὰ ὀθωμανικὰ αὐξήθηκε ἀπότο-
μα. Ἐπίσης, σημαντικὴ αὔξηση γνώρισαν καὶ τὰ ἔντυπα. Στὴν ἀρχὴ τὸ ἐνδιαφέρον τῶν
Ἑλλήνων λογίων τράβηξε ἡ ἐπιστημονικὴ πρόοδος, ἐνῶ ἀργότερα ἀρκετοὶ ἀσχολήθηκαν
μὲ τὴν μελέτη τῆς πολιτικῆς σκέψης τοῦ ∆ιαφωτισμοῦ. Ἔργα τοῦ Locke, τοῦ Montesquie,
τοῦ Voltaire καὶ τοῦ Rousseau μεταφράσθηκαν καὶ μελετήθηκαν ἀπὸ Ἕλληνες λογίους,
μὲ προεξάρχοντες σὲ αὐτὸν τὸν τομέα τοὺς ἴδιους τοὺς Φαναριῶτες ἢ ὑπαλλήλους τους,
σὲ μία ἐποχὴ ὅπου ἡ διάλυση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἄρχιζε γιὰ πρώτη φορὰ
νὰ φαίνεται πιθανή.
Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ὑπέστη δύο πολὺ βαριὲς ἧττες στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ
18ου αἰώνα. Ἡ Ρωσία καὶ ἡ Αὐστρία εἶχαν κερδίσει τόσο τὸν πόλεμο τοῦ 1768-1774 ὅσο
καὶ ἐκεῖνον τοῦ 1787-1792. Φαινόταν πλέον πὼς κυρίως ἡ ἰσορροπία δυνάμεως μεταξὺ
τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν ἐμπόδιζε τὴν διάλυση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἢ τὴν
διαμοίραση τῶν ἐδαφῶν της μεταξὺ κυρίως τοῦ Αὐτοκράτορα καὶ τοῦ Τσάρου4.
Ἐκείνη ἀκριβῶς τὴν στιγμὴ ἡ αὐξηση τῆς ἐπιρροῆς τῆς Εὐρώπης πάνω στοὺς Ἕλλη-
νες πέρα ἀπὸ τὴν ἐνίσχυση τοῦ ἑλληνικοῦ ἐμπορίου μὲ τὴν Εὐρώπη ὀφείλεται καὶ στὴν
στροφὴ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας εὐρύτερα πρὸς τὴν ∆ύση. Ὁ Σελὶμ Γ΄ (1789-
1807) θεωροῦσε πὼς ἡ υἱοθέτηση δυτικῶν πρακτικῶν ἦταν ἴσως ἡ τελευταία ἐλπίδα

2. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο θὰ πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε, ὅτι οἱ Φαναριῶτες, ὡς κατεξοχὴν πολιτικὰ

δρῶντες, εἶχαν ἰδιαίτερη σημασία καὶ διαμόρφωσαν ἀκόμη πιὸ ξεκάθαρα ἀπὸ τὶς ὑπόλοιπες ὁμάδες
τὶς διαφορὲς ἀνάμεσα στὰ πολιτικὰ σχέδια ποὺ εἶχαν γιὰ τὸν Ἑλληνισμό. Συνήθως αὐτὸ παραθε-
ωρεῖται τὰ τελευταῖα χρόνια καὶ παρακάμπτοντας τοὺς κατεξοχὴν Ἕλληνες πολιτικοὺς τῆς περι-
όδου, διαγιγνώσκουμε τὶς τάσεις καὶ θέσεις τῆς ἑλληνικῆς πολιτικῆς σκέψης πρωτίστως ἀνάμεσα
στοὺς λογίους. Γιὰ χάρη τοῦ Ρήγα, ὁ ὁποῖος εἶχε σχέσεις μὲ τὸν κόσμο τῶν Φαναριωτῶν, θὰ υἱοθε-
τήσουμε καὶ ἐμεῖς τὸ παραπάνω σχῆμα, παρότι εἴμαστε σὲ θέση νὰ γνωρίζουμε, ὅτι, τουλάχιστον
γιὰ τὴν ὁμάδα ποὺ ὑποστήριζε τὴν αὐτοκρατορικὴ ἰδέα, ἡ μελέτη τῶν Φαναριωτῶν ἀποφέρει δια-
φορετικὰ -καὶ γιὰ τοὺς λόγους ποὺ μόλις ἐξηγήσαμε -πιὸ ἀντικειμενικῶς ὀρθά- συμπεράσματα σὲ
σχέση μὲ τὶς ὑπόλοιπες ὁμάδες. Τὸ νὰ μελετᾶμε τὴν πολιτικὴ σκέψη τοῦ ∆ιαφωτισμοῦ ἀποκλειστικὰ
καὶ μόνο μὲ βάση τοὺς λογίους, εἶναι σὰν νὰ πιστεύουμε ὅτι σήμερα, ἡ πολιτικὴ σκέψη ἐκφράζε-
ται μόνο μέσα ἀπὸ τοὺς θεωρητικοὺς τῆς πολιτικῆς καὶ ὄχι ἀπὸ τοὺς ἐν ἐνεργείᾳ πολιτικοὺς καὶ
τὰ πολιτικὰ κόμματα. Βλ. Χ. Μηνάογλου, Ἕλληνες διπλωμάτες στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία:
Ὁ Κωνσταντῖνος Καρατζᾶς ὁ Μπάνος καί τό ταξίδι του στήν Πρωσία 1790-1792, διδακ. διατρ.,
τμῆμα Ἱστορίας-Ἀρχαιολογίας Ε.Κ.Π.Α. 2012.
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/26340#page/1/mode/2up
3. Πρβλ. P. M. Kitromilides (ed.), From republican polity to national community. Reconsiderations
of Enlightenment political thought, Oxford 2003.
4. Βλ. M. Hochedlinger, Krise und Wiederherstellung. Österreichische Großmachtpolitik zwischen
Türkenkrieg und „Zweiter Diplomatischer Revolution” 1787-1791, Berlin 2000.
ΡΗΓΑΣ-ΠΑΡΙΟΣ-ΚΟΡΑΗΣ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1780-1821 955

σωτηρίας γιὰ τὸ κράτος του. Ἔτσι λοιπὸν ἡ Πύλη χρειάστηκε τοὺς ὑπηκόους της, ποὺ
περισσότερο γνώριζαν τὴν Εὐρώπη καὶ αὐτοὶ δὲν ἦταν ἄλλοι ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες5. Ὅλοι
οἱ Μ. ∆ραγομάνοι (μὲ σημερινὰ δεδομένα ὑφυπουργοὶ ἐξωτερικῶν) καὶ σχεδὸν ὅλοι οἱ
δραγομάνοι τῶν ὁλοένα αὐξανόμενων ὀθωμανικῶν πρεσβειῶν στὴν Εὐρώπη ὑπῆρξαν
καθόλο τὸν 18ο αἰώνα Ἕλληνες. Αὐτὸ ὁδήγησε τοὺς Φαναριῶτες στὸ νὰ ἐνισχύσουν τοὺς
δεσμοὺς καὶ τὶς ἐπαφές τους μὲ τὴν Εὐρώπη, ἐφόσον σὲ κάτι τέτοιο πλέον ἐνθαρρύνονταν
ἀπὸ τὴν σουλτανικὴ πολιτική6.
Οἱ Φαναριῶτες, ὡς κοινωνικὴ ὁμάδα, δημιουργήθηκαν λόγω τῆς ἀνάγκης τῆς Ὀθω-
μανικῆς Αὐτοκρατορίας νὰ διαπραγματεύεται ὅλο καὶ συχνότερα μὲ τὴν Εὐρώπη κατὰ
τὸν 18ο αἰώνα. Σύμφωνα μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἀντίληψη, ὁ Σουλτάνος ἦταν ὁ ὑπέρτατος
ἐξουσιαστὴς καὶ προασπιστὴς τῆς ἀληθοῦς πίστεως. Ὡς ἐκ τούτου κανένας ἄλλος μο-
νάρχης ἐπὶ γῆς δὲν ἀντιμετωπιζόταν ὡς ἴσος. Ἔτσι, μέχρι καὶ τὸν 18ο αἰώνα ἡ κανονικὴ
ἀποστολὴ μόνιμης ὀθωμανικῆς πρεσβείας θεωρεῖτο κάτι ἀνήκουστο. Μόνο σὲ ἔκτακτες
περιπτώσεις ἀποστέλλονταν ἀντιπρόσωποι γιὰ συγκεκριμένη ὑπόθεση, ἀλλὰ καὶ αὐτὲς
οἱ ἀποστολὲς θεωροῦνταν ἀπὸ ὀθωμανικῆς πλευρᾶς ἐνδείξεις τῆς μεγαλοψυχίας τοῦ
σουλτάνου πρὸς τοὺς ἀποδέκτες τους. Ὅταν ὅμως ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ἄρχισε
νὰ ἡττᾶται, τότε κατανόησε καλὰ τὴν ἀξία τῆς διπλωματίας καὶ χωρὶς νὰ δηλώσει ποτὲ
ρητῶς πὼς ἀντιμετώπιζε τοὺς δυτικοὺς ὡς ἰσότιμους συνομιλητές ξεκίνησε τὴν ἀποστολὴ
οὐσιαστικῶν πρεσβειῶν μὲ διαπραγματευτικὲς ἁρμοδιότητες, ἂν καὶ περιορισμένες. Οἱ
πρῶτες μόνιμες ὀθωμανικὲς πρεσβεῖες ἐγκαταστάθηκαν σὲ Βιέννη, Λονδῖνο, Παρίσι καὶ
Πετρούπολη μόλις τὸ 1793. Μέσα λοιπὸν σὲ αὐτὲς τὶς πραγματικότητες κινήθηκαν, ἔδρα-
σαν διπλωματικὰ καὶ ἑδραιώθηκαν οἱ Φαναριῶτες, στοὺς κόλπους τῶν ὁποίων ὑπῆρξαν
ὑποστηρικτὲς καὶ τῶν τριῶν πολιτικῶν ὁμάδων ποὺ ἀναφέραμε παραπάνω, ἂν καὶ οἱ
ὑποστηρικτὲς τῆς μεσαίας ὁμάδας ὑπῆρξαν μειοψηφία, ἐνῶ αὐτῆς ποὺ ὑποστήριζε τὸ
ἐθνικὸ κράτος, ἐλάχιστοι.
Ἡ πλειοψηφία τῶν Φαναριωτῶν ἦταν ἀντίθετοι στὴν ἰδέα τοῦ φιλελεύθερου ἐθνι-
κοῦ κράτους, καθὼς θεωροῦσαν πὼς μία τέτοια ἐξέλιξη τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος θὰ
ἔθιγε τόσο τὰ προσωπικά τους συμφέροντα ὅσο καὶ τὰ συμφέροντα τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Οἱ Φαναριῶτες δρῶντες ὡς ἐνδιάμεσοι-διαπραγματευτὲς ἀνάμεσα σὲ Ὀθωμανοὺς καὶ
Εὐρωπαίους εἶχαν ἐπιβληθεῖ ἀκριβῶς λόγω αὐτῆς τους τῆς ἰδιότητας, τοῦ γεγονότος δη-
λαδὴ ὅτι ἦταν οἱ ἀπαραίτητοι ἐνδιάμεσοι ἀνάμεσα σὲ αὐτὲς τὶς ∆υνάμεις. Καὶ ἔτσι εἶχαν
κατορθώσει κατὰ τὸν 18ο αἰώνα νὰ καταστοῦν διαχειριστὲς τοῦ ἐνδιάμεσου χώρου, ὄχι
μόνο μεταφορικά, ἀλλὰ καὶ κυριολεκτικὰ ὅσον ἀφορᾶ στὶς Παραδουνάβιες Ἡγεμονίες,
τὴν Βλαχία καὶ τὴν Μολδαβία. Γιὰ περισσότερο ἀπὸ ἕναν αἰώνα ὑπῆρξαν Ἡγεμόνες
αὐτῶν τῶν περιοχῶν, ποὺ μόνο τυπικὰ ἀνῆκαν στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία.
Ὅλο καὶ περισσότερο οἱ ὁπαδοὶ τοῦ τρίτου «κόμματος», τοῦ «κόμματος» τοῦ Ρήγα,
ἐπεξεργάζονταν τὴν ἰδέα τοῦ ἀστικοῦ ἐθνικοῦ κράτους, ὄντας ἴσως περισσότερο πραγ-
ματιστές, καθὼς κατανοοῦσαν πὼς ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία βρισκόταν σὲ φάση
ἀδήριτης παρακμῆς. Αὐτοὶ δὲν ἦταν ὁπωσδήποτε ἀπογοητευμένοι ἀπὸ τὴν ἰδέα τῆς
αὐτοκρατορίας ἐν γένει, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν συγκεκριμένη Αὐτοκρατορία μέσα στὴν ὀποία
ζοῦσαν καὶ τὴν ὀποία ὑπηρετοῦσαν. Ἔτσι, θὰ ἔπρεπε νὰ στοχεύσουν σὲ μία πλήρη μετε-

5. Βλ. C. V. Findley, Bureaucratic reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte, 1789-1922,
Princeton 1980, 78.
6. Βλ. St. Shaw, Between old and new: the Ottoman Empire under sultan Selim III, 1789-1807,
Cambridge 1971. B. Lewis, The Muslim discovery of Europe, London 1982.
956 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ

ξέλιξή της, εἴτε στὴν μετατροπή της σὲ μία Ὀρθόδοξη Αὐτοκρατορία, εἴτε στὴν διάλυσή
της, ὅπως ἤδη τότε σχεδίαζαν κάποιοι Εὐρωπαῖοι καὶ στὴν δημιουργία πολλῶν ἐθνικῶν
κρατῶν στὰ ἐδάφη της7.
Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς καὶ οἱ ἐλάχιστοι ὁπαδοί του - ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους δὲν
ὑπῆρχε κανένας Φαναριώτης, κανένας δηλαδὴ ἐν ἐνεργείᾳ πολιτικὸς τῆς ἐποχῆς - ὑποστή-
ριζαν ἀπροκάλυπτα ὡς μόνη λύση, αὐτὴ τοῦ ἐθνικοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, ἀδιαφορῶντας
πλήρως γιὰ τὴν αὐτοκρατορία. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ καὶ στὸ ἱστορικό του σχῆμα ἀπο-
κλείει τελείως αὐθαίρετα τὸν Μεγαλέξανδρο καὶ τὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία ἀπὸ τὴν
ἑλληνικὴ ἱστορία. Γιὰ νὰ πείσει γιὰ τὴν ἀνάγκη τοῦ ἐθνικοῦ κράτους, παρουσιάζει τοὺς
Ἕλληνες νὰ μὴν εἶχαν ποτὲ αὐτοκρατορία. Σὲ αὐτὸ βέβαια δὲν πρωτοτυπεῖ, καθὼς ἀκο-
λουθεῖ τὸ παράδειγμα ἄλλων φιλελεύθερων ἐθνικιστῶν διανοητῶν τῆς Εὐρώπης, ὅπως
τοῦ Γίββωνα καὶ τοῦ Μοντεσκιέ. Στὸ σχῆμα τοῦ Κοραῆ οἱ Ἕλληνες εἶχαν ὑπάρξει μόνο
ὑπόδουλοι σὲ ξένους Αὐτοκράτορες, ὅπως ὁ Μακεδόνας Ἀλέξανδρος, οἱ Βυζαντινοί
Αὐτοκράτορες καὶ οἱ Ὀθωμανοὶ Σουλτάνοι8. Συμφύρει ἔτσι ὁ Κοραῆς καὶ ἐξισώνει τὸν
Μεγαλέξανδρο μὲ τοὺς Ὀθωμανούς, καθὼς γιὰ αυτὸν τὸ κυρίαρχο εἶναι ἡ ἐπιβολὴ στοὺς
Ἕλληνες τοῦ ἐθνικοῦ κράτους, ὅπως ἀκριβῶς ἀπαιτοῦσε τότε ἡ εὐρωπαϊκὴ διπλωματία.
Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ὁ κύριος ἰδεολογικὸς ἀντίπαλος τοῦ Κοραῆ ἦταν ὁ ἅγιος Ἀθα-
νάσιος ὁ Πάριος9, ὁ ὁποῖος ἀντιτασσόταν σὲ κάθετι εὐρωπαϊκό, καὶ ἄρα καὶ στὸ ἐθνικὸ
κράτος κατὰ τὸ πρότυπο τῆς Ἀμερικῆς ἢ τῆς Γαλλίας. Ἐκεῖνος ἀντίθετα ἐξυμνοῦσε τὸ
αὐτοκρατορικὸ παρελθὸν τῶν Ἑλλήνων καὶ ἰδίως τὸ χριστιανικὸ αὐτοκρατορικὸ παρελ-
θόν, τὸ βυζαντινό. Παρότι μεμφόταν καὶ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες γιὰ τὴν εἰδωλολατρία
τους, ἐντούτοις ἦταν ἰδιαίτερα προσεκτικὸς καὶ δὲν ἐξέφερε κρίσεις κατὰ τοῦ Μεγαλέ-
ξανδρου, καθὼς αὐτὸς ἔδωσε στοὺς Ἕλληνες τὴν πρώτη αὐτοκρατορία. Ὁ Πάριος μαζὶ
μὲ ἄλλους παραδοσιακοὺς ἱερωμένους, λογίους καὶ τὴν πλειονότητα τῶν Φαναριωτῶν
τάσσονταν ὑπὲρ τῆς διατήρησης τοῦ αὐτοκρατορικοῦ πολιτεύματος, ὄχι γιὰ νὰ διατη-
ρήσουν τὸ ὀθωμανικὸ σχῆμα, ἀλλὰ γιὰ νὰ τὸ ἀντικαταστήσουν μὲ τὸ ἑλληνορθόδοξο
ἢ ἔστω τὸ ρωσικό10. Ἐνῶ ὁ Πάριος καταδικάζει στὰ γραπτά του κάθε ἐπαναστατικὸ
κίνημα ἀπὸ πλευρᾶς τῶν Ἑλλήνων, ἀκριβῶς γιατὶ μαζὶ μὲ τὰ ἐπανασταστικὰ κινήματα
τῆς ἐποχῆς πήγαινε καὶ ὁ ἐθνικισμός καὶ τὸ γαλλικὸ ἀντιπροσωπευτικὸ σύστημα, τὴν
ἴδια στιγμὴ συνέχαιρε στὰ 1790 τὸν ρῶσο πρόξενο στὴν Θεσσαλονίκη γιὰ τὶς νίκες τοῦ
ρωσικοῦ στόλου ἐπὶ τοῦ ὀθωμανικοῦ11.
Ἡ πιὸ ἐξέχουσα φυσιογνωμία τοῦ τρίτου κόμματος, ὅσων δηλαδὴ ὑποστήριζαν ἔναν
συγκερασμὸ τῶν παραπάνω ἀπόψεων, ὑπῆρξε ὁ Ρήγας, ὁ ὁποῖος στὸ πολιτικό του πρό-

7. Πρβλ. Λ. Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλῆς 1757-1798, Ἀθήνα 1963 (ἀνατύπωση 1996).

8. Πρβλ. P. M. Kitromilides, «Adamantios Korais and the dilemmas of liberal nationalism», in: P.
M. Kitromilides (ed.), Adamantios Korais and the European Enlightenment, Oxford 2010, σελ. 213-
223. P. Mackridge, «The Greek Intelligentsia 1780-1830: a Balkan perspective», στό: R. Clogg (ἐπιμ.),
Balkan society in the Age of Greek Independence, London 1981, σελ. 63-84.
9. Βλ. π. Γ. ∆. Μεταλληνός, «Ἀθανάσιος Πάριος (1721-1813)», Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς
Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τόμ. 30 (1995), σελ. 293-349.
10. Βλ. Μαρία Μαντουβάλου, «Τὸ ἱστορικὸ καὶ οἱ λόγοι τῆς σύγκρουσης τοῦ Ἀθανασίου
Παρίου μὲ τὸν Ἀδαμάντιο Κοραῆ», στό: Πρακτικὰ Συνεδρίου “Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος”, Πάρος
2000, σελ. 345-353. Πρβλ. P. M. Kitromilides, «Athos and the Enlightenment», in: A. Bryer – M. Cun-
ningham (eds.), Mount Athos and Byzantine Monasticism, Aldershot 1996, σελ. 257- 272.
11. Βλ. Κ. Μαργαρίτης, «Ἐκ τοῦ Ἀρχείου τῆς ἐν Τεργέστῃ Κοινότητος», Ἐκκλησιαστικὸς
Φάρος, τόμ. 17 (1918), σελ. 338-343 (ἔκδοση τριῶν ἐπιστολῶν).
ΡΗΓΑΣ-ΠΑΡΙΟΣ-ΚΟΡΑΗΣ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1780-1821 957

γραμμα δεχόταν κάποιες ὄψεις τῆς αὐτοκρατορίας καὶ κάποια σημεῖα τοῦ ἐθνικοῦ κρά-
τους12. Σὲ αὐτὴν τὴν ὁμάδα ἀνῆκαν κάποιοι Φαναριῶτες, ἀρκετοὶ ἔμποροι καὶ ἀρκετοὶ
δάσκαλοι. ∆ὲν ἀνέχονταν ἄλλο νὰ ζοῦν ὡς ὑπήκοοι τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας,
ἀλλὰ ταυτόχρονα δὲν δέχονταν καὶ σὲ καμία περίπτωση μία ρωσικὴ κυριαρχία στὴν
Κωνσταντινούπολη. Εὐελπιστοῦσαν νὰ δημιουργήσουν ἔνα ἑλληνικὸ κράτος, τὸ ὁποῖο
θὰ ὑποκαθιστοῦσε τὴν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία στὴν ἴδια ἐδαφικὴ ἔκταση, ἀλλὰ μὲ
Σύνταγμα καὶ νόμους παρόμοιους μὲ τὰ ἐθνικὰ κράτη τῆς ∆ύσης13.
Ἡ πολιτικὴ ἀντιπαράθεση τῶν δύο πρώτων ἰδίως ὁμάδων ὑπῆρξε ἔντονη14 καὶ
ἐκφράστηκε μέσα ἀπὸ τὸν γνωστὸ πόλεμο τῶν φυλλαδίων, ποὺ ἐξέδιδαν στὰ τέλη τοῦ
18ου αἰώνα καὶ ὡς σχεδὸν τὴν Ἐπανάσταση τὰ μέλη τους. Μέσα στὴν ἀντιπαράθεση
συζητήθηκε ἀρκετὰ καὶ τὸ ἴδιο ἀκόμη τὸ ὄνομα τῶν Ἑλλήνων. Οἱ περισσότεροι μέχρι
τότε χρησιμοποιοῦσαν γιὰ τὸν ἑαυτό τους τὸν προσδιορισμὸ «Ρωμηοί». Μὲ αὐτὸν συ-
ντάσσονταν καὶ οἱ ὁπαδοὶ τοῦ μεγαλύτερου κόμματος, τῶν αὐτοκρατορικῶν μὲ προε-
ξάρχοντα τὸν ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο. Ὁ Κοραῆς ἀντίθετα προτιμοῦσε τὴν ὀνομασία
ποὺ οἱ Εὐρωπαῖοι χρησιμοποιοῦσαν γιὰ τοὺς Ἕλληνες, τὸ «Γραικοί». ∆εχόταν βέβαια ὡς
δεύτερη καλύτερη ἐπιλογὴ τὸν ὅρο «Ἕλληνες», ἀλλὰ ὡς παράλληλα χρησιμοποιούμενο.
∆ὲν ἀποδεχόταν σὲ καμία περίπτωση τὸν ὅρο «Ρωμηοί», θεωρώντας τον ξένο πρὸς τοὺς
Ἕλληνες καὶ τελείως ἄγνωστο στοὺς Εὐρωπαίους. Ὁ Ρήγας πάλι μὲ τοὺς δικούς του βρί-
σκονταν καὶ σὲ αὐτὸ τὸ ζήτημα κάπου στὴν μέση. ∆έχονταν ὅλους τοὺς ὅρους καὶ τοὺς
χρησιμοποιοῦσαν, κατανοῶντας ἴσως τὴν πιθανότητα δημιουργίας ἔντονων προβλημά-
των ἀπὸ τὸν ἐξοβελισμὸ καὶ τὴν ἄρνηση κάποιου ἀπὸ αὐτούς15.
Τὸ πόσο ὁλοκληρωτικὰ πολιτικὰ ἀντίθετες ἦταν οἱ πεποιθήσεις τῶν ὁπαδῶν τῶν
δύο πρώτων κομμάτων πιστοποιεῖται ἀκόμη περισσότερο ἀπὸ τὸ ζήτημα τοῦ ὀνόματος,
μὲ τὸ ζήτημα γιὰ τὴν γλώσσα ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ χρησιμοποιοῦν οἱ Ἕλληνες. Πρόκειται
γιὰ διαμετρικὰ ἀντίθετες προτάσεις, ποὺ ἀγκάλιαζαν ὅλες τὶς πτυχὲς τοῦ βίου τῶν Ἑλλή-
νων. Ἔτσι, ὁ Πάριος χρησιμοποίησε στὸ κήρυγμα καὶ τὰ φυλλάδιά του μία γλώσσα
δημοτική, ἐνῶ κράτησε ἕνα ἀρχαιοπρεπέστερο ὕφος γιὰ τὰ ἐπιστημονικὰ συγγράμματά
του. Ἀντίθετα, ὁ Κοραῆς «ἔπλασε» μία νέα τεχνητὴ γλωσσικὴ μορφή, τὴν ὁποία προέ-
κρινε γιὰ χρήση σὲ κάθε περίπτωση, τὴν καθαρεύουσα. Ἐντούτοις, στὰ πολιτικά φυλ-
λάδιά του, τὰ ὁποῖα ἤθελε νὰ καταστήσει ὅσο γινόταν πιὸ προσιτά, χρησιμοποίησε μία
δημοτικὴ γλωσσικὴ μορφή. Πιὸ συνετὰ ὁ Ρήγας καὶ οἱ ὀπαδοί του υἱοθέτησαν καὶ στὸν
γραπτὸ λόγο τὴν καθομιλουμένη, ἐνῶ δὲν προβληματίστηκαν ἰδιαίτερα γιὰ τὴν ἀρχαΐ-
ζουσα, ἡ ὁποία θὰ ἔμενε ὡς γλώσσα τῶν λογίων. Ἡ ἀντιπαράθεση καὶ ἐδὼ κατέληξε σὲ
ἀλληλοκατηγορίες, πὼς μὲ τὴν γλωσσικὴ μορφὴ ποὺ ὑποστήριζε κάθε πλευρά, ὁδηγοῦσε
στὴν καταστροφὴ τὸν Ἑλληνισμό16.

12. Πρβλ. Γ. Κοντογιώργης, Ἡ Ἑλληνικὴ ∆ημοκρατία τοῦ Ρήγα Βελεστινλῆ, Ἀθήνα 2008.
13. Ὡς ὁμοϊδεάτη τοῦ Ρήγα θὰ πρέπει νὰ θεωρήσουμε καὶ τὸν Ἰώσηπο Μοισιόδακα. Βλ. P. M.
Kitromilides, The Enlightenment as social critisism. Iosipos Moisiodax and Greek culture in the eigh-
teenth century, Princeton 1992, σελ. 167-182.
14. Βλ. P. M. Kitromilides, «Europe and the dilemmas of Greek conscience», in: P. Carabott (ed.),
Greece and Europe in the Modern Period: Aspects of a troubled relationship, London 1995, σελ. 9.
15. Γιὰ τὰ ὀνόματα καὶ τὶς σημασίες τους βλ. π. Ἰ. Σ. Ρωμανίδης, Ρωμηοσύνη-Ρωμανία-Ρούμελη,
Θεσσαλονίκη 1975. Ἀπ. Βακαλόπουλος, Ὁ χαρακτήρας τῶν Ἑλλήνων, Θεσσαλονίκη 1983. Π. Κ.
Χρήστου, Οἱ περιπέτειες τῶν ἐθνικῶν ὀνομάτων τῶν Ἑλλήνων, Θεσσαλονίκη 1991.
16. Βλ. Ἀπ. Β. ∆ασκαλάκης, Κοραῆς καὶ Κοδρικᾶς. Ἡ μεγάλη φιλολογικὴ διαμάχη τῶν
Ἑλλήνων 1815-1821, Ἀθήνα 1966.
958 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ

Στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰώνα οἱ περιφανεῖς νίκες τῶν Ρώσσων ἐπὶ τῶν Ὀθωμανῶν (1806-
1812) καὶ ἡ προσμονὴ γιὰ μία ἔξοδο τῆς Ρωσίας στὸ Αἰγαῖο ἔδωσαν τὸ πλεονέκτημα τῆς
πολιτικῆς ἀντιπαράθεσης σὲ ὅσους ὑποστήριζαν μία ρωσικὴ λύση στὸ ἑλληνικὸ ζήτημα.
Κατὰ τὴν δεύτερη δεκαετία τοῦ αἰώνα ὅμως ἡ ἐπίδραση τῆς Εὐρώπης ἀνάμεσα στοὺς
Ἕλληνες ἐντατικοποιήθηκε, μειώνοντας τὴν ἀπήχηση τῶν Ρώσων. Παράλληλα, προω-
θήθηκε καὶ ἡ ἰδέα τοῦ ἐθνικοῦ κράτους σὲ βάρος τῆς Αὐτοκρατορίας στηριζόμενη σὲ
μία θεμελιώδη παρανόηση, τὴν ὁποία διέδιδε τεχνηέντως ὁ Κοραῆς καὶ ὁ κύκλος του: οἱ
Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς ἦταν χριστιανοὶ καὶ ταυτόχρονα πολὺ περήφανοι γιὰ τοὺς ἀρχαίους
προγόνους τους. Ὁ εὐρωπαϊκὸς ἐθνικισμὸς ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὑποστηρίζοντας μία στροφὴ
πρὸς τὴν ἀρχαιότητα καὶ τὴν σύνδεση τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν μὲ λίγο ὡς πολὺ ἐπινο-
ημένα παρελθόντα παρουσιαζόταν ἀπὸ τὸν Κοραῆ ὡς κάτι ποὺ ταίριαζε μὲ τὴν ἑλλη-
νικὴ περίπτωση. Ὁ Κοραῆς ἐσκεμμένα παραθεωροῦσε τὴν τεράστια καὶ εἰδοποιὸ δια-
φορὰ τοῦ πραγματικοῦ παρελθόντος τῶν Ἑλλήνων ἀπέναντι στὰ κατασκευασμένα καὶ
νεοεφευρεθέντα τῶν Εὐρωπαίων. Οἱ Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς γνώριζαν ήδη καλὰ τὸ παρελ-
θόν τους καὶ τὸ εἶχαν διατηρήσει στὴ συλλογική τους μνήμη κατὰ τὴν Τουρκοκρατία17.
Ἔτσι, ὅταν ξέσπασε ἠ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἐπικρατοῦσε ποικιλία ἀπόψεων καὶ
τάσεων ὡς πρὸς τὴν στοχοθεσία καὶ τὰ ζητούμενά της. Ἡ τελικὴ κατάληξη τῆς Ἐπανά-
στασης μὲ τὴν δημιουργία τοῦ ἐθνικοῦ κράτους ἐπῆλθε ἐν πολλοῖς ὡς ἀποτέλεσμα τῆς
παρέμβασης τῶν Μ. ∆υνάμεων, οἱ ὁποῖες - γιὰ διαφορετικοὺς λόγους καθεμία - προτι-
μοῦσαν αὐτὴ τὴν λύση γιὰ τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα. Ἡ Ἐπανάσταση ἀπέτυχε νὰ ἀνατρέψει
τὴν ὀθωμανικὴ κυριαρχία στὰ εὐρωπαϊκὰ τουλάχιστον ἐδάφη τῆς Αὐτοκρατορίας, ὅπως
ἦταν ὁ ἀρχικὸς στόχος καὶ μόνο ἕνα μικρὸ κομμάτι στὴν νότιο Ἑλλάδα ἀπελευθερώθη-
κε. Ἡ πλειονότητα τῶν Ἑλλήνων παρέμειναν καὶ μετὰ τὸ πέρας της ὑπήκοοι τοῦ Σουλ-
τάνου. Βεβαίως, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Ἐπανάστασης, ἀπὸ τοὺς τρεῖς «ἀρχηγοὺς» τῶν
διαφορετικῶν ἰδεολογικῶν ὁμάδων μόνο ὁ Κοραῆς ζοῦσε. Ὁ Ρήγας εἶχε ἐκτελεστεῖ ἀπὸ
τοὺς Τούρκους τὸ 1798, ἐνῶ ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος εἶχε κοιμηθεῖ ὁσιακὰ τὸ 1813.
Παράλληλα, τότε εἶχε ἐμφανιστεῖ μία νέα γενιὰ Φαναριωτῶν, ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους
ὑπῆρχαν πολλοὶ ὑποστηρικτὲς τοῦ ἐθνικοῦ κράτους. Αὐτοὶ σὲ συνεργασία μὲ τὸν Κοραῆ
πολέμησαν τὸν τελευταῖο μεγάλο πολιτικὸ ἀντίπαλο, τὸν Ἰωάννη Καποδίστρια καὶ τε-
λικῶς πέτυχαν τὴν ἐξόντωσή του. Ὅταν στὰ 1833 ὁ Κοραῆς πέθαινε, τὸ ἑλληνικὸ βασί-
λειο ὑποδεχόταν τὸν Βαυαρὸ πρίγκιπα Ὄθωνα, τὸν ὁποῖο οἱ Μ. ∆υνάμεις εἶχαν ἐπιλέξει
γιὰ μονάρχη του καὶ ὁ ὁποῖος ἔμελλε νὰ συνεχίσει τὸ ἔργο τοῦ Κοραῆ, τὸν ἄκριτο καὶ
βίαιο συχνὰ ἐκδυτικισμὸ τῶν Ἑλλήνων.
Παρότι, ὅπως ἤδη ἰσχυριστήκαμε δὲν ὑπάρχει ἄμεση σύνδεση, καθὼς ὑφίσταται
σαφὴς ἀλλαγὴ προσώπων καὶ νοοτροπιῶν τῶν προεπαναστατικῶν πολιτικῶν ὁμάδων
μέσα στὴν Ἐπανάσταση, ἐντούτοις ἐμμέσως μποροῦμε νὰ βροῦμε ἀρκετὲς ἀντιστοιχίες
ἀνάμεσα στὶς τρεῖς προεπαναστατικὲς πολιτικὲς ὁμάδες ποὺ σκιαγραφήσαμε καὶ στὰ
τρία «ξενικά» κόμματα τῆς Ἐπανάστασης καὶ τῶν πρώτων χρόνων στὸ ἑλληνικὸ βασί-

17. Βλ. Νάσια Γιακωβάκη, Εὐρώπη μέσῳ Ἑλλάδος. Μία καμπὴ στὴν εὐρωπαϊκὴ αὐτοσυνείδηση
17ος-18ος αἰώνας, Ἀθήνα 2006. Χ. Μηνάογλου, «Grecian sculptors, Greek Emperors, Greek sailors:
Τὸ τρίσημο πρὶν τὸν Κ. Παπαρρηγόπουλο, στό: Κ. ∆ημάδης (ἐπιμ.), Πρακτικὰ ∆΄ Εὐρωπαϊκοῦ
Συνεδρίου Νεοελληνικῶν Σπουδῶν (Γρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010), Ἀθήνα 2011, σελ. 431-443.
Χ. Μηνάογλου, Ὁ Μεγαλέξανδρος στὴν Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 2012. Χ. Μηνάογλου, Ὁ
Ἀναστάσιος Μιχαὴλ ὁ Μακεδὼν καὶ ὁ Λόγος περὶ Ἑλληνισμοῦ, Ἀθήνα 2014.
ΡΗΓΑΣ-ΠΑΡΙΟΣ-ΚΟΡΑΗΣ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1780-1821 959

λειο18. Τὸν ἅγιο Ἀθανάσιο τὸν Πάριο θὰ πρέπει νὰ τὸν θεωρήσουμε πιὸ κοντὰ στὴν
ἰδεολογία καὶ πρακτικὴ τοῦ ρωσικοῦ κόμματος, ποὺ ἦταν καὶ τὸ πλέον παραδοσιακὸ
ἀπὸ τὰ τρία, τὸν φιλελεύθερο μικροαστὸ Κοραῆ προάγγελο τῆς ἰδεολογίας τοῦ ἀγγλικοῦ
κόμματος, ἐνῶ τὸ γαλλικὸ κόμμα φαίνεται νὰ εἶναι αὐτὸ ποὺ ἔμεινε πιὸ κοντὰ στὶς ἰδέες
καὶ τὴν στάση τοῦ Ρήγα19.

18. Ἡ σχέση βέβαια περιορίζεται στὴν ἰδεολογία, καθὼς ὡς πρὸς τὰ πρόσωπα, αὐτοὶ ποὺ
συναπάρτισαν τὰ «ξενικά» κόμματα, προέρχονταν πρωτίστως ἀπὸ τοὺς φαναριώτικους κύκλους
καί τοὺς ντόπιους προεστούς καὶ ὄχι ἀπὸ τὴν λογιοσύνη, ὅπως ὁ Πάριος, ὁ Κοραῆς καὶ ὁ Ρήγας.
19. Πρβλ. J. Petropoulos, Politics and statecraft in the kingdom of Greece (1833-1843), New
Jersey 1968. D. Dakin, The unification of Greece (1770-1923), London 1972. D. Dakin, The Greek
struggle for independence 1821-1833, Los Angeles 1973. G. Hering, Die politischen Parteien in Griech-
enland 1821-1936, München 1992.
960 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΟΓΛΟΥ