5.

Oblik grada

Oblik gradskog prostora je ključna morfološka karakteristika,jer na najbolji način dočarava njegovu
strukturalnu raznovrsnost.U teoriji urbanizma je usvojena konstatacija da se gradovi,prema načinu
nastanka urbane forme,mogu svrstati u dvije kategorije:

-spontano nastali gradovi(organski,generisani,negeometrijski) nastali su bez učešća planera i arhitekata

-planski nastali gradovi kao rezultat određenih planskih aktivnsoti

Navedenu podjelu moramo sagledati kroz činjenicu da ne postoji ni jedan planirani grad u kome bar nešto
nije spontano izvedeno i obrnuto,nema spontano nastalog grada,koji nema bar neke elemente planiranog.

Kao primjer sažimanja ove dvije kategorije,odnosno isprepletanosti organskog planiranog na jednom
mjestu,postoji italijanski srednjovjekovni grad,Sijena i avangardno urbanističko riješenje na američkom
tlu,tj. Filadelfija.

Sijena

Prvenstveno,organska struktura se formirala vezujući se za topografske karakteristike terena.U žeji da se

takvi,heterogeni elementi sakupe u jedinstvenu cjelinu,Sijena je razvila najprecizniji kod građenja,koji je
prenijet iz srednjeg vijeka.

Filadelfija

Postojanje spontanosti kod planiranog grada,sa ortogonalnim sistemom ulica,koji je formirao četiri
kvadratnih trgova sa glavnim trgom.Neplanirani razvoj grada u mnogome je narušio zamišljenu
koncepciju.Od četiri prateća rekreaciona trga,samo su se dva održala,dok su preostala dva potpuno
promijenila svoj karakter (funkcija groblja i ciglane).

 *Zaključak: Urbani prostor je suviše kompleksan da bi se mogao posmatrati na ovako uprošćen

način,s toga postoje tri grupe ključnih karakteristika koje,svaka na svoj način,determinišu oblik
gradske strukture:
- kvantitet i kvalitet izgrađenosti
- komunikaciona mreža
- pozicija javnih objekata i lokacija za stalne sadržaj
Prvu grupu čine osnovni parametri izgrađenosti izraženi na kvantitativni (gustinu izgrađenosti) i
kvalitativni(fizički bonitet) način.

Drugu grupu čine najbitnije funkcije u gradu,a to su cirkulacija i komunikacija.

Značaj treće grupe jeste što često ona opredjeljuje formu komunikacionih tokova i poziciju i gustinu
izgrađenosti okolnih struktura.

Prostorna organizacija grada sagledana na bazi fizičke strukture,sistema komunikacionih tokova i pozicija
javnih objekata i lokacija za stalne sktivnosti,može se ispoljiti u jednom od sljedećih oblika:

1.kompaktan

2.linearan

3.ortogonalan

4.radijalan

5.prstenast

6.askijalan

7.kružan

8.kombinovane forme

1.Kompaktan oblik:

Kompaktna forma nameće se kao logična za gradove koji nisu veliki po svojoj površini.Takvi gradovi obično
su gusto izgrađeni i opasani zidinama,koje jasno razdvajaju teritoriju grada od one koja se nalazi u
njegovom okruženju.Prednost ovakvih struktura je u relativnoj blizini između centra i periferije-brza i laka
komunikacija;djeluju pouzdano sa odbrambenog stanovišta;posjeduju vizuelno jedinstvenu
strukturu.Nedostatak se ogleda u teškoćama koje nastaju prilikom pojave potrebe za njihovim širenjem.

a) Eg Mort kao primjer grada-tvrđave u Francuskoj,koji je uspio do današnjih dana da sačuva svoju
kompaktnost i fizionomiju,koja ga je krasila i u vrijeme njegovog formiranja.

b) Gdanjsk,poljski kompaktan grad u kojem je sve izduženo i uzano,koji je doživo velika razaranja tokom
drugog svjetskog rata.Gotovo čitavo centralno jezgro bilo je porušeno ali je posle rekonstrukcije vraćen
srednjovjekovni duh.Ovaj grad se kasnije izrazito proširio,tako da njegov inicijalni kompaktni dio danas
predstavlja samo središnji dio grada.
2.Linearan oblik:

Linearne strukture svoju lokaciju,u većini slučajeva,vezuju za glavne transportne pravce i komunikacione
tokove ili pogodnosti koje pruža topografija terena.Ove strukture nude pogodno širenje i ravnorpavan odnos
svih djelova teritorije,nema centra i periferije,a jedna aktivnost se ne može razvijati brže od drugih.Osnovna
manjkavost ovakvih struktura,jeste prisustvo monotonih,multipliciranih jedinica,kao i otežanost logičnog
lociranja gradskog centra.

a) Madrid,jedna od prvih linearnih šema koja je trebala da spoji osam naselja Madrida.Čitav koncept
sastojao se od tri glavne paralelne saobraćajnice i veliki broj poprečnih ulica između njih.Potez nije
bio dovoljno funckionalno diferenciran,ali predstavlja jedan od najznačajnijih urbanih projekata XIX
vijeka,baziran na relaciji između izgrađene strukture i prirode.
b) Brazilija,najpoznatija linearna struktura na svijetu,izgrađena 50ih,60ih godina XX vijeka. Centralna
arterija presječena je poprečnom monumentalnom gradskom osom,širine 350m,u okviru koje su
raspoređeni glavni ajvni,upravni i administrativni objekti prijestonice.Poentu čitave kompozicije
predstavlja trg Tri sile,koji je lociran na istočnom kraju centralne gradske ose,u okviru kog se nalaz
kompleks vladinih zgrada koji je ,kao i većinu javnih objekata u gradu,projektovao Oscar
Neimeyer.Linearan koncept Brazilije ostao je zapamćen kao jedan od najznačajnih poduhvata u
urbanizmu XX vijeka.

3.Ortogonalnan oblik:

Ortogonalna gradska matrica je najrasprostranjeniji način oblikovanja urbanih prostora.Od starih antičkih
gradova do najsavremenijih modernih struktura,ortogonalna matrica se pokazala kao oblik koji je
nezamjenljiv.Ovakav tip matrice omogućava izuzetno laku orjentaciju u prostoru i osjećaj za pravce
pružanja glavnih komunikacionih tokova,omogućava lako širenje grada na sve strane.Pogodnost se ogleda
i u mogućnosti lociranja bilo koje funckije na bilo koje mjesto u okviru gradskog prostora,kao i mogućnost
lake zamjene jedne funkcije drugom.Omogućava i jednostavno funkcionisanje svih vidova saobraćaja i
formiranja otvorenih javih prostora. Jednom rječju,osnovna vrlina ove urbane matrice jeste njena velika
fleksibilnost. Nedostaci ovakvog oblika urbane matrice su dvojaki.Prvo,teško je napraviti diferencijaciju
između pojedinačnih pravaca u okviru same matrice.Drugo,nije pogodna za lociranje fokusnih tačaka i
repera.Moglo bi se reći da je u slučaju oblikovanja gradske strukture ortogonalnosti,prije svega,način
formiranja urbanog reda a ne formula za neku posebnu urbanu kreaciju.

a) Grenada na Garoni,ovaj francuski gradić je formiran sa promjenljivim ortogonalnim

rasterima,baziranim na određenim geometrijskim proporcijama.Garoni predstavlja presjek dva para
paralelnih ulica,koje se sjeku pod pravim uglom,formirajući kvadratni blok na kome se nalazi
tržnica.Blokovi su dimenzionisani na osnovu sistema rotacija dijagonala blokova i po pravilu
preciznih geometrijskih principa izvršena je kombinacija kvadratnog i pravouganog ortogonalnog
sistema.
 b) San Francisko,kao tipik američkih gradova sa ortogonalnim oblikom urbane matrice,pa čak i u
potpunom neskaldu sa prirodnim karakteristikama terena,kako je ovdje slučaj.Topografske
karakteristike terena,koji je u velikom padu,predstavlja i jednu od bitnih segmenata turističke
atrkacije.Ali želja za ovim sistemom tjl.oblikom urbane matrice,koji omogućava racionalnu podjelu
zemljišta i pravilnu parcelaciju,prevagnula je u odnosu na izraženi nesklad između ove forme i
topografskih karakteristika terena.

4.Radijalni oblik:

Ova forma je pogodna za situacije u kojima postoji potreba da se određeni segment gradskog prostora
istakne kao najznačajniji.U takvim situacijama taj segment prostora smješta se u središte radijalne
forme,dok je čitav ostatak matrice njemu podređen.Osnovne prednosti ove urbane forme se ogledaju u
:dobroj saobraćajnoj povezanosti centra i periferije,pogodna je za hijerarhijsko razdvajanje objekata i
funkcija prema njihovom značaju kao i za širenje gradske teritorije u svim pravicma.Osnovni nedostatak
ovakve matrice je otežana orijentacija.

a) Karlsrue,sa centralnim motivom kompozicije u obliku dovrca.Namjera ovog koncepta jeste

naglašavanje moći vladara i njegovog režima.Čitav funkcionalna šema grada urađena je prema
principima hijerarhijemkako se radijalni pravci šire,značaj objekata opada.
b) Nikšić,kao dio izgrađenog plana predstavlja četvrtinu planiranom zamišljenog grada radijalne
forme u obliku osmougaonika.Urbanom matricom dominiraju dva gradska trga.

5.Prstenasti oblik:

Predstavlja jedan linearan sistem ,koncentrisan oko neizgrađenog ili na drugi način izgrađenog dijela
teritorije.Prsten podrazumijeva gusto izgrađenu strukturu ,sa specifičnim,po pravilu ,značajnim aktivnostima
koje se protežu duž kružnog poteza.Ovakve strukture obično imaju više funckionalno različitih centara
,raspoređenih po prstenu.Problem ovakvih strukture vezan je za širenje teritorije.Naime,velika izgrađenost
izvan prstena prouzrokovala bi rušenje jegove konture i podrazumiejvala bi novi način komunikacija.Drugi
problem se odnosi na nemogućnost kontrole izgradnje u središnjem dijelu unutar prstena,koji po pravilu
biva potpuno izgrađen.

a) Beč,kao čitav prostor prstena,koji se sastojao od većeg broja pararelnih ulica,podijeljen je na

zone,od kojih je svaka trebalo da služi određenoj namjeni.
b) Keln,kao sličan bečkom rješenju,ali u nešto manjoj mjeri,formiran je u vrijeme Rimljana
50.godine p.n.e.Gradska struktura opasana je ovim fortifikacijama u obliku poluprstena ---
linearan pravac oblika polovine prstena.
 6.Aksijalan oblik:

Podrazumijeva sistem koji se sastoji iz simbolički važnih i vizuelno dominantnih tačaka,koje su

raspoređene u okviru gradske strukture,a povezane su aksijalnim pravcima.Ovaj tip urbane forme
pogodan je za gradove koji u okviru svoje teritorije imaju veliki broj značajnih objekata,podražavajući
njihov značaj i naglašavajući glavne pravce kretanja.

a) Vašington,kao ideal urbanističkog planiranja u Americi.Plan se oslanja na principe postavljanja

fokusnih tačaka po cijeloj teritoriji grada i njihovog međusobnog povezivanja,komunikacionim
aksijalnim pravcima.Ovakva dispozicija omogućava : formiranje vizura;pojavu otvorenih javnih
prostora za postavljanje spomenika;efekte ostvarive sa vodenim površinama. (Jedini veliki
američki grad u kojem nema solitera).
b) Rim,sa tri naglašena aksijalna pravca.

7.Kružan oblik:

Kružna forma se rijetko pojavljuje kao oblik gradskih struktura.Ovaj oblik nije povoljan iz više
razloga.Prije svega,nepovoljnost kružne forme ogleda se u gubljenju osjećaja za orijentaciju u
prostoru.Nepovoljna je u slučaju potrebe za njenim širenjem,a prihvatljiva je samo za gradove malih
dimenzija.Kruža forma ne omogućava pravilnu parcelaciju i podjelu gradske teritorije na pravilne
gradske blokove,što iziskuje i probleme prilikom definisanja gabarita objekata i njihovog položaja na
parcelama.

a) Nordlingen,bavarski grad koji sredinom XIII vijeka postaje značajno trgovačko

središte,kada je formirana i kružna gradska forma,koja je bila oivičena prvim gradskim
zidom.U središtu na gradskom trgu nalazi se katedrala,koja svojim
položajem,veličinom i oblikom dominira prostorom.
b) Madrigal de las Altas Tores,grad perfektnog kružnog oblika,sa 4 gradska ulaza i 80
kula u orijentalnom stilu,od kojih je većina porušena.

8.Kombinovane forme gradova:

a) Kanbera,kao kombinacija aksijalnog,radijalnog i ortogonalnog oblika,koja je

izuzetno vješto prilagođena topografskim karakteristikama brdovitog
terena.Urbana forma sa dva ogromna aksijalna pravca prilagođena konfiguraciji
terena:Osovina zemlje i Osobina vode.
b) Nova Kalkuta,podignuta je prema planu koji je uradio srpski urbanista Dobrivoje
Tošković 1964.g.Struktura grada predstavlja kombinaciju linearnog,radijalnog i
ortogonalnog oblika matrice,i znalački je prilagođena kontekstualnim uslovima koji
vladaju u okruženju.Centralni motiv kompozicije predstavlja veliki šestougaoni
otvoreni javni prostor,u okviru koga se nalaze parkovi,vještačka jezera,prostori za
rekreaciju kao i kompleks naučnih i univerzitetskih objekata.Struktura naglašava
centričnost kompozicije,sa iskorišćenim prednostima svih prethodno navedenih
gradskih matrica.