1.

URBANA MORFOLOGIJA

1. Urbana morfologija

Pojam morfologija se vezuje za koovanicu grckih rijeci morphe (oblik) I logy (nauka) pa se moze definisati
kao nauka o nastanku I razvitku oblika. Ona je sastavni dio mnogobrojnih disciplina, a cesto se koristi kao
metod koji objasnjava pojave I procese povezane sa nastankom specificnih oblika I konstatovanje
zajednickih morfoloskih karakteristika pojedinih elemenata. To je naucna disciplina koja se bavi analizom
oblika u vremenskom kontekstu.

Urbana morfologija je sredstvo koje nam omogucava da otkrijemo mnoge aspekte sustine gradjenih
struktura I otvorenih prostora . Pomocu nje otkrivamo svu slozenost I kompleksnost fenomena urbanih
elemenata, pocevsi od kuca I parcela pa sve do grada kao prostorno-fizicki najslozenije cjeline. Ona
pomaze pri tumacenju novih oblika I potvrdjuje njihovu povezanost sa nasledjem I kontekstom. Cesto je
definisu geografi kao “studiranja plana I gradjevina grada kroz zacetak, rast I funkciju.”

Urbana morfologija je naucna disciplina koja se bavi istrazivanjem nastanka I razvitka oblika gradjenih
struktura I otvorenih, neizgradjenih prostora u urbanism sredinama.

2. Principi morfoloskih istrazivanja u urbanizmu

Osnovni nacin morfoloskih istrazivanja jeste komparativna metoda, odnosno uporedna analiza u toku
nastanka I razvoja nekog elementa. Prisutan je trojni princip: Sa jedne strane dominira klasifikacija
oblika, sa druge identitet sredine I trece odnos vremena I prostora.

 Princip klasifikacije / Vezan je za klasifikaciju elemenata na bazi karakteristika polozaja, velicine,

materijala I drugih osobina ali ovaj princip nije dovoljan jer se suzava polje istrazivanja na fizicke
osobine, a ni kriterijumi cesto nisu relevantni pa se ovaj princip svodi na intuitivnost autora.
 Princip identiteta / Princip posebnosti zahtijeva mnogo znanja, komparacija, poznavanje
mnogobrojnih cinjenica, a proucavaju se uzroci nastanka kompleksnih oblika. Svaki stvoreni
oblik reprezentuje odredjenu kulturu I istoriju I predstavlja kulturni identitet zajednice.
 Princip morfogeneze / Kontinualan I stalan istorijski proces u kojem se odredjeni elementi I
procesi posmatraju u period nastajanja, trajanja I promjena kroz vrijeme. Ovi procesi mogu biti
razliciti, u zavisnosti od uslova u kojima su nastali proucavani elementii mogu se podijeliti na
kontrolisane I nekontrolisane.

3. Istorijski razvoj urbane morfologije

Razvoj urbane morfologije se moze svrstati u nekoliko perioda:

 Kraj 19. Pocetak 20. Vijek / Nastanak urbane morfologije se vezuje za period poslednjih 10
godina 19.vijeka kada su nastala neka od najznacajnih djela koja su sa urbanistickih aspekata
ispitivali gradske prostore. Autori kao sto su Oto Sliter, Jozef Stiben, Kamilo Zite su doprinijeli
tome. Zajednicka karakteristika radova iz ovog perioda je da vise vrednuju structure nastale
spontano za razliku od planiranih, koje su nastale kao “autorske”.
 Period prve polovine 20.vijeka / Na razvoj morfologije u ovom period uticu istrazivanja Emila
Dirkema koja su se zasnivala na geografsku situaciju naroda I njegove organizacije, velicini
stanovnistva, gustini naseljenosti,… Doprinos ovih istrazivanja ogleda se u postavljanju teorijskih
oslonaca I razvoju naucne sociologije.
 Period izmedju dva svjetska rata / Veoma znacajan period jer se pojavljuje pojam townscape,
odnosno grad se pocinje posmatrati kao dio pejzaza I rezultat ne samo drusveno-ekonomske I
tehnoloske razvijenosti vec I rezultat konkretnog identiteta.
 Period posle II Sv.rata / Pojavljuje se tipomorfologija
 Period od 60-ih do 80-ih god XX vijeka / Neoracionalizam
 Period od 80-ih I 90-ih godina XX vijeka / Ideje neotradicionalizma

2. GRAD I GRADSKI TRG

1. Pojam grad vodi porijeklo od latinske rijeci civitas cije se znacenje moze svrstati u dva
domena: materijalni (arheoloski, planerski, okupljanje ljudi na malim mjestima)I istorijsko
pravnog karaktera (nucleus drustva). Iz ovog termina su proistekli italijanski cita, francuski
“cite”, engleski “city”, spanski “ciudad”. Grad je mejsto koje , sa jedne strane, daje
mogucnost korisnicima da sticu ekonomska I koriste drustvena dobra, dok im sa druge
strane omogucava da se politicki organizuju u cilju realizacije odredjenih interesa.
Analizirajuci pojam “grad” dolazi se do zakljucka da grad nije predstavljao “civitas” ili
“hortus” vec je prvo znacenje proisteklo iz drugog, odnosno ova rijec je u pocetku
predstavljala naziv za male baste, za dio koji se ogradjuje I u kojem se nesto sadi, tek kasnije
dobila znacenje grada kao cjeline I zajednice. Definisanje pojma grad je veoma tesko, jer sve
definicije, pa I ona Albertijeva najstarija: “ Grad je velika kuca, a kuca je mali grad” , nije
potpuna. Zbog toga se mora tumaciti sa vise stanovista.
 Geografsko stanoviste / Kao najznacajnija morfoloska karakteristika navodi se
polozaj grada, jer se ni jedna prostorna struktura ne moze posmatrati van okruzenja
u kojem se nalazi. Ovakav nacin posmatranja u prvi plan iznosi geografske
karakteristike: koncentracija stanovnika, definisana teritorija, gusto izgradjeno
podrucje, velike gustine stanovanja ili radnih mjesta,… Veoma su slicne posmatranju
od strane arhitekture I urbanizma pa je ovakav nacin definisanja toj struci I najblizi.
 Sociolosko stanoviste / Ove definicije u prvi plan iznose socijalne momente: zivot
ljudi u neposrednoj blizini drugih ljudi, njihovo medjusobno poznavanje ili
nepoznavanje, veliki broj povrsnih kontakata I odnosa. Mnogo su vazniji akteri nego
 broj I gustina stanovnika. Da bi se razumio drustveni poredak neophodno je prouciti
postojece odnose izmedju aktera, grupa I institucija.
 Ekonomsko stanoviste / Osnovni elementi definicije grada sa ovog stanovista su:
karakter djelatnosti, stalnost naselja, trzisna funkcija I njen znacaj za grad I njegovu
okolinu. Grad se posmatra kroz transfrmaciju stanovnistva I mjesto gdje najveci broj
gradjana se bavi sekundarnim I tercijalnim djelatnostima, a manji broj primarnim.
Kao glavna ekonomska kategorija posmatra se trziste I njegov uticaj.
 Funkcionalno stanoviste / Grad se posmatra kao mjesto u kome se mogu ispoljiti
razlicite aktivnosti I funkcija dobija primarno mjesto. Ovakve definicije su brojne I
uticajne. Neke od njih idu tako daleko da uvode pojam funkcionalnog grada, a to je
izgradjen prostor sa urbanizovanom I funkcionalno integrisanom okolinom.
 Stanoviste kulture / Kulturne vrijednosti se stavljaju u prvi plan prilikom definisanja
pojma grada. Grad se uporedjuje sa umjetnickim djelom I posmatra kao proizvod
drustvene vrijednosti.
 Razvojno stanoviste / Osnovni element koji se posmatra je vremenski kontinuitet,
ovo stanoviste je veoma znacajno jer je prisutno preplitanje razlicitih oblasti. \grad
se tretira kao promjenjiva tvorevina koja ima svoje faze razvoja, pocev od inicijalne,
preko savremene, pa sve do neih buducih.
 Pravno stanoviste / Ove definicije nijesu brojne ali imaju veliki znacaj. Grad se
posmatra kao ozakonjena teritorija I definise se prema pravnim normama.

DEFINICIJA GRADA: GRAD JE RELAIVNO GUSTO NASELJENA I IZGRADJENA NASEOBINA, KOJA IMA
OSJECAJ KONTINUITETA, U KOJOJ POSTOJI MOGUCNOST IZBORA I KOJA POSJEDUJE SVOJ IDENTITET.

3.POLOZAJ GRADA

Polozaj grada predstavlja jednu od njegovih osnovnih morfoloskih karakteristika. Njega ne treba
posmatrati kao odvojeni segment prostora jer ima okruzenje od kog trpi odredjene uticaje. Na polozaj
grada najveci uticaj imaju prirodne karakteristike, geografske I topografske. Pored njih veliki znacaj imaju
istorijski razvoj, komunikacije, etnografske prilike. Postoje tri pozeljna uslova za lokaciju grada:

1.Privilegovanost / Kroz cijelokupnu istoriju grad je vezan za najpovoljnije mjesto, privilegovano u

odnosu na druga. Pozicija grad je, gotovo uvijek, birana radi neke povoljnosti (duz nekog putnog pravca,
na nekom uzvisenju, uscu rijeke u more,…). Ove prirodne povoljnosti se kasnije manifestuju kroz
prepoznatljivost grada.

2. Protektivnost / Gradovi su podizani sa zeljom da budu na neki nacin zasticeni, pa sui z tog razloga
birane lokacije koje na najbolji nacin obezbjedjuju zaklon, izdvojenost, sigurnost I privatnost. To je fizicki
sigurna sredina, a ovaj pojam protektivnosti se najvise vezuje za fizicku I psihicku zasticenost od neceg ili
nekog ko bi mogao da je ugrozi.
3.Konstitutivnost / Osobine prozimanja I spajanja su jedan od najznacajnijih faktora za izbor gradskih
lokacija. Komunikacioni putevi, bilo da su gradovi ili rijeke, oduvjek su predstavljali povoljnost za
podizanje gradova. Kretanje ima najveci uticaj na razvoj I formu nekog grada, a cesto se opisuje kao
kicma urbane forme.

Glavna podjela gradova je:

 Grad u relaciji sa vodenom povrsinom ili tokom

 Grad u relaciji sa topografijom terena

Grad u relaciji sa vodenom povrsinom ili tokom