EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

Hoofdstuk 5 Het ontstaan van democratieën

Inleefspel

DIDACTISCHE ACHTERGROND

De meeste leerlingen vinden politieke geschiedenis abstract. De kennis over de eigen

politieke situatie in hun eigen leefomgeving in de hedendaagse tijd is vaak beperkt.
Ook politieke geschiedenis wordt een stuk concreter wanneer elke leerling een rol
krijgt. Vanuit die rol krijgt het politieke domein wel betekenis en krijgen leerlingen
vaak snel een mening waardoor ze het geheel willen en kunnen begrijpen.

Omdat er in Athene op twee eeuwen tijd vijf bestuursvormen ‘uitgeprobeerd’ worden,

leent dit moment in de wereldgeschiedenis zich erg goed om stil te staan bij mogelijke
bestuursvormen, de voor- en nadelen van elke bestuursvorm en de oorzaken en
aanleidingen die maken dat de ene bestuursvorm evolueert naar een andere.

PRAKTISCH VERLOOP

Regeling en timing:
Als herhaling: 10 min.
Als werkvorm om de belangrijkste politieke ontwikkelingen in Athene van de 7de tot
5de eeuw v.C. aan te brengen: 25 min.

Doel:
Door zich in te leven memoriseren de leerlingen de oorzaken van de belangrijkste
politieke ontwikkelingen in Athene en beseffen ze dat de Atheense democratie zeer
beperkt was.

Regels/instructie:
Elke leerling krijgt een kaartje met een A- en B-kant met een geslacht, leeftijd en een
functie op. Op basis van deze gegevens kunnen de leerlingen volgen of zij al dan niet
politieke macht hebben.
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

FASE 1: kaartje A – evolutie in bestuursvormen

Kaartjes A: Ongeveer 15 procent grootgrondbezitters. Omdat het over de politieke
ontwikkelingen gaat en officieel enkel mannen politieke macht hebben, zijn er geen
kaartjes met vrouwen (belangrijk om hier de aandacht op te vestigen), en een
meerderheid van landbouwers (want landbouwsamenleving).

1. Benoem bij elke van de vier fases de bestuursvorm.

2. Ga na wie de macht heeft.
3. Bevraag nadien waarom delen van de bevolking met deze situatie niet
tevreden blijven.
4. Nadat de leerlingen dit geformuleerd hebben, bevraag je de leerlingen die op
dat moment in Athene politieke macht hebben hoe ze het potentiële gevaar
(opstand) kunnen voorkomen zonder zelf alle macht te verliezen.

Bestuursvorm? Wie heeft de Welke ontwikkeling zorgt voor Overgang

macht? verandering? naar een …
monarchie koning De nakomelingen van de koning zijn niet aristocratie
noodzakelijk de sterkste (heersers) of
bezitten niet de meeste gronden. Andere
grootgrondbezitters willen delen in de
macht.
aristocratie Grootgrond- Na de kolonisatie neemt het aantal timocratie
bezitters handelaars in Athene sterk toe. Hun geld
(= elite, wordt gebruikt om infrastructuur te
grondadel) bouwen en oorlogen te voeren, maar ze
hebben geen inspraak in wat er met hun
geld gebeurt. De geldadel wil delen in de
macht.
(timocratie) Elite (= grond De hervormingen van Solon om zowel tirannie
en geldadel: grondadel als geldadel politieke macht te
handelaars, geven stuiten op onbegrip bij de
bankiers) landbouwers waaraan beloofd werd dat
ze stemrecht kregen. Hoewel de
landbouwers de meerderheid van de
bevolking uitmaken, kunnen ze nooit een
meerderheid van stemmen halen omdat
het aantal stemmen dat je had
afhankelijk was van je rijkdom. Ook
andere maatregelen (afschaffen
schuldslavernij, herverdeling gronden …)
hadden de bedoeling iedereen tevreden
te stellen, maar daardoor was niemand
echt tevreden. Pisistratos behoorde tot
de oude, maar eerder armere grondadel
en grijpt met behulp van een lijfwacht en
huurlingen de macht.
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

tirannie tiran De regeerperiode van Pisistratos is er democratie

één van economische bloei en sociale
rust. Na zijn dood nemen zijn zonen de
macht over en besturen ze enkele jaren
wijs. Na een aanslag op één van de twee
broers wordt de overgebleven broer
strenger. Hij begint relaties aan te gaan
met heersers die onder Perzische invloed
staan. Wanneer hij Athene moet
verlaten om zijn door de Spartanen
gevangengenomen kinderen te bevrijden
grijpt een zekere Cleisthenes de macht.
Het volk ziet het niet meer zitten
afhankelijk te zijn van één heerser. Hij
probeert de sociale rust te herstellen
door een nieuwe bestuursvorm uit te
proberen waarbij elke burger inspraak
heeft.
democratie De burgers -> Toen de Macedonische koning Philippos
aantal eisen Athene veroverde, werd de democratie
(zie afgeschaft en werd Athene opnieuw een
opdrachten monarchie.
kaartjes ‘B’)
Sommige Griekse filosofen geloven dat
een autocratie omwille van slechte
bestuurders steeds evolueert naar een
democratie om vanuit chaos en nood aan
rust en structuur terug te evolueren naar
een autocratie.

Tip: Steek de A-kaartjes met belangrijke functies (koning, grootgrondbezitters,

handelaars en de tiran) achteraan zodat je die gericht kunt uitdelen aan leerlingen
die ‘willen meespelen’ en graag het woord te nemen en voor hun mening uitkomen
in volle groep.
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

FASE 2: kaartje B – De beperkte Atheense democratie

Iedereen gaat op zijn stoel staan. Je overloopt de voorwaarden om in de Atheense
democratie burger te zijn en dus politieke macht te hebben. Wanneer je niet aan de
voorwaarde voldoet, moet je gaan zitten.

• Man (en vrij, geen slaaf)

• 20 jaar of ouder
• Atheense ouders

Slechts enkele leerlingen blijven staan zodat duidelijk is dat de Atheense democratie
erg beperkt is. Hoewel voor het eerst zeker is dat rijkdom of afkomst geen rol
speelde om politieke macht uit te oefenen, is het aantal mensen dat aan politiek
mag doen (en al zeker wie dat daadwerkelijk doet) niet heel veel groter dan in een
aristocratie.

Toelichting:
Bij de B-kant zijn er minder landbouwers omdat Athene in de 5de eeuw een
handelsmacht wordt.

Leg de link met onze eigen democratie. Die is onbeperkt, maar wel onrechtstreeks
(via volksvertegenwoordigers). De Atheense democratie is zeer beperkt maar wel
rechtstreeks. Elke burger mocht het woord nemen en stemmen. Dat zou bij ons
praktische problemen opleveren.

Tekst kaartjes A (zie kopieerblad)

KONING (grondadel, aristocraat) MAN, 42 JAAR
GROOTGRONDBEZITTER MAN, 29 JAAR
GROOTGRONDBEZITTER MAN, 56 JAAR (SOLON)
TIRAN (PEISISTRATOS, meestal grondadel) MAN, 61 JAAR
HANDELAAR MAN, 38 JAAR
AMBACHTSMAN MAN, 26 JAAR
LANDBOUWER MAN, 17 JAAR
LANDBOUWER MAN, 63 JAAR
LANDBOUWER MAN, 49 JAAR
LANDBOUWER MAN, 19 JAAR
LANDBOUWER MAN, 33 JAAR
LANDBOUWER MAN, 52 JAAR
LANDBOUWER MAN, 11 JAAR
LANDBOUWER MAN, 27 JAAR
LANDBOUWER MAN, 34 JAAR
LANDBOUWER MAN, 60 JAAR
LANDBOUWER MAN, 10 JAAR
LANDBOUWER MAN, 20 JAAR
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

LANDBOUWER MAN, 36 JAAR

LANDBOUWER MAN, 41 JAAR
DAGLONER (GEEN VAST WERK) MAN, 29 JAAR
DAGLONER (GEEN VAST WERK) MAN, 30 JAAR
PRIESTER MAN, 22 JAAR
BEDELAAR MAN, 15 JAAR

Tekst kaartjes B (zie kopieerblad)

GROOTGRONDBEZITTER (CLEISTHENES) MAN, 46 JAAR
vrouw van GROOTGRONDBEZITTER VROUW, 26 JAAR
GROOTGRONDBEZITTER MAN, 22 JAAR
HANDELAAR (RIJK, MET ATHEENSE OUDERS) MAN, 20 JAAR
HANDELAAR (RIJK, EGYPTISCHE MOEDER) MAN, 34 JAAR
vrouw van HANDELAAR (RIJK, MET ATHEENSE OUDERS) VROUW, 41 JAAR
AMBACHTSMAN (RIJK, MET ATHEENSE OUDERS) JONGEN, 8 JAAR
vrouw van AMBACHTSMAN (RIJK, PERZISCHE VADER) VROUW, 29 JAAR
AMBACHTSMAN (ARM, ETRUSKISCHE OUDERS) MAN, 41 JAAR
LANDBOUWER (GEHANDICAPTE SOLDAAT) MAN, 23 JAAR
LANDBOUWER (WEDUWENAAR) MAN, 51 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (BEZITTER VAN EIGEN GROND) VROUW, 30 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (WERKT OP GROND VAN RIJKEN) VROUW, 40 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (BEZITTER VAN EIGEN GROND) VROUW, 18 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (BEZITTER VAN EIGEN GROND) VROUW, 28 JAAR
DAGLONER (met atheense ouders) MAN, 18 JAAR
LANDBOUWER (STRATEEG - ADMIRAAL,, PERIKLES) MAN, 36 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (BEZITTER VAN EIGEN GROND) VROUW, 25 JAAR
vrouw van LANDBOUWER (vrouw van soldaat) VROUW, 38 JAAR
PRIESTERES (MET ATHEENSE OUDERS) VROUW, 31 JAAR
PRIESTER (MET ATHEENSE OUDERS) MAN, 58 JAAR
DAGLONER (MET ATHEENSE OUDERS) MAN, 32 JAAR
HANDELAAR (UIT PERZIË) MAN, 27 JAAR
BEDELAAR (MET ATHEENSE OUDERS) MAN, 34 JAAR
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

Extended mixed up piles

DIDACTISCHE ACHTERGROND

Wanneer leerlingen opdrachten maken voor medeleerlingen herhalen ze meteen

twee keer de leerstof. Automatisch bepaalt de klas zelf een haalbaar niveau dat vaak
het op dat moment hoogst haalbare niveau is. Je heb op dat moment zowel de tijd
gericht en eventueel individueel te remediëren als meteen te zien of de leerlingen de
geziene leerstof begrepen hebben.

Bij deze werkvorm zullen leerlingen concrete situaties moeten bedenken bij abstracte
begrippen. Deze situaties bedenken zit op het niveau creëren. Juiste bestuursvormen
bij een situatie plaatsen zit op het niveau analyseren. Deze begrippen en politieke
leerstof inoefenen gebeurt op een hoger niveau in de les dan wat volgens de
eindtermen nodig is. Op die manier volstaat een korte herhaling thuis en gebeurt de
verwerking tijdens de lesuren zelf.

PRAKTISCH VERLOOP

Regeling en timing:
Leerlingen werken gedurende 20 minuten in groepjes van drie.

Doel:
Leerlingen herhalen een moeilijke reeks begrippen en maken ze concreet door er
zich situaties bij voor te stellen. Ze plaatsen verschillende bestuursvormen
chronologisch naast elkaar met aandacht voor de oorzaken die leiden tot nieuwe
politieke ontwikkelingen.

Regels/instructie:
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

Fase 1:
Elke groep plaatst de volgende begrippen bij de jaartallen 700 v.C., 630 v.C., 593 v.C.,
550 v.C., 507 v.C.: monarchie, aristocratie (grondadel), aristocratie (grond- +
geldadel), tirannie, democratie.

Fase 2:
• Elke groep selecteert tien begrippen (uit de begrippenlijst, uit één van de
bestudeerde bronnen of uit de voorbije hoofdstukken) en schrijft ze op
kaartjes.
• Elke groep bedenkt een vijftal situaties die kenmerkend zijn voor één van de
bestuursvormen. Deze situaties worden in maximulm drie zinnen genoteerd
op een kaartje.

Fase 3:
Je geeft de begrippen en situaties willekeurig door. Elke groep plaatst de begrippen
bij de passende bestuursvorm (monarchie, aristocratie, tirannie/dictatuur,
democratie) en legt de begrippen die ze niet kan linken aan een bestuursvorm op
een stapel apart. Nadien legt de groep de situaties bij de juiste bestuursvorm.

Extra:
• Op de situaties en begrippen die kenmerkend zijn voor Rome en niet voor
Athene wordt een ‘R’ geschreven.
• Elke groep neemt een foto van het eindresultaat. Dit kan een hulp zijn bij het
studeren.

Differentiatie:
Als je een vorm van steigerleren toepast, kan deze oefening ook gemaakt worden
door leerlingen die klaar zijn waarbij ze elkaar om beurt een begrip of situatie geven
die ze bij de juiste bestuursvorm moeten plaatsen.

Mogelijke situaties uit Athene (hier in volgorde) om als voorbeelden te gebruiken of

om door de leerlingen op de juiste plek in de grafiek te laten plaatsen (of
chronologisch te laten leggen):

800 v.C.
Zoals zovele andere poleis was Athene een monarchie. Eeuwenlang regeerden
koningen de stad. De laatste koning stierf toen hij Athene verdedigde tegen een
Spartaanse aanval.

700 v.C.
De zoon van de laatste koning van Athene, Codrus, kreeg de titel van koning niet
maar werd ‘archont’ genoemd. Hij heerste alleen, maar slechts voor tien jaar. Na
tien jaar kon zijn functie verlengd worden of aan iemand anders uit de elite gegeven
worden.
EPIC 2 Activerende/extra werkvormen hoofdstuk 5

683 v.C.
De elite, rijke grootgrondbezitters en later ook handelaars, besloten dat er jaarlijks
politici (archonten) verkozen moeten worden onder hen om Athene te besturen. Een
kleine verkozen groep bestuurde de polis.

630 v.C.
De rijken werden steeds rijker en de armen armer. Boeren verloren hun land
waardoor er sociale spanningen en onvrede ontstond bij grote delen van de
bevolking. Een raad van belangrijke politici (negen archonten) moest bij elke wet
advies geven. Op die manier hoopte de elite opstanden te vermijden.

593 v.C.
De elite regeerde Athene en bepaalde wie de macht had. Vele landbouwers die
schuldslaaf waren of te weinig grond hadden, zouden in opstand kunnen komen. De
elite liet Solon een systeem bedenken waarin meer mensen inspraak hadden, maar
de macht wel bij de rijken bleef. Hij verdeelde de bevolking van Athene in vier
klassen. De landbouwers behoorden tot de derde klasse. Zij mochten wel mee
stemmen, maar mochten geen politieke functies uitoefenen of haalden nooit een
meerderheid omdat de rijken meerdere stemmen hadden.

561 v.C.
Solon hervormde wel de politiek, maar niet de economie. De armoede bleef bestaan
waardoor er grote opstanden uitbraken. De boeren kwamen in opstand, maar ook
tussen rijke families was er geweld. Meer dan een jaar lang werd Athene niet
bestuurd.

550 v.C.
Uit een chaos van opstanden en onvrede slaagde Pisistratos erin de rust te
herstellen. Met een lijfwacht en een gehuurd leger greep hij alle macht. Pisitratos
probeerde de economie te doen groeien en de armen te helpen. De elite had het
daar moeilijk mee.

510 v.C.
Hippias en Hipparchus, de zonen van Pisistratos wilden net als hun vader de armen
helpen. Zo ontstond er opnieuw een conflict met de rijken. Toen Hipparchus
vermoord werd, richtten Atheners een standbeeld op voor de tirannendoders. De
elite greep met de hulp van een Spartaans leger de macht en maakten van Athene
weer een aristocratie.

507 v.C.
Athene werd wel terug geregeerd door enkele grootgrondbezitters of rijke
handelaars, maar de strijd tussen de rijke families bleef duren. Iedereen was op zoek
naar sociale en politieke rust. Cleisthenes kreeg het volk achter zich en gaf elke
burger politieke macht. Politici in verschillende vergaderingen en functies werden
geloot uit de bevolking waardoor iedereen enkele keren in zijn leven de polis kon
besturen.
 KONING HANDELAAR
(grondadel, aristocraat)
MAN, 38 JAAR
MAN, 42 JAAR
A A

GROOTGROND- AMBACHTSMAN
BEZITTER MAN, 26 JAAR

A MAN, 29 JAAR A

GROOTGROND- LANDBOUWER
BEZITTER MAN, 17 JAAR

A MAN, 56 JAAR (SOLON) A

TIRAN LANDBOUWER
(PEISISTRATOS, meestal grondadel)
MAN, 63 JAAR
MAN, 61 JAAR
A A
 vrouw van

AMBACHTSMAN LANDBOUWER
(arm, ETRUSKISCHE OUDERS) (WERKT OP GROND VAN RIJKEN)

MAN, 41 JAAR VROUW, 40 JAAR

B B

vrouw van

LANDBOUWER LANDBOUWER
(GEHANDICAPTE SOLDAAT) (BEZITTER VAN EIGEN GROND)

MAN, 23 JAAR VROUW, 18 JAAR

B B

vrouw van

LANDBOUWER LANDBOUWER
(WEDUWENAAR) (BEZITTER VAN EIGEN GROND)

MAN, 51 JAAR VROUW, 28 JAAR

B B

vrouw van

LANDBOUWER DAGLONER
(BEZITTER VAN EIGEN GROND) (met atheense ouders)

VROUW, 30 JAAR MAN, 18 JAAR

B B
 LANDBOUWER LANDBOUWER
MAN, 49 JAAR MAN, 11 JAAR

A A

LANDBOUWER LANDBOUWER
MAN, 19 JAAR MAN, 27 JAAR

A A

LANDBOUWER LANDBOUWER
MAN, 33 JAAR MAN, 34 JAAR

A A

LANDBOUWER LANDBOUWER
MAN, 52 JAAR MAN, 60 JAAR

A A
 GROOTGROND- HANDELAAR
(RIJK, EGYPTISCHE MOEDER)
BEZITTER (CLEISTHENES)
MAN, 34 JAAR
B MAN, 46 JAAR B

vrouw van vrouw van

GROOTGROND- HANDELAAR
(RIJK, MET ATHEENSE OUDERS)
BEZITTER
VROUW, 26 JAAR VROUW, 41 JAAR
B B

GROOTGROND- AMBACHTSMAN
(RIJK, MET ATHEENSE OUDERS)
BEZITTER
JONGEN, 8 JAAR
B MAN, 22 JAAR B

vrouw van

HANDELAAR AMBACHTSMAN
(RIJK, MET ATHEENSE OUDERS) (RIJK, PERZISCHE VADER)

MAN, 20 JAAR VROUW, 29 JAAR

B B
 LANDBOUWER DAGLONER
(GEEN VAST WERK)
MAN, 10 JAAR
MAN, 29 JAAR
A A

LANDBOUWER DAGLONER
(GEEN VAST WERK)
MAN, 20 JAAR
MAN, 30 JAAR
A A

LANDBOUWER PRIESTER
MAN, 36 JAAR MAN, 22 JAAR

A A

LANDBOUWER BEDELAAR
MAN, 41 JAAR MAN, 15 JAAR

A A
 LANDBOUWER PRIESTER
(STRATEEG - ADMIRAAL,, PERIKLES) (MET ATHEENSE OUDERS)

MAN, 36 JAAR MAN, 58 JAAR

B B

vrouw van

LANDBOUWER DAGLONER
(BEZITTER VAN EIGEN GROND) (MET ATHEENSE OUDERS)

VROUW, 25 JAAR MAN, 32 JAAR

B B

vrouw van

LANDBOUWER HANDELAAR
(vrouw van soldaat) (UIT PERZIË)

VROUW, 38 JAAR MAN, 27 JAAR

B B

PRIESTERES BEDELAAR
(MET ATHEENSE OUDERS) (MET ATHEENSE OUDERS)

VROUW, 31 JAAR MAN, 34 JAAR

B B