Chæång 1.

Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 1

Chæång 1

HÃÛ THÄÚNG SÄÚ ÂÃÚM VAÌ KHAÏI NIÃÛM VÃÖ MAÎ

1.1. HÃÛ THÄÚNG SÄÚ ÂÃÚM
1.1.1. Hãû âãúm
1.1.1.1. Khaïi niãûm
Hãû âãúm laì táûp håüp caïc phæång phaïp goüi vaì biãøu diãùn caïc con säú
bàòng caïc kê hiãûu coï giaï trë säú læåüng xaïc âënh goüi laì chæî säú.
1.1.1.2. Phán loaûi
Chia laìm hai loaûi:
a. Hãû âãúm theo vë trê:
Laì hãû âãúm maì trong âoï giaï trë säú læåüng cuía chæî säú coìn phuû thuäüc
vaìo vë trê cuía noï âæïïng trong con säú.
Vê duû: 1991 (Hãû tháûp phán)
1111 (Hãû nhë phán)
b. Hãû âãúm khäng theo vë trê:
Laì hãû âãúm maì trong âoï giaï trë säú læåüng cuía chæî säú khäng phuû thuäüc
vaìo vë trê cuía noï tæång æïng (âæïng) trong con säú.
Vê duû: Hãû âãúm La maî I, II, III . . . . .
1.1.2. Cå säú cuía hãû âãúm
Mäüt säú A báút kyì coï thãø biãøu diãùn bàòng daîy sau:
A= am-1am-2. . . . .a0a-1 . . . . . . . . .a-n

Trong âoï: ai ( i = − n ÷ m − 1 ) laì caïc chæî säú; i: caïc haìng säú, i nhoí:
haìng treí, i låïn: haìng giaì.
Giaï trë säú læåüng cuía caïc chæî säú ai seî nháûn mäüt giaï trë naìo âoï cuía con
säú N sao cho thoía maîn báút âàóng thæïc sau:
0 ≤ ai ≤ N −1
Vaì ai nguyãn, thç N âæåüc goüi laì cå säú cuía hãû âãúm.
Baìi giaíng Kyî Thuáût Säú Trang 2

Vê duû: N =10 ⇒ ai = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
N =8 ⇒ ai = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
N =16 ⇒ ai = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C,D, E, F.
N =2 ⇒ ai = 0, 1.
Khi âaî xuáút hiãûn cå säú N, ta coï thãø biãøu diãùn säú A dæåïi daûng mäüt âa
thæïc theo cå säú N, kyï hiãûu laì A(N) :

A(N) = am-1 .Nm-1 + am-2 .Nm-2 +. . ..+ a0 .N0 + a-1 .N-1 + . . + a-n .N-n

Hay:
m −1
A (N) = ∑ a i N i
i =−n

Våïi N=10:
A(10) = am-1 .10m-1 + am-1 .10m-1 +. . . . .+ a0 .100 +. . .+ a-n .10-n
Vê duû: 1999,999 =1.103 +9.102 +9.101 +9.10-1 +9.10-2 +9.10-3

Våïi N=2:
A(2) =am-1.2m-1 + . . .+a-n2-n
Vê duû: 1111.110 = 1.23 +1.22 + 1.21 + 1.20 + 1.2-1 + 1.2-2 + 0.2-3

Våïi N=16:
A(16) = am-1.16m-1 + am-216m-2 +. . .+ a0.160 +..+a-116-1 +. . .+ a-n16-n
Vê duû: 3FFH = 3.162 + 15.161 + 15.160

1.1.3. Âäøi cå säú

1.1.3.1. Âäøi tæì cå säú d sang cå säú 10
Vãö phæång phaïp, ngæåìi ta khai triãøn con säú trong cå säú d dæåïi daûng
âa thæïc theo cå säú cuía noï.
Vê duû: A(2) = 1101, âäøi sang tháûp phán laì:
1101(2) = 1.23 + 1.22 + 0.21 + 1.20 =13(10)
1.1.3.2. Âäøi cå säú 10 sang cå säú d
Vãö nguyãn tàõc, ngæåìi ta láúy con säú trong cå säú chia liãn tiãúp cho cå
säú d âãún khi thæång säú bàòng khäng thç thäi.
Chæång 1. Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 3

Vê duû:

13 2
1 6 2 1023 16
0 3 2 15 63 16
1 1 2 15 3 16
1 0 3 0

A(10)=13 → A(2)=1101 A(10)=1023 → A(16)=3FFH

Kãút luáûn: Goüi d1, d2, . . . . ..,dn láön læåüt laì dæ säú cuía pheïp chia säú tháûp
phán cho cå säú d láön thæï 1, 2, 3, 4, . . . . ., n thç kãút quaí seî laì dndn-1dn-2
.. d1, nghéa laì dæ säú sau cuìng laì bêt coï troüng säú cao nháút (MSB), coìn
dæ säú âáöu tiãn laì bêt coï troüng säú nhoí nháút (LSB).

1.2. HÃÛ ÂÃÚM NHË PHÁN VAÌ KHAÏI NIÃÛM VÃÖ MAÎ
1.2.1. Hãû âãúm nhë phán
1.2.1.1. Khaïi niãûm
Hãû âãúm nhë phán coìn goüi laì hãû âãúm cå säú 2 laì hãû âãúm maì trong âoï
ngæåìi ta chè sæí duûng hai kê hiãûu 0 vaì 1 âãø biãøu diãùn táút caí caïc säú. Hai
kyï hiãûu âoï goüi chung laì bit hoàûc digit vaì noï âàûc træng cho maûch âiãûn
tæí coï hai traûng thaïi äøn âënh hay coìn goüi laì 2 traûng thaïi bãön FLIP-
FLOP (kyï hiãûu laì FF).
Mäüt nhoïm 4 bêt goüi laì nibble.
Mäüt nhoïm 8 bêt goüi laì byte.
Nhoïm nhiãöu bytes goüi laì tæì (word).
Xeït säú nhë phán 4 bêt: a3 a2a1a0. Biãøu diãùn dæåïi daûng âa thæïc theo cå
säú cuía noï laì:
a3 a2a1a0 = a3.23 + a2 . 22 + a1.21 + a0.20
Trong âoï:
- 20, 21, 22, 23 (hay 1, 2, 4, 8) âæåüc goüi laì caïc troüng säú.
- a0 âæåüc goüi laì bit coï troüng säú nhoí nháút, hay coìn goüi bit coï yï
nghéa nhoí nháút (LSB: Least Significant Bit) .
Baìi giaíng Kyî Thuáût Säú Trang 4

- a3 âæåüc goüi laì bit coï troüng säú låïn nháút, hay coìn goüi laì bêt coï yï
nghéa låïn nháút (MSB: Most Significant Bit).

Nhæ váûy, våïi säú nhë phán 4 bit a3 a2a1a0 maì trong âoï mäùi chæî säú ai
chè nháûn âæåüc hai giaï trë {0,1}, luïc âoï ta coï 24 = 16 täø håüp nhë phán.

Säú tháûp phán a3 a2a1a0 Säú tháûp luûc phán

0 0000 0
1 0001 1
2 0010 2
3 0011 3
4 0100 4
5 0101 5
6 0110 6
7 0111 7
8 1000 8
9 1001 9
10 1010 A
11 1011 B
12 1100 C
13 1101 D
14 1110 E
15 1111 F

Chuï yï: Khi biãøu diãùn säú nhë phán nhiãöu bit trãn maïy tênh thç thæåìng
âãø traïnh sai soït, ngæåìi ta thæåìng biãøu diãùn thäng qua säú tháûp phán
hoàûc tháûp luûc phán, baït phán.
Vê duû:
1 3 7 3 7 6
1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 0
B E F E

Coï thãø biãøu diãùn : 137376( 8 ) hoàûc 0BEFE(H).

Chæång 1. Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 5

1.2.1.2. Caïc pheïp tênh trãn säú nhë phán

a. Pheïp cäüng
Âãø cäüng hai säú nhë phán, ngæåìi ta dæûa trãn qui tàõc cäüng nhæ sau:
0 + 0 = 0 nhåï 0
0 + 1 = 1 nhåï 0
1 + 0 = 1 nhåï 0
1 + 1 = 0 nhåï 1
Vê duû: 3 → 0011
+ +
2 → 0010
5 → 0101
b. Pheïp træì
0 - 0 = 0 mæåün 0
0 - 1 = 1 mæån 1
1 - 0 = 1 mæåün 0
1 - 1 = 0 mæåün 0
Vê duû: 7 → 0111
- -
5 → 0101
2 1 0
2 → 0010 = 1.2 + 0.2 + 1.2 = 2

c. Pheïp nhán
0.0 = 0
0.1 = 0
1.0 = 0
1.1 = 1
Vê duû: 7 → 0111
x x
5 → 0101
35 0111
0000
0111
0000
0100011 = 1.25 + 1.21 + 1.20 = 35
Baìi giaíng Kyî Thuáût Säú Trang 6

d. Pheïp chia
0: 0 = 0
1: 1 = 1
Vê duû: 10 5 →
1010 101
2 101 10 = 2
00
0
ÆÏng duûng thanh ghi dëch thæûc hiãûn pheïp toaïn nhán hai, chia hai:
Dëch traïi (nhán hai) 0 0 0 0 0 0 1 1 1 Thanh ghi ban âáöu

0 0 0 0 0 1 1 1 0
Dëch phaíi (chia hai)
Thanh ghi sau khi nhán 2
0 0 0 0 0 0 1 1 dæ 1

Thanh ghi sau khi chia 2

1.2.2. Khaïi niãûm vãö maî
1.2.2.1. Âaûi cæång
Trong âåìi säúng haìng ngaìy, con ngæåìi giao tiãúp våïi nhau thäng qua
mäüt hãû thäúng ngän ngæî qui æåïc, nhæng trong maïy tênh chè xæí lyï caïc dæî
liãûu nhë phán. Do âoï, mäüt váún âãö âàût ra laì laìm thãú naìo taûo ra mäüt giao
diãûn dãù daìng giæîa ngæåìi vaì maïy tênh, nghéa laì maïy tênh thæûc hiãûn âæåüc
nhæîng baìi toaïn do con ngæåìi âàût ra.
Âãø thæûc hiãûn âiãöu âoï, ngæåìi ta âàût ra váún âãö vãö maî hoïa dæî liãûu. Nhæ
váûy, maî hoïa laì quaï trçnh biãún âäøi nhæîng kyï hiãûu quen thuäüc cuía con
ngæåìi sang nhæîng kyï hiãûu quen thuäüc våïi maïy tênh.
Caïc lénh væûc maî hoïa gäöm :
- Säú tháûp phán
- Kyï tæû
- Táûp lãûnh
- Tiãúng noïi
- Hçnh aính
- ..v..v..
Chæång 1. Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 7

1.2.2.2. Maî hoïa säú tháûp phán

a. Khaïi niãûm
Trong thæûc tãú âãø maî hoïa säú tháûp phán, ngæåìi ta sæí duûng caïc säú nhë
phán 4 bit.
Vê duû: 0 0000 ; 5 0101
1 0001 ; 6 0110
2 0010 ; 7 0101
3 0011 ; 8 1000
4 0100 ; 9 1001
Viãûc sæí duûng caïc säú nhë phán âãø maî hoïa caïc säú tháûp phán goüi laì caïc
säú BCD (Binary Code Decimal: Säú tháûp phán âæåüc maî hoïa bàòìng säú
nhë phán).
b. Phán loaûi
Khi sæí duûng säú nhë phán 4 bit âãø maî hoïa caïc säú tháûp phán tæång æïng
våïi 24 = 16 täø håüp maî nhë phán phán biãût.
Do viãûc choün 10 täø håüp trong 16 täø håüp âãø maî hoïa caïc kyï hiãûu tháûp
phán tæì 0 âãún 9 maì trong thæûc tãú xuáút hiãûn nhiãöu loaûi maî BCD khaïc
nhau.
Màûc duì täön taûi nhiãöu loaûi maî BCD khaïc nhau, nhæng trong thæûc tãú
ngæåìi ta chia laìm hai loaûi chênh: BCD coï troüng säú vaì BCD khäng coï
troüng säú.

b1. Maî BCD coï troüng säú: gäöm coï maî BCD tæû nhiãn, maî BCD säú hoüc.
Maî BCD tæû nhiãn âoï laì loaûi maî maì trong âoï caïc troüng säú thæåìng
âæåüc sàõp xãúp theo thæï tæû tàng dáön.
Vê duû: Maî BCD 8421 , maî BCD 5421
Maî BCD säú hoüc laì loaûi maî maì trong âoï coï täøng caïc troüng säú luän
luän bàòng 9.
Vê duû: Loaûi maî: BCD 2421, BCD 5121, BCD 8 4-2-1
Suy ra maî BCD säú hoüc coï âàûc træng: Âãø tçm tæì maî tháûp phán cuía
mäüt säú tháûp phán naìo âoï ta láúy buì (âaío) tæì maî nhë phán cuía säú buì 9
tæång æïng.
Baìi giaíng Kyî Thuáût Säú Trang 8

Vê duû: 3 → 0011
Maì säú 6 laì buì 9 cuía 3:
6 → 1100
Láúy nghëch âaío ta coï: 0011 = 3
Váûy, âàûc træng cuía maî BCD säú hoüc laì coï tênh cháút âäúi xæïng qua mäüt
âæåìng trung gian.

b2. Maî BCD khäng coï troüng säú: laì loaûi maî khäng cho pheïp phán têch
thaình âa thæïc theo cå säú cuía noï.
Vê duû: Maî Gray, Maî Gray thæìa 3.
Âàûc træng cuía maî Gray laì loaûi bäü maî maì trong âoï hai tæì maî nhë
phán âæïng kãú tiãúp nhau bao giåì cuîng chè khaïc nhau 1 bit.
Vê duû: Maî Gray: 2 → 0011 Coìn âäúi våïi maî BCD 8421:
3 → 0010 3 → 0011
4 → 0110 4 → 0100

Caïc baíng dæåïi âáy trçnh baìy mäüt säú loaûi maî thäng duûng:

Baíng 1: Caïc maî BCD tæû nhiãn.

BCD 8421 BCD 5421 BCD quaï 3 Säú tháûp

a3 a2 a1 a0 b3 b2 b1 b0 c3 c2 c1 c0 phán
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0
0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1
0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 2
0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 3
0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 1 1 4
0 1 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 5
0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 6
0 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 7
1 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 8
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 9
Chæång 1. Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 9

Baíng 2: Caïc maî BCD säú hoüc

BCD 2421 BCD 5121 BCD 84-2-1 Säú tháûp
a3 a2 a1 a0 b3 B2 b1 b0 c3 c2 c1 c0 phán
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1
0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 2
0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 3
0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 4
1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 5
1 1 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 6
1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 7
1 1 1 0 1 1 1 0 1 0 0 0 8
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 9
Baíng 3: BCD tæû nhiãn vaì maî Gray.
BCD 8421 BCD quaï 3 Maî Gray Gray quaï 3 Säú tháûp
a3 a2 a1 a0 c3 c2 c1 c0 G3 G2 G1 G0 g3 g2 g1 g0 phán
0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0
0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1
0 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 2
0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 3
0 1 0 0 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 0 0 4
0 1 0 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 5
0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 6
0 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 1 7
1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 8
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 1 0 9
Chuï yï: Maî Gray âæåüc suy ra tæì maî BCD 8421 bàòng caïch: caïc bit 0,1
âæïng sau bit 0 (åí maî BCD 8421) khi chuyãøn sang maî Gray thç âæåüc
giæî nguyãn, coìn caïc bit 0,1 âæïng sau bit 1 (åí maî BCD 8421) khi
chuyãøn sang maî Gray thç âæåüc âäøi ngæåüc laûi, nghéa laì tæì bit 1 thaình
bit 0 vaì bit 0 thaình bit 1.
Baìi giaíng Kyî Thuáût Säú Trang 10

1.2.2.3. Maûch nháûn daûng säú BCD 8421 :

a3 y
Maûch nháûn
a2 daûng säú BCD
a1

+ y = 1 → a3 a2 a1 a0 khäng phaíi säú BCD 8421

+ y = 0 → a3 a2 a1 a0 laì säú BCD 8421
Suy ra âãø nháûn daûng mäüt säú nhë phán 4 bit khäng phaíi laì mäüt säú
BCD 8421 thç ngoî ra y = 1, nghéa laì: bit a3 luän luän bàòng 1 vaì bit a1
hoàûc a2 bàòng 1.
Phæång trçnh logic : y = a3 (a1 + a2 ) = a3a1 + a3 a2
Så âäö logic:
a1

a2
y
a3

Do viãûc xuáút hiãûn säú BCD nãn coï hai caïch nháûp dæî liãûu vaìo maïy
tênh: nháûp säú nhë phán, nháûp bàòng maî BCD.
Âãø nháûp säú BCD tháûp phán hai chæî säú thç maïy tênh chia säú tháûp
phán thaình caïc âãöcaïc vaì mäùi âãöcaïc âæåüc biãøu diãùn bàòng säú BCD
tæång æïng.
Vê duû: 11 (tháûp phán) coï thãø âæåüc nháûp vaìo maïy tênh theo 2 caïch:
- Säú nhë phán: 1011
- Maî BCD : 0001 0001
1.2.2.4. Caïc pheïp tênh trãn säú BCD
a. Pheïp cäüng
Säú tháûp phán laì 128 thç:
- Säú nhë phán laì: 10000000
- Säú BCD laì: 0001 0010 1000
Do säú BCD chè coï tæì 0 âãún 9 nãn âäúi våïi nhæîng säú tháûp phán låïn
hån, noï chia säú tháûp phán thaình nhiãöu âãöcaïc, mäùi âãöcaïc âæåüc biãøu
diãùn bàòng säú BCD tæång æïng.
Chæång 1. Hãû thäúng säú âãúm vaì khaïi niãûm vãö maî Trang 11

5 → 0101 7 → 0111
+ + + +
3 → 0011
0011 5 → 0101
8 1000 12 +
1100
Säú hiãûu chènh 0110
0001 0010
1 2
b. Pheïp træì
A-B =A+ B
7 → 0111 0111
- - +
5 → 0101 1010 Buì 1 cuía 5
2 0010 10001
+
1
Buì 2 cuía 5
0010

Buì 1 laì bit 0 thaình 1, bit 1 thaình 0.

Buì 2 laì buì 1 cäüng thãm 1.
Xeït caïc træåìng håüp måí räüng:
- Thæûc hiãûn træì 2 säú BCD 1 âãöcaïc maì säú bë træì nhoí hån säú træì.
- Måí räüng cho cäüng vaì træì 2 säú BCD nhiãöu âãöcaïc.