See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/337811576

Εθνογραφικό ντοκιμαντέρ: μεταξύ επιστήμης και καλλιτεχνικής δημιουργίας

[Συνεντευξη Huffington Post Greece]

Article · November 2019

CITATIONS READS
0 75

1 author:

Christos Varvantakis
Goldsmiths, University of London
51 PUBLICATIONS   93 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Visual Anthropology, Visual Culture, Anthropology, Greek Crisis, Mediterranean Anthropology, Social Anthropology, Politics, Political Imagination View project

The ERC Connectors Study View project

All content following this page was uploaded by Christos Varvantakis on 07 December 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Χρήστος Βαρβαντάκης: Το
Ethnofest εστιάζει στην
παραγωγή ντοκιµαντέρ µεταξύ
επιστήµης - καλλιτεχνικής
δηµιουργίας

Πού αναφέρεται ο εθνογραφικός

κινηµατογράφος και τι είναι η
οπτική ανθρωπολογία; Ο υπεύθυνος
προγράµµατος του φεστιβάλ εξηγεί
στη HuffPost Greece.

Χρήστος Βαρβαντάκης
Ο Δρ. Χρήστος Βαρβαντάκης, κοινωνικός ανθρωπολόγος και
υπεύθυνος προγράµµατος του Ethnofest.

«Στην πραγµατικότητα ο όρος εθνογραφικό ντοκιµαντέρ είναι πολύ πιο

διευρυµένος και ανοιχτός, αγκαλιάζοντας πολλές διαφορετικές οπτικές
και προσεγγίσεις», λέει στην HuffPost Greece ο δρ. Χρήστος
Βαρβαντάκης, κοινωνικός ανθρωπολόγος και υπεύθυνος
προγράµµατος του Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηµατογράφου της
Αθήνας - Ethnofest.

Το φεστιβάλ εµφανίστηκε αρχικά το 2008 ως µέρος µιας άλλης δράσης

και από το 2010 που αυτονοµήθηκε, διοργανώνεται κάθε Νοέµβριο
στην Αθήνα και προβάλλει µικρού, µεσαίου και µεγάλου µήκους
ντοκιµαντέρ ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος που προέρχονται από όλο
τον κόσµο µε την επιλογή τους να προκύπτει µετά από συζητήσεις και
έρευνα επιστηµόνων του κλάδου της οπτικής ανθρωπολογίας, αλλά και
άλλων πεδίων. Το αθηναϊκό κοινό στήριξε γρήγορα αυτό το νέο - για
την πόλη - εγχείρηµα και µέσα από τις προβολές, τα εργαστήρια και τις
παράλληλες δράσεις, ανακάλυψε µια πρωτοπόρο προσέγγιση του είδους
του ντοκιµαντέρ. «Η γενναιοδωρία των διοργανωτών, αλλά και η
εµπιστοσύνη σε µια ιδέα κάπως “άγνωστη” είναι κάτι που δεν θα
ξεχάσουµε ποτέ», αναφέρει ο υπεύθυνος προγράµµατος του φεστιβάλ.

Φέτος, το Ethnofest γιορτάζει δέκα χρόνια από την πρώτη διοργάνωση

και παρουσιάζει στο κοινό ένα µεγαλύτερο και πιο ποικίλο πρόγραµµα
ταινιών. Η διάρκεια διεξαγωγής αυξάνεται και οι δραστηριότητες
εµπλουτίζονται. Οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε
επαφή µε άλλες µορφές τέχνης, οι φοιτητές να γνωρίσουν τον
κινηµατογράφο ως εργαλείο έρευνας και µαζί µε επιστήµονες, να
διερευνήσουν τις τοπικές εκφάνσεις του “εξευγενισµού” στην Ευρώπη
και τον υπόλοιπο κόσµο, µέσα από την φετινή θεµατική ενότητα
«Εξευγενισµός υπό αµφισβήτηση σε καιρούς αλλαγών: από την
κοινωνική οικονοµία στην επιθετική αστική ανάπτυξη». Τέλος, οι
παρευρισκόµενοι θα παρακολουθήσουν ταινίες νέων δηµιουργών.

Ο κ. Βαρβαντάκης µιλά για τον εθνογραφικό κινηµατογράφο και την

ιδιαιτερότητα του εθνογραφικού ντοκιµαντέρ, την πορεία του Ethnofest
ανά τα χρόνια, τον κλάδο της οπτικής ανθρωπολογίας και για τα όσα θα
παρακολουθήσουµε στην επετειακή έκδοση.

Τι είναι ο εθνογραφικός κινηµατογράφος και ποια τα κύρια

χαρακτηριστικά ενός εθνογραφικού ντοκιµαντέρ;

Ο εθνογραφικός κινηµατογράφος αναφέρεται πρωτίστως στον

κινηµατογράφο που παράγουν κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ως (µέρος
της) εθνογραφικής έρευνάς τους. Ιστορικά, ο προσδιορισµός είχε
αυστηρά ακαδηµαϊκά κριτήρια και οι απαρχές του, όπως και η ‘νεανική
του ηλικία’, µέχρι τα µέσα-τέλη του 20ου αιώνα, σε µεγάλο βαθµό
βασιζόντουσαν σε απλοϊκές κατανοήσεις της ‘καταγραφής της
πραγµατικότητας’ - χωρίς ιδιαίτερες κριτικές, αναλυτικές ή
αναστοχαστικές βλέψεις. Τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση αυτή
έχει σαφώς ανατραπεί, ως αποτέλεσµα και ευρύτερων διαδικασιών
κριτικού αναστοχασµού στις κοινωνικές επιστήµες (όπως για
παράδειγµα, φεµινιστική και µετα-αποικιοκρατική θεωρία). Ο όρος έχει
σαφέστατα διευρυνθεί, όπως άλλωστε και η ίδια η παραγωγή
εθνογραφικού φιλµ, η οποία συνδέεται και µε την εµφάνιση, κυρίως από
τις αρχές του 21ου µεταπτυχιακών τµηµάτων εκπαίδευσης στο
εθνογραφικό φιλµ, µε τη δυνατότητα χρήσης πιο προσβάσιµων
(οικονοµικά και τεχνικά) τεχνολογιών παραγωγής κινηµατογράφου.
Φυσικά, η αύξηση αυτή είναι συντονισµένη µε την εποχή µας, στην
οποία η εικόνα έχει έναν όλο και πιο κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη
επικοινωνία. Ενώ σε µεγάλο βαθµό θεσµικά το εθνογραφικό
ντοκιµαντέρ συνεχίζει να ορίζεται από την συµµετοχή κοινωνικών
επιστηµόνων και τη διεξαγωγή εθνογραφικής έρευνας στην παραγωγή
του ντοκιµαντέρ, στην πραγµατικότητα ο όρος είναι πολύ πιο
διευρυµένος και ανοιχτός, αγκαλιάζοντας πολλές διαφορετικές οπτικές
και προσεγγίσεις.

Συχνά, τα τελευταία χρόνια δηµιουργοί ντοκιµαντέρ αποκαλούν το έργο

τους εθνογραφικό ή αναφέρουν ότι έχει εθνογραφικά στοιχεία, για
διάφορους λόγους: για παράδειγµα προκειµένου να διαφοροποιήσουν
το έργο τους από την γενική κατηγορία του ντοκιµαντέρ ή προκειµένου
να προσδώσουν στο έργο τους ένα χαρακτηρισµό που θα αποδίδει µια
πιο ‘ανθρώπινη’, ‘ευαίσθητη’ µατιά ή ακόµα και ένα επιστηµονικό
κύρος. Είναι τροµερά ενδιαφέρουσα (αλλά και τεράστια) συζήτηση
αυτή, οι λόγοι δηλαδή για τους οποίους συµβαίνει κάτι τέτοιο. Αλλά σε
κάθε περίπτωση είναι και ενδεικτικό της ‘ανόδου’ ή της
αναγνωρισιµότητας του είδους του εθνογραφικού κινηµατογράφου από
κοινό και δηµιουργούς. Αντί ορισµού, αν θέλουµε να σκεφτούµε κάποια
κεντρικά χαρακτηριστικά του εθνογραφικού ντοκιµαντέρ, τότε
µπορούµε να σκεφτούµε παράγοντες όπως ο χρόνος (που η
σκηνοθέτιδα περνάει µε αυτές που κινηµατογραφεί), η ηθική της στάσης
της δηµιουργού απέναντι στις συνοµιλήτριες της, η οικειότητα που έχει
µε αυτές που κινηµατογραφεί και συνοµιλεί, όπως και η ειλικρίνεια στον
τρόπο µε τον οποίο επιλέγει να αναπαραστήσει αυτές που
κινηµατογραφεί - ειλικρίνεια σε σχέση µε τις δικές της οπτικές, απόψεις
και συναισθήµατα.

Το Ethnofest µετρά δέκα χρόνια από την ίδρυσή του. Πώς προέκυψε
η ιδέα δηµιουργίας του φεστιβάλ και πώς αξιολογείτε την µέχρι τώρα
πορεία του;

Το φεστιβάλ ξεκίνησε το 2010 από τον Κωνσταντίνο Αϊβαλιώτη και τον

Νικόλα Σφακιανάκη µε στόχο να ανοίξει ένα διάλογο για τη θέση και τις
δυνατότητες του ιδιαίτερου αυτού κινηµατογραφικού φαινοµένου, τη
σχέση ανθρωπολογίας και εικόνας αλλά και του επίσης άγνωστου
κλάδου της οπτικής ανθρωπολογίας. Είναι αλήθεια ότι όταν ξεκίνησε
προκάλεσε µια µικρή αµηχανία. Επισκέπτες περίµεναν να δουν µόνο
ταινίες µε “εξωτικές φυλές” και όχι ταινίες που δεν τις αναγνώριζαν ως
εθνογραφικές αλλά αυτό είναι ένα από τα πολλά θετικά που αυτός ο
θεσµός έχει φέρει.

Για την ιστορία να αναφέρουµε ότι η ουσιαστική αρχή του φεστιβάλ

πάει λίγο πιο πίσω, το 2008, όταν σε συνεργασία µε το Φεστιβάλ
Πλατφόρµα Βίντεο (η οµάδα που διοργανώνει πλέον το πετυχηµένο
φεστιβάλ Animasyros), οργανώσαµε για πρώτη φορά ένα ειδικό
αφιέρωµα σε Φοιτητικές Εθνογραφικές Ταινίες. Αυτή αποτέλεσε την
πρώτη µας επαφή µε το κοινό και η γενναιοδωρία των διοργανωτών,
αλλά και η εµπιστοσύνη σε µια ιδέα κάπως “άγνωστη” είναι κάτι που
δεν θα ξεχάσουµε ποτέ.

Υπήρξαν προκλήσεις στην διαµόρφωση του περιεχοµένου του

Ethnofest και την επικοινωνία του ανά τα χρόνια; Δεδοµένου ότι
ήταν κάτι καινούργιο για το αθηναϊκό κοινό…

Η ιδιαιτερότητα αυτού του φεστιβάλ είναι ότι επικεντρώνεται σε ένα

πολύ συγκεκριµένο µέρος της παραγωγής του ντοκιµαντέρ, το οποίο
συνήθως βρίσκεται µεταξύ του επιστηµονικού έργου και της
κινηµατογραφικής/καλλιτεχνικής δηµιουργίας και συνεπώς δεν έχει,
συνήθως, την προοπτική να φτάσει σε µεγαλύτερες πλατφόρµες
προβολής ή να βρει κανονική διανοµή - και η διαχείριση τέτοιου υλικού
από ένα φεστιβάλ αποτελεί οπωσδήποτε µια τεράστια πρόκληση. Εµείς,
από την αρχή της εµπλοκής µας µε το είδος και µε το φεστιβάλ ως
πλατφόρµας προβολής του, πιστέψαµε και πιστεύουµε ότι το είδος
αυτό, παρ’ ότι ίσως εξειδικευµένο, αφορά ένα πολύ µεγαλύτερο κοινό
από αυτό στο οποίο συνήθως φτάνει και έτσι καταβάλαµε κάθε
προσπάθεια για να δηµιουργήσουµε (σταδιακά) τις συνθήκες να φτάσει
ο κινηµατογράφος αυτός σε περισσότερο κόσµο. Είµαστε πολύ
χαρούµενοι που βλέπουµε ότι υπάρχει όλο και µεγαλύτερη
ανταπόκριση, καθώς το αθηναϊκό κοινό έχει αγκαλιάσει το φεστιβάλ.
Παραµένει φυσικά η τεράστια πρόκληση της οικονοµικής διαχείρισης
και βιωσιµότητας του φεστιβάλ, κάτι που αντιµετωπίζουν τα
περισσότερα φεστιβάλ, όπως και άλλοι φορείς γνώσης και πολιτισµού,
ιδιαίτερα στην παρούσα συγκυρία.

Ο εθνογραφικός κινηµατογράφος, ακαδηµαϊκά τουλάχιστον,

θεωρείται µέρος του ευρύτερου ‘κλάδου’ της οπτικής
ανθρωπολογίας

Θα µπορούσατε να µας δώσετε έναν ορισµό της οπτικής

ανθρωπολογίας; Πώς επηρέασε η τεχνολογία την εξέλιξή της;

Ο όρος ‘οπτική ανθρωπολογία’ αναφέρεται στο κοµµάτι αυτό της

κοινωνικής ανθρωπολογίας το οποίο καταπιάνεται µε την µελέτη του
οπτικού πολιτισµού ή /και την εν γένει µελέτη του πολιτισµού µε οπτικά
µέσα. Αυτά τα δύο συχνά (αλλά όχι απαραίτητα) συνυπάρχουν. Για
παράδειγµα, κάποιες φορές, προκειµένου να ‘µιλήσει’ κανείς για
κάποιες (πχ. ορατές) όψεις του ανθρώπινου πολιτισµού, είναι ίσως
προτιµότερο να το κάνει µέσω της εικόνας, παρά µέσω του γραπτού
λόγου - ή έστω µέσω ενός συνδυασµού των δύο. Ο εθνογραφικός
κινηµατογράφος, ακαδηµαϊκά τουλάχιστον, θεωρείται µέρος του
ευρύτερου ‘κλάδου’ της οπτικής ανθρωπολογίας (αν και όπως είπα
πριν, τα τελευταία χρόνια τουλάχιστον το είδος έχει οπωσδήποτε
διευρυνθεί και ξεφύγει από τα στενά αυτά όρια). Οπωσδήποτε, η
τεχνολογία έχει επηρεάσει τον χώρο της οπτικής ανθρωπολογίας µε
πολλούς και διάφορους τρόπους, και φυσικά διαχρονικά . Αν σκεφτεί
κανείς λοιπόν ως παράδειγµα το εθνογραφικό φιλµ καταλαβαίνει κανείς
πως αλλαγές στην τεχνολογία, που έχουν ασφαλώς επηρεάσει
γενικότερα την παραγωγή οπτικοακουστικών έργων, το έχουν ιστορικά
επηρεάσει και συνεχίζουν να επηρεάζουν και να αλλάζουν το ιδίωµα
αυτό. Παλαιότερα, αλλαγές στις τεχνολογίες παραγωγής φιλµ (όπως για
παράδειγµα οι ελαφριές κάµερες 16mm ή το βίντεο) έχουν επίσης
επηρεάσει το είδος, όπως ασφαλώς και γενικότερα το ντοκιµαντέρ.

Η διαθέσιµη τεχνολογία αποτελεί έναν από τους παράγοντες και τους

πόρους (µαζί µε κοινωνικούς, οικονοµικούς, εκπαιδευτικούς κλπ), τους
οποίους θα χρησιµοποιήσει η δηµιουργός διαλεκτικά µε τις ανάγκες της
ιστορίας που θέλει να αφηγηθεί και µε το κοινό στο οποίο στοχεύει να
φτάσει το έργο της. Ασφαλώς, µε τις ψηφιακές τεχνολογίες έχει
απλοποιηθεί και έχει γίνει σηµαντικά πιο φθηνή η παραγωγή και των
εθνογραφικών ταινιών, οπότε και έχει αντίστοιχα αυξηθεί τόσο η
παραγωγή όσο και οι τρόποι για να φτάσει ένα έργο στο κοινό.

Παράλληλα, νέες τεχνολογίες έχουν επιτρέψει πειραµατισµούς τόσο µε

τη φόρµα του φιλµ όσο και µε τις πλατφόρµες προβολής/παρουσίασης
του, οδηγώντας για παράδειγµα σε πολύ ενδιαφέροντα παραδείγµατα
συµµετοχικών παραγωγών και προβολών ταινιών. Ένα καλό
παράδειγµα αυτής της τάσης είναι η ταινία “Οι Εξεγέρσεις του
Μάριµπορ: Ένα Ζωντανό, Συµµετοχικό Ντοκιµαντέρ”, που
προβάλαµε το 2017, και στην οποία το κοινό καλούνταν να αποφασίσει
µέσα από συζητήσεις την κατεύθυνση που θα πάρει η ταινία.

Ethnofest
Heartbound, Henrik Bohn Ipsen

Τι θα παρακολουθήσουν οι θεατές στην 10η, επετειακή έκδοση;

Η δέκατη έκδοση του φεστιβάλ είναι η πιο πλούσια στην ιστορία µας,
και διέπεται από ένα εορταστικό και αναστοχαστικό πνεύµα. Το φετινό
θα είναι το µεγαλύτερο φεστιβάλ στην ιστορία µας - καθώς φέτος
δοκιµάζουµε για πρώτη φορά τη διάρκεια µιας ολόκληρης εβδοµάδας
και έχουµε φυσικά αντίστοιχα εµπλουτίσει το πρόγραµµα µας για να
περιλάβει όλες αυτές τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ταινίες που
θεωρήσαµε ότι δεν µπορούν να αποκλειστούν. Οι τρεις βασικές ενότητες
του προγράµµατος είναι κατ’ αρχάς η αγαπηµένη µας ‘Φοιτητικές
ταινίες’ όπου προβάλλουµε το έργο µεταπτυχιακών φοιτητών από
προγράµµατα Οπτικής Ανθρωπολογίας ή άλλων συναφών
προγραµµάτων από όλο τον κόσµο, το ‘Πανόραµα’ όπου εντάσσονται
οι παραγωγές πρωτοπόρων κινηµατογραφιστών της ανθρωπολογίας,
της εθνογραφίας και των κοινωνικών επιστηµών - όπως και ταινίες από
τη διεθνή παραγωγή οι οποίες θεωρούµε ότι συνοµιλούν µε τις
κοινωνικές επιστήµες, και οι ‘Κινηµατογραφικοί Πειραµατισµοί στην
Εθνογραφία’ όπου παρουσιάζονται ταινίες που ωθούν στα όριά τους τα
µέσα, τις φόρµες, τις αφηγηµατικές τεχνικές και πρακτικές της
παραγωγής εθνογραφικών ταινιών.

Φέτος εγκαινιάζουµε και µια νέα ενότητα που αφορά αυτό ακριβώς που
σηµειώσαµε προηγουµένως σχετικά µε την παρακολούθηση της
παραγωγής εθνογραφικών ταινιών στην Ελλάδα. Την ονοµάσαµε
Initiations, και σε αυτή εξετάζουµε και προβάλλουµε τις πρώτες
‘δοκιµές’ νέων δηµιουργών στον εθνογραφικό κινηµατογράφο.

Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχουµε εντάξει ειδικές θεµατικές

ενότητες προβολών σχετικών µε κοινωνικά ζητήµατα και τις οπτικές/
ανθρωπολογικές προσεγγίσεις πάνω σε αυτά. Για το 2019, η µία
θεµατική ενότητα έχει τίτλο Εξευγενισµός υπό αµφισβήτηση σε καιρούς
αλλαγών: από την κοινωνική οικονοµία στην επιθετική αστική
ανάπτυξη και επικεντρώνεται στο φαινόµενο του εξευγενισµού και στην
αστική ανάπτυξη. To δεύτερο θεµατικό αφιέρωµα έχει τίτλο «Η
Ήπειρος µέσα από το ντοκιµαντέρ: Μουσική, τραγούδι, χορός και
µηχανισµοί διαχείρισης της ”πολιτιστικής κληρονοµιάς”» και θα
παρουσιάσει µια σειρά παλαιότερων και πρόσφατων ντοκιµαντέρ που
εστιάζουν στην Ήπειρο ως γεωγραφική και πολιτισµική ενότητα. Τέλος,
µε αφορµή την επετειακή έκδοση του φεστιβάλ µια ειδική ενότητα υπό
τον τίτλο «9+1 στιγµές / 10 χρόνια Ethnofest» περιλαµβάνει µία
επιλεγµένη ταινία από την κάθε χρονιά του φεστιβάλ.

View publication stats