ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 2: Η πρακτική και πολιτική διάσταση της Φιλοσοφίας.

Αριστοτέλης, Προτρεπτικός προς Θεμίσωνα, 8-9

Βασικά ερωτήματα της ενότητας:

1. Ποιο είναι το νόημα του όρου βίος;
2. Με ποια εργαλεία είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος για να περάσει τη ζωή του;
3. Πως μπορεί να χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος αυτά που έχει για τη ζωή του;
4. Πως μπορεί να γίνει σωστή χρήση των εργαλείων που εξυπηρετούν τη ζωή;
5. Τι προσφέρει η φιλοσοφία στον άνθρωπο;
6. Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου πολιτεύομαι;
7. Ποιες είναι οι κατηγορίες των γνώσεων;
8. Τι προσφέρει το κάθε είδος γνώσης;
9. Σε ποιες γνώσεις βρίσκεται το πραγματικό αγαθό;
10. Ποια είναι η σημασία του κυρίως αγαθού;
11. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας;
12. Γιατί είναι αναγκαίο για τον άνθρωπο να φιλοσοφεί;
13. Ποια είναι η σχέση του ορθού λόγου και της φιλοσοφίας;
14. Να σχολιαστεί η επανάληψη του ρηματικού επιθέτου φιλοσοφητέον.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ:
Στον Προτρεπτικὸν πρὸς Θεμίσωνα ο Αριστοτέλης απευθύνεται στον νεαρό ηγεμόνα
της Κύπρου Θεμίσωνα και τον παροτρύνει να επιδοθεί στη φιλοσοφία. Στην
πραγματικότητα όμως το έργο αυτό είναι ένα μήνυμα προς τους νέους να ασχοληθούν
με τη φιλοσοφία.
Ο Προτρεπτικός ως απάντηση στον Περί αντιδόσεως του Ισοκράτη:
Στην ουσία ο Αριστοτέλης απαντούσε στον λόγο Περὶ ἀντιδόσεως του Ισοκράτη,
στον οποίο ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι αληθινή φιλοσοφία δεν είναι η μελέτη της
φύσης, όπως έκαναν οι προσωκρατικοί, ούτε απαιτεί τη βαθιά γνώση των
μαθηματικών, όπως πίστευε ο Πλάτων, αλλά ότι ταυτίζεται με την παιδεία που
αποβλέπει στη ρητορική ικανότητα και στις πρακτικές δεξιότητες που είναι ωφέλιμες
τόσο για τον ιδιωτικό βίο ενός πολίτη όσο και για τη συμμετοχή του στον πολιτικό
στίβο.
1
Αντίθετα, ο Αριστοτέλης στον Προτρεπτικὸν τονίζει τη μεγάλη αξία που έχει η
μελέτη των μαθηματικών και της φύσης. Κυρίως όμως προβάλλει την αξία της
φιλοσοφίας για μια ευτυχισμένη ζωή. Θεωρεί, λοιπόν, πως η φιλοσοφία είναι
ανώτερη από όλες τις τέχνες και τις επιστήμες, καθώς αποτελεί την ελεύθερη
πνευματική αναζήτηση που στρέφεται προς την έρευνα του θεού, του φυσικού
κόσμου και του ανθρώπου, χωρίς να επιδιώκει να υπηρετήσει πρακτικούς
σκοπούς.

Ο Αριστοτέλης παραθέτει 2 επιχειρήματα που αποδεικνύουν την άποψή του πως

πρέπει να ασχολούμαστε με τη φιλοσοφία.
1ο Επιχείρημα:
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα, καθάπερ ὄργανά
τινα ὑπόκειται, τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις, καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται
τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις.
Το πρώτο επιχείρημα ξεκινά με τη διαπίστωση πως από τη φύση του ο άνθρωπος
διαθέτει μέσα-όργανα, το σώμα του και τα μέλη του σώματος, με τα οποία μπορεί να
εκτελεί κάθε δραστηριότητά του. Κατά τον Αριστοτέλη, ουσιαστικά το σώμα και τα
μέλη του αποτελούν μέσα-όργανα που ελέγχονται από την ψυχή του ανθρώπου. Η
φύση εφοδίασε τον άνθρωπο με τα όργανα αυτά, για να ενεργεί με φρόνηση και
αρετή. Όμως, συχνά ο άνθρωπος τα χρησιμοποιεί χωρίς φρόνηση και αρετή, με
αποτέλεσμα να βλάπτει τους άλλους ή/και τον εαυτό του, να προξενεί συμφορές, να
προκαλεί δυστυχία στους άλλους ή/και στον εαυτό του.
Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικὰ (1253a31-35) θεωρεί πως τα φυσικά όπλα στα οποία
αναφέρεται είναι τα συναισθήματα (πάθη), όπως η επιθυμία, η οργή, ο φθόνος, ο
φόβος, η χαρά, η ευσπλαχνία κ.ά., αλλά και η ικανότητα της σκέψης και της ομιλίας.
Ενώ στον Προτρεπτικό εστιάζει στα σωματικά μέσα-όργανα που διαθέτει ο άνθρωπος
και τα οποία ουσιαστικά είναι όργανα της ψυχής, δηλαδή όργανα που ελέγχει η ψυχή.
Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως,
δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα. Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς
πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως. (= ενδιάμεσο συμπέρασμα του
1ου συλλογισμού)
Στο σημείο αυτό εστιάζει στον ίδιο τον άνθρωπο, τονίζοντας πως ο ίδιος είναι
υπεύθυνος για τη στάση ζωής που πρέπει να τηρεί. Με μία κλιμάκωση τονίζει ότι η
στάση αυτή πρέπει να είναι η εξής:
• ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης δι’ ἧ ςπάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα = Ο άνθρωπος αρχικά
πρέπει να επιζητά εκείνη τη γνώση με την οποία θα ενεργεί με τον κατάλληλο τρόπο,
δηλαδή κάνοντας καλή χρήση όλων αυτών των οργάνων που διαθέτει από τη φύση
του.
• κτᾶσθαι αὐτὴν =Στη συνέχεια, πρέπει να προβαίνει στις ενέργειες με τις οποίες θα
αποκτήσει αυτή τη γνώση (π.χ. μελέτη, έρευνα κτλ.)

2
• χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως = Τέλος, πρέπει να χρησιμοποιεί τη γνώση που
απέκτησε, αλλά το ζητούμενο είναι να τη χρησιμοποιεί με τον κατάλληλο τρόπο.
Με την κλιμάκωση αυτή δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ότι ο άνθρωπος πρέπει να
χρησιμοποιεί τη γνώση και με τον κατάλληλο τρόπο. Ο Αριστοτέλης τονίζει ιδιαίτερα
την προϋπόθεση αυτή, διότι θεωρεί πως συχνά συμβαίνει οι άνθρωποι να γνωρίζουν
το σωστό, αλλά να μη θέλουν ή να μην μπορούν να το πράξουν. Τη στάση αυτή το να
πράττει κάποιος το κακό, μολονότι γνωρίζει ότι είναι κακό, την ονομάζει ο
Αριστοτέλης ἀκρασία.
Το διπλό όφελος για τον πολίτη από την ενασχόλησή του με τη φιλοσοφία.
Ο Αριστοτέλης επικεντρώνεται στις προϋποθέσεις για να ενεργεί ο άνθρωπος με τον
ενδεδειγμένο τρόπο. Τονίζει πως η σωστή χρήση των σωματικών μέσων απαιτεί
βαθιά, ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη γνώση (ἐπιστήμη), ώστε να αποφεύγονται οι
πιθανοί κίνδυνοι για τη λανθασμένη χρήση τους. Αυτήν τη γνώση όμως ο άνθρωπος
την αποκτά με τη φιλοσοφία, που είναι η θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και
αιτίων. Άρα, η ενασχόληση με τη φιλοσοφία κάνει τον άνθρωπο ικανό να ελέγχει
και να κατευθύνει το σώμα του και τις αντίστοιχες δραστηριότητές του με τον
σωστό τρόπο, αποφεύγοντας τους πιθανούς κινδύνους που θα προκαλούσε η
λανθασμένη χρήση τους. Ενεργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, το όφελος που θα
αποκομίσει θα είναι διπλό: α) στη δημόσια ζωή θα ενεργεί ως πολίτης με τον ορθό
τρόπο (ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι) β) στον ιδιωτικό του βίο θα ενεργεί με τρόπο ωφέλιμο
(ὠφελίμως).
Άρα, ενώ η φιλοσοφία δεν έχει καμιά άμεση χρηστικότητα, στην πραγματικότητα
είναι απολύτως χρήσιμη και ωφέλιμη για τον άνθρωπο, αφού αφορά σε κάθε
ανθρώπινη δραστηριότητα και σε κάθε έκφανση της ζωής του ανθρώπου.
Συμπέρασμα: Γι’ αυτό λοιπόν οι άνθρωποι πρέπει να ασχολούνται με τη φιλοσοφία
(φιλοσοφητέον).
Η δομή του 1ου Συλλογισμού
1η προκείμενη: Το σώμα μας και όσα σχετίζονται με αυτό (= τα μέλη του)
είναι όργανα.
2η προκείμενη: Όλα τα όργανα μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ένας άνθρωπος
με τρόπο ορθό και ωφέλιμο, αλλά μπορεί να τα
χρησιμοποιήσει και με τρόπο που θα είναι επιζήμιος για τον
ίδιο και για τους άλλους.
3η προκείμενη: Η φιλοσοφία είναι η μόνη γνώση (ἐπιστήμη) που μπορεί να
(υπονοείται) διδάξει στον άνθρωπο τον καλό και ωφέλιμο τρόπο χρήσης
των διαφόρων οργάνων.
Συμπέρασμα: Άρα, πρέπει να φιλοσοφούμε

2ο Επιχείρημα:
Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ πλεονεκτημάτων
ἐπιστῆμαι, ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις, καὶ ἄλλαι μὲν αἱ ὑπηρετοῦσαι, ἕτεραι δὲ αἱ
ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν.

3
Το δεύτερο επιχείρημα ξεκινά με τη διαπίστωση (Ἔτι) πως υπάρχουν διαφορετικά
πεδία γνώσεων (ἐπιστῆμαι).
Ο Αριστοτέλης συμπεριλαμβάνει την τέχνη στην ἐπιστήμην, καθώς θεωρεί ότι και η
τέχνη συγκροτείται από γνώσεις που υπερβαίνουν την απλή εμπειρία, αφού έχουν
προκύψει από γενίκευση της εμπειρίας. Γι’ αυτό και, όπως λέει, κάποιον που κατέχει
μια τέχνη τον θεωρούμε σοφότερο από κάποιον που απλώς έχει μια εμπειρική γνώση,
μολονότι συχνά ο τελευταίος είναι πιο ικανός σε μια πρακτική δραστηριότητα.
Πρέπει όμως να προσέξουμε πως, μολονότι ο Αριστοτέλης στην ἐπιστήμην
συμπεριλαμβάνει και την τέχνη (ἐπιστήμη ποιητική), συνήθως στον λόγο του
διακρίνει την τέχνη από τις άλλες επιστήμες, για να τονίσει τον μη χρηστικό
χαρακτήρα της επιστήμης-φιλοσοφίας.
Το επιχείρημα ξεκινά με τη διαπίστωση πως καθένα από τα πεδία γνώσεων έχει
διαφορετική στόχευση:
•Άλλα πεδία γνώσεων μας προσφέρουν όσα είναι ωφέλιμα στη ζωή μας (π.χ. οι
τέχνες). Τις γνώσεις αυτές τις ονομάζει και βοηθητικές (ὑπηρετοῦσαι ).
•Άλλα πεδία γνώσεων μας δείχνουν τον τρόπο χρήσης των ωφέλιμων αυτών
γνώσεων (π.χ. η πολιτική φιλοσοφία). Τις τέχνες και επιστήμες αυτές τις ονομάζει
καθοδηγητικές (ἐπιτάττουσαι) και στη συνέχεια τις χαρακτηρίζει ηγεμονικότερες
(ἡγεμονικωτέραις), γιατί, αφού αυτές αποσκοπούν στο κατεξοχήν αγαθό, από τη
φύση τους είναι ανώτερες από τις άλλες και έχουν τον ρόλο να τις καθοδηγούν.
Η παραπάνω ιδέα τονίζεται με δύο αντιθέσεις:
• αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ ≠ αἱ χρώμεναι ταύταις πλεονεκτημάτων
ἐπιστῆμαι
• αἱ ὑπηρετοῦσαι ≠ αἱ ἐπιτάττουσαι
Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, θεωρεί πως ο άνθρωπος οφείλει να υποτάξει όλες τις
επιμέρους γνώσεις σε μία κεντρική καθοδήγηση, προκειμένου να συγκλίνουν όλες
στην επίτευξη ενός κεντρικού στόχου (τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν). Αυτήν την καθοδήγηση
πάνω στις επιμέρους επιστήμες μόνο η φιλοσοφία μπορεί να την ασκήσει.
Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ
ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν
δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ
τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης. (=υποθετικός
συλλογισμός)
Τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφικής γνώσης: Γιατί η φιλοσοφία είναι η μόνη
κατάλληλη για την καθοδήγηση των επιμέρους πεδίων γνώσεων;
Για να δικαιολογήσει ο Αριστοτέλης τη θέση του πως η φιλοσοφία είναι η μόνη
κατάλληλη για την καθοδήγηση των επιμέρους πεδίων γνώσεων, προβάλλει τρία
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της (χρησιμοποιώντας τις επιθετικές μετοχές ἔχουσα,
χρωμένη, θεωροῦσα ):

4
•Έχει ως οπλισμό της την ικανότητα της ορθής κρίσης (ή ορθοκρισίας) (ἡ τοῦ
κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα// τὴν ὀρθὴν κρίσιν // ἀναμάρτητον φρόνησιν ).
•Για την επίτευξη του στόχου της χρησιμοποιεί τη λογική (ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη) –και
μάλιστα τον ορθό λόγο–, εφόσον στα χαρακτηριστικά της είναι και η ορθοκρισία.
•Διαθέτει την ικανότητα της συνολικής θεώρησης του αγαθού (ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν
θεωροῦσα// τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν), δηλαδή μπορεί να συλλάβει ολοκληρωμένα και με
ακρίβεια το αγαθό στο οποίο αποσκοπεί ο άνθρωπος, όχι γιατί αποτελεί μέσο για την
επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά επειδή είναι ο απώτατος σκοπός και η τελική
κατάληξη του ανθρώπινου βίου. Το αγαθό αυτό, το οποίο ο Αριστοτέλης
χαρακτήρισε και ως «τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν», είναι η
εὐδαιμονία.
Η δομή του υποθετικού συλλογισμού της 2ης παραγράφου
1η προκείμενη (έχει τη μορφή υποθετικής πρότασης) : Να χρησιμοποιεί όλες τις
άλλες γνώσεις (ἐπιστῆμαι) και να τις κατευθύνει σύμφωνα με τη φύση τους μπορεί
μόνον εκείνη η ακριβής γνώση (ἐπιστήμη) που: α. διαθέτει την ικανότητα της ορθής
κρίσης και β. χρησιμοποιεί τη λογική και γ. έχει την ικανότητα της θέασης του
αγαθού στο σύνολό του.
2η προκείμενη: Η φιλοσοφία είναι εκείνη η ακριβής γνώση (ἐπιστήμη) που διαθέτει
τα χαρακτηριστικά αυτά (ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία).
Συμπέρασμα: Πρέπει με κάθε τρόπο να φιλοσοφούμε (φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς
τρόπου)
Το συμπέρασμα και αυτού του συλλογισμού έχει δεοντολογικό χαρακτήρα, καθώς
διατυπώνεται και αυτό με το ίδιο ρηματικό επίθετο σε -τέος (φιλοσοφητέον).
Ο δεοντολογικός χαρακτήρας των συλλογισμών: Τι φανερώνει η χρήση του
ρηματικού επιθέτου φιλοσοφητέον και της δοτικής προσωπικής ἡμῖν;
Το ρηματικό επίθετο φιλοσοφητέον χρησιμοποιείται στο απόσπασμα δύο φορές. Με
αυτό αποδίδεται το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν οι δύο συλλογισμοί του
αποσπάσματος. Είναι ανάγκη να ασχολούμαστε με τη φιλοσοφία, γιατί αυτή μάς είναι
απολύτως χρήσιμη και ωφέλιμη, αφού αφορά σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα και
σε κάθε έκφανση της ζωής μας και αφού με αυτή ο άνθρωπος μπορεί να καθοδηγεί
όλα τα επιμέρους πεδία γνώσεων (τέχνες και επιστήμες), προκειμένου να επιτύχει τον
κεντρικό του στόχο, την επίτευξη της ευδαιμονίας.
Το γεγονός πως το συμπέρασμα διατυπώνεται με ένα ρηματικό επίθετο σε -τέος
προσδίδει δεοντολογικό χαρακτήρα στον λόγο του Αριστοτέλη. Ο δεοντολογικός
χαρακτήρας του λόγου τονίζεται επίσης από το επίρρημα δεόντως και από το ρήμα
δεῖ.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως το ρηματικό επίθετο φιλοσοφητέον συνοδεύεται
και στις δύο περιπτώσεις από τη δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου ἡμῖν
(η οποία την πρώτη φορά δηλώνεται, ενώ τη δεύτερη φορά εννοείται) και όχι από
δοτική προσωπική σοί, μολονότι ο λόγος τυπικά απευθύνεται προς τον Θεμίσωνα .
Με τη δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου ἡμῖν ο Αριστοτέλης δηλώνει

5
ότι, ενώ φαινομενικά αποδέκτης του Προτρεπτικοῦ είναι ο Θεμίσωνας, στην
πραγματικότητα ο δεοντολογικός λόγος του απευθύνεται σε όλους τους ανθρώπους
διαχρονικά και ότι φυσικά εντάσσει και τον εαυτό του σε αυτούς που θεωρούν
αναγκαίο να ασχολούνται με τη φιλοσοφία.

Αξιολόγηση των δυο συλλογισμών:

Οι δύο παραπάνω συλλογισμοί έχουν ένα χαρακτηριστικό που ήταν πολύ κοινό στην
αρχαιοελληνική σκέψη και στο οποίο ασκήθηκε κριτική από τη νεότερη φιλοσοφία:
ενώ οι προκείμενες είναι προτάσεις περιγραφικές (ή προτάσεις του «είναι»), το
συμπέρασμα έχει δεοντολογικό χαρακτήρα (έχει τη μορφή πρότασης του
«πρέπει»). Με άλλα λόγια, ενώ στις προκείμενες δεν υπάρχει η έννοια του «πρέπει»,
αυτή εμφανίζεται στο συμπέρασμα. Το χαρακτηριστικό αυτό ονομάστηκε
«φυσιοκρατική πλάνη». Επισημάνθηκε δηλαδή ότι οι προτάσεις του «πρέπει» δεν
παράγονται με λογική αναγκαιότητα από τις προτάσεις του «είναι». Για παράδειγμα,
από την πρόταση «η φιλοσοφία μάς διδάσκει τον καλό και ωφέλιμο τρόπο χρήσης
των διαφόρων οργάνων» δεν παράγεται με λογική αναγκαιότητα η πρόταση «πρέπει
να φιλοσοφούμε».
Ποιο είναι, κατά τον Αριστοτέλη, το κατεξοχήν αγαθό και με ποιες φράσεις
δηλώνεται στο κείμενο;
Οι φράσεις του κειμένου που δηλώνουν το κατεξοχήν αγαθό είναι: τὸ κυρίως ὂν
ἀγαθὸν καὶ τὸ ὅλον ἀγαθόν. Ο Αριστοτέλης ορίζει το ἀγαθὸν ως το τέλος , τον σκοπό
μιας σειράς ανθρώπινων πράξεων. Κυριολεκτικό και ολικό ἀγαθὸν είναι εκείνο που
δεν αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι ο απώτατος
σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου. Κατά τον Αριστοτέλη το
κατεξοχήν ἀγαθὸν είναι η εὐδαιμονία.
Πώς συνδέεται η διαίρεση της ψυχής που κάνει ο Αριστοτέλης με τον ηγεμονικό
χαρακτήρα της φιλοσοφίας έναντι των τεχνών και των επιμέρους επιστημών;
Κατά τον Αριστοτέλη, στο κέντρο της ανθρώπινης φύσης είναι η λογική του
ικανότητα. Έτσι, και στις δύο παραγράφους του αποσπάσματος διακρίνεται η αρχή
πως η λογική έχει ηγεμονικό ρόλο στην ψυχή και τη ζωή του ανθρώπου, καθώς
κατευθύνει τις πράξεις του. Η αρχή αυτή συνδέεται με τη διάκριση των μερών της
ψυχής που έκανε ο Αριστοτέλης.
Η ψυχή του ανθρώπου, είπε ο Αριστοτέλης, αποτελείται κατ’ αρχήν από δύο μέρη,
από το λόγον ἔχον μέρος και από το ἄλογον (με δική μας διατύπωση: ο άνθρωπος ως
ζωντανός οργανισμός λειτουργεί με δύο τρόπους: α) με βάση τη λογική του, β) με
τρόπους που δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με το λογικό του). Η αρχική όμως
αυτή διμερής “διαίρεση” κατέληξε σε μια τριμερή “διαίρεση”, αφού ο Αριστοτέλης
διέκρινε τελικά α) ένα καθαρά ἄλογον μέρος της ψυχής, β) ένα καθαρά λόγον ἔχον
μέρος της και γ) ένα μέρος που μετέχει και του ἀλόγου και του λόγον ἔχοντος μέρους
της ψυχής. Το πρώτο, είπε, έχει σχέση με τη διατροφή και την αύξηση του
ανθρώπινου οργανισμού και άρα δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την αρετή. Το

6
τρίτο (ο ίδιος το ονόμασε ἐπιθυμητικὸν) έχει σχέση με τις αρετές που περιγράφουν
τον χαρακτήρα του ανθρώπου (ηθικές αρετές), ενώ το δεύτερο, που αφορά απόλυτα
και καθαρά το λογικό μας, έχει σχέση με τις διανοητικές μας αρετές (με τη σοφία λ.χ.
ή τη φρόνηση)» ( Φιλοσοφικός Λόγος, σελ. 139).
Άρα, τα συναισθήματα που βιώνουν οι άνθρωποι (π.χ. χαρά, λύπη, οργή, πόθο, μίσος
κτλ.) και τα οποία αποτελούν κίνητρα για τις πράξεις τους σχετίζονται με το
ἐπιθυμητικόν, δηλαδή το μέρος της ψυχής που μετέχει και του ἀλόγου και του λόγον
ἔχοντος μέρους της ψυχής και το οποίο έχει σχέση και με τις ηθικές αρετές. Το
ἐπιθυμητικὸν υπακούει στον έλεγχο και την καθοδήγηση του λογικού μέρους της
ψυχής. Επομένως, όλες αυτές οι ψυχικές διεργασίες που καθορίζουν τον τρόπο που
δρουν και συμπεριφέρονται οι άνθρωποι ελέγχονται –σε μεγαλύτερο ή μικρότερο
βαθμό– από το λογικό μέρος της ψυχής.
Ο ηγεμονικός ρόλος της φιλοσοφίας έναντι των τεχνών και των επιμέρους
επιστημών.
Το γεγονός ότι, κατά τον Αριστοτέλη, στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης βρίσκεται
ο ορθός λόγος συνδέεται και με τη θέση του πως μόνο η φιλοσοφία έχει ηγεμονικό
ρόλο έναντι των τεχνών και των επιμέρους επιστημών. Αυτό συμβαίνει γιατί η
φιλοσοφία καθιστά ικανό αυτόν που ασχολείται με αυτήν να έχει ορθοκρισία (ἡ τοῦ
κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα //τὴν ὀρθὴν κρίσιν //ἀναμάρτητον φρόνησιν), να
εμπιστεύεται και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τον ορθό λόγο (ἡ τῷ λόγῳ
χρωμένη) και να συλλαμβάνει ολοκληρωμένα και με ακρίβεια το αγαθό που δεν
αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι ο απώτατος
σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου (ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα).
Έτσι, χάρη στη φιλοσοφία ο άνθρωπος μπορεί να υποτάξει όλες τις επιμέρους
γνώσεις σε μία κεντρική καθοδήγηση, προκειμένου να συγκλίνουν όλες στην
επίτευξη αυτού του αγαθού (τὸ κυρίως ὂν ἀγαθὸν), που είναι η εὐδαιμονία .
Η τελολογική διάσταση της αριστοτελικής διδασκαλίας
Κεντρική στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι η έννοια του τέλους (= της
ολοκλήρωσης, της επίτευξης του ύψιστου σκοπού ενός όντος). Ο Αριστοτέλης
πρεσβεύει ότι « ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην » (= η φύση δεν κάνει τίποτε άσκοπα,
χωρίς δηλαδή να αποβλέπει σε κάποιον σκοπό). Καθετί που υπάρχει επιτελεί ένα
συγκεκριμένο ἔργον, έχει έναν φυσικό προορισμό. Επομένως, το νόημα και ο
χαρακτήρας κάθε πράγματος και κάθε πράξης πρέπει να αναζητηθούν στον σκοπό της
ύπαρξής του.
Η τελολογική διάσταση της αριστοτελικής διδασκαλίας είναι ευδιάκριτη και στις δύο
παραγράφους: 1η παράγραφος: Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι οι άνθρωποι είμαστε
εφοδιασμένοι από τη φύση με μέσα-όργανα που έχουν ως σκοπό (τέλος) τη
διασφάλιση του (ιδιωτικού και του δημόσιου) βίου τους (πρὸς τὸν βίον). Η φύση
βέβαια εφοδίασε τον άνθρωπο με τα όργανα αυτά, για να τα χρησιμοποιεί με
φρόνηση και αρετή. Όμως, συχνά ο άνθρωπος τα χρησιμοποιεί χωρίς φρόνηση και
αρετή, με αποτέλεσμα να προκύπτουν πολλοί κίνδυνοι για τον ίδιο ή/και για τους
άλλους.

7
2η παράγραφος: •Στο επιχείρημά του ο Αριστοτέλης αναφέρει πως η φιλοσοφία έχει
την ικανότητα της συνολικής θεώρησης του κατεξοχήν αγαθού. Δηλαδή, θεωρεί πως
ο ανθρώπινος βίος τείνει προς έναν απώτερο σκοπό, που θα είναι και η τελική
κατάληξή του. (Στην περίπτωση του ανθρώπου αυτό θα είναι η εὐδαιμονία .)
•Έπειτα, θεωρεί ότι, προκειμένου να καταδειχτεί τι είναι ωφέλιμο για τον ανθρώπινο
βίο και με ποιον τρόπο πρέπει ο άνθρωπος να αναπτύσσει και να χρησιμοποιεί τις
τέχνες και τις επιμέρους επιστήμες, είναι αναγκαίο να προσδιοριστεί αυτός ο
απώτερος σκοπός (τέλος) στον οποίο ο ανθρώπινος βίος οφείλει να τείνει.
•Τέλος, θεωρεί πως κάθε πεδίο γνώσης από τη φύση του υπηρετεί την πραγμάτωση
κάποιου σκοπού και άρα υπάρχει ακριβώς για να υπηρετεί τον σκοπό αυτό. Για
παράδειγμα, ο σκοπός (τέλος) στον οποίο αποβλέπει η ιατρική είναι η υγεία, ενώ ο
σκοπός της διαχείρισης του σπιτικού είναι ο πλούτος.
Με ποιον τρόπο η φιλοσοφία λειτουργεί ευεργετικά στην καθημερινή ζωή;
Ο Αριστοτέλης στο Μετὰ τὰ Φυσικὰ (Εν. 1) υποστήριξε πως η φιλοσοφία δε
συνδέεται και δε δεσμεύεται από καμιά άμεση χρηστικότητα και την επιδιώκει ο
άνθρωπος για την ίδια τη γνώση που αποκτά. Στο απόσπασμα από τον Προτρεπτικὸν
πρὸς Θεμίσωνα τονίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να ασχολούνται με τη φιλοσοφία, γιατί
αυτή είναι απολύτως χρήσιμη και ωφέλιμη γι’ αυτούς, αφού αφορά σε κάθε
δραστηριότητα και σε κάθε έκφανση της ζωής τους. Στην πρώτη παράγραφο ο
Αριστοτέλης τονίζει πως η ενασχόληση με τη φιλοσοφία κάνει τον άνθρωπο ικανό να
ελέγχει και να κατευθύνει το σώμα του και τις αντίστοιχες δραστηριότητές του με τον
σωστό τρόπο, αποφεύγοντας τους πιθανούς κινδύνους που προκαλούσε η
λανθασμένη χρήση τους. Ενεργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, το όφελος που θα
αποκομίσει θα είναι διπλό: 1. στη δημόσια ζωή θα ενεργεί ως πολίτης με τον ορθό
τρόπο και 2. στον ιδιωτικό του βίο θα ενεργεί με τρόπο ωφέλιμο. Στη δεύτερη
παράγραφο θυμίζει πως υπάρχουν πολλών ειδών πεδία γνώσεων: άλλα πεδία
γνώσεων μας προσφέρουν όσα είναι ωφέλιμα στη ζωή μας και άλλα μας δείχνουν τον
τρόπο χρήσης των ωφέλιμων αυτών γνώσεων. Τις τέχνες και επιστήμες αυτές τις
ονομάζει καθοδηγητικές και στη συνέχεια τις χαρακτηρίζει ηγεμονικότερες
(ἡγεμονικωτέραις), γιατί, αφού αυτές αποσκοπούν σε ένα ανώτερο αγαθό, από τη
φύση τους είναι ανώτερες από τις άλλες –τις βοηθητικές (ὑπηρετοῦσαι) και έχουν τον
ρόλο να τις καθοδηγούν. Χάρη στη φιλοσοφία λοιπόν, που είναι η ανώτερη από τις
τέχνες και τις επιμέρους επιστήμες, ο άνθρωπος θα μπορεί να υποτάξει όλες τις
επιμέρους γνώσεις σε μια κεντρική καθοδήγηση, προκειμένου να συγκλίνουν όλες
στην επίτευξη του κατεξοχήν ανθρώπινου αγαθού (τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν), που είναι η
εὐδαιμονία . Η θέση του αυτή συνδέεται με την άποψή του πως στον πυρήνα της
ανθρώπινης φύσης βρίσκεται ο ορθός λόγος. Η φιλοσοφία καθιστά ικανό αυτόν που
ασχολείται με αυτήν να έχει ορθοκρισία, να εμπιστεύεται και να χρησιμοποιεί
αποτελεσματικά τον ορθό λόγο και να συλλαμβάνει ολοκληρωμένα και με ακρίβεια
το αγαθό που δεν αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι
ο απώτατος σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου.