გეომეტრიული ოპტიკის მიახლოება

ერთგვაროვან გარემოში, თავისუფალი მუხტების და დენების არარსებობის პირობებში,

შეგვიძლია ისევ დავწეროთ მაქსველის განტოლებები:
 
    1 ∂D    
(
∇× E = −)1 ∂B
c ∂t
; (
∇× H = )
c ∂t
; ვიცით რა, რომ D = εE , B = μH მივიღებთ:

 
    ε ∂E
( )
∇× E = −
µ ∂H
c ∂t
; (
∇× H =
c ∂t
)
ჩვენ ვიცით, რომ ბრტყელი ტალღების შემთხვევაში ყველა ელექტრომაგნიტური ველის
კომპონენტი შეგვიძლია ავიღოთ ჰარმონიული ფუნქციის პროპორციულად
     ω µε   
E ~ H ~ B ~ D ~ sin  ωt − (s ⋅ r ) , ამის შემდეგ აღვნიშნოთ k0 = ω და ჩავწეროთ
 c  c
ველის კომპონენტები ზოგადი ფორმით შემდეგნაირად:
   
E = e (r ) sin[ωt − k0G (r )]; H = h (r ) sin[ωt − k0G (r )]

ამის მაქსველის განტოლებებში ჩასმით მივიღებთ

 
(∇ × e(r ))sin[ωt − k G(r )] − k (grad [G(r )]× e(r ))cos[ωt − k G(r )] = − µc ω h (r ) cos[ωt − k G(r )];
0 0 0 0

(∇ × h(r ))sin[ωt − k G(r )] − k (grad [G(r )]× h(r ))cos[ωt − k G(r )] = εc ω e(r ) cos[ωt − k G(r )]
0 0 0 0

ω
გეომეტრიულ ოპტიკაში გამოიყენება ზღვარი k0 = → ∞ და ამ ზღვარში ვიღებთ
c

(grad [G (r )]× e (r ) ) = − µ h (r ); (grad [G(r )]× h(r )) = ε e(r )
ჯერ შევნიშნოთ, რომ თუ მეორე განტოლებას სკალარულად გავამრავლებთ grad [G (r )] -ზე,
 
მივიღებთ: grad [G (r )]⋅ e (r ) = 0 . ახლა გამოვრიცხოთ ზედა ორი განტოლებიდან h (r ) და
მივიღებთ:
 
grad [G (r )]× (grad [G (r )]× e (r ) ) = −εµ e (r ) ⇒ (grad [G (r )])2 = n 2
რომელსაც ეიკონალის განტოლებას უწოდებენ.

შევნიშნოთ, რომ n = grad [G (r )] და განვმარტოთ ერთეულოვანი ვექტორი

  grad [G (r )] 
s= , რაც იგივეა n s = grad [G (r )] . ადვილად შესაძლებელია დამტკიცდეს, რომ
grad [G (r )]

s ვექტორი პერპენდიკულარულია ტალღის ფრონტის ზედაპირის G (r ) = const .

გეომეტრიულ ოპტიკაში სხივების მიმართულება სწორედ s ვექტორთან ასოცირდება.

ტოლობიდან n s = grad [G (r )] ავტომატურად გამომდინარეობს, რომ

rot (n s ) = 0

საიდანაც ვიღებთ ლაგრანჟის ინტეგრალურ ინვარიანტს:

   
P2

∫ n(s ⋅ dr ) = 0 ⇒ ∫ n(s ⋅ dr )
P1
არ არის დამოკიდებული

ინტეგრების გზაზე. აქედან კი თავის მხრივ

გამომდინარეობს ფერმას პრინციპი, რომლის მიხედვით
P2

ოპტიკური გზა ∫ nds

P1
უმცირესია, თუ გავრცელება


ხდება ოპტიკური სხივის s მიმართულებით. დამტკიცება მოცემულია ბორნის წიგნში,
პარაგრაფი 3.3.2. ლაგრანჟის ინტეგრალური ინვარიანტიდან აგრეთვე ადვილად მტკიცდება,
რომ ოპტიკური სიგრძე ორი ტალღურ ფრონტის წერტილებს შორის ოპტიკური სხივის
გასწვრივ მუდმივი სიდიდეა. ადვილად მტკიცდება აგრეთვე არეკვლის და გარდატეხის
კანონები.

ზემოთ მოყვანილი ფორმულებიდან ადვილად გამომდინარეობს ოპტიკური სხივის

გავრცელების ტრაექტორიის განტოლების გამოყვანა. განვიხილოთ ტრაექტორია სხივის
 
მიმართულების გასწვრივ, ესე იგი dr || s , ამიტომ ტრაექტორიის მცირე მონაკვეთის სიგრძე
   
გამოითვლება როგორც ds = (dr ⋅ s ) ⇒ s = dr ds . ახლა ავიღოთ ფორმულა

n s = grad [G (r )] და გადავწეროთ შემდეგნაირად:


dr d  dri  d  d  drk d  d 
n = grad [G (r ) ] ⇒  n =  [G (r ) ]  = ∑ ds  [G (r ) ]  =
ds ds  ds  ds  dri  k drk  dri 
2
1 d d  d  1 d  d  1 d dn
= ∑ [G (r ) ]  = [G (r ) ]  [G (r ) ]  =
∑k  dr=  n 2 

k n drk dri  drk  2n dri  k  2n dri dri

ანუ საბოლოოდ მივიღებთ ტრაექტორიის განტოლებას შემდეგი ფორმით:


d  dr 
 n  = grad (n )
ds  ds 
 
d 2r
როდესაც გარდატეხის მაჩვენებელი ერთგვაროვანია, მაშინ გვაქვს: = 0 , რომელიც
ds 2
   
ადვილად ინტეგრირდება და გვაძლევს გავრცელებას წრფის გასწვრივ: r = sa + b , სადაც a

და b მუდმივი ვექტორებია. როცა გარდატეხის მაჩვენებელი არაერთგვაროვანია, მაშინ
სხივის გავრცელება მრუდწირულია, განტოლებები მარტივდება ორგანზომილებიან

შემთხვევაში, კერძოდ ds = (dx )2 + (dy )2 და ვღებულობთ

d  dx  ∂n  dx ∂ dy ∂  dx  ∂n
=
 n  = ⇒ 
 + 
 n ⇒
ds  ds  ∂x  ds ∂x ds ∂y  (dx ) + (dy )  ∂x
 2 2

 ∂ ∂   ∂n
 1
+
dy dx
n
1 =
 1 + (dy dx )2 ∂x 2 ∂y  2 
 1 + (dy dx )  1 + (dy dx ) 
∂x

და საბოლოოდ მივიღებთ:

y′′ =
[1 + ( y′) ] ∂n − y′ ∂n 
2

n  ∂y
 ∂x 

რაც შეგვიძლია შემდეგნაირად გადავწეროთ:

32
1 + ( y′ )2   
   1 ∂n y′ ∂n 
=y′′ −
 2 ∂y 
n
 1 + ( y′ ) 1 + ( y′ ) ∂x 
2

ξ cos α + η sin α ,     y =

შემოვიტანოთ ახალი კოორდინატთა სისტემა x = η cos α − ξ sin α ისე
∂n ∂n ∂n
= cos α
რომ − sin α და ავიღოთ ctgα =− y′ =−tgϑ , სადაც ϑ მხების კუთხეა და
∂ξ ∂x ∂y
ამიტომ α ტრაექტორიის ნორმალის კუთხეა და შესაბამისად ξ ღერძი ტრაექტორიის გარე
ნორმალია. საბოლოოდ გვექნება:

1 ∂ ln ( n ) 
=
R ∂ξ

სადაც R სხივის ტრაექტორიის სიმრუდის რადიუსია.

ეს ბოლო ფორმულა არის იროდოვის 5.62 და 5.63 ამოცანების დამტკიცებაც.