SKEPTER

jaargang 1, nr. 4, december 1988, ISSN 0921-5085

Inhoud
Uitgave Skepsis congres goed bezocht
Skepter is een driemaandelijkse uitgave van de
Stichting Skepsis. Hans van Maanen 1
Redaktie Paragnosten onder de loep
Drs. M.G.M. Hulspas (hoofdredakteur)
Een overzicht van de resultaten van Boerenkamps
R.H. Nanninga
Drs. R.H. van Gent promotie-onderzoek
R. Paré (eindredakteur) W H. Kramer 2
Typewerk L. de Jager
David Berglas weigert Sisyfusarbeid
Administratie C.J.G. Boerkoel Rob Nanninga 9
Vormgeving R. Paré
Vuur en IJs
Druk De vele voorgangers van Velikovsky - Deel 1
Kampert Drukwerk b.v. Oss
Marcel Hulspas en Rob van Gent 12
Abonnementen
Donateurs (minimaal f 50,-) krijgen het blad gra- Paranormale geneeswijze,
tis toegezonden.
Een los abonnement kost f 30,- per jaar, over te meer dan suggestie?
maken op postgironummer 568808 t.n.v. Stichting Symposium van het Parapsychologisch Instituut
Skepsis, Utrecht, onder vermelding van: 'abon-
nement Skepter'.
Carolien Boerkoel 17
Losse nummers f 7,50 Paranormale geneeskunde is
(soms) effectieve bluf
Adres Redaktie, Administratie
Postbus 2657, 3500 GR Utrecht Piet V roon 19
Copyright Made in France
Iedere vermenigvuldiging is verboden, behou-
dens schriftelijke toestemming van de redaktie. De lijkwade van Turijn: geen relikwie maar een ikoon
Marcel Hulspas 24
Artikelen verschijnen onder verantwoordelijk-
heid van de auteur.
Schriftelijke reakties en bijdragen worden op De professor en de helderziende:
prijs gesteld. Houd brieven zo beknopt mogelijk. onder een hoedje gespeeld?
De redaktie behoudt het recht bijdragen te be- Prof. Tenhaeff, de belangrijkste bron van
korten.
informatie over Gerard Croiset, blijkt met
Aanbevelingen voor auteurs zijn resultaten te hebben geknoeid.
Artikelen kunnen worden aangeboden op pa-
pier of - bij voorkeur - op diskette (vraag ons in-
Piet Hein Hoebens 28
foblad!) Bij getypte kopij graag dubbele regelaf-
stand en brede marges links en rechts aanhou- Samenwerking!
den. Stuur alleen kopieën. Bij gedigitaliseerde
kopij graag een geprinte versie meezenden,
J.C. Jacobs 34
vermeld op het schijfje het programma en het sy-
steem, alsmede naam en titel. Behoud zelf een BOEKBESPREKINGEN
back-up! Diskettes worden geretourneerd. Ge- - Goden, geesten, beschermengelen
bruik geen overbodige afkortingen, en gebruik
de voorkeurspelling. Denk aan alinea's en tus- Ontmoetingen met bovenaardse wezens
senkopjes. Vermeld gegevens over auteur en B.F. van Gelder 35
onderwerp op een bijlage. Sluit bruikbaar illus-
tratiemateriaal bij (foto's, tekeningen, prints). - Beyond Velikovsky
Materiaal wordt geretourneerd. Velikovskiologie lakmoes voor de wetenschapsvijver
Volgend nummer: maart 1989 Cees van Dam 37
Kopij en reacties voor 1 februari 1989
Korte berichten 40
Skepter, december 1988
Skepsis Congres druk bezocht
Zaterdag 5 november hield de stichting Skepsis haar eer-
ste congres, gewijd aan hersenspinsels'. Meer dan
tweehonderd belangstellenden waren naar Rotterdam
getrokken om meer te leren over waarnemen, bewustzijn
en paranormale verschijnselen - een grote opkomst,
waarover prof. de. C. de Jager, voorzitter van de stich-
ting, in zijn welkomstwoord zijn tevredenheid uitsprak.
De psycholoog prof. dr. W.A. Wagenaar Hans van
vond die grote opkomst echter onbegrijpe- Maanen
lijk. Hij wees erop, dat paranormale ver- (foto's: Connie Moest)
schijnselen niet bestaan, en dat dus een
'stichting ter bestudering van paranorma-
le verschijnselen' zinloos is, evenals de
aanwezigheid van al zijn toehoorders.
'Alle zogenaamde paranormale verschijn-
selen berusten op domheid of bedrog, dus
u kunt net zo goed nu naar huis gaan'
Maar iedereen bleef zitten, en niet ten on-
rechte.
Wagenaars stelling was, dat de mens al-
tijd in oorzaak-en-gevolg wil denken,
maar daartoe onvoldoende is uitgerust. Hij
gaf voorbeelden. Het ongeluk met de
Herald of Free Enterprise valt niet aan een
enkel incident te wijten - ook al kreeg de
bootsman uiteindelijk de schuld. Veeleer is
het een samenloop van omstandigheden,
waarin met name het management van
de onderneming blaam treft.
Veel 'paranormale verschijnselen' zijn te
verklaren als men beter de oorzaak-ge-
volg-relatie uitdiept, zo zei Wagenaar.
Daarbij stuit men ook altijd op het onwis-
kundige idee dat mensen hebben van
kansrekening.
Prof. dr. W.A.
Prof. dr. P.A. Vroon ging in op het begrip Wagenaar:
bewustzijn', op de werking van de ver- 'U kunt wel gaan...'
schillende centra in de hersenen. Bekend
is dat de twee hersenhelften niet identiek
zijn, Vroon diepte de overeenkomsten, en
verschillen en de communicatie tussen de
twee verder uit. De centra kunnen door al
lerlei oorzaken het contact met elkaar ver- PJ. Hanssen tracht
liezen - door een ongeluk, door mishan- de skeptici te hypno
deling in de kindertijd door hypnose. Er tiseren.
gebeuren dan vreemde zaken, die het in-
zicht in de werking van de hersenen ver-
groten. Onder hypnose kunnen mensen
met de ene helft van hun gezicht lachen,
en met de andere helft huilen. Bij het syn-
droom van Gilles de la Tourette ontglipt
en deel van de hersenen aan het centraal
gezag en ontstaan er onwillekeurige tics.
De mechanismen achter yoga-trance,
hypnose en meditatie zijn door de moder-
ne psychologie al enigszins opgelost. Van
paranormale zaken is ook hier geen spra-
ke, aldus Vroon.
Aan de fraaie demonstraties die P.J.
Hanssen daarop gaf van de hypnose,
werd niet door iedereen meegedaan. Veel
1
mensen echter durfden het motto 'probeer
alles, behoud het goede' in praktijk te
brengen. Aan een eenvoudige groeps-
hypnose nam zeker de helft van de aan-
wezigen deel.
Na de lunch volgde een college neurofysi-
ologie van de Groningse dr. D.J. Zeilstra
Hier haakten veel aanwezigen af, maar
dat was minder hun eigen schuld. De le-
zing was diepgravender dan boeiend, de
meeste toehoorders zullen hiervan niet
veel wijzer zijn geworden over het onder-
werp waarvoor zij toch waren gekomen,
paranormale verschijnselen.
Als laatste sprak dr. M. Meijsing, docente
wetenschapsfilosofie te Nijmegen. Zij liet
haar gehoor meeworstelen met de vraag,
hoe wij waarnemen - is dat een kwestie
van eenvoudig kijken, of nemen wij waar
wat we willen waarnemen. Meijsing pleit-
te voor een middenweg, waarin de infor-
matie die wij uit de buitenwereld krijgen
weliswaar door ons intellect wordt ge-
kleurd, maar niet willekeurig kan worden
beïnvloed. Wij kunnen niet willekeurig
waarnemen.
Ook het lichaam-geest-probleem speelt
hierbij een rol. De verklaring die begint bij
het neuron en dan probeert de waarne-
ming te reconstrueren, is wezenlijk anders
dan de verklaring van psychologische
waarneming naar natuurkundige waar-
neming. Meijsing vroeg zich zelfs af, of
deze twee verklaringswijzen ooit wel in el-
kaar zouden kunnen versmelten.
De forumdiscussie onder leiding van prof.
dr. A.A. Derksen kon ik niet meer meema-
ken, omdat het congres te ver was uitgelo-
pen. Maar ook daarzonder was het con-
gres zeker de moeite van het bezoek
waard.
Een pluim op de hoed van de organisato-
ren, die in korte tijd van het eerste Skepsis
Congres een succes hebben weten te ma-
ken.
2 Jaargang 1, nr. 4

Paragnosten onder de loep

De resultaten van Boerenkamps promotie-onderzoek
Op woensdag 28 september 1988 promoveerde Henk
Boerenkamp aan de Utrechtse Universiteit op het proef-
schrift Een onderzoek naar paranormale impressies van
paragnosten'. Diezelfde dag verscheen bij uitgeverij De
Toorts' zijn boek: Helderziendheid Bekeken'.
Boerenkamps dissertatie is een bundeling van een acht-
tal artikelen welke hij vanaf 1983 publiceerde in de vak-
literatuur. Voor vakgenoten leverde de promotie dan ook
geen nieuws op maar in de kring van hobbyisten' sloeg
het in als een bom

De storm rond beide publikaties was ruim W.H. Kramer

een week voor de feitelijke promotie al be-
gonnen. Door een vergissing bij de afde-
ling pers & publiciteit' van de Utrechtse
Universiteit werd het persbericht van de
promotie veertien dagen te vroeg vrijge-
geven. De gehele vaderlandse pers be-
steedde aandacht aan de resultaten van
Boerenkamps onderzoek en menig talk-
show trachtte hem tevergeefs voor de ca-
mera te krijgen. De Volkskrant besteedde
er op 19 september al ruim aandacht aan
op de voorpagina en ook het AD ver-
scheen die dag met een bericht. Naar-
mate de koppen boven de kranteartikelen
'prikkelender' werden zoals ' Problemen
maken de paragnost...' , Uitspraken van
helderzienden zijn niet paranormaal' en
'Paragnost is meestal sensatiezoeker', des
te heftiger werden de reakties uit het we-
reldje van de paranormalen'.
De paragnost Cor Heilijgers wist met zijn
'woedende' reaktie op 20 september door
te dringen tot de voorpagina van het
Utrechts Nieuwsblad terwijl de paranor-
maal genezer Cantineaux op 21 septem-
ber in Trouw liet weten: net is weten-
schappelijk onverantwoord om te zeggen
dat helderziendheid niet bestaat'.
Is dit ook werkelijk hetgeen Boerenkamp
in zijn werk beweert?
Graag voldoe ik aan het verzoek van de
redaktie van SKEPTER om beide publika-
ties van Boerenkamp hier te bespreken en
van enkele kanttekeningen te voorzien.
Het onderzoek
In 1974 hebben Schouten en Boerenkamp
van het Parapsychologisch Laboratorium
van de Utrechtse Universiteit de opzet ge-
maakt voor een intensief onderzoek naar
paranormale impressies van paragnosten.
Aangezien het aantal personen dat se-
rieus als paragnost werkzaam is in
Nederland toen nog niet zo groot was als
heden achtten beide onderzoekers een
steekproef van 10 tot 15 paragnosten vol-
doende groot om n.a.v. de resultaten
De auteur is lid van
de Parapsychological
Association.
steekhoudende uitspraken over paragnos-
ten in het algemeen te kunnen doen.
12 paragnosten met ruime praktijkerva-
ring werden bereid gevonden aan het on-
derzoek mee te werken
Van de 12 deelnemende paragnosten wa-
ren vijf 'animistisch' georiënteerd en zeven
'spiritistisch'. De spiritistische mediums wer-
den verkregen dankzij bemiddeling van
de Nederlandse vereniging van Spiritisten
'Harmonia'. De twaalf paragnosten waren
vier mannen en acht vrouwen in leeftijd
variërend van 33 tot 75 jaar
De onderzoekers stelden zich vier doelen:
1) Onderzoeken, op basis van een van te
voren vastgelegd aantal sessies en op alle
uitspraken gedaan door de paragnosten,
of er een voldoende hoog aantal uitspra-
ken met een potentiële paranormale
waarde wordt verkregen om het vermoe-
den te rechtvaardigen dat parapsycholo-
gisch onderzoek met speciaal geselecteer-
de proefpersonen (i.c. 'begaafden' meer
resultaat zal geven dat het onderzoek met
ongeselecteerde proefpersonen.
2) Een beschrijving maken van het verba-
le gedrag van paragnosten wanneer ze
'waarnemingen' doen in situaties die zo
goed mogelijk aansluiten bij hun dagelijk-
se praktijk van het werken met kliënten.
3) Het bestuderen van de effecten van
een aantal variabelen op de uitspraken
van paragnosten, op de uitspraken met
een potentieel paranormaal karakter en
de uitspraken met een positief paranor-
maal karakter.
4) Het vergelijken van de veronderstelde
paranormale mogelijkheden van parag-
nosten met de mogelijkheden van niet-pa-
ragnosten.
Skepter, december 1988
Om deze vragen te kunnen beantwoor-
den werden een aantal onderzoekscondi-
ties geformuleerd.
In de standaard conditie, welke aan be-
gin en aan het eind van het onderzoek
werden gehouden kregen de paragno-
sten een foto en een object van de doel-
persoon als induktor met de vraag om
hun paranormale impressies over deze
doelpersoon te geven. Net zoals de parag-
nost gewend is bij de consulten welke hij
dagelijks geeft was de doelpersoon een
bekende van de onderzoeker en kreeg de
paragnost onmiddellijke feedback op zijn
uitspraken.
In de experimentele condities werd geke-
ken naar het effect van het soort induktor,
het effect van de hoeveelheid feedback
de urgentie van het probleem, het al of
niet werkelijk bestaan van de doelper-
soon, de sociale context en de aanwezig-
heid van de doelpersoon zelf bij het con-
sult.
In de controle conditie, tenslotte, werden
twee controlegroepen geformeerd. Con-
trole groep 1 bestaande uit 10 tot 15 per-
sonen die qua sexe, leeftijd en opleiding-
snivo vergelijkbaar was met de paragno-
sten groep. Deze groep werd geformeerd
door uit verschillende delen van de stad
Utrecht personen met de gewenste leef-
tijd sexe en opleiding te vragen voor
deelname in een experiment naar 'men-
senkennis'. De tweede groep, welke niet
was gematched voor de eigenschappen
leeftijd, sex en opleidingsnivo waren men-
sen die uit hoofde van hun beroep erva-
ren zijn in de omgang met mensen en
hun problemen (artsen, psychologen en
juristen). Ook zij werden gevraagd voor
deelname aan een experiment naar
'mensenkennis'.
Beide controle groepen voerden een stan-
daard conditie en exerimentele conditie
(met enkel een object als induktor) uit.
Analyse van de sessies
De onderzoekers maakten onderscheid in
4 aspekten bij de analyses van de sessies.
- Kwantitatief: De lengte van een sessie
wordt uitgedrukt in het aantal uitspraken
van de paragnost en het aantal informa-
tieve responsen van de onderzoeker.
Het proefschrift van
Boerenkamp.
3
- Informatie: Uitspraken worden beoor-
deeld op hun paranormale waarde door
ze af te zetten tegen de informatie welke
de paragnost op dat moment ter beschik-
king staát. Een uitspraak werd als 'poten-
tieel paranormaal' geclassificeerd wan-
neer de uitspraak spontaan en de inhoud
voldoende specifiek is in relatie tot aan de
paragnost bekende informatie.
(Enkel uitspraken welke als 'potentieel pa-
ranormaal' werden geclassificeerd wer-
den nagetrokken op hun juistheid door de
onderzoekers)
- Structuur: Bij de structuur van een sessie
werd gekeken naar het soort onderwer-
pen, het aantal onderwerpen welke direct
betrekking hebben op de doelpersoon en
welke op andere personen, het percenta-
ge uitspraken welke betrekking hebben
op verleden, heden en toekomst, het per-
centage uitspraken welke adviezen bevat-
ten, het percentage retorische uitspraken
en het percentage uitspraken voor-
afgegaan door een stilteperiode.
- Interaktie: In de feedback condities zijn
paragnost en onderzoeker in verbale inte-
raktie met elkaar. Welke interaktionele
processen spelen zich tussen beiden tij-
dens zo'n consult af?
Boerenkamps bevindingen
De zittingen welke gehouden werden met
de paragnosten in de verschillende condi-
ties namen 5 jaar in beslag.
Het is hier niet de plaats om inhoudelijk stil
te staan bij de analyse technieken welke
Boerenkamp heeft gehanteerd. Methodo-
logisch zit het proefschrift goed in elkaar
hetgeen prof. Kreveld bij de promotie dui-
delijk liet blijken door de promovendus in
het openbaar te complimenteren met zijn
werk.
Geïnteresseerden in de technische details
verwijs ik graag naar het proefschrift zelf
waarin Boerenkamp de door hem gehan-
teerde analyses verantwoordt.
Boerenkamp geeft de resultaten van het
onderzoek weer per geanalyseerd aspect.
Het kwantitatieve aspect
Uit het aantal uitspraken per consult bleek
duidelijk dat paragnosten een persoonlijke
voorkeur hebben voor een bepaalde con-
sultlengte. Deze lengte varieerde daaren-
tegen niet wezenlijk tussen de verschillen-
de condities. Wel bleek dat lijfelijke aan-
wezigheid van de doelpersoon en het
krijgen van directe feedback het aantal
uitspraken per paragnost deed toenemen.
Beide controlegroepen niet-paragnosten
deden in de vergelijkbare condities veel
minder uitspraken. Gemiddeld 24 tegeno-
ver gemiddeld 88 bij de paragnosten.
Boerenkamp concludeert: 'Hoe meer in-
formatie de paragnost tot zijn beschikking
krijgt, des te meer uitspraken hij doet'
4 Jaargang 1, nr, 4
Het informationele aspect
De conclusie van Boerenkamp van dit
aspect is de reden van alle commotie in
de pers rond zijn werk. Boerenkamp stelt
ondubbelzinnig: 'De uitspraken van de pa-
ragnosten wijzen geenszins op een para-
normale gave, zoals ..... lange tijd ge-
dacht werd.'
Het percentage uitspraken in het onder-
zoek dat spontaan en specifiek en juist (de
drie voorwaarden wil een uitspraak als
paranormaal worden geclassificeerd) was
steeg niet uit boven het percentage dat
men volgens kans mag verwachten. Het
percentage schommelde bij alle paragno-
sten van het onderzoek rond de 1%.
Dit zelfde percentage werd door Boeren-
kamp gevonden bij de uitspraken gedaan
door beide controle groepen niet-parag-
nosten.
Boerenkamp stelt dan ook dat men niet
kan spreken van 'goede' of 'slechte' parag-
nosten maar merkt op dat men wel zou
kunnen spreken van 'risico nemende' en
'geen risico nemende' paragnosten. Vol-
gens Boerenkamp is het risico nemend ge-
drag van een paragnost gebonden aan
diens persoonlijkheid en staat het los van
eventuele begaafdheden'.
Boerenkamp geeft als reden waarom hij
een dergelijke eenduidige conclusie voor
het niet bestaan van een 'gave' bij parag-
nosten durft te trekken: 'enerzijds het feit
dat er, voor zover als onderzoekstechnisch
mogelijk is, aan de normale werkwijze
van paragnosten is tegemoetgekomen
(door de onderzoekers), en anderzijds dat
de conclusie is gebaseerd op een grote
(meer dan 10.000 uitspraken) en gesloten
verzameling gegevens. Tevoren werd
vastgelegd hoeveel paragnosten, hoe
vaak en onder welke omstandigheden
zouden worden geconsulteerd. De parag-
nosten hebben redelijkerwijs gesproken
een maximale kans gehad iets van hun
»gave« te laten zien'
Het structurele aspect
Boerenkamp vond hier een aantal opmer-
kelijke verschillen tussen de paragnosten
en niet-paragnosten.
Het bleek dat de uitspraken van paragno-
sten het meest betrekking hebben op 'ka-
rakter' en leefomstandigheden van de
doelpersoon en in mindere mate op licha-
melijke gezondheid, arbeidsomstandighe-
den en relaties met familie.
De verschillende experimentele condities
hadden hoegenaamd geen invloed op dit
patroon.
Boerenkamp vond dat paragnosten een
duidelijke individuele voorkeur hebben
voor bepaalde onderwerpen. Deze onder-
werpen brengen ze dan ook in de meeste
consulten zelf steeds weer ter sprake.
Paragnosten doen meer uitspraken over
ongunstige omstandigheden dan niet-pa-
ragnosten (45% versus 20%). Paragnosten
gaan bij een consult impliciet uit van een
doelpersoon met problemen terwijl riet-
paragnosten dit niet doen. Dit is begrijpe-
lijk omdát mensen die paragnosten bezoe-
ken in de regel dit ook doen i.v.m. per-
soonlijke problemen.
De verschillen tussen paragnosten en riet-
paragnosten op dit structurele aspect als-
mede de keuze van onderwerpen van pa-
ragnosten tijdens een konsult zijn bijzonder
van belang voor de psycholoog die dieper
inzicht wil verkrijgen in de belevingswe-
reld van paragnosten.
Het is hier niet mogelijk om lang bij deze
psychologische variabelen stil te blijven
staan maar vermoedelijk is de wijze waar-
op paragnosten een gesprek voeren en de
keuze van gespreksonderwerpen van pa-
ragnosten, die afwijkend is van hetgeen ge-
bruikelijk is in onze dagelijkse omgang
met andere mensen, een verklaring waar-
om men in het algemeen geneigd is om
uitspraken van paragnosten als bijzonder
te beschouwen.
Het interactionele aspect
Boerenkamp stelt dat het gedrag van een
paragnost tijdens een consult gezien kan
worden als een voortdurende poging om
de consultant te overtuigen van zijn 'ga-
ve'. Het gedrag van de consultant ziet
Boerenkamp als een voortdurende mede-
werking aan de paragnost om maar 'pa-
ranormale' uitspraken te horen te krijgen.
Immers juist voor die paranormale uitspra-
ken is de consultant toch naar de parag-
nost toe gegaan. Elke 'paranormale' uit-
spraak van de paragnost die door de con-
sultant als 'juist' wordt bestempeld zal dus
zowel de paragnost als de consultant
overtuigen dat de paragnost in het bezit is
van de 'gave'.
Wat gebeurt er wanneer de consultant de
uitspraak van een paragnost ontkent, om-
dat die uitspraak niet in overeenstemming
is met de werkelijkheid? Boerenkamp
vond dat de paragnosten in het algemeen
vier manieren hebben op een dergelijke
ontkenning te reageren.
- geven van een nieuwe interpretatie aan
de ontkende uitspraak.
- suggereren dat de consultant zelf niet
juist is ingelicht en dat de doelpersoon het
beter weet.
- accepteren van de ontkenning.
- suggereren dat hetgeen de consultant
zegt eigenlijk op hetzelfde neerkomt als
wat de paragnost zegt.
Het bleek dat paragnosten in ongeveer
60% van dergelijke gevallen gebruik ma-
ken van de techniek om een nieuwe inter-
pretatie te geven aan de ontkende uit-
spraak.
Paragnosten, aldus Boerenkamp, zijn ge-
neigd het 'onjuist' zijn van een uitspraak
niet echt te accepteren, terwijl niet-parag-
nosten dat wel doen.
Skepter, december 1988
Het is onmogelijk om binnen een kort
overzichtsartikel op alle facetten van Boe-
renkamps dissertatie in te gaan.
Natuurlijk kan men op Boerenkamps on-
derzoek kritiek geven. Dit is ook juist de
bedoeling van de wetenschap: het bekriti-
seren van elkaars werk zodat een steeds
betere benadering tot een beschrijving
van de werkelijkheid wordt verkregen.
De kern van het proefschrift is de conclu-
sie van het niet bestaan van een paranor-
male gave op grond van het feit dat de
daarvoor in aanmerking komende uit-
spraken van de paragnosten, die ook juist
bleken te zijn, rond de 1% van het totaal
aantal uitspraken waren. Een aantal wat
ook volgens kans te verwachten is. Om
aan een dergelijk getal te komen heeft
Boerenkamp dus alle 10.000 uitspraken
moeten scoren als zijnde al of niet 'poten-
tieel paranormaal' en daarna die uitspra-
ken moeten controleren. Deze twee pro-
cessen bevatten natuurlijk een element
van subjectiviteit. Zo heeft ieder individu
verschillende normen voor wat men als
'potentieel paranormaal' benoemt. Om
deze persoonsgebonden subjectiviteit zo-
veel mogelijk te elimineren heeft Boeren-
kamp deze selectie niet zelf gedaan maar
gebruik gemaakt van een multiple-beoor-
delaars systeem bestaande uit 120 voor-
kandidaats studenten. Boerenkamp heeft
zelf alle op band opgenomen konsulten
letterlijk uitgetypt.
Dit monnikkenwerk heeft enkele jaren in
beslag genomen. Als men dan ook in het
begin van de jaren 80 op de vierde ver-
dieping van Psychologisch Laboratorium
aan de Varkenmarkt in Utrecht kwam zag
5
men dagelijks in de eerste kamer rechts
een man met een koptelefoon op de oren
gebogen over een IBM schrijfmachine zit-
ten en zo dag na dag typen. Een voor-
beeld van hoe Boerenkamp de konsulten
op papier heeft weergegeven geeft hij in
zijn boek 'Helderziendheid bekeken'.
Als voorkandidaats student heb ik in 1981
het 'paragnosten-praktikum' gedaan en ik
herinner me dat het een behoorlijk zware
en ook wel saaie klus was om uitspraken
te beoordelen op 'specificiteit' en 'niet logi-
sche samenhang'. Boerenkamp stelde aan
de studenten behoorlijk strenge eisen en
wanneer men 'er met de pet naar gooide'
was de kans niet denkbeeldig uit het prak-
ticum gezet te worden.
Een punt van kritiek van Boerenkamp op
Tenhaeff is dat deze bij de beoordeling
van de paranormaliteit' van uitspraken
van paragnosten zichzelf als maatstaf
nam. Ook anderen zoals Bendien in 1959
en de Neyn van Hoogwerf f in 1962 heb-
ben op deze zwakke plek bij Tenhaeff ge-
wezen. Het is een essentieel punt. Tenhaeff
was dermate sterk overtuigd van de reali-
teit van de paranormale begaafdheid
van paragnosten dat zijn eigen observa-
ties zeker niet als objectief kunnen worden
beschouwd.
Henk Boerenkamp Boerenkamp heeft op het begrip de 'geslo-
tijdens de promotie. ten verzameling' in zijn proefschrift bijzon-
(foto: W.H. Kramer) der de nadruk gelegd. Dit lijkt mij een zeer
belangrijke voorwaarde welke tot op he-
den in het onderzoek naar paranormale
vermogens bij paragnosten niet voldoen-
de is onderkend. Een ander punt van kri-
tiek op het werk van Tenhaeff is dan ook
dat hij zich in zijn publikaties meestal be-
perkte tot het weergeven van frappante
successen van paragnosten zonder dat de
lezer een indruk krijgt hoeveel missers
daar tegenover staan.
Tenhaeff is in zijn werk toch wel wat kriti-
scher dan Boerenkamp veronderstelt en
hij is hij zeker niet de 'advocaat van de pa-
ragnost' zoals de populaire pers en parag-
nosten hem graag afschilderen.
Waar Boerenkamp gebruik maakt van
harde cijfers geeft Tenhaeff in zijn werk
kwalitatieve beschouwingen in een 'ver-
bloemend' taalgebruik. In een kort artikel
(Kramer, 1987) heb ik laten zien dat
Tenhaeffs bevindingen feitelijk in overeen-
stemming zijn met die van Boerenkamp.
Het verschil tussen beide parapsychologen
zit ook niet in hun bevindingen t.o.v. de
prestaties van paragnosten als wel in de
conclusie die ze op grond daarvan trek-
ken. Boerenkamp stelt dat aangezien de
prestaties vallen binnen de kansverwach-
ting je niet mag spreken van een aan-
toonbare begaafdheid' terwijl Tenhaeff
stelt dat werkelijke paranormale verschijn-
selen zo zeldzaam zijn dat ze 'met een lan-
taarntje moeten worden gezocht'. Ook pa-
ragnosten zelf weten blijkbaar dat veel
van hetgeen zich als paranormaal aan-
dient dit niet waarmaakt. De al eerder ge-
6 Jaargang 1, nr. 4
noemde paragnost Heilijgers stelt in een
interview met het Utrechts Nieuwsblad op
20 september jl. Volgens mij is zeker 95
procent van de mensen die zich als hel-
derziende presenteren kwakzalver.'
Helderziendheid bekeken
In het najaar van 1986 besloot Boeren-
kamp om zijn opvattingen van het ver-
schijnsel paragnost, welke hij in de loop
van de jaren bij zijn onderzoek had opge-
daan te boek te stellen en dit naast zijn
proefschrift uit te geven.
' Helderziendheid bekeken' is dan ook geen
populaire uitgave van zijn proefschrift
maar een op zichzelf staand werk dat
voortborduurt op de resultaten van Boe-
renkamps promotieonderzoek.
Boerenkamp heeft in de jaren '70 en '80,
als klinisch psycholoog, vele advies- en
counseling- gesprekken gevoerd met
mensen die zich met hun vragen en pro-
blemen rond de paranormale beleving
wendden tot de universiteit van Utrecht.
Van een systematische hulpverlening is
het binnen de Universiteit nooit gekomen
om de eenvoudige reden dat de mede-
werkers van de sectie parapsychologie
daar geen werktijd voor beschikbaar kre-
gen. De sectie parapsychologie was dan
ook enthousiast over de opzet van een
particulier hulpverleningsburo, dat nauwe
inhoudelijke kontakten met de sectie
onderhoudt. Boerenkamp heeft zijn erva-
ring en kennis beschikbaar gesteld bij de
initiële fase van het buro. Boerenkamps
ervaringen zijn dan ook door hem en on-
dergetekende samen in het voorjaar van
1986 uitgewerkt tot het hulpverlenings-
model dat in 'helderziendheid bekeken'
wordt gepresenteerd.
In het proefschrift beperkt hij zich tot het
op wetenschappelijk verantwoorde wijze
weergeven van de gevonden resultaten
van het onderzoek in Helderziendheid be-
keken' staat hij zichzelf wat meer ruimte
voor speculatie toe.
Bij een helderziende ervaring gaat het,
volgens Boerenkamp, om 'een ervaring
waarbij iemand een onverwachte over-
eenkomst constateert tussen iets dat hij in-
nerlijk heeft beleefd en iets dat er rond
een ander, rond hemzelf of rond iets in de
wereld gebeurde, en daarbij het idee
heeft dat de overeenkomst niet normaal is
te verklaren, niet toevallig tot stand is ge-
komen en persoonlijke betekenis heeft'.
Uit deze omschrijving is duidelijk dat een
helderziende ervaring een zeer persoonlijk
karakter bezit aangezien de persoon in
kwestie de enige is die in staat is om exter-
ne gebeurtenissen te koppelen aan zijn in-
terne belevingswereld. M.a.w. wat de ene
persoon als helderziend zal klassificeren
zal de ander schouderophalend kunnen
afdoen als 'toevallig'.
Boerenkamp onderscheidt vier groepen.
- Nul-groep: Mensen die naar hun eigen
beleving nooit een dergelijke helderziende
ervaring in hun leven hebben gehad.
Volgens Boerenkamp omvat deze nul-
groep ongeveer 80% van de populatie.
- Spontanen-groep: Mensen die slechts
een enkele keer in hun leven een helder-
ziende ervaring hebben gehad. Deze
groep omvat de overige 20 % van de po-
pulatie. Men ervaart de ervaring wel als
raadselachtig maar hecht er niet bijzonder
veel waarde aan en staat er niet te lang
bij stil.
- Sensitieven-groep: Mensen die tengevol-
ge van een enkele helderziende ervaring,
de beleving en de daarbij behorende
overeenkomst in het werkelijke leven, in
grote verwarring komen omdat de over-
eenkomst betrekking heeft op ingrijpende
gebeurtenissen zoals het overlijden van
een familielid
of ander onheil waardoor men de erva-
ring moeilijk kan relativeren. Deze ervarin-
gen overschaduwen gewoonlijk het be-
vredigend kunnen functioneren van deze
mensen. Boerenkamp schat dat de sensi-
tieven-groep enige duizenden tot tiendui-
zenden Nederlanders omvat.
- Paragnosten-groep. Deze mensen wor-
den regelmatig door helderziende ervarin-
gen overvallen en beweren deze ook re-
gelmatig en op verzoek van derden te
kunnen oproepen. Mensen in de parag-
nosten-groep beschouwen hun ervaringen
als een integraal deel van hun leven en
stellen deze dan ook vaak centraal in hun
dagelijks functioneren. Deze groep schat
Boerenkamp op enkele honderden men-
sen in ons land.
Boerenkamp is van mening dat zijn model
hiërarchisch is. M.a.w. men wordt tot pa-
ragnost na eerst de andere fasen te heb-
ben doorlopen.
Essentieel in Boerenkamps optiek is dat de
kwaliteit van de ervaringen in de verschil-
lende stadia wezenlijk verschillend is.
Op grond van de door Schouten uitge-
voerde analyses op verzamelingen van
spontane ervaringen komt Boerenkamp
tot de overtuiging dat het heel goed mo-
gelijk is dat de personen in de 'spontanen-
groep' een werkelijke paranormale erva-
ring hebben gehad. Echter psycholo-
gische en emotionele factoren kunnen
veroorzaken dat men die ervaring gaat
zien als zijnde los van de persoonlijke pro-
blematiek staand. Een volgende stap is
dat men ervaringen die men voor de
' spontane ervaring' nooit als paranormaal
benoemd zou hebben nu opeens wel als
zodanig gaat zien. Het gevolg is dat men
opeens beseft' bijzonder veel 'paranorma-
le ervaringen' te hebben en de volgende
stap is dat men dit beschouwt als een te-
ken dat men beschikt over een bijzondere
' gave'.
In het kort is dit het proces dat een per-
soon door kan maken van een 'spontane
ervaring' (die volgens Boerenkamp een
Skepter, december 1988
werkelijke paranormale ervaring kan zijn)
tot paragnost.
Boerenkamp beschrijft dit proces uitvoerig
in zijn boek. Hij is van mening dat de per-
soon in kwestie onbewust gebruik maakt
van een aantal mechanismen om erva-
ringen en gevoelens voor zichzelf te kun-
nen verklaren.
Boerenkamp onderscheidt de 'generali-
satie-tendens', de 'sluitend-maken-tendens'
welke zich afspelen in de overgangsfase
van 'spontanen-groep' naar 'sensitieven-
groep'. Bij de stap van 'sensitieve' naar
paragnost' spelen tevens de 'controle-ten-
dens' en de projectie-tendens' een essen-
tiële rol.
Het is hier niet de plaats om deze lenden-
zen' van Boerenkamp diepgaand te be-
spreken maar de psycholoog die geïnte-
resseerd is in hoe bepaalde attributionele
aspekten een rol spelen bij de paranorma-
le beleving van mensen kan hier zijn hart
ophalen en kennismaken met een denk-
wijze die elders in de literatuur niet zo dui-
delijk voorhanden is.
Voor degenen die erover denken een pa-
ragnost te gaan raadplegen geeft Boeren-
kamp een kijkje In de keuken'.
Wanneer men, als niet-parapsycholoog,
een bezoek brengt aan een paragnost zal
het in de regel gaan om een eenmalig
konsult of om een beperkt aantal konsul-
ten gespreid over enige tijd. Omdat men
doorgaans van een dergelijk konsult geen
aantekeningen of bandopnames maakt is
men vaak niet in staat om een aantal op-
merkelijke effecten te detecteren.
Zoals eerder opgemerkt geeft Boerenkamp
in het boek een voorbeeld van een kon-
sult met een paragnost aan de hand van
de uitgetypte bandopnames. Bij dit voor-
beeld wijst Boerenkamp de lezer op de
werking van de verschillende 'tendenzen'
tijdens het consult.
Boerenkamp wijst op nog twee opmerkelij-
ke zaken.
Wat krijgen we als we 12 verschillende
paragnosten uitspraken laten doen over
dezelfde doelpersoon en wat vinden we
wanneer we een paragnost over twaalf
verschillende mensen uitspraken laten
doen?
In het eerste geval blijken we te worden
'opgezadeld' met twaalf verschillende ver-
halen die over het algemeen inhoudelijk
onjuist blijken te zijn. Deze conclusie van
Boerenkamp zal intussen niemand meer
verbazen na de uitvoerige publiciteit over
het effect van paragnosten in de vermis-
singszaak Heijn. Meer dan duizend ver-
schillende 'verhalen' kreeg de politie te ho-
ren, waarvan er geen enkele bruikbaar
was bij het opsporingsonderzoek.
Uit eigen ervaring ken ik een vergelijkba-
re zaak. Een man die al ruim b jaar zeer
intensief op zoek is naar een in 1977 ver-
miste vrouw heeft hierover intussen ruim
veertig paragnosten geraadpleegd. Zoals
7
verwacht heeft hij ook minstens veertig se-
nario's omtrent wat er met de vrouw ge-
beurd is gekregen. Minstens, omdat som-
mige paragnosten meerdere scenario's ge-
ven. Belangrijk is echter dat deze man alle
tips van de paragnosten, zover dat redelij-
kerwijs mogelijk is, heeft nagetrokken. Tot
op de dag van vandaag is hij bezig om de
uitspraken van de paragnosten te verifië-
ren en wanneer hij de indruk heeft dat er
misschien iets inzit gaat hij naar de desbe-
De waarzegster van treffende paragnost toe voor nadere infor-
weleer is paragnost matie. Op deze wijze heeft hij al regelma-
geworden. tig het idee gehad van Ik heb beet' maar
steeds bleek als puntje bij paaltje kwam
het spoor dood te lopen. Speurakties,
waarbij zelfs de politie medewerking ver-
leende, graven in het bos omdat een pa-
ragnost aangaf dat op exact die plek - Ik
schat 40 cm diep, meneer' - het lijk van de
vrouw zou liggen, posten voor huizen en
in straten - 'de vrouw komt hier regelma-
tig langs maar heeft geheugenverlies' -
het resultaat is tot op heden nul komma
nul.
Bewonderenswaardig vind ik dat on-
danks al deze 'dode einden' de man zijn
vertrouwen in paragnosten niet heeft ver-
loren. Regelmatig belt hij me op om zijn
nieuwe bevindingen met me te bespreken
en met de vraag of ik nog andere be-
trouwbare paragnosten ken. Als er ie-
mand is die positief staat t.o.v. de werk-
zaamheden van paragnosten dan is hij
het wel maar zelfs deze optimaal positie-
ve instelling heeft nog geen 'PSI-Hitting'
veroorzaakt.
Boerenkamps tweede vraag, aan een pa-
ragnost twaalf verschillende personen
voorleggen, gaf hem een opmerkelijk re-
sultaat. Het bleek dat paragnosten be-
paalde 'favoriete thema's' hebben en die
in bijna elk consult zelf ter sprake bren-
gen. Boerenkamp merkt op dat deze the-
ma's feitelijk projecties zijn van eigen le-
ven en gevoelens van de paragnost op de
doelpersoon. Zo brengt de paragnost wel-
ke Boerenkamp in het boek als voorbeeld
heeft genomen bijna in elk consult het be-
grip 'spoorwegen' te bede.
Boerenkamp wijst dan ook op de sterke re-
latie tussen de levensgeschiedenis van
een paragnost en de inhoud van diens
helderziende ervaringen.
Het therapeutisch model
Uitgaande van zijn hiërarchisch model en
het inzicht dat emotionele ervaringen ten
grondslag liggen aan de paranormale er-
varing geeft Boerenkamp een voorbeeld
van een therapeutisch konsult bestaande
uit drie stappen
- De kliënt dient zijn eerste, de meest op-
merkelijke en zijn laatste paranormale er-
varing op te schrijven.
- Vervolgens wordt een overzicht van de
kliënt's levensloop gemaakt
- Als laatste stap wordt de levensschets en
de inhoud van de paranormale ervarin-
8 Jaargang 1, nr. 4
gen met elkaar in verband gebracht.
Op deze wijze krijgt de kliënt inzicht in de
relatie tussen de emotionele momenten uit
zijn leven en de inhoud van zijn paranor-
male ervaringen waardoor deze laatsten
niet langer als 'vreemd' of bijzonder door
de kliënt worden ervaren
Ondergetekende heeft in zijn therapeuti-
sche praktijk deze techniek meerdere ma-
len toegepast. De techniek is echter geen
'wondermiddel'. Om het gewenste resul-
taat te verkrijgen dienen de kliënten wel
over een analytisch vermogen en een ze-
kere hoeveelheid intelligentie te beschik-
ken. Daarnaast moet de kliënt bereid zijn
om zijn paranormale ervaringen systema-
tisch te gaan ontleden. Helaas blijkt dit
laatste in de praktijk een groot probleem.
Meestal zijn kliënten niet bereid om de
'magie' van hun eigen paranormale bele-
ving te verstoren.
Boerenkamp heeft met zijn boek 'Hel-
derziendheid bekeken' een denkkader wil-
len schetsen voor mensen die zelf ervarin-
gen hebben, mensen die overwegen een
paragnost te gaan consulteren en hulp-
verleners die te maken krijgen met kliën-
ten die helderziende ervaringen rapporte-
ren.
Of mensen met eigen ervaringen, danwel
degenen die overwegen hun problemen
aan een paragnost voor te leggen zich la-
ten overtuigen door zijn boek betwijfel ik.
Voor de hulpverlener is de inhoud van het
boek echter van onschatbare waarde.
Konklusies
Heeft Boerenkamp nu aangetoond dat
helderziendheid niet bestaat? en geeft
Boerenkamp de sceptici de Wetenschap-
pelijke handvaten' om te kunnen zeggen
'kijk het is allemaal oplichterij'?
Boerenkamp gaf zijn mening duidelijk tij-
dens de promotie. Op de vraag van de
Zweedse prof. Evergard dienaangaande
antwoordde hij: 'Nee, we kunnen niet
stoppen met het vak parapsychologie.,Pa-
rapsychologie heeft volgens mij ook de
taak om naar psychologische processen te
zoeken. Dit is echter maar een deelge-
biedje. Er zijn andere gebieden in de pa-
rapsychologie zoals de observationele
theorieën, spontane gevallen analyses,
paranormaal genezen e.d., waar nog
veel onderzoek noodzakelijk is. De bood-
schap van mijn proefschrift is enkel
»Collega's besteedt niet veel aandacht
meer aan de uitspraken van paragnos-
ten«'.
Boerenkamp is zeker geen scepticus of Te-
genstander' van de parapsychologie ge-
worden. Zijn onderzoek heeft laten zien
dat de uitspraken van paragnosten niet
voortkomen uit het door parapsychologen
gezochte PSI maar zijn terug te voeren tot
ervaringen tijdens de emotionele ontwik-
keling van een persoon.
Het onderzoek naar PSI dient echter onver-
schrokken voort te gaan.
Pseudo-parapsychologen zien onderzoek
in de parapsychologie slechts als middel
om hun eigen overtuigingen en levens-
ideologie te legitimeren. Voor hen is pa-
rapsychologie in eerste instantie een reli-
gie. Het is begrijpelijk dat zij zich verweren
wanneer iemand aan de fundamenten
van hun levensvisie knaagt. In het radio-
programma 'Het Zwarte Gat' van 30 okto-
ber jl. werd Boerenkamp door de 'deskun-
digen' deerlijk over de kling gejaagd ter-
wijl Frans Honigh in 'Paranormaal' schreef:
'Het hele circus rond deze promotie ademt
een tendentieuze »aan de kaak stelleri-
ge« sfeer, die niet past bij een objectieve
onderzoekshouding Zelf ben ik zeker
niet »anti-wetenschappelijk« ingesteld.
Maar nu heb ik toch sterk de indruk dat
de wetenschap wel erg nadrukkelijk voor
een bepaald karretje wordt gespannen.
Gaan we morgen bewijzen, dat de aarde
toch plat is? Volgens mij lukt dat!'
Tendentieus lijkt me eerder Honighs stuk
zelf. Wetenschap is niet bedoeld om voor-
ingenomen standpunten mee te verdedi-
gen maar om dieper inzicht te krijgen in
'de raadselen van het bestaan'. Boeren-
kamp heeft zijn wetenschappelijk werk als
parapsycholoog goed gedaan. We mogen
hem er dankbaar voor zijn. Een opvatting,
waaraan men nu even sterk schijnt te wil-
len vasthouden als destijds aan het model
van de platte aarde, is dankzij zijn werk
achterhaald.
Literatuur
Bendien, J., 'Persoonlijkheidskenmerken
van »paranormaal begaafden« in het
licht van de Rohrschach', proefschrift
unie. van Amsterdam, 1959.
Boerenkamp, H.G., 'A study of paranor-
mal impressions of psychics', proefschrift
Utrecht, 1988. (ISBN. 90-9002298-8)
Boerenkamp, H.G., 'Helderziendheid be-
keken', De Toorts, Haarlem, 1988. (ISBN. -
906020-563-4)
Honigh, P., 'Paranormale gaven bestaan
niet, in 'Paranormaal' j=g. 29 Nr. 5,
1988.
Kramer, W., 'Politie en paragnost, een kri-
tische beschouwing van de theorieën en
resultaten uit de school van Tenhaeff-
deel 1, in 'Spiegel der Parapsychologie',
jaarg. 26, No.4 (75), 1987
De Neyn van Hoogwerff, J.D.A.M.,
'Helderziendheid, Deel 11 uit de reeks
'Pastorale Cahiers', Uitg Paul Brand NV,
Hilversum, 1962
Skepter, december 1988
David Berglas weigert Sisyfusarbeid
Er zijn veel mensen die beweren dat zij over paranorma-
le gaven beschikken, en sommigen hebben daar zelfs
hun beroep van gemaakt Skeptici achten het evenwel
niet aannemelijk dat er werkelijk mensen te vinden zijn
die hun claims kunnen waarmaken. Om duidelijk te ma-
ken dat de wonderen niet voor het opscheppen liggen,
hebben een aantal van hen aanzienlijke geldsommen
uitgeloofd voor een overtuigende demonstratie van een
paranormaal effect Het feit dat zij hun geld tot nog toe
niet zijn kwijtgeraakt ondersteunt de redelijkheid van
hun ongeloof Of houden zij hun wapperende cheques
misschien zorgvuldig buiten bereik van serieuze gega-
digden?
In Skepter 2 maakte de parapsycholoog Rob Nanninga
Jeff Jacobs melding van de slechte erva-
ringen die dr. Breederveld opdeed met de
skeptische goochelaar David Berglas. Hij
schreef: Ik ben er persoonlijk getuige van
geweest dat mijn SRU-collega Dr. Heyme
Breederveld met David Berglas overeen-
kwam een demonstratie van een paranor-
maal effect te leveren, tegen de uitgeloof-
de beloning. Berglas hield het voor gezien
na een eerste - voor Dr. H.B. gunstig verlo-
pen - sessie. Taal noch teken liet hij van
zich horen. Tja, het publiekelijk uitloven
van een aanzienlijk bedrag staat goed
voor het hooghouden van het skeptische
imago. Jammer genoeg heeft collega
Breederveld geen officieel contract laten
opmaken.'
De lezer zal hieruit concluderen dat
Berglas het kennelijk liet afweten toen hij
besefte dat zijn geld in gevaar kwam. Ik
heb met alle betrokkenen contact opge-
nomen om meer over de affaire aan de
weet te komen. Daarbij werd mij duidelijk
dat de door Jacobs geuite beschuldiging
veel nuancering behoeft.
£10.000,- beloning
De geschiedenis begon in 1986 op een
SPR-congres in Cambridge waar Heyme
Breederveld een gesprek voerde met
David Berglas. Tijdens dit gesprek, waarbij
ook Jeff Jacobs aanwezig was, liet Berglas
weten dat hij £10.000,- overhad voor
een overtuigende demonstratie van een
paranormaal effect. Breederveld toonde
zich geïnteresseerd en een paar maanden
later nam hij telefonisch contact op met
Berglas om te informeren of deze wellicht
belangstelling had voor een PK-proef met
een roulette. Breederveld vertelde dat hij
in staat was om een rouletteballetje op-
merkelijk vaak in het vakje 2 te laten rol-
len. Berglas, die op dat moment meewerk
te aan de 'Boven m'n pet Show' van de Dr. Heijme
KRO, nodigde hem uit naar een tv-studio Breederveld.
in Aalsmeer te komen voor een eerste de- (foto: R. Paré)
9
monstratie. Hij mocht daarbij gebruikma-
ken van zijn eigen mini-roulette. Op de
dag van de demonstratie (23-2-1987) over-
handigde Breederveld een schriftelijke ver-
klaring waarin Berglas het volgende kon
lezen:
Wat ik claim is:
Dat ik reproduceerbare boven-kansresul-
taten (5-10%) kan verkrijgen in een PK-ex-
periment met een roulette, waarbij ik ge-
bruikmaak van een stopstrategie en als
doel het nummer 2.
Een experiment omvat verscheidene
runs. Een run bestaat uit groepen van 30
trials. Het aantal groepen van 30 trials
hangt af van de resultaten van deze
groepen. Het roulette-experiment wordt
voortgezet totdat een groep met een aan-
tal treffers boven MCE (mean chance ex-
pectation: gemiddelde kansverwachting)
optreedt en stop gezet na de eerste groep
met een aantal treffers beneden MCE.
Boven MCE is 1 of meer, beneden MCE is
0. MCE = 30/37. Slechts een run per dag.
Ik beweer uitdrukkelijk niet dat iedere run
succes zal opleveren. Wanneer er echter
een redelijk aantal runs zijn uitgevoerd
(20 of meer), dan zal er een boven kans-
score van ongeveer 5-10% optreden.
Iets duidelijker geformuleerd komt de stop-
strategie hierop neer: Iedere run bestaat
uit twee of meer groepen van dertig po-
gingen. Een poging levert een treffer op
wanneer het rouletteballetje in de 'twee'
valt. Een run wordt beëindigd nadat een
groep waarin een of meer treffers zijn ge-
scoord wordt gevolgd door een groep
waarin geen treffers zijn gescoord. De
stopstrategie bepaalt hoeveel pogingen er
10
op een dag plaatsvinden, maar heeft
geen invloed op de kansverwachting. De
kans op een treffer is steeds 1 op 37, om-
dat de roulette 37 vakjes telt.
Succes zonder waarde
Tijdens de demonstratie-run scoorde dr.
Breederveld 6 treffers uit 180 pogingen,
terwijl je er circa 5 kunt verwachten
(180/37=4,86). Deze ene extra treffer kan
beslist niet opmerkelijk worden genoemd.
In welke zin was hier sprake van een suc-
ces? Ik vroeg het aan Breederveld, die mij
vertelde dat hij iedere score boven MCE
per definitie een succes noemt. Bovendien
wees hij erop dat zijn score liefst 23% bo-
ven de gemiddelde kansverwachting lag
(6 = 1,23 x 4,86). Vanuit zijn geloof in ei-
gen kunnen interpreteerde hij dat als een
mogelijk PK-effect. In zekere zin had
Breederveld zijn claim inderdaad ruim-
schoots waargemaakt, omdat hij alleen
over percentages had gesproken en niet
over statistisch significante resultaten!
Uiteraard kon Breederveld niet ontkennen
dat zijn 'succes' alleszins aan het toeval
kan worden toegeschreven. Het zegt niets
over zijn veronderstelde PK-vermogen.
Omgekeerd zouden we ook geen conclu-
sies hebben kunnen trekken indien hij
minder dan vijf treffers had gescoord,
want hij beweerde immers niet dat elke
run succes zou opleveren. Het probleem is
dat het geclaimde effect zo klein is dat het
alleen door middel van een groot aantal
runs kan worden aangetoond. Daarmee
rijst de vraag waarom David Berglas een
demonstratie-run wilde zien.
Berglas schreef mij dat de demonstratie
diende 'om te beoordelen of het zinvol zou
zijn verdere en meer serieuze tests uit te
voeren'. Dat was naar zijn oordeel niet het
geval, omdat het scoringspercentage niet
noemenswaardig afweek van de kans-
verwachting. Waarschijnlijk meende hij
ten onrechte dat Breederveld een veel
groter effect claimde dan de genoemde 5-
1 0% boven de gemiddelde kansverwach-
ting. Het is mogelijk dat hij op 5-10% tref-
fers rekende. Ik kon daarover echter geen
zekerheid krijgen, omdat Berglas mijn la-
tere brieven om de een of andere reden
niet meer beantwoordde.
Communicatiestoring
Na afloop van de demonstratie kreeg
Breederveld de indruk dat Berglas nog
steeds geïnteresseerd was en hij ver-
wachtte spoedig te worden uitgenodigd
voor een serie tests. Toen Berglas echter
niets meer van zich liet horen, besloot
Breederveld hem op te bellen. Pas tijdens
dit telefoongesprek werd het hem duide-
lijk dat de goochelaar het voor gezien
hield, omdat hij het veronderstelde PK-ef-
fect veel te klein vond. Volgens Breeder-
Jaargang 1, nr. 4
David Berglas in de veld had hij dat van te voren moeten be-
Boven M'n Pet Show. denken. Hij kreeg sterk het gevoel dat hij
(foto: R. Paré) met een kluitje in het riet werd gestuurd
en plaatste vraagtekens bij de integriteit
van Berglas.
We kunnen ons afvragen in hoeverre
Berglas iets te verwijten valt. Hij had
Breederveld uitgenodigd zonder zijn eisen
van te voren bekend te maken. Dat was
ongetwijfeld niet verstandig. Maar aan de
andere kant had Breederveld ook niet op
afspraken aangedrongen. Bovendien is
het niet duidelijk welke afspraken er had-
den kunnen worden gemaakt. Het stond
immers bij voorbaat vast dat de demon-
stratie geen enkele conclusie kon wetti-
gen. Breederveld beweerde daarom dat
hij voornamelijk naar Aalsmeer was geko-
men om zijn werkwijze te demonstreren,
maar ik krijg niet de indruk dat Berglas
daarvan op de hoogte was. Daar komt
nog bij dat Breederveld voortdurend op
zijn behaalde 'succes' blijft wijzen (23% bo-
ven MCE), alsof hij daar enig recht aan
kan ontlenen.
Ik denk dat de problemen grotendeels zijn
voortgekomen uit een fikse communicatie-
storing, die ertoe leidde dat er wederzijds
geheel verkeerde verwachtingen werden
gewekt. Berglas veronderstelde dat hij iets
spectaculairs te zien zou krijgen. Hij
schreef mij dat hij Breederveld had be-
schouwd als een mogelijke kandidaat
voor de Boven m'n pet Show'. De vertoon-
de demonstratie ging echter niemands pet
te boven. Breederveld had gehoopt dat hij
de kijkers wat mocht vertellen over zijn
eerdere experimenten, maar dat viel ge-
heel buiten het kader van de amuse-
mentsshow. Ook had hij de illusie dat
Berglas al min of meer accoord was ge-
gaan met een uitgebreide serie proefne-
mingen. Hij besefte niet dat de skepticus
daar nog lang niet voldoende reden voor
had.
Skepter, december 1988
Kosten en baten
Skeptici zijn bereid om buitengewone
claims te onderzoeken, maar men kan
niet van hen eisen datzij daarvoor al
hun vrije tijd opofferen. Vanuit hun ge-
zichtpunt gezien is er immers grote kans
dat alle inspanningen niets zullen
opleveren. Men kan het ze niet kwalijk
nemen dat zij de kosten van een onder-
zoek afwegen tegen de verwachte baten.
Mochten ze de kans krijgen een bekende
wonderman te testen, dan zullen ze daar
redelijk veel tijd in willen steken. Maar als
een zekere dr. Breederveld twintig sessies
nodig denkt te hebben om een miniem ef-
fect te demonstreren, dan houden ze de
boot liever af. Hun onderzoeksbereidheid
zou groter zijn als het Breederveld-effect
erkenning had gevonden binnen de pa-
rapsychologie, maar daarvan is geen
sprake.
Ook parapsychologen zullen Breederveld
vermoedelijk niet met open armen ont-
vangen. Een statistisch rekensommetje
leert namelijk dat twintig runs, ofwel on-
geveer 2000 pogingen, nog lang niet vol-
doende zijn om een effect van 10% aan te
tonen. We mogen verwachten dat ze on-
geveer 54 toevalstreffers zullen opleveren.
Stel dat Breederveld er 60 scoort (ruim 10%
meer). De toevalskans op een dergelijk re-
sultaat is bijna 25%. Dat zal geen enkele
wetenschapper kunnen overtuigen (en
het is zeker geen f 10.000,- waad!).
Laten we eens veronderstellen dat Berglas
een testresultaat had willen zien dat zich
minder dan een op de duizend keer toe-
vallig voordoet (nog tamelijk riskant, ge-
zien de hoogte van de uitgeloofde belo-
ning). Hoeveel pogingen zou Breederveld
daarvoor nodig hebben gehad, aangeno-
men dat het aantal treffers dat hij scoorde
10% boven de gemiddelde kansverwach-
ting lag? Schrik niet, het juiste antwoord is
vijfendertigduizend! Breederveld schreef
dat hij per dag slechts een run (ongeveer
100 pogingen) wilde uitvoeren om het ge-
claimde PK-effect van 5-10% te demon-
streren. In het gunstigste geval zou
Berglas dus een jaar lang bijna dagelijks
een uur achter de roulettetafel moeten zit-
ten om het 'wonder' te kunnen aanschou-
wen, waarbij het uiteraard niet ondenk-
baar is dat al zijn werk voor niets zal zijn.
Zou Breederveld werkelijk verwacht heb-
ben dat Berglas tot zo'n Sisyfusarbeid be-
reid was? Ik kan mij dat niet voorstellen,
en ik vraag me zelfs af of Breederveld zelf
zoveel moeite had willen doen.
Het belang van goede
afspraken
De Breederveld-affaire' laat zien wat er
gebeurt wanneer een skepticus een
geclaimd paranormaal vermogen test
zonder dat er van te voren duidelijke af-
spraken zijn gemaakt. Dat leidt bijna
onvermijdelijk tot gekibbel. De meeste pro-
blemen kunnen eenvoudig worden voor-
komen door een drietal zaken vooraf goed
te regelen:
1. Beide partijen dienen volledig accoord
te gaan met de onderzoekscondities, zodat
ze achteraf niet met bezwaren kunnen ko-
men.
2. De proefpersoon moet weten hoeveel
tijd of pogingen beschikbaar zijn om het
beoogde effect te demonstreren.3. Het
moet volstrekt duidelijk zijn wat de proef-
persoon dient te presteren om de beloning
in de wacht te slepen of om voor verdere
tests in aanmerking te komen.
Het is hoogst opmerkelijk dat zowel Berglas
als Breederveld nauwelijks over deze za-
ken schijnen te hebben nagedacht.
Eerstgenoemde schreef: 'Als ik het gevoel
had gehad dat het resultaat ook maar het
kleinste beetje boven het gemiddelde lag,
dan zou ik zeker een overeenkomst heb-
ben opgesteld waarin de condities, per-
centages en de uiteindelijke beloning wa-
ren vastgelegd.' Breederveld
concludeerde daaruit dat Berglas ofwel
een grote leugenaar ofwel een slechte re-
kenaar was. In een boze brief wees hij
hem er nogmaals op dat hij zijn claim wel
degelijk had waargemaakt. In tegenstel-
ling tot Berglas had Breederveld sterk het
gevoel dat de extra treffer niet aan het
toeval te danken was.
Berglas en Breederveld hanteerden beide
geen duidelijke beoordelingscriteria, maar
baseerden hun oordeel op subjectieve ge-
voelens. Zij spraken weliswaar over per-
centages en gemiddelden, maar hadden
zich nooit goed afgevraagd wanneer een
resultaat als significant kon worden be-
schouwd. Hadden ze dat wel gedaan,
dan zouden ze zich tijdig hebben gereali-
seerd dat de verificatie van het Breeder-
veld-effect een vrijwel onmogelijke opga-
ve is.
Maar ondertussen...
... is de Surinaams-Nederlandse schrijver Edgar Cairo veran-
derd in 'Jezus Edgar Al Cahairii, wiens komst in de Engels-
talige editie van de Koran, pagina 156, voorspeld werd'. Cairo
heeft ontdekt dat hij een goddelijke incarnatie is, Jahwe's
(Allah's) kleinzoon, en hij beheerst op dit moment al meer dan
tweeëndertig talen Hij heeft in één maand tijd een nieuw Boek
der Boeken geschreven maar zowel uitgeverij De Bezige Bij als
In De Knipscheer weigeren het uit te geven Reactie van de
nieuwe Messias: Tk ben niet wraakzuchtig. Mijn vader (hij zal
bedoelen: grootvader, RED) ook niet'. In advertenties op de
voorpagina van de Volkskrant riep hij de lezers op hem te hel-
pen het werk uit te geven (Vrij Nederland, 13 augustus).
12
VUUR EN IJS
De vele voorgangers van Velikovsky - Deel 1
Now we know the sharply veering ways
of comets, Once a source of dread, nor
longer do we quail Beneath appearances
of bearded stars.
Excerpt uit Halley's ode in Newtons Principia (1687)
In 1950 publiceerde de Russisch-Amerikaanse psycho-
loog Immanuel Velikovsky (1895 - 1979) zijn boek
Worlds in Collision, waarin hij een aantal mythische
maar ook historisch gedokumenteerde rampen toe-
schreef aan een reeks bijna-botsingen van de aarde met
de planeet Venus (en later ook nog met Mars). Volgens
Velikovsky zou Venus oorspronkelijk als een komeet zijn
uitgestoten door de planeet Jupiter. Gedurende haar
zwerftochten door het zonnestelsel naderde Venus enkele
malen de aarde zeer dichtbij om vervolgens daarna de
baan van Mars te verstoren totdat zij uiteindelijk in een
stabiele, bijna cirkelvormige, baan belandde tussen
Merkurius en de aarde.
Om zijn theorie te bewijzen, probeerde Marcel Hulspas
Velikovsky bijbelverhalen (m.n. de ge- Rob van Gent
beurtenissen rondom de exodus van de
Joden uit Egypte naar Palestina) en ande-
re niet-bijbelse mythen te verklaren op
grond van de moderne aard- en ge-
schiedwetenschappen'. Velikovsky's theo-
rieën werden destijds fel bekritiseerd door
wetenschappers hetgeen de populariteit
van zijn denkbeelden alleen maar ten
goede kwam2 . Alhoewel men er unaniem
over eens was dat het werk van Veli-
kovsky niet serieus genomen kon worden,
werden gefundeerde kritieken op zijn
werk pas in de 70-er jaren gepubliceerd 3.
Enkele jaren geleden wijdde James Oberg
een artikel hieraan in de Skeptical In-
quirer' waarin hij zijdelings ook wees op
enkele historische voorgangers van Veli-
kovsky, zoals Ignatius Donnelly en Hanns
Hörbiger. In deze bijdrage wordt getracht
een overzicht te geven naar de historische
achtergrond van deze denkbeelden. Het
blijkt dat deze nauw verbonden is met
vroegere spekulaties over kometen, de bij-
belse zondvloed en verzonken kontinen-
ten.
Komeetvrees in de oudheid
In kontrast met de regelmatige loop van
de zon, maan en planeten tegen de
schijnbaar onveranderlijke achtergrond
van sterren, werden de plotseling opdui-
kende kometen, die vaak met schrikaan-
jagende lange staarten deze hemelse har-
monie verbraken, van oudsher als beang-
Jaargang 1, nr. 4
stigend ervaren. In de klassieke astrologie
werden kometen, vanwege hun kortston-
dige en onvoorspelbare karakter, gezien
als voortekenen van plotselinge, heftige
weersveranderingen, overstromingen, pla-
gen en oorlogen. Vele berichten uit de
klassieke oudheid getuigen van deze alge-
mene vrees die ontstond bij het verschij-
nen van een heldere komeet6. Ook in het
oude China werden kometen gezien als
voortekenen van komende gebeurtenis-
sen en de nauwkeurigheid waarmee de
Chinese astronomen hun loop tussen de
sterren vastlegden zijn nu nog van grote
waarde voor het bestuderen van hun ba-
nen7.
Voor lange tijd was het meest gezagheb-
bende denkbeeld over kometen die welke
geformuleerd werd door de griekse filosoof
Aristoteles van Stagira (c. 385 - 322 v.Chr.)
in zijn Meteorologicae. Na eerst een aantal
eerder voorgestelde hypothesen over ko-
meten verworpen te hebben, kwam Aris-
toteles tot de konklusie dat zij vanwege
hun kortstondige verschijning geen onder-
deel konden zijn van de onveranderlijke,
'bovenmaanse' sferen (waar alleen eeu-
wigdurende cirkelvormige banen moge-
lijk waren), maar dat zij in de efemere,
' ondermaanse' wereld thuis hoorden. Ze
zouden gevormd worden door het ont-
vlammen van brandbare substanties (uit-
wasemingen van de sterren of de aarde
zelf) in de bovenste lagen van de aardat-
mosfeer. Aristoteles geloofde zelfs dat hefti-
ge atmosferische verschijnselen en kome-
ten onlosmakelijk met elkaar verbonden
waren - het verschijnen van een heldere
komeet zou dan vanwege zijn vurige ka-
rakter, droogte, heftige wind en vloedgol-
ven voorspellen9 .
De kometen van 1577 en 1680
Het aristoteliaanse model voor kometen 1 0
als een meteorologisch verschijnsel zou tot
in de late middeleeuwen stand houden
totdat in 1577 een heldere komeet aan het
fir mament verscheen". De Deense astro-
noom Tycho Brahe (1566 - 1601) verzamel-
de zoveel mogelijk waarnemingen van
deze komeet teneinde de baan van dit
Skepter, december 1988
verschijnsel zo exakt mogelijk vast te leg-
gen. Tot zijn verbazing moest hij konklude-
ren dat deze zich veel verder van de aar-
de bewoog dan de maan, dus ver boven
de 'ondermaanse' sfeer 1 2 . Brahe geloofde
dat de komeet tijdelijk een cirkelvormige
baan om de zon beschreef totdat deze
oploste.
De beroemde Duitse astronoom Johannes
Kepler (1571 - 1630), een leerling van Bra-
he, erkende dat kometen zich buiten de
maanbaan bevonden maar meende dat
ze rechtlijnige banen beschreven zodat ze
slechts tijdelijk te zien waren vanaf de
aarde 13. In 1668 kwam de Pools-Duitse
astronoom Johann Hevelke (Johannes
Hevelius, 1611 - 1687) met een nieuw
voorstel: kometen werden gevormd in de
atmosferen van planeten (aristoteliaanse
echo's!) en doorkruisden vervolgens na uit-
stoting het zonnestelsel in paraboolachtige
banen14. Vanwege hun veelal vaalwitte
kleur zouden kometen het vaakst afkom-
stig zijn van de reuzenplaneten Jupiter en
Saturnus (die dezelfde kleur hebben).
Hevelius stelde ook een lijst van oudere
komeetmeldingen op die hij ontleende uit
allerlei historische en quasi-historische
bronnen. De oudste nam hij kritiekloos
over uit een werk van de Duitse kroniek-
schrijver Heinrich Eckstorm (1557 - 1622)15
waarin beweerd werd dat tijdens de bij-
belse zondvloed een komeet was versche-
nen nabij de planeet Jupiter in het ster-
renbeeld Aries. De Cometographia van
Hevelius was een invloedrijk werk en de
zondvloed-komeet zou later niet vergeten
worden.
13
De baan van de ko- In het najaar van 1680 en het voorjaar
meet van 1680 zoals van 1681 veroorzaakte het kort na elkaar
bepaald door Newton verschijnen van twee heldere kometen
In zijn Pnncipia grote opschudding in geheel Europa en de
(1726 3). ABC is de wetenschappelijke diskussie omtrent de
baan van de komeet, oorsprong en het gedrag van kometen
D de zon. GH de aard- laaide weer op16. De Duitse astronoom
baan, I t/m L de posi Georg Samuel Dárffel (1643 - 1688) kon
te van de komeet van toen als eerste onomstotelijk aantonen dat
4 tot 19 november beide verschijningen verklaard konden
1680 en M t/m V de worden door één komeet die in een para-
positie van 12 boolbaan de zon eerst zeer dicht naderde
december 1680 tot 9 maart (volgens moderne berekeningen op
1 681. slechts 1.337 zonsstraal) en zich daarna
weer verwijderde 17 . De engelse geleerde
Isaac Newton (1643 - 1727) wijdde een
aantal jaren later de laatste hoofdstukken
van zijn Principia aan deze komeet met
als kroonstuk op zijn werk het bewijs dat
ook deze voorheen onberekenbare licha-
men gehoorzaamden aan de wetten van
de zwaartekracht 18. Ook gaf hij een me-
thode aan om de baanelementen van
een komeet in een parabolische baan te
bepalen uit de waarnemingen (het alge-
mene geval voor elliptische banen is veel
moeilijker en werd pas later door andere
astronomen opgelost).
Zijn landgenoot Edmund Halley (1656 -
1742) ging met deze methode aan de slag
en bepaalde zo parabolische baanele-
menten voor 24 kometen waarvoor hij vol-
doende waarnemingen kon vergaren 19 .
Bij het vergelijken van de zo verkregen
baanelementen bemerkte Halley dat de
baanelementen van de komeet van 1682
grote gelijkenis vertoonde met die van de
komeet van 1607 en ook met die van de
komeet van 1531. Steeds lagen deze ver-
schijningen ongeveer 76 jaar ha elkaar en
Halley kwam al snel tot de (juiste!) konklu-
sie dat deze kometen in feite een en de-
zelfde komeet was (nu bekend als de
'Komeet van Halley) die in een langwerpi-
ge ellipsbaan elke 76 jaar het binnenste
deel van het zonnestelsel doorkruiste20.
De zondvloed-komeet
Voor de komeet van 1680 kon Halley geen
eerdere komeet met overeenkomende
Johannes Hevelius, die baanelementen vinden maar wel was hij
zittend zijn theorie ver- van mening (dit blijkt uit zijn intensieve
gelijkt met die van korrespondentie met Newton in 1695) 21
Aristoteles il) en Kepler dat ook deze een gesloten ellipsbaan be-
(r). schreef met een omloopsperiode van circa
14
400 jaren. Uitgaande van meldingen van
enkele zeer heldere kometen in het verle-
den (waarvoor hij bij gebrek aan voldoen-
de gegevens geen baanelementen kon
berekenen!) geloofde Halley later dat de
komeet van 1680 ook eerder gezien was
in 1106 (vermeld in de Anglo-Saxon
Chronicles), in 531 tijdens de regering van
de byzantijnse keizer Justinianus I en in 44
v.Chr., kort na de moord op Julius Caesar
- schijnbaar overeenkomend met een om-
loopsperiode van circa 575 jaar22.
De nieuwe gravitatietheorie van Newton
kon zo een perfekt logische verklaring ge-
ven voor de vroeger zo ongrijpbare en on-
voorspelbare kometen. Het zag er dus
naar uit dat de 'new philosophy' alle onre-
delijke angst voor kometen had weggeno-
men maar ironisch genoeg gaf Halley zelf
de aanleiding voor een geheel nieuw
soort kometenvrees. In 1694 hield Halley
een lezing voor de Royal Society in
London waarin hij o.m. spekuleerde over
hoe de bijbelse zondvloed mogelijk ver-
oorzaakt was, niet door het direkt ingrij-
pen van een bovennatuurlijke macht,
maar door een fysisch proces zoals een bij-
na-botsing van de aarde met een ander
hemellichaam zoals een komeet23 .
Voor Newton was een botsing van een ko-
meet met de aarde of andere planeten
ondenkbaar en hij geloofde dat goddelij-
ke voorzienigheid de mensheid daarvoor
ten eeuwigen dage zou behoeden 24 .
Halley's zondvloed-theorie werd echter
hartstochtelijk verdedigd door Newlon's
opvolger in Cambridge, de dominee-
astro-noom William Whiston (1667 - 1752). In
zijn New Theory of the Earth 25 gaf hij een
gedetailleerde beschrijving van de gevol-
gen van een bijna-botsing van een ko-
meet met de aarde, geheel volgens de
newtoniaanse mechanika en poogde zo
Jaargang 1, nr. 4
De komeet van 1680
boven Rotterdam.
een rationele verklaring te geven voor de
bijbelse zondvloed.
Volgens Whiston beschreef de aarde, toen
deze door God geschapen was, een per-
fekt cirkelvormige baan om de zon in 360
dagen (ook telde een maand toen 30 da-
gen zodat er precies 12 in een jaar gin-
gen). Echter, op 27 november 2349 v.Chr.
(volgens de nauwgezette berekeningen
van Whiston om 2 uur 's morgens!) pas-
seerde een grote komeet (met 1/3 aard-
massa) de aarde zeer nabij waardoor
vloedgolven tot 80 km hoog werden op-
gezweept en bijna de gehele schepping
ten onder ging. Tijdens de passage van de
komeet werd ook de beweging van de
aarde verstoord zodat deze sindsdien een
niet-cirkelvormige baan beschrijft waarbij
de lengten van de dag, maand en jaar
niet meer kommensurabel (d.w.z. eenvou-
dige veelvouden van elkaar) zijn. Ook het
uiteindelijke einde van de aarde en de
daaraan voorafgaande 'millennium' zou
door deze komeet in een van zijn latere te-
rugkeren aangekondigd worden. Nadat
Halley zijn vermoedens had geuit over de
575-jaarlijkse periode voor de komeet van
1680, kon Whiston in latere edities van zijn
werk deze komeet zelfs als de feitelijke
boosdoener aanwijzen 26 .
Whistons werk, met zijn verleidelijke kom-
binatie van theologie met de nieuwe we-
tenschap, oefende grote invloed uit. De
oude, astrologisch geïnspireerde kometen-
angst, werd zo steeds meer verdrongen
door de overtuiging dat kometen levens-
gevaarlijke kosmische blindgangers wa-
ren die de grootste rampen konden ver-
oorzaken. Het was duidelijk dat God een
tijdbom verborgen had in het hemelse
uurwerk. Maar als de aarde door een ko-
meet kon vergaan was zij dan wellicht
ook door een komeet gevormd? Deze ge-
dachte werd ontwikkeld door de franse
natuuronderzoeker Georges-Louis Leclerc
(beter bekend als Comte de Buffon, 1707 -
1788) die meende dat het zonnestelsel ont-
staan was uit samengeklonterde en afge-
koelde materie die door de passage van
een zware komeet uit de zon was getrok-
Isaac Newton gepor- ken27 Buffon schatte dat de aarde precies
tretteerd omstreeks 74832 jaren nodig had gehad om af te
1691. koelen tot zijn huidige temperatuur en
Skepter, december 1988
aangezien de poolgebieden het eerst vol-
doende afgekoeld zouden zijn, veronder-
stelde hij dat juist daar (en om precies te
zijn op de met de grote landmassa's ver-
bonden Noordpool) het leven op aarde
ontstaan was. Buffons theorie was geen
lang leven beschoren in de astronomie
maar bleek wel van grote invloed in de
mystieke en pseudo-wetenschappelijke
tradities. Het beeld van een eeuwige kos-
mische cyklus van uitbarstingen en sa-
menklonteringen sprak blijkbaar zeer tot Edmund Halley gepor-
de verbeelding 28 . tretteerd omstreeks
1 721.
Komeetbotsingen
Toen de 'Komeet van Halley' eind 1758
weer aan de hemel verscheen was de tri-
omf van de newtoniaanse hemelmecha-
nika koorpleet. Halley, die de terugkeer
van 'zijn komeet' niet meer mee maakte,
had er al op gewezen dat de gravitatione-
le invloeden van de planeten, m.n.
Jupiter en Saturnus, de beweging van de
komeet merkbaar kon verstoren - omge-
keerd kon de massa van een komeet be-
paald worden uit haar invloed op de be-
weging van de planeten. Het gelukte de
franse astronomen Alexis Claude Clairaut
(1713 - 1765) en Joseph-Jerome de la
Lande (1732 - 1807), in hun noeste bereke-
ningen bijgestaan door de wiskundige
More Nicole R.E. Lepaute, om de vertra-
ging (ruim 600 dagen) die de komeet had
ondergaan exakt te verklaren, ervan uit-
gaande dat haar massa verwaarloosbaar
klein was t.o.v. die van de grote
planeten29. In 1770 kwam een andere ko-
meet vlak bij de aarde 30 en de franse
astronoom Pierre Simon de la Place (1749 -
1827) kon uit de afwezigheid van versto-
ringen op de beweging van de aarde
konkluderen dat haar massa ten hoogste
0.02% van die van de aarde was31 ,
Kometen waren dus schijnbaar grote
maar in feite zeer lichte hemellichamen,
niet in staat in geval van een botsing we-
reldwijde rampen te veroorzaken.
Noten
1. Naast Worlds in Collision (1950), werkte
Velikovsky zijn theorie verder uit in Earth in Up-
heaval (1955), Oedipus and Akhnaton - Myth and
History (1960), Mankind in Amnesia (1982) en de
4-delige reeks Ages in Chaos bestaande uit - From
the Exodus to King Akhnaton (1952), The Time of
Isaíah and Homer (nooit verschenen), Ramses II
and his Tines (1978) en Peoples of the Sea (1977).
In de latere werken hield hij zich vooral bezig met
pogingen om de historische chronologie aan te
passen aan zijn theorie.
2. Zie bijv. Juergens, R.E., in A. de Grazia (ed.), The
Velikovsky Affair - Scientism versus Science p. 17-
53 (London, 19782), Velikovsky, 1., Stargazers and
Gravediggers - Memoirs to Worlds in Collision (New
York, 1983) en Bauer, H., Beyond V elikovsky - The
History of a Public Controversy (Champaign,
15
Desondanks, was men er zich wel degelijk
van bewust dat een werkelijke botsing
van een komeet met de aarde lokaal zeer
ernstige en katastrofale gevolgen kon
hebben. In 1773 schreef de la Lande een
verhandeling waarin hij aantoonde dat
de kans op een dergelijke botsing ver-
waarloosbaar klein was. Door misinterpre-
t aties en wilde spekulaties die vooraf gin-
gen aan de publikatie van de la Lande's
geschrift, verkeerde half Frankrijk echter in
de veronderstelling dat de la Lande bere-
kend had dat een komeet regelrecht op
de aarde afstormde en dat het einde nabij
was. Pogingen van de la Lande om de
zaak recht te zetten leverden beschuldi-
gingen op dat de geleerden de zaak in de
doofpot wilden stoppen. Pas na het ver-
schijnen van de la Lande's verhandeling
kwamen de gemoederen weer enigzins tot
bedaring32.
Wetenschappelijk gezien kwam aan alle
spekulatie omtrent komeet-botsingen met
de aarde een einde toen de Duitse astro-
noom Heinrich Wilhelm Mattheus Olbers
(1758 - 1840) aantoonde dat de kans op
een botsing (gezien de doorsnede van de
aarde en de banen van de toen bekende
kometen) zo klein was dat deze ruwweg
eens in de 200 miljoen jaar kon plaatsvin-
den33 - een tijdsbestek dat vele malen
groter was dan de toenmalige schattingen
van de ouderdom van de aarde (die vaak
niet eens zoveel maal groter waren dan
de circa 6000 jaren afgeleid uit de bijbelse
chronologie)34.
Op pseudo-wetenschappelijk terrein ech-
ter, waren kometen niet meer weg te den-
ken. In de tweede helft van de 18de eeuw
werden deze hemelse projektielen in ver-
band gebracht met een andere legendari-
sche ramp, veel mysterieuzer dan de
zondvloed: de ondergang van Atlantis.
(wordt vervolgd)
1984).
3. Zie bijv. Goldsmith, D. (ed.), Scientisms confront
Velikovsky (Ithaca, 1977).
4. Oberg, J., Skeptical Inquirer 5, 20-27 (1980).
5. Voor astrologische denkbeelden over kometen,
zie bijv. Markus Manilius (c. 15 n.Chr.), Astrono-
mica 1 809-921, Klaudios Ptolemaeus (c. 150),
Tetrabiblos II 10.3-4 (90-91) & 14.10 (102) en
Hephaestion van Thebe (c. 425), Apotelesmatica 1
24.
6. Klassieke komeetmeldingen in Barrett, A.A.,
Journal of the Royal Astronomical Society of Cana-
da 72, 81-106 (1978).
7. Chinese komeetmeldingen in Ho Peng Yo ke,
Vistas in Astronomy 5, 127-225 (1962).
16
8. Aristoteles, Meteorologica 16-7 (342b25-345a10).
9. Een geheel afzonderlijke maar waarschijnlijk
zeer oude traditie verbond de geboorten van be-
langrijke personen met het verschijnen van helde-
re kometen. Zo interpreteerde de kerkvader Ori-
genes (c. 185 - c. 253; Contra Celsum 159), de Ster
van Bethlehem als een komeet. Deze traditie, via
Johannes van Damaskus (c. 675 - 749, De fide ort-
hodoxa 117) en Jacobus de V oragine (1230 - 1298;
Legenda aurea) heeft waarschijnlijk de florentijnse
schilder Giotto di Bondone (c. 1280 - 1337), een
paar jaar na de verschijning van de komeet van
Halley in 1301, geinspireerd om deze af te beelden
als de Ster van Bethlehem in de 'A anbidding van
de Drie W ijzen' in de Scrovegni Kapel in Padua
10. De aristoteliaanse visie op kometen werd zon-
der veel wijzigingen overgenomen door latere ge-
leerden zoals Lucius A nnaeus Seneca de Jongere
(c. 65 n.Chr, Naturales quaestiones V II) en Gaius
Plinius de Oudere (77 n.Chr, Naturalis historiae II
22-23 (89-94)).
11. V oor de literatuur over kometen tot 1577, zie
Hellman, CD., The Comet of 1577 - Its Place in the
History of A stronomy (New Y ork, 1971 2).
12. Een ander belangrijk argument om de denk-
beelden van A ristoteles te verwerpen was de su-
pernova (steruitbarsting) in 1572 in het sterren-
beeld Cassiopiea Brahe toonde aan dat ook deze
'nieuwe ster' zich in de 'bovenmaanse' wereld be-
vond en dat deze dus niet onveranderlijk was.
13. Kepler liet zich hierbij inspireren door A ris-
toteles (De caelo 12 (268b11-269b17)) die stelde dat
de 'natuurlijke' beweging voor vergankelijke licha-
men een rechte lijn was, terwijl dat van de eeu-
wigdurende hemellichamen cirkelvormig was.
Keplers kometen waren dus aardse buitenbeentjes
in het heelal.
14. Hevelius, J, Cometographia, cometarum natu -
ram et omnium a mundo condito historiam exhi-
bens (Gdansk, 1668). Newton's gravitatietheorie
was nog niet opgesteld en de parabolen van
Hevelius hadden niet de zon als brandpunt, zie
Ruffner, JA „ Journal for the History of A stronomy
2, 178-194 (1971).
15. Eckstorm, H, Historiae eclipsium, cometarum et
parheliorum (Helmstedt, 1621). Eckstorm citeerde
zelf waarschijnlijk uit het werk van de Duitse astro-
loog David Herlitz (Herlicius, 1557 - 1636).
16. Zie Robinson, J.H, The Great Comet of 1680 - A
Study in the History of Rationalism (Northfield,
1916).
17. Zie Pfitzner, E, Die Sterne 59, 270-279 (1983).
18. Newton, 1, Philosophia naturalis principia mat-
hematica (London, 16871 1713 2 17263). In de laat-
ste editie schatte Newton dat de komeet van 1680
bij zijn dichtste nadering tot de zon 28000 maal zo-
veel zonnewarmte opving dan de aarde op een
hete zomerdag (Principia boek III, prop. xli).
19. Halley, E, Philosophical Transactions Royal
Jaargang 1, nr. 4
Society London 24, 1882-1899 (1705). Deze versie
van zijn Synopsis astronomiae cometicae werd la-
ter in een uitgebreidere vorm herdrukt als een ap-
pendix bij het werk van David Gregory, Elements
of A stronomy, Physical and Geometrical, dl. 2, p.
881-905 (London, 2 dln., 1715) en in zijn posthuum
gepubliceerde Tabulae astronomicae (London,
1749).
20. V olgens historische bronnen heeft deze komeet
al minstens 30 omlopen beschreven; de vroegst
bekende terugkeer was in 240 v.Chr., de meest re -
cente was in 1985/86 en de volgende zal in 2061
zijn; zie Yeomans, D.K., Rahe, J. & Freitag, R.S.,
Journal of the Royal A stronomical Society of
Canada 80, 62-86 (1986).
21. Zie MacPike, EE, Correspondence and Papers
of Edmond Halley p. 91-96 & 198-199 (London,
1932) en Turnbuil, HW ., Scott, JE, Hall, A .R. &
Tilling, L., The Correspondence of Isaac Newton
(London, 7 dl., 1959-77), letters 528, 532, 533, 535 &
536.
22. Halley, E., Tabulae astronomicae (edities van
1715 en 1749). Halley's bepaling voor de periode
werd ook geciteerd in de 3e editie van Newtons
Principia (1726).
23. Uit vrees voor kritiek van de anglikaanse kerk,
publiceerde Halley zijn lezing pas 30 jaar later
(Philosophical Transactions Royal Society London
33, 118-125 (1724)), een schroom die hij nog niet
had bij eerdere spekulaties over de relatie tussen
kometen en historische rampen (ibid. 16, 403-406
(1687)).
24. Op latere leeftijd schijnt Newton zich echter ook
ingelaten te hebben met deze denkbeelden - zo
geloofde hij dat de komeet van 1680 na 5 of 6 om-
lopen in de zon zou storten en de daardoor ver-
meerderde zonnewarmte de aarde zou doen ver-
schroeien, zie W estfall, R.S., Never at Rest - A
Biography of Isaac Newton p. 862 (Cambridge,
1980).
25. W histon, W ., A New Theory of the Earth, from
its Original, to the Consummation of all Things,
W herein the Creatíon of the W orld in Six Days, the
Universal Deluge, and the General Conflagration,
as laid down in the Holy Scriptures, are shewn to
be perfectly agreeable to Reason and Philosophy
(London, 1696 1 17082 17223 1725 4 17375). Dit werk
werd voortdurend bijgeschaafd door W histon tot
zijn dood, hier wordt geciteerd naar de 2e editie uit
1708. Een samenvatting van W histons theorie is te
vinden in Jaki, S.L., Planets and Planetarians - A
History of Theories of the Origin of Planetary Sys-
tems hfdst 4 (Edinburgh, 1978).
26. Fréret, N., Mémoires de litterature de
1'Académie Royale des Inscriptions et Belles Lettres
10, 357-377 (1736).
27. Uiteengezet in het eerste deel van zijn monu-
mentale, deels posthuum gepubliceerde Histoire
naturelle, générale et particulière (Parijs, 44 dl.,
1749-1804). Buffons schatting voor de afkoeling
van de aarde was ontleend uit eigen experimen-
ten met gloeiend heet gemaakte metalen bollen.
Skepter, december 1988
28. Buffons kosmologie is terug te vinden in de
werken van de franse utopist François-Marie
Charles Fourier (1772 - 1837) en beleeft nog veel
later een opvallende wedergeboorte in de 'Welt-
eislehre' van de Weense mijnbouw-ingenieur
Hanns Hörbiger (1862 - 1931). Hörbigers theorie, zo-
als uiteengezet door Fauth, Ph., Hörbigers Glacial-
Kosmogonie - Eine neue Entwickelungsgeschichte
des Weltalls und des Sonnensystems (Kaisers-
lautern, 1913) was gedurende de 20-er jaren erg
populair in Duitse racistische kringen en werd na
1933 door Heinrich Himmler naar voren geschoven
als het Duitse alternatief voor kosmologische theo-
rieën van de jood Albert Einstein, zie Henseling,
R., Umstrittenes Weltbild (Leipzig, 1943) en Gard -
nep, M., Fads and Fallacies in the Name of Scien-
ce, hfdst 3 (New York, 19572). Zijn werk is zo apart
dat het buiten de historische lijnen valt van deze
bijdrage - het denken van Velikovsky is op geen
enkele wijze beïnvloed geweest door zijn werk
29. Clairaut, A.C. & de la Lande, J.J., Journal des
scavans 41, 80-96 (1759), zie Broughton, P., Journal
for the History of Astronomy 16, 123-133 (1985).
30. Deze komeet, ook bekend als de komeet van
Lexell, passeerde toen de aarde op slechts 2.26
miljoen km (minder dan 6 maal de afstand tot de
maan) - geen enkel ander bekende komeet heeft
Paranormale geneeswijze,
meer dan suggestie?
Symposium van het Parapsychologisch Instituut
biet is wel leuk om een beetje ziek te zijn', aldus Prof.
P. Vroom één van de sprekers op het symposium dat op
1 oktober j.l. plaatsvond.
Prof. Vroon doelde hiermee op de factor ziektewinst, die
volgens hem van grote invloed is op het welbevinden
van patiënten die door een paranormale genezer wor-
den behandeld De genezer toont medeleven en sympa-
thie en erkent de klachten, hetgeen er toe kan leiden dat
sommigen onbewust dingen doen om ziek te blijver
Mensen hebben aandacht en sociale steun nodig. De pa-
ranormale genezer voorziet in die behoefte.
Ook wees Prof. Vroon op het zogenaamde
placebo-effect, waarbij niet het medicijn,
maar degene die het medicijn verstrekt
het vertrouwen bij de patiënt wekt, waar-
door het gewenste resultaat toch wordt
bereikt ondanks een resultaatloos medi-
cijn.
Dit hoeft niet alleen maar suggestie te zijn.
Een voorbeeld hiervan is dat een patiënt
die denkt een pijnstiller te krijgen, inder-
daad minder pijn voelt. Dit komt dan
doordat zijn lichaam een bepaalde stof Carolien Boerkoel
17
de aarde gedurende de afgelopen eeuwen dichter
genaderd.
31. de la Place, P.-S., Traité de mecanique celeste
(Parijs, 4 dl., 1799-1805).
32. de la Lande, J.-J., Réflexions sur les Comètes
qui Peuvent Approcher de la Terre (Parijs, 1773),
zie Stewart, P., American Journal of Physics 54, 16-
24 & 472 (1986).
33. Olbers, H.W.M., Monatliche Correspondenz zur
beforderung der Erd- und Himmels-kunde 22, 409-
450 & 23, 90 (1810/11).
34. Ironisch genoeg staan komeetinslagen in geo-
logische tijdperken nu weer volop in de belangstel -
ling - de hoge leeftijd van de aarde (zo'n 4700 mil-
joen jaar) maakt het nu zeer aannemelijk dat grote
inslagen meerdere malen in het verre verleden
hebben plaatsgevonden die misschien van grote
invloed zijn geweest op de evolutie van het leven
op aarde (m.n. het uitsterven van de dinosauriërs
65 miljoen jaar geleden wordt in dit verband vaak
aangehaald) Een goed overzicht van deze kwes-
tie is te vinden in Raup, D.M., The Nemesis Af fair -
A Story of the Death of Dinosaurs and the Ways of
Science (New York, 1986).
uitscheidt die de pijnvermindering tot
stand brengt.
Vage klachten
Hoewel sommige paranormale genezers
stellen dat het welbevinden van de pa-
tiënt reden genoeg is om door te gaan
met paranormale genezing, zouden vol-
gens Prof. Vroon de resultaten hetzelfde
zijn als de patiënten op eenzelfde manier
zouden worden behandeld door iemand
die niet beweert over paranormale krach-
ten te beschikken.
Als we de paranormale genezing willen
onderzoeken, aldus Prof. Vroon, moeten
we ons bezighouden met concrete klach-
ten, waarvan de oorzaak bekend is,
Bij vage klachten, waarbij moeilijk een di-
agnose gesteld kan worden, kan er soms
al een genezingsproces op gang komen
als de dokter toch een diagnose zou stel-
len of zelfs als de mensen alleen maar op
een wachtlijst voor behandeling zouden
komen te staan.
Er kan dus geen sprake zijn van een be-
18
wijs van paranormale genezing, als een
patiënt met vage klachten zou genezen.
Warmtegevoel
Aan het woord kwam ook Dr. R. van Wijk,
die zich reeds acht jaar met onderzoek
van paranormale genezing bezighoudt.
Omdat er bij paranormale genezing spra-
ke is van een warmtegevoel bij de pa-
tiënt, dient volgens hem nagegaan te
worden of er inderdaad sprake van een
temperatuurstijging is.
In zijn onderzoek was uitgegaan van drie
condities:
1) De paranormale genezer behandelde
de patiënt met diens medeweten: er werd
zowel een warmtegevoel als een tempe-
ratuurstijging bij de patiënt geconstateerd.
2) De patiënt dàcht alleen maar dat hij
werd behandeld, terwijl dit niet het geval
was: de patiënt ervaarde wel een warm-
tegevoel, maar er was geen sprake van
een temperatuurstijging.
3) De patiënt wist niet dat de paranorma-
le genezer hem behandelde: hier was er
noch sprake van een warmtegevoel,
noch van een temperatuurstijging.
Nu geef ik direct toe dat ik de leek ben en
Van Wijk de wetenschapper, die zou moe-
ten weten waar hij het over heeft. Maar
het resultaat van de derde conditie lijkt
mij reden genoeg om van verder onder-
zoek af te zien.
Voor Van Wijk was het echter reden om
als eerste stap de proefpersonen te screen-
en. Het zouden mensen moeten zijn die al
eerder warmtegevoelens hadden ervaren!
Het lijkt me onder dergelijke omstandighe-
den niet moeilijk aan te tonen dat de te
onderzoeken paranormale genezer - die
blijkbaar niet gescreend hoeft te worden -
over paranormale krachten zou beschik-
ken.
Zo kan een koelkast zelfs een warmtege-
voel geven, zolang je er maar achter blijft
staan.
Adolescent
Prof. H. van Praag, die zichzelf als kritisch
betitelde, vindt dat iedereen die zegt dat
er geen bewijzen zijn van paranormale
genezing, de verkeerde kant op heeft ge-
keken. Hij had - gezien de duizenden be-
wijzen die hem hadden overtuigd - geen
goed woord over voor mensen die er een
andere mening op na houden. 'Skeptici
zijn adolescent, die ontkennen van tevo-
ren al dat de verschijnselen bestaan.'
Na het symposium gaf Prof. Van Praag
zijn mening over de zaak Benveniste (zie
Skepter nr. 3).
Volgens hem was Benveniste in de war
geraakt: Natuurlijk had hij gelijk, maar
dan sturen ze daar zo'n goochelaar
(Randi) heen die de flesjes verwisselt'
Een kwestie van de goede(?) kant opkij-
ken dus.
Jaargang 1, nr. 4
Demonstratie
Voor de middag stond onder andere een
demonstratie van mevrouw N. Veerman-
Croiset, dochter van de paragnost Gerard
Croiset op het programma.
Het door mevrouw Veerman bij voorkeur
genoemde 'open huis paranormaal gene-
zen', kwam op mij over als een poppen-
kast met mevrouw Veerman die aan de
touwtjes trok.
Mevr. Veerman-
Croiset demonstreert
het genezen.
(foto: R. Paré)
Duidelijk werd de patiënten uitgelegd
welk lichaamsdeel ze moesten bewegen
en wat ze precies moesten voelen.
Toen aan één van de patiënten de retori-
sche vraag: 'Je kan je normaal zo niet be-
wegen, hè?', werd gesteld gaf de jongen
helaas antwoord: 'Jawel', direct daarop
volgend: Maar dan niet zoveel en ik
wordt er dan wel gauwer moe van'. Ook
toen mevrouw Veerman zich in een naast-
gelegen vertrek terugtrok voor de behan-
deling-op-afstand, kon ik niet onder de in-
druk raken van de patiënten die, na een
valse start, allen met hun armen en be-
nen begonnen te bewegen.
Conclusie
Hoewel de titel van het symposium sugge-
reerde dat het over paranormale gene-
zing zou gaan, is er eerder gesproken over
paranormale behandeling.
Zou ik nog iets gevoeld hebben voor het
paranormale, dan zou dit na het meema-
ken van deze dag wel zijn verdwenen.
De houding van Prof. Van Praag ten op-
zichte van mensen die niet klakkeloos
aannemen wat ze wordt voorgekauwd,
wekte bij mij de indruk van een goeroe
die zijn kleine groepje trouwe volgelingen
Het symposium-pro- om zich heen schaart en maar niet be-
gramma liet ruimte grijpt dat anderen niet zien wat voor hem
voor zeer uiteenlo- toch zonneklaar is. En dat alleen maar
pende standpunten. omdat hij ze adolescent vindt?
Het enige dat ik kan concluderen is dat
het krijgen van aandacht, tijd en liefde
voor ieder mens van essentieel belang is,
zo ook het geven hiervan.
Daarom vind ik het een trieste zaak als
sommigen menen dat het meeleven met
of het aandacht geven aan een mede-
mens niet als normaal moet worden be-
schouwd maar als een paranormale
gave die slechts aan enkelen zou zijn toe-
bedeeld.
Skepter, december 1988
Paranormale geneeskunde is
(soms) effectieve bluf
Tijdens de middeleeuwen werden fantastische intellectu-
ele bouwsels over de werkelijkheid opgetrokken die niet
leidden tot wetenschappelijke en maatschappelijke
vooruitgang. Dit bracht de filosoof Willem van Ockham
tot zijn befaamde uitspraak 'entia non sunt multiplican-
da praeter necessitatem', ofwel men moet de zijnden niet
zonder noodzaak vermenigvuldigen Een andere inter-
pretatie luidt dat wij geen ingewikkelde verklaring moe-
ten verzinnen als een eenvoudige volstaat
Bij het verklaren van verschijnselen dient Piet Vroon
de wetenschap te proberen zo ver moge-
lijk te komen met het beschikbare kennis-
bestand. Alleen wanneer dit bestand niet
toereikend is, komen nieuwe principes of
nieuwe concepties over de aard der din-
gen aan de orde. Dit zogenaamde scheer-
mes van Ockham is onder andere ver-
want met de begrippen paradigma en
paradigmasprong' van de wetenschapsfi-
losoof Kuhn. Toegepast op paranormale
geneeskunde houdt het scheermes van
Ockham in dat men probeert zoveel mo-
gelijk te begrijpen op grond van bekende
psychische en/of fysiologische processen.
Ik heb de indruk dat paranormale gene-
zing zich hiervoor goed leent.
Malaise
Internationaal is nauwelijks sprake van
vooruitgang in de parapsychologie. Psi is
een grillig en onberekenbaar verschijnsel,
zo wordt alom verzucht. Beroemde medi-
ums werden na verloop van tijd als be-
driegers ontmaskerd (bijvoorbeeld Slade),
of zij verloren plotsklaps hun bijzondere
vermogens, zodat kritische experimenten
niet meer konden worden gedaan (de ge-
dachtenfotografie van Serios). Velen ont-
komen zelfs niet aan de vrees dat de sinds
een eeuw langs wetenschappelijke weg
nagejaagde fenomenen wellicht niet be-
staan, wat natuurlijk een uiterst mer-
kwaardige zaak is. Een wetenschap kan
vastlopen omdat de verschijnselen onbe-
grepen blijven maar als men zelfs twijfelt
aan het vóórkomen van de verschijnse-
len is de situatie heel ernstig. Ik geef en-
kele recente voorbeelden.
Talloze tips in de zaak Heyn hebben tot
niets geleid. Boerenkamp (1988) verzamel-
de enkele duizenden uitspraken van per-
sonen die over helderziende gaven zou-
den beschikken en trof daarin niets of zo
goed als niets belangwekkende aan.
Tenhaeff heeft grote successen geboekt
met Gerard Croiset, maar hij verzweeg
heel veel mislukkingen. Stevenson, de
schrijver van het bekende boek twenty
19
Lezing gehouden op het symposium: Paranor male
geneeswijze, meer dan een suggestie?' van het
Parapsychologisch Instituut Utrecht
cases suggestive of reïncarnation', besloot
in aansluiting op milde kritiek een aantal
van de meest geruchtmakende gevallen
nogmaals te onderzoeken. Hij kwam kort
daarna tot de deemoedige slotsom dat hij
het slachtoffer is geworden van bewust of
onbewust bedrog.
Vaak wordt beweerd dat men paranor-
male verschijnselen alleen kan aantreffen
bij bijzonder begaafde personen, en wel in
hun natuurlijke omgeving. In dat kader
wordt gewezen op zogenaamde sjama-
nen. Giesler (1986) heeft een reeks zorg-
vuldige proefnemingen met sjamanen ge-
daan, en niets aangetroffen. Er waren
geen verschillen tussen sj amanen, leerlin-
gen en naïeve personen afgezien van het
feit dat de laatste groep bij bepaalde tests
juist iets beter leek te scoren.
Hoogst eigenaardig is soms ook het ge-
drag van parapsychologen zelf. J.T.M.
Attevelt heeft de publiciteit gehaald met
de mededeling dat paranormale genezers
in staat zouden zijn de diastolische bloed-
druk tijdelijk met 2 mm Hg te verlagen.
Die waarde is medisch gezien weliswaar
oninteressant, maar leidde in kringen van
paranormale genezers tot een roep om er-
kenning. In een recente publicatie schrij-
ven Attevelt en de zijnen echter dat -het
betreffende effect een weerspiegeling is
van een jaarritme in de bloeddruk (Beutler
et. al., 1988). Kennelijk kan een effect in
het Nederlands paranormaal zijn en in het
Engels niet.
Wat mij in de loop der jaren ook is opge-
vallen is dat 'gelovers' in paranormale
verschijnselen (die men credivisten zou
kunnen noemen) steeds weer nieuwe ont-
snappingsclausules verzinnen. Als zaad-
proeven niets opleveren moet men zoeken
naar spontane gevallen als die er te wei-
nig zijn dient men zich tot de sjamanen te
wenden en als die niets blijken te kunnen
dient een parapsycholoog één begaafd
persoon tientallen jaren lang te volgen.
Het komt mij voor dat met het laatste im-
pliciet wordt erkend dat er weinig eer te
behalen valt.
Wetenschap
Het is niet mogelijk, de doelstellingen en
de methoden van alle wetenschappen on-
20
der één noemer te brengen. Een theoloog
of iemand die het Roemeens dorpsrecht in
de veertiende eeuw bestudeert streeft
naar iets anders dan een fysicus of een
psycholoog. Grofweg kan men zeggen
dat de psychologie en de natuurweten-
schappen een trits nastreven, namelijk het
verklaren, voorspellen en zo mogelijk be-
heersen van verschijnselen. Enkele woor-
den hierover.
Verklaren houdt in dat verschijnselen wor-
den verbonden in unificerende, logisch
samenhangende principes en regels. Om
te kunnen verklaren is het noodzakelijk
dat het verschijnsel zich vaak voordoet of
vaak opgeroepen kan worden. Zo kan
men de slingerwetten alleen ontdekken
en kwantificeren door een groot aantal
slingers te maken. Als de verschijnselen
niet vaak optreden of opgeroepen kunnen
worden, loopt men het gevaar dat even-
veel verklaringen worden verzonnen als
er verschijnselen zijn. In dat geval schiet
een wetenschap niet op omdat de werke-
lijkheid wordt verdubbeld: er zijn dan
evenveel fenomenen als ideeën over die
fenomenen. Op dit punt bevindt de pa-
rapsychologie zich al in de problemen: het
vóórkomen van de verschijnselen is on-
duidelijk.
Een verklaring kan nader getoetst worden
door er succesvolle voorspellingen aan te
ontlenen. Een voorbeeld is de weerkunde:
men kan het weer tot op zekere hoogte
voorspellen omdat men ongeveer begrijpt
hoe meteorologische processen in hun
werk gaan. Men zal tegenwerpen dat in
de oudheid succesvolle astronomische
voorspellingen zijn gedaan op grond van
een onjuist model van de werkelijkheid.
Die constatering is juist, maar onjuiste mo-
dellen vallen vroeger of later door de
mand als nauwkeurig wordt geobser-
veerd. Zo is het redelijk functionerende
wereldbeeld van Ptolemaeus onderuit ge-
haald door de genadeloze precisie waar-
mee Tycho Brahe observaties vastlegde
die niet in het model pasten.
Het derde element van de trits is het be-
heersen van verschijnselen, wat natuurlijk
niet altijd lukt of mogelijk is. Beheersing is
in natuurwetenschappen vaak mogelijk,
maar faalt als de verschijnselen zeer com-
plex zijn (wederom het weer). Duidelijk zal
in ieder geval zijn dat de parapsychologie
op alle drie criteria niet hoog scoort.
Bij het voorspellen en beheersen moeten
overigens enkele dingen in de gaten wor-
den gehouden. Voorspellen wordt door-
gaans geassocieerd met de toekomst,
maar kan evengoed betrekking hebben
op het heden of het verleden (men zou
kunnen voorspellen dat iemand met een
bepaald kenmerk in het hier en nu tevens
enkele andere kenmerken bezit, of dat de
persoon in kwestie een bepaalde geschie-
denis heeft). Wat betreft het beheersen
moet niet gedacht worden een 'gedrags-
Jaargang 1, nr. 4
technologie', het gaat erom dat een ver-
klaring plausibel wordt als men de ver-
schijnselen naar zijn hand kan zetten.
Een andere bekende tegenwerping luidt
dat kleine effecten die soms optreden een
heel wereldbeeld kunnen doen verande-
ren. Men noemt dan de minieme onregel-
matigheden in de baan van Neptunus. In
het kader van Newtons mechanica moe-
sten deze wijzen op de invloed van een tot
dusver onbekende massa in het zonnestel-
sel. Deze werd spoedig daarna ontdekt in
de vorm van Pluto. Het kreupele van deze
vergelijking is echter dat de kleine veran-
deringen in de baan van Neptunus zich
consequent voordeden en strijdig waren
met een sterke theorie. Van het een noch
het ander is sprake in de parapsychologie.
Essentieel bij dit alles is nogmaals de her-
haalbaarheid van proefnemingen of ob-
servaties. Een voorbeeld ter illustratie (zie
ook Vroon en Draaisma, 1986). In het be-
gin van deze eeuw ontdekte de Franse fy-
sicus Blondlot een nieuw soort straling die
hij N-stralen noemde (naar zijn universiteit
in Nancy). Het bestaan van deze stralen
werd vastgesteld aan de hand van hel-
derheidsfluctuaties van een vonkbrug.
Niet alleen Blondlot zag deze stralen, veel
van zijn Franse collega's deden dezelfde
observaties. In de Verenigde Staten slaag-
de men er echter niet in de stralen te zien,
wat leidde tot een bezoek van de fysicus
Wood aan het laboratorium van Blondlot.
Terwijl Blondlot experimenteerde, haalde
Wood stiekem een essentieel onderdeel uit
de apparatuur. Blondlot ging echter rustig
verder met zijn waarnemingen. Wat was
er aan de hand? Blondlot had niet de wer-
kelijkheid gezien, maar een idee over de
werkelijkheid en zijn collega's ondergin-
gen hetzelfde lot. Dit voorbeeld kan met
talloze andere worden aangevuld: ver-
schijnselen moeten reproduceerbaar en
voor ieder toegankelijk zijn. In de parapsy-
chologie is dat niet zo, wat bijdraagt aan
de warrige algemene toestand.
Een en ander weerspiegelt zich ook in pu-
blicaties over paranormale geneeskunde.
Attevelt (1988) liet in een survey zien dat
veel mensen opknappen nadat zij een ge-
nezer hebben bezocht. Helaas moeten wij
het zonder controlegroep stellen, zodat
geen conclusies kunnen worden getrok-
ken. Ter gelegenheid van een experiment
over astma trof Attevelt geen fysiologische
veranderingen aan, maar wel een enigs-
zins verbeterde subjectieve toestand. Op
dat laatste kom ik straks terug. Zijn onder-
zoek over hypertensie ten slotte, leidde zo-
als opgemerkt tot de slotsom dat de minie-
me geobserveerde effecten zouden berus-
ten op een seizoensinvloed. In het licht
van deze en dergelijke bevindingen rijst
de vraag waarom mensen naar paranor-
male genezers (blijven) gaan, waarom
mensen zich paranormale genezer noe-
men en waarom de patiënten soms/vaak
zeggen zich prettiger te voelen.
Skepter, december 1988
Modellen van de wereld
Onbevangen (natuur)wetenschap bestaat
niet. Onderzoekers gaan de werkelijkheid
te lijf op grond van vooronderstellingen of
algemene ideeën (zie Vroon en Draaisma
1986). In de geneeskunde kan daarbij een
onderscheid worden gemaakt tussen twee
visies, die overigens dwars door het regu-
liere en het alternatieve circuit heen snij-
den (Lyddon, 1987).
Men kan de kosmos definiëren als een
machine, het menselijk lichaam incluis.
Defecten van of in dat lichaam manifeste-
ren zich in symptomen, en symptomen
verwijzen meestal naar enkelvoudige oor-
zaken die (vaak) reparabel zijn met be-
hulp van medicamenten, fysiotherapeuti-
sche ingrepen, bestraling, operaties, et ce-
tera. In deze visie is ziekte een 'ramp van
buiten' die de mens overkomt, en waar-
voor hij strikt genomen niet verantwoorde-
lijk is. Factoren zoals leefwijze, de relatie
met de arts/genezer, vertrouwen en socia-
le steun zijn van geen belang bij zowel
het ontstaan als de genezing van ziekten.
Deze traditie is begonnen bij Hippocrates
en werd gestimuleerd door de filosoof
Descartes, die het lichaam regelrecht als
een machine definieerde. Deze benade-
ring impliceert ook dat de mens uit bouw-
stenen (cellen) bestaat en dat afwijkingen
21
een lokaal karakter hebben, danwel zich
eerst lokaal manifesteren.
Het is buiten kijf dat het mechanisme suc-
cesvol is geweest: men denke aan de ont-
wikkeling van operatieve technieken en
het bestrijden van infectieziekten. De in-
valshoek is echter niet buitengewoon suc-
cesvol geweest bij het bestrijden van de
grote volksziekten zoals astma, reuma en
kanker. De diagnostiek is wel sterk verbe-
terd maar dat geldt vaak niet voor de
therapie. Zo wordt door kankeronderzoe-
kers gezegd dat de afgelopen decennia bij
veel vormen van kanker geen sprake is
van enige vooruitgang, zie bijv.
Skrabanek (1985). Bovendien moet wor-
den gewezen op het feit dat de arts veelal
geen raad weet met 'vage klachten' die
tweederde van zijn consulten in beslag
nemen en die hij (dus) gemakshalve 'psy-
chosomatisch' noemt.
Een tweede traditie in de geneeskunde
(en in verschillende andere wetenschap-
pen) wordt contextualisme genoemd.
Paracelsus is een exponent van deze
denktrant geweest. In deze visie is het niet
vruchtbaar, de wereld te beschouwen als
een verzameling onderdelen of bouwste-
nen. De wereld bestaat uit gebeurtenissen
en relaties tussen verschijnselen op allerlei
niveaus van organisatie. In de natuurkun-
de houdt contextualisme zelfs in dat het
bestaan van subatomaire partikels wordt
ontkend. Op medisch gebied bestaat de
Prof. P. Vroon. mens volgens deze visie uit evenwichten
(foto: Jos Lamers / op allerlei niveaus: de cel, het orgaan, het
De Tijd) lichaam, psychische processen en de rela-
tie tot de omgeving. Bij ziekte is sprake
van het verstoren van evenwichten of re-
gelkringen (vergelijk een defecte thermo-
staat). In veel gevallen wordt het even-
wicht door of vanuit de mens zelf hersteld.
Zelfgenezing staat in deze optiek centraal,
en is zelfs eerder regel dan uitzondering.
Wij worden immers van moment tot mo-
ment belaagd door parasieten, bacteriën,
virussen, beginnende kanker cellen et ce-
tera die doorgaans onwerkzaam worden
gemaakt of geen kans krijgen. Ziekte is in
deze opvatting geen ramp van buiten. De
mens is er als het ware zelf verantwoorde-
lijk voor via zijn leefgewoonten, levensin-
stelling, zijn relatie tot de sociale omge-
ving, en dergelijk. Voorts kunnen even-
wichten op het ene niveau invloed
hebben op het andere. Bij een langdurige
depressie wordt het afweersysteem (een
lager niveau) aangetast hetgeen ziekte-
verwekkend is.
Dat onze relatie tot de omgeving van
groot belang is, blijkt uit het roemruchte
begrip ziektewinst. Het is een bekend feit
dat veel chronisch zieken een zekere the-
rapie-ontrouw aan de dag leggen. Zij lij-
ken er als het ware belang bij te hebben,
een beetje ziek te zijn. Dat komt omdat
ziekte tweevoudige winst oplevert: een
kwaal kan de aandacht afleiden van psy-
22
chische problemen, en bovendien trekt ie-
mand die ziek is aandacht vanuit zijn om-
geving.
Sociale steun
Wat betreft factoren in de sfeer van aan-
dacht, acceptatie, affectie, waardering en
sociale steun zijn voorbeelden op hun
plaats. Jonge geiten, ratten en honden
zijn in aanwezigheid van hun vader of
moeder nauwelijks bang te krijgen. Heel
aardig is ook het volgende experiment.
Men heeft ratten op dieet gezet dat ge-
makkelijk kon leiden tot cholesterolrijk
bloed. De ene helft van de groep ratten
werd in kooitjes opgesloten de andere rat-
ten werden elke dag even door de proef-
leider vastgepakt en gestreeld (handeling'
in de dierpsychologie), Na verloop van
tijd bleek dat de bloedsamenstelling van
de tweede groep gunstiger was dan van
de eerste. Anders gezegd: onder invloed
van 'sociale' factoren gaat het lichaam
van een dier biochemisch anders functio-
neren.
Voor mensen geldt mutatis mutandis het-
zelfde. Personen die een goede relatie met
een partner hebben vertonen gemiddeld
een beter bloedbeeld en een betere ge-
zondheid dan degenen die in onmin of al-
leen leven. Voorts zijn alleenstaanden re-
latief vaak ziek en hebben mensen min-
der klachten naarmate er meer sociale
steun is. Belangwekkend hierbij is het feit
dat de lichamelijk afweer tijdelijk sterk
verslechtert na echtscheiding, de dood
van een partner of een kind wat resul-
teert in een verhoogde sterftekans. Als
laatste voorbeeld kunnen kadetten van
een Amerikaanse militaire academie wor-
den genoemd. Kadetten met weinig socia-
le contacten die de studie bovendien
slecht aankonden hadden een vergrote
kans op het ontwikkelen van de ziekte
van Pfeiffer. Hun afweer functioneerde
matig wat het betreffende virus een kans
bood, Hoezeer relaties van belang zijn,
blijkt ook uit de psychotherapie. Het suc-
ces van psychotherapie hangt nauwelijks
samen met de theorie die de therapeut
hanteert, maar heeft des te meer te ma-
ken met de hoeveelheid vertrouwen die
hij/zij bij de cliënt kan wekken.
Placebo's
Het contextualisme is nauw verwant met
het interessante gebied van de placebo's
(zie bijv, White et al., 1985, Vroon, 1988).
De term placebo komt van placere, beha-
gen. Het begrip werd in de middeleeuwen
gebruikt als aanduiding voor een gezang
voor de doden of als een benaming voor
een doodbidder. Later kreeg het woord de
betekenis van een onwerkzaam middel of
een onwerkzame ingreep die niettemin ef-
fect had. De tegenvoeter van een placebo
is een nocebo, afgeleid van nocebo scha-
de berokkenen. Men bedoelt dat bezwe-
Jaargang 1, nr. 4
ringen iemand ziek zouden kunnen ma-
ken of zelfs de dood kunnen veroorzaken
(denk aan voodoo praktijken).
Placebo-effecten zijn niet alleen eigen aan
pillen, injecties en fysiotherapeutische in-
grepen. Men heeft aannemelijk gemaakt
dat de bypass-operatie van het hart bijna
geheel op een placebo-effect berust. Het
idee dat wij door 'een knappe dokter' zijn
geopereerd doet al wonderen. Dit effect is
in de Verenigde Staten vastgesteld door
de lotgevallen van geopereerden te ver-
gelijken met die van mensen die de ope-
ratie ook hadden ondergaan, maar zon-
der dat het hart door de chirurg was aan-
geraakt.
De sterkte van placebo-effecten hangt af
van de kwaal en ligt in de orde van
grootte van 20 tot bijna 100 percent gene-
zing. Een placebo lijkt vaak op een 'echt'
geneesmiddel in de zin dat bijwerkingen'
voorkomen, dat verslaving kan ontstaan
en zo meer. Na het staken van de thera-
pie' is een terugslag niet zelden het ge-
volg.
Wat betreft de placebo-gevoeligheid van
mensen kunnen twee punten worden ge-
noemd. Het gaat niet om vertrouwen in
een pil of een ingreep, maar om vertrou-
wen in de persoon van de arts/genezer.
Dat blijkt onder andere uit het feit dat
vooral diep-religieuze mensen vaak zeer
placebo-gevoelig zijn. Bij hen vertaalt het
idee van de Almachtige God zich in het
feit dat de ene mens boven de andere is
gesteld' en tot iets bijzonders in staat is.
Het is een ernstig misverstand, te menen
dat placebo's alleen subjectieve effecten
hebben danwel berusten op autosugges-
tie. Een placebo kan in beginsel verande-
ringen in het lichaam bewerkstelligen. Zo
produceert iemand die gelooft in een pla-
cebo tegen pijn zogenaamde natuurlijke
pijnstillers (endorfinen), en het is gelukt de
alvleesklier van sommige suikerpatiënten
weer insuline te laten produceren op basis
van injecties met een neutrale vloeistof. Bij
wijze van curiosum kan nog worden ver-
meld dat een geneesmiddel via het place-
bo-effect een tegenovergestelde werking
kan krijgen: men is er in geslaagd misse-
lijkheid bij zwangeren te bestrijden met
behulp van een braakmiddel waarvan
werd gezegd dat het braakneigingen on-
derdrukte.
In het verlengde van vertrouwen in een
persoon is ook het bestrijden van onzeker-
heid van groot belang. De arts stelt een di-
agnose en gaat vervolgens over tot een
therapie. Vooral bij vage klachten kan
echter een serieuze of zelfs een valse diag-
nose al tot verbetering leiden zonder the-
rapie. De patiënt verkeert in het onzekere
over wat er met hem aan de hand is, en
echte of pseudo-zekerheid kan herstel te
weeg brengen. In de psychotherapie kent
men dit fenomeen in de vorm van het
Wachtlijsteffect'. Wie met psychische pro-
blemen kampt en op een wachtlijst wordt
Skepter, december 1988
geplaatst, knapt vaak al op vanuit het
i dee dat aandacht aan zijn problematiek
zal worden besteed.
Mechanisme en
contextualisme
Het spreekt vanzelf dat placebo-effecten
vanuit een mechanicistisch perspectief on-
begrijpelijk zijn. Mechanisme heeft ove-
rigens twee vormen. De ene is gekoppeld
aan het materialisme, wat wil zeggen dat
psychische processen een bijprodukt zou-
den zijn van biochemische processen in
de hersenen. Het is niet te begrijpen hoe
een biochemisch proces zichzelf kan ver-
anderen.
In de traditie van Descartes wordt het me-
chanicisme gekoppeld aan het bestaan
van een onstoffelijke ziel. Deze dualistische
constructie roept de vraag op hoe een on-
stoffelijk beginsel (de drager van ver-
wachtingen en het genoemde vertrou-
wen) materie kan beïnvloeden. De meest
bizarre oplossing voor dit probleem is in
de zeventiende eeuw bedacht door de
Leidse filosoof Geulincx. Gegeven het feit
dat ik niet weet hoe ik mijn lichaam in be-
weging breng, breng ik het niet in bewe-
ging. Mijn wil veroorzaakt niet het lopen,
maar begeleidt het lopen. Dat willen en
handelen vaak op elkaar aansluiten,
komt omdat God steeds de gelegenheid
aangrijpt, mijn wil in een daad om te zet-
ten. Het zal duidelijk zijn dat dit geen
oplossing is: God wordt nu immers een
deel van het probleem.
In het kader van contextualistisch denken
zijn placebo-effecten in zoverre minder
raadselachtig dat deze traditie het stof-
geest dualisme niet kent. Als intellectueel
klimaat is het contextualisme (derhalve)
zeer geschikt voor de parapsychologie.
Mechanicistisch denkende parapsycholo-
gen zijn er immers bijna op aangewezen,
placebo-effecten tot de parapsychologie
te rekenen, en daar wordt niemand wijzer
van.
Nogmaals paranormale
geneeskunde
Op grond van het voorafgaande wil ik de
stelling verdedigen dat, met het scheer-
mes van Ockham in de hand veel effec-
ten die paranormale genezers bereiken of
zeggen te bereiken, invoelbaar zijn aan
de hand van 'gewone' psychische proces-
sen. Alle voorwaarden voor het optimali-
seren van placebo-effecten zijn in de pa-
ranormale geneeskunde aanwezig. Men
stelt vertrouwen in de genezer, ziet hem of
haar als drager van bijzondere krachten
of vermogens, men krijgt aandacht, socia-
le steun en tijd. Bovendien komt de para-
normale genezer letterlijk en figuurlijk
dichtbij: hij betreedt de `intieme ruimte' di-
rect om ons heen, wat ons nog eens extra
gevoelig maakt voor beïnvloeding. Voor
zover effecten voorkomen, berusten zij
23
naar mijn mening op zelfgenezing. Na-
tuurlijk is er een manier om uit te maken
wie hier gelijk heeft. Voor dat doel moet
men zieken laten behandelen door gene-
zers en pseudo-genezers. Als de resultaten
identiek zijn, wat ik verwacht, ligt de con-
clusie voor het grijpen.
Tot slot nog dit. Wie in dit land advocaat,
arts, psycholoog, notaris, loodgieter,
groenteman of automonteur wil worden,
moet daarvoor een opleiding hebben ge-
volgd en met succes examen hebben ge-
daan. Op het gebied van de gezondheids-
zorg, dat wil zeggen het terrein van leven
en dood is echter de situatie ontstaan dat
iedereen zich genezer mag noemen, op-
geleid of niet. Deze ongelijkheid is schan-
delijk en gevaarlijk. Welke schade wordt
aangericht door iemand die zich na een
cursus van een weekend vestigt als acu-
puncturist? Binnenkort zullen al deze
praktijken wellicht gelegaliseerd worden
via een nieuwe wet (de BIG, Wet Beroeps-
uitoefening Individuele Gezondheidszorg).
Wat de paranormale genezers betreft be-
tekent dit dat personen die lid zijn van een
vereniging per definitie zullen worden er-
kend ook als zij geen paranormale gaven
bezitten. Zonder specifiek op de paranor-
male genezers te doelen, is de implicatie
van deze wet dat ons land op het gebied
van de gezondheidszorg een anarchie
wordt. Op dit moment is het aantal mala-
fide genezers al zeer groot. Hun praktijken
zullen gelegaliseerd worden, want een
vereniging is binnen een dag opgericht.
Literatuur
Attevelt, JTM. Research into paranorm al
healing. Utrecht, 1988 (Diss)
Beutler, J.J. et. al. Paranormal healing
and hypertension. Britísh Medical Jour-
nal, 1988, 296, 1491-1494
Boerenkamp, H. A study of paranorm al
impressions of psychics Utrecht, 1988
(Diss)
Giesler, P. V. GESP testing of shamanic cul-
tists. Journal of Parapsychology, 1986, 50,
123-153
Lyddon, WJ. Emerging views of health: a
challenge to rationalist doctrines of medi-
cal thought The Journal of Mind and
Behaviour, 1987, 8, 3, 365-393
Skrabanek P. False premises and false
promises of breast cancer screening. The
Lancet, 1985, August 10, 316-320
Vroon, P., Draaisma, D. De mens als me-
tafoor. Baarn, Ambo, 1986
Vroon, P.A. Placebo's. Metamedica, 1988,
67, 2, 132-139
24
Made in France
De Lijkwade van Turijn: geen relikwie maar een ikoon
It was evident from the physical, mathe-
matica], medical and chemical evidence
that there must have been a crucified
man in the Shroud (John Heller)
Als uit de Koolstof-14-datering was gebleken, dat de
Lijkwade van Turijn rond de eerste eeuw na Christus ont-
staan was, dan zou de daaropvolgende vloedgolf aan
publikaties waarschijnlijk niet te overzien zijn geweest
Het stuk linnen was dan ongetwijfeld als 'authentiek' de
geschiedenis in gegaan Verder onderzoek is (voorlopig)
niet mogelijk en zou voor velen ook eigenlijk onnodig
zijn dit wàs de Lijkwade waarin Christus begraven werd
en waaruit hij op wonderbaarlijke wijze verrees; het we-
tenschappelijk bewijs voor de goddelijkheid van
Christus; HET bewijs waar de ongelovige Twintigste
Eeuw niet omheen zou kunnen Die semi-religieuze en
semi-wetenschappelijke werkjes zijn ons echter be-
spaard gebleven de lijkwade bleek uit de veertiende
eeuw te dateren Het is het werk van een vervalser, die
met zijn werkstuk vele geleerden bijna een eeuw lang
om de tuin geleid heeft. Geniaal? Misschien
Tot 1898 leek er met de Lijkwade van Marcel Hulspas
Turijn niets aan de hand te zijn. Het doek
dook rond 1350 plotseling op en werd
toen onmiddellijk het middelpunt van een
felle controverse nadat de bisschop van
Lirey bij de paus geklaagd had over de
vervalsing die zo schaamteloos ten toon
gesteld werd. Omdat er nog andere (en
oudere) lijkwaden in Frankrijk bewaard
en aanbeden werden, besloot de paus
tenslotte dat het hier slechts een 'represen-
tatie' betrof. Pas toen de Lijkwade in Turijn
terecht kwam, kon hij door haar trotse ei-
genaars zonder problemen als relikwie
tentoongesteld worden. In de loop der tijd
nam het belang van relikwieën trouwens
sterk af zodat men zich vele eeuwen lang,
tot 1898, eigenlijk geen zorgen maakte
omtrent de authenticiteit. In dat jaar ech-
ter werd er voor het eerst een foto van ge- Het negatief van
maakt en die foto was het begin van een Secondo Pia (1898).
unieke relatie tussen wetenschappers
enerzijds en het oude, stoffige relikwie an-
derzijds.
Wonder
De heldere magnesiumflits van de came-
ra van fotograaf Seconda Pia bracht het
eerste wonder aan het licht en daarna
zouden er nog velen volgen. Seconda Pia
ontdekte dat het negatief van zijn opna-
me het gezicht veel duidelijker liet zien
dan het origineel. Die eigenaardige ont-
dekking verwekte internationale belang-
Jaargang 1, nr. 4
De computer-reconstruktie' van Jackson en
Jumper.
stelling. In 1902 beweerde de franse ana-
tomie-professor Yves Delage dat een zoda-
nig gedetailleerde afbeelding van een ge-
kruisigde persoon onmogelijk het werk kon
zijn van een Middeleeuwse vervalser. Na
Delage zouden nog vele andere patho-
loog-anatomen zich over de Lijkwade bui-
gen om tot dezelfde conclusies te komen.
Lange tijd waren zij ook de enigen die zich
met de Lijkwade bezig hielden. In de zesti-
ger jaren kwam daar verandering in. Ene
Kurt Berna opperde dat de wederopstan-
ding van Christus met een korte maar in-
tense uitbarsting van straling gepaard ge-
gaan was, hetgeen de unieke afdruk
veroorzaakt had. Een Zwitserse crimino-
loog trof tussen de vezels van de Lijkwade
pollen aan van planten uit Palestina en
Turkije. En als klap op de vuurpijl: Twee
Amerikaanse onderzoekers reconstrueer-
den met behulp van een foto van de
Lijkwade en een computer het `ware ge-
zicht van Christus'. Zo groeide in de loop
van negentig jaar een van de duizenden
relikwieën van de Katholieke Kerk uit tot
een wetenschappelijk wonder.
De Lijkwade werd een geliefd onderwerp
voor populair-wetenschappelijke publika-
ties maar tegelijkertijd werd één instituut
steeds ongeruster: de Katholieke Kerk.
Voor haar was vragen naar de authentici-
teit van relikwieën al sinds vele eeuwen
taboe. Er waren eenvoudigweg zo veel
stukken van het kruis, doornenkronen, dij-
benen van Jacobus, tanden van Thomas,
etcetera in de Europese kathedralen aan-
wezig dat eventuele onderzoekingen op
een teleurstelling uit zouden moèten lo-
Skepter, december 1988
pen, zonder dat ooit positief zou kunnen
worden vastgesteld dat het relikwie wèr-
kelijk van de heilige afkomstig was. De
Kerk beschouwde wetenschappelijk on-
derzoek dus als heilloos en nutteloos. De
internationale druk om tot een grondig
onderzoek van de Lijkwade over te gaan
werd echter steeds groter. Tenslotte ging
de kardinaal van Turijn overstag. Een ge-
heime commissie onderzocht de Lijkwade
in 1969 en 1973 en bracht in 1976 verslag
uit. Het hek was van de dam.
Research Project
De bevindingen van de commissie waren
nietszeggend. Het gebruikte linnen kon uit
de eerste eeuw stammen. De afbeelding
was geen gewoon schilderij en het bloed
was waarschijnlijk niet echt. Alleen het
pollenonderzoek van de Zwitserse crimino-
loog Dr. Max Frei gaf spectaculaire (hier
boven reeds vermelde) resultaten maar zij
werden door andere deskundigen vernie-
tigend besproken. De interesse voor de
Lijkwade werd er in ieder geval door aan-
gewakkerd. In datzelfde jaar werd ook het
laatstgenoemde wonder gerapporteerd:
Twee Amerikanen, John Jackson en Eric
Jumper, ontdekten dat het mogelijk was
de persoon die onder de wade gelegen
zou hebben door middel van een 'image
analyser' te reconstrueren. Dit bewees
(volgens hen) dat de afbeelding niet door
mensenhand gemaakt kon zijn. Met hun
spectaculaire opnamen in de hand verza-
melden zij een groepje enthousiaste ge-
leerden om zich heen en belegden een
vergadering om te bepalen welke infor-
matie de moderne wetenschap nog meer
aan de Lijkwade zou kunnen ontfutselen.
In maart 1977 had deze groep haar eerste
bijeenkomst, waarbij een lijst met de uit te
voeren tests werd opgesteld. De bedoeling
was de Lijkwade op zoveel mogelijk ma-
nieren door te meten, overigens zonder
dat men vooraf de tijd en moeite zou (kun-
nen) nemen na te gaan wat de eventuele
resultaten zouden betekenen. In augustus
1978 volgde een generale repetitie met de
uit alle hoeken en gaten bijeengeraapte
apparatuur. Een paar dagen later gaf de
Kardinaal van Turijn toestemming voor
een onderzoek door dit team. Het Shr oud
of Turin Reseach Project (STURP) ging vol
goede moed van start. In Oktober werd
de wade voor de zoveelste maal uit haar
kist gehaald en op een grote tafel gespan-
nen. Daarna volgden ruim negentig uur
van meten, belichten, bekijken, bestralen
en fotograferen.
Bij de presentatie van de resultaten bleek
hoe ondoordacht STURP was opgezet. Het
onderzoek met infrarood- en röntgenstra-
ling leverden resultaten op die de onder-
zoekers niet konden verklaren. Andere on-
derzoeken spraken elkaar tegen. Men
kwam zeer moeizaam tot de conclusie dat
de afbeelding door oppervlakkige oxida-
25
tie ontstaan ('waarschijnlijk geschroeid')
was maar over de oorzaak daarvan tastte
men in het duister. De conclusie van John
Heller (1983) dat de bloedsporen uit ècht
bloed bestonden, werd door anderen niet
serieus genomen. Verscheidene onderzoe-
kers brachten het hele onderzoek terug tot
de vraag: `Kan het doek geschilderd zijn?'
en vertelden de media dat dat onmogelijk
Sterk vergroot detail was. Sommigen gingen zo ver te constate-
van het doek. ren dat het op bovennatuurlijke wijze ont-
staan moest zijn. Het resultaat van deze
publiciteitstrekkerij was dat STURP binnen
twee jaar uit elkaar viel. Het was niet dui-
delijk wie er wèl en wie er niet bij hoor-
den, het was niet duidelijk wat men wèl
en wat men niet mocht zeggen.
Het meest controversieel was de bijdrage
van Walter McCrone. McCrone is een ex-
pert op het gebied van vervalsingen en hij
kreeg de beschikking over verscheidene
vezels uit de Lijkwade. Op de eerste ont-
moeting na het onderzoek (Santa Barbara,
maart 1979) deelde hij mee dat hij binnen
de afbeelding van het lichaam sporen ij-
zeroxide (hematiet, een bekende rode
kleurstof) had aangetroffen en daarbuiten
niet. Vooral de bloedsporen' bevatten veel
hematiet. Hij concludeerde dat de
Lijkwade een vervalsing was. McCrone's
bevindingen waren in tegenspraak met
de röntgenopnamen en werden met arg-
waan bekeken. Zijn grote reputatie bleek
een handicap want enkelen verdachten
hem er van dat hij er op uit was het raad-
sel in z'n eentje op te lossen. In de maan-
den daarna zou McCrone zich steeds meer
gaan ergeren aan de semi-religieuze uit-
spraken van verschillende STURP-leden.
Bij latere bijeenkomsten, vooral gericht op
het aanvechten van zijn conclusies, liet hij
zich niet meer zien.
Artefact?
De leden van STURP gingen van start zon-
der dat zij vantevoren de gelegenheid
hadden zich een beeld te vormen van de
mogelijke meetresultaten. Daarbij kwam
dat er in het onderzoek geen structuur te
ontdekken viel. Ieder lid kreeg zijn plaats
in het draaiboek en na afloop ontstond
een serie rapporten zonder enige samen-
hang. Veel resultaten werden bij gebrek
aan een verklaring, als raadselachtig ge-
presenteerd. Maar dat waren niet de eni-
ge tekortkomingen. Van het begin af aan
concentreerde men zich bewust of onbe-
wust op de vraag: 'Kan de afbeelding
door mensenhand gefabriceerd zijn?'. Uit
historische bronnen blijkt echter dat de
Lijkwade ooit een zeer ingrijpende mishan-
deling heeft ondergaan. Antoine de
Lalaing, kroniekschrijver aan het hof van
Filips IV de schone van Bourgondië, ver-
meldt dat de Lijkwade tijdens haar verblijf
te Bourg-en-Bresse in 1503 op haar 'echt-
heid' getest werd. Het doek werd in water
en olie gekookt, gewassen (vermoedelijk
26 Jaargang 1, nr. 4

met het agressieve zeepkruid) en met ling en kruisiging werden door Rhein
ruwe borstels geschrobd. Ook zou er een (1980) nog eens onder de loep genomen.
vuurproef zijn uitgevoerd. Volgens De Hij was niet onder de indruk en brak aller-
Lalaing heeft de Lijkwade al deze beproe- lei spectaculaire publikaties op dit terrein
vingen goed doorstaan maar het uiterlijk zorgvuldig af. In ieder geval lijkt de af-
van de Lijkwade en enige raadselachtige beelding door méér dan uitsluitend schil-
brandgaatjes doen anders vermoeden. dershanden (namelijk ook door de ruwe
Het is ook beslist niet uitgesloten dat er al behandeling) tot stand gekomen. STURP
veel eerder iets dergelijks met de Lijkwade hield daar onvoldoende rekening mee.
uitgehaald is, aangezien zij vele omzwer- Door de ondoordachte opzet en een ver-
vingen gemaakt heeft en relikwieën ge- keerde vraagstelling moest het onderzoek
durende de Middeleeuwen vaker aan van STURP wel uitlopen op een bevesti-
dergelijke tests onderworpen werden. ging van alle paranormale rimram van
Verder moet worden opgemerkt dat de de jaren daarvoor.
eerste echte afbeelding van de Lijkwade,
de Lierre-kopie, uit 1516 dateert en dus Koolstof-14
dertien jaar nà de genoemde proeven ge-
maakt werd. We weten dus niet hoe hij er Het onderzoek door de geheime commissie
voor dat jaar uitgezien heeft. in 1976 maakte alleen maar meer belang-
stelling los, het STURP-onderzoek gaf al-
Kunnen de wasbeurten het unieke uiterlijk leen maar verwarrende resultaten. Ieder-
van de lijkwade verklaren? waarschijnlijk een was er van overtuigd dat alleen een
wel. Sox (1981) wees er al op dat de af - koolstof-14 datering meer duidelijkheid
beelding geen zuiver negatieve afdruk is, kon geven. Indien de Lijkwade nièt uit de
tenzij we er van uitgaan dat Christus eerste eeuw dateerde was in ieder geval
sneeuwwit haar en een sneeuwwitte snor duidelijk dat het om een vervalsing ging.
had. De stof die het linnen aantastte was STURP had een dergelijke test al in haar
waarschijnlijk een chemisch agressieve eerste voorstel opgenomen maar Luigi
substantie die vooral in een bruin-rode ba- Gonella, wetenschappelijk adviseur van
siskleur gezeten moet hebben. Lichaams- de Kardinaal van Turijn, wees deze af om-
delen die duidelijk rood of duidelijk zwart dat dat te veel stof zou kosten. In de jaren
zouden moeten zijn, zijn met hogere con- tachtig werden de dateringstechnieken
centraties van deze stof behandeld dan echter steeds verfijnder en kon men met
andere lichaamsdelen. Na de bovenge- steeds minder materiaal volstaan zodat
noemde kookwas kan er van de oorspron- Gonella's argument steeds meer aan
kelijk aanwezige verf weinig meer over kracht inboette. Daarbij kwam dat ex-ko-
zijn geweest. Alleen zeer kleine deeltjes ning Victor Emmanuel (de feitelijke eige-
hematiet, zoals McCrone die aantrof, kun- naar van de Lijkwade) in 1983 overleed
nen zich zo sterk aan de vezels hechten Onderzoekers met de en hij de Lijkwade in dat jaar testamentair
dat zij niet meer weg te wassen zijn. De lijkwade in 1980 aan de paus overdroeg. Daarmee verloor
Lijkwade bestond na die behandeling (Riggi, Pellicori en de bisschop van Turijn, die tot dan toe het
waarschijnlijk nog slechts uit een vage af- Gonella). doek voor de koning beheerde, zijn zeg-
druk, achtergelaten door de verfstoffen.
Pogingen om de afbeelding te verklaren
door middel van verhitte beelden, zweten-
de lichamen en dergelijke, zoals Nickell
(1978), gaven altijd heel slechte en onge-
loofwaardige resultaten. Tevens laten zij
het bovengenoemde historische materiaal
links liggen. De tests die op de dikke, op-
gelegde bloedsporen zijn losgelaten heb-
ben nooit positief aan kunnen tonen dat
het hier werkelijk om bloed ging. De
sporen zijn karmijnrood (geronnen bloed
is altijd zwart) en zijn duidelijk later (na de
bovengenoemde wasbeurten?) aange-
bracht. Dat het negatief in het geval van
de Lijkwade duidelijker is dan het positief,
is niet uniek. Er zijn sindsdien enkele ande-
re gevallen ontdekt waarbij dit curieuze
verschijnsel optreedt, zoals Sox (1981) laat
zien. Het beroemde driedimensionale ef-
fect van Jackson en Jumper werd door
Mueller (1982) als een experimenteel arte-
fact verklaard het resultaat van de ge-
volgde procedure waaraan de afbeelding
zèlf weinig bijgedragen heeft. De meeste
STURP-leden zijn sindsdien met zijn inter-
pretatie akkoord gegaan. Tot slot: de zo-
genaamd realistische sporen van marte-
Skepter, december 1988
genschap over het relikwie. Gonella werd
dan ook in 1986 door professor Chagas
(adviseur van Johannes Paulus II) gepas-
seerd. Deze nam contact op met zeven
verschillende laboratoria voor het uitvoe-
ren van een datering. Gonella protesteer-
de heftig maar uiteindelijk werd er een
compromis bereikt door het aantal partici-
perende laboratoria tot drie (Zürich Ox-
ford en Tuscon) terug te brengen. In april
1988 werden de samples genomen, opge-
borgen in verzegelde kokertjes en geco-
deerd. Het geheel moest dubbel-blind op-
gezet worden om onduidelijkheid achteraf
te voorkomen. Naast het echte stukje
kreeg ieder laboratorium nog twee 'valse'
stukjes linnen. De meeste onderzoekers
konden echter in één oogopslag zien welk
stukje van de Lijkwade afkomstig was.
Door de doorzichtige veiligheidsmaatrege-
len kon de uitslag van het onderzoek
vroegtijdig uitlekken naar de London Eve-
ning Standard. Op 6 oktober kwam een
eerste officiële bekendmaking maar pas
op 13 oktober werden de resultaten op
twee persconferenties (te Londen en
Rome) uitgebreid gepresenteerd: de Lijk-
wade van Turijn was (met 95% zekerheid)
vervaardigd tussen 1260 en 1390. De Kerk
beschouwde de zaak daarmee als afge-
daan en alleen de zuiver academische
vraag hoe de geheimzinnige afbeelding
tot stand was gekomen, bleef nog onbe-
antwoord. De voldoening over het feit dat
alles nu achter de rug is zal binnen het
Vaticaan wel gemengd zijn met andere,
bittere gevoelens. Honderd jaar weten-
schappelijke belangstelling heeft het
mystieke karakter van de Lijkwade uitein-
delijk onherstelbaar beschadigd. Weten-
schappers, naïef op zoek naar het bewijs
voor de goddelijkheid van Christus, heb-
ben er voor gezorgd dat de lijkwade zelfs
27
niet meer tot de relikwieën der Katholieke
Kerk mag worden gerekend nu haar
'onechtheid' overduidelijk bewezen is.
Officieel is het nu een ikoon. niets meer en
niets minder. Of toch nog iets méér: het
bewijs dat veel geleerden nog zó door het
wonderbaarlijke gegrepen kunnen wor-
den dat hun werk tegelijkertijd hun wil om
te weten èn hun wil om te geloven de-
monstreert.
Literatuur
John H. Heller. 'Report on the Shroud of
Turin' (Boston 1983). Heller komt hierin
naar voren als een van de grootste 'gelo-
vers' binnen STURP Het boek geeft een re -
delijk overzicht van het onderzoek van
STURP maar de 'ouwe-jongens-krenten-
brood-stijl is soms niet te harden.
V. Miller, D. Lynn.'De Lijkwade van Turijn
- waarheid of verzinsel Natuur en
Techniek,49,102-125 (februari 1981).
Zowaar een artikel van twee STURP-leden
in een Nederlands tijdschrift
Hoe de intrigerende
afbeelding ontstaan M.M Mueller. 'The Shroud of Turin: A criti-
is blijft vooralsnog cal appraisal Skeptical Inquirer, VI, 3,15-
wel een mysterie. 34. Spring 1982.
Joe Nickell. The Humanist nov/dec 1978,
popular photography, november 1979.
Nickell lanceerde de theorie dat de af-
beelding ontstaan was door het doek
over een beeld te draperen en er daarna
voorzichtig verf in te wrijven Hij brengt
zijn 'ontdekking' nogal triomfantelijk en
daardoor weinig overtuigend.
S.F. Pellicori. 'Spectral properties of the
Shroud of The Shroud of Turin', Applied
Optics 19:1913-20 (1980). Zie voor versla-
gen van andere STURP-leden in hetzelfde
nummer de pg. 1909-1936 en 2742-2744.
R. WRhein. Medical World News, dec 22,
1980. Een kritische verhandeling over de
pathologische en anatomische accurates-
se van de afbeelding.
H. David Sox. 'The Image on the Shroud'
(London, 1981). Een rustige, sobere be-
schrijving van alle voors en tegens.
K.E Stevenson. ' Verdict on the Shroud'
(Ann Arbor, 1981). Een schreeuwerige
verdediging van de theorie dat de afbeel-
ding door 'straling' ontstaan zou zijn
Kenneth Weaver. 'The Mystery of the
Shroud' National Geographic, 157,130-153
(juni 1980). Een fraaie fotoreportage.
Ian Wilson. 'The Shroud of Turin' (New
York, 1978). Wilson tracht te bewijzen dat
het om de ware Lijkwade van Christus
gaat Een achterhaald werk maar het
blijft zeer bruikbaar door zijn volledigheid.
28
De professor en de helderziende:
onder een hoedje gespeeld?
Professor Tenhaeff, de belangrijkste bron van informatie over
Gerard Croiset, blijkt met zijn resultaten te hebben geknoeid
Volgens professor Wilhelm Heinrich Carl Tenhaeff blijken
het merendeel van de treffers gescoord door paranorma-
le detectives alleen vanuit parapsychologisch oogpunt
van belang te zijn (Zie: Proceedings of the Parapsycho-
logical Institute of the State University of Utrecht, 1960)
Voor de politie zijn ze nutteloos, maar de ervaren para-
psycholoog ziet er interessante voorbeelden van buiten-
zintuiglijke waarneming in De paragnost mag dan de
zaak niet tot een oplossing hebben gebracht hij heeft
wel bepaalde details gezien die met de zaak te maken
hebben, waarvan achteraf vastgesteld kan worden dat
het 'treffers' zijn Daarbij is het dan wel nodig dat de fei-
ten op een juiste' manier wollen geïnterpreteerd.
Een anecdote die wordt aangehaald door
de Amerikaanse journalist Jack Harrison
Pollack is een welhaast komisch voor-
beeld van een dergelijke Interpretatie'.
Pollack is de auteur van een door
Tenhaeff geautoriseerde biografie van
Croiset. In deze biografie lezen we dat
Croiset, toen hij in 1950 werd geraad-
pleegd in een verkrachtingszaak in Arn-
hem, verklaarde dat de verkrachter in het
bezit was van 'een abnormaal groot ge-
slachtsdeel.' Nadat de politie een ver- Piet Hein Hoebens
dachte had gearresteerd, inspecteerde (1948-1984)
men zijn edele delen, maar deze bleken (foto: Hoebens-
van normale afmetingen te zijn. Geeft Nachlafi / G.H.
niks, zegt Pollack - '(ze) kwamen erachter Hövelmann, Marburg,
dat hij een twintig jaar oude kok was die BRD)
af en toe een grote rode pekelnaald (een
grote injectienaald waarmee vlees wordt
ingespoten met bijvoorbeeld pekel of bou-
illon) gebruikte in de keuken, hetgeen bij
Croiset het beeld had opgeroepen van
een abnormaal groot geslachtsdeel'
De meeste van Croisets successen, zowel
in politiezaken als in zijn 'stoelen-proeven',
waren van een vergelijkbaar gehalte. De
bereidheid die veel mensen tonen om dit
soort achteraf-verklaringen te accepteren
is natuurlijk ook de reden voor de popula-
riteit van allerlei soorten waarzeggers.
Voor Tenhaeff echter lijden mensen die dit
soort bezwaren aanvoeren aan 'Gestalt
blindheid'.
Professor Tenhaeff, die in 1953 werd be-
noemd tot bijzonder hoogleraar in de pa-
rapsychologie aan de Rijksuniversiteit
Utrecht - de eerste keer ter wereld dat een
dergelijke leerstoel werd ingesteld aan
Jaargang 1, nr. 4
Dit is het tweede en laatste deel van een artikel
over Gerard Croiset dat oorspronkelijk verscheen
in The Skeptical Inquirer (Fall 1981, vol. 6, no. 1;
Winter 1981-82, vol. 6, no. 2). Vertaald uit het en-
gels door Karel Beckman. Het eerste deel ver-
scheen in het vorige nummer van Skepter
een universiteit - heeft vrijwel een mono-
polie gehad op de studie van Croiset.
Tenhaeffs boeken en artikelen zijn de
voornaamste bron van informatie over
Croiset, wiens reputatie staat of valt bij de
betrouwbaarheid van zijn geleerde men-
tor. (Tenhaeff overleed op 9 juli 1981, ter-
wijl dit artikel ter perse ging. Hij was van
tevoren ingelicht over de uitkomsten van
mijn onderzoekingen, maar wilde niet in-
gaan op mijn uitnodiging om commen-
taar te geven op specifieke gevallen.)
Critici
Th. van Roosmalen wordt niet genoemd in
Pollacks boek, en dat geldt ook voor ver-
scheidene andere auteurs die van tijd tot
tijd Croisets prestaties en de documentatie
erover in twijfel hebben getrokken. In de
index van Pollacks boek zoekt men tever-
geefs naar namen als George Zorab, de
parapsycholoog die Croiset als eerste ont-
dekte en die Pollack een paar interessante
dingen had kunnen vertellen over de hel-
derziende en de professor, Spigt, de ge-
schiedkundige die aantoonde dat Ten~
haeffs inaugurele rede in 1953 geheel
gebaseerd was op onjuiste informatie;
Filippus Brink, de criminoloog die een
proefschrift schreef over paranormale de-
tectives, Pelz, de politieman uit Hamburg
die in 1959 een vernietigend rapport uit-
bracht met de titel: Herr Croiset, Sie k6n-
nen nicht hellsehen: en Ph. B. Ottervanger
de scepticus die in de vijftiger jaren
Tenhaeff en zijn protégémeer dan eens de
voet dwars wist te zetten.
Pollack heeft misschien nog nooit van
deze critici gehoord; Tenhaeff vond het
blijkbaar niet nodig dat hij contact met ze
zocht. Zij zouden de Amerikaanse journa-
list er wellicht van hebben kunnen over-
tuigen de grofste fouten in zijn manuscript
te corrigeren en enig materiaal toe te voe-
gen, dat - hoewel niet complimenteus
voor de hoofdpersoon - de kwaliteit van
Skepter, december 1988
de biografie in ieder geval ten goede zou
zijn gekomen.
In hetzelfde nummer van This Week waar-
in ook de zaak van Anthonius Toonen
aan de orde komt (zie het eerste deel van
dit artikel), beschrijft Pollack Tenhaeff als
een 'dienaar van de wetenschappelijke
waarheid.' Dergelijke complimentjes zijn
ook te vinden in de biografie. Misschien
zou Pollack wat minder lovend zijn ge-
weest als hij Roosmalens artikel in het
Algemeen Politieblad had gelezen. Hierin
deed de Utrechtse commissaris verslag
van een ontmoeting met Tenhaeff, geor-
ganiseerd door de rechter-commissaris
van Utrecht. Op deze gedenkwaardige
gelegenheid vertelde Van Roosmalen de
professor ronduit dat hij niet in paranor-
maal speurwerk geloofde. 'Commissaris,'
antwoordde Tenhaeff, 'als u wilt zal ik u
een paar gevallen opnoemen, waarin de
politie faalde en Croiset slaagde.' Daarop
ging Tenhaeff uitgebreid in op twee zaken
waar volgens hem geen speld was tussen
te krijgen. De eerste betrof een moord be-
gaan in de gemeente X. Na maanden
van vruchteloos onderzoek ging de politie
te rade bij Croiset. De helderziende gaf
zo'n duidelijke beschrijving van de moor-
denaar dat de politie in staat was de da-
der in de kraag te vatten. De tweede zaak
had betrekking op een diefstal in een fa-
briek in de gemeente Y die door Croiset
was opgelost.
Van Roosmalen besloot deze beweringen
na te trekken. De politie in X was nogal
verbaasd over Van Roosmalens vraag.
Het was nogal onwaarschijnlijk dat Croiset
de dader had geïdentificeerd, zei men,
aangezien de betreffende moordzaak he-
lemaal nooit had plaatsgevonden! Van
Roosmalens collega's in Y gaven inder-
daad toe dat zij op Croisets advies iemand
hadden gearresteerd voor de diefstal,
maar de man bleek volledig onschuldig
te zijn en moest met nederige excuses
weer worden vrijgelaten. Van Roosmalen
werd aangeraden de naam van Croiset
29
niet te noemen als hij ooit bij zijn collega's
in Y op bezoek zou komen.
Het zou voor Pollack ook zinvol zijn ge-
weest om zijn licht op te steken bij de poli-
tie-rechercheur Filippus Brink. In 1958 pu-
bliceerde Brink een proefschrift (Enige
Aspecten van de Paragnosie in het
Nederlandse Strafproces), waarin hij de
uitkomsten beschreef van een serie experi-
menten met paragnostische detectives en
van een enquête onder politie-autoriteiten
in binnen- en buitenland. Brink had vier
bekende paragnosten (waaronder Croiset)
getest, door ze foto's en andere voorwer-
pen te overhandigen met het verzoek hun
'indrukken' weer te geven. Een gedeelte
van het materiaal had te maken met poli-
tiezaken, een ander gedeelte niet. De ex-
perimenten waren zeer uitgebreid en
De Professoren strekten zich uit over meer dan een jaar.
Tenhaeff en Servadio Het resultaat was belabberd. Bij het zien
met de Wonder'-pa- van de foto van een moordenaar zeiden
ragnost Croiset de paragnosten dat de man onschuldig
(ca. 1956). was, bij het zien van een wapen dat
rechtstreeks uit de fabriek kwam, kregen
ze beelden van overvallen en moorden. In
één van zijn weinige Engelstalige artike-
len ('Aid to the Police', Tomorrow Autumn
1953) had Tenhaeff beweerd dat Croiset
niet 'viste' naar informatie. Brink consta-
teerde niets anders dan 'vissen' naar infor-
matie.
De uitkomsten van Brinks enquête waren
ook al niet erg bemoedigend voor de aan-
hangers van paranormaal speurwerk. Op
een hele enkele uitzondering na, verklaar-
den alle Nederlandse en buitenlandse po-
litie-functionarissen dat bij hun weten pa-
ragnosten nog nooit van nut waren
geweest voor politie-onderzoek. (Dit was
zelfs het antwoord van het district
Haarlem, waar Gorter commissaris was -
zie het eerste deel van dit artikel) De uit-
zonderingen die er waren betroffen uitslui-
tend zeer twijfelachtige successen. Brink
zei me onlangs, 'Ik durf te stellen dat, op
een enkele toevalstreffer na, geen enkele
paragnost in Nederland ooit op paranor-
male wijze een politiezaak heeft opgelost.'
Recentelijk heb ik nog navraag gedaan
bij een aantal Nederlandse politie-distric-
ten en het ziet er niet naar uit dat er veel is
veranderd sinds Brink zijn proefschrift pu-
bliceerde in 1958.
Op heterdaad betrapt
Om redenen waar we later nog op terug
zullen komen, werden deze kritieken niet
als fataal gezien voor Tenhaeffs reputatie
als een zorgvuldig en eerlijk academicus.
Onder vier ogen gaven zijn aanhangers
weliswaar toe dat de professor zo nu en
dan aan verstrooidheid leed en zelfs dat
hij zich wellicht af en toe liet meeslepen
door zijn eigen enthousiasme, maar ze ble-
ven erbij dat aan de grote lijn van zijn
werk niet viel te tornen. Sommigen wer-
30
den pas aan het twijfelen gebracht in
1980, toen ik de professor op heterdaad op
bedrog betrapte. Dit keer was het niet zo
eenvoudig om een onschuldige verklaring
te bedenken.
Ik heb me bij mijn onderzoek naar para-
normale claims altijd gericht op wat
Tenhaeff zelf beschouwde als klassiekers'
(om het verwijt te voorkomen dat ik be-
vooroordeeld zou staan ten opzichte van
het bewijsmateriaal). Gezien Croisets inter-
nationale reputatie als paranormaal mis-
daadbestrijder, was ik nogal verbaasd
over het geringe aantal zaken dat hij
bleek te hebben opgelost. De verslagen
die er waren van zijn werk met de politie
bleken vrijwel altijd over zaken te gaan
die niet tot een arrestatie van een ver-
dachte hadden geleid. De zaak in
Wierden (waarbij Croiset de aanrander
van een meisje zou hebben geïdentifi-
ceerd nadat hij alleen maar de hamer
waarmee het misdrijf was gepleegd had
betast) werd steeds weer aangehaald
door bewonderaars van Croiset, totdat
C.E.M. Hansel navraag deed bij de plaat-
selijke autoriteiten en aantoonde dat de
zaak bepaald anders in elkaar stak. In
1980 echter, in het september-nummer
van het Duitse maandblad Esotera, deed
Tenhaeff verslag van een zaak die abso-
luut waterdicht leek. In het kort luidde
Tenhaeffs verhaal als volgt: op 15 novem-
ber 1979 bezocht een officier van de
Rijkspolitie, commandant Eekhof, Croiset
en verzocht hem te helpen bij de opspo-
ring van een mysterieuze brandstichter
die al maandenlang de omgeving van
Woudrichem terroriseerde en van wie de
politie geen spoor had weten te vinden.
Eekhof deed dit in de hoop dat hij (Croiset )
in staat zou blijken te zijn de autoriteiten
aanwijzingen te geven die zouden kun-
nen leiden tot de arrestatie van de misda-
diger.'
Enkele weken vóór Croisets plotselinge
dood in juli 1980 had Tenhaeff de politie
van Woudrichem bezocht, waarbij 'Eekhof
hem tot in alle details had verteld hoe suc-
cesvol Croisets assistentie was geweest.'
'Alles wat Eekhof ons vertelde,' schreef
Tenhaeff, 'is op videoband opgenomen.
Van de banden is een protocol opge-
maakt dat door Eekhof is gelezen en on-
dertekend, 'Volgens Tenhaeff werd Croiset
te hulp geroepen nadat alle officiële po-
gingen om de brandstichter te vinden wa-
ren gestrand. De helderziende beschreef
de brandstichter als een man die 'soms
een uniform droeg,' 'in een flatgebouw
woonde,' en 'iets te maken had met speel-
goedvliegtuigjes.' Op Eekhofs vraag of dit
'modelvliegtuigjes' zouden kunnen zijn,
antwoordde Tenhaeff 'bevestigend'.
Eekhof zou 'geschokt' zijn geweest door de
uitspraken van de helderziende, omdat
'Croisets beschrijving paste bij een kwar-
tiermeester uit zijn eigen groep.' Volgens
Jaargang 1, nr. 4
Tenhaeff kon de commandant in eerste in-
stantie zijn oren niet geloven, maar 'hij
was enige tijd later genoodzaakt toe te ge-
ven dat Croiset gelijk had gehad: de
kwartiermeester was de pyromaan.'
Om deze opmerkelijke beweringen te con-
troleren, nam ik contact op met comman-
dant Eekhof en toonde hem het artikel in
Esotera, dat hem tot op dat moment ge-
heel onbekend was. Nadat hij het artikel
zorgvuldig tweemaal had gelezen, stelde
hij categorisch vast dat er 'zonder meer
leugens' in stonden. Vervolgens liet hij me
luisteren naar de opnames die gemaakt
waren van Croisets verklaringen. De
meest in het oog springende onjuistheden
waren de volgende:
- de ontmoeting met Croiset vond plaats
op 15 november 1977, twee jaar eerder
dus dan de datum die door Tenhaeff was
gegeven. De kwartiermeester werd pas in
maart 1980 gearresteerd.
- Croiset noemde geen enkele maal het
woord uniform', wat de meest opzienba-
rende treffer zou zijn geweest.
- Croiset zei niets over 'speelgoedvliegtuig-
jes'. Wel sprak hij over 'vliegtuigen' - 'zitten
in vliegtuigen', Vliegvelden', en Vliegtuig-
bouw'. Op Eekhofs vraag of het hier om
modelvliegtuigjes zou kunnen gaan, ant-
woordde Croiset eerst, ja, misschien, maar
trok dit daarna terug, en zei, 'nee, dit zijn
grote vliegtuigen'. Het was juist dat het
bouwen van modelvliegtuigjes een hobby
was van de kwartiermeester, maar dit
werd eerst gesuggereerd door Eekhof en
niet door Croiset. Als dit een buitenzintui-
glijke waarneming was, dan was het er
één van de politieman, en niet van de pa-
ragnost!
- Croiset die in een eerdere poging de da-
der te 'zien' de politie al op een vals spoor
had gebracht, wees tenslotte als brand-
stichter een persoon aan waarvan Eekhof
hem een foto liet zien. Deze persoon - die
de politie al beschouwde als de mogelijke
dader - was niet de kwartiermeester, die
later bekende.
- Eekhof was zeker niet 'geschokt' door
Croisets uitspraken, omdat hij met geen
mogelijkheid zijn collega herkend zou kun-
nen hebben in Croisets verwarde beel-
den'. De kwartiermeester, die ook niet in
een flatgebouw woonde, werd pas maan-
den later verdacht, om redenen die niets
te maken hadden met Croisets verklarin-
gen.
- Eekhof ontkende ten enen male dat hij
een protocol had gelezen en ondertekend,
hij had zelfs nog nooit een protocol gezien.
Voordat ik Tenhaeffs bedrog aan de kaak
stelde in twee dagbladen (De Telegraaf
en Courant Nieuws van de Dag) gaf ik
hem uiteraard de gelegenheid om een re-
actie te geven. De 'dienaar van de weten-
schappelijke waarheid' weigerde ronduit
om antwoord te geven op mijn vragers,
en schreeuwde me een aantal beledigin-
Skepter, december 1988
gen toe voordat hij de hoorn op de haak
gooide.
Het behoeft geen verbazing te wekken
dat in Tenhaeffs Nederlandstalige versie
van' de zaak in Woudrichem, die onge-
veer tegelijkertijd werd gepubliceerd in
Tenhaeffs Tijdschrift voor
Parapsychologie, niet gerept wordt over
`uniformen' of 'ondertekende protocollen'.
De ergste misleidingen waren alleen be-
doeld voor de export. Als ik hem er niet op
attent had gemaakt, zou Eekhof het
sprookje in Esotera waarschijnlijk nooit
hebben gezien.
Croisets methode
Ik denk dat ik overtuigend heb aange-
toond dat Tenhaeffs verslagen, onze voor-
naamste bron van informatie over Croiset,
absoluut onbetrouwbaar zijn. Het is daar-
om gevaarlijk om 'natuurlijke' verklarin-
gen te gaan zoeken voor de `feiten' die
Tenhaeff presenteert. Men loopt de kans
zijn tijd te verspillen aan het verklaren
van dingen die nooit zijn gebeurd. Onder
dit voorbehoud wil ik me toch wagen aan
een paar bespiegelingen over hoe Croiset
erin is geslaagd schijnbaar paranormale
successen te boeken met geheel normale
middelen.
Croiset, een bedreven hypnotiseur, was
een ervaren spierlezer en een meester in
het stellen van suggestieve vragen. Hij
31
was dan ook zeer goed in staat om infor-
matie uit mensen los te peuteren en die
daarna op te voeren als telepatische in-
drukken'. Het is mogelijk dat hij zo nu en
dan zijn toevlucht nam tot grovere metho-
den, zoals het gebruiken van spionnen. In
de pro-Croiset literatuur is verbazend wei-
nig terug te vinden over de 'medewerkers'
en 'secretarissen' van de helderziende, zo-
als Dick West. Zorab (persoonlijke commu-
nicatie) beschikt over bewijzen dat Croiset
soms gebruik maakte van handlangers bij
zijn experimenten. Blijkbaar weerhield
Croisets beroepsethiek hem er niet van om
af en toe wat foefjes uit te halen.
Belangrijker nog is het feit dat Croiset wist
hoe hij vrienden moest maken en mensen
moest beïnvloeden. Hij onderhield zeer
vriendschappelijke relaties met een aantal
journalisten en dienaren van de wet.
(Enkele politiemensen waren patiënten
van 'dokter' Croiset.) Dat dit hun objectivi-
teit niet ten goede zal zijn gekomen lijkt
voor de hand te liggen. Croiset was een
innemend man die op zijn bezoekers een
oprechte, eenvoudige indruk maakte.
Men kreeg in zijn gezelschap niet het ge-
voel dat men op zijn hoede moest blijven.
Discussie
De standaard-verklaring van sceptici voor
Gerard Croiset maak- de zogenaamde successen van paragno-
te een oprechte, een- stische speurders is dat deze mensen hun
voudige indruk. cliënten min of meer een verbale
Rorschach test afnemen. Hun waarzeggin-
gen zijn meestal vaag, onsamenhangend
en omslachtig. Het waarheidsgehalte er-
van wordt bepaald met terugwerkende
kracht: achteraf worden de dubbelzinnige
en soms tegenstrijdige uitspraken op een
zodanige manier geïnterpreteerd dat ze
overeenkomen met de feiten. De fouten en
vergissingen worden voor het gemak
maar vergeten. De mogelijkheid dat een
deel van de informatie weleens op niet-
paranormale wijze zou kunnen zijn verkre-
gen wordt stilletjes genegeerd. Toevals-
treffers worden breed uitgemeten en waar
mogelijk hier en daar nog wat verfraaid.
De uitkomsten van mijn onderzoek wijzen
erop dat, wat het fenomeen Croiset be-
treft, deze theorie niet behoeft te worden
gewijzigd. Croiset was een uitzondering
niet zozeer wat betreft zijn paranormale
begaafdheid maar meer wat betreft de
hoeveelheid propaganda die er voor hem
is gemaakt. Anders dan de meeste parag-
nosten had Croiset het geluk dat hij een
impressario vond die een behoorlijke repu-
tatie had als wetenschapper en geleerde.
De 'Miracle Man' uit Nederland zou nooit
zo beroemd zijn geworden zonder Ten-
haeffs onvermoeibare hulp. Het feit dat
zijn mentor een echte professor was heeft
Croiset altijd beschermd tegen kritiek. Van
Croiset werd geloofd dat hij een bijzonder
eerlijk mens was omdat Tenhaeff zei dat
32
hij dat was. Zoals ik cd eerder heb gesug-
gereerd ligt de sleutel van het Croiset-my-
sterie bij Tenhaeff. De vraag is nu: wat be-
woog Tenhaeff om op deze manier te
handelen? Waarom zette hij zijn acade-
mische reputatie op het spel door aan-
toonbaar bedrog te plegen?
Ik denk dat het antwoord is dat Tenhaeff
wel moest bedriegen, en waarschijnlijk
dacht hij dat hij er wel in zou slagen om
niet betrapt te worden. Reeds kort nadat
hij Croiset ontmoette in 1947 moet
Tenhaeff zich gerealiseerd hebben dat de
speurders-successen van de paragnost
uiterst twijfelachtig waren. Een objectieve,
volledige lezing van de politierapporten
zou nooit iemand overtuigd hebben die al
niet van tevoren sterk in het paranormale
geloofde.
Tenhaeff, die altijd al de ambitie had ge-
had om de Sigmund Freud van de
parapsychologie te worden, ontwierp iets
dat hij een 'theorie' noemde, waarmee hij
vrijwel alles kon verklaren in teksten van
buitenzintuiglijke waarneming. Het geval
van de pekelnaald is een typisch voor-
beeld. Maar de professor had op zijn minst
een paar waterdichte bewijzen nodig om
zijn vreemde theoretische constructie te
onderbouwen. Bij gebrek aan authentieke
wonderen moest hij er zelf een paar te-
weegbrengen.
Rest de vraag hoe het Wilhelm Tenhaeff
gelukt is de mensen zolang voor de gek te
houden. Ik kan hier slechts een paar mo-
gelijke verklaringen suggereren.
1) Zijn beroepsstatus. Tenhaeff was de eer-
ste hoogleraar parapsychologie in de ge-
schiedenis: een prestigieuze functie. 'Hij
heeft vast gelijk, anders zouden ze hem
niet benoemd hebben' was een veelge-
hoorde uitspraak van zijn bewonderaars
wanneer zij met kritiek werden geconfron-
teerd. Voor velen was daarmee de kous
af.
2) De verwarring die hij stichtte met zijn
publicaties. Tot groot genoegen van de
ware gelovigen voor wie abracadabra
hetzelfde is als diepzinnigheid, zijn Ten-
haeffs geschriften zo helder als koffiedik.
Een zware nevel lijkt om zijn boeken te
hangen. Om in dit doolhof van duizenden
kronkelende zinnen op zoek te gaan naar
onjuistheden vergt buitengewoon veel
doorzettingsvermogen. De meeste sceptici
laten het er - begrijpelijkerwijs - na een
paar zinnen maar bij zitten. Ikzelf ben er
alleen maar aan begonnen als gevolg
van een uitdaging. Nadat ik in 1978 eni-
ge kritische opmerkingen had geplaatst
bij het parapsychologisch onderzoek,
daagden aanhangers van de parapsy-
chologie me uit om de confrontatie aan te
gaan met het 'rigoreuze wetenschappelij-
ke werk' van Tenhaeff, waarvan zij dach-
Jaargang 1, nr. 4
ten dat het beste bewijs vormde voor
Prof. WHC Tenhaeff het bestaan van buitenzintuiglijke waar-
neming.
Kritisch onderzoek wordt verder bemoei-
lijkt door het feit dat de professor slim ge-
bruik maakte van de taalbarrière. De mis-
leidende verslagen van zaken zoals 'de
jongen op het vlot' (zie deel 1 van dit arti-
kel) en de brandstichtingen in Woud-
richem waren alleen bestemd voor de ex-
port. Als compensatie deed Tenhaeff af en
toe ook het omgekeerde: in het Duitse
Zeitschrift für Parapsychologie und Grenz-
gebiete der Psychologie (nr. 4, 1980) heb
ik aangetoond hoe Tenhaeff op slinkse wij-
ze een rapport van Dr Jule Eisenbud, over
een transatlantisch experiment met
Croiset, herschreef voor de thuismarkt in
Nederland.
3) De weifelachtige houding van de pa-
rapsychologische gemeenschap ten op-
zichte van frauduleuze collega's. In para-
psychologische kringen heeft men zich
nooit kunnen losmaken van het idee fixe
dat openlijke kritiek op een collega de
zaak van de parapsychologie schade toe-
brengt. Sommige parapsychologen heb-
ben al heel lang hun bedenkingen over
Tenhaeff. Slechts zelden durfden zij deze
echter kenbaar te maken. En zelfs
wanneer ze dat deden werd de zaak,
waarschijnlijk als gevolg van een bepaald
sociologisch mechanisme, nooit verder uit-
gespit.
4) Tenhaeffs meesterlijke propaganda-
technieken. Tenhaeff is altijd zeer bedre-
ven geweest in propagandistische mani-
pulatie. Door slim gebruik te maken van
zijn goede relaties met de media wist hij
een groot gedeelte van de publieke opinie
in Nederland te overtuigen van het idee
Skepter, december 1988
dat hij de profeet was van een nieuwe,
niet-materialistische wetenschap, die had
te lijden onder de irrationele haatgevoe-
lens van mensen wiens wereldbeeld be-
dreigd werd door de glorieuze ontdekkin-
gen van de parapsychologie. Hij liet nooit
een gelegenheid voorbij gaan om zijn toe-
hoorders te wijzen op de religieuze impli-
caties van zijn werk of om te zinspelen op
mogelijke bolsjewistische invloeden in
sceptische kringen. Zijn favoriete truc be-
stond eruit om, liever dan zijn critici ant-
woord te geven op hun onbeschaamde
vragen, het publiek wijs te maken dat zij
aan een Freudiaans complex leden en
psychiatrische hulp nodig hadden.
Ironisch genoeg was het Tenhaeffs bizarre
gedrag dat een aantal sceptici' ervan
overtuigde dat hij een onschuldig slachtof-
fer was van een sluwe paragnost. Zij kon-
den zich niet voorstellen dat de professor
zelf een charlatan was. Zijn schijnbare
goedgelovigheid diende als camouflage
voor zijn bedrog.
Conclusie
De bedoeling van dit artikel is niet om
Croisets paranormale gaven ex cathedra
nietig te verklaren. Waar het mij om gaat
is de lezer attent te maken op een aantal
valse noten in de partituren van de
Mozart onder de helderzienden - disso-
nanten die andere biografen schijnbaar
over het hoofd hebben gezien.
Als buitenzintuiglijke waarneming be-
staat, dan zou het inderdaad de meest
economische verklaring kunnen zijn voor
een aantal van de toevalligheden die in
connectie met Gerard Croiset zijn gerap-
porteerd. Aan de andere kant zou het wel
heel erg voorbarig zijn om op basis van
het Croiset-materiaal te concluderen dat
buitenzintuiglijke waarneming bestaat.
Als zijn helderziendheid echt was geweest,
waarom was het dan nodig voor Tenhaeff
om de feiten te verdraaien?
Ik wil zeker niet dogmatisch zijn over pa-
ragnostische detectives. Het is mogelijk
dat er ooit nog beter bewijs opduikt. Maar
tot die tijd zou ik u willen aanraden uw
eventuele geloof in het paranormale niet
te baseren op 'de helderziende die nooit
teleurstelde'.
Dankbetuiging
Mijn dank aan de heer en mevrouw
Ottervanger uit Bussum, die zou vriendelijk
waren mij toegang te verlenen tot de uit-
gebreide archieven van wijlen de heer
Ph. B. Ottervanger.
Literatuur
Brink, F. Enige aspecten van de paragno-
sie in het Nederlandse Strafproces
33
(Drukkerij Storm, Utrecht, 1958). (Noot ver-
taler. dit proefschrift ligt ter inzage bij de
Bibliotheek Strafrecht van de Rijksuniver-
siteit Utrecht.)
Brink, F. 'Parapsychology and Criminal
Investigation.' International Criminal Po-
lice Review 134 (Januari 1960).
Hansel, CEM. ESP.- A Scientific Eva-
luation. Scribner, New York, 1966, pagina
197-203.
Hansel, C.E.M. ESP and Parapsychology
Prometheus, Buffalo, N.Y., 1980, pagina
262-268.
Hoebens RH. 'Vom Lob der Genauigkeit
in der Parapsychologie.' Zeitschrift fur
Parapsychologie und Grenzgebiete der
Psychologie 22, nr. 4 (1980): 225-34.
Pelz, C 'Herr Croiset, Sie kunnen nicht
hellsehen.' Kosmos (1959/1960).
Pollack Jack Harrison. Croiset the
Clairvoyant the Story of the Amazing
Dutchman. Doubleday, Garden City,
N. Y, 1964.
Roosmalen, Th. van. 'Ervaringen met
Paragnosten en die zich zo noemen.'
Algemeen Politieblad 109 (1960):3-9.
Tenhaeff, W HC. 'Aid to the Police.'
Tomorrow, Autumn 1953.
Tenhaeff, W HC 'De Paragnostische
Begaafdheid van de Heer C.H.' Tijdschrift
voor Parapsychologie 23, nr. 2/3 (1955):
57-87.
Tenhaeff, W.H.C. Beschouwingen over
het gebruik van paragnosten. Bijleveld,
Utrecht, 1957
Tenhaeff, W .H.C. 'The Employment of
Paragnosts for Police Purposes.'
Proceedings of the Parapsychological
Institute of the State University of Utrecht,
nr. 1 (december 1960):15-32.
Tenhaeff, W.H.C. Ontmoetingen met
Paragnosten. Bijleveld, Utrecht, 1957
Tenhaeff, W HC 'Der Paragnost.' Esotera
31, nr. 9 (september 1980):816-27
Woudenberg, G.D.H. van. 'Ervaringen
met Paragnosten.' Algemeen Politieblad
113 (1964): 297-300.
Zorab, G. 'Review of Jack Harrison
Pollacks Croiset the Clairvoyant, Journal
of the Society for Psychical Research 43
(1965):209-12.
34
Samenwerking!
Mijn artikel 'Skepticisme en Parapsychologie: een plei-
dooi voor samenwerking' (Skepter, 1, nr. 2, 1988, p. 2-5)
heeft enkele van de Skepter-lezers ertoe gebracht in de
pen te klimmen.
De heer Stolper is van mening dat ik in J.C. Jacobs
mijn artikel te veel onderwerpen aanroer
en uitspraken doe die ik daarna onmid-
dellijk weer ondergraaf, hetgeen hij illu-
streert met enige voorbeelden. Wat het
eerste betreft: de boodschap die ik heb
willen overbrengen is mijn positieve hou-
ding ten aanzien van samenwerking. Ik
heb naar die boodschap toegewerkt door
een korte typering van parapsychologie
en skepticisme te geven. Uit de reakties is
m.i. gebleken dat die boodschap inder-
daad is overgekomen, waarover dadelijk
meer. Wat het tweede aangaat - uitspra-
ken die onmiddellijk weer worden onder-
graven - verschillen de heer Stolper en ik
kennelijk van mening. Ik zie het meer als
uitspraken die onmiddellijk daarna weer
genuanceerd of gerelativeerd worden.
Misschien ben ik daar niet ver genoeg in
gegaan. Zo zou mijn uitspraak dat vaak
gekozen wordt voor een proefopzet die het
meeste rendement voor de parapsycho-
loog oplevert strijdig zijn met mijn opmer-
king dat de gebezigde methodologie in
wezen niet verschilt van die in meer tradi-
tionele wetenschappen. Nee, daar zit
geen strijdigheid in. Het feit dat experi-
menten opgezet zijn voor het maximale
rendement van de parapsycholoog impli-
ceert beslist niet dat de methodologische
aspecten verwaarloosd worden.
Waar de heren Stolper en Nanninga bei-
den kanttekeningen bij plaatsen, is mijn
typering van skeptici - die overigens niet
van mijzelf maar van Piet Hein Hoebens
afkomstig is (SRU-Bulletin, 5, 1980, p. 108-
112). De wijze waarop men denkt over
parapsychologie is natuurlijk multidimen-
sioneel en complex. Recentelijk nog rap-
porteerde Dr. Susan Blackmore hierover,
op de 12e Internationale SPR conferentie.
De resultaten van een enquête onder
skeptici en parapsychologen toonden een
gevarieerd beeld van het denken over
parapsychologie, dat zich inderdaad niet
laat onderbrengen in discrete hokjes. Ik
zou de redaktie van Skepter in overwe-
ging willen geven contact op te nemen
met Susan Blackmore, om haar rapport in
dit tijdschrift te publiceren. Ook zij staat
bijzonder positief ten opzichte van samen-
werking.
Onder de suggesties voor samenwerking
in mijn eerdere bijdrage aan dit tijdschrift,
noemde ik het streven naar een eerlijke
(pro noch contra gekleurde) publieksvoor-
lichting. Nanninga heeft waarschijnlijk ge-
Jaargang 1, nr. 4
lijk het plan zal niet eenvoudig uitvoer-
baar zijn omdat beide partijen hun eigen
gezicht willen tonen. Maar het plan is
daarmee beslist nog niet gedoemd om te
mislukken. Wat ons nog parten speelt is de
parapsycholoog-skepticus dichotomie. Zo-
als ik in mijn artikel al opmerkte, er is
geen scherpe scheidslijn te trekken, maar
beide partijen zullen toch nog verder naar
elkaar moeten toegroeien. Ik ben van me-
ning dat dit groeiproces al is ingezet. Gerd
Hövelmann bijvoorbeeld zou je zowel pa-
rapsycholoog als skepticus kunnen noe-
men. Mijn SRU collega-parapsycholoog
Brian Millar werd recentelijk nog ge-
vraagd voor een forum discussie (georga-
niseerd door studententvereniging Quintus
te Leiden), waaraan hij als skepticus deel-
nam. Susan Blackmore verkondigde op de
recentelijk gehouden SPR conferentie dat
parapsychologen en skeptici gezamenlijk
conferenties zouden moeten houden ten-
einde de dichotomie te slechten. De be-
reidheid is aanwezig, het lijkt me nog een
kwestie van tijd.
Voorts suggereerde ik het instellen van
een kritische adviesgroep. Nanninga
merkt op dat het geven van adviezen al-
leen niet voldoende is om van echte sa-
menwerking te spreken. Een terechte op-
merking. In mijn artikel gaf ik een
voorbeeld waarin een skepticus, Piet Hein
Hoebens, mij enkele suggesties gaf voor
verfijning van mijn onderzoek naar moge-
lijke psi-invloeden bij het ontwaken uit de
slaap. Als gevolg daarvan nam een skep-
ticus inderdaad ook deel aan het experi-
ment, in een rol die min of meer overeen-
stemt met het voorstel van Nanninga (het
bewaken van een kopie van het gebruik-
te doelmateriaal). Met Nanninga meen ik
dat deelname aan experimenten een logi-
sche extensie is. Graag nodig ik dhr.
Nanninga dan ook uit voor participatie in
een experiment. De eerste stappen daar-
toe zijn intussen al ondernomen in een di-
rect contact tussen hem en mij. Kortom, ik
wil het niet alleen laten bij een pleidooi,
maar ook daadwerkelijk naar samenwer-
king streven.
Overigens is ook vanuit de parapsycho2~_1
gische hoek commentaar gekomen op
mijn artikel, waaruit blijkt dat de bood-
schap van mijn artikel, samenwerking, in-
derdaad is overgekomen. In een recent
nummer van het Tijdschrift voor Para-
psychologie werd in de rubriek Nieuws'
door een anoniem redaktielid (ik neem
aan dat de rubriek door redaktieleden
wordt geschreven) afkeurend gereageerd
(TvP, 56, nr. 2, 1988, p. 20-21). De teneur
van de reaktie is er een van afwijzing van
samenwerking met skeptici. Wellicht is
een pleidooi voor samenwerking in het
Tijdschrift voor Parapsychologie noodzake-
lijk. Welke skepticus voelt zich geroepen
om 'van de andere kant' de dialoog op
gang te brengen?
Skepter, december 1988
BOEKBESPREKING
Goden, geesten, beschermengelen
ontmoetingen met bovenaardse wezens
Als u huisgenoten en een videorecorder met afstandsbe-
diening heeft zal het u mogelijk, net als mij, wel eens
overkomen zijn dat u, televisie kijkend, halverwege het
programma plotsklaps en naadloos aansluitend aan het
vorige beeldje op uw netvlies, ineens een totaal ander
en nieuw programma te zien kreeg. Uw huisgenoot zat
met de afstandsbediening te spelen en had overgescha-
keld op een programma dat opgenomen was op één
van uw videobanden.
Iets soortgelijks vindt, volgens Hilary B.F. van Gelder
Evans, plaats in de hersenen van dege-
nen die menen een bovennatuurlijke er-
varing te hebben (gehad). In die gevallen
wordt ingegrepen in de normale denkpro-
cessen en de alledaagse perceptie. Een
'ander' deel van onze hersenfuncties
neemt tijdelijk de macht over onze waar-
nemingen en emoties over en confronteert
ons met een andere bewustzijnstoestand.
Het draait in het werk van Evans om het
bestaan van verschillende bewustzijnstoe-
standen: In tegenstelling tot datgene wat
mensen die een paranormale ervaring
hebben meestal denken, is de oorsprong
van die ervaring te vinden in hun eigen
geest, evenals de inhoud van de ervaring
bepaald wordt door hun onderbewustzijn.
Zij zelf ervaren hem als 'extern', als een
buiten henzelf gelegen machtsfactor, een-
voudigweg doordat ieder mens, volgens
Evans, een gespleten persoonlijkheid
heeft, waarbij het ene deel van de herse-
nen niet weet wat de andere doet. Een
van zijn punten is dan ook dat 'dromen'
niet een situatie is die complementair is of
kan zijn aan 'waken' maar dat ieder mens
op het ene bewustzijnsniveau waakt en in
zijn onderbewustzijn (een ander niveau)
constant vier-en-twintig uur per dag
droomt. Door een aantal met name ge-
noemde oorzaken veranderen de chemo-
electrische overdrachtsprocessen in de
hersenen, waardoor andere bewustzijns- Hilary Evans, 'Gods,
toestanden en hallucinaties een kans krij- Spirits, Cosmic Guar-
gen binnen te dringen in het primaire be- dians; encounters
wustzijn of, beter gezegd, de normale per- with non-human be-
ceptie tijdelijk verdringen. Deze oorzaken ings', Wellingbo-
zijn van wezenlijk fysiologische, zintuig- rough, Northamp-
lijke of psychologische aard bijvoorbeeld shire (The Aquarian
uitputting, ondervoeding, pijn, medicijn- Press), 1987.
gebruik, zintuiglijke overbelasting, medita- ISBN 0-85030-597-7.
tie, emotionele spanningen, extase of een- prijs: £ 7.99.
zame opsluiting.
35
In de SKEPTER van juni '88 (jrg.1,2) besprak ik
'Visions, apparitions, Alien visitors; a comparative
study of the entity enigma' uit 1984, geschreven
door de Britse onderzoeker Hilary Evans. Hieronder
wil ik het tweede deel van zijn onderzoek naar ver-
schijningen, zoals weergegeven in 'Gods, Spirits,
Cosmic Guardians; encounters with non-human
beings' uit 1987 bij u introduceren.
Ontmoetingen met
bovenaardse wezens
Op grond van zijn analyse formuleert
Evans een model voor het 'encounter pro-
cess', waarvan hij de componenten ver-
volgens toetst om te komen tot de volgen-
de beschrijving van de paranormale ont-
moeting:
- Een individu verkeert in nood (al dan
niet bewust), te weten een crisissituatie
van persoonlijke aard, een tijdelijke ont-
wikkelingsfase (adolescentie of menopau-
ze), gepaard aan een identiteitscrisis, reli-
gieuze twijfel of een chronische frustratie.
- Niet in staat de nood op normale wijze te
lenigen bedenkt zijn onderbewustzijn een
gedramatiseerde gebeurtenis, waarbij hij
een bovennatuurlijk wezen lijkt te ontmoe-
ten, en projecteert deze gebeurtenis als
nagebootste werkelijkheid op zijn primaire
bewustzijn.
- Om de gebeurtenis effectief te doen zijn,
moet hij geloofwaardig zijn en om hem
geloofwaardig te doen zijn, moet hij le-
vensecht zijn. De gebeurtenis wordt daar-
om op zodanige wijze aan het primaire
bewustzijn gepresenteerd dat dit laatste
het als realiteit accepteert.
- Om de ervaring geloofwaardig en effec-
tief te doen zijn zal de figuur die gekozen
wordt als bovennatuurlijk wezen, er een
zijn die de noodzakelijke autoriteit heeft
(naast andere eigenschappen die in de si-
tuatie van pas komen).
- Door er gewoon te zijn of door expliciete
handelingen helpt de verschijning de ge-
tuige zijn nood te lenigen.
Het bovenstaande doet maar gedeeltelijk
recht aan de lucide analyse van Evans,
die ook ingaat op vraagstukken waarom
de door een bepaald individu ervaren
nood niet op normale wijze gelenigd kan
worden, hoe de verschijning de nood dan
36
lenigt, wat de invloed van maatschappe-
lijke en culturele factoren is, enz. U moet
beslist het boek lezen om in de voetsporen
van Evans het verschijnsel in cd zijn facet-
ten te doorgrondels.
Terwijl Evans in zijn eerder besproken
boek een aantal verschijningstradities in-
ventariseerde, beschreef in een eenduidig
begrippenkader en vervolgens onderling
vergeleek, is zijn uitgangspunt in het on-
derhavige boek een totaal ander. Terwijl
hij in het vorige boek uitging van indivi-
duele verschijnselen, om die vervolgens te
veralgemeniseren, is in dit boek zijn uit-
gangspunt een driedeling van soorten
verschijningen, te weten godheden, gees-
ten en buitenaardsen, die hij analyseert
om te komen tot een beschrijving van het
proces en de inhoud van de ontmoeting
met bovennatuurlijken. Terwijl in het vori-
ge boek een statische benadering cen-
traal stond beschrijft hij hier een dyna-
misch proces, namelijk de wisselwerking
tussen verschillende hersencomponenten
van een persoon die deze laatste de in-
druk geeft met een paranormale ontmoe-
ting met een buiten hemzelf gelegen
macht van doen te hebben. Prees ik in de
vorige recensie onder andere zijn belezen-
heid en feitenkennis, voor dit nieuwe boek
heeft hij zich wederom door tweehonderd-
vijftig nieuwe, voor een deel zeer moeilijk
verkrijgbare titels heengeslagen om al-
leen al een unieke bibliografie te kunnen
samenstellen die hij vervolgens creatief
aanhaalt in zijn betoog.
Het waarom
Zaterdag 29 oktober j.l. stond er in de
Telegraaf een artikel De UFO's nemen ons
te grazen' waarin de hoofdredakteur van
SKEPTER, Marcel Hulspas, en de UFOloog
Hans van Kampen geïnterviewd werden
over ontmoetingen met buitenaardsen, zo-
als getuigen die onder hypnose weer be-
wust worden: een verschijnsel dat onder
de term 'Alien Abductions' in de literatuur
bekend is geworden. Beiden staan uitslui-
tend stil bij de vorm (ongeloofwaardig
voor de een onbegrijpelijk volgens de an-
der) maar niet bij de inhoud van de ont-
moeting. Zoals Evans in zijn boek beargu-
menteert, biedt uitsluitend die inhoud, ge-
relateerd aan de individuele context van
de getuige en de maatschappelijke om-
standigheden, zicht op de oorzaken van
deze 'encounters'. Natuurlijk worden getui-
gen niet gekidnapped door buitenaard-
sen, maar de relevante vragen zijn hoe
het komt dat de getuigen zelf denken dat
ze gekidnapped zijn en welke functie deze
ontvoering voor hen heeft en welke per-
soonlijke behoeften de kidnapping ver-
vult. Voor Marcel, Hans en talloze ande-
ren is Evans verplichte leesstof. Ik zie zelf
met ongeduld uit naar het derde deel van
zijn onderzoek naar het bovennatuurlijke!
Jaargang 1, nr. 4
Maar ondertussen...
zong Willem Ruis ons vanuit het hiernamaals toe. Zijn lied
...
werd opgevangen door bandstemmenspecialist Branton de
Geus. Branton (die ook regelmatig met Gerard Croiset, prof.
Tenhaeff en Steve Biko keuvelt) vroeg aan de overleden kwis-
master of hij nog iets voor hem kon doen. Dat is een taak voor
alle mensen samen' zong Willem vanuit het hiernamaals.
Branton mocht zijn opname in Veronica's Parallax' laten horen
maar producer Jan Dorresteijn vond het toekennen van het ge-
ruis aan Willen Ruis nèt iets te smakeloos. Het weekblad Privé
(6 augustus) had minder scrupules en gaf de Geus twee pagi-
na's. Een week later bleek dat dit damesblad nog dieper kon
zakken. De moeder van de vriendin van Willem Ruis (blijkens
het artikel geïnteresseerd in paranormale zaken) kreeg een
Engels medium op bezoek, die kon vertellen dat Willem erg ge-
noot van het vioolspel van zijn dochter. Ook gaf hij antwoord
op de vraag of zijn andere dochter naar de HAVO of het
Gymnasium moest gaan. De geest van Willem Ruis antwoord-
de: '...gymnasium...'.
... wordt het zuiden van ons land geteisterd door de hypnoti-
seur Rasti Rostelli. Tot voor kort gaf hij shows waarin men ge-
hypnotiseerd een lading hete kolen mocht belopen. Aangezien
iedereen dit ook zonder hypnose kan (mits men maar stevig
doorstapt) is daarmee niets aan de hand. Kwalijker is dat hij
sinds kort mensen ook 'geneest' door ze met een forse posthyp-
notische suggestie (Nee, dank u, ik rook niet meer) naar huis
te sturen. Dergelijke ingrepen kunnen zeer nare gevolgen
hebben, aangezien een dergelijke 'tic' niet bij iedereen vanzelf
verdwijnt Ondanks deze bedenkelijke praktijken loopt het
storm bij zijn optredens. Een fors auto-ongeluk waardoor hij in
het ziekenhuis belandde, werd onmiddellijk publicitair uitge-
buit. Rostelli verklaarde zichzelf 'door zelfhypnose' genezen en
ging weer aan de slag. Een 'genezing' van roken, vetzucht of
migraine kost f 250,-. Rostelli laat ons ook weten welk ideaal
hem hierbij voor ogen staat Met m'n achtendertigste met pen -
sioen gaan!' (Zondagsnieuws Eindhoven e.a., 23 oktober).
. is Leo de Ruiter van Veronica's 'Het Zwarte Gat' alle kritiek op
zijn programma en op paragnosten meer dan zat In de uitzen-
ding van 30 oktober ging hij wild tekeer tegen Boerenkamp en
ook prof. Knipschild (van het irisscopie-onderzoek) moest het
ontgelden. Hij vergat het belangrijkste te vermelden, namelijk
dat de proefpersonen in beide onderzoeken van tevoren verze-
kerd hadden dat ze succes zouden boeken Ook paragnost
Heitijgers (aanwezig in de studio en deelnemer aan het
Boerenkamp-onderzoek) leek dit merkwaardigerwijs vergeten
te zijn Het item werd afgesloten met de plaat 'I lie and I cheat'
van Won Ton Ton.
... ach, lieve lezer, u dacht het meest waanzinnige op paranor-
maal gebied al meegemaakt te hebben.. maar u heeft nog
niet van 'Hairbalancing' gehoord!! De Amerikaanse kapper
Mercury Kount heeft ontdekt dat de aura's van zijn klanten er
stukken beter uitzien na het wassen-watergolven. Soms, zo be-
weert Kount, is het knippen van slechts enkele millimeters haar
al voldoende om het energetisch evenwicht bij zijn clientèle te
herstellen Binnenkort zal hij wel ontdekken dat uitsluitend het
betalen van de rekening de aura al ontzettend doet verbete-
ren Hij is al te gast geweest bij de Bayerische Rundfunk en het
zal niet lang meer duren of deze gekte slaat ook over naar
Nederland. Dan kunt ook U, lieve lezer, uw aura bij laten knip-
pen!
Skepter, december 1988
BOEKBESPREKING
Beyond Velikovsky
Velikovskíologie lakmoes voor de wetenschapsvijver
Voor geharnaste tegenstanders van Velikovsky was het
zonder zich deugdelijk te informeren wel duidelijk Je
hoeft geen heel ei op te eten om vast te stellen of het be-
dorven is. Eén hap is ook al genoeg. Boekbesprekingen
of persaankondigingen vormen in hun ogen ruim vol-
doende basis om te weten welk pseudowetenschappelijk
vlees er nu weer in de kuip ligt Even onwetenschappe-
lijk deed de pressie op 's mans uitgever (Macmillan)
aan, die achter de schermen werd georganiseerd, met
de bedoeling zijn publikaties te verhinderen en Mac-
millan te dreigen met een boycot.
Beide houdingen tekenen voor een deel Cees van Dam
de controverse rond Velikovsky (geb.1895
in Vitebsk. Rusland), die gedurende tien-
tallen jaren hoog werd opgespeeld en on-
danks zijn dood in 1979 nog voortduurt in
pro-Velikovky tijdschriften als Pense, Kro-
nos en S.I.S. Review.
Waarom al die opwinding?
Kernvraag is wat de polemiek zo fel deed
opvlammen, dat voor- en tegenstanders
tot bloedens toe de degens kruisten, enke-
le betrokkenen ter verantwoording wer-
den geroepen en hun ontslag kregen en
diverse wetenschappers terecht verweten
werd zich naar buiten volgens andere
waarden te gedragen dan intern gepre-
dikt werd.
Was de oorzaak Velikovsky's pose als
Onafhankelijk Denker en Universeel Ge
leerde buiten een heersend paradigma? Borstbeeld van
Of z'n overdonderende benadering van I mmanuel
een lekenpubliek zonder weerwoord? Velikovsky
Zonder twijfel ging het ook om zijn weige- (1895-1979)
ring op geëigende wijze voor het weten-
schappelijk forum te verschijnen. Boven-
dien stond Velikovsky bekend om zijn
grandioso neigingen en zijn irritante geflirt
bijvoorbeeld met Einstein. Minstens zo be-
langrijk is waarschijnlijk dat boeken als
Earth in Upheaval en Worlds in Collision
aansloten bij een groeiend wantrouwen
en toenemende onvrede jegens weten-
schap en wetenschappers. Een andere
vaak gehoorde veronderstelling is dat
Velikovsky's geïntegreerde wereldbeeld
een substituut bood binnen het religieus
vacuüm. Of lag het toch vooral aan zijn
originele interdisciplinaire aanpak die de
aanleiding was voor een publiekelijk uit-
gevochten controverse?
37
Beyond Velikovsky the history of a public contro-
versy. University of Illinois Press, Urbana and
Chicago. 1984.
Auteur Bauer, Henry. H. prijs £ 24.25
In Nederland ook verkrijgbaar via het Inter
Bibliothecair Leensysteem.
Helaas, Bauer blijkt in Beyond Velikovsky
niet vaardig genoeg met het scalpel om
die primaire vraag uit te benen of tot een
afdoend eigen slotstandpunt te komen.
Gelukkig is het Bauer er niet om begonnen
de controverse te beslissen of de beste sug-
gestie te doen voor het laatste verlossende
woord. Dat soort literatuur is er al voldoen-
de. Zijn behandeling is exemplarisch, na-
melijk gericht op het beschrijven van me-
chanismen en thema's die ook bij andere
publieksdebatten over wetenschap en
technologie te herkennen zijn. Dus be-
steedt hij ruime aandacht aan de vraag of
zo'n discussie überhaupt wel op technische
gronden af te ronden valt. Te vlug zwaai-
en met het label pseudo-wetenschap lijkt
daarbij even kortzichtig als het blindelings
omarmen van elke zonderling die nu
weer iets briljants heeft bedacht. Uitzicht
op een 'snelle' oplossing voor het demarca-
tieprobleem wordt in dit boek niet gebo-
den. Er wordt geen definitieve suggestie
gedaan voor wat wetenschap is en wat in
de rubriek pseudo-wetenschap thuis hoort.
Bauer, blijkens Who's is Who in America ei-
genaar van een indrukwekkende weten-
schappelijke erelijst in de chemie, en ge-
specialiseerd in radioastronomie, is geen
hardliner. Maar evenmin vertoont hij
dogmatische trekjes uit het goedgelovige
kamp. Wel blijkt hij een fan van Nessie.
Tekenend voor z'n opstelling en houding is
wellicht zijn opmerking enigszins moeite te
hebben met de veronderstelling van frau-
derende collega's.
Zijn onbevooroordeelde, zoekende bena-
dering is geënt op het zeteticisme à la
Truzzi, die in het voorwoord dan ook be-
dankt wordt. Waar zo'n opvatting bij po-
pular science' toe kan leiden is o.a. een
voortreffelijke bibliografie met 476 publi-
katies, waar voor een deel in Nederland
moeilijk aan te komen is, zodat we het met
Bauers citaten zullen moeten doen. Be-
langrijker is waarschijnlijk een ander resul-
taat: het verslag van een geduldige speur -
38
tocht naar de waarheid. Gelukkig kiest
Bauer een gelukkig vertrekpunt: ergens in
het midden!
Bauers eigen epistemologie
Wat in een boek over een controverse van
extra belang is, is de eigen kennisleer van
de auteur. Bauer laat dat slechts verspreid
aan de orde komen. Da's jammer, want
voor lezers die zich een standpunt willen
vormen komt het goed van pas om te we-
ten wat voor de auteur acceptabel is en
waarom.
Een veel gehoorde verdediging bij Veli-
kovsky is zijn rijkdom aan ideeën. Er zou
een veelvoud van voorspellingen op te
baseren zijn, waar inmiddels ook al de
nodige empirische steun voor is gevon-
den. Voor Bauer is dat op zich onvoldoen-
de, hij verbindt er nog een extra voor-
waarde aan. Voorspellingen verlenen
alleen waarde aan een theorie als die the-
orie plausibel of waarschijnlijk is in termen
van bestaande kennis. In feite dus het
consensus begrip over theorie, feiten en
methodes.
Vanuit zijn eigen specialisatie maakt
Bauer korte metten met Vélikovsky's gees-
teskind 'Cosmos without Gravitation',
waarin Velikovsky als arts/psycho-analy-
ticus zijn onwetendheid toont over de na-
tuurwetenschappen. Een ander vaak ge-
signaleerd bezwaar tegen Velikovsky
betreft zijn simplistische, magische manier
van denken, waarvan diverse voorbeel-
den worden gegeven. Even resoluut wijst
Bauer op Velikovsky's apologetische ma-
nier van feiten verzamelen. Anders ge-
zegd: de vreemde neiging om alleen be-
wijsmateriaal te zoeken ter ondersteuning
van eigen vooraf bestaande overtuigin-
gen. Kenmerkend daarbij is om eerst op
basis van een intuïtieve theorie bijvoor-
beeld een vragenlijst te ontwerpen en ge-
gevens te verzamelen. En vervolgens die
gegevens weer te gebruiken om steun
aan de theorie te verlenen. Wat niet in het
a priori gekozen keurslijf past blijft onver-
meld. De kleermaker is wonderwel tevre-
den over de pasvorm. En er kan zorgeloos
verder gesnurkt worden op het Procrustus
bed.
Velikovsky's leer
Des Pudels Kern is hier weer eens de
vraag naar de wordingsgeschiedenis van
ons heelal. In het bijzonder de vraag wat
via een interdisciplinaire benadering de
waarde is van legendes, mythes en folklo-
re voor het opstellen van een kosmisch
scenario. Als van die informatiebronnen
de overleveringsruis en een veronderstel-
de vorm van kollektieve amnesie wordt
afgetrokken, wijst een bepaalde (eventu-
eel universele) eenduidigheid over kosmi-
sche rampen dan op werkelijke historische
feiten, die zich in het eerste en tweede mil-
lennium V.C. voordeden onder invloed van
Jaargang 1, nr. 4
Venus op een wilde avonturentocht?
Vanuit zo'n theorie is het raadsel over de
wonderbaarlijke ontsnapping van Mozes
door de Rode Zee tijdens de exodus uit
Egypte in één klap ontrafeld. Begrijpen
we ook waar we de wereldvoorraad aard-
olie aan danken, en is een bijbels wonder
als dat van het manna opgelost.
Frappant is dat een heterodoxe opvatting
over de wordingsgeschiedenis van aarde
of mens wel vaker stof deed opwaaien.
Zowel Paul Kammerers enthousiasme voor
verworven, overerfbare eigenschappen
als Cyril Burts hardnekkige en kunstmati-
ge positiebepaling binnen de nature-nur-
ture discussie raken er aan. De bioloog
Kammerer had bovendien nog iets anders
met Velikovsky gemeen: het zondebok~
aspect. Koestler2 toont aan dat er met
Kammerers kritieke Ciona experiment fei-
telijk niks nieuws onder de zon was. De
Italiaan Mingazzini had iets soortgelijks al
veel eerder aangetoond, zonder dat er
een geprikkelde reaktie uit wetenschap-
pelijke kringen op volgde. Al even beslist
is Bauer er in dit verband over, dat het
met de originaliteit van Velikovsky povert-
jes was gesteld. Als verklaring voor de
omvang van de controverse moet er dus
verder gekeken worden dan naar al of
niet vermeende originaliteit.
Geloven en autoriteiten
Als het dan niet om oorspronkelijkheid
van ideeën gaat, waarom dan toch die fel
verdeelde reacties? Voor een in dubio ver-
kerend lekenpubliek zal het aspect 'geloof
hechten aan favoriete autoriteiten' een
doorslaggevende rol spelen. Vreemd is
daarom de door Bauer geciteerde reactie
van de Christian Science Monitor: 'It seems
some people believe what they want to
believe regardless of logic'. Wordt gelo-
ven, ook in religieuze zin, dan niet meer in
hoofdzaak gekenmerkt door een vertrou-
wende vorm van aanvaarden, eventueel
met voorbijgaan aan logika?
Voor de uitwerking van Velikovsky's idee-
en is het interessant eens te kijken naar
het effect van de geboden verklaring voor
het manna. Binnen de ecclesia zal men
weinig moeite hebben met zo'n hemels
wonder. Iemand wiens religieuze geloofsy-
steem op dit punt krimpscheurtjes ver-
toont, gaat op zoek naar een rationele ver-
klaring. Die biedt Velikovsky: het manna
is afkomstig uit de staart van Venus.
Verborgen blijft echter wat wellicht bij
Velikovsky de impliciete hoofdbedoeling
was. Nog steeds is het namelijk mogelijk
een hemels regisseur achter de coulissen
verantwoordelijk te achten. Zo worden
dus de bekende twee vliegen in één klap
geslagen. Iets weldadiger doet op dit punt
Carl Sagan aan. Met het bijbelboek
Exodus in de hand stelt hij vast dat die
tekst maar één konklusie waarschijnlijk
maakt. In Broca's Brain rekent hij simpel
uit dat het gehele aardoppervlak dan
Skepter, december 1988
meerdere malen bedekt had moeten lig-
gen met een laag manna ter dikte van
twee tot drie centimeter! Bij elkaar ge-
veegd had dat een pyramide in de
woestijn op kunnen leveren van onvoor-
stelbare afmetingen. Zouden daar alle
plaatselijke kleitabletten en regionale pa-
pyrusrollen niet van hebben volgestaan?
Applaus en missers
Beyond Velikovsky is vooral een zorgvul-
dige tekstenvergelijking, biedt een aardig
chronologisch overzicht, maar schiet te
kort in de sociale, psychologische en bio-
grafische analyse. Zo beschikt Bauer niet
over de inventiviteit van Hearnshaw,
Burts biograaf, die bijvoorbeeld onduide-
lijkheden in verstrekte informatie kontro-
leerde aan dagboekgegevens. Ook niet
over het invoelingsvermogen van Koest-
Ier, die in opeenvolgende alinea's van the
Case of the Midwife Toad (over de contro-
verse rond de oostenrijkse bioloog Kam-
merer) antwoord geeft op de vragen die
de vorige bij de lezer hadden opgeroepen.
Bauer heeft weinig gegevens verzameld
van intimi, een karakterschets komt dan
ook nauwelijks uit de verf.
Bauers boek stuwt niet naar één of meer
climaxen. Elke keer weer is het te vergeefs
wachten op 'nu komt het'. Storend werken
ook de talrijke herhalingen, zoals een ver-
keerd vertaald citaat uit het Duits.
Het menselijk drama rond konkrete slach-
toffers die de controverse opleverde, met
name de betrokkenen Putnam en At-
water, blijft onvoldoende uitgelicht. Aan
de ene kant meldt Bauer dat ze ontslag
namen, aan de andere kant laat zijn for-
mulering ook ruimte voor de interpretatie
dat ze ontslagen wenden.
Welke bui het tijdschrift American Be-
havioral Scientist zag hangen, en waarom
die zich via een interventie met de zaak
ging bemoeien, blijft ook enigszins mistig.
Beyond Velikosky is echter vooral een
boek dat tempo mist. Vertragend voor in-
gewijden werkt het gebruik van genum-
merde, alfabetisch gerangschikte verwij-
zingen in de index. Cosmetisch erg fraai,
maar simpelweg auteur met jaar had een
hoop geblader kunnen voorkomen. Wel
gaat Bauer nauwkeurig met zijn literatuur-
verwijzingen om, vermeldt vaak de pagi-
na van het citaat, en van het hoofdwerk
Worlds in Collision geeft hij aan welke edi-
tie het betreft. Na-checken maakt hij lezers
dus gemakkelijk.
Hoofdstuk 8, getiteld 'Pseudo-scientists,
cranks, crackpots' is echter van opmerke-
lijke duidelijkheid en biedt skeptici een
goed overzicht van de meningen van
Evans, Gardner, Langmuir en Gruenber-
ger. In dit hoofdstuk treffen we een aan-
vulling op Occams scheermes, en de ad
hominem kwalificatie, die in een sceptisch
woordenboek niet mag ontbreken. Fultons
Non Sequitur. Een verdediging in de trant
van: Om Fulton moesten ze lachen, maar
39
die had het uiteindelijk wel bij het rechte
eind. Nu krijg ik het te verduren en wordt
belachelijk gemaakt, dus heb ik ook gelijk!
Oplossingen
In Bauers ogen zijn er twee oplossingen
die uitzicht bieden voor toekomstige pu-
blieke controversen.
De eerste is het instellen van een weten-
schapsrechtbank. M.a.w. het in het AAAS
tijdschrift Science geventileerde idee om
strijdende deskundigen voor een panel
van technisch getrainde rechters te laten
verschijnen, en op die manier voor het al-
gemene publiek feiten en meningen te
scheiden. Een centralisering zou als voor-
deel kunnen hebben dat er wat lijn ont-
staat, er minder afhankelijkheid wordt ge-
creëerd van willekeurige initiatieven zoals
die van Nature-editor Maddox in de
Benveniste zaak. Een strikte scheiding tus-
sen wetenschap en maatschappij lijkt
meer op het paard achter de wagen
spannen. Zouden we juist niet beter af zijn
als fundamentele wetenschappers hun
betrokkenheid verder lieten uitstrekken
dan tot het afleveren van een rapport? En
zich tevens in een andere, duidelijk her-
kenbare rol ook gingen bemoeien met de
tenuitvoerlegging van eigen werk in de
vorm van publieksvoorlichting en politie-
ke vertalingen? Met inachtneming van
gepaste bescheidenheid t.a.v. de stand
van zaken en eigen vakgebiedsgrenzen,
maar wellicht toch in een interdisciplinai-
re aanpak? Juist onbekendheid met we-
tenschappelijke praktijken of ongefun-
deerd ontzag voor autoriteiten blijken bij
de Velikovsky affaire meningsverschillen
onbeslist te laten.
De tweede oplossing bevindt zich voor
Bauer in het spoor van het aloude Bob
Dylan adagium: Don't follow leaders,
watch your parkingmeter. Anders gezegd:
geloof ze geen van allen op voorhand
voor een stuiver. Ga te rade bij het primai-
re materiaal en vorm een eigen mening.
Maar wie beschikt er nog over voldoende
vrije tijd om al die literatuur door te spit-
ten? Is het misschien te simpel en te scien-
tistisch gedacht om te menen dat we daar
nou precies wetenschappers voor hebben
ingehuurd om dat eens haarfijn aan te
dragen?
Noten
(1) Truzzi's zeteticisme is moeilijk kort te
beschrijven. In elk geval is hij eerder be-
reid langdurig te onderzoeken en niet a
priori te verwerpen dan sommige hardli-
ners uit CSICOP gelederen.
(2) zie The case of the midwife toad p169
40
KORTE BERICHTEN
Per 1 januari 1989 zal de Stichting Skepsis over
haar eigen kantoorruimte kunnen beschikken. Een
grote kelderruimte in de oude Utrechtse Sterren-
wacht zal vanaf die dag onderdak bieden aan ons
documentatiecentrum, de administratie en het ar-
chief. Tevens zal er door het bestuur en de werk-
groepen vergaderd kunnen worden. Als postadres
blijft echter het bekende postbusnummer in ge-
bruik. Zodra de ruimte ingericht is en er aldaar re-
gelmatig gewerkt gaat worden, wordt het voor
Skepsis mogelijk over een eigen telefoonnummer te
beschikken, zodat u uw vragen en opmerkingen op
een eenvoudiger wijze bij ons kwijt kunt. Wij hou-
den u op de hoogte.
Op 27 augustus jongstleden is Cornelis Moerman
(94 jaar oud) overleden. Een half jaar geleden
kwam hij nog in het nieuws toen ontdekt werd dat
hij in De wedergeboorte van het Christendom'
(1956) het joodse volk met een kankergezwel ver-
geleken had. Onderzoek naar de Moerman-thera-
pie was jarenlang onmogelijk door de grote one-
nigheid tussen reguliere en Moerman-artsen
betreffende de procedure. In 1985 werd er ander-
half miljoen beschikbaar gesteld (door het KWF en
WVC) maar een voor een haakten de Moerman-
artsen af. Uiteindelijk kreeg de arts J.A. Wiese
ƒ120.000,- van staatssecretaris Dees om op basis
van de medische gegevens van 149 Moerman-pa-
tiënten een onderzoek te verrichten. Zijn verslag
wordt eind dit jaar verwacht. Tot die tijd mag
Wiese van Dees niets zeggen.
'Parariteiten'. Prof. Ariëns.
Het boek Parariteiten' van Rob Nanninga (secreta-
ris van Skepsis) heeft behoorlijk de aandacht ge-
trokken. Naast paginagrote artikelen in het
Nieuwsblad van het Noorden, Het Parool en de
Prov. Zeeuwse Courant werd er ook op de televisie
aandacht aan besteed. De actualiteitenrubriek
'Achter Het Nieuws' van de VARA (zondag 23 okto-
ber) vatte de conclusies van Nanninga samen en
sprak met Prof. Ariëns uit Nijmegen over de gevol-
gen van de invoering van de BIG (wet op de
Beroepsuitoefening Individuele Gezondheidszorg),
die de overheid miljarden gaat kosten. Het boek
Parariteiten', is uitgegeven door uitgeverij Het
Spectrum en kost ƒ34,90.
Jaargang 1, nr. 4
Prof. P. Knipschild van de vakgroep Epidemiologie
van de R.U. Limburg heeft onderzoek gedaan naar
irisscopie. Enkele bekende irisscopisten moesten
aan de iris kunnen aflezen of een patiënt aan gal-
blaasziekte (een volgens hen eenvoudig te diagno-
stiseren kwaal) leed of dat dit niet het geval was.
Knipschild moest constateren: 'voor de diagnostiek
van galblaasziekten is irisscopie geen valide instru -
ment' en verder merkte hij over de uitspraken van
de irisscopisten op: 'hun overeenstemming was niet
veel meer dan toevallig'. J. Galter mans van de
Nederlandse Academie voor Natuurgeneeskunde
probeerde daarna in de NRC (12 sept.) te redden
wat er nog te redden viel. De bekendste zijn niet al-
tijd de beste', aldus Galtermans. Het onderzoek
werd gepubliceerd in 'Arts en Alternatief' (aug.
1 988).
Prof. H. van Praag.
In de nacht van 2 op 3 november is prof.drs. Henri
van Praag overleden. Van Praag was van '78 tot
' 86 buitengewoon hoogleraar in de parapsycholo-
gie (de opvolger van Tenhaeff) maar kon toen al
terugkijken op een bonte carrière. Hij is aan vele
studies begonnen en heeft er drie (filosofie, pedago-
giek, theologie) ook daadwerkelijk afgerond. Hij
was betrokken bij de oprichting van de Anne
Frank Stichting en de Stichting Teleac. Verders was
hij enige jaren bijzonder hoogleraar te Montevideo
en Wageningen en stichtte hij een (spoedig failliet
gegane) internationale academie voor parapsy-
chologie te Manternach (die later naar Lugano ver-
huisde). Zijn brede belangstelling en publikatiedrift
bezorgden hem de bijnaam 'de Nationale Alles-
weter'. Zijn boeken over parapsychologie behor en
ongetwijfeld tot het meest verwarrende werk dat er
op dit terrein verkrijgbaar is.
Ingenieur Zoeteman van het RijksInstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM) heeft
een onderzoekje gedaan naar de bovenzintuiglijke
beoordeling van waterkwaliteit'. Hij gaf paragno-
sten flesjes met allerlei soorten water, waarna zij
hun paranormale indrukken mochten vertellen.
Dat levert staaltjes op als: De verbinding met het
esotherische is hier verbroken' en 'dit water is wat
onsympathiek'. De gevolgde procedure is onduide-
lijk, de resultaten zijn nietszeggend maar Zoeteman
filosofeert er vrolijk op los. 'gedacht kan hierbij wor-
den aan de zogenaamde zwaartekracht-veld-ener-
gie (...)'.'Deze energie is ook wel bekend als Tesla-
energie, tachyonen-energie, orgone-energie,
etherenergie of neutrino-energie'. Dit treurig stem-
mende 'onderzoek' is te vinden in het vakblad 'H 20'
van 1 september.
Skepter, november 1988
De discussie naar aanleiding van het Benveniste-
onderzoek (en daaropvolgend verslag van het
Nature-onderzoeksteam) lijkt nu eindelijk te zijn ge-
luwd. In de vakliteratuur draaide deze vooral om
de vraag of hoofdredakteur John Maddox er wel zo
verstandig aan had gedaan eerst het artikel te pu-
bliceren om vervolgens Benveniste snel en verplet-
terend aan de kaak te stellen (zie bijvoorbeeld de
ingezonden brieven in Nature van 28 juli en 4 au-
gustus). Het resultaat van deze redaktionele overkill
was dat veel toeschouwers, voorbijgaand aan de
knoeierijen die direct al in de geruchtmakende pu-
blikatie aangetroffen werden, Benveniste het voor-
deel van de twijfel gaven. Zie bijvoorbeeld de we-
tenschapsfilosoof Nick Broers in de Volkskrant van
24 augustus. Een late reaktie kwam van Wouter
van Dieren in de NRC van 4 oktober. Hij verweet
antroposofen (die ook in de oneindige verdunnin-
gen geloven) niet geïnteresseerd te zijn in onder-
zoek en wees daarnaast op het werk van Amons
en van Mansvelt (Zeitschr. Nat. forsch. 30c, 643-
649), dat gelijksoortige resultaten als dat van
Benveniste opgeleverd had. Amons en van
Mansvelt zijn echter beide antroposofen en uit
hun onderzoek blijkt weer eens ten overvloede dat
wie wat wil zien, dat vaak ook zàl zien. Amons is
ook betrokken bij de waarschijnlijk laatste polemiek
i nzake Benveniste. Hij verdedigt (met zuiver antro-
posofische argumenten) in de Jonas van 28 oktober
Benveniste tegen de kritiek van H.S. Verbrugh
(overigens ook antroposoof), die in hetzelfde blad
een lans breekt voor meer wetenschappelijke met-
hoden.
Onlangs verscheen het eerste nummer van
Theoretical Parapsychology', een voortzetting van
'Psychoenergetics'. In dit drie-maandelijkse tijd-
schrift zoeken zowel parapsychologen als skeptici
naar mogelijke verklaringsmodellen voor schijn-
baar paranormale effecten. Daarbj gaat men er-
van uit dat het momenteel nog niet duidelijk is of
de incidentele successen van de parapsychologie
aan experimentele fouten of aan werkelijke Psi-in-
vloeden kunnen worden toegeschreven. Een jaara-
bonnement op het blad kost $30.00. Voor meer in-
formatie kunt u schrijven naar de hoofdredacteur:
Dr. Brian Millar, Mexicodreef 187, 3563 RL Utrecht.
41
EuroPA 1988 succesvol. De afgelopen jaren werd
onder enkele Europese parapsychologen regelma-
tig gesproken over een conferentie voor leden van
de Parapsychological Association (PA) die in
Europa werkzaam zijn. In de loop van 1987 beslo-
ten D.J. Bierman, J.C. Jacobs, J.A.G. Michels en
R.L. Morris dit idee in de praktijk te brengen. Na
een ruime planningsfase en een toetsing van de in-
teresse onder Europese PA-leden werd uiteindelijk
medio juni 1988 het definitieve programma en de
deelnemerslijst vastgesteld. De EuroPA 1988 werd
gehouden van 30 sept. t/m 2 okt in Vught. De 22
deelnemers waren afkomstig uit Nederland,
Schotland, Engeland, West Duitsland, Frankrijk en
Zweden. Elke deelnemer presenteerde een discus-
sieonderwerp, idee of mening in 10 à 15 minuten,
waarna 20 à 30 minuten discussie volgde. Dit wijkt
af van de gang van zaken op SPR- en PA-conferen-
ties. De onderwerpen konden door alle deelnemers
veel diepgaander worden besproken dan tijdens
de korte vraag- en antwoordspelletjes op andere
conferenties.
De conferentie was opgedeeld in vier sessies, elk
geconcentreerd rond één hoofdthema. Een van de
redenen voor de EuroPA was discussie over moge-
lijkheden tot intensievere samenwerking tussen
Europese parapsychologen. Daar is de laatste dag
van de conferentie uitvoerig over gesproken.
Concrete projecten zijn er nu nog niet uitgerold,
maar een aanzet is gemaakt.
De uitvoerige uitwisseling van en discussie over
meningen, modellen en research heeft de EuroPA
tot een succes gemaakt. De organisatie van de
EuroPA 1989 is al opgestart. (J.A.G. Michels)
Oproep: referenten gevraagd!
Zoals iedereen zal beamen is het geven van lite-
ratuur-adviezen, binnen maar ook buiten de ei-
gen kring, een sleuteltaak voor een stichting als
SKEPSIS. Zoiets verantwoord doen is geen sinecu-
re. Kwaliteit dient voorop te staan voor het bij-
houden, verzamelen en opsporen van relevante
literatuur. Met de term "relevant" zitten we trou-
wens al gelijk midden in de problemen. Daar
zorgt het interdisciplinaire karakter voor of an-
ders wel de uitdijende stroom informatie binnen
de randwetenschappen. Door één persoon is dit
alles uiteraard niet te behappen. We willen daar-
om een netwerk van referenten opbouwen.
SKEPSIS heeft daarom dringend behoefte aan:
thematische referenten: zij die slechts in één the-
ma geïnteresseerd zijn (bijv. astrologie, reïncar-
natie, etc.) en de literatuur voor wat betreft dat
onderwerp signaleren en bespreken.
tijdschrift-referenten: die de inhoud van één tijd-
schrift bijhouden, samenvatten en evt. kopiëren.
vakreferenten: die zich capabel genoeg achten
de literatuur (op één vakgebied) die ze toch al le -
zen te screenen op zaken die voor SKEPSIS van
belang zijn. Wie er wat voor voelt hier aan mee
te werken of daaraan voorafgaand nog vragen
heeft wordt verzocht contact op te nemen met
onze documentalist: C. van Dam, p.a., Stichting
SKEPSIS, postbus 2657, 3500 GR UTRECHT
 Houd ons op de hoogte

skepsis
De Redaktie van Skepter wil graag op de hoogte blijven van parawetenschap-
pelijke berichten in de lokale en regionale pers.
Zij kan op die manier ontwikkelingen signaleren en eventueel reageren.
Stichting voor
Lezers die menen voor de redaktie interessant materiaal (knipsels, folders,
wetenschappelijk onderzoek
artikelen, foto's) te bezitten ofin de pers tegen te komen, worden uitgenodigd van paranormale verschijnselen
e.e.a. aan de redaktie te zenden. Graag met vermelding van bron en datum.

A l uw bijdragen worden uiteindelijk ondergebracht in het dokumentatiecen-

De Stichting Skepsis stelt zich
trum van de stichting Skepsis. Bij voorbaat onze hartelijke dank. ten doel:
- beweringen die fundamenteel in strijd zijn
met wetenschappelijke kennis, beginselen
of theorieën aan een kritische beoordeling
te onderwerpen; in het bijzonder richt zij
zich op als pseudo-wetenschappelijk te
kwalificeren verklaringen en als paranor-
maal geduide verschijnselen;

- hierbij claims, verklaringen of theorieën

niet a priori af te wijzen, maar deze aan de
hand van wetenschappelijke kriteria kri-
tisch te onderzoeken;
- bekendheid te geven aan de resultaten
van dit onderzoek en aan skeptische stand-
punten en bevindingen.

De Stichting Skepsis zal trach-

ten deze doeleinden te ver-
wezenlijken door:
- pseudo-wetenschappelijke beweringen
Stichting Skepsis en als paranormaal geduide verschijnselen
te onderzoeken en de resultaten van dit on-
derzoek te publiceren;
Skeptici hebben een thuis gevonden
- relevante informatie te verzamelen en on-
De Stichting Skepsis is een overkoepelende organisatie die der te brengen in een documentatiecen-
samenwerking stimuleert, en faciliteiten biedt aan onder- trum;
zoekers van parawetenschappen en paranormale verschijn-
selen. - contacten te onderhouden met zuster-in-
stellingen in het buitenland en met organi-
U kunt zich aansluiten door donateur te worden, saties die haar doelstellingen geheel of ge-
deeltelijk onderschrijven;
en u krijgt dan behalve gratis het blad Skepter
toegang tot de organisatie. - een forum te vormen voor overleg en be-
spreking;
Of u kunt abonnee worden van het periodiek
Skepter dat vier maal per jaar zal verschijnen. - voorlichting te geven via de media, het on-
derwijs en het bibliotheekwezen;

1:1 Ik word donateur van de Stichting Skepsis. Jaarlijks ontvang ik - het publiceren van een eigen periodiek;
een acceptgiro (minimaal f 50,-)
- het organiseren van symposia, het geven
0 Ik word abonnee op het periodiek Skepter (vier x per jaar). van lezingen en deelname aan paneldiscus-
Jaarlijks krijg ik een acceptgiro van f 30,- sies.

NAAM: .................................................................. TEL:........................ Dagelijks bestuur: Prof. de. C. de Jager

(voorzitter) ; R.H. Nanninga (sekretaris);
ADRES.. ........................................................................................................ C.M. Braams (onderzoekscoördinator)'
Drs. M.G.M. Hulspas (penningmeester);
P.C.: ................... PLAATS: ......... ............................... ... ........ ................. C.J.G. Boerkoel (administratie).

Overige bestuursleden: F Eijgenraam;

s.v.p, kopie maken of uitknippen, en opsturen naar: M. van Genderen; B. Hilbrink; C Stolpen,
Stichting Skepsis, Administratie, Postbus 2657, 3500 GR, Utrecht Dr. D.J. Zeilstra.