Inhoud

Jaargang 2, nr. 1, maart 1989, ISSN 0921-5085

Uitgave
De manipulator
Skepter is een driemaandelijkse uitgave van de In het niemandsland van hypnotiseur
Stichting Skepsis. Rasti Rostelli
Redaktie
P.J. Hanssen 1
Drs. M.G.M. Hulspas (hoofdredakteur)
R.H. Nanninga Dood en opstanding
Drs. R.H. van Gent
R. Paré (eindredakteur)
Epilepsie en bovennatuurlijke ervaringen
Dr. Th. W. Rentmeester 7
Administratie C.J.G. Boerkoel

Vormgeving R.Paré
Creditivisme en positivisme
Geloof versus wetenschap in de
Druk geneeskunde
Kampert Drukwerk b.v, Oss Prof. Dr. E.J. Ariëns 11
Abonnementen
Donateurs (minimaal f 50,-) krijgen het blad gratis Nessie, waar ben je?
toegezonden. De geschiedenis van een monster
Een los abonnement kost f 30,- per jaar, over te
maken op postgironummer 568808 t.n.v. Stichting
Rob Nanninga 22
Skepsis, Utrecht, onder vermelding van: 'abonne-
ment Skepter'. Pseudowetenschappen zijn gevaarlijk
Losse nummers f 7,50
Voorbeelden uit de exacte
wetenschappen
Adres Redaktie, Administratie Drs. G.C. Molewijk 27
Postbus 2657, 3500 GR Utrecht

Copyright Vuur en IJs

Iedere vermenigvuldiging is verboden, behou- Katastrofisme versus uniformisme
dens schriftelijke toestemming van de redaktie. - Deel 2

Artikelen verschijnen onder verantwoordelijkheid Marcel Hulspas en Rob van Gent 33

van de auteur
Schriftelijke reakties en bijdragen worden op prijs Brieven
gesteld. Houd brieven zo beknopt mogelijk. De re-
daktie behoudt het recht bijdragen te bekorten. Piet Vroon: 38
Aanbevelingen voor auteurs
Artikelen kunnen worden aangeboden op papier
Korte berichten 39
of bij voorkeur - op diskette (vraag ons infoblad!)
Bij getypte kopij graag dubbele regelafstand en
brede marges links en rechts aanhouden. Stuur al-
leen kopieën. Bij gedigitaliseerde kopij graag een
geprinte versie meezenden, vermeld op het schijf-
j e het programma en het systeem, alsmede naam
en titel. Behoud zelf een back-up! Diskettes worden
geretourneerd. Gebruik geen overbodige afkortin-
gen, en gebruik de voorkeurspelling. Denk aan
alinea's en tussenkopjes. Vermeld gegevens over
auteur en onderwerp op een bijlage. Sluit bruik-
baar illustratiemateriaal bij (foto's, tekeningen,
prints). Materiaal wordt geretourneerd.

Volgend nummer: juni 1989

Kopij en reacties voor 1 mei 1989
Skepter, maart 1989 1

De manipulator
In het niemandsland van hypnotiseur Rasti Rostelli
Voor graaf Dracula was een felle blik in de ogen van zijn
slachtoffers voldoende om hen zijn wil op te legger, hyp-
notiseur Rasti Rostelli volstaat met een hautain vinger-
knipje en zijn wil is wet. Zoals in Eindhoven, waar de af-
gelopen maanden ruim 45.000 mensen zijn shows
bezochten en het publiek aan zijn voeten lag, in opper-
ste verbazing over de kunststukjes die Rostelli met vrij-
willigers uit het publiek uithaalde: twee mannen waan-
den zich honden en roken beestachtig aan elkaars
achterwerk. Een vrouw at een citroen alsof ze een sappi-
ge appel at. Volwassenen voelden en gedroegen zich als
babies van twee maanden oud. Schaamte, eer en zelf-
respect in de Rostelli-shows leken het emoties uit een
ver verleden Rostelli - alias Ronald van den Berg - had
een hypnotisch niemandsland geschapen waarin hij
heerste over waak en slaap; waarin hij - en niet de be-
trokkenen - de grenzen van de goede smaak bepaalde.
En het publiek klapte de handen stuk. Analyse van een
gewiekst manipulator die zich vernomd als hypnotiseur
Schrijver van dit artikel, de 63-jarige PJ.Hanssen
uit het Brabantse dorpje Lierop, wordt gerekend tot
een van de pioniers op het gebied van hypnose in
Nederland. Al dertig jaar lang behandelt hij cliën-
ten met allerlei uiteenlopende klachten, verzorgt
hij cursussen in hypnotherapie, hypnose en zelf-
hypnose, hypnose en sport, en geeft hij lezingen
met demonstraties over dit onderwerp. Daarnaast
schreef hij drie boeken Hypnose in de praktijk,
Hypnose en zelfhypnose en eind 1987 verscheen
Innerlijke kracht dat hij samen met de inspan-
ningsfysioloog H.A.M. Daanen schreef. In dit laat-
ste werk wordt het belang van hypnose in de sport
uitvoerig behandeld. Volgens Hanssen wordt het
doel van hypnose het beste omschreven door de
stelling: met behulp van hypnose is het mogelijk
mensen de beschikking te geven over de mogelijk-
heden en eigenschappen die ze hebben, ook die
waarvan zij zich nog niet bewust zijn.

De in Aruba geboren Nederlander Ronald twee messen en beent met grote passen
van den Berg treedt al vijf jaar op als Rasti over het podium, gevaarlijk zwaaiend met
Rostelli met zijn 'magische' show' die een de twee keukenmessen. Even later zal hij
internationaal publiek opeist: Rostelli strijkt de messen feilloos in de citroenen pikken.'
met wisselende tussenpozen neer in In de hypnose-show die, aldus het verslag
Zwitserland, Duitsland, België en Neder- van De Limburger, volgt op de goochel-
land. Overal waar hij komt, staan mensen trucs, eten gehypnotiseerden 'citroenen als
drie rijen dik voor de kassa en kan Rostelli, sappige perziken', dingen 'betoverde meis-
zoals bijvoorbeeld in Eindhoven, maan- j es' naar de gunsten van de Arubaanse
denlang avond aan avond optreden. 'De meester ('Zullen we samen een kindje ma-
show is op het banale af, maar hoe je het ken?) en wordt een klein meisje - 'zo stijf
ook wendt of keert: de show is komisch als een plank' - tussen twee stoelen ge-
om te zien,' verklaarde het Eindhovens P.J. Hanssen
Dagblad het succes van de magische (toto: Connie Moest)
Rostelli-show. Alvorens in te gaan op de
werkwijze van Rostelli en welke effecten
dit heeft op zijn 'vrijwilligers', is het van be-
lang een scherper beeld te krijgen van
een Rostelli-show. Hiervoor kunnen we
putten uit de verslagen van regionale
kranten waaruit nu een beknopt overzicht
volgt:
De Limburger van 9 augustus 1986 bericht
onder de kop 'RASTI ROSTELLI KRAKER
VAN HET ONDERBEWUSTZIJN' over een
avond in de Venlose Maaspoort-theater,
een show waarin de hypnotiseur onder
meer zijn vaardigheden als messenwerper
demonstreert:
'Op zijn ogen worden twee rijksdaalders
gelegd daarop worden pleisters geplakt
en tenslotte gaat er nog een blinddoek
overheen die eerst door het publiek ge-
keurd is. Een meisje uit het publiek zoekt
daarna een willekeurig plaatsje op het to- Aan publiciteit geen
reel, gaat zitten en legt op commando gebrek...
twee citroenen op haar ogen. Rostelli con- (Foto's optreden
centreert zich, krijgt van zijn assistente John Claessens)
2 Jaargang 2, nr. 1
legd waarna de hypnotiseur en zijn assi-
stentie bovenop de breekbare tiener
gaan staan.' Voorwaar, een non-stop
spektakel, dat een hoogtepunt krijgt in
het hoofdstuk 'blootsvoets wandelen over
gloeiende kolen'. De Limburger .
'Duizend graden celcius. Van de twaalf
vrijwilligers, die zich aan het begin van de
avond spontaan aanmeldden, durven vijf
mensen het avontuur aan. Geen hypnose
ditmaal. »Als jullie precies doen wat ik
zeg, verbrandt niemand zijn voeten.« Een
van zijn bevelen is het vermijden van
oogcontact met de gloeiende massa.
Enkelen kunnen zich niet bedwingen en
werpen een blik naar beneden. Daarna
sprinten ze in recordtempo, als door dui-
zend spelden geprikt, naar de emmer wa-
ter en blussen hun voeten. Een jongen
wordt naar de Eerste Hulp gebracht. Niet
geluisterd. Degenen die wel luisteren, lo-
pen even pijnloos door de kolenmassa als
door een bladerig herfstbos.'
Twee jaar na zijn optreden in Venlo ver-
schijnt Rostelli in Eindhoven. In de verstre-
ken periode heeft hij zijn kunsten niet ver-
leerd. Integendeel, zoals blijkt uit een
verslag op vijftien oktober in het Eind-
hovens Dagblad, zijn show heeft aanmer-
kelijk aan satanische humor gewonnen:
'Van de vijftig, zestig mensen die zich wil-
den laten hypnotiseren zijn er uiteindelijk
vijf in zijn macht gekomen. Ze lijken te sla-
pen als rozen. Wat Rasti hen opdraagt is
een onuitwisbaar bevel. Wat hij ze inprent
is de naakte waarheid. Het is opmerkelijk
en onthutsend tegelijk om te zien hoe
mensen hun eigen kritische wil volkomen
hebben verloren en klakkeloos aanne-
men wat hun onder hypnose wordt ver-
teld. Als willoze en weerloze marionetten.
Rasti laat de vijf dingen uithalen die op
het banale af zijn. Maar hoe je het ook
wendt of keert het is komisch om te zien.
De zaal geniet met volle teugen van de
show. Dames generen zich dood als ze ge-
loven poedelnaakt voor het publiek te
staan. De zaal schuddebuikt. Dat gaat
langzaam over in bulderen als twee bink-
types elkaar als hondjes besnuffelen en
één van hen het zelfs waagt om »het baas-
j e« in zijn been te bijten.'
Het verslag vervolgt met de beschrijving
van een nieuw onderdeel in de Rastelli-
show: het 'voodoo-poppetje'. De showmas-
ter houdt hierbij een klein poppetje in zijn
ene hand terwijl hij met zijn andere hand
een scherp stokje beet heeft. Met het stokje
prikt of slaat hij het poppetje. Aan de ge-
hypnotiseerde geeft hij de volgende sug-
gestie: 'Wat dit poppetje voelt, voel jij ook.
Maar dan tien keer sterker..'
Het Eindhovens Dagblad beschrijft het ge-
volg:
'Als hij met het voodoo-poppetje aan de
slag gaat lijken sommigen het werkelijk in
de broek te doen. Rasti kietelt het ding on-
der de armen en de binken beginnen on-
Hete grond onder de der hun oksels te graaien. Rasti prikt het
voeten. poppetje met een brievenopener in het
achterwerk en de binken reageren met
een van pijn vertrokken gezicht. Rasti
slaat de pop op de kop en de binken grij-
pen vertwijfeld en niet begrijpend naar
het hoofd. De zaal gaat helemaal uit de
bol als de assistente langzaam de benen
van de pop in spreidstand buigt. Bink 1
voelt dat zichtbaar in de liezen, bink 2 zakt
zo ongeveer in split. Met veel gevoel voor
dramatiek kijkt Rasti van onder zijn wenk-
brauwen vandaan het publiek in, ziet de
verwachtingsvolle gezichten en tikt ver-
volgens met het heft van de brieven-
opener het poppetje in het kruis. De bin-
ken slaan dubbel. Het publiek ook.
De show loopt ten einde, de zaal is »begei-
sterd«. Rasti lost zijn belofte in. »Twee«, en
dan met een schuin oog op de taille, »nee,
drie weken lang eet jij allen nog maar sla,
groenten en fruit. Je drinkt alleen nog
maar Spa« zegt hij tegen een vrouw. Eén
voor één werkt hij de vijf mensen af.
»Jullie roken niet meer«, voegt hij de bin-
ken toe. »Je hebt nog nooit gerookt. Je
vindt het vies«. Als ze wakker zijn weten
de mensen niet beter dan dat ze nooit
hebben gerookt, alleen maar Spa drinken
en niets anders eten dan sla, groenten en
fruit. Eén van de binken is daar zo van
overtuigd, dat hij kwaad wordt wanneer
zijn vriendin in de zaal zegt dat hij wel een
pakje shag per dag rookt...'
Aldus het Eindhovens Dagblad in oktober
' 88. In een interview geeft Rostelli onom-
wonden toe dat zijn grootste interesse fi-
nancieel van aard is, een interesse die
blijkt uit de tarieven die hij hanteert: gage
voor een show-avond bedraagt om en na-
bij vijfduizend gulden, voor een privé-be-
Skepter, maart 1989
handeling moet de verknochte roker of
veeleter die zijn verslaving wil bedwin-
gen, 250 gulden betalen. En dan is hij zes-
tig minuten binnen. Zo trekt de Rostelli-ka-
ravaan verder. Maar, eind november '88
wordt plotseling zand in de raderen ge-
strooid, door een 'collega' van Rostelli, de
Eindhovense hypnotherapeut Nico van
den Borne. Verschillende mensen, zo zegt
Van den Borne, hebben bij hem hulp ge-
zocht na een bezoekje aan de Rostelli-
show. Ze zeggen depressief en agressief
te zijn en wijten dat aan hun hypnose er-
varing. De cliënten vertellen hem het ge-
voel te hebben dat ze buiten het leven
staan': 'Ik hoor iedereen praten en lachen,
maar het is net of ik er niet bij hoor'. Van
de Borne vraagt zich af of de mensen wel-
licht nog onder invloed van hypnose zijn
en hij neemt de proef op de som. Hij knipt
in zijn vingers en gehoorzaam vallen zijn
cliënten 'in slaap'. Ze worden wakker als
hij ze in het gezicht blaast: het is de primi-
tieve methode die Rasti Rostelli in zijn
shows gebruikt om mensen te laten sla-
pen en weer te wekken. Van den Borne
trekt de conclusie dat ze nog steeds in een
posthypnotische toestand zijn, nog steeds
gebonden aan Rasti Rostelli. Hij wendt
zich tot de manager van Rasti Rostelli met
de vraag of de showman zijn oude vrijwil-
ligers uit die toestand wil halen, maar de
manager houdt de boot af. De heer
Rostelli is helaas niet te bereiken,' zo klinkt
het.
3
Hierop licht een geagiteerde Van den
Borne de pers in. Het tij begint te keren
voor Rostelli als het Eindhovens Dagblad
op 8 november onder de kop In het web
van Rasti Rostelli voor het eerst de critici
aan het woord laat: 'Het is nu zeven we-
ken geleden dat het gebeurde en nog
steeds kan ik me er niet van los maken. Ik
voel me vreselijk. Slapen kan ik niet meer,
want ik wordt permanent geestelijk ach-
tervolgd door Rostelli. Het is geen leven
meer'. De eerste keer dat Mevrouw P. uit
Valkenswaard Rostelli aan het werk zag
raakte ze spontaan in trance. Een goed
proefpersoon moet Rostelli toen gedacht
hebben: hij gaf haar een vrijkaartje voor
de volgende show. Weer raakte ze in tran-
ce. In plaats van de indringende hypnose
te vermijden ging Mevrouw P. voor de
derde keer naar Rostelli. En dat was een
keer te veel. Vooraf heb ik duidelijk ge-
zegd dat ik nu niet meer »weg« wilde ra-
ken. Ik wilde de show nu wel eens bewust
zien', vertelt Mevrouw P. 'Maar toen ik zat
te kijken voelde ik het weer aankomen. Ik
ben toen achterstevoren op mijn stoel
gaan zitten en heb me heel sterk op iets
anders geconcentreerd. Tevergeefs. Ik
zakte diep weg. Van een kennis hoorde ik
dat Rostelli op me af is gekomen en me
naar het podium heeft gebracht. Een ei-
gen wil had ik niet meer. Hij heeft me he-
lemaal stijf op twee stoelen gelegd en is
toen op me gaan staan. Na afloop heeft
Stijf als een plank. hij me gewoon naar huis laten gaan, ter-
4 Jaargang 2, nr. 1
wijl ik helemaal niet wakker was. Daarna
begon het allemaal.' Mevrouw P. is niet
de enige. Ook Mevrouw J. uit Waalre ver-
toont identieke tekenen van ontreddering.
Ook zij huilt als een klein kind over al die
ellende waaraan maar geen eind schijnt
te komen. Haar verhaal: Ik ben één keer
naar de Rostellishow geweest en zag dat
hij de kracht had om me van het roken af
te brengen. Daarna heb ik meegedaan
met zijn vijfdaagse cursus om van het ro-
ken af te komen. Dat is inderdaad gelukt,
maar mijn gemoedsrust is vanaf 12 sep-
tember naar de knoppen. Ik kan niet
meer slapen en wordt achtervolgd door
trauma's uit mijn jeugd. Het is hopeloos.
Volgens mij heeft Rostelli me niet goed
wakker gemaakt.'
De boosdoener heeft zelf duidelijk andere
gedachten over de oorzaken van de on-
rust die beide dames gevangen houdt.
Volgens de hypnotiseur is het enige
probleem dat de dames hebben 'de aan-
trekkingskracht van mijn persoon.' Als de
affaire in november resulteert in een uit-
zending van TROS-Aktua, verwoordt Ros-
telli het zo: 'Ze willen in contact met mij ko-
men. Ze willen zogenaamd van het roken
af, maar ze willen iets anders, als ze dat
andere niet bereiken, dan worden ze
agressief op hun manier. Dat is in Eind-
hoven gebeurd, maar het gebeurt overal
waar ik optreed ook in Duitsland en
Zwitserland.'
Als op 3 november Omroep Brabant be-
zoekers van de show in de gelegenheid
stelt hun ervaringen te melden, regent het
klachten.
Het Catharinaziekenhuis in Eindhoven
blijkt regelmatig Eerste Hulp verleend te
hebben aan mensen die bij het vuurlopen
in de show van Rostelli hun voeten heb-
ben verbrand.
Rostelli ligt intussen niet wakker van deze
en andere klachten: 'De verbrandingen
ontstaan doordat mensen mijn aanwijzin-
gen niet opvolgen, bovendien doen ze
mee op eigen risico. Als het mis gaat stuur
ik ze naar het ziekenhuis voor een spuitje.
Negentig procent van de mensen is tevre-
den, de andere kun je het toch niet naar
de zin maken. De kritiek heeft vooral met
mijn succes te maken. Andere hypnothe-
rapeuten gunnen mij mijn succes niet.
Maar ik blijf een mens en ik maak dus ook
weleens een foutje.'
Analyse
Een naar bijverschijnsel van de praktijken
van hypnotiseurs als Rostelli is dat hun
shows alle angsten en alle vooroordelen
die rond hypnose heersen bevestigen, op
een moment dat hypnose juist iets van
haar mystieke aura aan het kwijtraken is.
Na een bezoekje aan de Rostelli-show zul-
len mensen hardnekkig weigeren als hun
tandarts voorstelt hen nu eens te verdo-
ven door hen te hypnotiseren - een toe-
passing die in sommige landen zeer ge-
bruikelijk is. Dankzij dit soort shows wordt
hypnose weer een stukje teruggeduwd in
de richting van het strafbankje waar het
j uist uit is opgestaan, het bankje waarop
' omstreden geneeswijzen' als irisscopie,
kleurentherapie en handoplegging wach-
ten op een kans hun geneeskundige
krachten aan een wereldpubliek te tonen.
Doordat er in Nederland weinig over hyp-
nose bekend is, lijkt het sinds jaar en dag
veroordeeld tot genoemd strafbankje; een
veroordeling die niet alleen onterecht
maar ook onjuist is. Alleen al een blik
naar andere landen als Australië en de
VS, leert dat hypnose daar wel maat-
schappelijk is aanvaard en op brede ter-
reinen wordt toegepast. Wat is hypnose
dan eigenlijk? Als we het antwoord op
deze vraag proberen te vinden in de films
en persverhalen over hypnose, dan begrij-
pen we hoe de mythevorming en vele on-
waarheden over hypnose zijn ontstaan.
Talloos is immers het aantal films waarin
de stereotiepe hypnotiseur à la Rostelli
met een eenvoudige knip in de vingers
weerloze toeschouwers zijn kwade wil
oplegt. Ondanks het waas van geheimzin-
nigheid dat hypnose omgeeft, staat hyp-
nose dichter bij ons dan we denken.
Zonder het als zodanig te benoemen heeft
iedereen weleens een vorm van hypnose
ervaren. We hebben het dan over zoge-
naamd 'hypnoïde' toestanden. Een soort
trance, die spontaan ontstaat en als toe-
stand vergelijkbaar is met hypnose. Veel
mensen bevinden zich regelmatig in een
dergelijke toestand zonder dat ze het ge-
voel hebben dat er iets ongewoons ge-
beurt. Het volledig opgaan in het lezen
van een boek bijvoorbeeld, opgaan in de
muziek waar u naar luistert, het beleven
van een science-fictionfilm.
Het besluit om de uitgangspunten van
een film te aanvaarden en de fantasie de
vrije loop te laten, kan nadat het is geno-
men op elk moment ook weer ongedaan
worden gemaakt. Zo'n besluit is een actief
en ononderbroken proces waarbij de be-
reidheid wordt opgebracht om iets te gelo-
ven waarvan men weet dat het fantasie
is. Het lijkt wel alsof een oplettend en
waakzaam gedeelte van onze hersenen
dat bij het fantaseren betrokken is, zijn
gang mag gaan. Alsof het bewustzijn toe-
stemming geeft aan het onderbewuste om
tijdelijk de controle over te nemen onder
voorwaarde dat het bewustzijn ieder mo-
ment in kan grijpen. Men kan min of meer
toevallig wegslippen in een trancetoe-
stand, zoals tijdens het geobsedeerd lezen
van een boek, maar men kan deze toe-
stand ook zeer bewust oproepen. AI ver te-
rug in de geschiedenis vinden we voor-
beelden van het bewust kweken van een
(massale) trancetoestand met als doel de
vergroting van kracht. Zo hadden de
Vikingen de gewoonte om als voorberei-
ding op een gevecht 'Odin, Odin, Odin' te
roepen, waardoor een trancetoestand
Skepter, maart 1989 5

werd gecreëerd. De Vikingkrijgers ge-

bruikten in hun strijd nauwelijks een be-
schermende wapenuitrusting en de man-
nen waren vermaard om hun vermogen
pijn te negeren. Wie in de jaren tachtig,
even voor een belangrijke American
Football-wedstrijd in de kleedkamer be-
landt, ziet de spelers, elkaar broederlijk
vasthoudend, wilde strijdkreten uitslaan:
het gevoel van eenheid wordt bevestigd,
de 'Kampfgeist' heerst en het team is ge-
reed het veld te betreden. De kracht die
uitgaat van dergelijke methoden heeft de
mens altijd al onderkend. Hypnose is feite-
lijk ook het bewust oproepen van een
trancetoestand. En zoals men zelf onge-
merkt door het kijken naar een film in
deze toestand kan raken, zo kan men ook
bewust deze toestand oproepen.
Hypnose is buitengewoon gemakkelijk te
leren. Als voorbeeld hiervan het volgen-
de: enkele jaren geleden werd ik opge-
beld door de directeur van een scholenge-
meenschap in Arnhem. Een van de
leerlingen had twee meisjes uit zijn klas
gehypnotiseerd en de meisjes waren
maar half uit de hypnose ontwaakt: ze
vielen steeds weer tijdens de lessen in
slaap terwijl, zo verzekerde de directeur
mij nadrukkelijk, de docenten juist alles
behalve slaapverwekkend waren. Uit-
eindelijk had de directeur de meisjes naar
huis gestuurd en besloten buitenschoolse
hulp in te roepen. Per telefoon bracht ik 'Je bent een hond...' alles goed. Volgens Freud heeft het onder-
de meisjes in hypnose en maakte ze daar- bewuste twee sterke drijfveren; 'het zoeken
na onafhankelijk van mij en de jongen naar genot' en het 'afweren van pijn'.
weer 'wakker'. De jongen bleek hypnotise- Daar ligt een reden van de kwetsbaarheid
ren uit een tijdschrift te hebben geleerd en die mensen tijdens de trance kunnen heb-
had het direkt met succes uitgeprobeerd. ben: alle suggesties en opdrachten van de
Het artikel beschreef enkel het proces van hypnotiseur die binnen dit kader vallen,
het in hypnose brengen, hoe iemand uit worden geaccepteerd terwijl de eigen nor-
hypnose te halen werd niet in het artikel men en waarden grotendeels verdoofd
vermeld. De jongen dacht dat het met zijn. 'Je bent een hond, een reu...' com-
een vingerknipje wel te doen was. Dit mandeerde Rasti Rostelli aan een vrijwilli-
voorval illustreert de onthullende eenvoud ger in een vast onderdeel van zijn show.
waarmee iemand is te hypnotiseren. En, Tegen een tweede vrijwilliger zei hij: 'Jij
het voorval demonstreert tevens het ge- bent ook een hond, jij bent een teef, een
vaar van hypnose: de toestand van hyp- loopse teef' Ja, je hebt er zin in hè? Zie je
nose is op zich niet gevaarlijk, het werke- die reu daar, jaaa, ga er maar op af, ja,
lijke gevaar schuilt in de persoon van de doe het maar...' Avond aan avond kropen
hypnotiseur. Is de hypnotiseur een school- twee jongens als honden over het toneel.
j ongen met enkel een tijdschriftartikel als Of: 'Als ik nu »ja« zeg ben je weer een
spoedopleiding achter de rug, dan be- baby van twee, huil je weer als toen,
staat het risico daaruit dat 'n paar school- lach je weer als toen... JA! En avond aan
meisjes slecht wakker worden. Is de hyp- avond verwerden stoere volwassenen tot
notiseur van het kaliber Rasti Rostelli - een aandoenlijke baby's. Als het hen vooraf
hypnotiseur voor wie het showelement was gevraagd hadden de vrijwilligers be-
heilig is - dan zijn er andere risico's. Men dankt voor de medewerking aan deze
moet zich realiseren dat de gehypnotiseer- voorstelling. Hun bewuste beoordelings-
de tijdens de trance zeer suggestibel is. Hij vermogen, steunend op een levenslang
volgt haast blindelings alle bevelen en opgebouwd stelsel van normen en waar-
verzoeken van de hypnotiseur op. Daarbij den, zou hen hiervan weerhouden heb-
ontstaat een sterk gevoel van aanhanke- ben. Uit vrije keuze - als iemand niet ge-
lijkheid en afhankelijkheid ten opzichte hypnotiseerd wil worden, lukt het ook niet
van de hypnotiseur. Het bewuste denken - zijn de vrijwilligers naar het podium geko-
is vrijwel geheel uitgeschakeld; zelfstandig men, reagerend op het verzoek van de
een besluit nemen is nauwelijks nog hypnotiseur. Eenmaal onder hypnose lie-
mogelijk. De gehynotiseerde lijkt wat dit ten ze zich door Rostelli willoos omvormen
betreft 'in de olie te zijn': men vindt gauw tot hoofdrolspelers in een smakeloze show.
6 Jaargang 2, nr. 1
Juist deze mogelijkheid tot manipulaties
waartoe hypnose kan verleiden, legt een
grote verantwoordelijkheid op de schou-
ders van de hypnotiseur. Rostelli bleek
zich van deze verantwoordelijkheid niet
bewust. Hij solde met zijn vrijwilligers en
onteerde hen ten overstaan van een groot
publiek. Daarnaast bewijst Rostelli tijdens
elke show opnieuw, niet meer dan een
zeer oppervlakkige kennis van het vak
hypnose te hebben. Een voorbeeld: wan-
neer hij begint met mensen te hypnotise-
ren wordt er voortdurend geselecteerd.
Komt iemand niet snel of niet diep genoeg
in hypnose dan worden ze door hem of
zijn assistenten van het podium gestuurd
met als gevolg dat mensen nog in trance
door de zaal heen lopen, verdwaasd op
zoek naar hun stoel. Kennelijk weet Ros-
telli niet dat er zoiets bestaat als lichte
hypnose: ook daaruit dienen mensen
wakker gemaakt te worden. Nog een
voorbeeld: Rostelli suggereert meisjes en
vrouwen dat ze verliefd op hem zijn:
'Jullie worden verliefd op de meest bege-
renswaardige man ter wereld, op mij...
als ik JA zeg is niets en niemand behalve
ik nog belangrijk voor je..' Een opdracht
die hij niet meer opheft. Kennelijk is hij
niet op de hoogte van de werking van
een 'posthypnotische suggestie': een sug-
gestie die, zoals het woord al aangeeft,
ook na opheffen van de trance doorwerkt.
Rostelli heft ten eerste de trance al nau-
welijks op, de posthypnotische suggestie
laat hij gemakshalve helemaal onbespro-
ken. Daarom komen op hem verliefd ge-
maakte vrouwen weer zo graag naar
hem toe: ze kunnen gewoon niet anders,
zelfs als ze bewust zeggen een afkeer van
hem te hebben dwingt hun onderbewuste
hen om weer naar de show toe te gaan.
En, nadat ze weer onder hypnose zijn, be-
gint Rostelli's spel opnieuw.
En zo zijn er meer voorbeelden van
Rostelli's nalatigheden. Waarom haalt
Rostelli zijn vrijwilligers niet goed uit
hypnose? Hij hoort toch te weten dat tij-
dens de toestand van hypnose de gehyp-
notiseerde zich gebonden voelt en afhan-
kelijk is van de hypnotiseur? En dat die
gevoelens blijven als die band niet wordt
doorgesneden. Eigenlijk is het mij, na de
shows gezien te hebben, na uitgebreid
met zijn 'vrijwilligers' te hebben gesproken,
volkomen duidelijk: Rostelli weet het ge-
woon niet.. Terwijl het 'w akker maken uit
hypnose' zo eenvoudig is. In plaats van de
gehypnotiseerden in hun gezicht te blazen
moet hij zeggen: 'Je wordt bij de vijfde tel
onafhankelijk van mij wakker. Je komt
bovendien uit hypnose, één, je voelt je
fris en fit, twee, niet aan mij gebonden
wakker, drie je kunt je alles herinneren
watje gedaan hebt en je bent weer je ei-
gen baas, vier, bij de vijfde tel is de hyp-
nose over: vijf.'
Hoe makkelijk dit proces ook is, Rostelli
blijft hardnekkig gehypnotiseerden in het
gezicht blazen. Zijn kennis over hypnose is
blijven steken op het niveau van de
Arnhemse schooljongen die een tijdschrift-
artikel over hypnose las, zijn klas hypnoti-
seerde waarop twee klasgenootjes slecht
wakker werden. Pijnlijk verschil: Rostelli
stuurt na elke show hele volksstammen
half slapend de straat op. Met alle gevol-
gen van dien.
Rostelli's optreden noopt tot de vraag of
openbare voorstellingen met hypnose niet
verboden moeten worden in Nederland.
Een eerste nadeel van dit verbod zou zijn
dat het ook de minder op show beluste
hypnotiseurs onmogelijk zou worden de-
monstraties te geven. Uit eigen ervaring
weet ik dat een lezing met demonstraties
mensen in staat stelt het verschijnsel beter
te begrijpen en er gemakkelijk toe komen
om in voorkomende gevallen een hypno-
therapeut te bezoeken. Ik verzorg al jaren
dat soort avonden, ook op scholen, en ook
ik ga het vermakelijke effect wat met hyp-
nose te bereiken is, niet uit de weg - het is
nog steeds mogelijk een zaal vol mensen
te laten lachen zonder dat vrijwilligers
voor gek staan of werden misbruikt.
Een verbod op hypnose-shows, zoals in
België wel geldt, lijkt mij geen goede reac-
tie tegen het Rostelli-fenomeen, al was het
maar omdat een verbod de tijden weer te-
rugbrengt die juist achter ons liggen: 'Blijf
van hypnose af, praat er niet over want
het is zo gevaarlijk! Juist het tegendeel zou
moeten gebeuren: geef voorlichting, wijs
op de enorme mogelijkheden en ook op
de gevaren. Kent het publiek de mogelijk-
heden tot misbruik dan is het zelfs voor
Rostelli moeilijk argeloze vrijwilligers perzi-
ken voor citroenen te verkopen.
Naschrift van de redactie
In zijn artikel over Rasti Rostelli wekt
Hanssen de indruk dat je mensen in een
hypnotische trance kunt brengen waarin
zij bijna blindelings gehoorzamen aan de
bevelen van de hypnotiseur. Wetenschap-
pelijke onderzoekers zijn daarentegen op
basis van ingenieuze experimenten tot de
conclusie gekomen dat gehypnotiseerden
beslist niet kunnen worden beschouwd als
een soort 'zombies' die geen controle meer
hebben over hun eigen gedrag en erva-
ringen. Dat sluit echter niet uit dat sommi-
ge mensen zichzelf ervan kunnen overtui-
gen dat een hypnotiseur hen in zijn macht
heeft. Onverantwoorde toepassingen van
hypnose kunnen daarom negatieve effec-
ten hebben. Hanssens kritiek op het optre-
den van Rasti Rostelli is dus niet geheel
onterecht. In de volgende 'Skepter' zal het
verschijnsel hypnose nader onder de loep
worden genomen.
Skepter, maart 1989 7

Dood en opstanding
Epilepsie en bovennatuurlijke ervaringen
Epilepsie is een hersenaandoening gekarakteriseerd
door het herhaaldelijk optreden van aanvallen, veroor-
zaakt door excessieve ontladingen van hersencellen
Hierbij treedt een veelheid aan waarneembare ver-
schijnselen op, waarvan bewustzijnsveranderingen, be-
wegingen en hallucinaire gewaarwordingen het meest
in het oog springend zijn

Epilepsie-aanvallen kunnen nauwelijks

waarneembaar zijn - zeer korte bewust-
zijnsdalingen, de zogenaamde absences -
of indrukwekkend en angstaanjagend.
Vaak zijn ze voor de leek slecht herken-
baar als epilepsie zoals bij de complexe
partiële aanvallen, die gepaard kunnen
gaan met verwardheid, automatische
handelingen en vreemde lichamelijke en
psychische gewaarwordingen. Bij de klas-
sieke tonisch-clonische aanval (ook wel
'grand mal' genoemd) treedt een stijf-
kramp van alle lichaamsspieren op - wat
gepaard kan gaan met een schreeuw -
gedurende een halve tot anderhalve mi-
nuut, gevolgd door schudkrampen van
circa een minuut waarbij soms de tong
wordt stukgebeten. Deze wordt weer ge-
volgd door de verslappingsfase, meestal
een kortdurende bewusteloosheid. Tijdens
een dergelijke aanval kan de patiënt uri-
ne lozen. Epileptische aanvallen plegen
plotseling - bij toeval - op te treden. Het is
dan ook niet verwonderlijk dat door de
eeuwen heen steeds associaties tussen
epilepsie en religie gemaakt zijn, waarbij
wij religie beschouwen als het nauwgezet
en eerbiedig rekening houden met boven-
natuurlijke machten. Omdat bewustzijns-
stoornissen vaak voorkomen bij epilepsie-
aanvallen moeten veel lijders van hun
medemens horen wat er tijdens de aan-
val gebeurd is. De manier waarop dat
verteld wordt is uiteraard van groot be-
lang voor het zelfbeeld van de lijder
Epilepsie en de Bijbel
In de Bijbel worden vele voorvallen be-
schreven die zouden kunnen duiden op
epilepsie. De visuele en akoestische sensa-
ties die Ezechiël beschrijft, gevolgd door
bewustzijnsverlies en een zeven dagen
durende post-ictale afasie (na de aanval
optredende spraakstoornis, Ez. 3:15) kun-
nen fraai passen bij epilepsie waarbij de
haard ligt in het gebied van de achterste
slaapkwab en de achterste grote hersen-
kwab (1). In het Nieuwe Testament wor-
den ook enige malen voorvallen beschre-
ven die wellicht van epileptische origine
zijn. In Lucas 8 wordt verhaald van een
Dr. Th.W.
Rentmeester
Tekening met rood
krijt uit de oudheid
van vader met door
demonen bezeten
s.
zoon. (Milaan, man die lijdt aan een boze geest die hem
Ambrosiana) neerwerpt en uit hem vaart op bevel van
Christus, zonder hem enig kwaad te doen.
Marcus 5 spreekt in dit verband van een
onreine geest. In de genezing van de
maanzieke of bezeten knaap wordt in
Mattheus 17 slechts melding gemaakt van
het risico van lichamelijk letsel bij aanval-
len. In Lucas 9 wordt gesproken van een
jongen met plotseling optredende stuip-
trekkingen met schuim op de mond.
Marcus 9 geeft een heel nauwkeurige be-
schrijving van een aanval, met de ontwik-
kelings-geschiedenis erbij, gevolgd door
de post-ictale uitputting, waarbij omstan-
ders denken dat de jongen gestorven is.
Geruststelling door Christus heeft vooral op
de omgeving een heilzame uitwerking.
Bovenaards
De schilder Raphael (1483-1520) heeft
deze genezing uitgebeeld in het schilderij
De Transfiguratie'. Janz (1976) heeft dit
werk uitputtend beschreven. Opvallend in
het schilderij is een tweedeling in een bo-
ven- en onderhelft. De epilepsie-lijder heeft
oogcontact met de boven de aarde zwe-
vende Christusfiguur. Door dat oogcontact
ontstaat een verbinding tussen de aardse
onder- en de bovenaardse bovenhelft. Op
de grens van beide helften liggen de a-
postelen ter aarde. Dit is een verwijzing
8 Jaargang 2, nr. 1
naar de gedaanteverandering ('transfigu-
ratie' van Christus, die in de Evangeliën
direct aan het verhaal van de genezing
van de bezeten knaap voorafgaat en
waarbij de apostelen zich ter aarde wier-
pen terwijl zij het bovenaardse konden
aanschouwen. Janz komt tot de conclusie
dat de epileptische aanval en het herstel
erna - vallen en opstaan - als een zinne-
beelding van dood en opstanding gezien
kan worden.
Demonen
Ook de ingevingen van Mohammed (zo-
als neergelegd in de Koran) worden wel
toegeschreven aan complexe partiële epi-
leptische aanvallen, met name zijn visuele
gewaarwording van een volwassen per-
soon, geïnterpreteerd als de aartsengel
Gabriël (Koran, Sura 53: 1-18 en 81: 22-25).
In traditioneel Oosterse godsdiensten (Hin-
doeïsme, Boeddhisme, Taoïsme, Shintoïs-
me) wordt epilepsie op zich niet als een
bijzondere ziekte gezien. De bewustzijns-
stoornissen en hallucinaties worden echter
wel als mysterieus erkend en er wordt wel
verondersteld dat demonische invloeden
op het lichaam aanleiding kunnen geven
De aartsengel Gabriël op het hemelpaard.
tot het optreden van epileptische aanval-
len. Met name in China wordt epilepsie
als een rand-psychiatrische stoornis be-
schouwd. In het Boeddhisme wordt bij
chronisch-lichamelijke ziekte de geest ge-
traind gezond te zijn, een visie die momen-
teel weer veel opgeld doet. In tal van
Afrikaanse culturen wordt epilepsie be-
handeld door traditionele genezers door
middel van het drinken van of baden in
speciaal geprepareerd water. Omdat deze
behandeling zelden succes heeft, wordt
de therapie vaak gecombineerd met mo-
derne anti-epileptica. Indien ook dàn de
aanvallen blijven bestaan is er een sterke
Raphaels neiging tot teruggrijpen op magische the-
Transfiguratie'. rapieën, iets wat wij in eigen land ook
(Vatikaan, kunnen observeren. Het is een bekend
Pinacoteca) verschijnsel dat de eerste tien tot veertien
dagen na het starten van een nieuwe me-
dicatie (van welke soort dan ook) of opna-
me in een ziekenhuis, de frequentie van
de epileptische aanvallen aanzienlijk an-
ders dan gemiddeld kan zijn. Zo kan af-
bidden, kwakzalverij, magnetiseren, enz.
een tijdelijk gunstig effect lijken te hebben.
Orakels
In het oude Griekenland speelde de epi-
lepsie (vóórdat Hippocrates op het toneel
verscheen) een belangrijke rol. Het werd
Skepter, maart 1989 9

als een 'heilige' ziekte beschouwd. Als de De priesteres Pythia,

priesteressen in Dodona en later in Delphi spreekbuis van het
epileptische aanvallen hadden na het uit- orakel van Delphi,
spreken van een orakel, verhoogde dit de
waarde ervan. Het vermoeden bestaat
dat vele priesteressen leden aan een
vorm van epilepsie, waarbij aanvallen
uitgelokt konden worden door lichtflitsen.
Bij het naar buiten komen werden de in
de vorm van een waaier gespreide vin-
gers voor de ogen heen en weer bewo-
gen, waardoor een aanval uitgelokt kon
worden (Merlis,1977). Hippocrates (plm.
400 v.Chr.) 'ontheiligde' de epilepsie ech-
ter. Hij lokaliseerde epilepsie in de herse-
nen en nam een erfelijke genese aan. Dit
laatste geldt volgens de huidige inzichten
voor de meeste vormen van epilepsie ech-
ter juist nièt. In de Middeleeuwen raakte
een belangrijk deel van de wetenschap-
pelijke benadering van ziekten zoals die
bestond in de Grieks-Byzantijnse cultuur in
de vergetelheid. Ziekten werden in het al-
gemeen meer gezien als een straf Gods en
de behandeling bestond uit gebed en zon-
debelijdenis. Pas in de 15e eeuw komt
weer aandacht voor de meer natuurwe-
tenschappelijke benadering van ziekten
in het algemeen en epilepsie in het bijzon-
der. Aanvankelijk in de vorm van nauw-
keurige beschrijvingen zoals die van de lij ders aan epilepsie een schemertoestand
visioenen van Hildegard van Bingen (2), tijdens of vlak na de aanval doormaken
hetgeen later weer de basis voor diagno- met een duur van minuten tot maanden.
stiek en behandeling zal gaan vormen, Dit kan zich uiten in akoestische of visuele
zoals bij Paracelsus (3). hallucinaties, illusionaire vervalsingen, af-
fectieve misinterpretatie (het omhelzen
Kwezelarij van vreemden, het ruw benaderen van
bekenden) en dwanghandelingen, soms
In de 19e eeuw werden, onder invloed bij helder bewustzijn.
van de roep om betere sociale voorzienin-
gen, de eerste epilepsiecentra gesticht, Onvoorspelbaar
vaak op initiatief van religieuze instellin-
gen. Dat de gehospitaliseerde patiënten Omdat de aanvallen volledig onregelma-
ruimschoots geïnformeerd werden over tig plegen op te treden wordt de leider er
godsdienstige onderwerpen spreekt voor telkens door overvallen. Dit leidt vaak tot
zich. De psychische veranderingen die als hardnekkige en verwoede pogingen een
neveneffecten optreden bij de oudste ef- correlatie te vinden met maandstonden,
fectieve anti-epileptica (broom en barbitu- maanstanden of het weer. Het is de mens
raten) kunnen (in combinatie met de nu eenmaal eigen dat hij ónbegrepen ver-
godsdienstige indoctrinatie) leiden tot ver- schijnselen probeert te verklaren. Lukt dat
schijnselen als kwezelarij. niet dan is een voor de hand liggende ver-
klaring dat het goddelijk is. Daarmee zijn
Vooroordelen we terug op ons uitgangspunt: omdat het
optreden van epileptische aanvallen zel-
Structurele hersenafwijkingen kunnen zich den te verklaren is moet er nauwgezet en
uiten in kritiek-stoornissen, perseveratie enigszins eerbiedig rekening mee gehou-
(het steeds weer herhalen van een woord, den worden - het lijkt wel of de duivel er
zin of handeling), gedachten-vlucht en af- mee speelt.
fect-labiliteit (ziekelijke gemoedsschomme-
lingen). Ook kunnen sluimerende (nega- Noten
tieve) persoonlijkheids-kenmerken door al
deze factoren aangescherpt worden. 1. De feitelijke inhoud van Ezechiëls visi-
Dezelfde hersenafwijkingen kunnen ook oenen laat zich op deze manier uiteraard
leiden tot epilepsie. Daaruit zijn de oude niet verklaren. Daarvoor zou een beroep
vooroordelen ten aanzien van het karak- moeten worden gedaan op een (gods-
ter van een epilepticus te verklaren: de lij- dienst)historicus. De Amerikaanse astro -
der aan epilepsie zou kleverig, traag, prik- noom Donald H Menzel heeft geopperd
kelbaar, neigende tot plotselinge agressie, dat het grote visioen (Ez 1) een fantasie-
sexueel onbetrouwbaar en hyperreligieus volle beschrijving van het parhelium-ver-
zijn. Daarbij komt dat vijf procent van de schijnsel (een zeldzaam atmosferisch ef-
10 Jaargang 2, nr 1

fect rond de zon) is. (Flying Saucers',
Cambridge, 1953. hfdst 10) Daarmee ve-
stigde hij de aandacht van veel pseudo-
wetenschappers op Ezechiels visioenen.
2. Hildegard van Bingen (1098-1179),
Duits mystica. De klinisch neuroloog
Oliver Sacks heeft (op grond van de door
haar beschreven visioenen) veronder-
steld dat Hildegard van Bingen aan zwa-
re migraine-aanvallen leed ('The man
who mistook his wife for a haf, Summit
Books, New York 1985). Daarmee opende
hij een interessante en nog steeds actuele
discussie. Sommige vormen van migrai-
ne zijn overigens moeilijk te onderschei-
den van bepaalde vormen (zoals de par-
tiële aanvallen) van epilepsie.
3. Paracelsus (1493-1541). volledig. - Auro -
elis Philippus Theophrastus Paracelsus
Bombastus von Hohenheim. Duits alche-
mist, medicus en filosoof.
Literatuur
Birkmayer, W. 'Epileptic seizures-behavi-
our-pain'. Hans Huber Verlag, 1986.
Carp, EA.D.E. 'Psychosen op exogene
grondslag en geestelijke defect-toestan-
den'. Scheltema en Holkema, 1947
Freemon,FR. 'A differentidl diagnosis of
the inspirational spells of Mohammed the
profet of Islam'. Raven Press, 1976.
-Beran, R.G.KE. 'The way the Gods used
the secret disease to rake History fit
-Danesi, NA. (aa) 'The use of traditional
medicine and spiritual church bij epilep-
tic patients in Lagos, Nigerid.
-Gigli,G.L. 'The Catholic Church and the
epileptic patients'.
-Güvener,A., Klumbies,PG. 'Epilepsy in
the New Testament.
-Long C. (e.a.) 'Epilepsy in synoptic gos-
pels'.
-Oda S. 'Far Eastern religions and epilep-
sy'.
-Peiris,J.B. 'Buddhism and epilepsy.
-Schmidt,KJ 'Attitude of protestantism to-
wards epilepsy.
-Schnedle,H 'Epilepsy and epileptology in
the Christian Middle Ages'.
- Wolf,P (e.a.) 'Epilepsy, psychosis and reli-
gion'.
Karbowski,K 'Status psychomotoricus und
seine Differential Diagnosis'. Hans Huber
Verlag, 1980.
Matthes,A. 'Epilepsie'. Georg Thieme
Verlag, 1977
Merlis, J.K. Vinken, PJ en Bruyn, G.W.
'Handbook of clinical neurology'. deel 15,
North Holland Publ. Co. 1977.
Schneddle, H 'Anti-epileptische therapie
1877-1977 Die behandlung der Epilepsie
fur 100 jahren'. Der Nervenartzt, Springer
Verlag, 1978.

Janz, D. 'Epilepsy, viewed metaphysical-

ly in Epilepsia, Raven Press, 1976.

Jeruzalem, 17e internationale epilepsie- De auteur is als neuroloog verbonden aan het
congres. epilepsiecentrum Kempenhaeghe te Heeze.

Maar ondertussen...
...kon u in de vorige Skepter lezen wat Veronica's Leo de Ruiter en paragnost Cor Heijlijgers van het
Boerenkamp-onderzoek vonden maar de deskundigen hebben ondertussen ook gesproken. Wat dacht u van
John Neu, de man die de zesduizend paranormale tips in de ontvoeringszaak-Heijn onder zijn hoede heeft ?
Neu meldt in een interview: in feite is zijn onderzoek alleen maar een beoordeling van een aantal niet zo
goede paragnosten'.(Trajecta, 7 okt '88). Het woord is nu aan Cor Heijlijgers.

...heeft ook Dick Bierman van het Tijdschrift voor Parapsychologie zijn oordeel over Boerenkamp uitgespro-
ken Na op correcte wijze de zwakke stee in het onderzoek aangestipt te hebben (de persoonlijke beoorde-
ling of een opmerking 'potentieel paranormaal' is of niet) bewijst hij in de regels daarna geen oog te hebben
voor de daaraan verbonden moeilijkheden door te stellen dat ook uitspraken met een 50% waarschijnlijk
held als potentieel paranormaal' meegenomen hadden moeten worden. Wie een afgewogen beoordeling
had verwacht wordt verder onaangenaam getroffen door een opmerking als `fouten die je een student zou
kunnen verwijten bij een werkstuk' en de slotopmerking dat het onderzoek niet voldoende zou mogen zijn
voor een doctorstitel'. Bierman heeft blijkbaar grote emotionele problemen met de acceptatie van het eind-
resultaat Dat doet me denken: over dat soort problemen (maar dan van skeptici) kon Tenhaeff vroeger zo
mooi vertellen.(Tijdschrift voor Parapsychologie, jan '89).
Skepter, maart 1989 11

Creditivisme en positivisme
Geloof versus wetenschap in de geneeskunde

L ichtgelovigheid en het daarmee samenhangende be- teweeggebrachte schade hebben hier ze-
zweren van gevaren door aanroepen, offeren en dergelij- ker toe bijgedragen. Het creditivisme, nu
ke, vormde eeuwenlang een afweer tegen de kwellende minder religieus maar nog steeds dogma-
angsten, verbonden aan een wisselvallig bestaan in een tisch en fundamentalistisch en bij voorkeur
niet te vatten, veelal als vijandig ervaren omgeving. Dit pseudo-wetenschappelijk getint, is tot gro-
' creditivisme' (credere = geloven) is diep verankerd in te bloei gekomen. Niet het aanroepen van
geesten en goden maar een antiweten-
het mens-zijn. Een soort erfzonde die zich nog vele eeuw- schappelijke houding gepaard aan een
en zal doen gelden Pas sinds enkele duizenden jaren grote ontvankelijkheid voor het paranor-
ontwikkelt zich als benadering van problemen naast het male, het buitennatuurlijke, spreekt nu
creditivisme schoorvoetend het positivisme: het op basis aan.
van concrete toetsing en afweging van argumenten stel-
ling nemen ten aanzien van een bepaalde verklaring. Gezond en ziek zijn
Het Creditivisme komt daarbij schijnbaar in het gedrang
maar speelt in feite tot op de dag van vandaag een do- Genezen houdt in ziek zijn, het ontbreken
minerende rol, vooral met betrekking tot de angst voor van gezondheid. De World Health Organi-
sation (WHO) stelt: 'Health is a state of
ziekte en dood. complete physical, mental and social
well-being', dus een toestand van alge-
heel lichamelijk geestelijk en sociaal wel-
Van bijzondere betekenis in het positivis- bevinden. Het streven van de Nederland-
me, met name in de natuurwetenschap, is se overheid naar een dergelijk welhaast
het principe van de spaarzaamheid. Dit volmaakt aards geluk komt tot uiting in
houdt in dat de eenvoudigste te toetsen een breed scala van gezondheids- en wel-
hypothese als de waarschijnlijkste geldt. zijnszorgers. Enerzijds kennen we verschil-
Dit principe werkt convergerend, d.w.z. lende typen van artsen, medische specia-
eenvoud en eenheid bevorderend. Het listen, apothekers en diverse parame-
spaarzaamheidsprincipe geldt ook ten dische werkers, anderzijds een keur van
aanzien van het experiment. Het aantal welzijnswerkers waartoe naast geestelijke
niet relevante, storende variabelen dient leiders en psychosociale experts ook alter-
geminimaliseerd te worden. Het creditivis- Prof. Dr. E.J. natieve genezers en Welzijnswerkers in en-
me, stoelend op gelovigheid, draagt een Ariëns gere zin' gerekend kunnen worden.
duidelijk divergent karakter. Dit komt tot
uiting in de indrukwekkende diversiteit - Medicalisering van de onlust
en de onderlinge strijdigheid - in geloofs-
opvattingen (bijvoorbeeld de ruim 300 Het vereenzelvigen van 'incomplete men-
Christelijke kerkgenootschappen) en de t al and social well-being' met het ontbre-
bonte schakering aan alternatieve ge- ken van gezondheid, dus met ziekte,
neeswijzen.
Uit gegevens van de Nederlandse Stich-
ting voor Statistiek valt af te leiden dat in
1 985 40% van de Nederlanders geloofde
in aardstralen, 41% in genezen door hand-
oplegging, 34% in helderziendheid, 32% in
gedachtenlezen en 15% in contact met de
doden. Opmerkelijk is de score bij een
oriënterend onderzoek (1984) naar het ge-
loof in paranormale zaken bij de leden
van de RK stud.ver. Veritas in Utrecht:
86%! (Skepter juni '88). Mede onder in-
vloed van de media (Parallax, Het zwarte
Gat, etc.) is er sprake van een snelle op-
bloei van het paranormale denken. Een
en ander gaat gepaard met een opmer-
kelijk anti-wetenschappelijk klimaat. Van
de Nederlanders verwacht 40% vooral on-
heil van de wetenschap. Een geïsoleerde
't oppositie' onder de geïndustrialiseerde
Westerse landen (New Scientist 28 april
'88, fig. 1). De door onbezonnen toepas-
sing en politiek misbruik van technologie
12
vormt de basis voor de verregaande me-
dicalisering van onze samenleving. Een
belangrijk deel van het ziektegebeuren
betreft onlustgevoelens met een onder-
toon van angst vertaald in lichamelijke
klachten. Er is sprake van 'medicalisering
van de onlust'. Je meldt je bij de dokter,
krijgt de status van patiënt, de dienover-
eenkomstig aandacht en je wordt ontzien.
In het licht van de WHO-definitie is dit vol-
komen legitiem. Nederland is daarmee
koploper geworden wat betreft ziektever-
zuim en opvang binnen de WAO. Ver-
helpen van en opvang voor de 'verziekte
onlust' geldt als taak van de overheid en
komt zodoende voor rekening van de ge-
meenschap. Drs. J. Verhey, voorzitter van
de Raad van Bestuur van het Academisch
Ziekenhuis in Maastricht, meldde dat bij
een ziekteverzuim van 10% slechts 3%
aantoonbaar ziek is, bij de overige 7% is
sprake van twijfelgevallen. Hierin spiegelt
zich het tweeledige karakter van de in de
Nederlandse gezondheidszorg vigerende
WHO-opvatting. In al deze gevallen is
sprake van legitiem 'ziekte'-verzuim. Het
zich ziek melden bevestigt per definitie het
ziek zijn. De arts ziet vaak patiënten die
weliswaar klachten hebben maar bij wie
zich geen aandoening laat vaststellen,
d.w.z. zich geen diagnose laat stellen
Opmerkelijk zijn de bevindingen van de
psycholoog J.L. Zant, neergelegd in zijn
proefschrift Psychogene rugpijn, dat is an-
dere taal!'. Het blijkt dat slechts bij 30%
van de patiënten met lage rugklachten
aantoonbare afwijkingen bestaan. Deze
patiënten waren in de regel precies en
concreet in het beschrijven van de klach-
ten: 'Dáár zit het, het is een stekende, klop-
pende, zeurende pijn, vaak bij bepaalde
bewegingen en vooral 's ochtends'. Bij de
overige 70% domineerden in de omschrij-
ving vage, algemene, hun leed onderstre-
pende klachten zoals afschuwelijk, hope-
loos, ondraaglijk, zenuwslopend, wanho-
pig, van de vroege ochtend tot de vroege
ochtend, etc. Het klachten-vocabulaire
correleerde in hoge mate met de aard -
concreet of psychogeen - van de aandoe-
ning. De onderzoeker stelt: 'het lijkt er op
dat de pijn dient als voertuig voor het uit-
drukken van hun leed en hun hulpeloos-
heid. Ze doen daarmee een beroep op
hun omgeving'. Beperking tot een gerust-
stellend woord wordt makkelijk ervaren
als een miskennen van, een niet-beves-
tigd worden in het ziek zijn. Voor de arts is
het ondoenlijk kusjes te geven op zere
plekjes. Vaak wordt daarom gegrepen
naar het recept voor een al dan niet terza-
ke doend klachtenonderdrukkend middel.
De patiënt bereikt daarmee zelden 'com-
plete physical, mental and social well-
being' en hij gaat terug naar de dokter.
Dan volgt verwijzing naar een specialist
en daarmee te vaak naar een kliniek be-
mand door een bonte verscheidenheid
aan orgaanexperts. Er wordt een diagno-
Jaargang 2, nr 1
se verlangd, daarmee volgt etikettering
van de patiënt die dan als 'orgaan'patiënt
wordt opgenomen in het medisch circuit.
Collega Mertens - jarenlang praktizerend
huisarts en later hoogleraar in de sociale
geneeskunde - stelde in zijn afscheidsre-
de, doelend op Nederland: 'Iemand die
zich gezond acht, is kennelijk nog niet vol-
doende medisch onderzocht'. Nooit heeft
Nederland zoveel verzorgende instanties
gehad. Nog nooit zijn we zo ziek geweest.
Optellen van de door de verschillende
groepen medisch specialisten genoemde
percentages van Nederlanders die lijden
aan tot hun werkterrein behorende aan-
doeningen, voert tot iets in de orde van
200%. Dit betekent dat elke Nederlander
goed zou zijn voor gemiddeld twee serieu-
ze ziekten. Dit exclusief de, volgens opga-
ve van experts van de betrokken patiën-
tenvereniging, ongeveer 1 miljoen hyper-
ventilerende Nederlanders. Een psycholo-
gische analyse leidde tot een voorlopige
beschrijving van het hyperventilatie-syn-
droom als 'een aangeleerde manier van
lichamelijk reageren op stressvolle situa-
ties'.
Middelen die niet werken
maar wel helpen
Wezenlijke aspecten van de behandeling
van gezondheidsklachten zijn de psycho-
sociale benadering (inclusief placebobe-
handeling), de objectief vastgestelde ge-
neeskrachtige werking van het 'geregi-
streerde geneesmiddel' en de tijd. Ingeval
van tekort aan 'mental and social well-
being' (ook indien vertaald in lichamelijke
klachten) kan veelal volstaan worden
met een psychosociale benadering. Voor
de betrokkene is daarbij vaak, deels onbe-
wust, het bevestigen in het ziek zijn en het
krijgen van de status van patiënt wezen-
lijk. Ingeval van 'incomplete physical
well-being' zijn ' geneesmiddelen' vaak
onontbeerlijk maar leveren de psychosoci-
ale benadering en placebo-effecten dik-
wijls wel degelijk een bijdrage aan het
welbevinden van de patiënt. Hier ligt een
belangrijke taak voor de huisarts: het on-
derscheiden van zieken en klagers. Bij bei-
de categorieën is sprake van leed. De re-
medies verschillen echter.
Bij de verschillende vormen van therapie
dient dus onderscheid gemaakt te worden
tussen het effect van de behandeling, de
psycho-sociale benadering en de rol van
de erbij ingezette middelen (attributen, ri-
tuelen, etc.). De aard van die middelen
doet bij afwezig zijn van werkelijke, infec-
tueuze of organische aandoeningen
(waartoe hier ook geestesziekten zoals
schizofrenie en manische depressiviteit ge-
rekend worden) als regel weinig ter zake.
Bij het verhelpen van klachten is lang niet
altijd sprake van genezen van een aan-
doening. Een voorbeeld: Jantje struikelt,
Skepter, maart 1989 13

valt, bezeert zich en zet het op een huilen.

De verstandige moeder reageert niet met SYMPTOOM Verbetering (%)
'Jantje, stel je niet aan'. Dat zou, gemeten
naar de intensiteit en de duur van het ver-
driet, het lijden slechts vergroten. Nee, Parkinsonisme 6-18
moeder neemt Jantje tot zich en bevestigt Hooikoorts 22
hem in zijn lijden, een belangrijke psycho- Diarree 27
sociale component in de behandeling. Angst-tremor 30
' Och Jantje, knietje au, handje zeer'. Het Hoesten 36-43
dan volgende kusje op het zere plekje - Tabel 1 Pijnen 4-86
het middel - is veelal afdoende. Nog beter Subjectieve verbete- Bloeddrukbeinvloeding
werken de zogeheten 'Sneeker Smikkels'. ring o.i.v. Placebo- 58-61
Dit zijn bijzondere babbelaars die als the- gebruik. Luchtziekte 51-60
rapie op het zere plekje gelegd worden (Buckert et. al., 1963) Ulcus ventric. et duod. 55-88
met de mededeling dat het snoepje mag Chron. artrose 80
worden opgegeten zodra de pijn over is.
Het doet wonderen. Ook hierbij is sprake
van alternatief genezen. Een overigens Beschwerden positiver Literatur-
niet onverwacht effect van deze therapie oder Krankheit Plazeboeffekt zitat
is dat de frekwentie waarmee gevallen oo

en gehuild wordt, aanzienlijk toeneemt. verschiedene Schmerzen ...... 28 [24]

Een gevolg van de 'ziektewinst'. De kosten Kopfschmerzen ............. 52-62 [2, 24]
Migrane ...................
van de gezondheidszorg dreigen daarbij postoperativer Wundschmerz. .
32
21 -39
[24]
[2, 201
uit de hand te lopen. Het snoepje helpt Dysmenorrhoe.............. 24 [24]
wel maar werkt niet. Er wordt tegemoet- Rheuma ................... 49 [24]
gekomen aan de behoefte tot speciale Angina peetons ............. 1 8-90 [2, 5, 24]

aandacht van de patiënt. Ulcus pepticum .............

gastrointestinale Stórungen ...
26-70
58
[12, 17]
[24]
Hypertonie ................. 1 7-48 [I, 24]
Placebo-effecten Schnupfen, Erkàltungskrank-
heiten ................... 35-45 [2, 24]
Husten..................... 40 [2]
Effecten van schijnmiddelen komen ook Angst und Spannungsgefuhl ... 30 (24]
duidelijk aan het licht bij het onderzoek Tabel 2 Schlafstórungen............. 7 (24]
naar de geneeskrachtige en mogelijk Placeboreacties per Seekrankheit................ 58 (24]
schadelijke werking van nieuwe genees- i ndicatie. (Turnheim, endogene oder reaktive
Depression ............... 30-35 [16, 23]
middelen. Daarbij worden vergelijkbare K. Wign. Kl. Wschr. Schizophrenie (Erhaltungs-
groepen van patiënten behandeld met 1987 therapie)................. 15-25 [16]
het 'echte' middel of een schijnmiddel, het multiple Sklerose ............ 24 (24]

placebo (placere = behagen, tegemoetko-

men aan wensen). Vaak melksuiker met
een smaakje in een niet van het echte
middel te onderscheiden vorm. Alleen de
onderzoeker en niet de behandelende arts
weet welke patiënt wat krijgt. Niet zelden,
in het bijzonder bij lichte klachten en kort-
durende aandoeningen zoals griep, reis-
ziekte en bepaalde vormen van diarree,
levert het schijnmiddel welhaast 100%
succes op en doet het niet onder voor het
geneesmiddel dat dan zelf goeddeels als
placebo fungeert. Ook bij meer chronische
klachten is de score vaak opmerkelijk
hoog. Zo blijkt bijvoorbeeld bij gewrichts-
klachten, reumatische klachten en hoofd-
pijn 50 tot 60% van de patiënten baat te
hebben bij het placebo (tabel 1 en 2). Bij
dit soort van klinisch onderzoek weten de
patiënten als regel dat de kans 50% is dat
ze een schijnmiddel krijgen. Bij de alterna-
tieve genezer weten ze voor 100% zeker
dat ze een 'echte behandeling' krijgen.
Daarbij zijn de patiënten die echt een me-
dische behandeling vergen, reeds goed-
deels door de huisarts uitgeselecteerd. Ook
is bij de alternatieve genezer in het alge-
meen de psychosociale benadering van
de patiënt intensief en soms langdurig.
Het verbaast dan ook niet dat van de pa-
tiënten die zich (veelal met groot vertrou-
wen) melden bij de alternatieve therapeut
in de orde van 80% zegt baat te hebben
bij de behandeling. De aard van het
schijnmiddel is niet van belang. Doorslag-
gevend is de psychosociale benadering,
het bevestigen van de patiënt in zijn ziek-
zijn en daarmee zijn recht op vervulling
van een veelal uit onlust geboren behoef-
te aan aandacht en hulp. De arts verleent
de klager de status van patiënt met de
daaraan verbonden privileges. Het schijn-
middel werkt niet maar helpt wel en het
vormt slechts een attribuut in het rollen-
spel tussen patiënt en genezer. Ook bij toe-
passen van reguliere geneesmiddelen
door de arts speelt de placebo-component
vaak een dominerende rol. Hij is zich
daarvan niet altijd ten volle bewust.
Het alternatieve behandelen
Het is onmogelijk hier in detail in te gaan
op de grote verscheidenheid aan alterna-
tieve therapieën. We zullen ons beperken
tot de kwasi-natuurwetenschappelijke ho-
meopathie en het regelrecht paranormale
behandelen. Bij alternatieve behandeling
is vaak sprake van overbrengen van ge-
neeskracht langs paranormale weg,
d.w.z. niet te herleiden tot binnen de na-
tuurwetenschappen bekende principes.
De veronderstelling dat er daarbij sprake
zou zijn van placebo-therapie, wordt door
14
de alternatieve genezers afgewezen. Een
en ander wordt nadrukkelijk ingekleurd
met pseudo-wetenschappelijke theorieën
en termen zoals kosmische krachten, ener-
giestromen, astrale lichamen, biomagne-
tis me, etc. Bij de meer religieus getinte ge-
neeswijze is dan o.a. sprake van genade
en karma. Het is nuttig deze aan praktisch
alle alternatieve geneeswijzen eigen 'gro-
te onbekende' kortweg aan te duiden als
'psi-factor'. Met het belichten, beredeneren
en bewijzen ervan zijn boeken gevuld. De
relatief zeldzame pogingen deze factor op
wetenschappelijk acceptabele wijze aan
te tonen, faalden. Niettemin kent vrijwel
elke categorie van alternatieve genezers
eigen, vaak kwasi-wetenschappelijk inge-
klede bewijzen. Hoewel er ontstellend veel
geloofd wordt is de term geloven niet erg
populair meer. Vaak wordt als bewijs' voor
de geneeskrachtige werking van alterna-
tieve middelen gewezen op de reeds
eeuwenlange toepassing ervan. Die be-
rust dan op overlevering en niet op kri-
tische toetsing.
Homeopathie
De door Hahnemann met de homeopathie
ingevoerde principes pasten geheel in zijn
tij d. Het eerste principe luidt: 'Similia
Similibus Curentur' (m.a.w.: 'bestrijdt ziek-
teverschijnselen met diè stoffen die derge-
lijke verschijnselen teweeg brengen).
Hahnemann leefde in de tijd dat vaccina-
tie ontwikkeld werd en daarbij geldt dat
principe. Een verzwakte vorm (of een
deel) van de ziekteverwekker wordt inge-
bracht. Deze 'vaccins' stimuleren de aan-
maak van afweerstoffen door het im-
muunsysteem. We beginnen steeds beter
te begrijpen hoe dat in zijn werk gaat. Bij
eenmaal ingetreden infectieziekten is
Hahnemann.
Jaargang 2, nr 1
overigens niet het afweerstimulerende
vaccin maar een antiserum of antibioti-
cum de aangewezen therapie. Geen 'simi-
lium' maar een bestrijdingsmiddel dus. Het
generaliseren van dit principe zoals
Hahnemann deed door te stellen dat bv.
voor het tegengaan van koorts een mid-
del toegediend moet worden dat koorts-
verwekkend werkt houdt geen stand.
Hoewel dit principe nu sinds bijna 150 jaar
door homeopaten wordt toegepast, ont-
breekt een sluitende bewijsvoering. Nog
moeilijker ligt het met het tweede principe
van Hahnemann, namelijk 'potentiëren
door verdunnen' in stappen van 10 (D) of
100 (C) met bij elke verdunningsstap
krachtig schoksgewijs schudden van de
oplossing. Hahnemann schrijft het stoten
van het glas of de fles tegen een hard
maar elastisch voorwerp voor, bijvoor-
beeld tegen de rug van een in leer gebon-
den boek. Terwijl de concentratie van de
uitgangsstof daarbij afneemt, zou de werk-
zaamheid van de oplossing toenemen,
'gepotentieerd' worden. Vooral sterk ver-
dunde (dus gepotentieerde) oplossingen
genieten in de homeopathie bijzondere
belangstelling. Men bedenke wel dat bij
verdunningen boven de 'limiet van
Avogadro' (boven D24), er geen enkel mo-
lecuul van de werkzame stof in de oplos-
sing achterblijft. In de homeopathie is dan
sprake van 'dematerialisering' van de ge-
neeskracht. Dat Hahnemann een voor-
stander was van een sterke verdunning
van de in zijn tijd in gebruik zijnde genees-
middelen, is alleszins begrijpelijk. Ze wa-
ren vaak dusdanig toxisch (giftig) dat,
wanneer je niet aan je kwaal overleed, de
behandeling daar vaak voor zorgde. Het
toepassen van Hahnemanns principe
heeft daardoor ongetwijfeld vele levens
gered niet door de werkzaamheid maar
j uist dankzij de onwerkzaamheid van zijn
middelen.
In de homeopathie worden, zoals gezegd,
vaak middelen gebruikt waaruit de oor-
spronkelijke werkzame stof door steeds
maar weer verdunnen, volkomen verwij-
derd is. Aangenomen wordt dat de 'ge-
neeskracht' dan in versterkte, gepotenti-
eerde vorm in het oplosmiddel is achter-
gebleven. Een dergelijke overdracht van
een stofspecifieke, in dit geval genees-
krachtige, werking is niet te vatten vol-
gens natuurwetenschappelijke principes
en dient op grond daarvan als een boven-
natuurlijk, een paranormaal gebeuren be-
schouwd te worden. Uiteindelijk doorslag-
gevend blijft uiteraard de vraag of het
specifieke effect op overtuigende wijze
kan worden aangetoond. Hetzelfde geldt
voor vrijwel alle andere alternatieve be-
handelingswijzen waarbij eveneens vaak
sprake is van overbrengen van genees-
kracht dan wel van elimineren van ziek-
makende factoren langs paranormale
weg.
Skepter, maart 1989
Homeopathisch perspektief
Er dient bij de homeopathische prepara-
ten rekening mee gehouden te worden
dat de potentiëring zich in principe niet
zal beperken tot de door de homeopaat
gewenste maar tot alle dus ook toxische,
eigenschappen van de 'oertinctuur', mees-
tal een extract van plantedelen. Naast
mogelijk geneeskrachtige moleculen be-
vat een dergelijke tinctuur ook andere
molecuulsoorten, waarvan een deel on-
getwijfeld ook biologisch actief zal zijn. Het
is toch moeilijk aan te nemen dat het po-
tentiëringsprincipe zich slechts zou beper-
ken tot de geneeskrachtige activiteit van
de oertinctuur; dus slechts tot de door de
homeopaat gewenste activiteiten. Er ope-
nen zich ongekende perspectieven voor
een boeiende roman. De perfecte moord.
De suikeroom wordt niet naar het hierna-
maals geholpen met behulp van arseen
maar een door schokschuddend verdun-
nen daaruit verkregen tot D200 gepotenti-
eerde oplossing waarin geen enkele on-
derzoeker ook maar één atoom arseen
kan aantonen.
Homeopathische wetenschap
De recente geruchtmakende bewijzen
voor de homeopathie, ditmaal gebaseerd
op onderzoeksresultaten van de geleerde
J. Benveniste en medewerkers, bleken
niet te voldoen aan natuurwetenschappe-
lijk redelijkerwijs te stellen eisen. Bij onder-
zoek aan verdunningen van biologisch
werkzame eiwitten leek ook na het passe-
ren van de limiet van Avogadro, de werk-
zaamheid behouden te blijven. De onder-
zoekers meenden het onomstotelijk bewijs
geleverd te hebben voor de immateriële
overdracht van specifieke eigenschap-
pen. Als mogelijke verklaring werd aan-
gevoerd dat door het krachtige schok-
schudden afdrukken van de moleculen
van de werkzame stof in het water zouden
ontstaan waardoor de specifieke werk-
zaamheid aan het oplosmiddel zou wor-
den overgedragen. Aangezien je met een
beperkt aantal moleculen een zeer groot
aantal afdrukken kunt maken werd daar-
mee ook het potentiëringsprincipe verant-
woord. Zo simpel ligt de zaak echter niet.
Beschouwen we de werkzame moleculen
als sleutels die passen op sloten op bijvoor-
beeld het celoppervlak. Afdrukken van
sleutels leveren sloten op en die plegen
niet de werking van sleutels na te boot-
sen. Daartoe moet men dan eerst weer af-
drukken van de sloten in het oplosmiddel
vormen. Voor deze 'imprint'-theorie bestaat
overigens geen enkele natuurweten-
schappelijke steun. Over de ronduit bizar-
re bewijsvoering voor het potentiërings-
principe aan siliciumpoeder in Benveniste
(1987) werd wijselijk gezwegen. De vreug-
de in het homeopathische kamp was
slechts van korte duur. Het is verbazing-
wekkend dat met name apothekers en
15
Benveniste's laborato- artsen die zich daadwerkelijk bezighouden
rium. met en geloven in de homeopathie, nau-
(foto: Menzel) welijks pogingen in het werk stellen om
haar principes kritisch te toetsen. Bij de be-
trokkenen is kennelijk sprake van - het
kan ook nauwelijks anders - geloven, cre-
ditivisme.
Benveniste was zeker niet de eerste en zal
zeker niet de laatste zijn. Ook zijn voorgan-
gers strandden bij hun 'bewijsvoering'.
Neem bijvoorbeeld de in homeopathische
kring gevierde Reilly e.a. (1986). Dat on-
derzoek betrof de werking van gedemate-
rialiseerde (C30) graspollen, getest bij
daarvoor overgevoelige (allergische) pati-
ënten. Zoals bekend uit onderzoek op ba-
sis van huidkrasjes - het oppervlakkig in
de huid brengen van minimale hoeveel-
heden van de verdachte stof - kunnen
deze pollen een uitermate gevoelige re-
spons van het hierboven reeds genoemde
( maar nu superreactieve) immuunsysteem
geven. Zoals door Reilly gesteld is zijn on-
derzoek slechts geschikt om het verdun-
ningsprincipe te toetsen. De bereiding van
de verdunningen wordt uitermate sum-
mier aangegeven. Ook zeer geringe hoe-
veelheden van uit de pollen afkomstig
materiaal zouden het experiment waarde-
loos maken. Er is blijkbaar niets gedaan
om op dit punt zekerheid te verschaffen.
Toch zijn hiertoe uitermate gevoelige test-
methoden voorhanden. Waarom de zaak
overigens zo ingewikkeld maken? Er be-
staan diverse uitermate gevoelige im-
muuntechnologische tests, o.a. de 'Enzyme
linked immunoabsorber Assay' (Elisa).
Duizenden onderzoekers passen dit soort
van metingen dagelijks toe. Het vergelij-
ken van een normaal verdunde en een
door schokschudden verdunde, dus gepo-
tentieerde oplossing van het substraat zou
een duidelijk verschil moeten geven.
Vergeleken met de ook immunologische
maar bijzonder complexe experimenten
van Reilly en Benveniste is het spaar-
zaamheidsprincipe dan geoptimaliseerd.
Bij klinisch, bij voorkeur dubbelblind, on-
derzoek dient uitgegaan te worden van
16
twee gelijkwaardige, zeker niet met be-
trekking tot de te onderzoeken ziekte-
symptomen verschillende patiëntengroe-
pen. Een positieve uitslag betekent dan
dat na behandeling de controlegroep en
de behandelde groep wezenlijke verschil-
len vertonen. Fig. 2 geeft een voorbeeld
uit een veelvuldig in de homeopathische
bewijsvoering opgevoerd onderzoek. Hier
verschillen de beide groepen vóór de be-
handeling wezenlijk. Kort en goed: het
ontbreekt nog steeds aan een volgens na-
tuurwetenschappelijke normen accepta-
bel bewijs. Verbazingwekkend, aangezien
eenvoudige vormen van een dergelijke
doeltreffende toets binnen veler bereik lig-
gen.
Een farmaceutisch-ethisch
probleem
De homeopathie stelt de apotheker voor
een moeilijk ethisch probleem. Is het hem
toegestaan de bereiding van homeopathi-
sche preparaten naar eigen inzicht uit te
voeren? Zo valt te denken aan de 'ein
Schritt'-methode waarbij hij eenvoudig-
heidshalve met een ultra-micro-pipet in
één stap vanuit de oertinctuur tot de ge-
wenste verdunning kan komen. Of mag
hij bij liet potentiëren de 'ein Glas'-metho-
de (verdunnen door telkens uitgieten van
9/10 en het glas weer aanvullen) toepas-
sen in plaats van de 'mehr Glas'-methode
(verdunnen door telkens weer overgieten
van 1/10 in een nieuw glas en dan weer
aanvullen)? Is het toegestaan het bij elke
verdunningsstap voorgeschreven schok-
Jaargang 2, nr 1
Figuur 2 kend schudden na te laten? In die geval-
Vóór behandeling len dat de voorschrijvende arts het homeo-
grote verschillen. pathische preparaat bewust hanteert als
(Gibson, Br. J. clin. placebo, kan geadviseerd worden daar-
Pharmac. 1980) van blijk te geven door op het recept een
'P' toe te voegen, bijvoorbeeld: 'aqua-maris
D30P. In dat geval kan de afleverende
apotheker zich grotere vrijheid veroorlo-
ven. De homeopathische (gelovende)
apotheker en arts zullen zich uiteraard
strikt aan het voorgeschreven ritueel hou-
den. De in dit verband natuurwetenschap-
pelijk ingestelde apotheker of arts die ho-
meopathische preparaten aflevert kan ge-
rust zijn, zolang hij zich bewust is van de
creditivistische grondslag daarvan. Hij
verdient zeker het odium van kwakzalver
niet. Het betreft slechts een modaliteit van
de psychosociale benadering van de pati-
ënt. Dit is overigens geen reden tot bedrij-
ven van allerlei diagnostische en thera-
peutische rituelen zoals pendelen, beta-
sten van foto's, iriskijken, etc. In dit ver-
band kan verwezen worden naar
adviezen in het artikel 'De behandeling
van patiënten met chronisch klaagge-
drag' (Akkeren & Veeninga, 1984).
Bij lagere graden van potentiëring , D l tot
D10, dient men rekening te houden met
de aanwezigheid van toxisch werkende
concentraties van de betrokken stof(fen).
Diè homeopathische middelen die werkza-
me concentraties van een biologisch actie-
ve, mogelijk therapeutisch werkzame, stof
bevatten zouden geaccepteerd en geregi-
streerd dienen te worden volgens de voor-
waarden die voor geneesmiddelen in het
Skepter, maart 1989 17

algemeen gelden. Daarvoor is vereist dat

de samenstelling van het preparaat vast Bijwerkingen % Antidepressivum Tranquilizer
staat de therapeutische werking on-
dubbelzinnig vastgesteld is en dat niet ac- geneesm. placebo geneesn. placebo
ceptabele schadelijke werkingen afwezig opwinding 2 0 8 4
zijn. Tot nu toe is daarvan geen sprake.
Het feit dat de samenstelling van sommi- versuft 8 2 32 16
ge alternatieve middelen, inclusief phyto-
farmaca (geneesmiddelen op basis van duizeligheid 10 12 4 4
planten), vastgesteld en daarmee contro-
leerbaar is, zegt niets omtrent de werk- hoofdpijn 0 2 Ü 12
zaamheid. Die is niet vastgesteld. De ge- droge mond 81 38 0 0
neesmiddelencommisie van de Nationale
Raad voor de Volksgezondheid stelde tak- obstipatie , 38 28 0 4
tisch dat van zeer veel homeopathische
produkten de samenstelling, de werk- aantal patiënten 50 25
zaamheid en de therapeutische bruik-
baarheid, volgens gangbare wetenschap- Tabel 3
pelijke methoden niet konden worden Relaties tussen bijwerkingen van geneesmiddel en placebo. (Comie W.
vastgesteld. Registratie van en effectieve Lancet 1963)
kwaliteitscontrole op deze produkten zijn, —1
volgens de daarvoor geldende criteria,
daardoor in feite niet mogelijk. . % van bijwerkingen bij
eenfarmacon (indomcthacine)
Frequentie ( %) Invloed van wijze van benaderen op de frequentie
Placebo bijwerkingen Placebo Fa rmacon van bijwerkingen. ( 70 patiënten )

Het is nuttig nader in te gaan op placebo's hoofdpijn 31.1- • • 56.1 Aard van de vragen bijwerkingen?
en placebo-effecten. Bedoeld worden mid- duizeligheid
ijlheid
24.4
16.0
50.0
39.2 A : zijn er algemene klachten , bijwerkingen ?
delen en behandelwijzen waarvan de ef- verwarring 9.8 26.0
fecten een uitvloeisel zijn van de psycho- slaperigheid
zwak t ege voel
20.5
5.9
28.5
12.5
B : zijn er systeem klachten (hart , maag, etc.
sociale benadering van de patiënt en niet moeheid 30.0 32.0
C : voor leggen van een lijst met mogelijke v-
berusten op een materiële, farmacodyna- angst of zenuw-
achtigheid 25.0 -- - - 33.4
mische werking. De belangrijkste weten- anorexie 15.2 23.4 Gemiddeld aantal bijwerkingen per patiënt .
5.8 12.7
schappelijke gegevens daaromtrent zijn stomatitis
nausea 20.4- - 30.0 Ondervrager arts verpleegster
verkregen door toepassing van placebo's braken 9.4 " 7.6

bij het toetsen van geneesmiddelen op diarree

abdominale pijnen
18.9
8.0
15.1
17.3
Aard vragen
hun therapeutische en mogelijk toxische dyspepsie 16.3 22.4
A 1.3 0.51
12.2
werking. Voor zover de waargenomen ef- oedeem
oorsuizen
20.0
21.6 31.7
fecten zich zowel bij het geneesmiddel als biurred vision 18.3 20.4 B 0.49 0.06
skin rash 4.0 15.6
bij de placebo voordoen, zou in beide ge- pruritus 10.4 15.6 C 5.04 1.54
vallen sprake zijn van placebo-effecten
die niet samenhangen met de werking Tabel 4.
van het middel. De aard van de placebo- Overeenkomsten in bijwerkingen, en de invloed van de wijze van be -
effecten zal in de regel samenhangen met naderen.
de specifieke klachten van de patiënt, het gestelde verwachtingspatroon. Onver-
verdwijnen of verminderen daarvan. Het wacht is de waarneming dat de door het
placebo werkt niet maar helpt vaak wel. placebo teweeggebrachte bijwerkingen
vrij nauwkeurig de specifieke bijwerkin-
De placebo-effecten zijn niet specifiek voor gen kunnen weerspiegelen van het ge-
de als placebo gebruikte stof zoals de wer- neesmiddel zelf. De placebo geeft dan,
king en ook de bijwerkingen van het ge- zelfs indien de behandelend arts noch de
neesmiddel wél specifiek zijn voor dat patiënt weet wat van geval tot geval ver-
middel. Boeiend zijn de zowel door het strekt is, vooral die bijwerkingen1 die ka-
placebo als het geneesmiddel teweegge- rakteristiek zijn voor het gebruikte genees-
brachte bijwerkingen, zoals misselijkheid, middel.
braken, hoofdpijn en duizeligheid (tab. 3
en 4). Deze kunnen ook helpen in onge- Inductie van klachten
wenste zin. Van een groep van 36 patiën-
ten die gedurende lange tijd met de tran- De beschreven verschijnselen zijn goed
quilizer diazepam behandeld waren, verklaarbaar indien het onderzoek een
werd de therapie bij 18 patiënten ge- 'cross-over'-karakter heeft. De patiënt krijgt
staakt, waarna bij 16 hunner onttrek- dan afwisselend het geneesmiddel en het
kings-verschijnselen optraden. Na 'staken' placebo. Er kan zo conditionering optre-
bij de overige 18 - terwijl ze niet wisten dat den. Bij onderzoek zonder 'cross-over'-opzet
de therapie normaal werd voortgezet - tra- doet zich het verschijnsel echter ook voor.
den er bij 8 deelnemers (46%) onttrek- De behandelende arts kan hier een rol
kings-verschijnselen op. Veel patiënten spelen. Hij kent uiteraard de potentiële bij-
voldoen met betrekking tot therapeutische werkingen van het gebruikte middel en
werkingen en bijwerkingen blijkbaar wel- zal zonder onderscheid te maken tussen
willend en soms met .overgave aan het geneesmiddel- en placebogebruiker na-
18
vraag doen naar bijwerkingen, in het bij-
zonder ook naar de te verwachten bijwer-
kingen. Deze vragen van de arts kunnen
door de patiënt ervaren worden als nade-
re bevestiging van diens ziek zijn. De-
pressief of negatief ingestelde patiënten
zullen de door de arts 'aangereikte' klach-
ten maar al te gemakkelijk herkennen en
assimileren als echte klachten. Bij daartoe
gedisponeerde patiënten kan wellicht ook
het diagnostisch uitdiepen van het klach-
tenpatroon (dus de extra aandacht van
de arts) tot assimilatie van klachten voe-
ren. Attent maken van de patiënt op mo-
gelijke bijwerkingen van het door hem ge-
bruikte geneesmiddel via de bij aflevering
vaak ter informatie meegegeven 'bijsluiter'
blijft niet zonder resultaat wat betreft het
ervaren en uiten van de betrokken klach-
ten door de patiënt. (fig.3)
Het bezoek aan de arts en de alternatieve
genezer kan het klachtenrepertoire ver-
rijken en versterkt het ziektebewustzijn.
Ook het 'wachtkamereffect' (uitwisselen
van ervaringen, goede en slechte, tussen
patiënten) kan zich hier doen gelden. Een
en ander vormt het risico van het nadruk-
kelijk als praatpaal of schuurpaal funge-
ren van hulpverleners. Het weer tot ver-
dwijnen brengen van op psychosociale
basis gegenereerde klachten kan een we-
zenlijk onderdeel vormen van het bij een
cliënt/patiënt bereikte succes. Samenvat-
tend kunnen wij stellen dat een niet onbe-
langrijk deel van de klachten geuit door
cliënten en patiënten een uitvloeisel is
van de 'ziekte bevestigende' benadering.
Er is sprake van een spectrum reikend
van door de behandelaar geïndiceerde
klachten tot placebo-geïnduceerd gene-
zen daarvan. Een in het kader van de al-
ternatieve benadering dominerend maar
ook in de natuurwetenschappelijk gefun-
deerde geneeskunde niet te verwaarlozen
fenomeen.
Figuur 3
Assimilatie door
patiënt van klachten
(bijwerkingen) aan-
gereikt via de bijslui-
ter'. (Gelmers,
Medisch Contact,
1983)
Jaargang 2, nr. 1
Het regelrecht paranormaal
genezen
Bijzonder interessant in deze samenhang is
een recent onderzoek van het Instituut
voor Parapsychologie en het Academisch
Ziekenhuis van de Universiteit van
Utrecht. Het betreft het langs paranormale
weg verlagen van de bloeddruk bij pati-
ënten met hypertensie. Men hoopte de
grondslag voor het paranormale gebeu-
ren, de zogeheten 'psi-factor', op het spoor
te komen. Met een wellicht vooruitziende
blik merkte één van de onderzoekers, Dr.
J.T.M. Attevelt, op dat als men er niet in
zou slagen de psi-factor aan te tonen dit
nog niet wil zeggen dat die er niet is (zie
Toegepaste Wetenschap, 1986). Precies
hetzelfde geldt met betrekking tot de dui-
vel. De conclusies gepubliceerd in de
British Medical Journal tonen het ontbre-
ken van enigerlei paranormale werking.
Pseudo - in feite niet aanwezige en niet
bestaande - genezers waren even effectief
als hun erkende, door de wol geverfde
companen, de echte magnetiseurs. De al-
ternatieve behandeling, met en zonder
behandelaar, was bij een groot percenta-
ge van de patiënten effectief en toe te
schrijven aan de psychosociale benade-
ring, een placebo-effect. Een soortgelijk
onderzoek betreffende de behandeling
van astmatische patiënten door paranor-
male genezers leverde eenzelfde resultaat
op. Zie Attevelts proefschrift 'Research into
Paranormal Healing'. Een boeiend aspect
van het paranormale behandelen is het in
principe tweeledige karakter ervan.
Indien langs paranormale weg de ge-
zondheid van de patiënt verbeterd kan
worden dan is er geen reden waarom niet
eveneens langs paranormale weg de ge-
zondheid geschaad zou kunnen worden.
We hebben dan te maken met het langs
paranormale weg ziek maken, het 'behek-
sen'. Het 'vaststellen' van dit misbruik van
vermogens leidde tot de gruwelijke dood
van duizenden weerloze oude vrouwen op
de brandstapel.
De veelvormigheid van het
alternatieve genezen
Alternatieve behandeling helpt bij een
hoog percentage van de zich daarvoor
aanmeldende patiënten. Dit geldt vooral
in geval van het ziek zijn als ontbreken
van 'complete mental and social well-
being'. Veelal is dit een uitvloeisel van on-
vermogen tot adequate stressbeheersing,
een onvoldoende vermogen tot efficiënt
reageren op veranderende omstandighe-
den. Interessant is dat het bij driekwart
van de patiënten gaat om vrouwen.
Politiek gezien domineert klein-links (KU
nieuws, 16 sept. '88). Patiënten met aan-
doeningen waaraan duidelijk vaststelbare
organische afwijkingen ten grondslag lig-
gen zullen als regel in het reguliere medi-
sche circuit hulp vinden. Opmerkelijk is de
Skepter, maart 1989
in feite niet te overziene variëteit aan al-
ternatieve geneeswijzen op de markt. In
Nijmegen en omgeving omvat het aan-
bod 75 verschillende alternatieve genees-
wijzen, zich uitstrekkend van de homeo-
pathie tot exotische vormen zoals Reiki, Dr.
Hashka-therapie en Jin Shin Jyutsi. Een
aanbevolen bron van informatie betref-
fende alternatieve geneeswijzen is het
boek 'Geneeswijzen in Nederland en
Vlaanderen' van de arts Paul van Dijk dat
tevens een lijst met ongeveer 120 organi-
saties en ruim 100 opleidingen geeft in dit
zich snel uitbreidende veld. Enkele voor-
beelden zijn de Academie voor Eurythmie,
de Nederlandse Chiatsu school, het Col-
legium Iatrosophicum, The International
College of Oriental Medicine, Het intuïtief
massagecollectief, etc. Voor geen van die
geneeswijzen is op een wetenschappelijk
acceptabele wijze aangetoond dat er
sprake is van geneeskrachtige werking.
Helpen doet het vaak wel, evenals de
Sneeker Smikkels bij Jantje.
Het alternatieve genezen in
het systeem-Dekker
Door enkele particuliere ziektekostenverze-
keraars wordt een beperkt aantal alterna-
tieve geneeswijzen vergoed. Uiteraard zijn
de kosten daarvan verwerkt in de premie
met als onplezierig gevolg dat patiënten
die afwijzend staan tegenover de aktivitei-
ten van de betrokken genezers ook voor
de kosten opdraaien. Het onderbrengen
van alternatieve geneeswijzen in een af-
zonderlijke aanvullende verzekering ligt
meer in de rede. Dit is de praktijk voor zie-
kenfondsverzekerden. Naast de verplichte
hoofdverzekering bestaan er van fonds tot
fonds wisselende aanvullende verzeke-
ringsmogelijkheden voor alternatieve be-
handelingen. Wat het systeem-Dekker be-
treft is de situatie nog niet duidelijk. Zullen
de miljoenen Nederlanders die niet gelo-
ven in het alternatieve gebeuren toch te-
gen heug en meug daarvoor verzekerd
worden? Bij het erkennen en binnen het
verzekeringspakket brengen van alterna-
tieve geneeswijzen is er geen enkele re-
den om allerlei andere zaken die helpen
doordat ze geacht worden te helpen, bin-
nen dit regime te brengen. Het is praktisch
onmogelijk bij de verschillende therapie-
vormen kaf en koren te scheiden, zo er al
een wezenlijk onderscheid bestaat. De ge-
bruikers en bedrijvers van de betrokken
vormen van gezondheidszorg weten 'uit
ervaring' dat die helpen. Mogelijk zege-
viert het gezonde verstand in die zin dat
alternatieve wensen in persoonlijke aan-
vullende verzekeringen ondergebracht
zullen worden. Terwijl de Commissie Al-
ternatieve Geneeswijzen van de Nationale
Raad voor de Volksgezondheid het hoofd
buigt over de mogelijke verzekerbaarheid
van alternatieve geneeswijzen maken de
betrokken genezers zich op om tot formele
opleidingen en diplomering te komen.
19
Registratie en dan (naar gehoopt wordt)
officiële erkenning door de overheid zullen
moeten leiden tot opname in het basis-
pakket van het systeem-Dekker.
Officieel erkende alternatieve
therapeuten
Een voorbeeld: kandidaat paranormale
genezers kunnen ter verkrijging van erken-
ning terecht bij de NFPN, de landelijke
koepelorganisatie van paranormaal ge-
nezers. Men dient zich daartoe bij het
NFPN-bestuur aan te melden door het op-
sturen van een ingevuld aanvraagformu-
lier met pasfoto. Aan de hand van het be-
tasten van de foto gaan drie paragnosten
onafhankelijk van elkaar na of bij de kan-
didaat van begaafdheid sprake is. Wie
deze eerste toetsing met succes heeft door-
staan wordt gehoord door een beoorde-
lings-adviescommissie. Bij positieve bevin-
ding volgt een oproep door de centrale se-
lectiecommissie die de kandidaat beoor-
deelt op paragnostische kwaliteit en
morele instelling. Daarna volgt een 'twee-
j arige toetsing aan de hand van patiën-
ten-verklaringen'. Een en ander is te be-
kronen met een diploma. Voor reeds ge-
vestigde paranormale genezers zal naar
verwacht mag worden een soepele over-
gangsregeling gelden.
Een, probleem blijft uiteraard het trekken
van scheidingslijnen in het bonte, honder-
den verschillende typen van geneeswij-
zen omvattende veld. Op rationele gron-
den is dat niet mogelijk. Hier zou een poli-
tieke, in wezen willekeurige beslissing
moeten vallen. De daaruit voortvloeiende
officiële erkenning en het op één lijn stel-
len van de alternatieve genezer met de
wetenschappelijk gevormde artsen zal
een grote zuigkracht uitoefenen voor het
beroep van genezer. De mogelijkheid om
rechtmatig in het alternatieve gezond-
heidscircuit actief te worden achter een
deur gesierd met bijvoorbeeld 'Erkend spe-
cialist in Oosterse geneeswijzen' of 'erkend
paranormaal genezer' is uitermate verlok-
kend. Voor opleidingsmogelijkheden zij
verwezen naar de betrokken lijst in het
boek van van Dijk. Erkenning en opname
in het basispakket zal ongetwijfeld een for-
se groei teweegbrengen, zowel in het aan-
tal bedrijvers als vormen van alternatieve
geneeswijzen. Ook voor de industrie een fi-
nancieel aantrekkelijk gebied (fig. 4).
Het kostenaspect
Een levensgroot probleem bij een en an-
der vormt de kostendekking. Uit onder-
zoek van de Nationale Raad voor de
Volksgezondheid blijkt dat er op 1 januari
1 986 4120 praktizerende alternatieve ge-
nezers met in totaal ruim 1 miljoen patiën-
ten waren, die aan alternatieve consult-
kosten ruim een half miljard uitgaven. Het
betreft een snel groeiende bedrijfstak met
20
Figuur 4
een de afgelopen tien jaar ruimschoots
verdubbeld aantal beoefenaren. In het
systeem-Dekker wordt voor dekking van
de kosten verbonden aan de apotheker,
de fysiotherapeut en de tandarts een per-
soonlijke aanvullende verzekering geëist.
Die vallen dus niet binnen het basispak-
ket. Het ligt voor de hand een soortgelijke
regeling te treffen voor de kosten van al-
ternatieve genezers. Interessant in dit ver-
band is overigens dat inmiddels 18% van
de fysiotherapeuten zich bezig houdt met
alternatieve geneeswijzen. Bij het binnen
het basispakket brengen daarvan ligt het
voor de fysiotherapeuten voor de hand te
zorgen voor een eigen 'alternatief genoot-
schap' met als toelatingseis een voltooide
opleiding tot fysiotherapeut en het volgen
van een in eigen beheer door het genoot-
schap verzorgde cursus. Het behandelaar-
patiënt rollenspel is de fysiotherapeut
reeds eigen, zodat het paranormaal acte-
ren de basis voor de paranormale behan-
deling, weinig problemen zal opleveren.
De fysiotherapeut kan daarbij bogen op
zijn specifieke medische vorming die de
alternatieve therapeuten ontberen. De pa-
tiënt kan zich zo binnen het systeem-
Dekker op eigen initiatief dan wel na ver-
wijzing ten allen tijde tot de betrokken fy-
siotherapeuten wenden; met kostendek-
king binnen het basispakket. Ingeval, en
dat zou verstandig zijn, gekozen wordt
voor het principe van de persoonlijke aan-
vullende verzekering voor alternatieve
behandelingen (dus buiten het basis-
pakket), dan vervalt deze mogelijkheid ui-
teraard. Tevens wordt dan aan vele mil-
joenen Nederlanders de ergernis be-
spaard van een verplichte bijdrage in de
extra premiekosten verbonden aan een in
hun ogen weinig steekhoudend aspect
van de gezondheidszorg. Ook de in dat
geval niet als onverwacht te kwalificeren
tegenvaller in de begroting voor Volks-
gezondheid in de orde van een half tot
een miljard kan zo voorkomen worden.
Natuurwetenschap, welvaart
en welzijn
Voor de volksgezondheid mogen we
slechts hopen dat de medische professie
zich slechts primair zal baseren op de na-
Jaargang'2, nr. 1
tuurwetenschappelijk gefundeerde medi-
sche wetenschap. Zij, in het bijzonder de
huisarts, dient daarbij een open oog te
hebben voor het feit dat een groot deel, 60
à 70°/., van de zich met klachten bij hem
aandienende cliënten vooral behoefte
hebben aan een psychosociale behande-
ling waarbij de aandacht primair gericht
dient te zijn op herstel van stressbestendig-
heid. Het lichtvaardig verwijzen naar de
alternatieve crèche zal leiden tot consoli-
deren van de status van habituele klager.
Dit sluit het onder omstandigheden ge-
bruik maken van alternatieve mogelijkhe-
den niet uit. Voor de medische professie,
arts en apotheker, is wezenlijk onderscheid
te maken tussen: (1) voor waar aannemen
van de werking van bepaalde middelen
en behandelwijzen en (2) op basis van on-
derzoek vaststellen van de mate van wer-
king van het preparaat of de als therapie
te beschouwen handelwijze, Met de op
gang gekomen officiële erkenning van
het alternatieve 'genezen' dient in de
opleiding van artsen en apothekers naast
de natuurwetenschappelijke geneeskunde
ook aandacht besteed te worden aan een
kritische stellingname ten aanzien van de
creditivistische, alternatieve geneeskunst.
Tot de alternatieve genezers en hun vol-
gelingen kan gezegd worden: Weinig is
de mens zo eigen als het geloven. In dit
opzicht mens te zijn onder mensen mag
geen, rede tot géne zijn. Met de bijzonder
krappe financiële ruimte voor gezond-
heidszorg dient uitermate kritisch omge-
sprongen te worden. Het stellen van priori-
teiten vereist meer dan ooit gedegen zake-
lijkheid. Mocht men in Den Haag toch be-
sluiten tot het binnen het basispakket
brengen van de alternatieve geneeswij-
zen dan is de tijd rijp voor het benoemen
van enkele staats-astrologen als adviseurs
voor ministers en kamerleden om zo het
fundament van het overheidsbeleid te
verbreden. De tijd is wellicht niet ver meer
dat bij aankomst per vliegtuig de stewar-
dess zal melden: 'Dames en Heren, binnen
enkele ogenblikken landen wij op de
luchthaven Schiphol. De verlichting van
de bordjes 'Niet Roken' is aan, u wordt ver-
zocht uw sigaren en sigaretten te doven
en vergeet niet uw horloge 300 jaar terug
te zetten'.
Literatuur
F, van Akkeren, A. T. Veeninga, 'De be-
handeling van patiënten met chronisch
klaaggedrag in de huisartsenpraktijk'.
Huisarts en We tenschap,27,342. (1984).
'Alternatieve geneeswijzen: houdt kwak-
zalvers van uw lijf en 'Wie betaalt de al-
ternatieve genezer? Consumentengids,
10, 468 en 11, 526.(1987).
E.J. Ariëns, 'Geneesmiddelen en genees-
wijzen, een alternatieve benadering'. Ned
Tijdschr v Geneeskd, 131,571. (1987).
Skepter, maart 1989 21

J.T.M. Attevelt, 'Research into paranor-

mal healing'. proefschrift Universiteit
Utrecht, 1988.
1Benveniste e.a. 'Effect on mousé-perito-
neal macrophages of orally admitted
very high dilutions of silicd. Eur. J.
Pharmacol. 135, 313-319.(1987).

JBeutler, J.T.M. Attevelt e.a. 'Paranormal

healing and hypertension'. Brit. Med. J.,
296, 1491. (1988)
H. Boerenkamp, 'Helderziendheid beke-
ken' De Toorts, Haarlem, 1988.
R. Garssen, 'Psychofysiologie van de
ademhaling en het hyperventilatie-syn-
droom'. Proefschrift?? 1986.
HHage, 'Zou ik per sé in een dokter moe-
ten geloven en niet in een paranormaal
genezer? Toegepaste Wetenschap,2, 37.
(1986).
J. Maddox e.a. 'High dilution experiments
an illusion'. Nature, 334,287 (1988).

D. T. Reilly e.a., 'Is homeopathy a placebo Het omslag van Boerenkamps lezenswaardige
respons? Controlled trial of homeopathic boek: 'Helderziendheid bekeken', De borts 1988.
potency, with pollen in hayfever as a mo-
del'. Lancet, 18, 881. (1986).
E.1 Veringa ea, 'Homeopathische che-
mie: science of fictie? Pharmaceutisch
weekblad, 123, 626. (1988).

J.L. Zant, 'Psychogene rugpijn. dat is an-

dere taal!. proefschrift Universiteit van Prof. dr. E.J. Ariëns is Emeritus hoogleraar farma-
Amsterdam, 1987. cologie te Nijmegen.

Maar ondertussen...
..werd de wereld van de HIFI-freaks opgeschrikt door de Engelsman Peter W. Belt. Hij heeft ontdekt dat aller-
lei voorwerpen in de woonkamer eerst behandeld' moeten worden omdat ze anders het geluid van uw in-
stallatie nadelig beïnvloeden. Boeken kan men behandelen door er een vel papier in te steken, bij tafels
dient onder één poot een vel papier gelegd te worden, het dragen van een klemmetje op een jasrever doet
ook al wonderen Het draait volgens hem allemaal om de `neutralisering van ladingsomslagen' en die 'om
slagen' kan hij sinds kort ook met zijn handen voelen Belt zegt 'It can be quite frightening to become aware
of all these phenomena'. De HIFI-industrie vindt hem vooral 'irritating' en de firma Q uad heeft 10.000 pond
uitgeloofd voor degene die met een objectief bewijs voor Belts beweringen komt (Hifi feo Test, dec '88).

..Is in Italië een hypnose-schandaal losgebarsten De omroepwereld is in rep en roer nadat de magiër
Casella zich (ter opluistering van een loterijtrekking) de keel liet doorboren met een forse speld. Hij had be-
loofd niet te zullen bloeden maar dat deed hij dus wèl en fors ook Ook liet hij alle aanwezigen de handen
samenvouwen en suggereerde dat ze niet meer uit elkaar konden. Bij twintig aanwezigen lukte dat en... bij
een enthousiast kijkertje uit Palermo ook Zijn vader bracht hem in paniek naar een ziekenhuis waar radelo-
ze doktoren drie uur lang in de weer waren Een telefoontje van Casella bracht tenslotte uitkomst: 'een,
twee, drie, je handen gaan los!'. Vol kskrant 24 dec '88).
22 Jaargang 2, nr 1

Nessie, waar ben je?

De geschiedenis van een monster
Mismaakten worden tegenwoordig alleen nog door
Freek de Jonge bespot, maar bultige monsters zoals
Nessie uit Loch Ness zijn wat dit betreft vogelvrij. Tegen
wil en dank groeide de Schotse meerbewoner uit tot een
dankbaar object voor cartoonisten, een wereldberoemd
cliché, dat de lachlust gemakkelijk weet op te wekken_
Zelfs de schrijver van dit artikel slaagt er niet in een iro-
nische ondertoon te onderhukken.
historisch dier in de richting van Loch Ness
had zien lopen. Deze brief lokte verschei-
dene nieuwe meldingen uit en het dag-
blad The Scotsman stuurde de journalist
Philip Stalker op onderzoek uit. Deze verza-
melde enkele ooggetuigenissen, waaron-
der die van Alex Campbell en diens buur-
man, en zijn artikelen alarmeerden de
Engelse pers.

Stalker liet via de BBC weten dat het onbe-

Toch mogen we Nessie niet onderschat-
ten. Haar aanhangers schreven meer dan
dertig boeken, die soms van redelijke
kwaliteit waren (bv. Costello 1974, Mac-
kal 1976 en Witchell 1975). Twee skeptici
(Binns 1983 en Campbell 1986) hadden
heel wat pagina's nodig om Nessie weer
in de modder weg te duwen. Henry H.
Bauer (1986) herstelde het onrecht door
Nessie te verkiezen als onderwerp voor
een wetenschapssociologische studie.
Naar zijn oordeel kan het beest ons nog
veel leren over randgebieden van de we-
tenschap, die vaak tot langdurige contro-
verses aanleiding geven.
De geboorte van een monster
kende dier wellicht een plesiosaurus was
die via de rivier de Ness in het meer was
gezwommen. Hij wees daarbij op de theo-
rie van Commander Rupert Gould, een
nationale bekendheid, die drie jaar eerder
een boek had geschreven waarin hij het
bestaan van zeeslangen beargumenteer-
de. Commander Gould was snel ter plaat-
se en verzamelde meer dan veertig oog-
getuigenissen, die volgens hem redelijk
met elkaar overeenstemden. Hij publiceer-
de zijn bevindingen op 9 december in de
Times en een half jaar later verscheen er
Rob Nanninga een nieuw boek van zijn hand, The Loch
Ness Monster and Others. Daarin verge-
leek hij Nessie met een soort reuzensala-
mander van 15 meter lengte!

Op 2 mei 1933 publiceerde de Inverness Ook medewerkers van de Daily Mail wa-
Courier een artikel dat melding maakte ren actief: zij vonden een pootafdruk van
van de ervaringen van een anoniem het monster en publiceerden een foto
echtpaar dat op ruim een kilometer af- waarop Nessie haar lange hals en platte
stand een gigantisch beest had waarge kop boven het water uitstak. De pootaf-
noemen in Loch Ness. De auteur was de De beroemde mon druk deed Nessie's reputatie geen goed,
plaatselijke journalist Alex Campbell, die stertoto van R.K. want deskundigen van het British
als 'waterschout' ook verantwoordelijk was Wilson uit 1934. Museum stelden vast dat de afdruk af-
voor de visstand in het meer. Campbell
sprak van een monster, en legde een ver-
band met oude sagen en legenden. Later
werd duidelijk dat alleen de vrouw, Mrs.
MacKay, het beest had gezien. Het spek-
takel deed haar in eerste instantie denken
aan twee vechtende eenden op een af-
stand van ongeveer 100 meter. Skeptici
wezen er bovendien op dat de heer en
mevrouw MacKay een hotel runden in de
buurt van Loch Ness. De publiciteit rond
het monster legde hun geen windeieren.

Een week later publiceerde de Inverness

Courier een commentaar van Captain
John Macdonald, die gedurende vijftig
jaar zo'n 20.000 keer door Loch Ness was
gevaren, maar nog nooit een monster
was tegengekomen. Daarna bleef het
twee maanden stil rond Nessie (de roep-
naam van het monster), maar op 4 au-
gustus kwam zij opnieuw prominent in het
nieuws toen de Courier een brief publi-
ceerde van een zekere Mr. Spicer uit
London, die tijdens zijn vakantie een pre-
Skepter, maart 1989
komstig was van de linkerachterpoot van
een nijlpaard, vermoedelijk een opgezet-
te. (Na deze afgang is Nessie nog maar
zelden op de vaste wal waargenomen.)
Het tamelijk vage kiekje, dat afkomstig
was van een Londense gynaecoloog,
scheen daarentegen authentiek te zijn, al
werd het op 1 april genomen en zou het
gefotografeerde water evengoed het
Paterswoldsemeer kunnen zijn. De foto
werd over de gehele wereld verspreid en
gaf Nessie een publiek gezicht.
Henry H. Bauer (1986) wierp nog een
nieuw licht op de verdachte omstandighe-
den waaronder Nessie voor het eerst op-
dook. Hij publiceerde een onthullende
brief van D.G. Gerahty, die als roman-
schrijver bekend stond onder de pseudo-
niemen Stephen Lister en Robert Standish.
Gerahty schreef Bauer dat hij in het begin
van de jaren dertig samen met twee part-
ners een klein reclamebureau runde. Op
een dag kwam een van zijn partners te-
rug van een vakantie in de buurt van
Loch Ness en vertelde dat enkele hotels in
deze omgeving bereid waren om 50 pond
te betalen voor een goeie publiciteitsstunt.
Een verhaal van een makelaar uit Brits
Columbia, die naar eigen zeggen een
monstermanie ontketende rond Lake
Okanagan, bracht de drie mannen op
een idee, en zo werd Nessie geboren in
hun Londense stamkroeg. Nadat ze de
eerste monsterwaarneming hadden laten
plaatsvinden, volgden er automatisch
nieuwe, en in korte tijd waren de hotels
rond Loch Ness goed gevuld met nieuws-
gierige toeristen. Bauer is geneigd om
deze informatie serieus te nemen, wat
hem evenwel niet belet om in Nessie te
geloven. Naar zijn mening is het niet on-
denkbaar dat een valse melding echte
meldingen kan uitlokken.
Op zoek naar Nessie
Sir Edward Mountain huurde in 1934 een
groep werklozen om met behulp van ca-
23
mera's Loch Ness onder toezicht te houden.
Voor twee pond per dag wilden Sir
Edwards mannen best wat moeite doen,
maar het mocht niet baten. De publieke
belangstelling voor het monster nam snel
af. Dat gold eveneens voor het aantal ge-
registreerde monstermeldingen. Uit de lijst
die Bauer (1986) publiceerde blijkt dat
Nessie in de eerste twee jaren van haar
bestaan even vaak werd waargenomen
als in de vijfentwintig jaren die daarop
volgden.
Pas aan het eind van de jaren vijftig
bracht Constance Whyte de monstermanie
weer op gang met haar boek More than
a Legend (1957), waarin diverse nieuwe
foto's en getuigenissen te vinden waren
(o.a. een verhaal van de Nederlandse
graaf Bentinck, die stoom uit de bek van
het monster had zien komen). Mrs. Whyte
De in januari jl. opge veronderstelde dat Nessie niet eenzaam in
viste reuzepaling in haas Loch ronddoolde, maar dan een klei-
handen van vishan- ne kolonie Nessies het meer bevolkte. De
delaar. huidige Nessie-aanhangers hebben deze
(foto: Wieringa) veronderstelling algemeen overgenomen.
Zij wijzen erop dat enkele fjorden op het
noordelijk halfrond na de laatste ijstijd me-
ren zijn geworden toen de landmassa
l angzaam steeg. In deze nieuw gevormde
meren bleef soms misschien een grote
diersoort achter, die zich geleidelijk aan
het zoeter wordende water aanpaste. Loch
Ness is volgens hen een van de meren
waarin zo'n grote, nog onbekende dier-
soort zich heeft gehandhaafd. Het Loch
bevat namelijk voldoende voedsel (met
name zalm) om een groep Nessies in le-
ven te houden.
Mrs. Whyte's romantische voorstelling van
Loch Ness deed velen naar het hoge noor-
den trekken. De monsterjagers verzamel-
den zich. Een van hen was de luchtvaart-
kundig ingenieur Tim Dinsdale, die in
april 1960 een week bij het Loch door-
The Loch Ness bracht. Kort voor zijn vertrek had hij het
Investigation Bureau geluk aan zijn zijde. Met zijn 16 mm came-
- observatiepost, ra maakte hij een zwart-wit opname van
1965. een donkere vlek die zich op anderhalve
24
kilometer afstand door het Loch verplaat-
ste. Waar de vlek naartoe ging kon
Dinsdale helaas niet vertellen, omdat hij
deze uit het oog had verloren nadat hij in
zijn wagen was gestapt om snel dichterbij
te rijden. Dinsdale's film werd door de BBC
vertoond en bracht velen tot bekering. De
fil m kreeg nog meer waarde toen enkele
foto-experts van de R.A.F. in 1966 conclu-
deerden dat Dinsdale vermoedelijk een le-
vend wezen had gefilmd dat met een
snelheid van circa 15 km p/u door Loch
Ness zwom. De aannemelijke hypothese
dat de vage plek een motorboot was lie-
ten zij vallen, omdat deze niet strookte
met de waarnemingen van Dinsdale, die
daarbij als extra hulpmiddel een verrekij-
ker had gebruikt. Zo was de gerapporteer-
de rood-bruine kleur a-typisch voor motor-
boten (doch ook voor Nessies).
Na zijn eerste succes bleef Dinsdale tot op
de huidige dag op zoek naar Nessie,
waarover hij vier boeken schreef. Het
schuwe beest vertoonde zich echter nooit
meer voor zijn camera. Ook de activiteiten
van het Loch Ness Investigation Bureau
(LND, een vrijwilligersorganisatie die van
1962 tot 1971 verscheidene maanden per
jaar observatieposten rond het meer be-
mande, leverden weinig op. Hoewel men
over uitstekende camera's beschikte wa-
ren de sporadische opnamen nog vager
dan die van Dinsdale, omdat Nessie zich
uitsluitend op zeer grote afstand liet zien.
Het hoofdkwartier van de LNI trok in 1971
nog 54.000 bezoekers, maar door gebrek
aan geld en tegenwerking van de plaat-
selijke autoriteiten moest het een jaar later
worden gesloten. Een van de LNI leden
startte in 1974 de tweemaandelijkse Ness-
letter, sindsdien de belangrijkste bron van
actuele informatie over het Loch Ness ge-
beuren.
Frank Searle, een ex-militair die van 1969
tot 1983 bij Loch Ness bivakkeerde, had
Jaargang '2, nr. 1
aanvankelijk meer succes. Zijn eerste foto
werd in 1972 enthousiast ontvangen en
de autoriteiten gaven hem toestemming
om een klein informatiecentrum op te rich-
ten aan de rand van Loch Ness. Toen
Searle echter aan de lopende band nieu-
we foto's produceerde die er dikwijls erg
ongeloofwaardig uitzagen (maar gretig af-
trek vonden bij toeristen), verloor hij de
sympathie van zijn collega's. Toch duurde
het nog geruime tijd voordat zijn malafide
praktijken algemeen bekend werden.
Volgens Henry Bauer brachten de ingewij-
den hun kritiek niet naar buiten, omdat ze
bang waren dat de geloofwaardigheid
van Nessie daardoor nog verder zou wor-
den aangetast (het dier had al veel te lij-
den gehad van practical jokers). Dubieuze
figuren zoals Frank Searle vormen een
groot probleem voor onderzoekers die zich
buiten het officieel erkende onderzoekster-
rein wagen. Daar gelden geen weten-
schappelijke spelregels, zodat iedere char-
Dr. Mackal met film latan of pseudo-wetenschapper er carrière
apparatuur, 1966. kan maken.
High Tech in diep water
De serieuze monsterjagers beseffen dat er
overtuigend bewijsmateriaal nodig is om
Nessie een wetenschappelijke status te ge-
ven. Ooggetuigenissen zijn onvoldoende,
want iedereen weet dat die erg onbe-
trouwbaar kunnen zijn. Een watervogel,
een otter, een grote vis, een staande golf,
of een drijvende boomstronk kunnen on-
der bepaalde omstandigheden voor een
Nessie worden aangezien (al zien de aan-
hangers van Nessie geen reden om aan te
nemen dat dit meestal het geval was). Er
moeten hardere bewijzen worden gevon-
den, maar het probleem is dat niemand
weet welke onderzoeksmethode de groot-
ste kans van slagen heeft.
In de loop van de jaren werd er van alles
D. Taylor met de geprobeerd om overtuigend bewijsmateri-
`Viperfish' (inclusief aal te verzamelen. Het meer werd vanuit
biopsie - harpoenen), de lucht, vanaf het water en vanaf de
1 969. kant met camera's geobserveerd; men
Skepter, maart 1989 25

trachtte Nessie te lokken met nachtelijke

zoeklichten en diverse heerlijke geuren en
hapjes; er werd een soort harpoen ontwor-
pen om weefselmonsters te nemen; er
werden onderzeeërs ingezet; er werd met
infraroodapparatuur en onderwatermicro-
foons gewerkt; er werd gezocht naar re-
sten van overleden Nessies; er werden
sterke geluidsgolven naar de diepte ge-
zonden om Nessie uit haar schuilplaats te
drijven - maar al deze pogingen leverden
bitter weinig op.
De observaties aan de oppervlakte bleken
vrij onvruchtbaar, omdat Nessies maar
sporadisch boven schijnen te komen.
Bovendien is Loch Ness erg groot (35 bij
ruim 1,5 kilometer), zodat er veel waarne-
mers nodig zijn om alles in de gaten te
houden. Het lijkt verstandiger om onder
water te kijken, maar jammer genoeg is
het water erg ondoorzichtig. Zelfs met de
sterkste lampen blijft het blikveld beperkt
tot een meter of tien. Ook is het Loch zeer
diep (100 tot 300 meter). De expedities
met kleine onderzeeërs hebben dan ook
geen beeldmateriaal opgeleverd. De
vaartuigen waren überhaupt te lang-
zaam om een Nessie te kunnen volgen.
Dolfijnen zouden daarvoor beter geschikt
zijn, maar de dolfijn die men voor dit doel
had opgeleid overleed helaas voordat hij
bij de jacht kon worden ingezet.

Het gebruik van sonarapparatuur leek

meer perspectief te bieden. De New
Scientist (19 december 1968) publiceerde
een rapport van professor D.G. Tucker
van de Universiteit van Birmingham, die
gedurende veertien dagen een sonar sig-
naal dwars door het Loch stuurde. Tijdens
een periode die dertien minuten duurde
registreerde hij een object met een lengte
van enkele meters dat zeer snel naar be-
neden dook, terwijl een groepje objecten
schuin omhoog kwam om vervolgens
eveneens naar de diepte af te dalen. Ook
Adrian Shine, de leider van het zoge-
naamde Loch Ness en Morar Project, regi-
streerde enkele interessante sonarcontac-
ten waarover hij in de New Scientist
berichtte (17 februari 1983). De deskundi-
gen waren het er echter niet over eens
hoe de sonarcontacten moesten worden
geïnterpreteerd. Bovendien waren niet
alle 'sonar-searches' succesvol. Zo leverde
een nieuw onderzoek van professor
Tucker niets op, en ook Shine boekte in ok-
tober 1987 weinig succes toen hij 20 sche-
pen met sonaruitrusting in formatie door
het Loch liet varen. Wel meende hij enke-
le zeer grote vissen te hebben ontdekt
(misschien bovenmaatse palingen).
De meest opmerkelijke plaatjes werden
gemaakt door de Academy of Applied
Science, die onderwatercamera's aan so-
narapparatuur had gekoppeld. Op twee
foto's uit 1972, die door NASA-computers
werden uitvergroot, bleek een soort vin of
De beroemde onder- zwempoot te staan, die wellicht aan een
waterfoto van Rines Nessie toebehoorde. En in twee foto's uit
uit 1972. 1975 kon met enige moeite de kop en de
lange nek van Nessie worden herkend. De
onderzoeksleider van de AAS, de
Amerikaanse advocaat dr. Robert Rines,
publiceerde zijn bevindingen in het tijd-
schrift Technologie Review (maart 1976).
Zijn onderzoeksverslag was echter niet erg
gedetailleerd, zodat het veel vragen en
twijfels opriep. Voor een technische discus-
sie tussen Rines en zijn kritici verwijs ik de
lezer naar de Skeptical Inquirer (jaargang
9, zomer 1985, p. 382-389). Ook dient nog
te worden vermeld dat Adrian Shine in
1987 een gezonken boom ontdekte, waar-
van het rottende uiteinde naar zijn me-
ning identiek was met de monsterkop die
Rines in 1975 had gefotografeerd.
Laatstgenoemde publiceerde in juni 1979
nog een tweede artikel in Technology
Review. Het droeg de veelzeggende titel
'Lock Ness: The Big One Got Away --
Again.'
26
Geloven in het onwaarschijn-
lijke
Skeptíci hebben er moeite mee om de
j acht op Nessie serieus te nemen. Een
goed voorbeeld daarvan is Ronald Binns
(1983) die in het laatste hoofdstuk van zijn
(overigens zeer lezenswaardige) boek een
karikaturaal beeld opbouwt van de speur-
ders van Loch Ness. Volgens Binns leven
de eenzame speurders in een fantasiewe-
reld, waarin Loch Ness een magisch meer
is, een spiegel voor hun onderbewuste,
dat in zijn ondoordringbare diepten een
mythisch monster verbergt, een ongrijp-
baar wezen uit lang vervlogen tijden.
Nessie's getrouwen zijn ongeneeslijke
romantici met een onverwoestbaar op-
timisme, strijders tegen het ongeloof en de
onverschilligheid van de gevestigde we-
tenschap, excentrieke hobbyisten op zoek
naar de sleutel van een groot mysterie.
Een ontmoeting met Nessie staat voor hen
gelijk aan een soort religieuze ervaring,
waarvan zij met behulp van High Tech de
wereld deelgenoot trachten te maken.
Met het nodige commerciële inzicht heb-
ben zij Loch Ness uitgeroepen tot een in-
ternationaal pelgrimsoord met als tempel
de Nessie-tentoonstelling in het Drumna-
drochit hotel, het voormalige domicilie
van John en Donaldina MacKay, de eer-
Jaargang'2, nr. 1
ste Getuigen van het Beest. Jaarlijkse ko-
men meer dan honderdduizend bezoekers
de iconen aanschouwen en in de tentoon-
stellingsgids worden zij opgeroepen om
Nessie's waarheid uit te dragen. Eens komt
de tijd, zo verzekert hun de gids, dat iede-
reen het monster zal erkennen als het
Achtste Wereldwonder.
De bovenstaande typering komt voort uit
het idee dat je op z'n minst een beetje
dwaas moet zijn om warm te kunnen lo-
pen voor een beest dat naar alle waar-
schijnlijkheid helemaal niet bestaat. Henry
Bauer (1986) is daarentegen van mening
dat een overtuiging die niet gebaseerd is
op betrouwbare wetenschappelijke ken-
Sonar-kaart met on- nis, niet noodzakelijk irrationeel hoeft te
deraan twee grote zijn. Hoewel er geen harde bewijzen zijn
objecten, 1972. voor het bestaan van Nessies, zijn er wel
allerlei soorten aanwijzingen. En iedereen
mag uiteindelijk zelf bepalen hoeveel
waarde en betekenis hij daaraan wil toe-
kennen. Al achten biologen het bestaan
van Nessies om verschillende redenen on-
waarschijnlijk, daarmee is nog niet aan-
getoond dat er in Loch Ness geen grote
onbekende diersoort kan leven.
We mogen vaststellen dat de Nessieologie
niet tot de wetenschap behoort: de feiten
zijn verdacht, de onderzoeksmethoden zijn
dubieus, en de theorieën schieten te kort.
Het bestaan van Nessie is niet overtuigend
aangetoond. Er is echter geen reden
waarom men niet naar haar zou mogen
blijven zoeken. De meeste wetenschap-
pers zullen dat weliswaar niet erg zinvol
vinden, maar wie er anders over denkt
heeft niet per definitie zijn gezonde ver-
stand verloren.
Literatuur
Bauer, Henry H. (1986) The Enigma of
Loch Ness. Urbana and Chicago:
Gezicht op kasteel University of Illinois Pmss.
met monster,
MacNab 1955. Binns, Ronald (1983) The Loch Ness
Mystery Solved. Buffalo., Prometheus
Books, 1984.
Campbell, Steuart (1986) The Evidence
about the Loch Ness monster. Welling-
borough: Aquarian Press.
Costello, Peter (1974) In Search of Lake
Monsters. London: Garnstone.
Dinsdale, Tim (1961) Loch Ness Monster.
London: Routledge and Kegan Paul,
1982.
Mackal, Roy P. (1976) The Monsters of
Loch Ness. London: Macdonald and
Jane's.
Witchell, Nicholas (1975) The Loch Ness
Story. Harmondsworth: Penguin.
Skepter, maart 1989
Pseudowetenschappen zijn gevaarlijk
Voorbeelden uit de exacte wetenschappen
Dit artikel gaat over de kenmerken van pseudo-weten-
schappen en de bedreigingen die ze voor de echte we-
tenschap zijn of zijn geweest. Het valt mij geregeld op
dat het velen niet duidelijk is welke de eigenlijke bezwa-
ren zijn die tegen pseudo-wetenschappen moeten wor-
den ingebracht en de bedreigende kanten ervan komen
niet altijd aan het licht. Het kan dus alleen maar nuttig
zijn nog eens met een en ander te worden geconfron-
teerd.
Eerst echter iets over de echte weten-
schap. De vraag 'wat wetenschap precies
is' staat de laatste jaren nogal in de be-
langstelling. Men hoeft alleen maar te
denken aan de boeken van wetenschaps-
filosofen als Karl Popper, Thomas S. Kuhn,
Paul Feyerabend en Herman Konings-
veld. Het is echter zeer waarschijnlijk dat
de meeste wetenschappers in hun norma-
le werk niet of nauwelijks met deze vraag
worden geconfronteerd en er zich dan ook
zelden of nooit mee bezig (hoeven te) hou-
den.
Toch is deze vraag belangrijk voor het
aankweken van begrip voor het onder-
scheid tussen 'echte' wetenschap en een
bepaalde vorm van iets anders dat zich
als wetenschap vermomt maar dat de
wetenschap in werkelijkheid eerder be-
dreigt: pseudo-wetenschap. Zonder in een
zinloos debat over woorden verzeild te
willen raken, wil ik een poging doen deze drs G.C.
van elkaar te onderscheiden. Molewijk
(foto: Connie Moest)
Wetenschap
Onder wetenschap versta ik in min of
meer Popperiaanse zin serieus onderzoek
naar hoe de dingen in elkaar steken. Het
onderzoek moet openbare en te toetsen
(te weerleggen of te 'falsifiëren' kennis
opleveren, en de onderzoeker moet de be-
reidheid hebben zijn conclusies bij te stel-
len of te verwerpen zodra daar een goede
reden voor is ontstaan.
Ieder beroep op autoriteit, of dat nu de be-
denker van de theorie is, een heilig boek
of een reeks geleerden die iets gedurende
millennia beweerd hebben, is verkeerd.
Vraagstelling en onderzoeksmateriaal
hebben het laatste woord. Zo is het voor
de juistheid van de evolutietheorie van
geen belang wat Darwin daar later zelf
van vond.
Het is verder voor de juistheid van een
theorie volkomen onbelangrijk of die in
overeenstemming is met bepaalde filosofi-
sche of godsdienstige overtuigingen. Het is
evenzeer onbelangrijk of de theorie emo-
tionele voldoening geeft.
27
Een ander kenmerk van wetenschap is
dat het enige irrationele ervan gelegen
mag zijn in het verkrijgen van nieuwe
ideeën. Dromen, ingevingen maar ook
vergissingen zorgden voor heel wat (ge-
dachten)vondsten. Daarna behoort echter
altijd een rationele uitwerking van de ge-
vonden ideeën te volgen alsmede het tes-
ten ervan. Het gaat er uiteindelijk alleen
om of een idee stand kan houden maar
het is onbelangrijk hoe het tot stand
kwam.
Wetenschap beperkt zich tenslotte niet lou-
ter tot te herhalen en te voorspellen ver-
schijnselen. Het is nu eenmaal zo dat niet
alles zich herhaalt of laat voorspellen. In
mijn eigen vakgebied, geschiedenis, is dat
wel zeer duidelijk: Alexander de Grote
leefde maar eenmaal (een eventuele reïn-
carnatie van hem is tenminste tot op he-
den nooit met zekerheid herkend), doch
vakgebieden als geologie, biologie en
astronomie bestuderen ook een aantal za-
ken die eenmalig zijn. Het oercontinent
Pangaea scheurde maar eenmaal uiteen,
de Stegosaurus ontstond maar eenmaal
en in het huidige heelal was de 'oerknal'
beslist eenmalig.
In mijn eigen vak wordt wel eens de
vraag opgeworpen 'of geschiedenis wel
een wetenschap is.' In zekere zin getuigt
die vraag van een zeker onbegrip, iets dat
ook geldt voor iedere poging een ant-
woord te formuleren. Een antwoord zou uit
een wedervraag kunnen bestaan: 'is
plantkunde wel een wetenschap?'
Ik wil hiermee duidelijk maken dat alle
onderzoeksgebieden, zoals het menselijke
28
verleden, de planten, het heelal en de ge-
tallen, op een wetenschappelijke èn een
onwetenschappelijke manier kunnen wor-
den benaderd. De vooral in kringen van
sceptici gehoorde vraag of parapsycholo-
gie een wetenschap is, is dus evenzeer zin-
loos.
Natuurlijk is geen enkel schema sluitend
en geen enkel vak wordt dan ook volgens
een ideaal model bedreven. Bijna iedere
onderzoeker heeft of had irrationele drijf-
veren. De astronoom J.H. Oort vertelde on-
langs nog voor de televisie dat hij een
soort intellectuele 'voorkeur' heeft voor een
heelal dat niet almaar blijft uitdijen en dat
ook niet later al krimpend op de 'eindkrak'
zal afstevenen, maar dat naar een stabie-
le tussenvorm streeft. Het gaat er echter
om een overheersende typering vast te
stellen, en het is overduidelijk dat Oort
juist het tegendeel van een pseudo-geleer-
de is. Ook de vooruitgang in de weten-
schap vertoont trekken die in geen enkel
schema passen. Het falsificatie-criterium
mag een nuttig denkschema opleveren,
in werkelijkheid gaat alles soms toch an-
ders. Zo was het geocentrische wereld-
beeld van Ptolemaeus niet door toetsing
aan de feiten weerlegd toen het vervan-
gen werd door het heliocentrische van Co-
pernicus. De falsificatie kwam pas na de
vervanging. Daarentegen werd de gra-
vitatietheorie van Newton al meteen in de
18de eeuw op grond van afwijkingen in
de beweging van de maan weerlegd ter-
wijl de theorie toch werd gehandhaafd.
Ook had reeds op grond van die gravita-
tietheorie in de 18de eeuw kunnen wor-
den voorspeld dat het heelal waarschijn-
lijk expandeert. De grote invloed van
ideeën uit de Grieks-Romeinse Oudheid
over een statisch heelal werkten echter
nog door tot in de jaren 1920! Zelfs Einstein
bedacht in zijn relativiteitstheorie nog een
natuurconstante om het heelal stabiel te
laten zijn.
Op dit moment spreken veel biologieboe-
ken die het tijdperk der dinosauriërs be-
handelen nog steeds over pterosauriërs als
'vliegende reptielen' terwijl in de vorige
eeuw al bekend was dat deze pterosauri-
ërs waarschijnlijk behaard waren en dus
nooit reptielen konden zijn geweest. De
werkelijke gang van zaken in deze is
vaak 'onlogisch' maar op de lange duur
blijkt ieder niet goed gefundeerd idee
meestal toch te sneuvelen en zo struikelt
de wetenschap steeds vooruit.
Peudo-wetenschap
Bij pseudo-wetenschappen is dit allemaal
anders. Het is waarschijnlijk het meest
doelmatig wanneer ik een aantal ervan
kort behandel en aangeef waarin nu het
eigenlijke bezwaar steekt. De lijst van
pseudo-wetenschappen en verwante
waanstelsels is namelijk zeer lang en er
bestaan al overzichten van zodat ik die
Jaargang 2, nr 1
hier niet opnieuw zal geven.(1) Ik beperk
mij vooral tot enkele stelsels die invloedrijk
zijn of waren.
Het gaat hier dus niet zozeer om een Klaas
Dijkstra die beweerde dat de aarde plat
was en dat foto's genomen uit kunstma-
nen vervalsingen zijn.(2) Het gaat ook niet
om groepjes ufologen die op heldere
nachten met hun prismakijkers door de
weilanden baggeren in de hoop een bui-
tenaards ruimteschip waar te nemen. Hier
is vaak weinig meer aan de hand dan
een groepje eierzoekers dat het eerste kie-
vitsei tracht te vinden. Niemand heeft er
echt last van, uitgezonderd misschien de
kieviten.
Dit wordt echter anders zodra een Klaas
Dijkstra via pressiegroepen en eventueel
de rechter de platte-aardetheorie op de
scholen onderwezen wil hebben, of als
een groep ufologen zich als een 'Aca-
demie voor Ufologie' zou verenigen en een
status wenst af te dwingen die vergelijk-
baar is met een normale universiteit.
De meesten zullen ermee bekend zijn dat
vakken als geschiedenis en de sociale we-
tenschappen geregeld op onwetenschap-
pelijke wijzen worden bedreven en soms
volledig worden verminkt. Zo is in de
Sovjet-Unie de grote rol die Trotsky in de
Oktoberrevolutie van 1917 speelde nog
steeds bijna geheel geschrapt. Boeken en
encyclopedieën vermelden zijn naam
meestal niet meer, en hij is ook van de
meeste foto's en schilderijen verwijderd.
Het moge duidelijk zijn dat zo'n 'geschiede-
nis' niets wetenschappelijks meer in zich
heeft, maar voornamelijk een verzonnen
verhaaltje is.
Waarschijnlijk echter zullen de meesten
zich niet direct realiseren dat ook de exac-
te wetenschappen aan dergelijke aansla-
gen kunnen blootstaan. Daarom zal ik de
voorbeelden juist op dit terrein geven.
Biologie
Nog maar enkele decennia geleden, on-
der Stalin en Chroesjtsjov, waren in de
Sovjet-Unie behalve Trotsky ook de genen
en chromosomen een tijdlang geschrapt.
De biologie werd er overheerst door een
zekere Lysenko die een in het begin van
de 19de eeuw door de Fransman Lamarck
bedachte evolutietheorie weer van stal
had gehaald. Deze (onjuiste) theorie leer-
de dat tijdens het leven verworven eigen-
schappen erfelijk zijn.
Dit lysenkoïsme' sloot heel goed aan bij
het in Rusland overheersende marxisme
dat de mens als het produkt van zijn om-
geving beschouwde. De oude kapitalisti-
sche wereld had volgens deze leer een
verdorven menstype gekweekt, maar nu
zou de nieuwe sovjetmaatschappij een
nieuwe en veel betere 'sovjetmens' laten
ontstaan. Natuurlijk is dat mislukt; er is
geen nieuwe mens ontstaan, en zelfs geen
nieuwe graansoort (wel een aantal mis-
oogsten).
Skepter, maart 1989
Het lysenkoïsme werd destijds door de
overheid min of meer verplichtend opge-
legd en in 1948 werd het zelfs tot 'officiële
wetenschap' verheven. De genen en chro-
mosomen zijn toen als het ware per de-
creet afgeschaft. Aanhangers van de
oude, burgerlijke' genetica werden ook al
voor dit besluit viel ontslagen, vervolgd of
zelfs omgebracht. Een aantal wetenschap-
pers bleek echter bereid met het lysenko-
ïsme mee te gaan.
In een dictatuur, waar men voor zijn le-
ven moet vrezen, is zoiets nog begrijpelijk.
Maar in het naoorlogse Nederland, waar
geen overheid bestond die dergelijke
ideeën met terreur trachtte op te leggen,
bestond in zekere intellectuele kringen ook
sympathie voor dit lysenkoïsme. Zo meen-
de Ger Harmsen in 1949 in het blad De
Vrije Katheder dat Lysenko's opvattingen
'in wezen revolutionair, optimistisch en vol
vertrouwen in de onbegrensde mogelijk-
29
heden van de wetenschap in een socia-
listisch land' waren.(3) Dit is niet de enige
keer dat mensen die bepaalde waanidee-
ën niet hoeven te aanvaarden, dat toch
doen.
Ik merk hier trouwens op dat het uiteraard
nodig is het lysenkoïsme af te vallen door-
dat het een onjuiste theorie is die tegen be-
ter weten in werd volgehouden. Het aller-
grootste bezwaar zit echter in het
verschijnsel 'officiële wetenschap', iets dat
in westerse democratieën niet bestaat en
feitelijk ook helemaal niet bestaan kan.
Het moge duidelijk zijn dat een overheid
(of partij, of kerk) die als het ware ex cat-
hedra uitspraken over de werkelijkheid
doet en die een ieder oplegt, werkelijk on-
derzoek naar hoe iets in elkaar zit ernstig
bemoeilijkt of zelfs geheel onmogelijk
maakt waardoor wetenschap in feite op-
houdt te bestaan.(4)
Het lysenkoïsme is tegenwoordig geen
grote bedreiging meer maar de biologie
als wetenschap ondervindt nog steeds
schade door toedoen van vooral bijbelse
fundamentalisten die er hele delen uit
wensen te schrappen. Met name de evo-
lutieleer zouden ze vervangen willen zien
door het 'creationisme' dat weinig meer is
dan het navertellen van Genesis in een
biologisch jargon.
Zeer berucht waren al in de jaren twintig
de apenprocessen' in de Verenigde Staten
waarbij gepoogd werd de evolutietheorie
uit het onderwijs te schrappen, maar te-
genwoordig zijn de creationisten ook weer
actief. In 1982 kregen ze van de Rotter-
damse diergaarde Blijdorp zelfs ruimte toe-
gewezen om op de tentoonstelling '100
jaar na Darwin' hun visie te presenteren.
Het creationisme is echter geen 'tegenhan-
ger' van de wetenschappelijke biologie zo-
als de tentoonstelling hierdoor ten onrech-
te suggereerde; het heeft in het geheel
niets met de normale biologie te maken.
Het zou eerder vergeleken kunnen wor-
Trofin Lysenko. den met boeddhistische, hindoeïstische of
Indiaanse visies op het ontstaan van het
De 'verbeelding' van leven.(5)
het creationisme.
30
Wiskunde
Het zal voor velen misschien een verras-
sing zijn te horen dat ook de wiskunde zijn
niet-wetenschappelijke vormen kent. In
de jaren twintig, ten tijde van de boven-
genoemde 'apenprocessen', is in een A-
merikaanse landbouwstaat namelijk door
een groep fundamentalisten geprobeerd
de waarde van het getal pi (3,1416) in zijn
bijbelse waarde' (3,0) te herstellen en zelfs
in de wet vast te leggen. In II Kronieken
I V: 2 staat namelijk een passage waaruit
blijkt dat bij de oude Hebreeërs en
Babyloniërs de omtrek van een cirkel drie-
maal de middellijn was. Natuurlijk was dit
slechts een grove benadering waarmee
oppervlakte en omtrek van een cirkel niet
precies zijn te berekenen. Als deze poging
gelukt was zou het onwettig zijn gewor-
den de precieze inhoud van een conser-
venblikje te berekenen!
Verminking van de wiskunde komt meer
voor. Onder Stalin was de toepassing van
de waarschijnlijkheidsleer taboe en in het
Derde Rijk werd wel gepoogd 'joodse wis-
kunde' (van relativistische formules tot
sommetjes over winkelomzetten) te elimi-
neren.(6)
Astronomie
In 1913 publiceerde de Weense mijninge-
nieur Hans Hörbiger samen met de astro-
noom Fauth een monumentaal werk geti-
teld Glazial-Kosmogonie. De erin vervatte
theorie is onder de naam Welteislehre
(WEL) of Wereldijsleer (WIJL) bekend ge-
worden. In 1931 introduceerde de Britse
mythologie-student Hans Schindler Bella-
my de theorie in de Angelsaksische we-
reld door zijn boek Moons, Myths and
Jaargang 2, nr 1
Man waarin hij de these met mythen on-
derbouwde.
Hörbiger kwam op zijn theorie toen hij in-
tuïtief 'ontdekte' dat het oppervlak van de
maan geheel door ijs was bedekt. De pla-
neten zouden ook ook uit ijs bestaan, zon-
nevlekken ontstonden doordat brokken ijs
op de zon stortten, de melkweg bestond
uit ijskristallen, en de aantrekkingskracht
van de zon werd buiten de baan van
Neptunus snel onmerkbaar klein. Plane-
ten en manen werden door de wereld-
ether afgeremd en stortten uiteindelijk
neer. De aarde had ook meerdere manen
gehad die alle waren neergestort en bij-
voorbeeld de zondvloed hadden veroor-
zaakt.
Later werd echter Pluto ontdekt en er kon
na bepaalde ontdekkingen vanaf de ja-
ren twintig niet meer aan worden getwij-
feld dat het hele melkwegstelsel uit sterren
bestond en dat zelfs groepen van melk-
wegstelsels voorkomen die door de zwaar-
tekracht bijeen worden gehouden. De
WIJL, die al nooit erg sterk had gestaan,
werd nu definitief aan flarden gescheurd.
Zij verdween echter niet! In het Derde Rijk
beleefde zij juist een opbloei. Hordes volge-
lingen verstoorden lezingen van normale
astronomen en er volgde een zekere ver-
strengeling met het nationaal-socialisme.
Hitler stond er ook positief tegenover, ge-
zien bepaalde opmerkingen in zijn
Tafelgesprekken. In Nederland verscheen
tij dens de bezetting de vertaling van H.W.
Behms Hörbigers Welteislehre.(7)
Nog een paar woorden over Hörbigers 'in-
tuïtie' dat het maanoppervlak van ijs was:
er is niets verkeerd aan dat iemand zo'n
Hans Hörbigers kaart ingeving krijgt. Wat Hörbiger verweten
van de aarde met moet worden is dat hij deze intuïtieve in-
Atlantis en Lemurië. val zonder meer voor `waar' aannam en
Skepter, maart 1989
tot dogma verhief, in plaats van haar te
onderzoeken (en in dit geval daarna na-
tuurlijk te verwerpen).
Men denke niet dat de astronomie tegen-
woordig niet meer gehinderd zou worden.
De zeer bekend geworden Stephen
Hawking schrijft in zijn recente boek Het
heelal dat hij nog in 1970 kritiek van
Russische astronomen kreeg op een artikel
over het ontstaan van het heelal doordat
de daarin verkondigde ideeën strijdig zou-
den zijn met de filosofie van het marx-
isme.(8)
Sommige ondersteuningen zijn echter
even verdacht. Het feit dat de katholieke
kerk in 1951 de theorie van de oerknal ac-
cepteerde en in overeenstemming met de
bijbel achtte, is van geen belang voor de
wetenschap. Het is zelfs gevaarlijk dat een
kerk nog steeds uitspraken over de fysica
doet want de volgende maal kan zij zich
net zo gemakkelijk tegen een zinvolle
theorie keren en pogingen doen het on-
derzoek daarvan te belemmeren.(9)
Natuurkunde
Ook deze wetenschap, die niet goed ge-
scheiden kan worden van de astronomie,
is soms bedreigd geweest. In het Derde
Rijk en onder Stalin is de `joodse' c.q. 'ide-
alistische' relativiteitstheorie in diskrediet
geraakt. In Duitsland werd zelfs gepro-
beerd een geheel 'Arische fysica' te con-
strueren. De aanhangers hiervan kwamen
een heel eind, maar ze slaagden niet door
gebrek aan interesse van de rijksoverheid
en de voortijdige ondergang van het Rijk.
Het ontslaan van joodse fysici met de be-
doeling zelf de opengevallen banen te
kunnen gaan bezetten, was natuurlijk een
belangrijke drijfveer achter deze gebeurte-
nissen.(10)
Besluit
Wanneer het gaat om het behoud van
hun baan of hun leven, en het maken
van carrière blijkt steeds weer dat veel
wetenschappers bereid zijn een onweten-
schappelijk stelsel te onderschrijven, en
anderen die er geen direct belang bij heb-
ben, zijn soms toch geneigd tot steun.
Studenten vroegen (en vragen) ook wel
om het invoeren van pseudo-wetenschap-
pen. We moeten concluderen dat het
menselijk vermogen om onzinnige stelsels
te slikken vrijwel onbegrensd groot moet
zijn.
Voor velen, en ik denk met name voor
sceptici, heeft het iets raadselachtigs hoe
dit kan. Dat iemand onder bedreiging
van gevangenis of de dood chromosomen
wil afzweren is te begrijpen, maar dat er
in democratische staten, waar zulke idee-
ën vrijwel nooit worden opgelegd, men-
sen geheel vrijwillig hierin meegaan lijkt
vreemder. Natuurlijk kon het vlak na de
oorlog voor een in communistische krin-
gen verkerende westerse intellectueel ge-
31
volgen hebben indien hij twijfelde aan het
lysenkoïsme, maar er dreigde nooit le-
vensgevaar of gevangenisstraf.
De verklaring voor dit alles moeten we
waarschijnlijk daarin zoeken dat veel
mensen die een behoorlijk verstand heb-
ben, nooit een kritisch onderscheidingsver-
mogen is bijgebracht of daaraan ook
geen enkele behoefte hebben. Ze maken
deel uit van sociale verbanden als sectes
of intellectuele stromingen en ervaren dat
als zo belangrijk in hun leven dat ze be-
reid zijn vrijwel alles na te praten wat door
de groep wordt voorgeschreven. Werke-
lijke interesse in hoe de zaken in elkaar
steken ontbreekt.
Zo waren enkele jaren geleden nogal wat
academici, die waren aangesloten bij de
beweging voor transcendente meditatie,
van mening dat het mogelijk was na het
volgen van een cursus te kunnen vliegen,
onzichtbaar te worden, door muren te lo-
pen en de maan aan te raken. In de an-
troposofie wordt de kleurenleer, een ver-
gissing van Goethe uit de 18de eeuw, nog
steeds in ere gehouden en onderwezen.
De meeste van deze groepen lijken zich te
hebben gespecialiseerd in het uitdragen
van stellingen waarvan zeker is dat ze on-
juist zijn.
In feite zijn deze groepen een soort primi-
tieve 'gesloten' stamverbanden die lijken
op 'echte' primitieve stammen. Deze ken-
nen gewoonlijk geen vrij wetenschappe-
lijk onderzoek, maar er is een afgesloten
hoeveelheid kennis die soms ook nog ge-
heim is en waarin iemand kan worden 'in-
gewijd'. Gemeenschappen die niets onder-
zoeken hebben namelijk toch opvattingen
over geboorte en dood hiernamaals, zon
en maan, het heelal en feitelijk over alles.
Deze groepen kunnen ook vergeleken
worden met de scholastici van de
Middeleeuwse kerk voor wie wetenschap
eveneens geen methode was om kennis
te vermeerderen en inzichten te vernieu-
wen, maar alleen bestond uit het doorge-
ven van reeds bestaande, soms geopen-
baarde maar een in ieder geval
afgesloten hoeveelheid kennis.
Aanhangers van pseudo-wetenschappen
werken verder heel vaak met overwegin-
gen die van buiten de wetenschap ko-
men. Het creationisme steunt overduidelijk
op uitgangspunten die buiten de biologie
liggen. Ze steunen meestal ook sterk op de
'openbaringen' van een stichter of diens
opvolger.
Pseudo-wetenschappen maken boven-
dien nooit vorderingen. Wanneer lysenko-
ïsme of de WIJL op de universiteiten zou-
den moeten worden gedoceerd en
bestudeerd, zou dat neerkomen op het
eindeloos herhalen en kerkouwen van de
werken van Lysenko en Hörbiger.
Aangezien deze stelsels geen echt ver-
band met de werkelijkheid hebben (zo-
mertarwe wordt door een behandeling
van een paar weken nu eenmaal niet
32
Lysenko: meer kracht
dan bewijs.
veranderd in wintertarwe) is er ook nau-
welijks een andere 'werkwijze' mogelijk.
Vrijwel alle pseudo-wetenschappen ge-
dragen zich als secten en hebben in meer
of mindere mate in ieder geval de potenti-
ële neiging hun fantasie aan anderen op
te dringen en ieder echt onderzoek te be-
lemmeren. Alhoewel ze maar zelden een
even groot succes boeken als Lysenko
deed, blijven ze in beginsel steeds gevaar-
lijk.
In wezen zijn veel pseudo-wetenschappen
slechts vernuftige 'taalbouwsels' die zeer
overtuigend gepresenteerd worden. Ze
klinken vaak 'geleerder' dan de domme
onzin die op een dorpsplein beluisterd kan
worden, maar in dit geval is er, om een
treffende uitspraak van de filosoof
Friedrich Nietzsche aan te halen, sprake
van 'hogere onzin' en voor een ieder met
enig onderscheidingsvermogen is dat na-
tuurlijk evenzeer onzin.
We kunnen en mogen niet verwachten
dat iedereen de training heeft te merken
dat deze stelsels niet alleen qua inhoude-
lijke beweringen meestal onjuist zijn, maar
dat ze qua mentaliteit en methodologie
vijandig staan tegenover alles wat in de
laatste eeuwen is opgebouwd en bevoch-
ten om vrij wetenschappelijk onderzoek
mogelijk te maken.
Er wordt gelukkig ook wel eens iets be-
reikt. De universitaire wetenschap heeft
zich grotendeels ontworsteld aan de in-
vloed van religieuze stromingen en de his-
torische en sociale wetenschappen wor-
den nu minder belemmerd door kleine
groepjes marxistische ideologen dan een
decennium geleden.(11)
Deze laatste positieve verandering schrijf
ik overigens niet toe aan effectief verzet
van hoogleraren en universiteiten tegen
deze vijanden van de wetenschap, maar
eerder aan een modestroming die min of
meer vanzelf is overgegaan.
Ik hoop er in te zijn geslaagd aan te tonen
Jaargang 2, nr. 1
dat ieder vakgebied zowel op een weten-
schappelijke als onwetenschappelijke wij-
ze kan worden bedreven. Dit geldt ook
voor het in dit tijdschrift ongetwijfeld nog
vaak aan de orde komende 'paranorma-
le'. Behalve de totale onzin van 'Het zwarte
gat' en Paravisie' bestaan er op dit terrein
ook wel wetenschappelijke onderzoekin-
gen. Men denke aan de in de vorige
Skepter besproken dissertatie van Boeren-
kamp.
Noten
1. Zie b.v Martin Gardner Fads &
Fallacies in the Name of Science (div uit-
gaven) en Bergen Evans, De bastions van
het onverstand (Den Haag, 1961).
2. Deze nu overleden Klaas Dijkstra
schreef twee meesterwerken: Is de aarde
rond? en Pleidooi voor de platte aaide.
3. Fennigje van den Burg, De Vrije
Katheder. een platform van communis-
ten en niet-communisten, 1945-1950
(Amsterdam, 1983) 40.
4. Zie voor het lysenkoïsme Fads &
Fallacies, en Julian Huxley, Sovjetweten-
schap en sovjet-cultuur (Gorinchem,
1951).
5. Het dagblad Trouw bundelde een aan-
tal pro- en contra-artikelen betreffende
het creationisme in de uitgave Crea-
tionisme of evolutie.
6. In 1944 verscheen nog PA. Coenens
Exacte wetenschap en ras waarin gepleit
wordt de joodsche wiskunde' aan de
'Germaansche mensch' aan te passen.
7 Zie over de WIJL b.v HP. Berlage Jr.,
Het ontstaan en vergaan van werelden
(Wereldbibliotheek, 1929), par. 39.
8. Stephen Hawking, Het heelal (Amster-
dam, 1988), blz.70.
9. Ibidem, blz.66.
10. Over de Arische fysica: Alan D.
Beyerchen, wetenschap in nazi-Duitsland
(Utrecht/Antwerpen, 1982).
11. Bart Tromp schreef hierover diverse in-
formatieve stukken in zijn bundels De sa-
menleving als oplichterij en Een frisge-
wassen doedelzak.
Skepter, maart 1989 33

VUUR EN IJS
Werelden in botsing en geleerden in
beroering
Katastrofisme versus uniformisme - Deel 2
De Atlantis-legende vindt zijn oorsprong in de dialogen
Timaios en Kritias van de Griekse filosoof Plato (428 - 348 Eens zullen in latere tijden eeuwen ko-
v.Chr). In het begin van de eerste dialoog wordt Atlantis men,
geïntroduceerd als een eens machtig rijk, groter dan dat de oceaan de boeien der natuur ver-
breekt
Libië (= Noord Afrika) en Azië tezamen en gelegen bui- en een geweldige aarde zich opent
ten de 'Zuilen van Herakles' (= Straat van Gibraltar), en Thetys nieuwe werelden ontdekt
welk 9000 jaar vóór de tijd van de Atheense politikus en Thule niet meer het uiterste land zal
Solon (c. 640 - c. 558 v.Chr) plotseling in de golven ver- zijn.
dween. De tweede dialoog geeft een meer gedetailleerd Lucius Annaeus Seneca de Jongere (c. 5 - 65 na
beeld van Atlantis en haar bewoners maar breekt he- Chr.), Medea 375-379
laas af op het moment dat de goden Atlantis door aard-
bevingen en vloedgolven willen vernietigen.

Kometen en Atlantis Marcel Hulspas

Rob van Gent
Al in de oudheid was men sterk verdeeld
over de geloofwaardigheid van Plato's
verhaal - sommigen geloofden dat er zich
werkelijk een reusachtig kontinent ver in
het westen had bevonden, maar anderen
(waaronder Aristoteles) dachten dat het
slechts een literair hersenspinsel van Plato
was - een utopie zoals beschreven in zijn
Republiek35 .
De spekulaties omtrent de vroegere lig-
ging van Atlantis herleefde weer na de
ontdekking van Amerika, mede i.v.m.
theorieën betreffende de oorsprong van
de daar woonachtige Indianen. Als eerste
suggereerde de Spaanse historikus Fran-
cisco López de Gómara (1510 - c. 1 562)
dat het nieuw ontdekte kontinent het le-
gendarische Atlatis was en dat de Plato.
Indianen de nazaten van de Atlantiërs
waren36 . Gedurende de 17e eeuw werden tische beschavingen stichtten.
naast Amerika vooral de eilanden in de Het idee dat de Atlantiërs de dragers wa-
Atlantische Oceaan met de overblijfselen ren van een 'oer-kultuur' werd overgeno-
van Atlantis geassocieerd, maar ook an- men door de italiaanse ekonoom-historikus
dere lokaties werden aangewezen, ui- Giovanni Rinaldo Carli (1720 - 1795) die
teenlopend van Zweden tot Zuid-Afrika - geloofde dat Atlantis (gelegen in de
zelfs de Zeeuwse Eilanden werden in dit Jean Baillv. Atlantische Oceaan) door een komeet ver-
verband genoemd 37 . De Franse astronoom woest werd en dat de overlevenden deels
Jean-Sylvain Bailly (1736 - 1793) kombi- naar Amerika en Europa-Afrika waren uit-
neerde Atlantis met de theorieën van geweken. De Atlantiërs zouden zo de
Buffon38 . Uitgaande van de hoge ouder- grondleggers zijn geweest van zowel de
dom van Atlantis, moest dit rijk zich wel oud-egyptische als de midden-ameri-
bij de (eerst afgekoelde) Noordpool bevon- kaanse kulturen39 . Nog verder gingen de
den hebben en was Spitsbergen nu het re- Franse baron Jean Baptiste Geneviève
stant hiervan. De ondergang van Atlantis Marcellin Bory de Saint-Vincent (1778 -
zou veroorzaakt zijn door het neerstorten 1846) en de schrijver Antoine Fabre
van een vroegere maan van de aarde d'Olivet (1767 - 1825). De eerste voerde
(een laatste restant van de superko- alle beschavingen terug tot Atlantis 40, ter-
meet?), waarna de Atlantiërs zich naar wijl de tweede de nadruk legde op perio-
het zuiden verspreidden en alle euro-azia- diek terugkerende komeetrampen en het
34 Jaargang 2, nr. 1

moederland van het blanke ras identifi- Donelly,

ceerde met Atlantis. Na hun vlucht uit
Atlantis was het blanke ras nu in feite nog
steeds bezig om de andere 'inferieure' ras-
sen te onderwerpen. Echter; na het blanke
ras zou er een nieuw superras ontstaan
dat op zijn beurt weer door een kosmische
ramp gedwongen zou worden tot migratie
en onderwerping van de gehele aard-
b01 41 Deze fantastische theorieën hadden
uiteraard niets meer met Plato's legende te
doen. Ze zouden echter grote invloed uit-
oefenen op het okkulte en (daaraan ver-
bonden) racistische denken van de 1 9 e
en 20e eeuw42 .
Alhoewel het werk van Clairaut, la
Lande, la Place en Olbers aangetoond
had dat kometen geen rampen op mondi-
ale schaal konden veroorzaken, meende
de Franse zooloog Georges-Léopold-Chré-
tien-Frédéric-Dagobert Cuvier (1769 -
1832) uit de scherpe begrenzingen tussen
de geologische lagen af te kunnen leiden
dat de aarde wel degelijk regelmatig door
grote rampen was getroffen waarna deze
steeds een geheel andere flora en fauna
leek te bezitten 43 . De schat aan gegevens
die Cuvier tijdens zijn lange carrière ver-
gaarde gaf een nieuwe implus aan de
oude 'katastrofe' theorie. Tegenover de ka- meet. Donnelly slaagde erin de belang-
tastrofisten stonden de uniformisten met stelling voor Atlantis door middel van ei-
als belangrijkste exponent de engelse ge- gentijds wetenschappelijk materiaal
oloog Charles Lyell (1797 - 1875) 44 . Het nieuw leven in te blazen. De Britse pre-
uniformisme stelde dat het aangezicht mier Gladstone was dermate onder de in-
van de aarde in de loop der eeuwen druk van zijn werk dat hij het kabinet zelfs
slechts geleidelijk veranderd was door ge- voorstelde om de Britse marine naar
ologische processen die nu nog steeds Atlantis te laten zoeken.
waarneembaar zijn, zoals erosie en sedi- Ook in de mystieke en antroposofische
mentatie onder invloed van de zon, wind, scholen werd Atlantis als oer-kultuur over-
regen, etc. Het` uniformisme won in de genomen. De Russisch-Amerikaanse mysti-
loop van de 19e eeuw steeds meer terrein ka 'Madame' Helena Petrovna Blavatsky
maar Cuvier's bewijsmateriaal zou later (1831 - 1891) beweerde op telepatische
door vele Atlantis-speurders dankbaar wijze niet alleen kontakt te hebben gehad
overgenomen worden.
Het werk van Ignatius
Donnelly
De eerste die het gebruikte om zijn hypo-
these kracht bij te zette was de Ameri-
kaanse schrijver-politikus Ignatius Don-
nelly (1831 - 1901), wiens boek Atlantis -
The Antediluvian World45 nog altijd graag
door Atlantis-aanhangers wordt geciteerd.
Tevens probeerde hij naast vele geologi-
sche en kulturele argumenten ook antro-
pologische en linguïstische bewijzen te
vinden voor zijn stelling dat Atlantis mid-
den in de gelijknamige oceaan had gele-
gen en dat de Atlantiërs de stichters van
alle grote kulturen waren geweest. In zijn
eerste werk verklaart Donnelly de onder-
gang van Atlantis door een reeks gewel-
dige aardbevingen. In zijn Ragnarok -
The Age of Fire and Gravel geeft hij, ter
ondersteuning van zijn hypothese, een
zeer eklektische interpretatie van bijbel-
verhalen en andere mythen uit alle delen
van de wereld en laat Atlantis nu ten on-
dergaan door inslag van een dubbele ko- Madame Blavatsky.
Skepter, maart 1989 35

met de oude Atlantiërs maar zelfs met be-

woners van de nog eerder ondergegane
super-beschavingen Lemurië en Hyper-
borea 46 . De Britse kolonel James Church-
ward (1852 - 1936) beweerde op zijn beurt
oude geschriften gezien te hebben (de
zgn. Naacal Tablets, die alleen hij kon
ontcijferen!) waarin de opkomst en onder-
gang werd beschreven van de bescha-
ving van Mu47 . Volgens Churchward had
deze beschaving in de Stille Oceaan gele-
gen en verdween deze 12000 j aar gele-
den onder water door onderaardse gas-
erupties waarbij 64 miljoen inwoners
omkwamen. De enige restanten van Mu
zouden nu de eiland-ketens in de Stille
Oceaan zijn.
Een geheel aparte traditie vinden we bij
de Engelse koloniale officier Francis
Wilford die in een serie kranteartikelen in
1805 de mening naar voren bracht dat Kaart van Kircher
Groot Brittannië het overblijfsel van (17e eeuw).
Atlantis was en de druïden de nazaten
van de Atlantiërs waren. Daarnaast be-
weerde hij dat ook het bijbelse Palestina
op de Britse eilanden had gelegen - alle
bijbelse gebeurtenissen hadden zich daar
afgespeeld. Wilford's theorie gaat terug
naar de puriteinse overtuiging dat de
Engelsen deel uitmaakten van Gods uit-
verkoren volk, zelfs meenden sommigen
dat zij een van Israëls tien verloren stam-
men waren. Een variant van dit thema
vinden we weer terug in de 20e eeuw bij
William Comyns Beaumont (1879 - 1955).
Bij deze auteur vinden we misschien wel
de meest ongeloofwaardige versie van
het Atlantis thema tot nu toe. Beaumont
beweerde dat alle steden uit de klassieke
oudheid in Engeland hadden gelegen
(Dumbarton was bijvoorbeeld het oude
Athene), maar dat de inslag van een
dubbele komeet deze superbeschaving
bijna had vernietigd. Grote groepen over-
levenden trokken daarop naar andere ge-
bieden waar de oorspronkelijke bescha-
ving weer opbloeide. Zo zou Christus in
Glastonbury geboren zijn en Engeland zou
nog steeds erkend worden als de bron
van alle beschaving als keizer
Constantinus de Grote (c. 285 - 337) niet Beaumont.
van mening was geweest dat de heilige
plaatsen zich te ver van zijn nieuwe
hoofdstad Constantinopel bevonden. Hij hangers. Alleen het geval van Atlantis
liet deze allemaal afbreken en bouwde ze (waar in elk geval klassieke bronnen voor
dichter bij huis weer op. Om deze veran- bestonden) werd enigszins serieus behan-
deringen te verdoezelen zou hij ook vele deld door oudheidkundigen. Sommige hi-
boeken en dokumenten hebben laten ver- storici dachten dat de fenicische handels-
valsen of vernietigen. Beaumont was er stad Tartessus (het bijbelse Tarsis?),
trots op de eerste te zijn die deze geweldi- vermoedelijk gelegen aan de monding
ge geschiedvervalsing had doorzien 48. van de Guadalquivir in Spanje, model
had gestaan voor Plato's Atlantis, maar
zelfs deze suggestie werd met grote voor-
Moderne interpretaties van zichtigheid geopperd. Ook de hypothese
de Atlantis-legende van de Griekse archeoloog Spyridon
Nikolaou Marinatos (1901 - 1974), die sug-
Atlantis, Lemurië, Hyperborea, Mu: het is gereerde dat Plato mogelijk (via Solon)
duidelijk dat slechts weinig serieuze we- een Egyptische echo opgevangen had
tenschappers graag afdaalden in de slan- van de ondergang van de Minoïsche be-
genkuil van de verloren-kontinent aan- schaving op Kreta, werd aanvankelijk
36
met grote argwaan ontvangen 49 . Volgens
Marinatos zou de ondergang veroorzaakt
zijn door een geweldige vulkanische uit-
barsting op 110 km noorderlijker gelegen
eiland Thera (ook bekend als Santorini) en
de daarmee gepaard gaande vloedgol-
ven en stof- en asregen omstreeks het
midden van het 2e millennium v. Chr. Pas
in de 60-er jaren kreeg de hypothese van
Marinatos wetenschappelijke erkenning
nadat uitgebreide archaeologische en
geologische studies deze aannemelijk
maakte 50 . Atlantis leek uiteindelijk terug-
gevonden te zijn51 .
Het werk van Immanuel
Velikovsky
Immanuel Velikovsky was zelf niet geïnte-
resseerd in het probleem van Atlantis en Velikovsky.
het is opvallend dat hij het reeds in zijn
eerste boek als Kreta identificeert en de
zaak verder als afgedaan beschouwd.
Velikovsky wilde vooral een rationele ver-
klaring geven voor de gebeurtenissen be-
schreven in het bijbelboek Exodus, maar
was niet ongevoelig voor de argumenten
van de Atlantis aanhangers. Zijn geologi-
sche en palaeontologische argumenten
stamden uit het tijdperk-Cuvier, terwijl zijn
astronomie gebaseerd leek op die van
Hevelius en Buffon. Velikovsky preten-
deerde als psycholoog in staat te zijn om
diepere waarheden te achterhalen die
achter mythen schuil zouden gaan en
kwam op die manier tot het volgende sce-
nario: een zware, met koolwaterstoffen
doordrenkte komeet werd uit de planeet
Jupiter geslingerd en scheerde enkele ma-
len rakelings langs de aarde waardoor hij
katastrofale rampen veroorzaakte (waar-
van Mozes echter handig gebruik kon ma-
ken). De aardas schoot hierdoor vele gra-
den uit het lood en de aarde zelf werd in
een andere, iets verder van de zon gele-
Noten
35. Een uitgebreid en goed overzicht van de litera-
tuur over Atlantis en andere verzonken beschavin-
gen is te vinden bij Sprague de Camp, L., Lost
Continents - The Atlantis Theme in History, Science
and Literature (New York, 1970 2).
36. López de Gómara, F., La historia general de las
Indias y Nuevo Mundo, con mas la conquista del
Peru y de Mexico (Zaragoza, 1553).
37. Voorgesteld door de vlaamse jurist Charles-
Joseph de Grave, La République des Champs
Élysées, ou monde ancien (Gent, 1806). Zie ook
Lampo, H., Toen Herakles spitte en Kirke spon, zijn-
de het verhaal van Charles-Joseph de Grave en
zijn République des Champs Élysées, waarin be-
wezen wordt, dat Plato's Atlantis in de
Nederlanden gelegen was (Brussel/Den Haag,
19662).
Jaargang 2, nr. 1
gen baan gedwongen zodat zijn omloop-
stijd 5 1/4 dagen langer werd (oorspronke-
lijk zou deze precies 360 dagen geweest
zijn). Daarna verstoorde de komeet de
baan van Mars zodanig dat ook deze de
aarde enkele malen gevaarlijk dicht na-
derde. Tenslotte kwamen Mars en de ko-
meet (die we nu kennen als Venus) in hun
huidige (ongevaarlijke) banen om de zon
terecht. Velikovsky deed (op aanraden
van Albert Einstein) ook enkele voorspel-
lingen op basis van zijn theorie omtrent de
eigenschappen van Venus en hij wist zelfs
de gerenommeerde akademische uitge-
ver Macmillan voor zijn werk te interesse-
ren. De wetenschappelijke wereld rea-
geerde echter furieus en impulsief op zijn
grote verkoopsucces en men dwong
Macmillan zelfs om haar rechten over te
dragen aan Doubleday. Daar het gede-
tailleerd weerleggen van Velikovsky's
theorie een levenswerk op zich zelf zou
zijn, voelde niemand zich hiertoe geroe-
pen. Daarbij kwam dat historici onder de
indruk waren van zijn natuurwetenschap-
pelijke kennis die astronomen en geofysici
j uist belachelijk vonden. Op hun beurt,
waren de natuurwetenschappers niet in
staat om Velikovksy's historische bronnen
op hun waarde te beoordelen. Ruim twin-
tig jaar werd Velikovsky doodgezwegen,
totdat verscheidene Amerikaanse universi-
teiten hem in 1973 toestonden om lezin-
gen te geven over zijn denkbeelden 52. De
aansluitende diskussies waren hoofdzake-
lijk fel en verwarrend. Wetenschappers
bleken niet in staat zijn argumenten kort
en overtuigend te weerleggen terwijl
Velikovsky weigerde ook maar een duim-
breed toe te geven. In feite werd het ge-
sloten, achterdochtige karakter van de
kleine groep Velikovsky aanhangers be-
nadrukt en versterkt. Immanuel
Velikovsky stierf, nog volstrekt overtuigd
van zijn eigen gelijk, in 197 3.
38. Bailly, J.-S., Lettres sur 1'Atlantide de Platon et
sur Tancienne histoire de lAsie, pour servir de suite
aux lettres sur Torigine des sciences, adressées d
M. de Voltaire (Parijs-London, 1779).
39. Carli, G.R., Le lettere americane (Cremona, 3
dl., 1781-83).
40. Bory de St.-Vincent, J.B.G.M., Essais sur les isles
Fortunées et 1'antique Atlantide, ou précis de 1'his-
toire générale de Tarchipel des Canaries (Parijs,
1803).
41. Fabre d'Olivet, A., Histoire philosophique du
genre humain, ou fhomme considéré sous ses rap-
ports religieux et politiques dans 1'état social, à tou-
tes les époques et chez les differens peuples de la
terre (Parijs, 1824).
Skepter, maart 1989
42. Het idee van een komende superras is terug te
vinden in The Coming Race (1871) van E.G.
Bulwer-Lytton, een in zijn tijd berucht vrijmetselaar,
rozekruizer en okkultist. d'Olivets totale systeem is
later weer terug te vinden in The Secret Doctrine
(1888) van H.P. Blavatsky. Het werd een belangrijk
hoeksteen van de theosophie.
43. Cuvier, G.L.C.F.D., Discours sur les révolutions
de la surface du globe (Parijs, 1825).
44. Uiteengezet in zijn Principles of Geology, Being
an Attempt to Explain the Former Changes of the
Earth's Surface by Reference to Causes Now in
Operation (London, 3 dl., 1830-33). Lyells werk had
grote invloed op de ontwikkeling van de evolutie-
theorie van Charles Robert Darwin (1809 - 1882),
uiteengezet in zijn On the Origin of Species by
Means of Natural Selection, or the Preservation of
Favoured Races in the Struggle for Life (London,
1859). Een zeer leerzame analyse van het werk van
Lyell en zijn invloed is te vinden in Gould, S.J.,
Time's Arrow, Time's Cycle - Myth and Metaphor
in the Discovery of Geological Time (Cambridge,
1 987).
45. Donnelly, I., Atlantis - The Antediluvian World
(New York, 1882) en Ragnarok - The Age of Fire
and Gravel (New York, 1883). Donnelly was ook
een hartstochtelijke verdediger van de theorie dat
het gehele oeuvre van William Shakespeare in feite
geschreven was door Francis Bacon. Voor meer de-
tails over deze kleurrijke auteur, zie Ridge, M.,
Ignatius Donnelly - The Portrait of a Politician
(Chicago, 1962).
46. Blavatsky, H.P., The Secret Doctrine (London,
1888). Hierin ontsluierde zij de geheime weten-
schap van Atlantis, die zij ontleende uit de zgn.
(slechts op telepatische wijze leesbare) Stanzas of
Dzyan. De ware herkomst van Blavatsky's okkulte
kennis wordt o.m. beschreven in M. Meade,
Madame Blavatsky - The Woman behind the Myth
(New York, 1980). Het vergane kontinent Lemurië
was eerder in 1855 voorgesteld door de Engelse
geoloog Philip Lutley Sclater ter verklaring van de
eigenaardige geografische verspreiding van de
halfapen (lemuren). De Duitse bioloog Ernst
Heinrich Haeckel dacht dat ook de zgn. 'missing
link' (tussen aap en mens) op Lemurië had ge-
woond. Rudolf Steiner (1861 - 1925), de schismati-
sche Oostenrijkse stichter van de antroposofische
beweging, die niet voor Blavatsky onder wilde
doen, gaf in zijn Kosmische Erinnerungen (1923) el-
lenlange, ook op telepatische wijze verkregen, be-
schrijvingen van het toenmalige dagelijks leven op
Atlantis en Lemurië.
37
47. Churchward, J., The Lost Continent of Mu, the
Motherland of Man (New York, 1926); The Children
of Mu (New York, 1931); The Sacred Symbols of Mu
(New York, 1933); Cosmic Forces as they were
taught in Mu (New York, 1934). Churchwards hy-
pothese was grotendeels gebaseerd op een fantas-
tische (en geheel foutieve!) vertaling van een Maya
handschrift (Codex Troano) gegeven door de Frans-
Amerikaanse amateur archaeoloog Augustus Ie
Plongeon (1826 - 1908) in zijn Sacred Mysteries
Among the Mayas and the Quichas 11500 Years
Ago (New York, 1886). Een moderne 'vertaling' van
dit handschrift (nu bekend als de Codex Tro-
Cortesianus) leert dat deze astrologisch van aard is
en niets vermeldt over verzonken kontinenten.
48. Beaumont, W.C., The Mysterious Comet, or the
Origin, Building up, and Destruction of Worlds, by
Means of Cometary Contacts (London, 1932); The
Riddle of Prehistoric Britain (London, 1946); Britain,
the Key to Wo r1d History(London, 1949).
49. Marinatos, S.N., Antiquity, 13, 425-439 (1939).
50. Gedetailleerde uitwerkingen van de Atlantis =
Kreta theorie zijn te vinden in Galanopoulos, A.G. &
Bacon, E., Atlantis - The Truth Behind the Legend
(London, 1969) en Luce, J.V., The End of Atlantis -
New Light on an Old Legend(London, 1969).
51. Dit betekent niet dat Plato's verhaal nu hele-
maal verklaard is - naast de noodzakelijkheid om
alle tijd- en lengte grootheden bij Plato met een fak-
tor 10 in te korten, blijft nog het probleem dat de
laatste Minoïsche bloeiperiode op Kreta na de erup-
tie van Thera viel. Het laatste wordt nu omstreeks
1 630 v. Chr. gedateerd, zie Hammer, C.U., Clausen,
H.B., Friedrich, W.L. \& Tauber, H, Nature, 328, 517-
519 (1987); Baillie, M.G.L. \& Munro, M.A.R., ibid.,
332, 344-346 (1988) en de daarop volgende korres-
pondentie (ibid., 332, 401-402 (1988)).
52. Deze lezingen waren vooral te danken aan het
lobbywerk van de Velikovsky-aanhanger Robert C.
Stephanos. Deze raakte daarna echter teleurgesteld
in de koppige Velikovsky en stichtte in 1975 de
'William C. Beaumont Society of America".
53. Voor aanvullende literatuur over dit onderwerp,
zie: Stiebing, W., Ancient Astronauts, Cosmic
Collisions and Other Popular Theories About Man's
Past (Buffalo, 1984).
38
Brieven
Geachte redaktie,
Tegen het zeer lezenswaardige artikel van Prof.
Vroon (Skepter jrg. 1, nr.4) heb ik het bezwaar dat
het tekort schiet in bronvermelding. Het artikel
geeft weliswaar een korte literatuurlijst maar er
staan enkele zeer opzienbarende dingen in, waar-
bij ik me afvraag waar het gepubliceerd is en wel-
ke wetenschappelijke waarde er aan gehecht kan
worden. Ik zal een paar voorbeelden noemen.
Bij nocebo's wordt verwezen naar Voodooprak-
tijken. Ik vraag me af of er ooit kritisch wetenschap-
pelijk onderzoek is gedaan dat bevestigt dat men-
sen ten gevolge van deze praktijken overlijden.
Verder vind ik hetgeen vermeld wordt over bypass-
operaties uiterst merkwaardig. Ik kan me namelijk
nauwelijks indenken dat een dergelijk onderzoek
op een statistisch relevant aantal personen kan
worden uitgevoerd, zonder dat de betreffende on-
derzoeker in conflict komt met de medische ethiek.
Hetzelfde geldt voor het weer doen produceren van
insuline ten gevolge van injecties met een neutrale
vloeistof. Naar mijn mening moet een kritisch blad
als Skepter uiterst voorzichtig zijn in het gebruik ma-
ken van dergelijke opzienbarende feiten en dit ze-
ker niet doen zonder bronvermelding. Juist dit soort
opmerkelijke feiten(?) ligt ah.w. goed in het gehoor
met als gevolg dat zij telkens weer aangehaald
worden, op den duur een eigen leven gaan leiden
en een zeker waarheidsgehalte ontlenen aan het
feit dat zij steeds aangehaald worden.
Overigens moet het duidelijk zijn dat het artikel in
hoofdzaak feiten beschrijft (placebo-effecten) die
hoofdzakelijk bestaan uit reacties van een persoon
op aangeboden suggesties van een ander persoon,
eventueel ondersteund door meer materiële zaken.
Een verklaring wordt niet gegeven en ik zou me
kunnen indenken dat hardnekkige gelovers in psi-
krachten juist deze krachten zullen aanhalen als
verklaring.
Waarschijnlijk zullen placebo-effecten terug te
brengen zijn op chemische veranderingen in het li-
Jaargang 2, nr 1
chaam. Een aanwijzing hiervoor zou zijn het optre-
den van endorfinen of mogelijke veranderingen in
het immuun-systeem (ook hierbij vraag ik me af
hoe hard deze onderzoekingen zijn). Als eventueel
onomstotelijk zou zijn aangetoond, dat door 'over-
dracht' chemische veranderingen kunnen optreden
(en in zekere zin is dit aangetoond, bijv. blozen be-
rust ongetwijfeld op chemische processen) dan zal
gezocht moeten worden naar de mechanismen
hierachter. Waarschijnlijk zullen we ons dan moe-
ten begeven op het terrein van de evolutie. (vraag:
wat zou in evolutionaire zin de betekenis van blo-
zen zijn?). Tot dan toe houden we ons maar aan
Ockhams scheermes en verklaren we de eventuele
successen van de paranormale genezers aan de
hand van 'gewone' psychische processen.
A.M. Hagemeijer
Broekland
Naschrift Piet Vroon:
Ik moet (wegens tijdgebrek) volstaan met een glo-
bale reactie.
De invloed van nocebo's is door antropologen in
veldstudies onderzocht. De effecten schijnen goed
gedocumenteerd te zijn en sporen met die van pla-
cebo's, waarover een enorme hoeveelheid litera-
tuur bestaat. In Amerika is in het begin van de ja-
ren tachtig opschudding ontstaan door publicaties
in onder andere het John Hopkins Medical Journal.
Latere artikelen staan in het tijdschrift 'Biofeedback
and Self-regulation' (1983) en in ons land zijn de
proefnemingen ten dele beschreven door de car-
dioloog Dunning in het Nederlands Tijdschrift Voor
Geneeskunde. Dat gebeurde naar ik mij herinner
ongeveer twee jaar geleden.
In de jaren vijftig werden problemen met de door-
bloeding van het hart te lijf gegaan door een arte-
rie die ver buiten het hart lag, te verleggen. Dit le-
verde niets op als men 'echte' operaties met
'nepoperaties' vergeleek. In de jaren zeventig heeft
men hoogst onethische experimenten met bypass-
operaties gedaan waaruit naar voren kwam dat
ongeveer tachtig procent van het effect berust op
een placebo-achtige invloed. Ik denk hierbij aan
twee mogelijkheden: 1) de patiënt meent beter te
zijn omdat een 'knappe dokter' zijn hart heeft geo-
pereerd 2) bij een bypass-operatie worden onge-
wild en onbedoeld veel kleine zenuwen doorgesne-
den die ervoor kunnen zorgen dat angina
pectoris-achtige pijnen minder worden gevoeld.
Dat dergelijke proefnemingen ethisch hachelijk zijn
ben ik met Dhr. Hagemeijer eens. Ik verschil in dat
opzicht van mening over het experiment met tuber-
culine. Welke schade is hier berokkend? Overigens
zijn proeven van dit type helemaal niet nieuw, in
tegenstelling tot wat wordt beweerd. Veel van zul-
ke experimenten zijn in Rusland in de jaren twintig
gedaan. Zij zijn pas enkele jaren geleden heront-
dekt. Dhr. Hagemeijer zie in dit verband ook deel
167 van de Nederlandse Bibliotheek der Genees-
kunde (Stafleu, 1983) waarin ik iets over deze en
aanverwante materie heb geschreven.
Er zijn bij mijn weten nauwelijks goede theorieën
die placebo-effecten verklaren. Dat komt omdat wij
nog altijd te kampen hebben met de hardnekkige
erfenis van de filosoof Decartes, namelijk het onder-
scheid tussen stof en geest. Zie eventueel: P.A.
Vroon, Placebo's en het Stof-Geest probleem',
Integraal, 1988/89,3,8-18.
Skepter, maart 1989 39

Dat de afweer onder invloed van placebo's in posi-
tieve of negatieve zin kan veranderen, staat bij
mijn weten buiten kijf. Conditionering speelt hierbij
een belangrijke rol. In Utrecht doet de immunoloog
prof. R. Baillieux veel onderzoek op dit terrein.
Verder vindt u overzichten in de laatste jaargang-
en van The Behavioral and Brain Sciences'. Een re-
cent artikel dat in ons land verscheen is: F.A.C.
Wiegant, 'Psychoneuro-immunologie', Integraal,
1988/89,3,82-93. Het stuk is grondig gedocumen-
teerd.
Eind 1989 verschijnt hopelijk een boek van mijn
hand over de evolutionaire achtergrond van men-
selijk gedrag (Ambo, Baarn, vermoedelijke titel: 'De
Geest als Federatie'). Ik denk dat blozen een variant
is op het vertonen van tekenen van onderwerping
die in de dierenwereld vaak voorkomen. In dat
boek verdedig ik het standpunt dat de evolutie
'w einig weggooit' en dus zowel onze anatomie als
ons gedrag heeft voorzien van talloze al dan niet
functionele resten. Voorbeelden in het gedrag zijn
onder andere fobieën, en wat de anatomie betreft
zijn zeer veel fylogenetisch oude resten in ons li-
chaam te vinden (enkele voorbeelden: de palmaris
longus in de hand, de plantaris in de kuit, kieuw-
weefsel in de hals, etc.). Misschien is het nuttig en
mogelijk, later nog eens op deze materie terug te
komen.

KORTE BERICHTEN
Zoals trouwe lezers van Skepter weten, zijn ver-
scheidene donateurs en abonnees toegetreden tot
werkgroepen die elk een bepaald onderzoek op
zich hebben genomen. Het bestuur zou het toejui-
chen als er daarnaast hetzij regionaal, hetzij op ba-
sis van belangstelling voor een bepaald thema,
contactgroepen zouden ontstaan waarin mensen
van gedachten kunnen wisselen over paranormale
en/of pseudo-wetenschappelijke onderwerpen en
eventueel sprekers zouden kunnen uitnodigen.
Daarnaast blijft er uiteraard ruimte bestaan voor
het oprichten van nieuwe onderzoeksgroepen.
Skepsis wil ten aanzien van de werkwijze en orga-
nisatie van contactgroepen geen precieze richtlij-
nen geven maar Skepter stelt haar kolommen
graag beschikbaar voor oproepen tot het vormen
van dergelijke groepen. Wie daar dus wat voor
voelt moet de stoute schoenen aantrekken en even
schrijven!

Skepsis heeft een lijst samengesteld van deskundi-

gen die een lezing kunnen verzorgen over een pa-
ranormaal of pseudo-wetenschappelijk onderwerp,
variërend van alternatieve geneeswijzen tot vlie-
gende schotels. Lengte, niveau en (eventuele) ho-
norering kunnen in overleg met de spreker vastge-
steld worden. Wie er iets voor voelt om in zijn
woonplaats het skeptische standpunt naar voren
laten te brengen en een lezing (voor vrienden, be-
kenden, collega's of wie al niet) te organiseren, kan
even een briefkaartje sturen, dan krijgt hij/zij de
volledige sprekerslijst toegestuurd.
De SKEPSIS-informatiefolder is kant en klaar en
verdient een ruime verspreiding. Skepsis heeft im-
Onze Belgische collega-skeptici, de Werkgroep mers behoefte aan nog véél meer donateurs, zodat
Prometheus, organiseren op zaterdag 11 Maart in nog veel meer activiteiten van de grond komen.
de aula van de Vrije Universiteit Brussel (pleinlaan We hopen dat zoveel mogelijk abonnees en dona-
2) een colloquium over pseudo-wetenschap en het teurs een kleine bijdrage willen leveren door de fol-
paranormale onder de titel 'Pseudo of Para?' met der onder familieleden vrienden, collega's en be-
sprekers uit binnen- en buitenland van verschillen- kenden te verspreiden. Indien u er een aantal wilt
de diciplines. De toegang (aan de zaal) bedraagt ontvangen, stuurt u dan even een kaartje (niet ver-
200 BF. Voor meer inlichtingen kunt u bellen met geten het aantal te vermelden) en u krijgt ze zo
de Studiekring Vrij Onderzoek, telef.: 09-32-2- snel mogelijk toegestuurd. Niet vergeten want
6412328 (kantooruren). SKEPSIS kan niet zonder uw inzet
40 Jaargang 2, nr 1

De handel in kruiden, kruidendrankjes en knu

denpreparaten bloeit als nooit tevoren. Firma's als
Natufood, Pharmafood en Biohorma maken miljoe-
nenomzetten, terwijl er over de effecten en bijwer-
kingen van al deze 'natuur'-produkten maar heel
weinig bekend is en wettelijke regelingen (omtrent
de samenstelling) volledig ontbreken. In Nederland
werd de discussie hierover geopend door De Smet
in het pharmaceutisch Weekblad, eind 1987. Na
twee verdachte sterfgevallen in Nieuw Zeeland en
Italië werd in de Tweede Kamer de vraag gesteld
(aan Staatssecretaris Dees) of als geneeskrachtig
verkochte kruiden niet als geneesmiddelen be-
schouwd zouden moeten worden en dus onder
(strenge) wetgeving zouden moeten vallen. Dees'
antwoord luidde: 'Het brengen van dit soort midde-
len onder de registratie-verplichtingen (...) kan in
de gegeven situatie in de overgrote meerderheid
van de gevallen slechts leiden tot weigering van
de inschrijving in het register. Ik ben daarom geen
voorstander van het nemen van een maatregel
daartoe'. Om niet volledig voor zot aangezien te
worden voegde Dees er aan toe dat hij na zou den-
ken over een of andere waarschuwing op de meer
verdachte 'medicijnen'.

Even leek het er op dat een oude pseudo-weten-

schappelijke kwestie door middel van de rechter
voor eens en altijd beslist werd. De vraag was wie
de werken van Shakespeare geschreven heeft en
op 28 november vorig jaar spraken de Law Lords
van het Britse Hogerhuis het verlossende woord:
William Shakespeare zèlf! De hele rechtzaak was al-
leen maar opgezet om geld in te zamelen (voor de
herbouw van een authentiek theater) dus wie aan
Christopher Marlowe, Francis Bacon of de 17e graaf
van Oxford de voorkeur geeft, hoeft niet bij de pak-
ken neer te zitten. De strijd woedt in alle hevigheid
voort en de vraag hoe de zoon van een hand-
werksman, die nauwelijks enige opleiding genoten
kan hebben, dergelijke toneelstukken kon schrij-
ven, staat nog recht overeind.
De paragnoste Clazina Kastermans wist op 24 no-
vember j.l. de voorpagina van de Zutphense
Koerier te halen door haar paranormale licht te la-
ten schijnen op een (enige jaren daarvoor gepleeg-
de) moord te Warnsveld en door te beweren dat zij
in de zaak-Heijn een 'gouden tip' naar de politie
doorgespeeld had. Skepsis-bestuurslid Co Stolper
wilde daar het zijne van weten, achterhaalde de
brief waarin die tip zou staan en confronteerde
haar met de volstrekt onzinnige inhoud. Dat had tot
gevolg..... dat u in de komende Skepter een uitge-
breid verslag kunt lezen van een fraaie lokale, ty-
pisch paranormale rel,
De TROS-programmaserie 'Alles in de hand', met
handlijnkundige Edo Sprong, is afgelopen en het
ziet er naar uit dat de TROS verder afziet van dit
soort 'informatieve' shows. Skepsis deed al in een
vroeg stadium een voorstel voor een klein doch kri-
tisch onderzoekje aan presentator Ralph Inbar.
Ralph was niet geïnteresseerd en stuurde ons ver-
zoek door naar Joop van den Ende en die stuurde
het uiteindelijk naar Edo Sprong. Zo kwam na veel
gebel en vertraging het antwoord: 'momenteel be-
steed ik mijn tijd en energie liever aan samenwer-
kingsprojecten met wetenschappers die mij willen
helpen dit effectieve systeem verder te ontwikkelen
dan aan skeptisch onderzoek'. De hele affaire is te
lezen in de Telegraaf van 28 januari.
Het vinden van goed illustratiemateriaal voor
Skepter is steeds weer een heel karwei. Illustraties
moeten nu eenmaal in één oogopslag duidelijk en
tegelijkertijd veelzeggend zijn. De redaktie heeft
vooral behoefte aan wat luchtiger materiaal en
zoekt daarom dringend een amateur-cartoonist/te-
kenaar die mee wil helpen aan de verfraaiing van
het blad, uiteraard tegen redelijke vergoeding.
Geïnteresseerden worden verzocht een briefje (en
wat eigen werk) op te sturen. Laat die ene skepti-
cus die goed kan tekenen zich even melden
Skepter, maart 1989 41

Van 5 t/m 7 Mei houdt de CSICOP haar tweede
Europese conferentie in Bad Tölz (bij München). Op
het programma staan vele sprekers uit alle delen
van Europa, die zich zullen buigen over de onder-
werpen: alternatieve geneeswijzen, de filosofie van
pseudowetenschappen, aardstralen en grafologie.
De organisatie is in handen van de Duitse skepti-
sche organisatie G.W.U.P. en voor meer informatie
kunt u zich wenden tot Amardeo Sarma, postfach
1222, D-6101 Rossdorf, BRD.

Plan ahead for the 1989

CSICOP European Conference
CSICOP's second European conference will be held at the resort of Bad Tölz,
near Munich, West Germany from May 5 to 7, 1989. Speakers will include
European experts on paranormal and pseudoscientific topics of particular impor-
tance in Europe. Members of the CSICOP Executive Council, including James
Randi will also be on the program. Translation into English, German, and Span-
ish will be provided. Topics will include:
1. Fringe Medicine
2. The Philosophy of Pseudoscience
3. Earth Rays and Dowsing
4. Graphology

Call for Speakers

If you would like to deliver an address in your own language on one of the topics
above, or another topic relevant to CSICOP, please send your name, address,
telephone numbers, vita and the subject of your proposed talk to Amardeo
Sarma, G.W.U.P, Postfach 1222, D-6101 Rossdorf, West Germany, before
January 15, 1989.

Accommodation
Accommodation details will be sent to all early registrants. 'The earlier you
register the better your chance to obtain accommodation at the conference site.
We cannot guarantee accommodation or meal tickets in the Bad Tölz resort for
late registrants. Late registrants may have to stay in Munich, 30 miles away.