Cong Nghe Ren Va Rap Khoi PDF

trÇn ®øc cøu
c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi
häc viÖn kü thuËt qu©n sù
hµ néi - 2000
Lêi nãi ®Çu
S¶n xuÊt rÌn dËp lµ mét trong nh÷ng ph-¬ng ph¸p gia c«ng kim lo¹i cæ x-a
nhÊt vµ ®ãng vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng-êi. Trong
thêi ®¹i hiÖn nay, víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc vµ kü thuËt, s¶n xuÊt
rÌn dËp cïng víi çc d¹ng gia c«ng ¸p lùc kh¸c vÉn tá râ vai trß cña chóng trong
lÜnh vùc gia c«ng vËt liÖu nh»m kh«ng ngõng ®ãng gãp vµo viÖc n©ng cao n¨ng
suÊt vµ chÊt l-îng s¶n phÈm, tiÕt kiÖm kim lo¹i vµ gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt, ®¸p øng
nhu cÇu vµ thÞ hiÕu ngµy cµng cao cña x· héi.
§èi víi nÒn c«ng nghiÖp quèc phßng, çc s¶n phÈm rÌn dËp chiÕm mét tû
träng ®¸ng kÓ trong lÜnh vùc chÕ t¹o ®¹n d-îc, vò khÝ - khÝ tµi, trang bÞ kü thuËt,
çc ph-¬ng tiÖn chiÕn ®Êu vµ phôc vô chiÕn ®Êu, çc ®å qu©n dông kh¸c v.v.. V×
thÕ, sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp s¶n xuÊt quèc phßng kh«ng thÓ kh«ng chó
träng ®Õn lÜnh vùc nµy.
§Ó ®¸p øng nhiÖm vô ®µo t¹o chuyªn ngµnh "C«ng nghÖ gia c«ng ¸p lùc"
t¹i Häc viÖn KTQS, cuèn "C«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi" ®-îc biªn so¹n nh»m
giíi thiÖu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n, cÇn thiÕt cña c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi, trªn c¬
së ®ã b¹n ®äc cã thÓ kh¶o s¸t, khai th¸c hoÆc thiÕt kÕ mét quy tr×nh c«ng nghÖ
gia c«ng ®èi víi s¶n phÈm cô thÓ. Tµi liÖu nµy bao gåm ba phÇn lín:
PhÇn thø nhÊt: Giíi thiÖu nh÷ng vÊn ®Ò chung nhÊt vÒ s¶n xuÊt rÌn vµ dËp
khèi, çc d¹ng vËt liÖu ®-îc sö dông trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi, çc
ph-¬ng ph¸p chuÈn bÞ ph«i, ¶nh h-ëng cña rÌn vµ dËp khèi ®Õn qu¸ tr×nh t¹o
h×nh s¶n phÈm vµ lùa chän ph-¬ng ph¸p t¹o h×nh phï hîp.
PhÇn thø hai: Giíi thiÖu çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña rÌn tù do, çc nguyªn
c«ng ®-îc thùc hiÖn khi rÌn tù do vµ tæ chøc thùc hiÖn çc nguyªn c«ng ®ã trong
c«ng nghÖ rÌn s¶n phÈm.
PhÇn thø ba: Giíi thiÖu c«ng nghÖ dËp khèi ®-îc thùc hiÖn trªn çc thiÕt bÞ
dËp v¹n n¨ng vµ mét sè thiÕt bÞ chuyªn dïng, ph-¬ng ph¸p tæ chøc thùc hiÖn
c«ng nghÖ dËp trªn çc thiÕt bÞ nµy.
3
Tµi liÖu ®-îc biªn so¹n chñ yÕu nh»m phôc vô ®èi t-îng häc viªn chuyªn
ngµnh C«ng nghÖ Gia c«ng ¸p lùc. Tuy nhiªn, tµi liÖu nµy cã thÓ còng bæ Ých ®èi
víi çc ®èi t-îng häc viªn ngµnh C¬ khÝ nãi chung vµ b¹n ®äc quan t©m ®Õn lÜnh
vùc s¶n xuÊt rÌn vµ dËp khèi.
T¸c gi¶ bµy tá lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi PGS-TS §inh B¸ Trô, TS §inh V¨n
Phong vµ tËp thÓ bé m«n Gia c«ng ¸p lùc, Häc viÖn KTQS ®· nhiÖt t×nh ñng hé,
gióp ®ì vµ ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn quý b¸u vÒ néi dung khoa häc vµ ph-¬ng ph¸p
tr×nh bµy trong qu¸ tr×nh biªn so¹n vµ chuÈn bÞ xuÊt b¶n tµi liÖu nµy.
Tuy nhiªn, do nhiÒu nguyªn nh©n, khi biªn so¹n tµi liÖu cho lÇn xuÊt b¶n nµy
kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng s¬ xuÊt vµ thiÕu sãt, rÊt mong b¹n ®äc cho ý kiÕn
®ãng gãp ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau ®-îc tèt h¬n. T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n.
Mäi ý kiÕn ®ãng gãp xin göi vÒ theo ®Þa chØ: Bé m«n Gia c«ng ¸p lùc, Khoa
C¬ khÝ, Häc viÖn KTQS, 100 §-êng Hoµng Quèc ViÖt, Q. CÇu giÊy, Hµ néi.
t¸c gi¶
4
PhÇn thø nhÊt
Nh÷ng vÊn ®Ò chung

Ch¬ng 1
VËt liÖu sö dông trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi
1.1 Ph«i liÖu trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi

Còng nh çc d¹ng gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc kh¸c, rÌn vµ dËp khèi dùa
trªn c¬ së sö dông tÝnh dÎo cña vËt liÖu ®Ó lµm biÕn d¹ng ph«i vµ t¹o h×nh s¶n
phÈm. V× vËy, vËt liÖu ®Ó rÌn vµ dËp khèi ph¶i lµ vËt liÖu cã tÝnh dÎo cao, vÝ dô
nh çc lo¹i thÐp, çc lo¹i hîp kim mµu, chñ yÕu lµ hîp kim nh«m, hîp kim
magie, hîp kim ®ång vµ mét sè hîp kim niken, hîp kim titan, v.v..
Th«ng thêng, kim lo¹i nguyªn chÊt cã tÝnh dÎo cao h¬n çc hîp kim cña
chóng. Ch¼ng h¹n nh ®èi víi thÐp, khi t¨ng hµm lîng cacbon, silic, mangan,
photpho, lu huúnh vµ çc nguyªn tè hîp kim, th× tÝnh dÎo cña thÐp gi¶m ®i.
NÕu trong thÐp cã hµm lîng S > 0,045% th× thÐp dÔ bÞ gißn nãng, tøc lµ dÔ bÞ
nøt nãng trong kho¶ng nhiÖt ®é rÌn. Cßn photpho lµm gi¶m ®é dÎo cña thÐp khi
gia c«ng ë tr¹ng th¸i nguéi (nøt nguéi).
Khi t¨ng hµm lîng cacbon, trong thÐp sÏ t¹o ra pha cacbit nhiÒu h¬n lµm
gi¶m tÝnh dÎo vµ ®é rÌn, ngoµi ra cßn lµm gi¶m tÝnh hµn cña thÐp.
Silic trong thÐp víi hµm lîng lín h¬n 1,7% sÏ lµm gi¶m tÝnh hµn cña thÐp.
Mangan cã t¸c dông lµm gi¶m ¶nh hëng xÊu cña lu huúnh nhng l¹i lµm gi¶m ®é
dÉn nhiÖt, dÔ g©y qu¸ nhiÖt khi nung.
Çc yÕu tè hîp kim nh Ni, Cr, Mo, V, W ... lµm gi¶m ®é dÉn nhiÖt cña thÐp,
mét sè nguyªn tè hîp kim t¹o çcbit nh Mo, W l¹i dÔ g©y qu¸ nhiÖt. V× thÕ, khi
rÌn vµ dËp nãng thÐp cao cacbon vµ thÐp hîp kim cao cÇn ph¶i cã çc chÕ ®é gia
c«ng ®Æc biÖt.
Mét sè hîp kim mµu cã tÝnh dÎo thÊp, ngoµi ra cßn cã kho¶ng nhiÖt ®é rÌn
dËp nhá vµ rÊt dÔ nh¹y c¶m víi tèc ®é biÕn d¹ng, víi s¬ ®å tr¹ng th¸i øng suÊt vµ
sù kh«ng ®ång ®Òu biÕn d¹ng nªn ®ßi hái ph¶i cã chÕ ®é gia c«ng nghiªm ngÆt
h¬n n÷a.
5
TÝnh dÎo cña vËt liÖu ®· ®îc giíi thiÖu trong ch¬ng tr×nh VËt liÖu häc, Lý
thuyÕt biÕn d¹ng dÎo vµ Lý thuyÕt gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc. Môc ®Ých cña
phÇn nµy lµ xem xÐt çc d¹ng ph«i cã kh¶ n¨ng sö dông ®Ó rÌn vµ dËp nãng (h×nh
d¹ng, kÝch thíc, ph¬ng ph¸p t¹o ph«i, vµ lÜnh vùc sö dông).
1.1.1 Thái ®óc (gï ®óc)
Thái ®óc (cßn gäi lµ gï ®óc) ®îc ®óc trong çc khu«n ®óc thái t¹i çc ph©n
xëng luyÖn thÐp hoÆc ph©n xëng ®óc lín chñ yÕu dïng lµm ph«i ban ®Çu cho
ph©n xëng çn ph¸ hoÆc ph©n xëng rÌn.
a) H×nh d¹ng vµ khèi lîng
Thái thÐp (thái ®óc b»ng thÐp) dïng ®Ó rÌn cã khèi lîng thêng tõ 200 kg ®Õn
350 tÊn. Thái thÐp (h×nh 1.1) thêng bao gåm ba phÇn: phÇn ®Çu (1), phÇn gi÷a
(2), vµ phÇn ®u«i (3). PhÇn ®Çu vµ phÇn ®u«i lµ nh÷ng phÇn cã nhiÒu khuyÕt tËt
nªn thêng ph¶i c¾t bá tríc khi rÌn. PhÇn gi÷a cã d¹ng h×nh th¸p côt cã tõ 6 ®Õn
12 c¹nh víi ®é c«n tõ 0o30’ ®Õn 1o. §Ó tiÖn cho rÌn dËp, gï thÐp thêng cã tû lÖ
gi÷a ®é dµi vµ ®êng kÝnh trung b×nh vµo kho¶ng 1,82,5. Sau khi Ðp c¹nh, tû lÖ
nµy t¨ng lªn tíi 2,12,8 ®Ó khi chån ph«i kh«ng bÞ cong. Trêng hîp trong qu¸
tr×nh rÌn kh«ng cÇn ®Õn nguyªn c«ng chån th× tû lÖ nµy cã thÓ lªn tíi 44,5.
TiÕt diÖn ngang cña gï cã thÓ cã d¹ng trßn, d¹ng ®a gi¸c ®Òu (612 c¹nh).
Çc c¹nh h¬i lâm vµo theo suèt chiÒu dµi hoÆc mét phÇn ph«i.
H×nh 1.1 H×nh d¹ng cña gï ®óc

b»ng thÐp
Gï thÐp dïng ®Ó rÌn thêng ®îc ®óc tõ thÐp l¾ng (h×nh 1.1), tøc lµ thÐp ®îc
khö oxy tríc khi ®æ khu«n. Trong trêng hîp nµy gï thÐp cã ®é mÞn chÆt cao h¬n
so víi gï thÐp ®îc ®óc tõ thÐp s«i.
b) CÊu tróc tinh thÓ cña thái thÐp
NÕu c¾t däc trôc gï thÐp l¾ng, quan s¸t thÊy cÊu tróc tinh thÓ cña gï thÐp
theo tiÕt diÖn ®øng kh¸c nhau, do qu¸ tr×nh kÕt tinh cña kim lo¹i trong khu«n x¶y
ra kh«ng gièng nhau.
6
Qu¸ tr×nh kÕt tinh tríc hÕt b¾t ®Çu tõ vá khu«n nguéi vµ kÕt thóc ë lâi gï, vá
ngoµi cña gï lµ mét líp kim lo¹i máng 1 cã ®é h¹t rÊt mÞn do tèc ®é lµm nguéi
nhanh.
TiÕp gi¸p víi líp vá máng nµy vµ
vu«ng gãc víi thµnh khu«n lµ çc nh¸nh tinh
thÓ ®en®rit, ®Çu tiªn lµ çc líp cã ®é h¹t nhá
2, tiÕp sau lµ líp cã ®é h¹t lín 3, tiÕp sau n÷a
lµ líp lín h¬n 4 cã híng kÕt tinh h¬i nghiªng
mét gãc so víi líp ngoµi. Gi÷a thái lµ líp
kim lo¹i kÕt tinh sau cïng, t¹o ra çc tinh thÓ
®¼ng híng hoÆc çc tinh thÓ ®en®rit s¾p xÕp
hçn lo¹n xen kÏ víi çc h¹t lín 6. Tû lÖ gi÷a
phÇn vá cã tinh thÓ ®en®rit víi phÇn lâi cã
cÊu tróc h¹t ®¼ng trôc phô thuéc vµo ®iÒu
kiÖn kÕt tinh (tèc ®é lµm nguéi, thêi gian lµm
nguéi, nhiÖt ®é ...) vµ thµnh phÇn ho¸ häc H×nh 1.2 S¬ ®å cÊu t¹o cña gï
cña gï thÐp. Nãi chung chÊt lîng phÇn lâi ®óc b»ng thÐp
kÐm h¬n so víi phÇn vá gï.
c) Çc khuyÕt tËt cña thái ®óc

1. Lç co. Kim lo¹i láng cã thÓ tÝch lín h¬n kim lo¹i ®· kÕt tinh. V× vËy, sau
khi ®æ khu«n, kim lo¹i kÕt tinh sÏ cã thÓ tÝch nhá ®i vµ ®Ó l¹i çc lç hæng. Lç
hæng nµy ®îc gäi lµ lç co. Lç co thêng n»m ë phÇn ®Çu cña gï, cã thÓ lín hoÆc
cã thÓ nhá tuú thuéc vµo ph¬ng ph¸p ®óc vµ kÝch thíc gï. Khi ®óc cÇn chó ý sao
cho phÇn lç co nµy chØ n»m ë phÇn ®Çu cña gï ®óc ®Ó khi c¾t ®i tiÕt kiÖm ®îc kim
lo¹i h¬n.
2. Rç khÝ. Khi kÕt tinh cã mét phÇn nhá çc chÊt khÝ kh«ng kÞp tho¸t ra khái
khu«n ®óc, t¹o thµnh çc bät khÝ, g©y rç khÝ. Khi rÌn, nÕu çc bät khÝ nµy kh«ng
g©y oxy ho¸ th× chóng ®îc hµn l¹i.
3. Thiªn tÝch. Thái ®óc kh«ng chØ cã cÊu tróc kh«ng ®ång nhÊt khi kÕt tinh
mµ nã cßn kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc. Ph©n biÖt hai lo¹i thiªn tÝch
lµ thiªn tÝch vïng vµ thiªn tÝch h¹t (thiªn tÝch ®en®rit). Thiªn tÝch vïng ®îc ®Æc
trng b»ng sù gia t¨ng t¹p chÊt theo híng tõ bÒ mÆt vµo phÇn lâm co, n¬i kim lo¹i
7
kÕt tinh sau cïng (çc t¹p chÊt phi kim thêng nhÑ h¬n). Thiªn tÝch ®en®rit lµ do
sù gia t¨ng t¹p chÊt kÓ tõ trôc ®en®rit ®Õn mÆt ngo¹i vi cña ®en®rit.
Møc ®é thiªn tÝch phÇn lín phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
Thùc tÕ cho thÊy hîp kim cïng tinh dÔ bÞ thiªn tÝch h¬n hîp kim t¹o thµnh dung
dÞch r¾n. Møc ®é thiªn tÝch cã thÓ gi¶m xuèng nÕu lµm nguéi nhanh, sau ®ã lµm
nguéi chËm vËt ®óc.
4. SÑo. Khi rãt thÐp vµo khu«n cã nh÷ng h¹t kim lo¹i b¾n lªn thµnh khu«n vµ
®«ng cøng ngay. Khi thÐp láng ch¶y ®Õn chç ®ã th× çc h¹t nµy ®· bÞ oxy ho¸,
kh«ng hoµ tan ®îc vµo kim lo¹i láng vµ t¹o thµnh sÑo. Khi rÌn, çc sÑo nµy sÏ bÞ
bong ra.
5. T¹p phi kim. Çc t¹p phi kim lÉn trong xØ cã thÓ r¬i vµo kim lo¹i láng vµ
trong thái thÐp, t¹p chÊt nµy lµm gi¶m phÈm chÊt cña vËt ®óc.
6. Çc vÕt nøt r¹n. Thái thÐp cã thÓ bÞ nøt däc hoÆc nøt ngang ë bªn ngoµi
hoÆc bªn trong. VÕt nøt ngang ngoµi thêng xuÊt hiÖn khi lµm nguéi do khuyÕt tËt
cña khu«n mµ dßng kim lo¹i láng kh«ng kÞp thêi bæ sung vµo lâm co theo chiÒu
dµi. VÕt nøt däc ngoµi chñ yÕu lµ do lµm nguéi nhanh däc çc c¹nh cña thµnh
khu«n vµ ®i s©u vµo vïng tinh thÓ d¹ng cét. §Ó tr¸nh khuyÕt tËt nµy, h×nh d¹ng
cña thái ®óc thêng cã d¹ng ®a gi¸c ®Òu nhiÒu c¹nh. MÆt kh¸c còng kh«ng nªn
®óc thái cã tiÕt diÖn h×nh trßn v× trong trêng hîp nµy kh¶ n¨ng t¹o vÕt nøt däc
trong thêi gian lµm nguéi sÏ lín h¬n do khi lµm nguéi cã sù gi¶m nhiÖt ®é vµ sù
chªnh lÖch lín vÒ nhiÖt ®é gi÷a phÇn t©m thái ®óc vµ mÆt ngoµi theo chu vi vµ cã
nguy c¬ xuÊt hiÖn øng suÊt nhiÖt. øng suÊt nhiÖt sÏ ph¸t triÓn m¹nh khi cã sù
thay ®æi vÒ thÓ tÝch do chuyÓn biÕn pha lµm xuÊt hiÖn øng suÊt tiÕp tuyÕn lín vµ
t¹o thµnh çc vÕt nøt däc ngoµi. VÕt nøt trong xuÊt hiÖn khi nung chñ yÕu lµ do
khi nung thái thÐp nguéi trong lß nãng g©y øng suÊt nhiÖt ®é.
7. Vßng khíp. V× mét lý do nµo ®ã, khi rãt thÐp láng dßng thÐp bÞ ng¾t
qu·ng, kh«ng liªn tôc, lµm phÇn díi thái thÐp ®· ®«ng ®Æc mµ phÇn trªn cha kÞp
ch¶y xuèng, khi rãt tiÕp th× phÇn díi ®· bÞ oxy ho¸ bÒ mÆt t¹o thµnh mÆt ng¨n
çch gi÷a hai phÇn vµ khi rÌn sÏ bÞ nøt.
d) ChuÈn bÞ thái ®óc tríc khi rÌn

Thái ®óc tríc khi rÌn cÇn ®îc lµm s¹ch bÒ mÆt. Cã çc çch lµm s¹ch bÒ mÆt
sau:
8
- Lµm s¹ch b»ng ngän löa ®Ìn x× - dïng ®Ìn x× nhiÖt ®é cao lµm s¹ch çc
khuyÕt tËt sÑo vµ hµn çc vÕt nøt nhá trªn bÒ mÆt. Nhîc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p nµy
lµ lµm tho¸t cacbon trªn líp bÒ mÆt.
- Lµm s¹ch b»ng bóa tay - dïng bóa kh«ng khÝ nÐn cÇm tay ®ôc s¹ch nh÷ng
khuyÕt tËt nh sÑo, xØ, v.v.. Ph¬ng ph¸p nµy ®¬n gi¶n nhng n¨ng suÊt thÊp.
- Mµi ph¸ - dïng cho çc lo¹i thÐp quý, thÐp cøng. HiÖn ®ang ®îc øng dông
nhiÒu v× ngµy nay cã nh÷ng ph¬ng ph¸p mµi rÊt n¨ng suÊt.
- TiÖn ph¸ - dïng tiÖn ph¸ líp bªn ngoµi cã khuyÕt tËt tríc khi ®em rÌn.
1.1.2 ThÐp çn

ThÐp çn ®îc sö dông ®Ó rÌn vµ dËp khèi bao gåm çc lo¹i s¶n phÈm çn
kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng, kÝch thíc vµ cÊp chÝnh x¸c:
- ThÐp çn h×nh - bao

gåm çc lo¹i thÐp h×nh cã tiÕt
diÖn ®¬n gi¶n nh vu«ng, trßn,
lôc l¨ng, ch÷ nhËt, tam gi¸c ...
®Õn lo¹i cã tiÕt diÖn phøc t¹p
(h×nh 1.3a,b).
- ThÐp çn chu kú - s¶n
phÈm çn cã tiÕt diÖn thay ®æi
theo chu kú däc chiÒu dµi phï
hîp víi ph«i rÌn (h×nh 1.3c).
- ThÐp tÊm - thÐp tÊm dµy
(s>5 mm) cã thÓ ®îc c¾t ®Þnh
h×nh tríc khi ®a lªn m¸y dËp
(h×nh 1.3d).
H×nh 1.3 Çc d¹ng s¶n phÈm çn h×nh
1.1.3 Çc lo¹i ph«i kh¸c
a) Ph«i rÌn
9
§èi víi çc chi tiÕt cã h×nh d¸ng phøc t¹p, s¶n lîng kh«ng cao, ®îc chuÈn bÞ
qua rÌn tù do, sau ®ã ®îc ®a vµo çc m¸y dËp. §©y lµ mét trong nh÷ng kh©u
chuÈn bÞ ph«i cho dËp khèi ®îc ®îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn khi dËp trªn m¸y bóa
trong ®iÒu kiÖn kh«ng ®ñ thiÕt bÞ rÌn - dËp.
b) Ph«i ®óc
Nh»m c¶i thiÖn tæ chøc cña vËt ®óc, vËt ®óc cã thÓ ®îc ®a qua dËp khèi ®Ó
tinh chØnh kÝch thíc vµ thay ®æi tæ chøc h¹t.
c) Ph«i qua gia c«ng c¬

Trong trêng hîp dËp khèi nguéi hoÆc dËp trong khu«n kÝn cÇn cã vËt dËp víi
®é chÝnh x¸c cao, nhiÒu khi sau khi dËp kh«ng cÇn gia c«ng c¬ tiÕp sau, ngêi ta
cã thÓ sö dông ph«i ®· qua gia c«ng c¬ ®Ó dËp nh»m ®¶m b¶o n¨ng suÊt, chÊt l-
îng vµ phÇn nµo tiÕt kiÖm kim lo¹i.
1.2 C¾t ph«i

Tríc khi rÌn hoÆc dËp mét s¶n phÈm, cÇn ph¶i tÝnh to¸n chän kÝch thíc ph«i
sao cho thÓ tÝch vµ kÝch thíc ph«i cµng gÇn gièng víi h×nh d¹ng s¶n phÈm cµng
tèt. Trêng hîp tèi thiÓu lµ ph¶i c¾t ph«i cã thÓ tÝch phï hîp víi s¶n phÈm. Trõ khi
ph¶i rÌn mét chi tiÕt lín tõ gï ®óc, çc trêng hîp cßn l¹i sö dông s¶n phÈm çn
lµm ph«i th× cÇn ph¶i c¾t s¶n phÈm çn cã chiÒu dµi phï hîp. Qu¸ tr×nh c¾t ph«i
thêng ®îc thùc hiÖn trong çc ph©n xëng chuÈn bÞ. Cã çc ph¬ng ph¸p c¾t sau:
1.2.1 C¾t trªn m¸y c¾t
H×nh 1.4 S¬ ®å c¾t ph«i trªn m¸y c¾t
Thanh çn 1 ®îc ®a tíi m¸y c¾t, ®Æt trªn bµn m¸y vµ dÞch chuyÓn trªn con
l¨n dÉn 6 cho ®Õn khi ch¹m vµo c÷ chÆn 4. Sau ®ã, tÊm kÑp 2 h¹ xuèng, nhê lùc
kÑp thanh çn ®îc kÑp chÆt trªn m¸y. TiÕp theo, cho m¸y vËn hµnh lìi c¾t trªn 3
vµ lìi c¾t díi 5 sÏ c¾t ph«i. PhÇn ®îc c¾t sÏ r¬i vµo thïng chøa ph«i.
C¬ häc cña qu¸ tr×nh c¾t ph«i thanh (h×nh 1.5):
10
Lìi c¾t trªn vµ lìi c¾t díi víi gãc mµi s¾c  = 90o ®îc ®Æt çch nhau mét
kho¶ng hë z. Qu¸ tr×nh c¾t x¶y ra theo ba giai ®o¹n sau:
H×nh 1.5 S¬ ®å t¸c dông lùc vµ h×nh d¹ng mÆt c¾t khi c¾t ph«i trßn trªn m¸y c¾t
a) vïng bÞ dËp; b) vïng bÞ th¾t; c) vïng bÞ c¾t b»ng lìi c¾t; d) vïng bÞ vì
1) vµ 3) lìi c¾t; 2) tÊm chÆn ph«i; 4) c÷ chÆn
ë giai ®o¹n ®Çu, hai lìi c¾t 1 vµ 3 ch¹m vµo ph«i cã ®êng kÝnh D0 sÏ t¹o
thµnh mét ngÉu lùc cã m«men P.a. M«men cña ngÉu lùc nµy cã xu híng lËt ngîc
vµ lµm cong ph«i, chÝnh v× vËy çc lìi c¾t nµy ngËp vµo kim lo¹i ph«i chØ mét
phÇn diÖn tÝch c«ng t¸c cña chóng. T¹i bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ lìi c¾t, bÒ
mÆt ph«i bÞ dËp bÑp. øng suÊt tiÕp xóc t¹i ®©y t¨ng dÇn lªn cïng víi tèc ®é biÕn
d¹ng vµ trë lùc biÕn d¹ng theo møc ®é ngËp s©u dÇn cña lìi c¾t. ë giai ®o¹n nµy
lìi c¾t ngËp vµo ph«i lµm phÇn ph«i tú trªn gèi tùa cña c÷ chÆn 4 quay ®i mét gãc
®¸ng kÓ n gäi lµ gãc uèn. PhÇn ph«i ®îc gi÷ l¹i trªn r·nh dÉn híng nhê lùc chÆn
N cña tÊm chÆn 2 hÇu nh kh«ng bÞ quay, nªn gãc z nhá. V× r»ng n > z cho nªn
møc ®é bÞ dËp bÑp t¹i çc bÒ mÆt tiÕp xóc cña ph«i víi lìi c¾t trªn vµ lìi c¾t díi
kh«ng ®Òu. Çc gãc n vµ z cßn ®îc gäi lµ çc gãc dËp bÑp.
ë giai ®o¹n hai lìi c¾t tiÕp tôc ®i xuèng vµ t¹o ra phÇn dËp bÑp víi øng suÊt
t¨ng dÇn cho ®Õn khi xuÊt hiÖn vÕt nøt t¹i mçi mÐp cña lìi c¾t.
11
Giai ®o¹n ba ®îc ®Æc trng b»ng sù ph¸t triÓn cña vÕt nøt t¹i mçi mÐp lìi c¾t vµ bÎ
g·y ph«i. Trªn mÆt c¾t cña ph«i xuÊt hiÖn ba vïng ®Æc trng cho ba giai ®o¹n c¾t nµy.
Ngoµi çc lùc t¸c dông P (Pt cña lìi c¾t trªn vµ Pd cña lìi c¾t díi), trªn h×nh
1.5 cßn thÓ hiÖn çc lùc ma s¸t tiÕp xóc (Q vµ Pt cña lìi c¾t trªn vµ G vµ P d
cña lìi c¾t díi) vµ çc lùc Q vµ G lµm t¨ng khe hë gi÷a ph«i vµ çc lìi c¾t.
Trong c«ng nghÖ c¾t ph«i, ngêi ta phÊn ®Êu sao cho chÊt lîng mÆt c¾t tèt
nhÊt, tøc lµ çc mÆt c¾t ph¶i t¹o ra hai vÕt nøt ®Ó chóng gÆp nhau vµ t¹o thµnh
mÆt c¾t liªn tôc.
NÕu khe hë z qu¸ nhá, çc vÕt nøt kh«ng gÆp nhau vµ mÆt c¾t kh«ng ph¶i lµ
mÆt c¾t liªn tôc, khi dËp çc ph«i nµy dÔ xuÊt hiÖn çc nÕp gÊp. Ngîc l¹i, nÕu khe
hë z gi÷a hai lìi c¾t qu¸ lín th× dÔ cã ba via vµ nhiÒu khi lµm mÎ c¶ lìi c¾t. Lùc
kÑp N qu¸ nhá th× m«men uèn P.a sÏ lµm ph«i bÞ quay ®i mét gãc lín h¬n vµ
còng dÔ t¹o thµnh bavia.
Khi c¾t cã thÓ xuÊt hiÖn çc vÕt nøt ngang trªn mÆt c¾t. Nguyªn nh©n chñ
yÕu lµ do øng suÊt d qu¸ lín xuÊt hiÖn khi lìi c¾t ngËm vµo ph«i. VÕt nøt ngang
thêng xuÊt hiÖn ®èi víi çc hîp kim gißn, nhÊt lµ khi c¾t ph«i ë nhiÖt ®é thÊp. V×
vËy, ®Ó tr¸nh khuyÕt tËt nµy thêng tiÕn hµnh nung s¬ bé thanh çn ®Õn nhiÖt ®é
450  500o C trong çc lß nung chuyªn dông.
Thùc tÕ s¶n xuÊt cho thÊy khe hë z gi÷a hai lìi c¾t trªn vµ díi thêng lÊy b»ng
2  4% chiÒu dµy (Ho) hoÆc ®êng kÝnh (Do) cña ph«i. Trong trêng hîp ®Ò phßng
lìi c¾t bÞ cïn vµ sù dÞch chuyÓn cña lìi c¾t do ®µn håi th× khe hë gi÷a çc lìi c¾t
thêng lÊy cao h¬n vµ ®¹t tíi 5  6% Do.
Nhîc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p c¾t ph«i trªn m¸y c¾t lµ khi lùc kÑp ph«i kh«ng
®ñ th× gãc v¸t ë mÆt c¾t cã thÓ ®¹t tíi 12o g©y phÕ phÈm vµ l·ng phÝ kim lo¹i.
ThËm chÝ ë nh÷ng ph«i ®îc c¾t ra víi gãc v¸t kho¶ng 2  3o khi cã lùc chÆn ®ñ
lín thêng còng lµ nh÷ng mÆt cong kh«ng thÓ tÝnh to¸n ®îc. ChÝnh çc mÆt cong
nµy còng lµm ¶nh hëng lín ®Õn hÖ sè sö dông kim lo¹i. §Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm
nµy, ngêi ta sö dông ph¬ng ph¸p c¾t ph«i b»ng khu«n c¾t.
1.2.2 C¾t b»ng khu«n c¾t

§Ó n©ng cao chÊt lîng mÆt c¾t, ®èi víi ph«i thanh kh«ng lín l¾m (D  50
mm) hoÆc trong trêng hîp thiÕu m¸y c¾t ngêi ta thêng dïng çc khu«n c¾t trªn
12
m¸y Ðp trôc khuûu v¹n n¨ng. Khi c¾t ph«i thanh trong khu«n c¾t sö dông çc s¬
®å sau [5]:
1. C¾t ph«i thanh kh«ng cã kÑp ph«i vµ t¹o thµnh mÆt vì tù nhiªn do çc vÕt
nøt vît tríc t¹o thµnh.
2. C¾t ph«i thanh cã kÑp ph«i theo tiÕt diÖn ngang hoÆc theo híng kÝnh trong
çc khu«n c¾t.
3. C¾t ph«i thanh cã nÐn Ðp däc trôc.
VÒ mÆt c«ng nghÖ, s¬ ®å c¾t thø nhÊt kh«ng kh¸c so víi s¬ ®å c¾t ph«i thanh
trªn m¸y c¾t. S¬ ®å c¾t thø hai ®îc thùc hiÖn díi d¹ng mét sè ph¬ng ¸n, trong ®ã
ph¬ng ¸n c¾t b»ng dao c¾t cã h×nh d¹ng b¹c liÒn lµ phæ biÕn h¬n c¶. §Ó ®Æt ph«i
tù do vµo çc b¹c liÒn, kÝch thíc b¹c ph¶i h¬i lín h¬n so víi kÝch thíc cña ph«i
thanh cã dung sai d¬ng. §iÒu nµy lµm cho ph«i thanh bÞ nghiªng ë giai ®o¹n thø
nhÊt vµ bÞ uèn ë giai ®o¹n thø hai, ®Ó sau ®ã thùc hiÖn theo s¬ ®å c¾t ph«i ®îc
kÑp theo tiÕt diÖn ngang. ChÊt lîng mÆt c¾t theo ph¬ng ph¸p nµy cao h¬n so víi
c¾t th«ng thêng. D¹ng hoµn thiÖn h¬n lµ c¾t theo s¬ ®å thø hai nhê sö dông dao
c¾t díi d¹ng b¹c ghÐp hai nöa. MÆc dï kh«ng ®¹t ®îc sù tiÕp xóc hoµn toµn gi÷a
bÒ mÆt lµm viÖc cña b¹c víi kÝch thíc ph«i ®· cho, nhng kh«ng cßn khe hë gi÷a
çc b¹c hai nöa vµ ph«i thanh theo híng ghÐp vµo nhau vµ lo¹i ®îc sù cong vªnh
cña thanh çn vµ ph«i.
C¾t theo s¬ ®å thø ba kh¸c víi tÊt c¶ çc ph¬ng ph¸p c¾t trªn ®©y v× nã ®¶m
b¶o biÕn d¹ng trît dÎo cña mét phÇn ph«i thanh so víi phÇn cßn l¹i mµ kh«ng t¹o
thµnh vÕt nøt tríc hoÆc vïng g·y. Khe hë t¹i mÆt ph¼ng c¾t trong trêng hîp nµy
kh«ng chØ lµ kh«ng cÇn thiÕt, mµ cßn cã h¹i. §Ó thùc hiÖn s¬ ®å c¾t nµy, sö dông
çc lìi c¾t ghÐp d¹ng b¹c vµ Ðp chÆt däc trôc ph«i ®Ó khö khe hë gi÷a ph«i thanh
vµ lç b¹c ë vÞ trÝ ghÐp. Lùc nÐn Ðp cÇn ph¶i ®ñ ®Ó kh¾c phôc ¸p lùc th¸o ra khi
l¾p ph«i. Do vËy, tríc khi c¾t ph«i kim lo¹i n»m ë tr¹ng th¸i øng suÊt nÐn, tr¹ng
th¸i øng suÊt nµy lo¹i trõ kh¶ n¨ng t¹o vÕt nøt vu«ng gãc khi cã biÕn d¹ng trît.
Ph«i ®îc c¾t theo ph¬ng ph¸p nµy cã bÒ mÆt nh½n vµ kh«ng cã gãc v¸t. Ngoµi ra,
nhê trît Ðp cã thÓ c¾t çc ph«i ng¾n h¬n víi ®é chÝnh x¸c theo chiÒu dµi 0,1
mm. NÕu nh trªn m¸y c¾t chØ cã thÓ c¾t ®îc çc ph«i cã tû sè Lo/Do  0,7  0,8
th× khi c¾t b»ng khu«n c¾t tû sè nµy cã thÓ gi¶m xuèng cßn 0,5  0,6 vµ ®«i khi
víi thÐp cøng (thÐp æ l¨n ch¼ng h¹n) th× tû sè nµy cã thÓ xuèng tíi 0,3.
1.2.3 KÕt cÊu vµ thiÕt kÕ dông cô c¾t

13
KÝch thíc bao cña lìi c¾t phô thuéc vµo kho¶ng trèng ®Ó l¾p nã trong m¸y
c¾t vµ trong khu«n c¾t. ChiÒu dµy b cña lìi c¾t (h×nh 1.6) phô thuéc vµo s¬ ®å l¾p
nã. NÕu çc lìi c¾t ®Æt çch nhau mét kho¶ng lµ z th×:
Ez
b (1.1)
2
trong ®ã: E - kho¶ng çch gi÷a hai mÆt ph¼ng l¾p lìi c¾t.
NÕu lìi c¾t l¾p xÝt nhau kh«ng cã khe hë th×:
b (1.2)
E
2
H×nh 1.6 KÕt cÊu lìi

c¾t ë vÞ trÝ lµm viÖc
a) ®Ó c¾t ph«i trßn;
b) ®Ó c¾t ph«i vu«ng;
c) lìi c¾t cña m¸y cã
lùc c¾t 4,4 MN
Trong trêng hîp nh vËy ngêi ta lµm r·nh vÒ mét phÝa cña lìi c¾t cã ®é réng
lµ z/2. ¦u viÖt cña lo¹i lìi c¾t nµy (h×nh 1.6) lµ khe hë z lu«n ®îc ®¶m b¶o vµ nÕu
çc lìi c¾t bÞ d¬ th× ®iÒu chØnh l¹i còng dÔ h¬n, chÝnh x¸c h¬n vµ lu«n ®¶m b¶o
çc lìi c¾t chuyÓn ®éng song song nhau. ChiÒu dµy lìi c¾t thêng lÊy kho¶ng
(0,40,5)Do (hoÆc (0,40,5)Ho). ChiÒu cao lìi c¾t ®îc chän c¨n cø vµo kho¶ng çch
gi÷a çc mÆt tú cña lìi c¾t trªn m¸y vµ lµ lîng cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh sù va ®Ëp gi÷a hai l-
ìi c¾t:
H max  C
h
2
trong ®ã:
Hmax - chiÒu cao hë cña kho¶ng trèng l¾p lìi c¾t ; vµ
C - lîng trïng nhau (lîng gèi nhau) cña hai lìi c¾t.
Lîng C cã thÓ ®îc tÝnh nh sau:
C  16  2 kH o hoÆc C  16  2 kD o
14
trong ®ã: k - hÖ sè tû lÖ, phô thuéc vµo kÝch thíc ph«i (b¶ng 1.1).
B¶ng 1.1 HÖ sè k vµ C phô thuéc vµo kÝch thíc Do (Ho)
B¶ng 1.1
Do hoÆc Ho, mm 40 60 80 100 120 160 180 250
k 0,02 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,1
C, mm 16,8 18,4 20,0 22,0 24,4 28,8 32,0 41
ChiÒu dµi L cña lìi c¾t hoµn toµn phô thuéc vµo kho¶ng kh«ng cña m¸y c¾t
dïng ®Ó l¾p lìi c¾t.
Khi c¾t ph«i trßn th× øng víi mçi lo¹i ®êng kÝnh cã mét cÆp lìi c¾t riªng, nªn
cÇn ph¶i lµm b¸n kÝnh lîn cña lìi c¾t ë mÐp c¾t ®Ó dÔ dµng ®Èy ph«i qua lç c¾t (R
thêng lÊy b»ng 12%Do), cßn ®èi víi ph«i vu«ng th× cã thÓ c¾t ®îc tÊt c¶ çc lo¹i
ph«i cã Ho  Hp (Hp lµ kÝch thíc cña ph«i vu«ng lín nhÊt cã thÓ c¾t ®îc).
MÐp c¾t cña çc lìi c¾t cã thÓ lµm vu«ng hoÆc nhän, nhng nÕu lµm nhän
th× còng kh«ng ®îc nhá h¬n 85o, v× nÕu mÐp c¾t nhän cã thÓ lµm gi¶m lùc c¾t
nhng l¹i lµm t¨ng bÒ mÆt bÞ dËp, do ®ã chØ dïng ®Ó c¾t vËt liÖu gißn ë tr¹ng
th¸i nguéi.
§èi víi ph«i cã tiÕt diÖn vu«ng thêng ®îc c¾t theo chiÒu ®êng chÐo v× c¾t
theo ®êng chÐo mÆt c¾t Ýt bÞ dËp h¬n vµ c«ng c¾t theo ®êng chÐo còng gi¶m tõ 15
®Õn 20% so víi c«ng c¾t theo c¹nh ph«i.
Sau khi x¸c ®Þnh çc kÝch thíc bao cña lìi c¾t vµ biÕt hµnh tr×nh cña m¸y c¾t,
tiÕn hµnh vÏ çc lìi c¾t ë vÞ trÝ cao nhÊt vµ x¸c ®Þnh kho¶ng çch gi÷a hai ®Çu cña
lìi c¾t khi kh«ng lµm viÖc Hmax, ®ång thêi x¸c ®Þnh ®é trïng C cña hai lìi c¾t.
Khi x©y dùng r·nh bao c«ng t¸c ®Ó c¾t ph«i trßn, sö dông b¸n kÝnh R cho s½n
(®èi víi ph«i cô thÓ). §Ó dÔ ®a ph«i vµo lç c¾t gi÷a hai lìi c¾t, ngêi ta thêng lµm
lç nµy theo h×nh ovan cã ®êng kÝnh lín lµ hd, trong ®ã kho¶ng çch gi÷a hai t©m
çc b¸n kÝnh R cña hai lìi c¾t ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
2m = 2(0,05  0,20)R
§Ó ph«i sau khi c¾t tù r¬i ra khái r·nh c¾t, ngêi ta thêng lµm gãc nghiªng
c¹nh bªn  = 812o (h×nh 1.7a). Tõ h×nh 1.7 suy ra r»ng, hµnh tr×nh h÷u hiÖu cña
lìi c¾t trªn ®îc tÝnh nh sau:
15
X = Do - (Hd - S)
trong ®ã: S - hµnh tr×nh toµn phÇn cña m¸y c¾t.
H×nh 1.7 S¬ ®å thiÕt kÕ lìi c¾t ®Ó c¾t ph«i thanh

a) lìi c¾t ph«i trßn; b) lìi c¾t ph«i vu«mg
§èi víi lìi c¾t dïng ®Ó c¾t ph«i vu«ng (h×nh 1.7b), nÕu c¹nh ph«i vu«ng lµ
Ho th× chiÒu s©u cña r·nh c¾t ®îc tÝnh nh sau:
C
h  ( H o  m )cos 45o  (1.3)
2
§èi víi ph«i lín nhÊt cho phÐp, kho¶ng çch m ph¶i ®îc tÝnh b»ng 0,05Ho.
Khi ®ã: C  16  k 2 H o
hd  S
trong ®ã: k 1  0,7
1, 4 H o
Sau khi thay çc trÞ sè nªu trªn, hmin  0,8Ho + 8 mm.
Trong trêng hîp kÝch thíc cña ph«i c¾t cã trÞ sè nhá h¬n trÞ sè tÝnh to¸n Ho
th× cÇn ph¶i kiÓm tra hµnh tr×nh h÷u hiÖu X cña lìi c¾t cã ®¶m b¶o lµ X  (0,8 
0,9)Do hay kh«ng.
Khu«n c¾t cã thÓ cã mét lìi c¾t hoÆc cã nhiÒu lìi c¾t, hoÆc lìi c¾t nguyªn
hoÆc lìi c¾t ghÐp. §èi víi çc m¸y c¾t lín, nÕu lµm lìi c¾t nguyªn sÏ tèn vËt liÖu
vµ g©y khã kh¨n khi mµi mÐp c¾t, ngîc l¹i ®èi víi çc m¸y c¾t nhá nªn lµm lìi
c¾t nguyªn cho ®¬n gi¶n.
16
VËt liÖu dïng lµm lìi c¾t lµ çc lo¹i thÐp dông cô: CD10, CD12 hoÆc thÐp
hîp kim dông cô: 50CrNiMo, 50CrMnMo, 40CrSi, 80Cr3, 50CrW2Si, v.v.. Sau
khi t«i vµ ram ph¶i ®¹t ®é cøng 444514 HB. Ngoµi ra, lìi c¾t cã thÓ ®îc g¾n hîp
kim cøng nh WCCo20, WCCo25, v.v..
1.2.4 TÝnh lùc c¾t vµ chän m¸y c¾t

M¸y c¾t thêng dïng ®Ó c¾t ph«i lµ lo¹i truyÒn ®éng c¬ khÝ víi kÕt cÊu cña
trôc chÝnh lµ trôc lÖch t©m, trôc khuûu hoÆc trôc cam. M¸y Ðp dïng ®Ó c¾t ph«i
kh¸c m¸y Ðp dïng ®Ó dËp ë chç nã cã sè hµnh tr×nh trong mét phót lín h¬n (9 
45 hµnh tr×nh/ phót ®èi víi m¸y cã lùc Ðp danh nghÜa 0,416 MN (401600 T)).
Lùc c¾t cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
P = k.Fc.c (1.4)
trong ®ã:
P - lùc c¾t, MN
k - hÖ sè, tÝnh ®Õn ®é cïn cña mÐp c¾t, ¶nh hëng cña tèc ®é c¾t, v.v., theo
kinh nghiÖm k = 1,7
Fc - diÖn tÝch mÆt bÞ c¾t, m2
c - trë lùc c¾t, MN/m2
Trong nhiÒu trêng hîp lÊy c = 0,8b, trong ®ã b - giíi h¹n bÒn cña vËt liÖu
ë nhiÖt ®é c¾t. Do ®ã:
P = 1,4Fc.b (1.5)
Sau khi tÝnh lùc c¾t, cã thÓ chän m¸y c¾t hoÆc m¸y dËp (c¾t b»ng khu«n).
M¸y ®îc chän ph¶i cã lùc danh nghÜa Ýt nhÊt lµ b»ng lùc c¾t tÝnh to¸n. CÇn lu ý
r»ng khi chän m¸y dËp cã tèc ®é c¾t cao h¬n th× lùc c¾t thêng lÊy cao h¬n tõ 10
®Õn 20%.
1.2.5 BÎ nguéi
Ngoµi viÖc c¾t trªn m¸y c¾t hoÆc m¸y dËp, cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p bÎ
nguéi trong trêng hîp çc ph«i cÇn lùc c¾t lín nhng xÝ nghiÖp kh«ng cã m¸y c¾t
cì lín, hoÆc khi ph«i lµ çc lo¹i thÐp gißn, cøng, kh«ng cã vËt liÖu lµm lìi c¾t
cøng h¬n.
Tuy gäi lµ bÎ nguéi, song trong nhiÒu trêng hîp khi cÇn gi¶m lùc c¾t cã thÓ
nung ph«i tíi nhiÖt ®é kho¶ng 700oC. NÕu vËt liÖu dÎo khã bÎ nguéi ë nhiÖt ®é
17
thêng (dÔ bÞ dËp bÑp) ngêi ta cã thÓ nung ph«i ®Õn nhiÖt ®é gißn nguéi (300oC)
®Ó dÔ bÎ h¬n.
Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña bÎ nguéi lµ dïng m«men uèn g©y øng suÊt tËp trung
®ét ngét (h×nh 1.8). øng suÊt tËp trung ®¹t trÞ sè rÊt cao lµm gi¶m tÝnh dÎo cña vËt
liÖu vµ g©y ph¸ huû gißn.
H×nh 1.8 S¬ ®å øng suÊt tËp

trung khi bÎ nguéi
a) S¬ ®å bÎ nguéi;
b) Ph©n bè øng suÊt t¹i vÞ trÝ
nguy hiÓm
I - biÓu ®å øng suÊt khi
b¾t ®Çu ®Æt t¶i
II - biÓu ®å øng suÊt ë
thêi ®iÓm ph«i bÞ bÎ
§Ó ®¹t ®îc ®iÒu nµy, ngêi ta c¾t nhím vµo ph«i mét ®é s©u h ®îc tÝnh nh sau:
h  k.3 H o
trong ®ã:
Ho - c¹nh h×nh vu«ng hay ®êng kÝnh ph«i;
k - hÖ sè phô thuéc vµo ®é dÎo cña thÐp; k = 1  2.
§èi víi thÐp gißn k lÊy gi¸ trÞ nhá.
S¬ ®å ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 1.8 cho thÊy øng suÊt côc bé gÇn chç c¾t nhím
t¨ng rÊt nhanh, vît qu¸ giíi h¹n bÒn cña vËt liÖu tríc khi øng suÊt trung b×nh ®¹t
tíi giíi h¹n ch¶y; v× thÕ t¹o ra vÕt nøt vµ hÇu nh tøc thêi g©y ph¸ huû ph«i mµ
kh«ng kÞp ®Ó biÕn d¹ng dÎo x¶y ra.
Ph¬ng ph¸p nµy ®îc sö dông ®Ó c¾t ph«i thanh thµnh nh÷ng ph«i cã chiÒu
dµi ®Òu nhau nhê thiÕt bÞ bÎ nguéi.
18
Theo s¬ ®å trªn h×nh 1.8, chµy bÎ nguéi 3 g©y ra lùc P lªn ph«i t¹i tiÕt diÖn
cÇn bÎ vÒ phÝa ngîc chiÒu víi vÕt c¾t nhím. T¹i hai gèi tùa 1 vµ 2 sÏ cã çc ph¶n
lùc b»ng P/2 çch nhau mét ®o¹n lo.
Gi¸ trÞ m«men uèn do lùc P g©y ra t¹i tiÕt diÖn bÎ sÏ lín nhÊt vµ b»ng:
Mu = P.lo/2 (1.6)
Kh«ng nh÷ng thÕ, t¹i ®iÓm bÞ c¾t nhím cßn sinh ra øng suÊt tËp trung, nªn sÏ
lµm cho øng suÊt kÐo t¹i ®ã t¨ng lªn. ChÝnh øng suÊt kÐo nµy lµm g·y ph«i t¹i tiÕt
diÖn cÇn bÎ.
NÕu kÝch thíc cña vÕt c¾t nhím lµ b vµ r, trong ®ã b = 2r, chiÒu s©u vÕt c¾t
nhím lµ h, th× øng suÊt tËp trung cùc ®¹i ®îc tÝnh nh sau:
 max  2. h / r (1.7)
trong ®ã:  - øng suÊt t¹i ®iÓm ®ang xÐt khi kh«ng tÝnh ®Õn ¶nh hëng cña sù
tËp trung øng suÊt.
Trong s¶n xuÊt, viÖc c¾t nhím lµ ®éng t¸c phøc t¹p nhÊt trong c¶ nguyªn
c«ng bÎ nguéi. Cã thÓ dïng ca, dïng ngän löa hoÆc mòi r¹ch ®Ó c¾t nhím. NÕu
dïng ngän löa hoÆc mòi r¹ch mµi kh«ng ®óng kÝch thíc cã thÓ thu ®îc vÕt c¾t nhím
kh«ng ®óng quy ®Þnh vµ sÏ lµm ¶nh hëng ®Õn chÊt lîng mÆt c¾t cña ph«i.
Lùc cÇn thiÕt ®Ó bÎ nguéi phô thuéc vµo m¸c thÐp, ph¬ng ph¸p bÎ nguéi,
h×nh d¹ng vµ kÝch thíc cña vÕt c¾t nhím, kho¶ng çch lo. Nãi chung, lùc bÎ nguéi
cã thÓ ®îc tÝnh theo c«ng thøc tæng qu¸t sau:
P
4 Wu . u
(1.8)
lo
trong ®ã:
Wu - m«men chèng uèn,
u - giíi h¹n bÒn uèn,
lo - kho¶ng çch gi÷a hai gèi tùa.
CÇn lu ý r»ng c«ng thøc (1.8) trªn ®©y cha tÝnh ®Õn ¶nh hëng cña øng suÊt
tËp trung do c¾t nhím, nªn trong thùc tÕ lùc bÎ nguéi nhá h¬n so víi lùc tÝnh to¸n
theo c«ng thøc trªn. V× vËy, khi tÝnh to¸n cã kÓ ®Õn vÕt c¾t nhím theo quy ®Þnh
th× cã thÓ thay u b»ng b víi hÖ sè  <1. NÕu chiÒu s©u vÕt c¾t nhím ®îc thùc
hiÖn nh ®· nªu th×  = 0,4  0,9. Lùc bÎ nguéi cã thÓ tham kh¶o b¶ng 1.2.
19
B¶ng 1.2
bÎ ph«i vu«ng
TiÕt diÖn ph«i vµ bÎ ph«i trßn
ph¬ng ph¸p bÎ nguéi bÎ theo c¹nh bÎ theo ®êng chÐo
M«men chèng uèn Wu, 0,1 D o

3 3 3
m3
H o H o 2
6 12
Lùc bÎ P, MN 0,4 Do  b
3
0,7 Do  b
3
0,5 Do  b
3
lo lo lo
Chó thÝch: Do - ®êng kÝnh ph«i, m; Ho - c¹nh ph«i vu«ng, m;

lo - kho¶ng çch gi÷a hai gèi tùa, m; b - giíi h¹n bÒn, MN/m2.
1.2.6 C¾t b»ng ngän löa

Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ph¬ng ph¸p c¾t nµy lµ nung nãng côc bé t¹i vÞ trÝ c¾t
®Õn nhiÖt ®é cao lµm oxy ho¸ kim lo¹i, lµm nãng ch¶y oxit ®îc t¹o thµnh vµ thæi
oxit nµy ra khái vïng c¾t ®Ó t¹o ra r·nh c¾t. §Ó thùc hiÖn ph¬ng ph¸p nµy vËt liÖu
c¾t cÇn ph¶i tho¶ m·n çc yªu cÇu sau:
- VËt liÖu c¾t ph¶i cã nhiÖt ®é oxy ho¸ m·nh liÖt nhá h¬n nhiÖt ®é nãng ch¶y
cña chÝnh nã;
- NhiÖt ®é nãng ch¶y cña oxit ®îc t¹o thµnh thÊp h¬n nhiÖt ®é nãng ch¶y cña
kim lo¹i;
- NhiÖt dïng ®Ó nung nãng kim lo¹i vµ nhiÖt cña ngän löa cÇn ph¶i ®ñ ®Ó duy
tr× qu¸ tr×nh c¾t ®îc liªn tôc;
- §é dÉn nhiÖt cña kim lo¹i ph¶i ®ñ thÊp ®Ó kh«ng g©y ¶nh hëng xÊu ®Õn qu¸
tr×nh c¾t; vµ
- Thµnh phÇn cña vËt liÖu c¾t Ýt cã çc t¹p lµm ¶nh hëng tíi chÊt lîng c¾t.
¦u ®iÓm cña ph¬ng ph¸p nµy lµ cho mÆt c¾t chÊt lîng, cã thÓ c¾t ph«i tÊm
dµy víi h×nh d¹ng phøc t¹p. Nhîc ®iÓm c¬ b¶n cña ph¬ng ph¸p lµ hao phÝ kim
lo¹i cho mÆt c¾t t¬ng ®èi lín (48 mm chiÒu réng m¹ch c¾t). §èi víi mét sè thÐp
hîp kim cao, thÐp crom, thÐp crom - niken, thÐp vonfram vµ mét sè m¸c thÐp
20
kh¸c kh«ng tho¶ m·n çc yªu cÇu nªu trªn nªn khi c¾t cÇn ph¶i dïng ®Õn chÊt trî
dung.
1.2.7 C¾t b»ng ca

Çc ph¬ng ph¸p nªu trªn ®Òu kh«ng ®¶m b¶o c¾t ph«i chÝnh x¸c. Dung sai
ph«i c¾t b»ng çc ph¬ng ph¸p nµy cã thÓ tíi vµi milimet. Trong trêng hîp ®ßi hái
cÇn c¾t ph«i chÝnh x¸c h¬n vµ víi chÊt lîng mÆt c¾t cao, ngêi ta sö dông ph¬ng
ph¸p c¾t b»ng ca.
Trong s¶n xuÊt gÆp hai lo¹i ca: ca m¸y (cã r¨ng) vµ ca ma s¸t (ca kh«ng cã
r¨ng vµ ca ®iÖn).
a) Ca m¸y
Trong sè ca cã r¨ng cã thÓ cßn chia thµnh ca ®Üa, ca vßng vµ ca cÇn (ca m¸y
th«ng dông). Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña ca ®Üa vµ ca vßng lµ chuyÓn ®éng liªn tôc
mét chiÒu, cßn ca cÇn ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn khø håi.
b) Ca ma s¸t
Ca ma s¸t Ýt ®îc sö dông v× khi lµm viÖc g©y ån. Nguyªn lý lµm viÖc cña lo¹i
ca nµy lµ khi kim lo¹i cä s¸t víi ca ®Üa kh«ng r¨ng (hoÆc cã r¨ng cïn) ch¹y víi
tèc ®é lín sÏ g©y ma s¸t, to¶ nhiÖt lín lµm ch¶y kim lo¹i chç bÞ c¾t. Lìi ca chØ
tiÕp xóc víi kim lo¹i mét thêi gian rÊt ng¾n nªn bÞ nung nãng Ýt h¬n.
c) Ca ®iÖn
Ca ®iÖn lµm viÖc t¬ng tù nh ca ma s¸t, chØ kh¸c lµ t¹i ®iÓm tiÕp xóc gi÷a lìi
ca víi ph«i ngoµi ma s¸t cßn cã mét dßng hå quang nhá do ph«i vµ ca mang ®iÖn
kh¸c cùc g©y ra. Tia hå quang nµy gãp phÇn lµm ch¶y kim lo¹i t¹i m¹ch c¾t
nhanh h¬n. Tèc ®é cña ®Üa quay thêng lµ 2200 vßng/ phót. Nguyªn lý ho¹t ®éng
cña ca ®iÖn ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 1.9. Dßng ®iÖn c«ng t¸c ®îc truyÒn tõ biÕn thÕ
Bt ®Õn ®Üa c¾t 3 vµ ph«i 1 qua c«ng t¾c trît 2 vµ trùc tiÕp vµo ph«i. §éng c¬ 4
qua bé truyÒn ®ai lµm cho ®Üa 3 quay. Nh vËy, khi ®Üa quay th× gi÷a ®Üa 3 vµ ph«i
1 cã ®iÖn kh¸c cùc vµ g©y ra tia hå quang nhá lµm ch¶y kim lo¹i ë m¹ch c¾t.
21
H×nh 1.9 Ca ®iÖn (a) vµ s¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc cña nã (b)
1.2.8 C¾t b»ng tia löa ®iÖn

Nguyªn lý ho¹t ®éng cña ph¬ng ph¸p c¾t b»ng tia löa ®iÖn lµ t¹o ra ®o¶n
m¹ch ë d©y dÉn, trong ®ã g©y ra sù ph¸ huû kim lo¹i b»ng dßng ®iÖn xung. S¬ ®å
nguyªn lý cña ph¬ng ph¸p c¾t b»ng tia löa ®iÖn ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 1.10.
Ph«i ®îc g¾n vµo cùc d¬ng 1 cña nguån 4. Dông cô c¾t (ca ®Üa hoÆc ca cÇn)
2 ®îc g¾n víi cùc ©m. C¶ ph«i vµ dông cô c¾t ph¶i ®îc ®Æt trong thïng chøa dung
dÞch kh«ng dÉn ®iÖn (dÇu ho¶ ch¼ng h¹n). Nguån ®iÖn mét chiÒu 4 ®îc n¹p b»ng
®iÖn trë R vµ tô ®iÖn C.
Theo chu kú (vµi lÇn trong mét gi©y) nã phãng ®iÖn mét lÇn t¹i vïng tiÕp
gi¸p gi÷a ph«i vµ dông cô c¾t. Cêng ®é dßng ®iÖn khi phãng tia löa cã thÓ ®¹t tíi
hµng tr¨m (hµng ngµn) ampe. C«ng suÊt cña dßng ®iÖn xung ®¹t tíi hµng chôc
kilo oat. V× r»ng tia löa ®iÖn ®îc phãng tõ çc ®iÖn cùc rÊt nhá, diÖn tÝch cña nã
còng rÊt nhá cho nªn mËt ®é dßng ®iÖn cã khi ®¹t tíi hµng tr¨m ngµn ampe trªn
mét milimet vu«ng, do ®ã sÏ lµm cho kim lo¹i t¹i vïng gia c«ng kh«ng nh÷ng bÞ
®èt nãng ch¶y mµ thËm chÝ lµ bÞ bèc h¬i. NhiÖt ®é t¹i vïng phãng tia löa ®¹t tíi
kho¶ng 10 000 oC. Trong trêng hîp mÆt c¾t lín, khi gia c«ng sÏ to¶ nhiÒu nhiÖt
22
®Æc biÖt lµ khi c¾t çc kim lo¹i chÞu nhiÖt (cã nhiÖt ®é nãng ch¶y cao) nªn ngêi ta
kh«ng dïng çc chÊt dÔ b¾t ch¸y lµm m«i trêng çch ®iÖn, mµ ph¶i thay thÕ b»ng
çc dung dÞch ®Æc biÖt võa kh«ng dÉn ®iÖn võa kh«ng bèc ch¸y ®îc. VÝ dô nh
dung dÞch huyÒn phï cao lanh víi níc cã pha thªm mét chót axit boric ®îc dïng
trong gia c«ng kim lo¹i b»ng tia löa ®iÖn.
H×nh 1.10 S¬ ®å nguyªn lý c¾t b»ng tia löa ®iÖn (a) vµ c¾t b»ng c¬-anèt
Nhîc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p c¾t b»ng tia löa ®iÖn lµ ë chç rÊt tèn ®ång thau
®Ó lµm ®iÖn cùc, tèc ®é c¾t rÊt chËm vµ hao tæn n¨ng lîng ®iÖn cao. ¦u ®iÓm cña
ph¬ng ph¸p nµy còng cã nhiÒu, nh chÊt lîng mÆt c¾t rÊt tèt, hao tæn kim lo¹i rÊt Ýt
®Æc biÖt lµ khi c¾t çc hîp kim cøng th× ®©y lµ ph¬ng ph¸p hÇu nh lµ duy nhÊt cã
thÓ c¾t ®îc.
Còng cÇn lu ý r»ng ph¬ng ph¸p nµy lµ rÊt míi, nhng ®· ®îc ¸p dông réng r·i
trong gia c«ng kim lo¹i. Ngêi ta cã thÓ gia c«ng çc chi tiÕt phøc t¹p víi ®é chÝnh
x¸c cao b»ng ph¬ng ph¸p nµy. Trong trêng hîp cÇn ph¶i gia c«ng çc khu«n dËp
b»ng hîp kim cøng th× ngêi ta lµm çc ©m cùc b»ng ®ång thau cã h×nh d¸ng theo
yªu cÇu ®Ó gia c«ng çc lç cèi.
1.2.9 C¾t b»ng n¨ng lîng næ

GÇn ®©y, ph¬ng ph¸p c¾t ph«i b»ng n¨ng lîng næ ®îc sö dông ®Ó c¾t thÐp
çn hoÆc thÐp ®óc (gï ®óc) ë tr¹ng th¸i nãng hoÆc tr¹ng th¸i nguéi. Ph¬ng ph¸p
c¾t nµy dùa vµo n¨ng lîng næ cña chÊt næ, h¬i ®èt g©y xung lùc lín vµ c¾t ®øt kim
lo¹i. S¬ ®å nguyªn lý cña ph¬ng ph¸p c¾t ph«i nµy ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 1.11.
23
H×nh 1.11 S¬ ®å nguyªn lý thiÕt bÞ c¾t ph«i b»ng n¨ng lîng næ
Ph«i cÇn c¾t 2 (h×nh 1.11) ®îc ®Æt vµo trong kho¶ng kh«ng c«ng t¸c cña
khung c¬ cÊu c¾t 1 vµ ®îc ®a ®Õn gèi ®Þnh c÷ (kh«ng ®îc thÓ hiÖn). Lìi c¾t 4 g¾n
chÆt víi ®Çu bóa vµ çn bóa 5. Çn bóa 5 cã thÓ chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn khø håi
theo èng trô cña khung 1. ChÊt næ 8 ®îc ®Æt trong buång næ 7, khi næ sÏ ®Èy çn
bóa 5 mang theo lìi c¾t 4 vÒ phÝa tr¸i vµ khi Êy toµn bé c¬ cÊu khung g¾n liÒn víi
lìi c¾t 3 sÏ chuyÓn ®éng vÒ phÝa ph¶i. Hai lìi c¾t ®Òu gÆp ph«i cïng mét lóc vµ
chóng c¾t ph«i.
C¾t b»ng ph¬ng ph¸p nµy cã thÓ ®îc tù ®éng ho¸ vµ cã thÓ ®îc ®iÒu khiÓn tõ
xa.
24
Ch-¬ng 2
ChÕ ®é nhiÖt trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp nãng
2.1 ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é ®Õn qu¸ tr×nh rÌn

vµ dËp nãng
Qu¸ tr×nh rÌn vµ dËp nãng th-êng ®-îc thùc hiÖn ë nhiÖt ®é cao. Tuú thuéc
vµo m¸c thÐp vµ yªu cÇu kü thuËt, cã thÓ rÌn vµ dËp nãng ë çc nhiÖt ®é kh¸c
nhau trong giíi h¹n tõ 750 ®Õn 1300o C. V× vËy, khi thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ
cho mét chi tiÕt cô thÓ ng-êi kü s- c«ng nghÖ ph¶i chó ý ®Õn ¶nh h-ëng cña nhiÖt
®é tíi c¬ tÝnh cña nã. Nãi chung, khi rÌn thái ®óc cÇn gi¶i quyÕt ba vÊn ®Ò sau:
1. T¹o h×nh cho vËt rÌn cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc theo b¶n vÏ,
2. BiÕn ®æi cÊu tróc th« ®¹i cña thÐp ®óc thµnh tæ chøc thí, vµ
3. T¹o ®é h¹t tèi -u víi trÞ sè øng suÊt d- tèi thiÓu.
Khi rÌn thÐp çn chØ cÇn ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò 1 vµ 3, bëi v× thÐp çn kh«ng
cßn cÊu tróc th« ®¹i cña thái ®óc.
ë nhiÖt ®é gia c«ng nguéi, kim lo¹i biÕn d¹ng bÞ biÕn cøng vµ lµm t¨ng trë
lùc biÕn d¹ng, g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh gia c«ng vµ thËm chÝ kh«ng thÓ gia
c«ng ®-îc v× kh«ng ®ñ lùc m¸y, mÆt kh¸c tÝnh dÎo cña kim lo¹i gi¶m ®¸ng kÓ vµ
rÊt dÔ bÞ ph¸ huû.
ë nhiÖt ®é cao (750  1300o C ®èi víi thÐp), kim lo¹i hÇu nh- mÊt h¼n tÝnh
®µn håi, trë lùc biÕn d¹ng gi¶m tíi kho¶ng 10 lÇn, tÝnh dÎo t¨ng tíi vµi chôc phÇn
tr¨m. Ngoµi ra, khi gia c«ng ë kho¶ng nhiÖt ®é nµy ®ång thêi x¶y ra hai qu¸ tr×nh
tr¸i ng-îc nhau: qu¸ tr×nh biÕn d¹ng cña çc h¹t tinh thÓ (g©y biÕn cøng) vµ qu¸
tr×nh kÕt tinh l¹i cña çc h¹t bÞ biÕn d¹ng, kÕt qu¶ lµ thu ®-îc tæ chøc h¹t kh«ng
cã biÕn cøng, çc h¹t kÕt tinh l¹i cã tæ chøc ®ång nhÊt, kh«ng cã øng suÊt d- vµ
kh«ng bÞ x« lÖch m¹ng.
MÆt kh¸c khi gia c«ng ë nhiÖt ®é cao cã mét sè hiÖn t-îng xÊu x¶y ra g©y
¶nh h-ëng kh«ng tèt ®Õn qu¸ tr×nh gia c«ng vµ chÊt l-îng cña vËt rÌn nh-:
- HiÖn t-îng tho¸t cacbon bÒ mÆt,
- HiÖn t-îng oxy ho¸ kim lo¹i thµnh v¶y rÌn,
- HiÖn t-îng qu¸ nhiÖt hoÆc ch¸y khi nung, vµ
- T¹o ra çc vÕt nøt do øng suÊt d- khi lµm nguéi kh«ng ®óng chÕ ®é.
25
V× vËy, chÕ ®é nhiÖt trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp nãng ®-îc gäi lµ tèi -u khi
nã t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho qu¸ tr×nh t¹o h×nh vµ t¹o ra s¶n phÈm cã tÝnh
sö dông cao nhÊt, nghÜa lµ lµm t¨ng c¬ tÝnh vµ h¹n chÕ çc ¶nh h-ëng xÊu.
ChÕ ®é nhiÖt khi rÌn ®-îc chia thµnh ba giai ®o¹n:
1. Giai ®o¹n nung kim lo¹i ®Õn nhiÖt ®é giíi h¹n trªn cho phÐp (nhiÖt ®é khi
b¾t ®Çu rÌn) tr-íc khi rÌn;
2. Giai ®o¹n lµm nguéi trong qu¸ tr×nh rÌn; vµ
3. Giai ®o¹n lµm nguéi vËt rÌn sau khi kÕt thóc rÌn.
Nãi chung, chÕ ®é nhiÖt khi rÌn vµ dËp nãng lµ gièng nhau. NÕu ph«i rÌn
hoÆc dËp gièng nhau th× chÕ ®é nhiÖt ë giai ®o¹n 1 vµ giai ®o¹n 3 sÏ gièng nhau.
Giai ®o¹n 2 phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®é phøc t¹p vÒ h×nh d¹ng cña s¶n phÈm v×
khi rÌn vµ dËp nãng thêi gian gia c«ng sÏ kh¸c nhau. Khi rÌn cã khi ph¶i qua
nhiÒu lÇn nung trung gian do thêi gian rÌn bÞ kÐo dµi, do ®ã lµm t¨ng l-îng kim
lo¹i bÞ oxy ho¸, sù lín lªn cña çc h¹t vµ mét sè qu¸ tr×nh kh¸c liªn quan.
2.2 Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn

Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng khi x¸c ®Þnh chÕ ®é nhiÖt trong qu¸
tr×nh rÌn vµ dËp nãng lµ x¸c ®Þnh kho¶ng nhiÖt ®é rÌn, tøc lµ nhiÖt ®é b¾t ®Çu vµ
nhiÖt ®é kÕt thóc rÌn.
CÇn ph©n biÖt kho¶ng nhiÖt ®é rÌn cho phÐp vµ kho¶ng nhiÖt ®é rÌn cÇn
thiÕt. Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn cho phÐp phô thuéc vµo thµnh phÇn vµ cÊu tróc cña vËt
liÖu, nªn nã cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së çc th«ng sè cÇn thiÕt (vÒ luyÖn kim,
vÒ kim t-¬ng, vÒ tÝnh n¨ng sö dông cña vËt rÌn, ...). Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn nãi
chung n»m trong kho¶ng d-íi nhiÖt ®é nãng ch¶y vµ trªn nhiÖt ®é kÕt tinh l¹i.
Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn cÇn thiÕt lµ nhiÖt ®é phô thuéc vµo çc ®iÒu kiÖn cô thÓ cña
qu¸ tr×nh gia c«ng, nªn nhiÖt ®é kÕt thóc gia c«ng cã thÓ cao h¬n so víi nhiÖt ®é
cho phÐp.
§Ó lµm râ viÖc x¸c ®Þnh kho¶ng nhiÖt ®é rÌn, ta ph©n tÝch mét vµi hiÖn t-îng
x¶y ra trong qu¸ tr×nh nung kim lo¹i.
ë gÇn nhiÖt ®é ch¶y, kim lo¹i mÊt tÝnh dÎo do ë ph©n giíi h¹t x¶y ra sù oxy
ho¸ m·nh liÖt lµm ph¸ vì mèi liªn kÕt kim lo¹i, toµn bé thÓ tÝch kim lo¹i bÞ tho¸t
26
cacbon lín. Tr¹ng th¸i nµy cña ph«i ®-îc gäi lµ “ch¸y”, vµ khi kim lo¹i bÞ “ch¸y”
th× kh«ng thÓ rÌn ®-îc n÷a. BiÖn ph¸p duy nhÊt lµ ®em nÊu luyÖn l¹i.
ThÊp h¬n nhiÖt ®é “ch¸y” mét chót cã hiÖn t-îng “qu¸ nhiÖt”, nghÜa lµ mét
vµi n¬i trªn ph©n giíi h¹t cã sù lín lªn cña çc h¹t, ph©n giíi h¹t bÞ vi ph¹m. §èi
víi khuyÕt tËt nµy, nÕu lµ ph«i ®óc th× cã thÓ rÌn ®-îc, cßn ®èi víi ph«i çn th×
cÇn ph¶i ñ l¹i ®Ó kÝch th-íc h¹t trë nªn ®ång ®Òu míi cã thÓ tiÕp tôc rÌn ®-îc.
Trong mét sè tr-êng hîp cã thÓ h¹ thÊp nhiÖt ®é b¾t ®Çu rÌn (giíi h¹n trªn)
®Ó tr¸nh hiÖn t-îng tho¸t cacbon hay hiÖn t-îng oxy ho¸ thµnh v¶y rÌn, ®èi víi
ph«i cã tiÕt diÖn lín cßn tiÕt kiÖm ®¸ng kÓ n¨ng l-îng cÇn thiÕt khi nung.
H×nh 2.1 Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn vµ dËp

nãng vËt rÌn cã ®-êng kÝnh lín h¬n 70
cm tõ thÐp cacbon
Giíi h¹n trªn khi nung nhanh (1), khi
nung b×nh th-êng ®èi víi thái ®óc (2) vµ
®èi víi thanh çn (3);
Giíi h¹n d-íi ®èi víi thÐp thÊp cacbon
(ab), ®èi víi thÐp tr-íc cïng tÝch (bc) vµ
®èi víi thÐp sau cïng tÝch (cde).
Giíi h¹n d-íi cña kho¶ng nhiÖt ®é rÌn kh«ng chØ phô thuéc vµo m¸c thÐp
(thÐp tr-íc cïng tÝch hoÆc sau cïng tÝch) mµ cßn phô thuéc vµo thÓ tÝch vËt rÌn,
chÊt l-îng vËt rÌn, s¶n phÈm sau khi rÌn cÇn ®-îc nhiÖt luyÖn hay kh«ng, ph-¬ng
ph¸p lµm nguéi vËt rÌn (kÓ c¶ kh¶ n¨ng lµm nguéi b»ng çch sö dông nhiÖt s½n
cã cña vËt rÌn khi kÕt thóc rÌn ®Ó nhiÖt luyÖn), v.v.
§iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó x¸c ®Þnh kho¶ng nhiÖt ®é rÌn lµ nh÷ng yªu cÇu kü thuËt
vÒ c¬ tÝnh cña kim lo¹i vËt rÌn. VÝ dô:
NÕu chi tiÕt sau khi rÌn cÇn t«i ë nhiÖt ®é 800o C th× cã thÓ kÕt thóc rÌn ë
nhiÖt ®é cao h¬n 800o C mét chót, sau ®ã chuyÓn ®Õn thïng chøa m«i tr-êng t«i
(n-íc, dÇu, ...) ®Ó tiÕt kiÖm n¨ng l-îng nung l¹i. HoÆc nÕu chi tiÕt cÇn t«i ë nhiÖt
®é 1000o C nh-ng nhiÖt ®é kÕt thóc rÌn lµ 900o C th× sau khi rÌn ph¶i nung thªm
27
®Õn 1000o C råi t«i ngay. Lµm nh- vËy tiÕt kiÖm ®-îc thêi gian nung, t¨ng n¨ng
suÊt, gi¶m kh¶ n¨ng tho¸t cacbon vµ t¹o v¶y rÌn.
§èi víi nh÷ng chi tiÕt sau rÌn cÇn ph¶i gia c«ng c¬ th× sau khi rÌn th-êng
ph¶i qua nguyªn c«ng ñ, do ®ã cÇn ph¶i kÕt thóc rÌn ë nhiÖt ®é cÇn thiÕt cho
nguyªn c«ng nµy.
§èi víi nh÷ng chi tiÕt sau rÌn kh«ng cÇn nhiÖt luyÖn hoÆc gia c«ng c¬ th× cè
g¾ng t¹o vËt rÌn cã ®é h¹t cµng nhá cµng tèt b»ng çch h¹ thÊp giíi h¹n d-íi cña
kho¶ng nhiÖt ®é rÌn.
§èi víi thÐp cacbon, kho¶ng nhiÖt ®é rÌn ®-îc x¸c ®Þnh theo gi¶n ®å tr¹ng
th¸i s¾t - cacbon (h×nh 2.1).
B¶ng 2.1
NhiÖt ®é lín NhiÖt ®é kÕt thóc rÌn, oC Kho¶ng

M¸c thÐp nhÊt b¾t ®Çu kh«ng cao kh«ng thÊp nhiÖt ®é rÌn nªn
rÌn, oC h¬n h¬n dïng, oC
CT31, 33, 38; C10 1300 800 700 1280 - 750
CT42, 51, 61 1250 850 750 1300 - 800
C20, 25, 30, 35 1280 830 720 1280 - 750
C40, 45, 50 1260 850 760 1200 - 800
15Mn, 20Mn 1250 850 750 1230 - 800
30Cr, 38CrA 1230 870 780 1180 - 820
40Cr, 45Cr, 50Cr 1200 870 800 1180 - 830
30CrNi3A 1180 900 800 1160 - 850
20CrNi4VA 1200 900 850 1180 - 870
Theo gi¶n ®å h×nh 2.1, ®èi víi thÐp thÊp cacbon cho phÐp nhiÖt ®é kÕt thóc
rÌn n»m d-íi ®-êng Ac3 vµ trªn ®-êng Ac1. §èi víi thÐp cacbon trung b×nh (C 
0,5%), døt kho¸t ph¶i ngõng rÌn ë nhiÖt ®é cao h¬n nhiÖt ®é trªn ®-êng Ac3 ®Ó
®¶m b¶o kÝch th-íc h¹t nhá ®Òu.
28
§èi víi thÐp sau cïng tÝch, nhiÖt ®é ngõng rÌn cµng thÊp cµng tèt ®Ó tr¸nh sù
t¹o thµnh l-íi xementit ë nhiÖt ®é cao. §Ó ph¸ huû l-íi xementit th× nhiÖt ®é
ngõng rÌn nªn n»m gi÷a ®-êng Arm vµ ®-êng Ar1. Trong tr-êng hîp nµy, tr-íc
khi ñ ®Ó t¹o tæ chøc peclit h¹t cÇn ph¶i th-êng ho¸ s¬ bé.
Trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cã nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nªn viÖc x¸c ®Þnh
kho¶ng nhiÖt ®é rÌn th-êng mang tÝnh chñ quan. VÝ dô, do lùc m¸y kh«ng ®ñ,
thiÕu khu«n hoÆc cÇn tiÕt kiÖm khu«n ... cÇn ph¶i n©ng nhiÖt ®é giíi h¹n d-íi.
Tuy nhiªn, trong nh÷ng tr-êng hîp nh- vËy chÕ ®é nhiÖt kh«ng thÓ ®-îc coi lµ
tèi -u. B¶ng 2.1 cho biÕt kho¶ng nhiÖt ®é rÌn cña mét sè m¸c thÐp cacbon vµ
thÐp hîp kim.
2.3 ChÕ ®é nung vµ lµm nguéi
2.3.1 ChÕ ®é nung

Ng-êi ta cè g¾ng nung ph«i víi tèc ®é cao nhÊt ®Ó gi¶m hao phÝ kim lo¹i do
bÞ oxy ho¸, tho¸t cacbon, gi¶m sù ph¸t triÓn ®é h¹t, do ®ã lµm t¨ng tÝnh dÎo, vµ
cuèi cïng lµ lµm t¨ng n¨ng suÊt nung vµ dËp (th-êng n¨ng suÊt dËp phô thuéc
vµo n¨ng suÊt nung). Nh-ng tèc ®é nung ph¶i ®¶m b¶o sao cho kh«ng x¶y ra hiÖn
t-îng nøt do øng suÊt nhiÖt g©y ra trong giai ®o¹n nung ®Çu khi nhiÖt ®é ph«i cßn
thÊp. V× vËy, chÕ ®é nung ph«i cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®¶m b¶o chÊt l-îng vËt nung -
gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu çc khuyÕt tËt cã thÓ x¶y ra khi nung.
Tèc ®é nung Cn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè:
- Sù chªnh lÖch gi÷a nhiÖt ®é lß vµ nhiÖt ®é ph«i [t];
- H×nh d¹ng, kÝch th-íc ph«i vµ çch s¾p xÕp chóng trong lß;
- HÖ sè dÉn nhiÖt ®é (a =c) cña vËt nung, ...
trong ®ã:
 - hÖ sè dÉn nhiÖt,
c - nhiÖt dung riªng, vµ
 - khèi l-îng riªng.
Tèc ®é nung cã thÓ ®-îc biÓu diÔn d-íi d¹ng ph-¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt
Phurie nh- sau:
2 t
Cn   a. 2 (2.1)
dt
d x
29
trong ®ã, x lµ ph-¬ng truyÒn nhiÖt vµ  lµ thêi gian nung.
Khi nhiÖt ®é t¨ng, hÖ sè dÉn nhiÖt  gi¶m, nªn hÖ sè dÉn nhiÖt ®é a gi¶m. Sù
chªnh lÖch gi÷a nhiÖt ®é lß vµ nhiÖt ®é ph«i cµng lín th× tèc ®é nung cµng t¨ng.
§é chªnh nhiÖt ®é gi÷a bÒ mÆt ph«i vµ t©m ph«i cµng lín th× gra®ien nhiÖt ®é
cµng t¨ng, dÉn ®Õn dÔ x¶y ra øng suÊt nhiÖt ®é g©y nguy c¬ xuÊt hiÖn vÕt nøt tÕ vi
vµ ph¸t triÓn thµnh vÕt nøt th« ®¹i. V× thÕ ë giai ®o¹n nhiÖt ®é thÊp, tèc ®é nung
ph¶i thÊp ®Ó tr¸nh øng suÊt nhiÖt ®é, nhÊt lµ ë giai ®o¹n nhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha.
§Ó tr¸nh øng suÊt nhiÖt ®é, tèc ®é nung ph¶i ®¶m b¶o sao cho sù chªnh lÖch
nhiÖt ®é gi÷a bÒ mÆt ph«i vµ t©m ph«i kh«ng v-ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp:
A[ ]
[ t ]  (2.2)
E
trong ®ã: A - hÖ sè phô thuéc vµo h×nh d¹ng vËt nung,

A = 1,05 ®èi víi ph«i cã tiÕt diÖn ch÷ nhËt
A = 1,4 ®èi víi ph«i cã tiÕt diÖn trßn
A = 1,2 ®èi víi ph«i cã tiÕt diÖn cÇu
[] - øng suÊt nhiÖt ®é cho phÐp - th-êng lÊy b»ng giíi h¹n bÒn,
 - hÖ sè në dµi,
E - M«®un ®µn håi cña vËt liÖu.
Th«ng th-êng, khi nung ph«i cã chiÒu dµy lín hoÆc ph«i cã tÝnh dÎo kÐm,
ng-êi ta ¸p dông chÕ ®é nung ph©n ®o¹n, bao gåm mét sè giai ®o¹n sau:
1. Nung ®Õn nhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha víi tèc ®é nung cho phÐp;
2. Gi÷ nhiÖt ë nhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha;
3. TiÕp tôc nung ®Õn nhiÖt ®é nung cÇn thiÕt víi tèc ®é nung cao nhÊt cã thÓ; vµ
4. Gi÷ nhiÖt ë nhiÖt ®é nµy ®Ó ®ång ®Òu ho¸ nhÖt ®é theo tiÕt diÖn ph«i.
Giai ®o¹n 1 vµ giai ®o¹n 2 chiÕm kho¶ng 70  80% tæng thêi gian nung.
§èi víi ph«i cã tiÕt diÖn ngang hoÆc chiÒu dµy nhá (s < 80120 mm) th× cã
thÓ kh«ng h¹n chÕ tèc ®é nung. Nãi chung viÖc khèng chÕ tèc ®é nung cho phÐp cã
thÓ dùa vµo tiªu chuÈn Bio ®-îc Ivans«p sö dông ®Ó ph©n ®Þnh vËt nung dµy - máng:
 s/
Bio  .s  (2.3)
 1/
trong ®ã:
s - chiÒu dµy thÊm nhiÖt
30
 - hÖ sè dÉn nhiÖt,
 - hÖ sè trao ®æi nhiÖt.
s/ - gäi lµ nhiÖt trë trong, cßn 1/ - gäi lµ nhiÖt trë ngoµi.
Theo tiªu chuÈn nµy, nÕu Bio  0,25 - lµ vËt máng,
nÕu Bio > 0,5 - lµ vËt dµy.
Thêi gian nung phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, mµ yÕu tè c¬ b¶n lµ tèc ®é
nung, çch xÕp ph«i, kÝch th-íc ph«i vµ thiÕt bÞ nung ®-îc sö dông.
§èi víi thÐp cã thÓ x¸c ®Þnh thêi gian nung theo c«ng thøc kinh nghiÖm cña
§«br«kh«t«p:
  . k. D D (giê) (2.4)
trong ®ã:
 - hÖ sè, phô thuéc vµo çch xÕp ph«i (h×nh 2.2);
k - hÖ sè phô thuéc vµo hµm l-îng cacbon vµ çc nguyªn tè hîp kim trong
thÐp; ®èi víi thep thÊp cacbon k = 10, ®èi víi thÐp hîp kim cao k = 20;
D - ®-êng kÝnh hoÆc c¹nh ph«i, m
Khi nung ph«i ng¾n, víi tû lÖ chiÒu
dµi/ ®-êng kÝnh (L/D)  2, thêi gian
nung cã thÓ gi¶m 2%, víi L/D =1,5, thêi
gian nung cã thÓ gi¶m 8%, vµ L/D = 1
th× thêi gian nung cã thÓ gi¶m 29%. Do
®ã, thêi gian nung thùc tÕ ®èi víi ph«i
cã tiÕt diÖn nhá sÏ nhá h¬n so víi thêi
H×nh 2.2 TrÞ sè cña hÖ sè  phô
gian tÝnh theo c«ng thøc trªn.
thuéc vµo çch xÕp ph«i
GÇn ®©y, trong s¶n xuÊt ®· ¸p dông nhiÒu ph-¬ng ph¸p nung hiÖn ®¹i nh-
nung b»ng dßng ®iÖn tiÕp xóc, nung b»ng dßng ®iÖn c¶m øng vµ nung b»ng dung
dÞch ®iÖn ph©n. B¶n chÊt cña çc ph-¬ng ph¸p nµy lµ:
a) Khi nung b»ng dßng ®iÖn tiÕp xóc th× ph«i ®ãng vai trß ®iÖn trë. D©y dÉn
cã ®iÖn trë nhá h¬n ®iÖn trë cña ph«i rÊt nhiÒu nªn khi cã dßng ®iÖn c-êng ®é
cao ch¹y qua th× ph«i (®iÖn trë) bÞ nung nãng. NhiÖt n¨ng sinh ra trong ph«i tû lÖ
thuËn víi b×nh ph-¬ng c-êng ®é dßng ®iÖn I, ®iÖn trë R vµ thêi gian t.
Q = I2Rt (2.5)
31
¦u ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ tèc ®é nung nhanh.
b) Khi nung b»ng dßng ®iÖn c¶m øng (nung gi¸n tiÕp) th× nhiÖt ®é cña ph«i
t¨ng lªn do dßng ®iÖn xo¸y vµ do qu¸ tr×nh thay ®æi chiÒu tõ ho¸ còng sinh ra
nhiÖt. Theo hai ph-¬ng ph¸p trªn, nhiÖt l-îng sinh ra ngay trong kim lo¹i nh-ng
vÉn cã sù chªnh lÖch nhiÖt ®é theo tiÕt diÖn ngang. Sù truyÒn nhiÖt vµ sù c©n b»ng
nhiÖt ®é trong kim lo¹i ®-îc nung b»ng dßng ®iÖn c¶m øng chñ yÕu nhê dÉn nhiÖt.
c) Ph-¬ng ph¸p nung b»ng dung dÞch ®iÖn ph©n dùa trªn nguyªn t¾c cña hiÖn
t-îng sau. Khi dßng ®iÖn ch¹y qua dung dÞch ®iÖn ph©n (n-íc muèi) cã hiÖn
t-îng nung nãng ©m cùc m·nh liÖt. Trong kho¶ng thêi gian ng¾n (0,012  0,001
gi©y) quanh ©m cùc xuÊt hiÖn dßng ®iÖn truyÒn qua líp mµng khÝ máng (khÝ
hy®ro) d-íi d¹ng çc vi ®iÖn tÝch (8000  10000 ®iÖn tÝch/s.cm). Nguån n¨ng
l-îng nung ph«i chÝnh lµ çc vi ®iÖn tÝch ®ã vµ nhiÖt n¨ng cña mµng h¬i hy®ro.
NhËn xÐt chung vÒ çc ph-¬ng ph¸p nung b»ng n¨ng l-îng ®iÖn lµ tiÕt kiÖm
®-îc kim lo¹i do kh«ng bÞ ch¸y vµ tho¸t cacbon, ®ång thêi tuæi thä khu«n cao
h¬n (do Ýt v¶y rÌn) vµ nhiÖt ®é ph«i ®Òu h¬n theo tiÕt diÖn.
Nung b»ng n¨ng l-îng ®iÖn cßn cho n¨ng suÊt cao, ®iÒu kiÖn lao ®éng ®-îc
c¶i thiÖn (kh«ng cã h¬i ®éc, nãng nh- lß cã ngän löa, ...), dÔ tù ®éng ho¸ kh©u
cÊp vµ nung ph«i .... Tuy nhiªn, nh-îc ®iÓm cña çc ph-¬ng ph¸p nung nµy lµ
nguån ®iÖn n¨ng tiªu thô lín, chi phÝ cho kh©u nung cao. MÆt kh¸c, ph-¬ng ph¸p
nµy khã ¸p dông cho çc ph«i ®Þnh h×nh phøc t¹p, vµ trong tr-êng hîp ph¶i nung
ph«i nhiÒu lÇn th× thao t¸c phøc t¹p, kh«ng tiÖn lîi.
2.3.2 ChÕ ®é lµm nguéi

Qu¸ tr×nh lµm nguéi vËt rÌn sau khi rÌn dËp x¶y ra ng-îc l¹i víi qu¸ tr×nh
nung nãng. TÊt c¶ çc qu¸ tr×nh x¶y ra khi nung ®-îc lÆp l¹i trong qu¸ tr×nh lµm
nguéi theo thø tù ng-îc. Qu¸ tr×nh lµm nguéi bao gåm hai giai ®o¹n:
a) Lµm nguéi trong qu¸ tr×nh gia c«ng

ë giai ®o¹n nµy kim lo¹i ®-îc lµm nguéi do nhiÖt truyÒn ra kh«ng khÝ xung
quanh vµ nhiÖt truyÒn trùc tiÕp vµo dông cô gia c«ng (dông cô rÌn hoÆc khu«n
dËp). MÆt kh¸c, ph«i bÞ biÕn d¹ng s¶n ra nhiÖt n¨ng gãp phÇn lµm t¨ng nhiÖt ®é
ph«i, ®Æc biÖt lµ ®èi víi çc nguyªn c«ng ®-îc thùc hiÖn víi tèc ®é biÕn d¹ng
cao.
32
§Ó thÊy râ h¬n hiÖn t-îng ph¸t nhiÖt cña ph«i trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng, ta
xem vÝ dô sau: chån mét ph«i h×nh trô cã ®-êng kÝnh D = 50 mm, chiÒu cao H
=65 mm (nÆng 1 kg) xuèng chiÒu cao h = 20 mm (møc ®é biÕn d¹ng  = 70%) ë
nhiÖt ®é 1200o C. Víi møc ®é biÕn d¹ng nµy, cÇn ph¶i tiªu thô mét c«ng lµ 6300
Nm. NÕu tèc ®é biÕn d¹ng cao, gi¶ thiÕt 85% c«ng nµy biÕn thµnh nhiÖt th× l-îng
nhiÖt Q  5 kJ. Trong khi ®ã, 1 kg thÐp ë nhiÖt ®é 1200o C cã nhiÖt l-îng 838 kJ.
VËy nhiÖt sinh ra trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng chiÕm kho¶ng 0,6% nhiÖt l-îng ph«i.
NÕu nhiÖt ®é cµng thÊp, th× nhiÖt l-îng ph«i cµng thÊp vµ c«ng biÕn d¹ng l¹i cµng
lín nªn tû lÖ gi÷a nhiÖt biÕn d¹ng vµ nhiÖt cña ph«i cµng cao. NhiÖt n¨ng nµy sÏ
gãp phÇn lµm nung nãng ph«i thªm.
B¶ng 2.2
Kho¶ng nhiÖt ®é, o C §-êng kÝnh vËt rÌn, mm
70 80 100 120
900  800 16,7 15,2 14,5 13,6
800  700 12,4 11,3 10,7 10,0
700  600 9,6 8,3 7,9 7,4
600  500 6,7 6,0 5,7 5,4
500  400 4,8 4,3 4,1 3,8
400  300 3,3 3,0 2,9 2,7
300  200 2,3 2,1 2,0 1,9
200  100 1,5 1,4 1,4 1,2
100  50 1,2 1,0 1,0 0,8
Thùc tÕ còng chøng tá r»ng, nÕu vuèt mét ph«i ë nhiÖt ®é 800o C th× sau mçi
lÇn bóa ®Ëp xuèng ta ®Òu cã thÓ nhËn thÊy b»ng m¾t th-êng nhiÖt ®é cña ph«i t¹i
vïng biÕn d¹ng cao h¬n çc vïng kh¸c (mµu s¸ng h¬n), hoÆc khi chån mét ph«i ë
nhiÖt ®é th-êng (20o C ch¼ng h¹n) th× sau khi chån nhiÖt ®é cã thÓ lªn tíi vµi
tr¨m ®é.
TÝnh to¸n tû mû xem ë giai ®o¹n nµo vËt rÌn ®-îc lµm nguéi víi tèc ®é cao
h¬n lµ mét viÖc rÊt khã, v× nã phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè. Nh-ng cÇn ph¶i l-u
ý r»ng viÖc gi¶m tèc ®é lµm nguéi ph«i trong giai ®o¹n ®ang rÌn - dËp lµ mét viÖc
33
rÊt cã ý nghÜa kinh tÕ - kü thuËt, nhÊt lµ ®èi víi vËt rÌn cã kho¶ng nhiÖt ®é rÌn
nhá, vËt rÌn cã h×nh d¹ng phøc t¹p ph¶i rÌn l©u.
B¶ng 2.2 cho biÕt mét vµi sè liÖu vÒ tèc ®é lµm nguéi vËt rÌn cã kÝch th-íc
trung b×nh ®-îc lµm nguéi ngoµi kh«ng khÝ (o C/phót).
b) Lµm nguéi sau khi kÕt thóc rÌn

ChÕ ®é lµm nguéi sau khi rÌn cã ý nghÜa quan träng, v× nÕu kh«ng ®óng cã
thÓ x¶y ra çc hiÖn t-îng cong, vªnh, nøt r¹n, v.v.. NÕu trong qu¸ tr×nh nung ph«i
bÞ cong hoÆc nøt r¹n nhá th× khi rÌn çc khuyÕt tËt nµy cßn kh¾c phôc ®-îc,
nh-ng sau khi ngõng rÌn chi tiÕt bÞ cong hoÆc nøt r¹n th× chi tiÕt Êy hoÆc trë
thµnh phÕ phÈm hoÆc rÊt khã kh¾c phôc. H¬n n÷a, sau khi rÌn cßn cã nhiÒu øng
suÊt d- h¬n qu¸ tr×nh nung nãng v× ngoµi øng suÊt nhiÖt, trong qu¸ tr×nh rÌn do
biÕn d¹ng kh«ng ®Òu nªn trong chi tiÕt cã øng suÊt d- lín.
Nãi chung, viÖc lµm nguéi sau khi rÌn kh«ng phøc t¹p l¾m nh-ng nÕu kh«ng
chó ý th× cã thÓ g©y ra phÕ liÖu hµng lo¹t.
§èi víi çc chi tiÕt nhá, sau khi kÕt thóc rÌn ®-îc lµm nguéi b»ng çch xÕp
thµnh ®èng lín trong lß kÝn, trong lß cã chøa v«i bét, hoÆc trong lß cã nhiÖt ®é
thÊp h¬n nhiÖt ®é ngõng rÌn, tøc lµ cè g¾ng lµm nguéi cµng chËm cµng tèt.
§èi víi chi tiÕt lín (D = 500  1500 mm), ng-êi ta lµm nguéi ngoµi kh«ng
khÝ, ®«i khi cßn lµm “¸o” bao lÊy chi tiÕt ®Ó lµm gi¶m tèc ®é lµm nguéi kim lo¹i.
Çc ¸o çch nhiÖt ®-îc lµm b»ng amian vµ cã kho¶ng çch tíi kim lo¹i tõ 50 ®Õn
120 mm.
2.4 Xö lý v¶y oxit khi nung vµ khi rÌn

Nh-îc ®iÓm c¬ b¶n khi nung trong lß cã ngän löa víi m«i tr-êng th«ng
th-êng lµ tån t¹i trªn bÒ mÆt ph«i mét líp v¶y oxit vµ líp tho¸t cacbon. Líp v¶y
oxit cÇn ®-îc lµm s¹ch khi rÌn v× nÕu líp v¶y oxit nµy tån t¹i trªn bÒ mÆt s¶n
phÈm nã sÏ lµm gi¶m chÊt l-îng s¶n phÈm vµ lµm háng khu«n dËp còng nh-
dông cô c¾t gät.
Sù t¹o thµnh líp v¶y oxit khi nung thÐp b¾t ®Çu ë 700o C vµ trë nªn dµy
nhanh h¬n ë nhiÖt ®é tõ 1100o C trë lªn. Qu¸ tr×nh tho¸t cacbon thÊy râ b¾t ®Çu tõ
800  850o C. TiÕt diÖn ph«i cµng lín th× mÊt m¸t kim lo¹i do oxy ho¸ vµ tho¸t
cacbon gi¶m xuèng v× thêi gian cÇn thiÕt ®Ó nung t¨ng chËm h¬n so víi tû sè diÖn
34
tÝch bÒ mÆt ph«i/ thÓ tÝch ph«i, nªn khi nung thái ®óc lín tû lÖ nµy chiÕm 1,5 
2%, trong khi nung ph«i çn th× tû lÖ nµy lµ 3  4%. Mçi lÇn nung tiÕp sau, líp
v¶y oxit t¹o ra trªn bÒ mÆt ph«i b»ng 50  70% l-îng oxit nung lÇn ®Çu. Sù t¹o
v¶y oxit cßn phô thuéc vµo m«i tr-êng nung, thµnh phÇn ho¸ häc cña ph«i. VÝ
dô, khi nung ph«i l-îng kh«ng khÝ d- lín còng lµm t¨ng l-îng oxit, cßn nÕu thÐp
cã hµm l-îng C, Cr, Ni cao th× l-îng oxit sÏ gi¶m.
§Ó lµm s¹ch líp v¶y oxit khi rÌn - dËp nãng, ng-êi ta th-êng ¸p dông çc
biÖn ph¸p sau:
- Khi dËp trªn m¸y bóa viÖc lµm s¹ch líp v¶y oxit cã thÓ ®-îc thùc hiÖn ®¬n
gi¶n b»ng vµi nh¸t bóa ®Ëp nhÑ lªn ph«i, sau ®ã dïng chæi quÐt hoÆc thæi b»ng
kh«ng khÝ nÐn.
- Khi rÌn trªn m¸y Ðp thuû lùc th-êng dïng bµn ch¶i s¾t hoÆc k×m kÑp ®Ó lµm
s¹ch v¶y rÌn.
- Khi rÌn trªn m¸y rÌn ngang th-êng sö dông k×m ®Þnh h×nh ®Ó lµm s¹ch
v¶y rÌn.
Ngoµi ra, cã thÓ cã thÓ lµm s¹ch líp v¶y oxit b»ng thuû lùc, tøc lµ dïng dßng
n-íc cao ¸p (10-20 MPa) h-íng xiªn gãc lªn bÒ mÆt ph«i. N-íc ®-îc ®-a vµo
kho¶ng 1-3 gi©y qua vßi phun cã ®-êng kÝnh < 1mm. ThiÕt bÞ lµm s¹ch nµy cã hÖ
thèng b¶o vÖ kh«ng ®Ó n-íc b¾n toÐ, v¶y oxit b¾n toÐ vµ tiÕt kiÖm n-íc.
§Ó phßng ngõa ph«i bÞ oxy ho¸ vµ tho¸t cacbon, ng-êi ta nung ph«i trong
m«i tr-êng ch©n kh«ng hoÆc trong m«i tr-êng khÝ b¶o vÖ nh- sö dông çc khÝ
tr¬: He, Ar, N2, v.v.. §¬n gi¶n h¬n lµ sö dông lß ®iÖn kh«ng oxy ho¸. Lß ®iÖn
cho phÐp nung kh«ng cã ngän löa, ®ång thêi dÔ dµng c¶i thiÖn m«i tr-êng nung,
dÔ khèng chÕ nhiÖt ®é ( 5oC), nh-ng thêi gian nung kÐo dµi h¬n (15  20%) do
c-êng ®é trao ®æi nhiÖt kÐm h¬n. Tuy nhiªn, lß ®iÖn chØ thÝch øng ®Ó nung vËt
nung nhá, vµ nhiÖt ®é nung kh«ng cao (nung kim lo¹i mµu). Ngoµi ra, cã thÓ
nung ph«i b»ng dßng ®iÖn tiÕp xóc hoÆc b»ng dßng ®iÖn c¶m øng nh- ®· nªu ë
trªn. TÊt nhiªn, çc biÖn ph¸p nung nµy ®Òu ®¾t h¬n nhiÒu so víi khi nung b»ng
khÝ ®èt.
35
Ch-¬ng 3
¶nh h-ëng cña rÌn vµ dËp khèi ®Õn tæ chøc

vµ c¬ tÝnh cña kim lo¹i
3.1 Tæ chøc cña kim lo¹i khi rÌn. Tû sè rÌn

§· biÕt khi rÌn vuèt hoÆc çn çc thái ®óc th-êng x¶y ra çc hiÖn t-îng nh-:
T¹i thêi ®iÓm ®Çu khi gia c«ng, çc lç rç khÝ ®-îc hµn kÝn däc theo chiÒu dµi
thái ®óc. Ngoµi ra, çc vÕt nøt tÕ vi hoÆc rç tÕ vi còng ®-îc khö bá nÕu bÒ mÆt
thái ®óc kh«ng bÞ oxy ho¸. Do ®ã, tû khèi cña kim lo¹i t¨ng lªn chót Ýt.
Sau ®ã, çc tinh thÓ lín bÞ vì ra, bÞ lµm nhá vµ b¾t ®Çu kÐo dµi theo h-íng
dµi ra cña ph«i. Çc t¹p chÊt phi kim ph©n bè trªn ph©n giíi h¹t v× thÕ còng kÐo
dµi ra. Theo møc ®é vuèt, dÇn dÇn t¹o ra tæ chøc th« ®¹i d¹ng thí vµ h-íng cña
thí lu«n trïng víi h-íng vuèt (hoÆc h-íng çn).
Qu¸ tr×nh t¹o tæ chøc thí ®-îc b¾t ®Çu ë phÇn trung t©m thái ®óc gåm çc
tinh thÓ ®en®rit ®ång trôc, tiÕp ®Õn lµ çc vïng ngo¹i vi vµ cuèi cïng lµ çc vïng
cã tæ chøc ®en®rit h×nh trô (d¹ng cét). §iÒu ®ã cã thÓ ®-îc gi¶i thÝch lµ trong
vïng nµy ®en®rit ®-îc bè trÝ vu«ng gãc víi h-íng vuèt nªn cÇn ph¶i cã ®é biÕn
d¹ng lín h¬n so víi biÕn d¹ng ®Ó t¹o ra tæ chøc thí nh- ë vïng trung t©m. Møc
®é vuèt th-êng ®-îc ®Æc tr-ng b»ng tû sè rÌn (®é rÌn) y.
Fo L
y= = >1 (3.1)
F Lo
trong ®ã:
Fo vµ Lo t-¬ng øng lµ tiÕt diÖn ngang vµ chiÒu dµi ban ®Çu cña thái ®óc, vµ
F vµ L t-¬ng øng lµ tiÕt diÖn ngang vµ chiÒu dµi cña thái ®óc sau khi vuèt
(hoÆc çn).
Theo Kornhep N. I., víi y = 2  3 ë vïng trung t©m ®· xuÊt hiÖn tæ chøc thí.
Vïng cã ®en®rit d¹ng cét lóc nµy míi cã dÊu hiÖu nghiªng theo h-íng vuèt, vµ
ph¶i víi y = 4  6 th× vïng nµy míi thÊy râ tæ chøc thí nghiªng theo mét gãc
nhÊt ®Þnh so víi trôc cña nã. Do ®ã, ë vïng ngo¹i vi cña ph«i thÐp víi tû sè rÌn y
= 4  6 cã thÓ thÊy çc ®en®rit vÉn ch-a ®Þnh h-íng theo h-íng ch¶y cña kim
lo¹i, vµ chØ khi vuèt víi y = 10 th× tæ chøc d¹ng thí míi ®-îc t¹o ra trªn toµn
bé thÓ tÝch ph«i.
36
CÇn l-u ý r»ng, nÕu qu¸ tr×nh vuèt ®-îc thùc hiÖn sau mét sè lÇn vuèt th«ng
qua çc kÝch th-íc trung gian th× tæ chøc th« ®¹i cuèi cïng cña ph«i còng hÇu
nh- t-¬ng tù víi viÖc vuèt mét lÇn ®Õn kÝch th-íc nµy. VÝ dô, khi vuèt ph«i qua
hai nguyªn c«ng cã tiÕt diÖn ban ®Çu Fo, tiÕt diÖn sau lÇn vuèt thø nhÊt F1 vµ tiÕt
diÖn sau lÇn vuèt thø hai F2, th× tû sè rÌn ®-îc tÝnh qua çc lÇn vuèt nh- sau:
Fo F1 Fo
y= . = = y1 . y 2
F1 F2 F2
§Ó t¹o tæ chøc theo yªu cÇu, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i t¨ng chiÒu dµi ph«i ban
®Çu b»ng çch vuèt hoÆc çn. Cã thÓ thu ®-îc tû sè rÌn theo yªu cÇu víi ®é gi·n
dµi nhá h¬n b»ng çch vuèt kÕt hîp víi chån theo h-íng trôc ph«i ®Ó lµm t¨ng
tiÕt diÖn ngang cña thái ®óc ban ®Çu ®Õn trÞ sè F>Fo, sao cho tû sè F/Fc b»ng tû
sè rÌn yªu cÇu (Fc lµ tiÕt diÖn ngang cña ph«i sau khi vuèt).
Tæ chøc cña kim lo¹i cã thÓ ®-îc t¹o ra theo yªu cÇu b»ng çch rÌn khi chiÒu
dµi vËt rÌn b»ng hoÆc nhá h¬n chiÒu dµi ph«i ban ®Çu, nÕu thùc hiÖn liªn tiÕp çc
nguyªn c«ng chån vµ vuèt xen kÏ nhau. CÇn nhÊn m¹nh r»ng, çc trÞ sè trung
gian cña F ë ®©y cã thÓ lín h¬n Fo vµ nhá h¬n Fc. Ngoµi ra, tû sè rÌn ®-îc x¸c
®Þnh b»ng tÝch çc tû sè rÌn riªng lÎ nhËn ®-îc trong çc lÇn vuèt riªng, nh-ng
kh«ng chØ trong çc lÇn vuèt liªn tiÕp nhau mµ cßn c¶ trong çc lÇn vuèt xen kÏ
víi çc b-íc chån.
Møc ®é chån ®-îc x¸c ®Þnh b»ng tû sè Ho/Hc hoÆc Fc/Fo, tøc lµ ng-îc víi tû
sè rÌn. Møc ®é biÕn d¹ng khi chån ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
Ho - Hc
= .100%
Ho
trong ®ã:
Ho vµ Hc t-¬ng øng lµ chiÒu cao ban ®Çu vµ cuèi cïng cña ph«i sau khi chån.
Çc hiÖn t-îng x¶y ra khi chån h¬i kh¸c so víi khi vuèt tr-íc hÕt lµ ë chç,
çc vÕt nøt ngang ®-îc hµn l¹i trong khi çc vÕt nøt däc l¹i më to thªm. Tæ chøc
®en®rit nãi chung bÞ ph¸ vì vµ bÞ nghiÒn nhá theo c¬ chÕ t-¬ng tù nh- khi vuèt.
Tuy nhiªn, çc h¹t b¾t ®Çu kÐo dµi víi xu h-íng t¹o çc thí vu«ng gãc theo
h-íng kÝnh chø kh«ng theo h-íng chån. §iÒu nµy cã ¶nh h-ëng nhÊt ®Þnh ®Õn tæ
chøc cuèi cïng cña vËt rÌn.
37
Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm ¶nh h-ëng cña chån vµ vuèt ®Õn sù thay ®æi vÒ tæ chøc
cña kim lo¹i ®óc ban ®Çu cho thÊy r»ng, ®Ó nhËn ®-îc tæ chøc biÕn d¹ng cÇn thiÕt
çc nguyªn c«ng nµy kh«ng thÓ thay thÕ cho nhau ®-îc. Sù thay ®æi t-¬ng quan
gi÷a tû sè rÌn vµ møc ®é chån còng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi t-¬ng øng cña tæ
chøc thí thu ®-îc.
CÇn nhËn thÊy r»ng, çc d¹ng gia c«ng ¸p lùc tiÕp sau vµ ngay c¶ gia c«ng
b»ng nhiÖt luyÖn còng kh«ng lµm mÊt tæ chøc thí cña kim lo¹i sau khi ®· qua
biÕn d¹ng lÇn ®Çu (çn hoÆc rÌn). RÌn hoÆc dËp tiÕp sau chØ dÉn ®Õn sù thay ®æi
vÒ h×nh d¹ng bªn ngoµi cña ph«i kÌm theo sù thay ®æi vÒ h-íng cña tæ chøc thí
®· cã. Tæ chøc thí chØ bÞ mÊt ®i trong nh÷ng tr-êng hîp riªng biÖt nh- khi mét
l-îng t¹p chÊt phi kim th«ng qua ñ nhiÖt ®é cao vµ kÐo dµi, nh-ng trong ®iÒu
kiÖn gia c«ng th«ng th-êng ®iÒu nµy kh«ng ®-îc ¸p dông.
MÆt kh¸c, tæ chøc kim lo¹i sau rÌn vµ dËp còng ch-a ph¶i lµ tæ chøc cuèi
cïng. §Ó nhËn ®-îc tæ chøc cuèi cïng, s¶n phÈm rÌn - dËp ph¶i qua nhiÖt luyÖn.
Khi ®ã, tæ chøc cña kim lo¹i sÏ trë nªn ®ång ®Òu h¬n.
Khi rÌn thÐp cacbon vµ thÐp

hîp kim th«ng th-êng, tèc ®é kÕt
tinh l¹i th-êng rÊt cao nªn qu¸
tr×nh kÕt tinh l¹i kÞp x¶y ra hoµn
toµn. Tõ s¬ ®å kÕt tinh l¹i khi vuèt
ph«i lín (h×nh 3.1) cho thÊy r»ng,
kÝch th-íc h¹t phô thuéc vµo nhiÖt
®é t, møc ®é biÕn d¹ng  khi gia
c«ng nãng, nªn cã thÓ gia c«ng ë
nhiÖt ®é thÝch hîp víi møc ®é biÕn
H×nh 3.1 S¬ ®å kÕt tinh l¹i khi rÌn (vuèt) d¹ng phï hîp ®Ó thu ®-îc kÝch
ph«i kÝch th-íc lín th-íc h¹t theo mong muèn.
3.2 ¶nh h-ëng cña rÌn dËp ®Õn c¬ tÝnh cña kim lo¹i
38
Nghiªn cøu ¶nh h-ëng cña rÌn vµ dËp khèi ®Õn c¬ tÝnh cña kim lo¹i, ®Æc biÖt
lµ thÐp, ®· ®-îc nhiÒu ng-êi quan t©m. Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy r»ng, çc
®Æc tÝnh bÒn (giíi h¹n bÒn- b, giíi h¹n ch¶y- s) hÇu nh- kh«ng phô thuéc vµo tû
sè rÌn vµ h-íng cña tæ chøc thí. Ng-îc l¹i, tû sè rÌn cã ¶nh h-ëng quan träng
®Õn tÝnh dÎo cña kim lo¹i (- ®é gi·n dµi, - ®é co th¾t, a k- ®é dai va ®Ëp, r -
giíi h¹n mái). Çc ®Æc tÝnh nµy rÊt kh¸c nhau vµ phô thuéc vµo h-íng cña
trôc mÉu (h×nh 3.2).
§èi víi çc mÉu däc (mÉu

däc theo thí) çc chØ tiªu , , ak
vµ r lu«n lín h¬n çc mÉu ngang
(mÉu ngang thí). HiÖn t-îng nµy
gäi lµ sù dÞ h-íng vÒ tÝnh chÊt cña
kim lo¹i.
NhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu còng
cho thÊy, tû sè rÌn t¨ng nh-ng çc
chØ tiªu vÒ ®é bÒn hÇu nh- kh«ng
t¨ng (3-5%). Trong khi ®ã víi tû
sè rÌn lóc ®Çu (6  10), tÝnh dÞ
h-íng cña çc chØ tiªu (, , ak vµ
r) t¨ng m¹nh, sau ®ã møc ®é t¨ng
chËm h¬n. §èi víi çc mÉu däc, 
vµ  hÇu nh- kh«ng thay ®æi, cßn
H×nh 3.2 Sù thay ®æi vÒ c¬ tÝnh cña thÐp
®èi víi çc mÉu ngang khi y = 10
phô thuéc vµo gãc t¹o bëi h-íng çn vµ
th×  gi¶m tõ 30 ®Õn 40% vµ 
trôc mÉu
gi¶m tõ 40 ®Õn 45%.
Nh-ng khi y = 3  4 th× çc chØ tiªu (,  vµ ak) l¹i gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ vµ
thËm chÝ cã khi cßn t¨ng lªn. Trong çc nghiªn cøu cña Kornhep N. I. cho thÊy
r»ng, trong tr-êng hîp rÌn gï ®óc nÕu kh«ng thÓ bè trÝ chi tiÕt lµm viÖc theo
h-íng thí hîp lý (çc khu«n dËp ch¼ng h¹n) th× nªn rÌn gï ®óc víi tû sè rÌn y =
3  4,5. Khi Êy tæ chøc vÜ m« cña kim lo¹i hÇu nh- kh«ng cã h-íng thí râ rÖt vµ
b»ng çch ®ã cã thÓ thu ®-îc c¬ tÝnh kim lo¹i t-¬ng ®èi cao vÒ c¶ mäi h-íng,
mÆc dï vÉn cã sù dÞ h-íng vÒ c¬ tÝnh cña kim lo¹i.
3.3 Chän ph-¬ng ph¸p rÌn - dËp phï hîp víi h×nh d¹ng
39
vµ ®Æc ®iÓm cña s¶n phÈm
Tõ nh÷ng hiÓu biÕt trªn ®©y cho thÊy r»ng, viÖc t¹o ra s¶n phÈm víi tû sè rÌn
nhá (y  4,5) lµ rÊt tèt, nh-ng ®èi víi çc chi tiÕt phøc t¹p th× kh«ng thÓ ®¸p øng
®-îc çc yªu cÇu ®ã. Trong tr-êng hîp ph¶i rÌn çc chi tiÕt víi ®é rÌn lín h¬n vµ
trong tÊt c¶ çc tr-êng hîp rÌn tõ ph«i çn, tæ chøc vÜ m« d¹ng thí cña kim lo¹i
biÓu hiÖn rÊt râ rÖt, nªn cÇn ph¶i tÝnh ®Õn tÝnh dÞ h-íng cña kim lo¹i. Khi thiÕt
lËp quy tr×nh c«ng nghÖ cho mét chi tiÕt nµo ®ã, cÇn ph¶i chó ý ®Õn h-íng thí
trong ph«i vµ çch bè trÝ h-íng thí cÇn thiÕt trong chi tiÕt sao cho phï hîp víi
yªu cÇu sö dông cña nã. Sau khi ®· chän h-íng thí cña ph«i vµ cña chi tiÕt, cÇn
ph¶i t×m ph-¬ng ph¸p biÕn d¹ng nµo ®Ó lµm cho çc thí kim lo¹i uèn quanh chi
tiÕt theo yªu cÇu sö dông. §Ó lµm s¸ng tá vÊn ®Ò nµy, ta sÏ xem xÐt mét sè vÝ dô:
1) Bu l«ng
Bu l«ng ®-îc chÕ t¹o theo
ph-¬ng ph¸p chån ®Çu (h×nh 3.3a)
cã sù bè trÝ thí kim lo¹i hîp lý h¬n
bu l«ng ®-îc chÕ t¹o b»ng ph-¬ng
ph¸p c¾t gät (tiÖn) tõ ph«i çn (h×nh
3.3b), bëi v× khi lµm viÖc bu l«ng
qua chån chÞu øng suÊt c¾t tèt h¬n
bu l«ng chØ qua c¾t gät tõ ph«i çn.
MÆt kh¸c, bÒ mÆt phÇn ch©n bu H×nh 3.3 Sù ph©n bè thí kim lo¹i trong
l«ng còng tèt h¬n so víi ph«i chØ bu l«ng qua rÌn (a) vµ qua c¾t gät (b)
qua c¾t gät bÞ gät ®i.
2) Chi tiÕt d¹ng b¸nh r¨ng (h×nh 3.4)

Gi¶ sö cã ph«i ban ®Çu lµ s¶n phÈm çn (a). Chån ph«i ®Ó t¹o thí theo h-íng
kÝnh (b). §Ó khö bá phÇn lâi chÊt l-îng thÊp, sö dông nguyªn c«ng ®ét lç (c).
Sau ®ã, dïng ph-¬ng ph¸p c¾t gät thu ®-îc b¸nh r¨ng d¹ng (d) hoÆc b»ng
ph-¬ng ph¸p dËp hoÆc l¨n r¨ng thu ®-îc b¸nh r¨ng d¹ng (e). Râ rµng r»ng b¸nh
r¨ng d¹ng (e) sÏ tèt h¬n b¸nh r¨ng d¹ng (d) v× çc thí kh«ng bÞ c¾t.
40
Trong tr-êng hîp s¶n
xuÊt vµnh b¸nh ®ai, nÕu
sau khi ®ét lç dïng
nguyªn c«ng d¸t hoÆc
nong th× thu ®-îc thí nh-
d¹ng (g), rÊt tèt cho viÖc
lµm vßng ®ì bi, b¸nh ®ai
..., nh-ng nÕu dïng ph«i
nµy ®Ó chÕ t¹o b¸nh r¨ng
(h) th× rÊt kÐm v× çc thí
bÞ c¾t ngang.
H×nh 3.4 Sù ph©n bè thí kim lo¹i trong b¸nh r¨ng
qua çc ph-¬ng ph¸p rÌn - dËp kh¸c nhau
3) Trôc khuûu
Çc chi tiÕt d¹ng trôc khuûu chØ cã sù bè trÝ thí tèt nhÊt khi dïng thÐp çn
hoÆc thÐp rÌn cã thí däc råi uèn theo trôc t©m cña chi tiÕt. Trong s¶n xuÊt ®¬n
chiÕc çc chi tiÕt d¹ng trôc khuûu, ng-êi ta hay rÌn thµnh ph«i h×nh t¸n cã chu«i,
nh- vËy sau khi gia c«ng c¬ kh«ng nh÷ng trong chi tiÕt cã sù bè trÝ thí kh«ng
hîp lý mµ t¹i çc cæ trôc chÊt l-îng kim lo¹i kh«ng cao v× phÇn kim lo¹i cã chÊt
l-îng ®· bÞ c¾t bá.
H×nh 3.5 Sù ph©n bè thí

kim lo¹i trong vËt rÌn
chi tiÕt trôc khuûu
§-êng I-I - Sù ph©n bè phÇn t©m trôc cña ph«i ban

®Çu trong vËt rÌn
41
Do ®ã, ®Ó kh¾c phôc nh-îc ®iÓm nµy ng-êi ta dïng bµn xÊn ®Ó xÊn xuèng
t¹o bËc. Nh- vËy kh«ng nh÷ng tiÕt kiÖm ®-îc kim lo¹i mµ cßn cã thÓ t¹o ®-îc
thí kim lo¹i (h×nh 3.5).
Tõ nh÷ng vÝ dô trªn ®©y cho thÊy r»ng, muèn cã chi tiÕt chÊt l-îng cao,
ng-êi thiÕt kÕ c«ng nghÖ kh«ng chØ ph¶i n¾m ®-îc b¶n chÊt cña tõng nguyªn
c«ng ¶nh h-ëng ®Õn sù thay ®æi c¬ tÝnh kim lo¹i cña s¶n phÈm, mµ cßn ph¶i n¾m
®-îc ®Æc ®iÓm cña chi tiÕt cÇn chÕ t¹o, ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nã vµ çc d¹ng phÕ
phÈm, d¹ng háng cña chi tiÕt ®ã trong qu¸ tr×nh lµm viÖc.
42
PhÇn thø hai
C«ng nghÖ rÌn tù do

Ch-¬ng 4
Giíi thiÖu chung vÒ s¶n xuÊt rÌn
4.1 Kh¸i niÖm chung

RÌn tù do lµ ph-¬ng ph¸p gia c«ng kim lo¹i cæ ®iÓn nhÊt, song cho ®Õn nay
vai trß cña nã vÉn lµ cÇn thiÕt vµ hÇu nh- kh«ng g× cã thÓ thay thÕ ®-îc. Theo
kh¸i niÖm ®¬n gi¶n nhÊt, rÌn lµ qu¸ tr×nh gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc nhê sö
dông çc dông cô v¹n n¨ng vµ thiÕt bÞ ho¹t ®éng theo nguyªn lý chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn - khø håi. RÌn lµ qu¸ tr×nh gia c«ng phøc t¹p bëi v× qu¸ tr×nh rÌn th-êng
bao gåm hµng lo¹t çc nguyªn c«ng ®éc lËp liªn tiÕp vµ xen kÏ nhau mµ trong
tr-êng hîp chung lµ kÐo theo sù dÞch chuyÓn vµ quay cña ph«i quanh trôc cña nã.
Çc nguyªn c«ng ®a d¹ng vµ phong phó cña rÌn cho phÐp thu ®-îc vËt rÌn cã
h×nh d¹ng tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, vµ danh môc vËt rÌn cã thÓ tíi hµng chôc
ngh×n lo¹i.
C«ng nghÖ rÌn cã nhiÒu -u ®iÓm quan träng, nhê ®ã trong rÊt nhiÒu thÕ kû
qu¸ tr×nh rÌn vÉn thuéc vÒ ph-¬ng ph¸p gia c«ng hµng ®Çu. Sù ph¸t triÓn liªn tôc
cña c«ng nghÖ rÌn cho phÐp nã gi÷ v÷ng vÞ trÝ cña m×nh bªn c¹nh çc d¹ng gia
c«ng kim lo¹i kh¸c. ¦u ®iÓm c¬ b¶n cña rÌn lµ ë chç, rÌn lµ ph-¬ng ph¸p duy
nhÊt vµ kh«ng mét ph-¬ng ph¸p nµo thay thÕ ®-îc cã kh¶ n¨ng gia c«ng b»ng ¸p
lùc çc vËt rÌn cã khèi l-îng vµ kÝch th-íc lín (nÆng tíi hµng chôc hoÆc hµng
tr¨m tÊn) nhê sö dông thiÕt bÞ cã c«ng suÊt h¹n chÕ. RÌn kh«ng nh÷ng cã kh¶
n¨ng t¹o ra s¶n phÈm cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc theo yªu cÇu vµ c¶i thiÖn tæ
chøc, c¬ tÝnh cña kim lo¹i, mµ nã cßn cã t¸c dông söa ch÷a (phÇn lín hoÆc hÇu
hÕt) çc khuyÕt tËt cña thái ®óc. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi çc chi tiÕt
lín bëi v× çc chi tiÕt nµy th-êng chøa nhiÒu bät khÝ, çc lç rç vµ nhiÒu d¹ng
kh«ng hoµn thiÖn kh¸c cña tæ chøc vËt ®óc.
MÆc dï c«ng nghÖ rÌn kh«ng phï hîp víi s¶n xuÊt hµng lo¹t, song trong s¶n
xuÊt ®¬n chiÕc (vµ ®«i khi trong s¶n xuÊt nhá) phôc vô cho c«ng viÖc söa ch÷a,
43
chÕ t¹o m¸y cì lín nh- ®ãng tµu, chÕ t¹o tua bin, nåi h¬i cao ¸p, chÕ t¹o m¸y rÌn
dËp, chÕ t¹o m¸y bay, ... th× c«ng nghÖ rÌn vÉn chøng tá ®-îc -u thÕ cña nã.
Trong nhiÒu tr-êng hîp cã thÓ sö dông mét sè dông cô chuyªn dïng ®Ó rÌn
cho n¨ng suÊt cao vµ chÊt l-îng tèt. B»ng çch sö dông çc dông cô chuyªn dïng
cho phÐp rÌn ®-îc çc chi tiÕt t-¬ng ®èi phøc t¹p, gi¶m l-îng d- gia c«ng c¬ vµ
n©ng cao chÊt l-îng s¶n phÈm.
§Æc biÖt trong s¶n xuÊt çc chi tiÕt lín (250  300 tÊn hoÆc lín h¬n) nh- trôc
çn, trôc khuûu cì lín, trôc r«to lín, çnh tuabin, cét trô m¸y Ðp thuû lùc, nßng
ph¸o v.v. vµ çc vËt rÌn nÆng, quan träng cã kÝch th-íc lín mµ çc chi tiÕt ®-îc
chÕ t¹o tõ nh÷ng vËt rÌn nµy sÏ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn t¶i träng phøc t¹p, th×
c«ng nghÖ hîp lý lµ rÌn tù do. Ph-¬ng h-íng ph¸t triÓn cña rÌn còng lµ nh»m
n©ng cao khèi l-îng kim lo¹i cã thÓ rÌn ®-îc. Ngµy nay, ng-êi ta cã thÓ rÌn ®-îc
çc khèi thÐp nÆng tíi 500 tÊn. Tuy nhiªn ®ã ch-a ph¶i lµ giíi h¹n.
4.2 Dông cô vµ thiÕt bÞ rÌn

Tõ thêi cæ x-a, loµi ng-êi ®· biÕt sö dông çc dông cô rÌn thñ c«ng ®Ó chÕ
t¹o ra çc lo¹i vËt rÌn kh¸c nhau phôc vô nhu cÇu s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Dông cô
vµ thiÕt bÞ rÌn lu«n ®-îc c¶i tiÕn vµ ph¸t triÓn phï hîp víi yªu cÇu vµ sù ph¸t
triÓn cña c«ng nghÖ rÌn. Ngµy nay, thiÕt bÞ phôc vô cho c«ng nghÖ rÌn chñ yÕu lµ
çc lo¹i m¸y bóa vµ m¸y Ðp. M¸y bóa khÝ nÐn cã khèi l-îng phÇn r¬i tõ 50 kg
®Õn 1 tÊn cã thÓ rÌn çc vËt rÌn cã khèi l-îng tõ 0,320 kg vµ tíi 7,5250 kg.
VËt rÌn trung b×nh (cã khèi l-îng tõ 20 ®Õn 350 kg, vµ lín nhÊt tíi 2502500 kg)
®-îc chÕ t¹o trªn m¸y bóa h¬i n-íc kh«ng khÝ - nÐn t¸c dông ®¬n (hoÆc t¸c dông
kÐp) cã khèi l-îng phÇn r¬i 13 tÊn, vµ ®«i khi tíi 58 tÊn. VËt rÌn lín th-êng
®-îc chÕ t¹o trªn çc m¸y Ðp thuû lùc hoÆc m¸y Ðp thuû lùc - h¬i n-íc víi lùc Ðp
150 MN (15000 T) vµ lín h¬n. Víi c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, viÖc s¶n xuÊt çc vËt rÌn
®Þnh h×nh cã khèi l-îng tõ 100 kg trë lªn vµ vËt rÌn víi h×nh d¹ng ®¬n gi¶n cã
khèi l-îng tõ 750 kg trë lªn chñ yÕu ®-îc rÌn trªn m¸y Ðp thuû lùc.
Ph-¬ng h-íng hoµn chØnh c«ng nghÖ rÌn lµ dïng thiÕt bÞ cã hµnh tr×nh
nhanh, sö dông çc ph-¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ ®Ó gi¶m nhÑ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña
c«ng nh©n nh- cÊp ph«i, ®iÒu khiÓn tõ xa, bµn quay ph«i, tay m¸y v.v., dông cô
chuyªn dïng ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l-îng.
H×nh 4.1 giíi thiÖu mét sè d¹ng dông cô rÌn m¸y c¬ b¶n ®-îc sö dông trong
c«ng nghÖ rÌn tù do.
44
H×nh 4.1 Dông cô chñ yÕu khi rÌn m¸y
Çc lo¹i bµn d¸t: 1- d¹ng trßn; 2- d¹ng b¸n nguyÖt; 3- d¹ng ovan; 4- d¹ng
ch÷ nhËt; 5- d¹ng ®Þnh h×nh; çc lo¹i bµn tãp: 6- bµn tãp d¹ng trßn; 7- bµn tãp
d¹ng vu«ng; 8- ®Çu bóa lâm; 9- tÊm ®Öm ®Çu bóa lâm; çc lo¹i lâi tùa: 10- lâi tùa
d¹ng c«n; 11- lâi tùa d¹ng trô; 12- gi¸ kÑp; 13- bÖ tú; 14- bµn xÊn ph«i trßn; 15-
bµn xÊn ph«i cã h×nh d¹ng phøc t¹p; 16 vµ 17- bµn xÊn cã h×nh d¹ng phøc t¹p;
çc lo¹i chµy ®ét: 18- d¹ng trô ®Æc; 19- d¹ng c«n; 20- d¹ng nªm; 21- d¹ng trô
rçng; 22- ®Öm chµy ®ét ®Æc; 23- ®Öm chµy ®ét rçng; 24- vßng ®Öm; 25- lâi tinh
chØnh d¹ng tang trèng; 26- lâi tinh chØnh d¹ng c«n; 27- khu«n uèn; 28- ch¹c
th¼ng; 29- ch¹c cong; çc lo¹i dao chÆt: 30- dao chÆt tï; 31- dao chÆt nhän; 32-
dao chÆt gãc; 33- dao chÆt ®Þnh h×nh; 34- bµn d¸t vu«ng.
4.3 Kh¸i niÖm vÒ quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn

vµ ph©n lo¹i vËt rÌn
45
Quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn ®-îc thùc hiÖn nhê sù kÕt hîp gi÷a çc nguyªn
c«ng rÌn vµ çc dông cô rÌn kÌm theo trªn çc thiÕt bÞ ®-îc trang bÞ cho ph©n
x-ëng rÌn.
Tr×nh tù cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt rÌn bao gåm çc c«ng ®o¹n sau:
Kho chøa ph«i C¾t ph«i Nung ph«i
RÌn NhiÖt luyÖn Kho s¶n phÈm
Ph«i nguéi tõ kho chøa ph«i ®-îc c¾t trªn m¸y c¾t ph«i (hoÆc ph«i nãng
®-îc chuyÓn tõ ph©n x-ëng ®óc b»ng m¸y chuyÓn ph«i) ®-îc ®-a tíi lß nung ®Ó
nung ph«i ®Õn nhiÖt ®é rÌn. Sau ®ã ph«i ®-îc chuyÓn ®Õn thiÕt bÞ rÌn (m¸y bóa
hoÆc m¸y Ðp), t¹i ®©y ph«i ®-îc rÌn thµnh vËt rÌn. NÕu chi tiÕt phøc t¹p ph¶i rÌn
l©u, cã thÓ ph¶i nung l¹i nhiÒu lÇn th× ph«i ®-îc chuyÓn tíi lß nung ®Ó nung l¹i
vµ tiÕp tôc rÌn. Sau khi kÕt thóc rÌn, s¶n phÈm ®-îc xö lý nhiÖt luyÖn, ®-îc kiÓm
tra vµ cuèi cïng ®-îc ®-a tíi kho chøa s¶n phÈm.
Quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn ®-îc thùc hiÖn nhê çc nguyªn c«ng rÌn liªn tiÕp
hoÆc xen kÏ nhau. Çc nguyªn c«ng nµy ®-îc chia thµnh ba nhãm chÝnh:
- Nhãm çc nguyªn c«ng s¬ bé bao gåm nguyªn c«ng rÌn ph«i vµ nguyªn
c«ng chÆt ph«i.
- Nhãm çc nguyªn c«ng chñ yÕu gåm çc nguyªn c«ng: chån, vuèt, ®ét lç,
d¸t vµnh, vuèt trªn trôc nßng, d¸t, t¹o bËc, uèn, th¾t, tãp, vª, më lç ...
- Nhãm çc nguyªn c«ng phô bao gåm çc nguyªn c«ng: ®¸nh dÊu, vª c¹nh,
vÆn xo¾n, hµn ch¸y, c¾t ba via, lµ, n¾n, vµ ®ãng dÊu.
VÒ c«ng dông vµ çch thøc thùc hiÖn çc nguyªn c«ng rÌn sÏ ®-îc tr×nh bµy
kü h¬n trong ch-¬ng sau.
Nh»m ®iÓn h×nh ho¸ quy tr×nh c«ng nghÖ vµ lùa chän çc nguyªn c«ng rÌn,
ng-êi ta ph©n lo¹i vËt rÌn theo 4 dÊu hiÖu c¬ b¶n sau:
1. Tû sè chiÒu dµi (chiÒu cao)/ chiÒu réng (®-êng kÝnh): L/D.
2. VËt rÌn rçng hay ®Æc.
3. VËt rÌn cã hay kh«ng cã vÊu, r·nh trªn bÒ mÆt.
4. VËt rÌn cã trôc chÝnh th¼ng hay cong.
46
Tõ çc dÊu hiÖu c¬ b¶n trªn, Briukhanop A. N. [4] ph©n lo¹i vËt rÌn thµnh ba
nhãm, mçi nhãm bao gåm vËt rÌn ®Æc vµ vËt rÌn rçng.
Nhãm 1: bao gåm çc vËt rÌn dµi, kh«ng thÓ chån tù do ®-îc (L/D > 2,8  3,0).
Nhãm 2: bao gåm çc vËt rÌn ng¾n, cã thÓ chån hoÆc vuèt.
Nhãm 3: bao gåm çc vËt rÌn d¹ng ®Üa, ®Üa, tÊm, tû sè L/D rÊt nhá, kh«ng
vuèt ®-îc.
B¶ng 4.1 d-íi ®©y thÓ hiÖn çc nhãm vËt rÌn nªu trªn.
47
Ch-¬ng 5
Çc nguyªn c«ng rÌn tù do
Trong t-¬ng lai ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i nãi chung, bao gåm c¶
sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ rÌn dËp, cã thÓ chóng ta sÏ chØ quan t©m ®Õn c«ng
nghÖ rÌn trªn çc thiÕt bÞ hiÖn ®¹i, vµ sÏ dÇn bá qua giai ®o¹n ph¸t triÓn th« s¬
ban ®Çu cña nÒn kü nghÖ cæ truyÒn - rÌn thñ c«ng. Tuy nhiªn, nghÒ rÌn thñ c«ng
®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi nªn cã nhiÒu kinh nghiÖm quý b¸u, vµ hiÖn
nay vÉn cßn ®-îc sö dông kh¸ réng r·i ë nhiÒu ®Þa ph-¬ng, ®Æc biÖt lµ çc vïng
n«ng th«n ®Ó phôc vô nhu cÇu s¶n xuÊt, s÷a ch÷a vµ tiªu dïng t¹i chç. Trong
ch-¬ng nµy sÏ kh«ng ®i s©u giíi thiÖu çc kinh nghiÖm quý b¸u cña nghÒ rÌn thñ
c«ng, mµ chØ nh»m giíi thiÖu s¬ l-îc mét sè nÐt vÒ c«ng nghÖ rÌn cæ truyÒn nµy.
PhÇn chñ yÕu lµ giíi thiÖu çc nguyªn c«ng rÌn m¸y.
5.1 RÌn thñ c«ng

Kh¸c víi rÌn m¸y, rÌn thñ c«ng sö dông søc ng-êi lao ®éng lµm ph-¬ng tiÖn
g©y ¸p lùc biÕn d¹ng th«ng qua çc dông cô g©y ¸p lùc chñ yÕu lµ ®e vµ bóa.
H×nh 5.1 Çc lo¹i ®e rÌn thñ c«ng
Cã rÊt nhiÒu kiÓu ®e kh¸c nhau (h×nh 5.1). §e mét sõng (a), ®e hai sõng (b)
vµ ®e ch÷ T (c) lµ çc lo¹i ®e ph¼ng. §e b¸nh dÇy (d) lµ lo¹i ®e mÆt låi, dïng ®Ó
rÌn çc lo¹i dao kÐo vµ çc dông cô méc. Sö dông ®e mÆt låi, bóa mÆt låi th× khã
t¹o mÆt ph¼ng trªn chi tiÕt nh-ng l¹i cã lîi vÒ lùc h¬n. ViÖc sö dông çc lo¹i ®e
trªn lµ tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña c«ng viÖc vµ thãi quen cña tõng ng-êi. Khèi
l-îng cña ®e cã thÓ tõ vµi chôc kil«gam ®Õn hµng tr¨m kil«gam. §e ®-îc chÕ t¹o
b»ng thÐp ®óc, sau ®ã cã thÓ ®-îc hµn thªm mét tÊm thÐp dµy chõng 30 mm. Çc
lo¹i ®e b¸nh dÇy cã thÓ ®-îc lµm b»ng thÐp rÌn.
48
Bao giê ®e còng ®-îc ®Æt trªn mét phiÕn gç (hoÆc khèi gç) cao tõ 200 ®Õn
800 mm. ChiÒu cao cña ®Öm b»ng gç ®-îc chän theo thãi quen vµ theo khæ ng-êi
cho phï hîp. Cã n¬i quen rÌn ë t- thÕ ®øng, quai bóa qua ®Çu th× dïng ®e cao, cã
n¬i quen rÌn ë t- thÕ ngåi hoÆc ®øng khom l-ng quai bóa kh«ng qua ®Çu th× dïng
®e thÊp. §e thÊp th-êng dïng trong çc tr-êng hîp ®ßi hái tÇn sè nh¸t ®Ëp nhanh
vµ lùc ®Ëp kh«ng lín l¾m.
Bóa còng cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau, nh-ng chia lµm hai lo¹i: bóa con vµ bóa
çi. Bóa con dïng cho thî c¶ (thî chØ huy) gåm çc kiÓu a, b, c (h×nh 5.2) cã khèi
l-îng tõ 0,5 ®Õn 2 kg. Bóa çi còng cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau (h×nh 5.3) víi khèi
l-îng tõ 2 kg ®Õn 10 kg.
H×nh 5.2 Çc d¹ng bóa con H×nh 5.3 Çc d¹ng bóa çi
Trong mçi nhãm rÌn bao giê còng cã mét ng-êi chØ huy (thî c¶) vµ mét vµi
ng-êi quai bóa (thî phô). Ng-êi chØ huy dïng bóa con ®Ó rÌn, mét tay cÇm k×m
gi÷ chi tiÕt vµ mét tay cÇm bóa con. Khi cÇn sö dông c¶ bóa con lÉn bóa çi th×
bóa con ®Ëp vµo ®©u, bóa çi ph¶i ®¸nh ®óng vµo chç ®ã.
§Ó ®¶m b¶o n¨ng suÊt lao ®éng b»ng çch sö dông thêi gian phô cña c«ng
nh©n quai bóa (cã nhiÒu lóc kh«ng dïng ®Õn c¶ hai bóa hoÆc thËm chÝ chØ dïng
mét bóa con cña thî c¶), ng-êi thî c¶ th-êng bè trÝ mét sè c«ng viÖc kh¸c kÌm
theo. V× trong ph©n x-ëng ån µo nªn mçi ng-êi thî c¶ cã nh÷ng quy -íc riªng
víi thî phô cña m×nh nhê nh÷ng tÝn hiÖu riªng b»ng çch gâ bóa con vµo ®e khi
cÇn ®Õn viÖc quai bóa. ViÖc quy ®Þnh nµy tuú thuéc vµo çch tæ chøc s¶n xuÊt vµ
theo thãi quen cña c«ng nh©n.
B»ng ph-¬ng ph¸p rÌn thñ c«ng, ng-êi ta cã thÓ rÌn ®-îc nh÷ng s¶n phÈm
rÊt phøc t¹p. Còng cã thÓ sö dông çc dông cô chuyªn dïng hay v¹n n¨ng ®Ó t¹o
49
h×nh gièng nh- trong rÌn m¸y.VÝ dô, muèn c¾t ®øt ng-êi ta dïng ch¹m, muèn t¹o
lç ng-êi ta dïng çc cèi ®ét vµ çc con ®ét chuyªn dïng hoÆc v¹n n¨ng, .... VËt
liÖu ®Ó lµm çc lo¹i dông cô rÌn thñ c«ng th-êng ®-îc chÕ t¹o tõ thÐp dông cô
(CD70 ch¼ng h¹n).
5.2 Çc nguyªn c«ng rÌn m¸y

5.2.1 RÌn ph«i
RÌn ph«i lµ nguyªn c«ng thuéc nhãm nguyªn c«ng s¬ bé, nhiÖm vô cña nã lµ
biÕn gï ®óc thµnh ph«i rÌn. Ph«i rÌn th-êng cã d¹ng h×nh trô hoÆc l¨ng trô th¼ng,
kh«ng cßn ®é nghiªng n÷a.
§Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng nµy, ph¶i tiÕn hµnh vuèt s¬ bé phÇn ®u«i cña gï
®Ó t¹o chu«i. KÝch th-íc cña chu«i phô thuéc vµo kÝch th-íc m©m cÆp cña m¸y
cÊp ph«i. Nh-ng mÆt kh¸c chÝnh çc kÝch th-íc m©m cÆp cña m¸y cÊp ph«i cÇn
®-îc tÝnh to¸n sao cho trong qu¸ tr×nh rÌn phÇn chu«i gï ®óc ®ñ søc chÞu ®ùng
mµ kh«ng bÞ uèn cong.
Çc giai ®o¹n c¬ b¶n cña nguyªn c«ng rÌn ph«i lµ:
- Vª trßn çc çc c¹nh cña gï nÕu gï kh«ng ph¶i lµ h×nh trô hay h×nh nãn côt;
- Lµm mÊt ®é c«n cña gï;
- Ðp s¬ bé toµn thÓ gï, sao cho tû sè rÌn y =1,051,2 nh»m kh¾c phôc mét sè
khuyÕt tËt cña gï ®óc nh- çc lç co vµ çc bät khÝ, lµm t¨ng tû träng cña gï thÐp;
mÆt kh¸c nh»m biÕn cÊu tróc tinh thÓ th« ®¹i d¹ng nh¸nh c©y kÕt tinh lÇn thø nhÊt
thµnh d¹ng tinh thÓ kÕt tinh l¹i cã ®é h¹t nhá h¬n.
- C¾t bá phÇn ®Çu vµ phÇn ®u«i gï cã khuyÕt tËt. NÕu gï lµ thÐp cacbon th×
phÇn ®Çu vµ phÇn ®u«i c¾t ra ®-îc ®em n¾n l¹i, cßn nÕu gï lµ thÐp hîp kim th×
çc phÇn c¾t ra nµy ®-îc ®¸nh dÊu m¸c thÐp vµ cÊt ®i ®Ó dïng khi cÇn thiÕt.
Kinh nghiÖm cho hay, nÕu gï ®óc ®-îc sö dông vµo c«ng viÖc ®ßi hái ph¶i
vuèt, th× nguyªn c«ng rÌn ph«i lµ cÇn thiÕt v× nã t¹o ®iÒu kiÖn cho nguyªn c«ng
vuèt ®-îc thuËn lîi, ®¹t n¨ng suÊt cao, chÊt l-îng tèt. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn chó ý
lµ ®é h¹t cña ph«i sau nguyªn c«ng rÌn ph«i kh«ng nhá l¾m, nhÊt lµ ë phÇn gi÷a
lâi ph«i v× ®é rÌn ë nguyªn c«ng nµy kh«ng ®¸ng kÓ mµ l¹i thùc hiÖn ë nhiÖt ®é
cao, nªn tèc ®é kÕt tinh l¹i nhanh.
50
Trong tr-êng hîp cÇn thiÕt ph¶i chån th× kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i sö dông
nguyªn c«ng rÌn ph«i v× nÕu ph«i cã tiÕt diÖn h×nh ®a c¹nh th× theo ®Þnh luËt “trë
lùc biÕn d¹ng nhá nhÊt” vÉn thu ®-îc tiÕt diÖn ngang cña ph«i lµ h×nh trßn. Çc
yªu cÇu kh¸c nh»m thay ®æi cÊu tróc t¹o tæ chøc thí, kh¾c phôc khuyÕt tËt ... ®Òu
cã thÓ thùc hiÖn ®-îc nhê nguyªn c«ng chån.
5.2.2 C¾t ph«i (chÆt ph«i)

§©y lµ nguyªn c«ng s¬ bé ®-îc sö dông trong qu¸ tr×nh rÌn ph«i víi nhiÖm
vô c¾t bá phÇn kim lo¹i kÐm phÈm chÊt trªn gï ®óc vµ ®Ó chia nhá gï thµnh
nhiÒu phÇn nhá theo yªu cÇu. Nguyªn c«ng chÆt ph«i ®-îc sö dông trong khi rÌn
nªn dông cô c¾t th-êng lµ r×u chÆt (dao chÆt), do ®ã chÊt l-îng mÆt c¾t xÊu h¬n
so víi çc ph-¬ng ph¸p c¾t nguéi. Nguyªn c«ng nµy ®-îc sö dông réng r·i trong
çc x-ëng rÌn v× n¨ng suÊt cña nã chØ phï hîp víi s¶n xuÊt ®¬n chiÕc.
5.2.3 Nguyªn c«ng chån
a) Kh¸i niÖm
H×nh 5.4 S¬ ®å nguyªn c«ng chån

1) h×nh d¹ng ph«i tr-íc khi chån; 2) h×nh d¹ng ph«i sau khi chån
Chån lµ nguyªn c«ng thuéc nhãm çc nguyªn c«ng chñ yÕu cña rÌn tù do cã
nhiÖm vô lµm t¨ng kÝch th-íc tiÕt diÖn ngang b»ng çch lµm gi¶m chiÒu cao cña
ph«i. ChÝnh x¸c h¬n, chån lµ nguyªn c«ng nh»m lµm t¨ng kÝch th-íc tiÕt diÖn
ph«i theo chiÒu vu«ng gãc víi lùc t¸c dông b»ng çch lµm gi¶m kÝch th-íc cña
nã theo chiÒu cña lùc t¸c dông (h×nh 5.4).
b) Môc ®Ých
51
Ph¹m vi øng dông cña nguyªn c«ng chån rÊt réng r·i, v× chån cã thÓ ®¸p øng
®-îc çc môc ®Ých sau:
- T¹o h×nh
Khi cã ph«i ®-êng kÝnh nhá vµ cÇn biÕn ph«i nµy thµnh ph«i cã ®-êng kÝnh
lín h¬n phï hîp víi chi tiÕt cÇn chÕ t¹o nh- t¹o ph«i b¸nh r¨ng, mÆt bÝch, ...
- Lµ nguyªn c«ng s¬ bé ®Ó lµm gi¶m chiÒu s©u khi cÇn ®ét lç
Khi cÇn t¹o vËt rÌn rçng cã chiÒu dµi lín (so víi chiÒu réng hoÆc ®-êng
kÝnh) cã thÓ chån s¬ bé ph«i ®Ó gi¶m chiÒu dµi, råi míi tiÕn hµnh ®ét lç. Sau ®ã,
muèn cã chiÒu dµi cÇn thiÕt th× cã thÓ dïng nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng.
Lµm nh- vËy sÏ gi¶m l-îng phÕ liÖu trong nguyªn c«ng ®ét lç, ®ång thêi dÔ ®ét
lç h¬n v× gi¶m ®-îc chiÒu s©u lç ®ét, thêi gian ®ét, thao t¸c khi ®ét lç thuËn tiÖn
h¬n vµ n©ng cao tuæi thä cña chµy ®ét còng nh- thiÕt bÞ v× lùc ®ét gi¶m. Thao t¸c
c«ng nghÖ nµy nhiÒu khi lµ kinh tÕ nhÊt, ®¶m b¶o kü thuËt nhÊt vµ dÔ lµm nhÊt.
- C¶i t¹o thí kim lo¹i
§èi víi ph«i lµ gï ®óc, chån cã t¸c dông lµm mÊt tæ chøc ®en®rit nh-
nguyªn c«ng vuèt hoÆc çn nh-ng víi møc ®é nhá h¬n.
Chån tr-íc khi vuèt lµm gi¶m tÝnh dÞ h-íng vÒ c¬ tÝnh cña kim lo¹i. §èi víi
vËt rÌn b»ng thÐp, chån kÕt hîp víi vuèt lµm nhá çc tÊm cacbit vµ ph©n bè ®ång
®Òu çc h¹t cacbit.
Thí kim lo¹i khi chån cã xu h-íng kÐo dµi theo h-íng kÝnh, lµm t¨ng c¬
tÝnh theo h-íng kÝnh. §iÒu nµy cã ý nghÜa khi t¹o ph«i cho çc chi tiÕt d¹ng b¸nh
r¨ng, ®Üa, mÆt bÝch, ...
Trong mét sè tr-êng hîp cã thÓ sö dông nguyªn c«ng chån thay cho nguyªn
c«ng rÌn ph«i, mét mÆt cã thÓ biÕn cÊu tróc th« ®¹i ban ®Çu d¹ng nh¸nh c©y cña
thái ®óc thµnh tæ chøc h¹t sau kÕt tinh l¹i cã ®é h¹t mÞn h¬n, mÆt kh¸c còng kh¾c
phôc ®-îc çc khuyÕt tËt (bät khÝ, lç hæng, v.v.) nh- nguyªn c«ng rÌn ph«i ®ång
thêi ph¸t hiÖn çc khuyÕt tËt kh«ng thÓ kh¾c phôc ®-îc nh- vßng khíp, çc vÕt
nøt lín, v.v.
Còng cã thÓ chån toµn bé ph«i vµ gäi lµ chån toµn phÇn, nh-ng cã thÓ chØ
chån mét phÇn ph«i b»ng çch nung riªng phÇn cÇn chån, tr-êng hîp nµy gäi lµ
chån côc bé. PhÇn ®-îc chån cã thÓ cã thÓ ë ®Çu hoÆc cã thÓ ë gi÷a ph«i.
52
c) Qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi chån
Trong qu¸ tr×nh chån, ph«i h×nh trô bÞ biÕn d¹ng vµ t¹o thµnh h×nh tang
trèng. Nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ do cã ma s¸t tiÕp xóc trªn bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a
ph«i vµ dông cô gia c«ng (®Çu bóa) g©y c¶n trë sù ch¶y cña kim lo¹i. Quan s¸t
trªn tiÕt diÖn c¾t däc trôc ph«i cho thÊy cã ba vïng râ rÖt (h×nh 5.5):
H×mh 5.5 Çc vïng biÕn d¹ng khi chån

ph«i h×nh trô
I - vïng khã biÕn d¹ng
II - vïng cã d¹ng h×nh ch÷ thËp, lµ vïng
biÕn d¹ng chñ yÕu
III - vïng biÕn d¹ng m¹nh h¬n vïng I,
nh-ng kÐm thua vïng II.
Khi ho/do > 1 (ho vµ do t-¬ng øng lµ chiÒu cao vµ ®-êng kÝnh ph«i ban ®Çu),
mÆt ®Çu ph«i t¨ng lªn chñ yÕu lµ do sù ch¶y cña kim lo¹i phÇn mÆt bªn. V× thÕ,
nÕu kim lo¹i cã tÝnh dÎo thÊp th× khi chån ë vïng III cã thÓ xuÊt hiÖn vÕt nøt däc
chiÒu cao. Theo møc ®é t¨ng lªn cña biÕn d¹ng khi chån, vïng I tiÕn gÇn nhau
h¬n vµ hoµ vµo víi vïng II. Khi h/d <1 çc mÆt ®Çu b¾t ®Çu t¨ng lªn chñ yÕu do
kim lo¹i ë çc líp bÒ mÆt ch¶y theo h-íng kÝnh, kim lo¹i ch¶y tõ phÇn mÆt bªn
sang mÆt ®Çu gi¶m xuèng vµ khi ®ã vïng III gi¶m ®i nhanh chãng. BiÕn d¹ng trªn
toµn bé thÓ tÝch ph«i trë nªn ®ång ®Òu vµ sù t¹o thµnh tang trèng gi¶m ®i. Khi
chån ph«i cã ho/do > 2, tøc lµ çc vïng I çch xa nhau, th× cã thÓ quan s¸t thÊy sù
t¹o thµnh hai tang trèng, cßn khi ph«i cã ho/do > 2,5 cã thÓ quan s¸t thÊy sù t¹o
thµnh hai tang trèng ë hai ®Çu vµ phÇn h×nh trô kh«ng bÞ biÕn d¹ng ë gi÷a. Trong
c¶ hai tr-êng hîp nµy, theo møc ®é xÝch l¹i gÇn nhau cña çc vïng I, ph«i dÇn
dÇn cã d¹ng h×nh tang trèng nh- b×nh th-êng. Tuy nhiªn, nÕu ph«i cã ho/do >
2,53,0, th× khi chån sÏ kÐo theo sù uèn däc, tøc lµ ph«i chån bÞ mÊt æn ®Þnh. Do
®ã, ®iÒu kiÖn æn ®Þnh khi chån lµ ph«i ph¶i cã tû sè ho/do  2 (2,5).
MÆt kh¸c, nÕu ®iÒu kiÖn ma s¸t hoÆc nhiÖt ®é ph«i kh«ng ®ång ®Òu th× ®-êng
kÝnh lín nhÊt cña ph«i sÏ dÞch chuyÓn lªn trªn hoÆc xuèng d-íi, n¬i cã ma s¸t
nhá h¬n hoÆc nhiÖt ®é cao. V× thÕ, mét yªu cÇu n÷a ®èi víi ph«i lµ nhiÖt ®é ph«i
53
ph¶i ®ñ cao vµ ®ång ®Òu theo tiÕt diÖn vµ chiÒu cao ph«i. Ngoµi ra, ®Ó tr¸nh hiÖn
t-îng tr-ît ph«i khi chån, hai mÆt ®Çu ph«i ph¶i ph¼ng vµ vu«ng gãc víi trôc
ph«i vµ hai mÆt ®Çu bóa ph¶i song song nhau.
Khi chån ph«i trô rçng d¹ng vßng hoÆc èng cã lç nhá, víi tû sè ho/so < 3 vµ
ho/do < 1 (so lµ chiÒu dµy thµnh èng lóc ®Çu) th× ®-êng kÝnh ngoµi t¨ng, ®ång thêi
®-êng kÝnh trong gi¶m. TiÕt diÖn däc cña ph«i chuyÓn dÇn thµnh d¹ng tang trèng.
Çc bÒ mÆt tiÕp xóc t¨ng lªn chñ yÕu do kim lo¹i ë çc mÆt bªn trong vµ bªn
ngoµi ch¶y vÒ phÝa mÆt ®Çu.
Khi chån ph«i cã tiÕt diÖn vu«ng,
qu¸ tr×nh biÕn d¹ng x¶y ra phøc t¹p
h¬n, nh-ng vÉn tu©n theo ®Þnh luËt trë
lùc biÕn d¹ng nhá nhÊt, tøc lµ kim lo¹i
ch¶y theo h-íng ®-êng chÐo kÐm h¬n
so víi theo h-íng c¹nh h×nh vu«ng, vµ
tiÕt diÖn vu«ng cña ph«i dÇn chuyÓn
thµnh h×nh trßn (h×nh 5.6).
H×nh 5.6 H×nh d¹ng mÆt ®Çu ph«i tiÕt
diÖn vu«ng khi chån
d) Çc d¹ng chån ®Æc biÖt

Trªn ®©y míi chØ xÐt nguyªn c«ng chån ®-îc thùc hiÖn trªn toµn bé thÓ tÝch
ph«i nhê çc ®Çu bóa ph¼ng, gäi lµ chån toµn phÇn. Trong thùc tÕ cßn gÆp nhiÒu
nguyªn c«ng kh¸c mang tÝnh chÊt cña nguyªn c«ng chån:
- Chån côc bé
Nguyªn c«ng chån côc bé cho phÐp t¹o ra çc chi tiÕt cã tiÕt diÖn ngang thay
®æi, trong ®ã phÇn lín chiÒu dµi vËt rÌn cã ®-êng kÝnh b»ng ®-êng kÝnh ph«i,
mét hoÆc vµi chç cã ®-êng kÝnh lín h¬n ®-êng kÝnh ph«i (gäi lµ chç ph×nh) cã
thÓ n»m ë hai ®Çu hoÆc vÞ trÝ bÊt kú trªn vËt rÌn theo ý muèn (ph«i lµm bu l«ng
ch¼ng h¹n). CÇn chó ý lµ, chç nµo cÇn chån th× nung chç ®ã ®Õn nhiÖt ®é chån
nh-ng ph¶i tho¶ m·n ®iÒu kiÖn æn ®Þnh khi chån (chiÒu dµi phÇn nung kh«ng
®-îc dµi qu¸ 2,5 lÇn chiÒu réng (hoÆc ®-êng kÝnh) cña ph«i).
- Chån trong vßng ®Öm
Trong tr-êng hîp t¹o vËt rÌn d¹ng ®Üa cã chu«i (con l¨n, qu¶ çn v.v.), ¸p
dông chån côc bé ph«i cã ®-êng kÝnh b»ng phÇn chu«i th× kh«ng thÓ thùc hiÖn
54
®-îc v× nh- vËy tû sè Ho/Do sÏ rÊt lín, v× vËy ng-êi ta dïng ph-¬ng ph¸p chån
trong vßng ®Öm (h×nh 5.7a, b, c).
Qu¸ tr×nh chån trong vßng ®Öm cã lç ë gi÷a x¶y ra kh¸c víi qu¸ tr×nh chån
b×nh th-êng ë chç, t¹i ®©y cã hai dßng kim lo¹i ch¶y theo hai h-íng vu«ng gãc
víi nhau. PhÇn lín kim lo¹i ch¶y theo h-íng kÝnh (h-íng ngang) vµ mét phÇn
nhá kim lo¹i ch¶y theo h-íng däc trôc.
H×nh 5.7 Chån trong vßng ®Öm

Dßng kim lo¹i ch¶y theo h-íng kÝnh hoµn toµn gièng nh- khi chån b»ng ®Çu
bóa ph¼ng, bÞ c¶n trë bëi lùc ma s¸t T1. PhÇn kim lo¹i ë gi÷a ph«i ch¶y theo hai
h-íng, lóc ®Çu kim lo¹i ch¶y tõ ngoµi vµo t©m ph«i, sau ®ã ch¶y vµo çc lç cña
vßng ®Öm. ë giai ®o¹n ®Çu dßng ch¶y nµy bÞ c¶n trë bëi çc lùc ma s¸t T 2, sau ®ã
sÏ cã thªm çc lùc c¶n T3 t¹i thµnh lç cña vßng ®Öm.
§Ó tiÖn cho viÖc th¸o çc vßng ®Öm ra khái vËt rÌn, çc lç trªn vßng ®Öm
th-êng ®-îc lµm cã ®é nghiªng  = 5o7o. Çc gãc nghiªng lµm t¨ng lùc c¶n kim
lo¹i ch¶y vµo phÇn chu«i cña vËt rÌn.
DÔ dµng nhËn thÊy r»ng, ®é dµi phÇn chu«i cña vËt rÌn phô thuéc vµo tû sè
Ho/Do, tû sè do/Do, lùc ma s¸t tiÕp xóc T1, T2, T3 vµ gãc . Tuy nhiªn, viÖc tÝnh
to¸n chÝnh x¸c xem víi tû sè chån cho tr-íc th× chiÒu dµi chu«i thu ®-îc lµ bao
nhiªu vÉn cßn lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i, ch-a thÓ tÝnh ®-îc.
- Chån trªn ®Çu bóa lâm
Khi cÇn chuÈn bÞ ph«i cho nguyªn c«ng vuèt tiÕp sau ®èi víi ph«i lín, cÇn
ph¶i t¹o chu«i ®Ó l¾p vµo m©m cÆp cña m¸y cÊp ph«i. Trong tr-êng hîp Êy, ng-êi
ta ph¶i dïng mét vßng ®Öm cã lç nhá ë d-íi ®Ó chån ph«i, t¹o chu«i (h×nh 5.4).
55
MÆt kh¸c, khi chån trªn ®Çu bóa lâm ngoµi çc lùc ma s¸t tiÕp xóc ra, ¸p suÊt
truyÒn vµo ph«i còng cã hai thµnh phÇn, thµnh phÇn Px céng thªm víi lùc ma s¸t
tiÕp xóc T (v× cïng chiÒu) sÏ lµm t¨ng tÝnh chÊt khèi cña tr¹ng th¸i øng suÊt khèi
trong ph«i, do ®ã lµm t¨ng tÝnh dÎo cña ph«i.
e) Dông cô chån
Dông cô ®Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng chån th«ng th-êng lµ çc ®Çu bóa ph¼ng
cã kÝch th-íc phô thuéc vµo cì thiÕt bÞ (xem sæ tay [3]). VËt liÖu ®Ó chÕ t¹o çc
®Çu bóa th-êng lµ çc lo¹i thÐp rÌn, m¸c 50CrNiTi; 50CrNiMo, 50CrNiW, nhiÖt
luyÖn ®¹t ®é cøng HB = 285  368. V× ®Çu bóa cã khèi l-îng lín, l¹i lµm viÖc ë
tr¹ng th¸i va ®Ëp, nªn ®ßi hái ph¶i ram cao ®Ó cã tÝnh dÎo tèt, chÞu va ®Ëp vµ ®é
cøng v÷ng kh«ng ®-îc thÊp.
Dông cô chån trªn m¸y Ðp lµm b»ng thÐp cacbon: C45, C50, hoÆc C60 ®Ó rÌn
thÐp cacbon hoÆc thÐp hîp kim mÒm. Khi cÇn chån thÐp hîp kim cao, khã biÕn
d¹ng còng ph¶i dïng dông cô b»ng thÐp hîp kim.
§èi víi çc thiÕt bÞ cì nhá, ®Çu bóa vµ çc dông cô v¹n n¨ng ®· ®-îc quy
chuÈn, ng-êi lµm c«ng nghÖ chØ thiÕt kÕ çc dông cô chuyªn dïng.
g) TÝnh lùc chån vµ chän thiÕt bÞ
¸p lùc cÇn thiÕt khi chån trªn m¸y Ðp ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc [4]:
P =p.F (5.1)
trong ®ã:
F - tiÕt diÖn ngang cña vËt rÌn sau khi chån
p - ¸p lùc riªng khi chån, ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau
p = s...m (5.2)
ë ®©y:
s - giíi h¹n ch¶y cña vËt liÖu ë nhiÖt ®é chån
 = hÖ sè, kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña tèc ®é biÕn d¹ng
- ®èi víi m¸y bóa:  = 4;
- ®èi víi m¸y Ðp thuû lùc:  = 1,2  1,6
 - hÖ sè tû lÖ (hÖ sè thÓ tÝch)
- ®èi víi vËt rÌn nhá:  = 1
- ®èi víi vËt rÌn lín:  = 0,5  0,4
56
m - hÖ sè, phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn ma s¸t tiÕp xóc, h×nh d¹ng vµ t-¬ng
quan kÝch th-íc cña ph«i gia c«ng.
Khi rÌn tù do, hÖ sè ma s¸t  = 0,4  0,5.
d
Khi chån ph«i h×nh trô hoÆc l¨ng trô ®Õn tû lÖ d/h  2; th× m  1 
4h
Khi chån ®Õn tû lÖ d/h > 2 vµ  = 0,5; th× m  1 

d
6h
trong ®ã: d, h - t-¬ng øng lµ ®-êng kÝnh (c¹nh h×nh vu«ng) vµ chiÒu cao cña
ph«i sau khi chån.
Khi chån ph«i ch÷ nhËt, nÕu 1 < l/a < 5 th×
1
a
m  (1  3l . a )
4 h
trong ®ã:  - hÖ sè Lode, kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña tr¹ng th¸i øng suÊt;
 =1 khi l/a =1 vµ  =1,15 khi l/a = 5
l vµ a - t-¬ng øng lµ çc c¹nh cña tiÕt diÖn ch÷ nhËt.
Khi chån thanh (l/a > 5):
 a
- ®Õn kÝch th-íc a/h  2, th× m = 1,15(1 + . );
3 h
1 a 1h
, (1 + .
- ®Õn kÝch th-íc a/h > 2,   0,5 th× m = 115 - );
4 h 3a
§Ó tÝnh lùc biÕn d¹ng cßn sö dông çc c«ng thøc kh¸c. Mçi c«ng thøc cho ra
kÕt qu¶ tho¶ m·n chØ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Trªn c¬ së lùc tÝnh ®-îc
qua c«ng thøc trªn ®©y, cã thÓ chän m¸y Ðp phï hîp. Ngoµi ra, khi chän m¸y Ðp
ph¶i tÝnh ®Õn chiÒu cao ban ®Çu cña ph«i, sao cho chiÒu cao nµy ph¶i nhá h¬n
kho¶ng çch gi÷a çc ®Çu Ðp khi ®Çu bóa trªn ë vÞ trÝ treo bóa.
§Ó x¸c ®Þnh phÇn r¬i cña ®Çu bóa trªn m¸y bóa, cÇn x¸c ®Þnh n¨ng l-îng va
®Ëp cña m¸y bóa vµ c«ng biÕn d¹ng trong lÇn va ®Ëp nµy. C«ng biÕn d¹ng ®-îc
tÝnh nh- sau [4]:
A = p.V. (5.3)
trong ®ã:
57
p - ¸p lùc riªng t¹i thêi ®iÓm cuèi khi rÌn
V - thÓ tÝch ph«i
 - møc ®é biÕn d¹ng.
Møc ®é biÕn d¹ng ë lÇn va ®Ëp cuèi khi rÌn th-êng lÊy b»ng 0,020,06, tøc
lµ nhá h¬n møc ®é biÕn d¹ng tíi h¹n (810%), ®Ó tÝnh c«ng biÕn d¹ng A [4]. NÕu
kÓ ®Õn hiÖu suÊt cña nh¸t ®Ëp  (hÖ sè nµy th-êng lÊy b»ng 0,8) th× n¨ng l-îng
biÕn d¹ng cÇn thiÕt ®-îc tÝnh nh- sau:
A

L=
NÕu ký hiÖu khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa lµ M, tèc ®é ®Çu bóa t¹i thêi
®iÓm va ®Ëp lµ v, th×:
Mv 2 A p. V. 
 
= =
2
2 p. V. 
nªn (5.4)
. v 2
M=
Sè nh¸t ®Ëp cÇn thiÕt: n  (5.5)

A
0,8 L
trong ®ã:
A vµ  - t-¬ng øng lµ c«ng biÕn d¹ng toµn phÇn vµ møc ®é biÕn d¹ng trung
b×nh trong suèt qu¸ tr×nh chån.
Víi biÕn d¹ng lín theo h-íng x:
1 F

V  Fx ln x dx
Fo
trong ®ã:
Fo vµ Fx - t-¬ng øng lµ diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña ph«i ban ®Çu vµ cña ph«i
sau khi chån.
h
Khi chån ph«i h×nh trô hoÆc l¨ng trô:  = ln
F
= ln o
Fo h
CÇn l-u ý r»ng, khi chån ph«i cã chiÒu cao lín, n¨ng l-îng va ®Ëp thay ®æi
®¸ng kÓ. ChiÒu cao ph«i cµng gi¶m th× n¨ng l-îng va ®Ëp cµng t¨ng v× tèc ®é t¹i
58
thêi ®iÓm va ®Ëp t¨ng lªn. Do vËy, khi chän m¸y bóa ®Ó chån ph«i cao ph¶i chó ý
sao cho hµnh tr×nh cña ®Çu bóa ë nh÷ng lÇn va ®Ëp ®Çu ph¶i kh«ng nhá h¬n 1/4
hµnh tr×nh c«ng t¸c cña ®Çu bóa, v× nh- vËy n¨ng l-îng va ®Ëp míi ®ñ ®Ó lµm
biÕn d¹ng khi chån trong nh÷ng lÇn va ®Ëp ®Çu.
5.2.4 Nguyªn c«ng vuèt

a) §Þnh nghÜa
Vuèt lµ nguyªn c«ng lµm t¨ng chiÒu dµi ph«i b»ng çch lµm gi¶m chiÒu cao
hoÆc ®-êng kÝnh cña nã (h×nh 5.8).
Kh¸c víi nguyªn c«ng chån,

trong nguyªn c«ng vuèt ph«i biÕn
d¹ng tõng ®o¹n mét theo b-íc ®-a
ph«i ao. NÕu vuèt theo hai mÆt th×
ngoµi ®éng t¸c chuyÓn ph«i theo
chiÒu S (theo b-íc ®-a ph«i) cßn cã
chuyÓn ®éng lËt ph«i mét gãc 90o.
Tuú thuéc vµo ph-¬ng tiÖn cÊp ph«i
cã ba ph-¬ng ph¸p lËt ph«i nh- sau
(h×nh 5.9): H×nh 5.8 S¬ ®å nguyªn c«ng vuèt
- LËt ph«i theo ®-êng xo¾n vÝt (h×nh 5.9a). Theo ph-¬ng ph¸p nµy, cø sau
mçi nh¸t ®Ëp lËt ph«i mét gãc 90o vµ cø bèn lÇn lËt ph«i l¹i chuyÓn ®i mét b-íc.
Çch lËt ph«i nµy thÝch hîp cho viÖc cÊp ph«i b»ng m¸y v× chØ ph¶i quay mét
chiÒu.
¦u viÖt cña ph-¬ng ph¸p lËt ph«i nµy lµ lµm gi¶m çc øng suÊt d- khi rÌn v×
nã t¹o ra tr¹ng th¸i biÕn d¹ng ®Òu theo h-íng kÝnh, nh-ng l¹i lµm cho biÕn d¹ng
kh«ng ®Òu gi÷a çc b-íc chuyÓn ph«i t¨ng lªn. Ph-¬ng ph¸p lËt ph«i nµy phï
hîp cho çc lo¹i vËt liÖu r¾n, gißn nh- thÐp dông cô.
59
H×nh 5.9 Çc ph-¬ng ph¸p lËt ph«i khi vuèt
a) theo ®-êng xo¾n vÝt
b) lËt theo hai c¹nh
c) lËt sau khi vuèt hÕt chiÒu dµi
(çc sè ghi trªn ph«i - thø tù çc b-íc vuèt)
- LËt ph«i mét gãc 90o sau mçi nh¸t ®Ëp vµ sau nh¸t ®Ëp thø hai quay ph«i vÒ
vÞ trÝ ban ®Çu vµ chuyÓn ph«i ®i mét b-íc (h×nh 5.9b). Ph-¬ng ph¸p nµy phï hîp
víi viÖc cÊp ph«i b»ng tay vµ dïng ®Ó rÌn çc lo¹i thÐp cøng hoÆc khi cÇn vuèt
ph«i víi sù thay ®æi tiÕt diÖn ngang lín (møc ®é vuèt cao).
- §èi víi çc lo¹i thÐp mÒm, vuèt víi møc ®é vuèt thÊp, cã thÓ vuèt theo mét
chiÒu suèt chiÒu dµi cÇn vuèt vµ sau ®ã lËt mét gãc 90o vµ tiÕp tôc vuèt nh- vËy
cho ®Õn hÕt ®Ó t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng (h×nh 5.9c).
b) Qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi vuèt

Xem xÐt qu¸ tr×nh vuèt ®¬n gi¶n nhÊt - vuèt kh«ng cã lËt ph«i (h×nh 5.8). Gi¶
sö ph«i ban ®Çu lµ thanh thÐp cã kÝch th-íc Lo, Bo, Ho. Cø sau mçi nh¸t ®Ëp, ph«i
l¹i ®-îc chuyÓn ®i mét b-íc ao, b-íc nµy nhá h¬n chiÒu réng b cña ®Çu bóa.
ThÓ tÝch phÇn kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng sÏ lµ: Vo=BoHoao.
PhÇn kim lo¹i nµy sau khi biÕn d¹ng sÏ cã kÝch th-íc: Va=HLaBa.
Çc ®¹i l-îng H, La cã thÓ ®o ®-îc: H= Ho-H; La=ao+L, cßn ®¹i l-îng Ba
phô thuéc vµo l-îng chuyÓn ph«i ao vµ l-îng Ðp H. Do biÕn d¹ng kh«ng ®ång
®Òu nªn khi vuèt còng sÏ t¹o ra ®é ph×nh ë gi÷a, vµ l-îng Ba ®-îc tÝnh trung b×nh
Va
lµ: B a =
La . H
Khi vuèt, nÕu thay ®æi b-íc chuyÓn ph«i ao sÏ lµm thay ®æi l-îng kim lo¹i
biÕn d¹ng theo h-íng kÝnh (®é gi·n réng) vµ l-îng kim lo¹i biÕn d¹ng theo
h-íng däc trôc (®é gi·n dµi). Do tÝnh chÊt phøc t¹p cña tr¹ng th¸i øng suÊt, tr¹ng
th¸i biÕn d¹ng trong nguyªn c«ng vuèt nªn cho ®Õn nay vÉn ch-a cã ph-¬ng ph¸p
tÝnh to¸n chÝnh x¸c ®é gi·n dµi vµ ®é gi·n réng cho nguyªn c«ng vuèt.
Storojev M. V. x¸c ®Þnh hÖ sè gi·n dµi khi vuèt b»ng çch xem xÐt mèi
t-¬ng quan gi÷a l-îng ®-a ph«i ao vµ l-îng Ðp H (h×nh 5.10).
60
H×nh 5.10 S¬ ®å x¸c ®Þnh hÖ
sè gi·n réng vµ hÖ sè gi·n dµi
trong nguyªn c«ng vuèt
XÐt tiÕt diÖn ngang ph«i sau khi ®Çu bóa ®· Ðp xong mét lÇn vµ gi¶ thiÕt diÖn
tÝch FI sÏ bÞ chuyÓn vÞ hoµn toµn, diÖn tÝch FII ë nguyªn chç cò, çc diÖn tÝch FIII
vµ FIV xuÊt hiÖn do ph«i gi·n réng. V× chØ cã phÇn bÞ Ðp míi gi·n réng, nªn:
FIII + FIV < FI  FIII +FIV =f.FI (5.6)
nÕu coi f lµ hÖ sè tû lÖ, f < 1.
Theo t-¬ng quan h×nh häc: (Bk - Bo)Hk = f(Ho - Hk)Bo (5.7)
Sau khi biÕn ®æi vµ thay BkHk =Fk vµ BoHo = Fo, ta cã
Fk = Fo[1 -OH(1 -f)] (5.8)
trong ®ã:
Ho - Ha
OH =
Ho
§Ó lµm râ mèi t-¬ng quan gi÷a ®é gi·n dµi vµ ®é gi·n réng, ký hiÖu: a=ao/Bo,
quan hÖ gi÷a a vµ f ®-îc x¸c ®Þnh qua thÝ nghiÖm vµ kÕt qu¶ ®-îc ®-a vµo
b¶ng 5.1.
Theo c«ng thøc (5.6) ®¹i l-îng f ®-îc tÝnh nh- sau:
FIII + FIV
f= ;
FI
Nh- vËy cã nghÜa lµ f biÓu thÞ tû lÖ gi÷a phÇn diÖn tÝch gi·n réng víi phÇn
diÖn tÝch dÞch chuyÓn trªn tiÕt diÖn ngang cña ph«i vuèt. HoÆc râ h¬n cã thÓ suy
ra tõ c«ng thøc (5.7):
61
( B k - Bo )H k
( H o - H k ) Bo
f=
B k - Bo Ho - Hk  OB
NÕu ký hiÖu:  OB = vµ  kH = th× f =
Bo Hk  kH
NÕu xÐt t¹i thêi ®iÓm bÊt kú cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng th× tû sè nµy còng kh«ng
thay ®æi, vµ nÕu viÕt tû sè nµy d-íi d¹ng çc trÞ sè tøc thêi th× ta thÊy: f =eB/eH.
NÕu tÝch ph©n tû sè nµy theo dl ta thu ®-îc:
f =VB/VH (5.8)
Nh- vËy, ta l¹i thu ®-îc mét biÓu thøc kh¸c cña f, biÓu thÞ tû sè gi÷a phÇn
thÓ tÝch cña kim lo¹i dÞch chuyÓn theo h-íng ngang VB víi phÇn thÓ tÝch kim lo¹i
dÞch chuyÓn theo h-íng th¼ng ®øng VH. Do ®ã, f chÝnh lµ hÖ sè gi·n réng.
eL eB
V× r»ng eL + eB = eH, cho nªn + = 1 , nghÜa lµ tæng thÓ tÝch t-¬ng ®èi
eH eH
cña phÇn kim lo¹i dÞch chuyÓn theo chiÒu dµi vµ chiÒu réng b»ng 1.
NÕu ký hiÖu eL/eH =q, ta cã:
q+f=1
§¹i l-îng q lµ thÓ tÝch t-¬ng ®èi cña phÇn kim lo¹i dÞch chuyÓn theo chiÒu
dµi ph«i hoÆc lµ “hÖ sè gi·n dµi”.
T-¬ng tù nh- çch x¸c ®Þnh ®¹i
l-îng f, ®¹i l-îng q còng cã thÓ x¸c
®Þnh (theo s¬ ®å h×nh 5.10b) nh- sau:
FIII = q.FI
Hay (L a -ao)Ha = q.(Ho - Hk)ao
La - a o
NÕu ký hiÖu:  OL = vµ
ao
H×nh 5.11 S¬ ®å biÕn d¹ng khi vuèt
Ho - Hk
 kH = th× q =  OL /  kH .
(mÆt c¾t däc ph«i) Hk
62
Trªn h×nh 5.11 biÓu thÞ s¬ ®å biÕn d¹ng trong nguyªn c«ng vuèt (c¾t däc theo
ph«i). Çc ®iÓm c vµ d sÏ dÞch chuyÓn theo ®-êng cong trong qu¸ tr×nh vuèt.
Kho¶ng çch gi÷a hai ®iÓm nµy sÏ t¨ng lªn tõ ao ®Õn La (ë cuèi giai ®o¹n
vuèt). D-íi t¸c ®éng cña çc ®Çu bóa, phÇn thÓ tÝch ph«i cã ®é réng b (çc ®o¹n
cc’, dd’) sÏ dÞch chuyÓn theo hai h-íng, mét l-îng nhá dÞch chuyÓn ngang ph«i
vµ phÇn c¬ b¶n dÞch chuyÓn däc theo ph«i (d’ d 1' d 1' d’).
V× phÇn thÓ tÝch dÞch chuyÓn däc theo trôc ph«i cã thÓ tÝnh ®-îc VL =
V.eL,vµ phÇn thÓ tÝch dÞch chuyÓn theo chiÒu dµy ph«i (theo h-íng H) ®-îc tÝnh
theo c«ng thøc VH = V.eH, cho nªn ®¹i l-îng q cßn cã thÓ ®-îc tÝnh nh- sau:
q =eL/eH = VL/VH (5.9)
B¶ng 5.1 Quan hÖ gi÷a çc hÖ sè biÕn d¹ng víi b-íc ®-a ph«i t-¬ng ®èi
B¶ng 5.1
çc hÖ sè b-íc ®-a ph«i t-¬ng ®èi a = ao/Bo
biÕn d¹ng 0,4 0,5 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,5 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4
f=eB/eH 0,19 0,20 0,21 0,23 0,27 0,32 0,37 0,4 0,43 0,5 0,56 0,6 0,7
q=eL/eH 0,81 0,80 0,79 0,77 0,73 0,68 0,63 0,6 0,57 0,5 0,44 0,4 0,3
n=q/f 4,25 4,0 3,75 3,35 2,7 2,1 1,7 1,5 1,3 1 0,8 0,66 0,43
B¶ng 5.1 cßn cho thÊy gi¸ trÞ ®¹i l-îng q vµ tû sè q/f phô thuéc vµo b-íc
chuyÓn ph«i t-¬ng ®èi ao/Bo.
Tõ b¶ng 5.1 cho thÊy r»ng, do ¶nh h-ëng cña çc phÇn ph«i n»m ngoµi æ
biÕn d¹ng nªn mÆc dï b-íc chuyÓn ph«i ao b»ng chiÒu réng Bo cña ph«i (ao/Bo
=1), nghÜa lµ æ biÕn d¹ng lµ h×nh vu«ng, nh-ng hÖ sè gi·n réng chØ chiÕm 27%,
cßn hÖ sè gi·n dµi lµ 73%, vµ muèn cho biÕn d¹ng x¶y ra nh- khi chån, tøc lµ q =
f, th× a = 1,8. Tû sè ao/Bo =1,8 còng lµ giíi h¹n trªn cña b-íc chuyÓn ph«i, v× nÕu
ao = 1,8Bo th× khã thùc hiÖn b-íc vuèt víi n¨ng suÊt cao v× ®é gi·n réng qu¸ lín
l¹i cÇn thªm b-íc vç ph«i.
Tû sè ao/Bo cßn phô thuéc vµo chiÒu réng b cña ®Çu bóa. Th«ng th-êng, khi
ao/Bo = 0,40,7 (phô thuéc vµo kÝch th-íc ph«i) th× cã thÓ thu ®-îc ph«i vuèt
ph¼ng, nghÜa lµ La = b (h×nh 5.11).
c) Nh÷ng ®iÓm cÇn chó ý khi vuèt
63
Çc d¹ng phÕ phÈm trong nguyªn c«ng vuèt th-êng gÆp lµ ngËm than (h×nh
5.12), vÆn vá ®ç, hôt kÝch th-íc, nøt r¹n trong ruét ph«i, v.v.
- NgËm than
H×nh 5.12 S¬ ®å t¹o

thµnh vÕt ngËm than khi
vuèt:
a) theo chiÒu däc ph«i
b) theo chiÒu ngang ph«i
Khi b-íc chuyÓn ph«i ao qu¸ nhá, l-îng Ðp H lín, th× ph«i dÔ bÞ gËp l¹i. V×
vËy, ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng nµy khi vuèt ph«i ph¶i chó ý ®Õn b-íc chuyÓn ph«i tèi
thiÓu min ao > H/2, tøc lµ b-íc chuyÓn ph«i phô thuéc vµo ®é biÕn d¹ng.
- MÊt æn ®Þnh
Trong tr-êng hîp vuèt ph«i cã tiÕt diÖn ngang h×nh ch÷ nhËt (hoÆc h×nh
vu«ng) thµnh ph«i cã tiÕt diÖn víi çc kÝch th-íc ®Òu nhá h¬n so víi kÝch th-íc
ban ®Çu th× khi vuèt cÇn ph¶i lËt ph«i. Qu¸ tr×nh vuèt nh- vËy hay gÆp ph¶i çc
tr-êng hîp phÕ phÈm do mÊt æn ®Þnh hoÆc vÆn vá ®ç. Nguyªn nh©n cña çc hiÖn
t-îng nµy lµ do khi lËt ph«i kh«ng chó ý lËt ®óng 90o, ph«i bÞ ®Æt nghiªng vµ g©y
ra hiÖn t-îng vÆn vá ®ç. NÕu lÇn Ðp thø nhÊt cho ®é biÕn d¹ng lín sÏ t¹o ra ph«i
cã chiÒu ngang Bo lín h¬n chiÒu cao Ho qu¸ nhiÒu, th× sau khi lËt ph«i sÏ gÆp
ph¶i hiÖn t-îng gièng nh- tr-êng hîp vuèt ph«i tÊm theo chiÒu réng, tøc lµ dÔ bÞ
mÊt æn ®Þnh. §Ó tr¸nh hiÖn t-îng nµy cÇn chó ý ®Õn hÖ sè chuyÓn b-íc . T-¬ng
B o + B
tù nh- tû sè chån, hÖ sè chuyÓn b-íc  = ph¶i nhá h¬n tû sè chån cho
H o + H
phÐp, nghÜa lµ   (2  2,5).
- Nøt ë vïng ruét ph«i
Khi vuèt çc ph«i trßn, do tÝnh chÊt biÕn d¹ng kh«ng ®ång ®Òu nªn t¹i vïng
ruét ph«i xuÊt hiÖn øng suÊt kÐo theo chiÒu vu«ng gãc víi lùc t¸c dông, rÊt dÔ
g©y nøt ë vïng ruét ph«i. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy, khi vuèt ph«i trßn b»ng
®Çu bóa ph¼ng th× tr-íc hÕt vuèt ph«i trßn thµnh ph«i vu«ng cã c¹nh b»ng h×nh
64
vu«ng néi tiÕp h×nh trßn ph«i ban ®Çu. Sau ®ã tiÕp tôc vuèt ph«i vu«ng thµnh
ph«i trßn cã ®-êng kÝnh b»ng c¹nh h×nh vu«ng ... cho ®Õn khi ®¹t ®-îc kÝch
th-íc theo yªu cÇu.
H×nh 5.13 Vuèt ph«i trßn trªn

çc ®Çu bóa lâm
a) §Çu bóa h×nh thoi
b) §Çu bóa h×nh b¸n nguyÖt
Trong tr-êng hîp cÇn vuèt víi n¨ng suÊt cao, cã thÓ sö dông çc ®Çu bóa
lâm h×nh ovan, h×nh thoi, ... (h×nh 5.13) ®Ó vuèt çc ph«i trßn. Khi vuèt trªn ®Çu
bóa lâm kh«ng nh÷ng ®¶m b¶o n¨ng suÊt cao mµ cã thÓ cßn h¹n chÕ ®-îc sù biÕn
d¹ng kh«ng ®ång ®Òu, Ýt khi bÞ nøt r¹n vµ thËm chÝ cßn kh¾c phôc ®-îc mét sè
khuyÕt tËt cña ph«i nh- çc lç hæng hoÆc mËt ®é kim lo¹i kh«ng cao. Tr¹ng th¸i
øng suÊt khi vuèt trªn ®Çu bóa lâm kh¸c víi khi vuèt trªn ®Çu bóa ph¼ng ë chç,
tÝnh chÊt cña nã gÇn gièng víi tr¹ng th¸i øng suÊt nÐn ba chiÒu, thµnh phÇn øng
suÊt kÐo hÇu nh- kh«ng ®¸ng kÓ. §é ovan cña ®Çu bóa tiÕp xóc cµng nhiÒu víi bÒ
mÆt ph«i bao nhiªu th× tr¹ng th¸i øng suÊt nÐn ba chiÒu biÓu hiÖn cµng râ rÖt.
d) Dông cô vuèt
ThiÕt bÞ dïng ®Ó vuèt th-êng gÆp lµ m¸y bóa vµ m¸y Ðp. Do ph-¬ng thøc
ho¹t ®éng cña çc thiÕt bÞ nµy kh¸c nhau nªn dông cô vuèt trªn bóa vµ m¸y Ðp
còng kh¸c nhau. Dông cô vuèt trªn m¸y bóa lµ çc ®Çu bóa, chóng ®-îc chÕ t¹o
liÒn (kh«ng ghÐp tõ nhiÒu m¶nh) vµ ®-îc l¾p vµo çn bóa b»ng thanh chªm 3 vµ
con chèt 2 (h×nh 5.14).
H×nh 5.14 thÓ hiÖn hai çch g¸ l¾p ®Çu bóa vµo çn bóa vµ bÖ ®e. VÞ trÝ bªn
tr¸i trªn h×nh 5.14 thÓ hiÖn çch l¾p kh«ng quy chuÈn, th-êng dïng khi rÌn çc
ph«i tõ vËt liÖu kÐm dÎo, gißn. §Æc ®iÓm cña çch l¾p nµy lµ çc ®Çu bóa tiÕp xóc
víi çn bóa (hoÆc bÖ ®e) t¹i çc phÇn vai réng cña nã, cßn ®u«i Ðn ®-îc lµm hÑp
vµ kh«ng tú lªn çn bóa (hoÆc mÆt ®e). VÞ trÝ bªn ph¶i trªn h×nh 5.14 thÓ hiÖn
çch l¾p ®-îc quy chuÈn, kh¸c víi çch l¾p kh«ng quy chuÈn ë chç phÇn ®u«i Ðn
®-îc lµm réng vµ tú lªn çn bóa (hoÆc mÆt ®e), phÇn vai hÑp h¬n kh«ng tiÕp xóc
víi çn bóa (hoÆc mÆt ®e).
65
§©y lµ çch l¾p
ch¾c ch¾n nhÊt, an toµn
nhÊt vµ thÝch hîp víi
çc lo¹i khu«n dËp hoÆc
dông cô rÌn ®-îc l¾p
trªn m¸y bóa v× nã cã
kh¶ n¨ng chÞu va ®Ëp vµ
Ýt bÞ long ra so víi çc
H×nh 5.14 Çch g¸ l¾p ®Çu bóa vµo m¸y bóa çch l¾p kh¸c.
Cã thÓ thùc hiÖn nguyªn c«ng vuèt trªn çc ®Çu bóa v¹n n¨ng (dïng chung
víi nguyªn c«ng chån) vµ cã thÓ vuèt trªn çc ®Çu bóa chuyªn dïng (kÝch th-íc
vÒ chiÒu réng cña mÆt ®Çu bóa hÑp h¬n). §Ó cho çc thí trªn ph«i sau khi vuèt
kh«ng bÞ ®øt ®o¹n th× çc b¸n kÝnh l-în R ph¶i lµm gÇn b»ng 0,1b (b - chiÒu réng
mÆt ®Çu bóa).
Çc d¹ng ®Çu bóa dïng ®Ó vuèt th-êng gÆp lµ: ®Çu bóa ph¼ng (dïng ®Ó vuèt
ra ph«i lµ h×nh ch÷ nhËt hoÆc h×nh vu«ng); ®Çu bóa trªn ph¼ng vµ ®Çu bóa d-íi
lâm hoÆc c¶ hai ®Çu bóa ®Òu lâm (dïng ®Ó vuèt ra ph«i trßn); ®«i khi cÇn vuèt s¬
bé víi n¨ng suÊt cao cã thÓ dïng ®Çu bóa låi. Çc ®Çu bóa låi khi vuèt sÏ t¹o ra
thµnh phÇn øng suÊt kÐo theo chiÒu trôc kh¸ lín do ®ã cã thÓ ®¹t n¨ng suÊt cao
nh-ng rÊt nguy hiÓm khi rÌn çc thÐp kÐm dÎo, cã thÓ lµm cho trªn vËt rÌn xuÊt
hiÖn rÊt nhiÒu vÕt nøt theo chiÒu vu«ng gãc víi trôc ph«i do çc øng suÊt nµy g©y ra.
Ngoµi ra, v× viÖc thay ®Çu bóa rÊt mÊt th× giê vµ lµ c«ng viÖc nÆng nhäc, cho
nªn cã khi cßn gÆp çc ®Çu bóa kÕt hîp, nghÜa lµ trªn cïng mét cÆp ®Çu bóa cã c¶
phÇn ph¼ng, phÇn låi lÉn phÇn lâm. §Çu bóa lo¹i nµy ®-îc chÕ t¹o sao cho phÇn
ph¼ng ®-îc ®Æt ë chÝnh gi÷a, çc phÇn låi, lâm ®-îc ®Æt ë hai bªn, nh- vËy sÏ
lµm gi¶m sù lÖch t©m khi rÌn.
Khi vuèt çc vËt nhá, cã thÓ sö dông çc bµn tãp hoÆc khu«n ®¬n gi¶n ®Ó
vuèt cho nhanh h¬n vµ ®óng víi h×nh d¸ng, kÝch th-íc h¬n.
Khi rÌn trªn m¸y Ðp, dông cô rÌn ®-îc l¾p trªn çc bµn m¸y b»ng bu l«ng
(h×nh 5.15a) vµ còng cã khi sö dông çch g¸ nh- trªn m¸y bóa (dïng thanh chªm
vµ con chèt). §èi víi m¸y Ðp lín cã thÓ kÕt hîp c¶ hai çch g¸ nµy.
66
H×nh 5.15 Dông cô vuèt trªn m¸y Ðp
Dông cô vuèt trªn m¸y Ðp th-êng lµm ghÐp. Dông cô ghÐp cã -u viÖt lµ dÔ
thay thÕ çc bé phËn bÞ mßn; cã thÓ v¹n n¨ng ho¸ réng r·i çc dông cô chuyªn
dïng, nghÜa lµ khi cÇn thay ®æi kÝch th-íc hoÆc h×nh d¹ng dông cô kh¸c còng dÔ
dµng h¬n lµ lµm liÒn; vµ dÔ vËn chuyÓn (v× cã kÝch th-íc vµ khèi l-îng nhá). §Ó
®¸p øng çc yªu cÇu trªn, cÇn thiÕt kÕ dông cô sao cho dÔ thay: phÇn th©n ®-îc
l¾p chÆt víi bµn m¸y b»ng bu l«ng, phÇn lµm viÖc l¾p theo çc r·nh mang ç ®·
®-îc quy chuÈn vµ çc thanh chªm, con chèt còng ®-îc quy chuÈn.
Çc ®Çu bóa lâm dïng ®Ó vuèt trªn m¸y Ðp lín th-êng lµm ghÐp (h×nh 5.15b)
gåm cã hai miÕng ghÐp c«ng t¸c (2) b»ng thÐp dông cô ®-îc l¾p vµo phÇn th©n
(1) cña ®Çu bóa b»ng çc r·nh kh«ng chØ chuyÓn ®éng theo ®Çu bóa. §Ó khèng
chÕ chuyÓn ®éng däc theo chiÒu dµi cña ®Çu bóa ng-êi ta sö dông çc chèt (3).
Çc chèt t¸n (4) dïng ®Ó vËn chuyÓn. Mét ph-¬ng ¸n hay gÆp n÷a khi sö dông
dông cô vuèt trªn m¸y Ðp ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.15c,d. ¦u viÖt cña ph-¬ng
ph¸p nµy lµ khi cÇn sö dông ®Ó vuèt çc ph«i trßn, ng-êi ta sö dông ®Çu bóa lâm
b»ng çch th¸o çc tÊm ®Öm (2) ra; vµ khi cÇn sö dông ®Çu bóa ph¼ng (hoÆc låi)
th× l¾p thªm tÊm ®Öm (2) vµo tÊm (1).
Còng nh- rÌn trªn m¸y Ðp, b¸n kÝnh l-în trªn mÆt ®Çu bóa cÇn ph¶i lµm lín
®Ó tr¸nh g©y ra hiÖn t-îng ®øt thí kim lo¹i ë çc vïng chuyÓn b-íc vµ h¹n chÕ
tèc ®é mßn çc c¹nh c«ng t¸c cña ®Çu bóa. Nãi chung, b¸n kÝnh l-în cã thÓ lµm
b»ng kho¶ng mét nöa l-îng Ðp .
67
PhÇn th©n cña ®Çu bóa th-êng lµm b»ng thÐp cacbon (thÐp C45 ch¼ng h¹n),
cßn phÇn lµm viÖc th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp hîp kim nh- rÌn trªn m¸y bóa.
5.2.5 Nguyªn c«ng ®ét lç

§ét lç lµ nguyªn c«ng t¹o ra vËt rÌn cã lç däc trôc. Nguyªn c«ng nµy ®-îc
thùc hiÖn trªn m¸y Ðp vµ m¸y bóa nh- nhau, kh«ng ph©n biÖt vÒ nguyªn lý. Dông
cô chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng nµy lµ chµy ®ét (con ®ét, h×nh 4.1) ®-îc
chÕ t¹o theo hai kiÓu kh¸c nhau lµ chµy ®ét ®Æc vµ chµy ®ét rçng. Chµy ®ét ®Æc
th-êng cã ®é c«n, cßn chµy ®ét rçng cã d¹ng mét èng h×nh trô.
Nguyªn c«ng nµy ®-îc thùc hiÖn nh- sau (h×nh 5.16).
Ph«i tr-íc khi ®ét lç th-êng ®-îc

chån s¬ bé sao cho tû sè Dk/Hk > 1.
Dïng d-ìng ®Æt lªn mÆt ph«i ®Ó x¸c
®Þnh vÞ trÝ lç cÇn ®ét (b»ng çch r¾c bét
grafit lªn ®ã). §Æt ®Çu nhá cña chµy ®ét
1 (d¹ng h×mh c«n) lªn vÞ trÝ ®Þnh s½n,
nÐn chµy ®ét ngËp xuèng ph«i. Khi chµy
®ét 1 ®· ngËp vµo ph«i th× dïng chµy
®Öm h×nh trô 2 cã ®-êng kÝnh nhá h¬n
®-êng kÝnh chµy ®ét 1 mét chót vµ tiÕp H×nh 5.16 S¬ ®å nguyªn c«ng ®ét lç
tôc nÐn chµy ®ét cho ®Õn khi phÇn kim b»ng chµy ®ét ®Æc
lo¹i n»m bªn d-íi chµy ®ét cßn l¹i mét
l-îng lµ h = (1012)% H th× lËt ng-îc ph«i, th¸o chµy ®ét ra vµ dïng ®Çu to cña
chµy ®ét c«n 1 ®Æt vµo vÞ trÝ lç vµ cho m¸y nÐn xuèng, phÇn kim lo¹i cã ®é dµy h,
®-êng kÝnh d ®-îc t¸ch ra khái ph«i vµ t¹o thµnh lç th«ng.
Sau khi lËt ph«i cÇn chó ý quan s¸t trªn bÒ mÆt ®¸y ph«i cã h»n vÕt cña con
®ét, ®ã chÝnh lµ vÞ trÝ cÇn ®Æt ®Çu to cña con ®ét vµo ®Ó ®ôc th«ng lç.
Th«ng sè c¬ b¶n nhÊt cña nguyªn c«ng ®ét lç lµ tû sè ®-êng kÝnh d/Do (Do -
®-êng kÝnh ph«i, d - ®-êng kÝnh lç ®ét). §Ó tr¸nh hiÖn t-îng bÞ chån qu¸ møc
trong qu¸ tr×nh ®ét lç, cÇn chän tû sè ®-êng kÝnh d/Do  (0,30,4). Nh- vËy, diÖn
tÝch lç sÏ chiÕm 25-36% diÖn tÝch toµn bé mÆt ph«i.
CÇn chó ý lµ, nÕu tû sè d/Do cµng t¨ng th× chiÒu cao ph«i khi ®ét lç sÏ bÞ
gi¶m ®i trong qu¸ tr×nh ®ét lç, nªn ph¶i tu©n thñ tû sè d/Do < 0,30,4.
68
Muèn t¹o vËt rÌn cã thµnh máng th× sau nguyªn c«ng ®ét lç sö dông nguyªn
c«ng vuèt trªn trôc nßng hoÆc nguyªn c«ng d¸t vµnh.
Trong nguyªn c«ng ®ét lç còng cÇn chó ý ®Õn ®é dµy h. NÕu ®é dµy h qu¸
nhá, sÏ gÆp tr-êng hîp lç kh«ng ph¼ng v× khi phÇn mµng ë ®¸y con ®ét qu¸
máng sÏ gÆp ph¶i hiÖn t-îng lç kh«ng th¼ng do thµnh phÇn øng suÊt kÐo theo
h-íng kÝnh t¨ng lªn lµm cho kim lo¹i ch¶y m¹nh ra biªn h¬n so víi ch¶y ng-îc
chiÒu con ®ét.
H×nh 5.17 S¬ ®å ®ét lç b»ng chµy ®ét rçng

1- chµy ®ét, 2- vßng ®Öm thø nhÊt, 3- vßng ®Öm thø hai, 4- ®Çu bóa, 5- vßng
kª thø nhÊt, 6- vßng kª thø hai, 7- vßng ®Öm thø ba, 8- phÕ liÖu
Khi cÇn t¹o vËt rÌn rçng vµ cÇn lo¹i bá phÇn kim lo¹i kÐm chÊt l-îng ë lâi
ph«i (ph«i ®óc) ng-êi ta dïng ph-¬ng ph¸p ®ét b»ng chµy ®ét rçng (h×nh 5.17).
Khi ®ét b»ng chµy ®ét rçng cã thÓ thu ®-îc vËt rÌn rçng víi tû sè d/Do kh¸
cao mµ kh«ng xuÊt hiÖn hiÖn t-îng chån nh- khi sö dông chµy ®ét ®Æc. Ngoµi ra
cßn thu ®-îc vËt rÌn cã ®é ®ång t©m gi÷a lç vµ ph«i cao, chÊt l-îng lç tèt. §èi
víi vËt rÌn lín, ®Ó tiÕt kiÖm kim lo¹i cã thÓ chån ph«i xuèng tíi tû sè Dk/Hk >
0,81,0, thuËn lîi cho nguyªn c«ng ®ét lç vµ sau ®ã cã thÓ thùc hiÖn çc nguyªn
c«ng tiÕp theo ®Ó t¹o ra kÝch th-íc cÇn thiÕt cho vËt rÌn.
§ét lç b»ng chµy ®ét rçng còng ®-îc thùc hiÖn t-¬ng tù nh- ®ét lç b»ng
chµy ®ét ®Æc. Sau khi Ðp chµy ®ét ngËp s©u vµo trong ph«i, lÇn l-ît dïng çc
vßng ®Öm 2 vµ 3 kª lªn chµy ®ét sao cho cã khe hë vÒ c¶ hai phÝa, vµ tiÕp tôc Ðp
69
chµy ®ét xuèng. Khi chµy ®ét gÇn ®Õn ®¸y th× kª thªm çc vßng kª 5 vµ 6 ®Ó
chuÈn bÞ cho viÖc tho¸t phÕ liÖu. CÇn chó ý lµ vÞ trÝ cña çc vßng ®Öm ph¶i lu«n
n»m çch xa ph«i mét khe hë nhÊt ®Þnh ®Ó tr¸nh ma s¸t, tr¸nh bÞ nung nãng vµ
®õng ch¹m vµo phÇn lâi ph«i ®Ó sau khi ®ét cã thÓ th¸o chóng ra khái phÕ liÖu dÔ
dµng. Sau khi chuÈn bÞ xong, tiÕp tôc ®ét xuèng th× phÕ liÖu h×nh nÊm cïng víi
chµy ®ét vµ çc vßng ®Öm r¬i ra. ThÓ tÝch phÇn phÕ liÖu nµy chiÕm kho¶ng 10-
15% thÓ tÝch ph«i, nh-ng ®èi víi vËt rÌn lín cã thÓ mÊt ®Õn hµng chôc tÊn thÐp,
v× vËy cã thÓ dïng ph-¬ng ph¸p ®ét lç nµy chØ trong tr-êng hîp cÇn c¾t bá phÇn
lâi kÐm chÊt l-îng nh- rÌn çc nåi h¬i liÒn hoÆc rÌn thÐp lµm nßng ph¸o lín.
Chµy ®ét (®Æc vµ rçng) ®-îc lµm b»ng thÐp cacbon dông cô nh- thÐp CD7
hoÆc thÐp lµm khu«n dËp nh- 50CrNiW v× chóng ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
rÊt kh¾c nghiÖt. Çc vßng ®Öm th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp cacbon trung b×nh.
Chµy ®ét cµng lín th× cµng ph¶i lµm b»ng thÐp tèt. §é cøng trung b×nh cña chµy
®ét th-êng lµ 363415 HB.
5.2.6 Nguyªn c«ng d¸t vµnh

D¸t vµnh lµ nguyªn c«ng ®ång thêi lµm t¨ng ®-êng kÝnh trong vµ ®-êng kÝnh
ngoµi cña ph«i h×nh trô rçng b»ng çch lµm gi¶m chiÒu dµy thµnh.
Nguyªn c«ng d¸t vµnh nh»m t¹o ph«i cho çc chi tiÕt d¹ng èng máng lín,
çc vßng r¨ng, v.v.. VÒ b¶n chÊt c¬ häc cã thÓ coi nguyªn c«ng d¸t vµnh gièng
nh- nguyªn c«ng vuèt, nh-ng ph«i trong nguyªn c«ng vuèt cã hai ®Çu rêi nhau,
cßn ë nguyªn c«ng nµy th× hai ®Çu ph«i ®-îc nèi liÒn l¹i.
§Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng d¸t vµnh cÇn ph¶i chÕ t¹o mét ®å g¸ (h×nh 5.18),
gåm cã gi¸ ®ì 4 vµ trôc nßng 5.
Ph«i 1 qua nguyªn c«ng ®ét lç ®-îc ®Æt vµo nßng 5. D-íi t¸c dông cña ®Çu
bóa 2 vµ nßng 5, ph«i khëi phÈm 1 cã kÝch th-íc Ho, do vµ Do sÏ bÞ biÕn d¹ng. Cø
sau mçi lÇn Ðp cña ®Çu bóa vµ nßng ng-êi ta l¹i chuyÓn ph«i ®i mét b-íc, lÇn
l-ît nh- vËy cho ®Õn khi thu ®-îc vËt rÌn 3 cã kÝch th-íc Hk, dk vµ Dk. §Ó thùc
hiÖn nguyªn c«ng nµy th-êng sö dông ®Çu bóa hÑp (cã chiÒu réng kho¶ng 100-
150 mm) vµ cã chiÒu dµi lín h¬n chiÒu cao H cña ph«i. Trôc nßng 5 trong
nguyªn c«ng nµy ®ãng vai trß ®Çu bóa d-íi.
70
H×nh 5.18 S¬ ®å nguyªn c«ng d¸t vµnh
VÒ mÆt c«ng nghÖ, khã kh¨n chñ yÕu ®èi víi nguyªn c«ng d¸t vµnh lµ cïng
mét lóc ph¶i ®¶m b¶o rÌn ®óng ®-îc ba kÝch th-íc Hk, dk vµ Dk. Tr-êng hîp khi
®¶m b¶o ®-îc Dk, nh-ng dk h¬i lín h¬n yªu cÇu nªn Hk lín h¬n cÇn thiÕt, th× cã
thÓ söa ch÷a b»ng çch chån ph«i l¹i vµ tiÕp tôc söa. Nh-ng tr-êng hîp hôt kÝch
th-íc Hk th× rÊt khã kh¾c phôc.
Khã kh¨n cña nguyªn c«ng nµy so víi nguyªn c«ng vuèt lµ ë chç kh«ng
®-îc phÐp lËt ph«i ®i mét gãc 90o nh- nguyªn c«ng vuèt, qu¸ tr×nh vuèt cø ph¶i
tiÕp tôc mét çch mß mÉm tõ ®Çu cho ®Õn khi hÕt mét vßng míi kiÓm tra ®-îc.
Trong nguyªn c«ng d¸t vµnh, bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ dông cô thay ®æi.
Lóc ®Çu, khi ®-êng kÝnh lç cßn nhá th× mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ nßng lín h¬n
mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ ®Çu bóa, nªn ¸p lùc t¸c dông lªn mÆt ngoµi lín h¬n mÆt
trong, do ®ã ë giai ®o¹n ®Çu kim lo¹i ë vµnh ngoµi biÕn d¹ng m¹nh h¬n ë phÝa
trong. æ biÕn d¹ng ë giai ®o¹n ®Çu cã h×nh d¸ng nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh
5.19a. DÇn dÇn khi ®-êng kÝnh lç t¨ng lªn th× sù chªnh lÖch vÒ diÖn tÝch tiÕp xóc
l¹i chuyÓn theo chiÒu ng-îc l¹i, ë mÆt ngoµi diÖn tÝch tiÕp xóc gi÷a ®Çu bóa vµ
ph«i lín h¬n so víi mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ trôc nßng. æ biÕn d¹ng cã h×nh
d¹ng ng-îc víi giai ®o¹n ®Çu (h×nh 5.19b).
71
H×nh 5.19 S¬ ®å æ biÕn d¹ng ë giai ®o¹n ®Çu (a) vµ giai ®o¹n cuèi (b) trong
nguyªn c«ng d¸t vµnh
§Ó vËt rÌn sau nguyªn c«ng d¸t vµnh kh«ng bÞ gi·n réng nhiÒu, ng-êi ta sö
dông ®Çu bóa hÑp. Trong tr-êng hîp nµy mÆt tiÕp xóc lµ mét h×nh ch÷ nhËt cã
chiÒu dµi lín h¬n chiÒu réng nhiÒu lÇn, nªn lùc ma s¸t theo chiÒu dµi h×nh ch÷
nhËt sÏ lín h¬n lùc ma s¸t theo chiÒu ngang, do ®ã kim lo¹i sÏ dÞch chuyÓn theo
chiÒu ngang m¹nh h¬n so víi theo chiÒu däc, cã nghÜa lµ hÖ sè gi·n réng còng sÏ
gi¶m ®i khi dïng ®Çu bóa hÑp vµ t¨ng lªn khi dïng ®Çu bóa réng.
5.2.7 Nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng

Nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng kh¸c víi nguyªn c«ng d¸t vµnh ë chç,
trong nguyªn c«ng nµy ngoµi viÖc chuyÓn b-íc theo vßng trßn nh- nguyªn c«ng
d¸t vµnh, cßn cã chuyÓn b-íc däc theo ph«i. NÕu nguyªn c«ng d¸t vµnh cÇn h¹n
chÕ ®é gi·n réng th× ë ®©y gi·n réng l¹i lµ yªu cÇu chñ yÕu.
Tãm l¹i, nhiÖm vô cña nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng lµ lµm t¨ng chiÒu dµi
èng b»ng çch lµm nhá ®-êng kÝnh ngoµi ph«i, gi÷ nguyªn ®-êng kÝnh trong
hoÆc ®«i khi lµm nhá ®i mét chót cho b»ng ®-êng kÝnh trôc nßng.
Dông cô chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng vuèt lµ mét trôc nßng cã ®é c«n
kh«ng lín l¾m, ®-êng kÝnh trôc nßng nhá h¬n ®-êng kÝnh lç ph«i mét chót vµ
sau khi rÌn th× ®-êng kÝnh vËt rÌn võa b»ng ®-êng kÝnh trôc nßng.
72
H×nh 5.20 S¬ ®å vuèt èng trªn trôc nßng
Tr×nh tù cña nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng nh- sau (h×nh 5.20). Ph«i ®ét
lç s½n 4 ®-îc lång vµo trôc nßng 2, sau ®ã ®-a c¶ trôc nßng vµ ph«i tíi vïng lµm
viÖc cña bóa. Tr-íc hÕt vuèt tõ ®Çu lín cña trôc nßng trë ®i. Trong qu¸ tr×nh vuèt
tiÕn hµnh chuyÓn b-íc theo chu vi ph«i cho ®Õn khi ®¹t ®-îc kÝch th-íc vÒ
®-êng kÝnh, sau ®ã sÏ chuyÓn b-íc theo chiÒu däc ph«i vµ rÌn cho ®Õn khi ®¹t
kÝch th-íc vÒ ®-êng kÝnh, vµ tiÕp tôc nh- vËy cho ®Õn hÕt.
§Æc ®iÓm cña nguyªn c«ng vuèt èng trªn trôc nßng lµ tuú theo lùc ®Ëp P cña
®Çu bóa nÆng hay nhÑ mµ cã thÓ cã 2 hoÆc 4 æ biÕn d¹ng. NÕu lùc P ®ñ lín ®Ó
bãp èng l¹i th× cã 4 æ biÕn d¹ng, hai æ ë bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ ®Çu bóa
(trªn vµ d-íi) vµ hai æ ë bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ trôc nßng. NÕu lùc P nhÑ
kh«ng ®ñ søc bãp èng l¹i th× kh«ng cã æ biÕn d¹ng ë bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ
trôc nßng. Lîi dông ®Æc ®iÓm nµy cã thÓ ®iÒu chØnh lùc ®Ëp cña bóa ®Ó t¹o ra
®-êng kÝnh trong hoÆc b»ng hoÆc h¬i lín h¬n ®-êng kÝnh trôc nßng mét chót.
nÕu sau khi rÌn cÇn th¸o ph«i ra khái trôc nßng ngay th× vç nhÑ quanh vËt rÌn
mét vßng sÏ dÔ dµng rót ®-îc trôc nßng ra. NÕu cÇn ®¶m b¶o lç thËt chÝnh x¸c,
cÇn lµm trôc nßng h×nh trô (kh«ng cã ®é c«n), trong qu¸ tr×nh rÌn dïng çc nh¸t
®Ëp m¹nh ®Ó ph«i «m chÆt lÊy trôc nßng, sau ®ã nung c¶ ph«i vµ trôc nßng ®Õn
nhiÖt ®é nµo ®ã th× lÊy ra, cho n-íc lµm nguéi trôc ®Ó dÔ th¸o. §Ó gi¶m ma s¸t,
dïng bét grafit lµm chÊt b«i tr¬n b«i lªn trªn bÒ mÆt trôc tr-íc khi lång vµo ph«i.
§Ó t¨ng ®é biÕn d¹ng ®ång ®Òu khi vuèt trªn trôc nßng, cÇn chó ý:
- NÕu chiÒu dµy thµnh èng lín h¬n b¸n kÝnh trôc nßng th× sö dông ®Çu bóa
trªn ph¼ng, ®Çu bóa d-íi lâm.
- NÕu chiÒu dµy thµnh èng máng (nhá h¬n b¸n kÝnh trôc nßng) th× sö dông c¶
hai ®Çu bóa lâm ®Ó «m ph«i tèt.
73
- §Ó tr¸nh sù kh«ng ®ång ®Òu biÕn d¹ng ë thµnh èng, nhiÖt ®é ph«i ph¶i
®ång ®Òu theo tiÕt diÖn vµ theo chiÒu dµi, ®ång thêi ®¶o lËt ph«i theo çc gãc
ph¶i ®Òu nhau.
5.2.8 Nguyªn c«ng d¸t
D¸t lµ nguyªn c«ng lµm gi·n réng côc bé ph«i mµ kh«ng lµm thay ®æi chiÒu
cao cña nã.
Nguyªn c«ng d¸t ®-îc thùc
hiÖn nh- sau. Tr-íc tiªn Ðp chån
s¬ bé phÇn ph«i chuÈn bÞ cho
d¸t, sau ®ã dïng bµn d¸t ®µn dÇn
dÇn cho ®Õn khi gÇn ®¹t ®-îc
kÝch th-íc th× dïng bµn lµ lµ
ph¼ng l¹i mét lÇn n÷a cho ®óng
kÝch th-íc. Nguyªn c«ng nµy rÊt
hay gÆp trong rÌn thñ c«ng. H×mh 5.21 S¬ ®å nguyªn c«ng d¸t
Trªn h×nh 5.21 thÓ hiÖn hai giai ®o¹n cña nguyªn c«ng d¸t. Cã thÓ thùc hiÖn
nguyªn c«ng nµy ®èi víi çc vËt rÌn d¹ng ®Üa cã chu«i. KÝch th-íc vÒ chiÒu dµi
bµn d¸t th-êng gÊp tõ 5 ®Õn 10 lÇn kÝch th-íc vÒ chiÒu ngang cña nã. V× vËy khi
d¸t, kim lo¹i th-êng ch¶y vÒ hai phÝa ngang bµn d¸t chø Ýt ch¶y theo chiÒu däc
bµn d¸t. ¸p lùc t¸c dông lªn ph«i tõ phÝa bµn d¸t rÊt lín so víi ¸p lùc t¸c dông tõ
phÝa ®Çu bóa d-íi cho nªn kim lo¹i chØ biÕn d¹ng ë phÝa gÇn bµn d¸t, cßn ë phÝa
tiÕp xóc víi ®Çu bóa d-íi th× hÇu nh- kim lo¹i kh«ng bÞ biÕn d¹ng. Tuy nhiªn,
nÕu chiÒu cao (H) ph«i nhá th× biÕn d¹ng tõ phÝa bµn d¸t truyÒn xuèng ®Õn ®Çu
bóa vµ do ®ã c¶ ë phÝa d-íi ®Çu bóa kim lo¹i còng bÞ biÕn d¹ng.
5.2.9 Nguyªn c«ng t¹o çc chç låi lâm trªn vËt rÌn
§Ó kim lo¹i ph©n bè ®óng trªn tõng phÇn cña chi tiÕt, cÇn ph¶i tÝnh to¸n s¬
bé, sau ®ã chÕ t¹o çc d-ìng hoÆc dïng th-íc ®Ó ®o vµ ®¸nh dÊu trªn ph«i. Dông
cô dïng ®Ó ®¸nh dÊu lµ çc bµn d¸t cã tiÕt diÖn ngang kh¸c nhau: trßn, tam gi¸c
c©n, tam gi¸c vu«ng, ch÷ nhËt, vµ çc bµn d¸t ®Þnh h×nh v.v.. (h×nh 4.1). Çc bµn
d¸t dïng ®Ó ®¸nh dÊu cã chiÒu ngang hÑp h¬n çc bµn d¸t dïng trong nguyªn
c«ng d¸t.
74
VÝ dô, muèn rÌn chi tiÕt cã mét bËc (h×nh 5.22a), sau khi ®¸nh dÊu ta dïng
®Çu bóa trªn nhá, ®Çu bóa d-íi to h¬n vµ Ðp xuèng mét l-îng H th× sÏ thu ®-îc
s¶n phÈm. V× diÖn tÝch tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ ®Çu bóa trªn nhá h¬n so víi mÆt tiÕp
xóc t¹i ®Çu bóa d-íi, nªn ®¶m b¶o mÆt d-íi kh«ng bÞ biÕn d¹ng v× ë ®©y ¸p lùc
thÊp h¬n mÆt trªn.
H×nh 5.22 S¬ ®å
nguyªn c«ng t¹o chç
låi lâm trªn vËt rÌn
§Ó t¹o vËt rÌn cã mét bËc ®èi xøng (h×nh 5.22b) th× ph¶i ®¸nh dÊu hai mÆt,
sau ®ã dïng hai ®Çu bóa trªn vµ d-íi b»ng nhau ®Ó rÌn th× sÏ thu ®-îc vËt rÌn
theo yªu cÇu.
Muèn t¹o chç lâm tõ mét phÝa (hoÆc hai phÝa) th× ph¶i ®¸nh dÊu tõ mét phÝa
(hoÆc hai phÝa), sau ®ã dïng mét (hoÆc hai) miÕng ®Öm (h×nh 5.22 c,d) ®Ó rÌn.
NÕu dïng mét miÕng ®Öm ®Æt vµo chç cÇn lµm lâm trªn ph«i th× do miÕng ®Öm
nhá h¬n mÆt bóa nªn ¸p lùc ë ®ã cao h¬n vµ kim lo¹i ë d-íi nã sÏ biÕn d¹ng
m¹nh h¬n so víi kim lo¹i t¹i mÆt tiÕp xóc víi ®Çu bóa. NÕu dïng hai miÕng ®Öm
b»ng nhau th× kim lo¹i sÏ biÕn d¹ng t¹i hai phÝa sÏ nh- nhau, vµ sÏ thu ®-îc vËt
rÌn cã hai chç lâm ®èi xøng nhau.
Muèn t¹o chç låi trªn vËt rÌn th× chØ cã thÓ b»ng çch ®¸nh lâm çc chç
kh¸c. Trªn h×nh 5.22(e,f) thÓ hiÖn mét vËt rÌn t-¬ng ®èi phøc t¹p cã çc chç låi,
lâm vµ çc tiÕt diÖn thay ®æi nhiÒu vÒ h×nh d¸ng vµ kÝch th-íc.
75
5.2 10 Nguyªn c«ng xÊn
XÊn lµ nguyªn c«ng nh»m lµm dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi mét bé phËn kim lo¹i
nµy so víi bé phËn kim lo¹i kh¸c cña ph«i, trong ®ã chØ mét phÇn nhá thÓ tÝch
kim lo¹i n»m gi÷a hai bé phËn ®ã lµ bÞ biÕn d¹ng. Sau nguyªn c«ng nµy, thu ®-îc
vËt rÌn cã trôc h×nh bËc thang. Ng-êi ta chia nguyªn c«ng xÊn thµnh hai lo¹i
(h×nh 5.23):
H×nh 5.23 S¬ ®å nguyªn c«ng xÊn
a) XÊn trªn mét mÆt ph¼ng (h×nh 5.23a)

Sau khi ®¸nh dÊu vµ xÊn s©u vµo ph«i t¹o chç th¾t cã tiÕt diÖn ngang lµ h×nh
tam gi¸c vu«ng, cã thÓ tiÕn hµnh dÞch chuyÓn phÇn ph«i phÝa ph¶i so víi phÇn
ph«i phÝa tr¸i. NÕu nguyªn c«ng nµy ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y Ðp cã bµn m¸y di
®éng th× tiÕn hµnh kÑp ph«i vµo ®Çu bóa trªn, cho ph«i dÞch chuyÓn theo bµn m¸y
tõ d-íi lªn trªn. NÕu nguyªn c«ng ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y bóa th× kª d-íi ph«i
mét tÊm ®Öm vÒ phÝa ph¶i (h×nh 5.23a), ®Æt trªn phÇn dÞch chuyÓn cña ph«i mét
tÊm ®Öm kh¸c råi cho ®Çu bóa ®Ëp vµo tÊm ®Öm ®ã. Trong nguyªn c«ng xÊn, thÓ
tÝch æ biÕn d¹ng h×nh häc coi nh- b»ng kh«ng v× nã chØ lµ mét mÆt ph¼ng. æ biÕn
d¹ng vËt lý lµ mét vïng kim lo¹i rÊt máng quanh mÆt ph¼ng dÞch chuyÓn I.
b) XÊn trªn hai mÆt ph¼ng song song nhau (h×nh 5.23b)
76
Nguyªn c«ng nµy ®-îc thùc hiÖn gièng nh- nguyªn c«ng trªn, chØ kh¸c lµ
khi ®¸nh dÊu vµ xÊn ph«i cÇn tiÕn hµnh ë c¶ hai mÆt b»ng çc bµn d¸t tiÕt diÖn
tam gi¸c vu«ng ®Æt lÖch nhau. PhÇn kim lo¹i n»m gi÷a hai tiÕt diÖn I-I vµ II-II sÏ
bÞ biÕn d¹ng m¹nh. Cã thÓ coi c¶ thÓ tÝch kim lo¹i n»m trong hai tiÕt diÖn nµy lµ æ
biÕn d¹ng h×nh häc. §¹i bé phËn kim lo¹i trong vïng nµy sÏ bÞ quay ®i mét gãc,
cßn riªng t¹i hai tiÕt diÖn I-I vµ II-II th× kim lo¹i biÕn d¹ng m·nh liÖt nhÊt, cã thÓ
coi æ biÕn d¹ng vËt lý n»m quanh hai tiÕt diÖn nµy.
§Ó tr¸nh thí kim lo¹i bÞ ®øt ®o¹n, khi xÊn cÇn chó ý kh«ng dïng çc bµn d¸t
nhän, mµ dïng çc bµn d¸t cã b¸n kÝnh gãc l-în lín.
Trong nguyªn c«ng xÊn cÇn chó ý hiÖn t-îng co kim lo¹i ë çc vïng cã ký
hiÖu ch÷ “y”. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy cÇn chuÈn bÞ ph«i 1 lín h¬n kÝch
th-íc yªu cÇu kho¶ng 25%. Sau khi ®· xÊn xong cÇn ph¶i vuèt çc phÇn kim lo¹i
dù tr÷ ë nh÷ng chç kh«ng bÞ co theo ®óng kÝch th-íc.
5.2.11 Nguyªn c«ng uèn

Nguyªn c«ng uèn cã thÓ ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y bóa, m¸y Ðp vµ khi rÌn thñ
c«ng cã thÓ sö dông çc ph-¬ng tiÖn chuyªn dïng (h×nh 5.24).
(h×nh 5.24, fig. 56, tr. 78[1], 4cm)
H×nh 5.24 Çc ph-¬ng ph¸p uèn

1- khu«n uèn; 2, 4- bµn d¸t; 3- cÇn trôc; 5- ®å g¸
Cã thÓ uèn b»ng çc ®å g¸ kÑp s½n trªn bµn m¸y gièng nh- çc khu«n ®¬n
gi¶n, hoÆc dïng m¸y Ðp kÑp chÆt ph«i råi dïng cÇn trôc cã khíp nèi trôc an toµn
theo momen cùc ®¹i ®Ó m¾c vµo ph«i vµ kÐo lªn, ph«i bÞ uèn ®Õn mét gãc ®é nµo ®ã.
Khi uèn trong ph«i xuÊt hiÖn hai vïng øng suÊt, vïng øng suÊt nÐn ë phÝa
trong vµ vïng øng suÊt kÐo ë phÝa ngoµi. T¹i vïng øng suÊt kÐo cã sù hôt kÝch
th-íc (mãp), cßn t¹i vïng øng suÊt nÐn th× kim lo¹i hay bÞ nh¨n (h×nh 5.25). §Ó
77
kh¾c phôc hiÖn t-îng mãp khi uèn cÇn chuÈn bÞ ph«i cã l-îng kim lo¹i dù tr÷,
cßn hiÖn t-îng nh¨n phÝa trong th× hÇu nh- kh«ng thÓ kh¾c phôc ®-îc khi b¸n
kÝnh gãc uèn qu¸ nhá.
H×nh 5.25 Sù sai lÖch h×nh d¹ng khi uèn vµ çch kh¾c phôc
a) uèn ph«i trßn; b) uèn ph«i vu«ng; c) l-îng mãp m khi uèn
V× lùc uèn th-êng kh«ng lín l¾m nªn khi uèn ph«i thÐp th-êng chØ nung
®Õn nhiÖt ®é 850-950o C. §Ó tÝnh chiÒu dµi ph«i uèn cÇn tÝnh ®Õn trÞ sè b¸n kÝnh
gãc uèn. NÕu b¸n kÝnh gãc uèn r  0,5a (a- chiÒu dµy ph«i uèn), th× chiÒu dµi
ph«i uèn ®-îc tÝnh theo ®-êng trung b×nh cña vËt rÌn. NÕu b¸n kÝnh gãc uèn r <
0,5a, th× chiÒu dµi ph«i ®-îc tÝnh b»ng tæng çc ®o¹n th¼ng céng thªm cho mçi
gãc uèn mét l-îng dµi b»ng 0,25a. Ngoµi ra, ®Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng uèn lÖch
cÇn c¾t bá phÇn thõa, ph¶i céng thªm vµo ®é dµi ph«i mét l-îng kho¶ng b»ng 3a.
Khi uèn ph«i rçng (uèn èng ch¼ng h¹n), ®Ó tr¸nh mãp ng-êi ta th-êng nhåi
chÆt çt vµo bªn trong èng vµ tiÕn hµnh uèn nh- b×nh th-êng.
5.2.12 Çc nguyªn c«ng rÌn kh¸c

Ngoµi çc nguyªn c«ng nªu trªn, trong s¶n xuÊt rÌn cßn sö dông nhiÒu
nguyªn c«ng rÌn kh¸c ®Ó rÌn thµnh vËt rÌn. Çc nguyªn c«ng nµy ®-îc thÓ hiÖn
trong b¶ng 5.2.
B¶ng 5.2
Nguyªn c«ng NhiÖm vô H×nh vÏ
78
Hµn nèi (hµn nèi hai ph«i l¹ivíi nhau
ch¸y)
VÆn xo¾n quay mét phÇn ph«i hoÆc

vËt rÌn theo chiÒu trôc
Lµ lµm mÊt nh÷ng chç låi lâm,

kh«ng ph¼ng trªn ph«i
N¾n lµm ph¼ng ph«i cong kh«ng

tÝnh tr-íc
Vª c¹nh gi¶m ¶nh h-ëng xÊu do

tho¸t nhiÖt kh«ng ®ång ®Òu
ë ph«i g©y ra
§ãng dÊu ghi ký hiÖu m¸c thÐp, sè

hiÖu chi tiÕt b»ng con dÊu
chç ®ãng dÊu
79
Ch-¬ng 6
Thµnh lËp quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn tù do
Mét s¶n phÈm ®-îc gia c«ng nãi chung vµ s¶n phÈm rÌn nãi riªng víi çc
chØ tiªu kinh tÕ - kü thuËt ®¶m b¶o theo yªu cÇu ®Ò ra cÇn ph¶i ®-îc c©n nh¾c,
tÝnh to¸n cô thÓ vµ tû mû, tøc lµ ph¶i cã mét quy tr×nh c«ng nghÖ thÝch hîp cho
s¶n phÈm ®ã. MÆc dï trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, qua kinh nghiÖm thùc tÕ cã thÓ
cßn ®iÒu chØnh l¹i quy tr×nh c«ng nghÖ cho phï hîp, nh-ng nÕu coi nhÑ viÖc
thµnh lËp quy tr×nh c«ng nghÖ vµ chó ý nhiÒu ®Õn kinh nghiÖm th× râ rµng lµ
kh«ng kinh tÕ.
Tuy nhiªn, chÊt l-îng cña quy tr×nh c«ng nghÖ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo kinh
nghiÖm vµ kh¶ n¨ng cña ng-êi thiÕt kÕ (kü s- c«ng nghÖ). Mçi vËt rÌn cã thÓ cã
mét quy tr×nh c«ng nghÖ thÝch hîp riªng biÖt tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cô
thÓ. V× thÕ, víi cïng mét s¶n phÈm nh-ng cã thÓ cã çc quy tr×nh c«ng nghÖ
kh«ng gièng nhau. MÆc dï vËy, lu«n cã nh÷ng nÐt chung nhÊt cña nhiÒu quy
tr×nh c«ng nghÖ cho çc chi tiÕt kh¸c nhau - ®ã lµ nh÷ng b-íc tÊt yÕu ®ßi hái
ng-êi thiÕt kÕ cÇn ph¶i thùc hiÖn khi thiÕt lËp quy tr×nh c«ng nghÖ.
Çc b-íc c¬ b¶n khi thµnh lËp quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn tù do bao gåm:
6.1 Chän ph-¬ng ¸n c«ng nghÖ

Mçi s¶n phÈm ®Òu cã thÓ ®-îc s¶n xuÊt theo nhiÒu ph-¬ng ¸n kh¸c nhau,
nªn khi lËp quy tr×nh c«ng nghÖ cÇn ph¶i lùa chän ph-¬ng ¸n nµo cã lîi nhÊt,
®¶m b¶o ®-îc çc chØ tiªu kinh tÕ - kü thuËt. Trong mét sè tr-êng hîp, vÊn ®Ò
nµy rÊt dÔ thÊy kh«ng cÇn ph¶i tÝnh to¸n c©n nh¾c, nh- tr-êng hîp s¶n phÈm cã
khèi l-îng qu¸ lín, kh«ng cã thiÕt bÞ ®Ó dËp th× ch¾c ch¾n ph¶i rÌn. Khi vËt rÌn
nhá h¬n th× cÇn c¨n cø vµo s¶n l-îng, nÕu nhiÒu th× ph¶i dËp cßn nÕu Ýt, kh«ng
bâ c«ng chÕ t¹o khu«n dËp, th× nªn rÌn. Mét ®iÒu kiÖn n÷a lµ ®é phøc t¹p vÒ h×nh
d¸ng vµ yªu cÇu vÒ c¬ tÝnh cña chi tiÕt, cÇn ph¶i chó ý ®Õn ®é phøc t¹p cña chi
tiÕt khi kiÓm tra l¹i ph-¬ng ¸n ®· chän. Muèn vËy, cÇn tham kh¶o b¶ng ph©n lo¹i
vËt rÌn (ch-¬ng 4) vµ xem l¹i çc chi tiÕt t-¬ng tù ®· ®-îc s¶n xuÊt theo ph-¬ng
¸n nµo ®Ó rót kinh nghiÖm cho ph-¬ng ¸n c«ng nghÖ ®ang xÐt.
NÕu nh÷ng ®iÒu kiÖn nãi trªn ch-a ®ñ ®Ó chän ph-¬ng ¸n c«ng nghÖ th× cÇn
c¨n cø vµo çc tÝnh to¸n kinh tÕ ®Ó x¸c ®Þnh xem ph-¬ng ¸n nµo cã lîi h¬n.
Tr-íc khi lËp quy tr×nh c«ng nghÖ cÇn ph¶i s¬ bé chän thiÕt bÞ (hoÆc c¨n cø vµo
80
thiÕt bÞ hiÖn cã cña c¬ së s¶n xuÊt) vµ chän lo¹i ph«i (ph«i ®óc hay ph«i çn) v×
chÊt l-îng cña quy tr×nh c«ng nghÖ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ph«i vµ thiÕt bÞ rÌn.
§Ó lµm ®-îc ®iÒu nµy cÇn tham kh¶o çc sè liÖu sau ®©y:
§èi víi vËt rÌn nÆng vµi tr¨m kil« th× dïng ph«i rÌn hoÆc ph«i çn, rÌn trªn
m¸y bóa cã khèi l-îng phÇn r¬i tõ 100 kg ®Õn 7 tÊn.
VËt rÌn d¹ng trôc tr¬n cã thÓ rÌn tõ thái ®óc trªn m¸y bóa, nÕu khèi l-îng
vËt rÌn Gvr <1000-1500 kg b»ng thÐp cacbon hoÆc khèi l-îng vËt rÌn Gvr = 200-
500 kg b»ng thÐp hîp kim. Khi vËt rÌn nÆng h¬n th× ph¶i rÌn trªn m¸y Ðp thuû lùc
(cã lùc Ðp tõ 600 ®Õn 15000 tÊn) [5].
ViÖc chän çc ph-¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ cho qu¸ tr×nh rÌn còng ph¶i c¨n cø vµo
çc tÝnh to¸n kinh tÕ.
6.2 Thµnh lËp b¶n vÏ vËt rÌn

Sau khi ph-¬ng ¸n c«ng nghÖ ®· ®-îc chän, b-íc tiÕp theo lµ tiÕn hµnh
thµnh lËp b¶n vÏ vËt rÌn. B¶n vÏ vËt rÌn ®-îc thµnh lËp c¨n cø vµo b¶n vÏ chi tiÕt.
Çc kÝch th-íc ë b¶n vÏ vËt rÌn ®-îc tÝnh b»ng çch céng thªm vµo kÝch th-íc
danh nghÜa cña chi tiÕt mét sè ®¹i l-îng sau:
6.2.1 L-îng d- gia c«ng c¬

Mét sè bÒ mÆt cña chi tiÕt yªu cÇu ®é chÝnh x¸c, ®é bãng bÒ mÆt hoÆc ®é
cøng cao th× sau khi rÌn cÇn ph¶i gia c«ng c¬ nh»m c¾t bá líp bÒ mÆt ph«i ®· bÞ
tho¸t cacbon vµ cã nhiÒu khuyÕt tËt, t¹o ®é bãng vµ ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt. V×
vËy, cÇn ph¶i t¹o ra vËt rÌn cã kÝch th-íc theo mÆt ®ã lín h¬n kÝch th-íc cña chi
tiÕt b»ng çch céng thªm vµo kÝch th-íc danh nghÜa cña chi tiÕt mét ®¹i l-îng
gäi lµ l-îng d- gia c«ng c¬ (ký hiÖu lµ ). Nh- vËy, nÕu kÝch th-íc danh nghÜa
cña chi tiÕt (ký hiÖu lµ A) th× kÝch th-íc danh nghÜa cña vËt rÌn (ký hiÖu lµ B)
®-îc tÝnh nh- sau:
B=A+ (6.1)
TrÞ sè cña  phô thuéc vµo kÝch th-íc cña chi tiÕt vµ lo¹i thiÕt bÞ rÌn ®-îc sö
dông trong quy tr×nh c«ng nghÖ (m¸y Ðp hoÆc m¸y bóa). CÇn chó ý r»ng, mÆt nµo
cña chi tiÕt cÇn gia c«ng c¬ ®Ó ®¹t ®-îc çc yªu cÇu kü thuËt ®Ò ra th× bÒ mÆt ®ã
míi ®-îc céng thªm l-îng d- gia c«ng c¬ vµo kÝch th-íc danh nghÜa cña chi tiÕt
81
®Ó cã ®-îc kÝch th-íc cña vËt rÌn. Sè liÖu vÒ l-îng d- gia c«ng c¬ cã thÓ tham
kh¶o trong çc sæ tay c«ng nghÖ rÌn [3].
6.2.2 Dung sai vËt rÌn

Tuy ®· biÕt kh«ng bao giê t¹o ®-îc vËt rÌn ®óng víi kÝch th-íc danh nghÜa
cña nã mµ kh«ng cã sù sai lÖch, nh-ng ®é sai lÖch Êy còng ph¶i n»m trong mét
ph¹m vi cho phÐp. HiÖu sè cña kÝch th-íc lín nhÊt cho phÐp vµ kÝch th-íc nhá
nhÊt cho phÐp cña vËt rÌn gäi lµ dung sai vÒ hai phÝa cña vËt rÌn. Nh- ®· râ, kÝch
th-íc nhá nhÊt cho phÐp cña vËt rÌn chØ cã thÓ lµ B = A + . NÕu gäi kÝch th-íc
lín nhÊt cho phÐp cña vËt rÌn lµ C th× dung sai vËt rÌn () ®-îc tÝnh nh- sau:
=C-B=C-A- (6.2)
NÕu chia dung sai vËt rÌn lµm hai phÇn gäi lµ giíi h¹n trªn t vµ giíi h¹n
d-íi d, th×
 = t + d (6.3)
Trong ®ã, phÇn giíi h¹n trªn t lu«n mang dÊu céng vµ phÇn giíi h¹n d-íi
d lu«n lu«n mang dÊu trõ.
KÝch th-íc danh nghÜa D cña vËt rÌn ®-îc

tÝnh nh- sau:
D = A +  + d (6.4)
Trong çc b¶ng tra l-îng d- vµ dung sai vËt
rÌn ng-êi ta cho ®¹i l-îng a =  + d, gäi lµ
l-îng d- gia c«ng danh nghÜa.
VËy giíi h¹n trªn cña dung sai vËt rÌn ®-îc
tÝnh nh- sau:
t = C - D H×nh 6.1 S¬ ®å biÓu diÔn
kÝch th-íc vËt rÌn, dung sai
H×nh 6.1 minh ho¹ çch ph©n bè kÝch th-íc
vµ l-îng d- gia c«ng
vËt rÌn, l-îng d- gia c«ng c¬ vµ dung sai vËt rÌn.
82
Trªn b¶n vÏ vËt rÌn cÇn ph¶i ghi kÝch th-íc danh nghÜa cña vËt rÌn cã kÌm
+ t
theo giíi h¹n trªn vµ giíi h¹n d-íi cña dung sai rÌn: D- d , trong ®ã cÇn l-u ý
r»ng l-îng d- gia c«ng míi chØ tÝnh cho mÆt cÇn gia c«ng, cßn dung sai vËt rÌn
th× ®· ®-îc tÝnh cho c¶ hai bªn.
Dung sai vËt rÌn cã thÓ lín hay nhá phô thuéc vµo tr×nh ®é rÌn cña ph©n
x-ëng, trong ®ã giíi h¹n trªn vµ giíi h¹n d-íi cã thÓ b»ng nhau (gäi lµ dung sai
®èi xøng) hoÆc kh¸c nhau. L-îng d- gia c«ng thùc tÕ cã thÓ thay ®æi tõ  ®Õn  + .
6.2.3 L-îng thªm

Trªn b¶n vÏ chi tiÕt cã thÓ cã nhiÒu chç cã h×nh d¸ng phøc t¹p, kh«ng thÓ
hoÆc kh«ng cÇn thiÕt ph¶i t¹o vËt rÌn ®óng víi h×nh bao chi tiÕt, nªn khi lËp b¶n
vÏ vËt rÌn cã thÓ ®¬n gi¶n ho¸ h×nh d¹ng vËt rÌn b»ng çch t¨ng l-îng d- gia
c«ng c¬ lªn qu¸ møc quy ®Þnh. §é t¨ng l-îng d- gia c«ng c¬ nµy ®-îc gäi lµ
l-îng thªm, vµ l-îng thªm nµy còng ®-îc c¾t bá ®i trong qu¸ tr×nh gia c«ng c¬.
Nh- vËy, çc ®¹i l-îng thªm vµo b¶n vÏ vËt rÌn (l-îng d-, dung sai, l-îng
thªm) ®Òu lµm t¨ng kÝch th-íc cña chi tiÕt rÌn, sau ®ã ®-îc gia c«ng c¬ ®Ó t¹o ra
chi tiÕt. Do ®ã, çc ®¹i l-îng nµy cµng nhá th× cµng tèt.
Çch tr×nh bµy b¶n vÏ vËt rÌn còng ®-îc thùc hiÖn theo çc quy ®Þnh cña vÏ
kü thuËt c¬ khÝ (nh- khi vÏ çc b¶n vÏ chi tiÕt m¸y), chØ kh¸c lµ bªn trong ®-êng
bao cña b¶n vÏ vËt rÌn cÇn thÓ hiÖn ®-êng bao cña b¶n vÏ chi tiÕt b»ng nÐt liÒn
m¶nh; bªn d-íi mçi kÝch th-íc trªn b¶n vÏ vËt rÌn ph¶i ghi kÝch th-íc danh
nghÜa cña chi tiÕt (®Æt trong ngoÆc).
H×nh 6.2 B¶n vÏ vËt rÌn víi l-îng d-, dung sai vµ l-îng thªm
83
H×nh 6.2 minh ho¹ vÝ dô çch tr×nh bµy mét b¶n vÏ vËt rÌn víi hai ph-¬ng ¸n
kh¸c nhau: cã thÓ lËp b¶n vÏ vËt rÌn kh«ng cÇn l-îng thªm (a) vµ ph-¬ng ¸n cÇn
l-îng thªm ë ®Çu vËt rÌn do çc bËc ë ®Çu vËt rÌn qu¸ ng¾n (b).
6.3 X¸c ®Þnh khèi l-îng vËt rÌn vµ khèi l-îng ph«i
Sau khi thµnh lËp b¶n vÏ vËt rÌn, cã thÓ tÝnh ®-îc thÓ tÝch cña nã b»ng çch
chia nhá vËt rÌn thµnh nhiÒu h×nh ®¬n gi¶n, vµ sau ®ã x¸c ®Þnh khèi l-îng vËt rÌn:
Gvr = .Vvr (6.5)
trong ®ã:
Gvr - khèi l-îng vËt rÌn, x¸c ®Þnh theo b¶n vÏ;
 - khèi l-îng riªng cña vËt rÌn
Vvr - thÓ tÝch cña vËt rÌn.
Khèi l-îng cña ph«i (Gp) ®-îc tÝnh nh- sau:
Gp = Gvr + Gmt +Gch + G® + G®Çu + G®u«i (6.6)
trong ®ã:
Gmt - khèi l-îng mÈu thõa, Gmt = (0  5)% Gvr; l-îng nµy phô thuéc vµo
h×nh d¹ng vËt rÌn vµ quy tr×nh c«ng nghÖ cô thÓ;
Gch - khèi l-îng kim lo¹i bÞ ch¸y khi nung (= 2% cho lÇn nung ®Çu, vµ
= 1,25% cho mçi lÇn nung l¹i khi nung trong lß ph¶n x¹);
G® - khèi l-îng rÎo ®ét thõa, G® = (0  12)% Gvr; l-îng nµy cÇn thiÕt
®èi víi vËt rÌn cÇn t¹o lç;
G®Çu - khèi l-îng phÇn ®Çu gï ®óc cÇn c¾t bá v× chÊt l-îng kÐm, nhiÒu
khuyÕt tËt;
G®Çu = (20  25)% G ®èi víi gï ®óc lµ thÐp cacbon
G®Çu = (25  35)% G ®èi víi gï ®óc lµ thÐp hîp kim
G®u«i - khèi l-îng phÇn ®u«i gï ®óc kÐm chÊt l-îng ph¶i c¾t bá.
G®u«i = (5  7)% G ®èi víi gï ®óc lµ thÐp cacbon
G®u«i = (7  10)% G ®èi víi gï ®óc lµ thÐp hîp kim.
C¶ hai d¹ng phÕ liÖu G®Çu vµ G®u«i chØ cÇn tÝnh khi rÌn tõ ph«i ®óc cßn nguyªn
c¶ gï. NÕu ph«i çn hoÆc ph«i rÌn ®· ®-îc c¾t ra tõ gï ®óc vµ qua rÌn ph«i råi,
84
tøc lµ ®· ®-îc c¾t bá phÇn ®Çu vµ phÇn ®u«i gï råi th× kh«ng cÇn tÝnh ®Õn G®Çu vµ
G®u«i n÷a. Çc d¹ng phÕ liÖu vÒ rÎo ®ét thõa vµ mÈu thõa nÕu khi rÌn kh«ng gÆp ph¶i
th× lÊy b»ng kh«ng, vµ nÕu cã th× cã thÓ tÝnh cô thÓ ®-îc cho mçi tr-êng hîp.
6.4 Chän kÝch th-íc ph«i

C¨n cø vµo thÓ tÝch ph«i ch-a thÓ chän ph«i ngay víi kÝch th-íc cÇn thiÕt
®-îc mµ cßn ph¶i xem xÐt ®Õn ®é rÌn cÇn thiÕt ®èi víi chi tiÕt vµ nguyªn c«ng
rÌn phï hîp. Tuy nhiªn, ®èi víi chi tiÕt cã h×nh thï phøc t¹p th× kh«ng thÓ t¹o ®é
rÌn ®ång ®Òu t¹i mäi phÇn cña vËt rÌn ®-îc. Trong nhiÒu tr-êng hîp, yªu cÇu vÒ
®é rÌn t¹i çc phÇn kh¸c nhau cña chi tiÕt còng kh¸c nhau tuú theo ®iÒu kiÖn lµm
viÖc cña nã. Trong çc tr-êng hîp Êy, cÇn t¹o ®é rÌn thÝch hîp cho phÇn quan träng
nhÊt cña chi tiÕt, cßn ë çc phÇn kh¸c th× ®é rÌn cã thÓ lín h¬n hoÆc nhá h¬n cÇn
thiÕt nh-ng ph¶i ®ñ ®Ó c¶i t¹o l¹i cÊu tróc tinh thÓ cña thÐp ®óc.
Trong thùc tÕ cã thÓ c¨n cø vµo ®é rÌn tèi thiÓu, cÇn thiÕt t¹i tiÕt diÖn cùc ®¹i
cña chi tiÕt. VÝ dô, nÕu vËt rÌn víi tiÕt diÖn cùc ®¹i cña nã lµ Fmax, yªu cÇu vÒ ®é
rÌn tèi thiÓu ë tiÕt diÖn ®ã lµ Kmin vµ quy tr×nh c«ng nghÖ chän tr-íc lµ vuèt tõ
ph«i ®óc th× ®-êng kÝnh ph«i Fo cã thÓ ®-îc chän nh- sau:
Kmin = Fo/Fmax (6.7)
hoÆc Fo = Kmin.Fmax (6.7’)
hoÆc nÕu quy tr×nh c«ng nghÖ ®-îc chän tr-íc lµ chån th× tiÕt diÖn ph«i Fo l¹i
®-îc chän nh- sau:
Kmin =Ho/Hk = Fmax/Fo, (6.8)
do ®ã: Fo = Fmax/Kmin (6.8’)
Khi ®· biÕt tiÕt diÖn ph«i cÇn chän, th× theo ®Þnh luËt trë lùc biÕn d¹ng nhá
nhÊt cã thÓ tÝnh ®-îc chiÒu dµi cÇn thiÕt cña ph«i.
Trong tr-êng hîp ë ph«i ®· cã ®é rÌn s¬ bé (ph«i çn, ph«i rÌn), th× cÇn chó
ý xem ®é rÌn s¬ bé Ko ®· ®ñ cho vËt rÌn ch-a. NÕu ®ñ råi th× c¨n cø vµo nguyªn
c«ng rÌn chñ yÕu t¹o vËt rÌn ®Ó x¸c ®Þnh kÝch th-íc ph«i. Trong tr-êng hîp ®é
rÌn s¬ bé ch-a ®ñ th× cã thÓ sö dông c«ng thøc:
Kmin = Ko. K 1min (6.9)
trong ®ã:
85
Kmin - ®é rÌn tèi thiÓu ®èi víi chi tiÕt rÌn
K 1min - §é rÌn cÇn thiÕt ph¶i ®¹t ®-îc khi rÌn vËt ®· cã ®é rÌn Ko
6.5 X¸c ®Þnh lo¹i, sè l-îng vµ thø tù thùc hiÖn

çc nguyªn c«ng rÌn
Sau khi x¸c ®Þnh ®-îc kÝch th-íc ph«i, cã thÓ chän lo¹i vµ sè l-îng çc
nguyªn c«ng cÇn thiÕt ®Ó rÌn ra s¶n phÈm, dông cô kÌm theo cho tõng nguyªn
c«ng vµ s¾p xÕp çc nguyªn c«ng nµy theo thø tù nhÊt ®Þnh. CÇn ph¶i chuÈn bÞ
®Çy ®ñ çc dông cô rÌn, nÕu ®· cã th× liÖt kª ®Ó sö dông cßn nÕu ch-a cã ph¶i
thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o s½n.
ViÖc chän lo¹i, sè l-îng vµ thø tù thùc hiÖn çc nguyªn c«ng rÌn ®ßi hái
ng-êi thiÕt kÕ ph¶i suy nghÜ thËt kü, xem xÐt tû mû vµ c¨n cø vµo kinh nghiÖm vµ
tr×nh ®é cña m×nh ®Ó chän ra mét ®-êng ®i ng¾n nhÊt ®¹t ®Õn kÕt qu¶. Muèn vËy
ph¶i ®-a ra ®-îc nhiÒu ph-¬ng ¸n kh¸c nhau vµ so s¸nh çc ph-¬ng ¸n nµy b»ng
çch tÝnh to¸n cô thÓ çc ph-¬ng ¸n ®ã ®Ó chän ph-¬ng ¸n phï hîp.
6.6 Chän chÕ ®é nhiÖt

ViÖc chän chÕ ®é nhiÖt khi rÌn ®ßi hái ng-êi thiÕt kÕ ph¶i x¸c lËp ®-îc chÕ
®é nung (tèc ®é nung, thêi gian nung, nhiÖt ®é nung), kho¶ng nhiÖt ®é rÌn, nhiÖt
®é kÕt thóc rÌn, chÕ ®é lµm nguéi sau khi rÌn vµ chän hoÆc thiÕt kÕ thiÕt bÞ nung
thÝch hîp ®Ó rÌn s¶n phÈm (ch-¬ng 2, phÇn thø nhÊt).
6.7 Chän lo¹i vµ cì thiÕt bÞ rÌn

ViÖc x¸c ®Þnh lo¹i vµ cì thiÕt bÞ rÌn chØ cã thÓ ®-îc tiÕn hµnh sau khi ®·
chän ®-îc ph«i vµ s¬ ®å nguyªn c«ng. Khi rÌn m¸y, cÇn xem xÐt nguyªn c«ng
nµo cÇn lùc rÌn lín nhÊt ®Ó chän m¸y. VÝ dô, khi rÌn chi tiÕt gåm çc nguyªn
c«ng vuèt chu«i vµ cuèi cïng lµ nguyªn c«ng chån ®Çu, th× nªn chän theo nguyªn
c«ng chån ®Çu v× ë nguyªn c«ng cuèi cïng nµy nhiÖt ®é kim lo¹i ®· thÊp vµ
nguyªn c«ng chån ®Çu th-êng ®ßi hái lùc biÕn d¹ng lín h¬n so víi nguyªn c«ng
vuèt. §èi víi vËt rÌn nhá, hoÆc vËt liÖu cã tÝnh dÎo cao th× nªn chän m¸y bóa - rÎ
tiÒn h¬n, nh-ng ®èi víi vËt rÌn lín hoÆc vËt liÖu cã tÝnh dÎo thÊp, kh«ng chÞu
®-îc t¶i träng tèc ®é cao th× ph¶i rÌn trªn m¸y Ðp thuû lùc ®Ó ®¶m b¶o çc chØ
tiªu vÒ c¬ tÝnh còng nh- yªu cÇu vÒ lùc rÌn.
86
Khi x¸c ®Þnh lùc rÌn cÇn thiÕt ®Ó chän m¸y, cã thÓ sö dông çc c«ng thøc
tÝnh lùc chÝnh x¸c trong gi¸o tr×nh “Lý thuyÕt gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc”,
hoÆc sö dông çc c«ng thøc kinh nghiÖm, çc biÓu ®å, b¶ng sè liÖu trong sæ tay
c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi.
§èi víi mét sè nguyªn c«ng rÌn c¬ b¶n cã thÓ sö dông çc c«ng thøc tÝnh lùc
sau ®©y.
P = p.F (6.10)
trong ®ã:
p - ¸p lùc ®¬n vÞ, phô thuéc vµo tõng nguyªn c«ng;
F - diÖn tÝch bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ dông cô trªn mÆt n»m ngang.
¸p lùc ®¬n vÞ p ®-îc x¸c ®Þnh cho tõng nguyªn c«ng riªng biÖt. VÝ dô:
a) §èi víi nguyªn c«ng vuèt, ¸p lùc ®¬n vÞ cã thÓ ®-îc tÝnh theo c«ng thøc
Gupkin C. I. nh- sau:
3C  E E
p= [1  . ] s ( t ) (6.11)
6C Ho
trong ®ã:
- C = Bo; E = ao nÕu chiÒu réng (Bo) cña ph«i lín h¬n b-íc chuyÓn ph«i ao, vµ
ng-îc l¹i C =ao vµ E = Bo nÕu ao > Bo;
-  - hÖ sè poisson,  = 0,5 khi biÕn d¹ng dÎo;
- s(t) - trë lùc biÕn d¹ng cña kim lo¹i ë nhiÖt ®é rÌn t;
- Ho - chiÒu cao ban ®Çu cña ph«i;
Khi vuèt b»ng ®Çu bóa lâm th× ¸p lùc ®¬n vÞ th-êng lÊy t¨ng lªn 25%.
DiÖn tÝch F trong khi vuèt lÊy b»ng diÖn tÝch mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ mÆt
®Çu bóa. NÕu sö dông ®Çu bóa lâm, çc mÆt tiÕp xóc nghiªng so víi mÆt ph¼ng
n»m ngang th× cÇn ph¶i lÊy h×nh chiÕu cña çc mÆt tiÕp xóc ®ã trªn mÆt ph¼ng
n»m ngang. Çc nguyªn c«ng d¸t vµ d¸t vµnh còng ®-îc tÝnh t-¬ng tù nh- vËy.
Khi vuèt trªn ®Çu bóa lâm, cã thÓ sö dông c«ng thøc cña Xtorojev M. V. thu
®-îc b»ng çch dïng ph-¬ng ph¸p gi¶i gÇn ®óng ph-¬ng tr×nh vi ph©n c©n b»ng
kÕt hîp víi ®iÒu kiÖn dÎo [5]:
87
2 ao 
p = 1,15  s ( t )1    (6.11a)
3 Dk 
trong ®ã:
 - hÖ sè ma s¸t tiÕp xóc;
Dk - ®-êng kÝnh ph«i sau nguyªn c«ng vuèt.
§èi víi nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng, ¸p lùc ®¬n vÞ trung b×nh ®-îc x¸c
®Þnh theo c«ng thøc [5]:
1 1 1 
p = 1,05  s ( t )1     b (6.11b)
3   Dk 
trong ®ã:
 - chiÒu dµy thµnh èng sau nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng, [mm];
Dk - ®-êng kÝnh ngoµi cña èng sau nguyªn c«ng vuèt trªn trôc nßng, [mm];
b - chiÒu réng cña ®Çu bóa lâm, [mm].
b) §èi víi nguyªn c«ng chån, khi tû sè gi÷a ®-êng kÝnh vµ chiÒu cao ph«i
Do/Ho = 0,4  0,5 vµ møc ®é biÕn d¹ng kho¶ng 50  60% (y = 2  2,5) th× cã thÓ
kh«ng tÝnh ®Õn ¶nh h-ëng cña lùc ma s¸t, nghÜa lµ cã thÓ sö dông c«ng thøc p
= s(t).
NÕu tû sè Do/Ho > 2 vµ møc ®é biÕn d¹ng lín h¬n th× cÇn thiÕt ph¶i tÝnh ®Õn
hÖ sè ma s¸t tiÕp xóc, cho nªn cã thÓ sö dông c«ng thøc cña X. N. Petrop ®Ó x¸c
®Þnh p [5]:
 Dk
p = s (t)  (6.12)
3 Hk
trong ®ã:
 lµ ¸p lùc ma s¸t tiÕp xóc ®¬n vÞ, cã thÓ tham kh¶o trong çc sæ tay.
Trong tr-êng hîp chån nãng, kh«ng cã b«i tr¬n max =0,5s(t). Khi ®ã, c«ng
thøc (6.12) cã thÓ viÕt l¹i nh- sau:
 Dk
p = s(t) (1  ) (6.12a)
6 Hk
88
C«ng thøc (6.12) cña Petrop X. N. sÏ trïng víi c«ng thøc cña Ziben E. nÕu
hÖ sè ma s¸t tiÕp xóc kh«ng lÊy theo gi¸ trÞ cùc ®¹i, mµ x¸c ®Þnh theo lý thuyÕt
rÌn dËp   s(t). Lóc ®ã:
 Dk
p = 1,15  s ( t )(1  ) (6.12b)
3 Hk
C«ng thøc (6.12b) do Unkxop E. P. ®-a ra dïng trong tr-êng hîp chån ph«i
ph¼ng, c«ng thøc nµy cã thÓ sö dông ®Ó x¸c ®Þnh ¸p lùc ®¬n vÞ khi vuèt b»ng ®Çu
bóa ph¼ng:
 ak
p = 1,15  s ( t )(1  ) (6.12c)
3 Hk
trong ®ã:
ak - b-íc ®-a ph«i sau khi vuèt [mm];
Hk - chiÒu cao cña ph«i sau b-íc vuèt [mm].
c) §èi víi nguyªn c«ng ®ét lç hë, ¸p lùc ®¬n vÞ cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc:
d D
p = [1  )(1  1,15 ln )] s ( t ) (6.13)
3h d
trong ®ã:
d - ®-êng kÝnh chµy ®ét;
h - chiÒu dµy mµng ch-a thÊu;
D - ®-êng kÝnh ph«i ë thêi ®iÓm ®ét lç.
¸p lùc ®¬n vÞ ®èi víi nguyªn c«ng ®ét lç kÝn cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng
thøc (6.12). DiÖn tÝch F trong nguyªn c«ng nµy ®-îc tÝnh b»ng diÖn tÝch tiÕt diÖn
ngang cña chµy ®ét. VÝ dô, ®èi víi thÐp lµm ®Çu ®¹n ph¸o cã b = 800 MN/m2,
th× khi ®ét lç trong kÝn p = 245 - 343 MN/m2.
d) §èi víi nguyªn c«ng tãp èng trªn ®Çu bóa lâm, ¸p lùc ®¬n vÞ cã thÓ tÝnh
theo c«ng thøc (6.11b).
6.8 Chän lo¹i, bËc thî vµ sè l-îng c«ng nh©n

Trong mét nhãm rÌn th-êng cã çc lo¹i c«ng nh©n sau:
- Thî rÌn chÝnh, trong mäi tr-êng hîp lµm tr-ëng nhãm;
- 1 thî rÌn phô (khi bóa trªn 3 tÊn hoÆc rÌn trªn m¸y Ðp);
89
- 1 thî ®iÒu khiÓn m¸y (cho m¸y bóa cã G > 0,5 tÊn vµ cho tÊt c¶ çc lo¹i
m¸y Ðp);
- Tõ 1 ®Õn 5 thî phôc vô cho viÖc cÊp ph«i vµ çc c«ng viÖc kh¸c (phô thuéc
vµo cì thiÕt bÞ); vµ
- Thî l¸i cÇn trôc (1 thî cho bóa cã G > 0,5 tÊn hoÆc cho m¸y Ðp cã lùc Ðp
nhá h¬n 800 tÊn; hai thî cho m¸y Ðp cã P > 1000 tÊn).
Nh- vËy mét nhãm rÌn gåm kho¶ng gÇn 10 ng-êi, Ýt nhÊt còng ph¶i cã 2 thî:
mét thî rÌn chÝnh vµ mét thî cÊp ph«i.
NÕu sö dông çc ph-¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ th× sè l-îng c«ng nh©n trong nhãm
cã thÓ gi¶m xuèng. NÕu sö dông m¸y cÊp ph«i tù ®éng th× kh«ng nh÷ng n¨ng
suÊt lao ®éng cã thÓ t¨ng tõ 1,5 ®Õn 2,5 lÇn mµ cßn cã thÓ gi¶m sè l-îng c«ng
nh©n xuèng hai lÇn.
Tuú theo c«ng viÖc phøc t¹p hay ®¬n gi¶n mµ chän bËc thî cÇn thiÕt. Th«ng
th-êng trong nhãm rÌn, nhãm tr-ëng ph¶i cã bËc thî cao nhÊt vµ ph¶i chÞu tr¸ch
nhiÖm ®iÒu khiÓn mäi ho¹t ®éng cña nhãm trong khi lµm viÖc.
6.9 Chän vµ thiÕt kÕ ph-¬ng tiÖn b¶o hé lao ®éng

§iÒu kiÖn lµm viÖc cña c«ng nh©n trong ph©n x-ëng rÌn rÊt nÆng nhäc, nªn
ngoµi viÖc trang bÞ cho c«ng nh©n quÇn, ¸o, giµy, mò v.v. theo quy ®Þnh vÒ an
toµn b¶o hé lao ®éng khi lµm viÖc, ng-êi thiÕt kÕ cÇn chó ý ®Õn viÖc c¶i thiÖn
®iÒu kiÖn lµm viÖc cho c«ng nh©n. VÝ dô, khi lµm viÖc víi nh÷ng ph«i nÆng, ph¶i
cã c¬ cÊu c¬ khÝ ho¸, hoÆc víi ph«i t-¬ng ®èi nÆng tuy søc ng-êi cã thÓ mang
næi nh-ng v× lµm viÖc l©u dµi dÔ mÖt mái th× còng cÇn thiÕt kÕ çc c¬ cÊu c¬ khÝ
ho¸ cho c«ng nh©n ®ì vÊt v¶. Ngoµi ra, cÇn ph¶i chó ý ®Õn çc ph-¬ng tiÖn th«ng
giã, chiÕu s¸ng, chèng nãng, v.v..
6.10 lËp phiÕu c«ng nghÖ

Sau khi lËp quy tr×nh c«ng nghÖ cÇn ph¶i lËp phiÕu c«ng nghÖ. §©y lµ tµi liÖu
quan träng cña ph©n x-ëng v× nã quy ®Þnh tû mû mäi chi tiÕt cña quy tr×nh c«ng
nghÖ, tr×nh tù thùc hiÖn vµ çc chØ tiªu kinh tÕ - kü thuËt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra
vËt rÌn.
Tuú theo quy ®Þnh cña tõng xÝ nghiÖp, h×nh thøc phiÕu c«ng nghÖ cã thÓ
kh¸c nhau nh-ng ®Òu ph¶i cã çc ®iÓm chÝnh sau:
90
1) B¶n vÏ vËt rÌn;
2) KÝch th-íc ph«i vµ sè l-îng vËt rÌn trªn 1 ph«i;
3) M¸c vËt liÖu, khèi l-îng ph«i, khèi l-îng vËt rÌn vµ khèi l-îng phÕ liÖu,
chØ tiªu sö dông kim lo¹i cho mét vËt rÌn;
4) Tr×nh tù rÌn, çc b¶n vÏ b¸n thµnh phÈm sau mçi b-íc, çc dông cô rÌn ë
tõng b-íc ®-îc quy ®Þnh theo sè hiÖu dông cô;
5) §é rÌn, nhiÖt ®é nung, kho¶ng nhiÖt ®é rÌn vµ chÕ ®é nung ph«i, chÕ ®é
lµm nguéi vËt rÌn;
6) Tªn thiÕt bÞ, dông cô hoÆc çc ph-¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ kÌm theo; vµ
7) Sè l-îng, thµnh phÇn (bËc thî) cña nhãm rÌn, ®Þnh møc thêi gian cho tõng
b-íc nguyªn c«ng vµ cho toµn bé qu¸ tr×nh rÌn.
MÉu phiÕu c«ng nghÖ cã thÓ ®-îc tr×nh bµy theo mÉu (TCVN ).
91
PhÇn thø ba
C«ng nghÖ dËp khèi
Ch-¬ng 7
Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ dËp khèi
7.1 Giíi thiÖu chung vÒ s¶n xuÊt dËp khèi

Kh¸c víi rÌn tù do lµ qu¸ tr×nh ®¶m b¶o çc kÝch th-íc däc theo mét hoÆc
hai chiÒu trôc cña ph«i, dËp khèi ®¶m b¶o çc kÝch th-íc ®· cho cña vËt rÌn theo
c¶ ba chiÒu. Do ®ã, ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh dËp khèi ph¶i sö dông dông cô gåm
hai hoÆc nhiÒu phÇn ghÐp khíp l¹i víi nhau, t¹o ra kho¶ng trèng theo h×nh d¹ng
cña vËt rÌn. Nh- vËy, kh«ng cã khu«n dËp nãi chung mµ lµ çc khu«n dËp dïng
riªng cho mét vËt rÌn x¸c ®Þnh. NÕu danh môc vËt rÌn cµng lín, th× sè l-îng
khu«n dËp cÇn thiÕt còng cµng lín. Chi phÝ vÒ khu«n dËp cÇn ph¶i ®-îc hoµn vèn
b»ng çch tiÕt kiÖm kim lo¹i vµ chi phÝ vÒ gia c«ng c¬ vËt rÌn còng nh- b»ng
çch t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. V× vËy, møc s¶n xuÊt vËt rÌn cµng lín, vËt rÌn cµng
phøc t¹p vµ gia c«ng b»ng rÌn tù do cµng trë nªn khã kh¨n th× viÖc chuyÓn ®æi
sang gia c«ng b»ng dËp khèi cµng trë nªn thÝch hîp.
Kh¸c víi khu«n ®¬n gi¶n trong rÌn tù do, dËp khèi sö dông çc khu«n dËp
®-îc kÑp chÆt cã kÕt cÊu hoµn thiÖn h¬n. Khu«n dËp bao giê còng ®-îc l¾p chÆt
vµo thiÕt bÞ, cßn vËt dËp (s¶n phÈm dËp) cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc gÇn gièng
víi chi tiÕt h¬n vËt rÌn. Cã ®Õn hµng triÖu lo¹i vËt dËp kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng,
kÝch th-íc vµ vÒ vËt liÖu. Khèi l-îng cña vËt dËp cã thÓ tõ vµi chôc gam ®Õn mét
vµi tÊn. Do sù ®a d¹ng vÒ h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña vËt dËp tõ nhiÒu lo¹i vËt
liÖu kh¸c nhau, trong dËp khèi sö dông çc lo¹i ph«i chñ yÕu lµ s¶n phÈm çn
(çn h×nh, çn tÊm vµ çn ®Æc biÖt), s¶n phÈm rÌn tù do vµ ®«i khi lµ s¶n phÈm
®óc.
DËp khèi cã thÓ ®-îc thùc hiÖn ë tr¹ng th¸i nãng (dËp khèi nãng) hoÆc ë
tr¹ng th¸i nguéi (dËp khèi nguéi), trong ®ã dËp khèi nãng ®-îc sö dông réng r·i
92
h¬n. DËp khèi nguéi Ýt ®-îc sö dông v× cÇn ph¶i sö dông thiÕt bÞ c«ng suÊt lín,
khu«n dËp chãng bÞ mßn vµ tÝnh dÎo cña kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nguéi kÐm h¬n rÊt
nhiÒu so víi kim lo¹i ®-îc gia c«ng ë tr¹ng th¸i nãng.
ThiÕt bÞ dËp khèi còng cã rÊt nhiÒu lo¹i, mçi lo¹i cã tÝnh n¨ng riªng vµ cã thÓ
sö dông cho çc d¹ng kh¸c nhau cña dËp khèi. Th«ng dông nhÊt lµ m¸y bóa cã
khèi l-îng phÇn r¬i ®Õn 25000 kg (25T). Cã tíi 13 lo¹i cì m¸y bóa cã khèi l-îng
phÇn r¬i tõ 630 ®Õn 2500 kg, trong ®ã ®-îc dïng phæ biÕn lµ m¸y bóa h¬i n-íc -
kh«ng khÝ nÐn. M¸y bóa kh«ng bÖ ®e cã n¨ng l-îng va ®Ëp ®¹t tíi 1,5 MJ. M¸y
Ðp trôc khuûu dËp nãng cã lùc Ðp tíi 100-120 MN (12000 T). M¸y Ðp ma s¸t trôc
vÝt ®-îc chÕ t¹o víi lùc Ðp tõ 0,4 ®Õn 6,3 MN (40  630 T). M¸y rÌn ngang (cã
12 lo¹i cì) ®-îc chÕ t¹o víi lùc Ðp 1,0  31,5 MN (100  3150T). M¸y Ðp thuû
lùc dËp nãng cã lùc Ðp lín h¬n lùc Ðp cña m¸y Ðp thuû lùc rÌn tù do (tíi 75000
T). Ngoµi ra, cßn sö dông nhiÒu lo¹i thiÕt bÞ hiÖn ®¹i kh¸c nh- m¸y bóa tèc ®é
cao, m¸y Ðp trôc vÝt roto-stato, m¸y Ðp thuû lùc xo¾n vÝt, v.v..
DËp khèi lµ qu¸ tr×nh cho n¨ng suÊt cao, gi¸ thµnh rÎ vµ ®-îc sö dông réng
r·i trong chÕ t¹o m¸y, chÕ t¹o dông cô, vµ çc lÜnh vùc c«ng nghiÖp kh¸c. Mét tû
träng ®¸ng kÓ çc chi tiÕt m¸y trong ngµnh chÕ t¹o « t«, toa xe, ®Çu m¸y, trong
chÕ t¹o m¸y x©y dùng, m¸y n©ng chuyÓn, m¸y bay, m¸y kÐo, çc chi tiÕt ®-êng
s¾t, dông cô y tÕ, dông cô ®å nghÒ, m¸y n«ng nghiÖp, v.v. ®Òu ph¶i qua dËp khèi.
ë çc n-íc c«ng nghiÖp tiªn tiÕn, tû lÖ khèi l-îng çc chi tiÕt qua dËp khèi chiÕm
trªn 50% tæng khèi l-îng s¶n phÈm c«ng nghiÖp chÕ t¹o m¸y nãi chung, vµ ngµy
nay ng-êi ta ®ang phÊn ®Êu ®-a dÇn tû lÖ ®ã lªn.
Qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi dËp khèi kh«ng phô thuéc vµo d¹ng thiÕt bÞ bao gåm
çc giai ®o¹n sau:
- Çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ (t¹o h×nh s¬ bé),
- T¹o h×nh vËt dËp, vµ
- Çc nguyªn c«ng hoµn thiÖn.
DËp khèi lµ qu¸ tr×nh ph©n bè l¹i kim lo¹i mét çch c-ìng bøc theo h×nh
d¹ng cña lßng khu«n. VËt dËp ®-îc t¹o ra trong lßng khu«n cuèi cïng (lßng
khu«n tinh), vµ viÖc t¹o h×nh ph«i ®-îc thùc hiÖn trong çc lßng khu«n chuÈn bÞ
(khu«n t¹o h×nh). Nh- vËy, çc lßng khu«n chuÈn bÞ cã nhiÖm vô ph©n bè l¹i kim
lo¹i ph«i ban ®Çu phï hîp víi sù ph©n bè thÓ tÝch cña vËt dËp nh»m t¹o ®iÒu kiÖn
thuËn lîi cho sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n tinh vµ thu ®-îc vËt dËp Ýt phÕ liÖu nhÊt.
93
NÕu qu¸ tr×nh dËp chØ ®-îc thùc hiÖn trong mét nguyªn c«ng mµ kh«ng cÇn ®Õn
çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ th× ®-îc gäi lµ dËp trong mét lßng khu«n, tr-êng hîp
ng-îc l¹i ®-îc gäi lµ dËp trong nhiÒu lßng khu«n. DËp trong mét lßng khu«n cã
thÓ ®-îc thùc hiÖn nÕu viÖc t¹o h×nh ®-îc thùc hiÖn kh«ng b»ng çc lßng khu«n
dËp mµ b»ng ph«i çn chu kú, ph«i ®óc ®Þnh h×nh, hoÆc ph«i ®· qua rÌn tù do v.v..
§Ó ®Æt ph«i vµo lßng khu«n vµ lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n, ph¶i sö dông
khu«n dËp cã mét hoÆc hai mÆt ph©n khu«n. Phô thuéc vµo d¹ng khu«n dËp mµ
lßng khu«n cuèi cïng vµ t-¬ng øng víi lßng khu«n nµy lµ h×nh d¹ng vµ kÝch
th-íc cña s¶n phÈm - vËt dËp sÏ kh¸c nhau. Sù kh¸c biÖt quan träng ë çc vËt dËp
nµy chñ yÕu lµ vÒ cÊu tróc th« ®¹i cña chóng do çc ®iÒu kiÖn ch¶y dÎo cña kim
lo¹i kh«ng gièng nhau khi chÕ t¹o vËt dËp theo çc d¹ng dËp khèi kh¸c nhau. Do
cÊu tróc cña kim lo¹i vËt dËp quy ®Þnh ®é bÒn vµ tuæi thä cña chi tiÕt m¸y khi
dËp, nªn cÇn ph¶i chó ý khi chän d¹ng dËp khèi vµ khu«n dËp thÝch øng ®Ó gia
c«ng vËt dËp.
7.2 Çc d¹ng dËp khèi

Trªn çc thiÕt bÞ dËp v¹n n¨ng (kh«ng phô thuéc vµo d¹ng thiÕt bÞ) cã ba
d¹ng dËp khèi ®-îc sö dông réng r·i lµ dËp trong khu«n hë, dËp trong khu«n kÝn
vµ dËp trong khu«n Ðp ch¶y. Do ®Æc ®iÓm biÕn d¹ng cña kim lo¹i trong çc d¹ng
khu«n dËp nµy kh¸c nhau nªn s¶n phÈm thu ®-îc còng cã nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c
nhau c¶ vÒ h×nh d¹ng kÝch th-íc lÉn tæ chøc vµ chÊt l-îng s¶n phÈm. Kh¶ n¨ng
lµm viÖc cña çc chi tiÕt m¸y ®-îc gia c«ng nhê çc d¹ng dËp khèi, ®é bÒn vµ
tuæi thä cña çc khu«n dËp t-¬ng øng còng kh¸c nhau râ rÖt.
7.2.1 DËp trong khu«n hë

a) B¶n chÊt qu¸ tr×nh dËp trong khu«n hë
§Æc ®iÓm c¬ b¶n cña dËp trong khu«n hë lµ ë chç, vËt dËp cã líp vµnh biªn
bao quanh chu vi, líp vµnh biªn nµy cã ý nghÜa c«ng nghÖ ®Æc biÖt vµ kh«ng thÓ
thiÕu ®-îc. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh dËp trong khu«n hë cã thÓ ®-îc gi¶i thÝch qua
vÝ dô dËp chi tiÕt d¹ng h×nh trô.
Trong tr-êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt (h×nh 7.1), lßng khu«n h×nh trô ®-îc t¹o ra ë
nöa khu«n d-íi, cßn nöa khu«n trªn lµ mÆt ph¼ng. NÕu thÓ tÝch ph«i (Vf) b»ng
thÓ tÝch vËt dËp (Vvd) (tøc lµ Vf = Vvd), th× qu¸ tr×nh dËp kÕt thóc khi hai khu«n
tiÕp xóc nhau. Song sù kÕt thóc nµy l¹i kh«ng x¶y ra bëi v× cã lùc ma s¸t T xuÊt
94
hiÖn trªn bÒ mÆt tiÕp xóc ë thµnh lßng khu«n d-íi, vµ do lùc tæng hîp t¸c dông
lªn lßng khu«n d-íi R + T = P nªn ¸p lùc riªng ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn lßng
khu«n d-íi (R) sÏ nhá h¬n ¸p lùc riªng ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn lßng khu«n trªn
(P). KÕt qu¶ lµ cã mét phÇn kim lo¹i sÏ ch¶y ra t¹o thµnh vµnh biªn cã chiÒu dµy
h 'vb vµ chiÒu cao vËt dËp H 'vd , trong khi ®ã çc gãc bªn d-íi cña lßng khu«n l¹i
kh«ng ®-îc ®iÒn ®Çy. NÕu tiÕp tôc dËp ®Õn chiÒu dµy vµnh biªn hvb vµ chiÒu cao
vËt dËp Hvd, th× çc gãc d-íi cña lßng khu«n còng kh«ng thÓ ®iÒn ®Çy ®-îc v× ®·
cã mét l-îng kim lo¹i ®· ch¶y ra khái lßng khu«n.
a) b)
H×nh 7.1 S¬ ®å gi¶i thÝch qu¸ tr×nh dËp trong khu«n hë
NÕu Vf > Vvd, th× cã thÓ ®iÒn ®Çy çc gãc d-íi cña lßng khu«n víi chiÒu dµy
líp vµnh biªn hvb vµ chiÒu cao vËt dËp Hvd (h×nh 7.1a). §iÒu nµy x¶y ra lµ do líp
vµnh biªn cã chiÒu dµy hvb ®· t¹o ra trë lùc biÕn d¹ng lín lµm cho kim lo¹i kh«ng
thÓ tiÕp tôc ch¶y ra khái lßng khu«n vµ buéc ph¶i ch¶y vµo lßng khu«n ®Ó ®iÒn
®Çy çc gãc trong lßng khu«n. Khã kh¨n ë ®©y l¹i lµ viÖc lÊy vËt dËp ra khái lßng
khu«n bëi v× vËt dËp bÞ gi÷ l¹i trong lßng khu«n bëi lùc ma s¸t T. §Ó dÔ lÊy vËt
dËp ra khái lßng khu«n, çc thµnh bªn cña lßng khu«n ph¶i ®-îc lµm nghiªng ®i
mét gãc , do vËy kÝch th-íc vËt dËp t¨ng thªm bëi l-îng d- vµ ®ång thêi lµm
sai lÖch h×nh d¹ng vËt dËp (vËt dËp cã d¹ng h×nh nãn côt (h×nh 7.1b) thay v× d¹ng
h×nh trô). §iÒu nµy ®ång nghÜa víi sù gia t¨ng vÒ thÓ tÝch ph«i vµ thÓ tÝch vËt dËp
vµ viÖc chÕ t¹o chi tiÕt h×nh trô tõ vËt dËp h×nh nãn côt kÐo theo mét l-îng phÕ
liÖu bæ sung. Ngoµi ra, theo s¬ ®å nµy nÕu dËp trªn m¸y bóa hoÆc m¸y Ðp thuû
lùc cã hµnh tr×nh kh«ng cè ®Þnh th× kh«ng ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c vÒ chiÒu cao
95
cña vËt dËp. V× vËy, trªn çc thiÕt bÞ cã hµnh tr×nh kh«ng cè ®Þnh ph¶i ®¶m b¶o
cho nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi tiÕp xóc nhau th× míi ®¶m b¶o ®-îc ®é
chÝnh x¸c vÒ chiÒu cao cña vËt dËp, vµ do ®ã chiÒu cao vµ thÓ tÝch cña vËt dËp
ph¶i cã trÞ sè nhÊt ®Þnh ®· cho mÆc dï thÓ tÝch ph«i cã thÓ kh«ng chÝnh x¸c do
viÖc c¾t ph«i hoÆc do dung sai çn. Sù chªnh lÖch vÒ thÓ tÝch ph«i sÏ dÉn ®Õn sù
chªnh lÖch vÒ thÓ tÝch cña phÇn vµnh biªn vµ ®©y chÝnh lµ -u ®iÓm ®Æc tr-ng cña
ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n hë. Sau khi dËp trong khu«n hë, vËt dËp ®-îc c¾t
vµnh biªn b»ng çc khu«n c¾t vµnh biªn trªn m¸y c¾t vµnh biªn. L-îng kim lo¹i
t¹o thµnh vµnh biªn ®èi víi çc chi tiÕt nhá chiÕm mét tû lÖ kh¸ cao, lµm gi¶m hÖ
sè sö dông kim lo¹i. §©y còng lµ nh-îc ®iÓm chÝnh cña ph-¬ng ph¸p dËp trong
khu«n hë.
§Ó gi¶m hao phÝ kim lo¹i vµo l-îng thªm do ph¶i t¹o gãc nghiªng thµnh
lßng khu«n , mÆt ph©n khu«n th-êng ®-îc chän ë vÞ trÝ tèi -u. Trong tr-êng
hîp dËp chi tiÕt d¹ng h×nh trô trªn ®©y, nªn chän mÆt ph©n khu«n ë mÆt gi÷a ®Ó
vËt dËp thu ®-îc trë thµnh d¹ng hai nãn côt óp vµo nhau (®©y lµ h×nh d¹ng ®Æc
tr-ng cña vËt dËp trong khu«n hë). Ngoµi ra, ®Ó gi¶m l-îng thªm nµy, cã thÓ
dïng çc ty ®Èy (trªn m¸y Ðp trôc khuûu, m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt, ...).
V× vµnh biªn thùc hiÖn nhiÖm vô c«ng nghÖ lµ c¶n trë kim lo¹i ch¶y ra khái
lßng khu«n vµ chÝnh líp vµnh biªn nµy ®¶m b¶o cho kim lo¹i ®iÒn ®Çy çc gãc
cña lßng khu«n, nªn vµnh biªn cÇn cã h×nh d¹ng phï hîp nµo ®ã.
NÕu thiÕt bÞ dËp cã hµnh tr×nh kh«ng cè

®Þnh (m¸y bóa, m¸y Ðp ma sat trôc vÝt), th× ë
cuèi giai ®o¹n dËp hai nöa khu«n tiÕp xóc
nhau vµ vËt dËp cã kÝch th-íc cuèi cïng vÒ
chiÒu cao. R·nh tho¸t biªn bao gåm phÇn
giíi h¹n lßng khu«n (cÇu vµnh biªn - cã
chiÒu cao h vµ chiÒu réng b) vµ tói chøa kim
lo¹i (cã chiÒu cao hm vµ chiÒu réng bm) (h×nh
7.2a). R·nh tho¸t biªn trªn thiÕt bÞ cã hµnh
tr×nh cè ®Þnh (m¸y Ðp trôc khuûu) cã tói
chøa kim lo¹i d¹ng hë víi chiÒu cao hm (h×nh
7.2b). KÝch th-íc cña tói chøa kim lo¹i cÇn
®-îc lµm sao cho kim lo¹i thõa ch¶y vµo tói
nµy kh«ng ®iÒn ®Çy qu¸ 2/3 thÓ tÝch cña nã
96
vµ chiÒu cao cña vµnh biªn ph¶i nhá h¬n H×nh 7.2 Hai d¹ng c¬ b¶n cña
chiÒu cao hm cña tói chøa kim lo¹i. r·nh tho¸t biªn
DËp trong khu«n hë cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
1. ThÓ tÝch trong lßng khu«n thay ®æi trong qu¸ tr×nh dËp nªn cã mét phÇn
kim lo¹i thõa sÏ ch¶y ra r·nh tho¸t biªn víi ®iÒu kiÖn ®iÒn ®Çy çc gãc cña lßng
khu«n. L-îng kim lo¹i ch¶y ra r·nh tho¸t biªn sÏ trë thµnh phÕ liÖu.
2. H-íng ch¶y cña kim lo¹i vµo r·nh tho¸t biªn vu«ng gãc víi h-íng chuyÓn
®éng cña khu«n dËp, nªn chiÒu dµy vµnh biªn trong qu¸ tr×nh dËp gi¶m dÇn khi
lùc dËp t¨ng. T¹i chç c¾t vµnh biªn thí kim lo¹i vËt dËp sÏ bÞ c¾t.
3. Cã thÓ thu ®-îc vËt dËp cã ®é chÝnh x¸c cao tõ ph«i cã thÓ tÝch kÐm chÝnh
x¸c v× kim lo¹i thõa ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn.
b) §Æc ®iÓm qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi dËp trong khu«n hë
Qu¸ tr×nh ®iÒn ®Çy lßng
khu«n khi dËp trong khu«n hë
cã thÓ chia thµnh 4 giai ®o¹n.
Giai ®o¹n 1 lµ giai ®o¹n
chån tù do ph«i víi l-îng Ðp
1. ë giai ®o¹n nµy lùc dËp
t¸c dông lªn ph«i cßn rÊt nhá,
chØ cã ngo¹i lùc P, ph¶n lùc R
vµ lùc ma s¸t t¸c dông lªn mÆt
®Çu ph«i. (h×nh 7.3. fig.151, tr. 266[2],)
Tõ thêi ®iÓm ph«i tiÕp xóc
víi thµnh bªn cña khu«n dËp
b¾t ®Çu giai ®o¹n 2. Lùc dËp ë
giai ®o¹n nµy t¨ng lªn mét chót
(2) lµ do sù gia t¨ng øng
suÊt trung b×nh cña ten x¬ cÇu
bëi t¸c dông cña lùc thµnh bªn
T. Giai ®o¹n nµy kÕt thóc khi
b¾t ®Çu t¹o thµnh vµnh biªn.
ë giai ®o¹n 3 ( 3), kim lo¹i
97
d- thõa tiÕp tôc ch¶y ra vµnh
biªn. Lóc nµy tr¹ng th¸i øng
suÊt khèi râ rÖt h¬n do ¸p suÊt
thuû tÜnh t¨ng, vµ lùc dËp t¨ng
m¹nh h¬n. H×nh 7.3 Çc giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®iÒn ®Çy
lßng khu«n khi dËp trong khu«n hë
Lùc dËp tæng t¨ng m¹nh h¬n bëi v× lóc nµy gåm c¶ diÖn tÝch phÇn vµnh biªn.
ë ®Çu giai ®o¹n 3 chØ cßn çc gãc s©u cña lßng khu«n lµ ch-a ®-îc ®iÒn ®Çy kim
lo¹i. Do kim lo¹i ch¶y vµo vµnh biªn nªn lùc T' ë vïng gÇn r·nh vµnh biªn xuÊt
hiÖn ng-îc víi h-íng lùc ma s¸t T h-íng tíi vïng gãc s©u cña lßng khu«n. Vai
trß c«ng nghÖ c¬ b¶n cña vµnh biªn lóc nµy lµ “®ãng cöa khu«n”, tøc lµ ë vµnh
biªn trë lùc biÕn d¹ng t¨ng lªn do chiÒu cao vµnh biªn gi¶m ®i. Trë lùc biÕn d¹ng
ë çc gãc cña lßng khu«n trë nªn nhá h¬n trë lùc biÕn d¹ng ë vµnh biªn nªn kim
lo¹i ®iÒn ®Çy çc gãc cña lßng khu«n.
Trªn thùc tÕ bao giê còng tån t¹i giai ®o¹n 4, nÕu nh- t¹i thêi ®iÓm kim lo¹i
®iÒn ®Çy toµn bé lßng khu«n nh-ng chiÒu cao vËt dËp vÉn cßn cao h¬n chiÒu cao
theo b¶n vÏ mét l-îng b»ng  4. §Ó ®Èy kim lo¹i thõa ra khái lßng khu«n, buéc
ph¶i t¨ng ¸p lùc b»ng çch t¨ng thªm çc nh¸t ®Ëp (cña m¸y bóa), hoÆc t¨ng lùc
Ðp (cña m¸y Ðp). ë giai ®o¹n nµy chØ cßn lùc ma s¸t chuyÓn ®éng ë vïng vµnh
biªn. Lùc dËp ë giai ®o¹n nµy t¨ng m¹nh khi thÓ tÝch ph«i qu¸ lín, chiÒu cao cÇu
vµnh biªn nhá vµ chiÒu réng cÇu vµnh biªn lín. Trë lùc biÕn d¹ng ë giai ®o¹n nµy
nhanh chãng ®¹t tíi møc cùc ®¹i.
§Ó cã kh¸i niÖm ®óng vÒ c¬ chÕ ®iÒn ®Çy lßng khu«n, cÇn l-u ý lµ çc giai
®o¹n ®iÒn ®Çy lßng khu«n x¶y ra kÕ tiÕp nhau kh«ng ®ång thêi trªn toµn bé chu
vi vËt dËp, trõ khi vËt dËp cã d¹ng trßn xoay. §èi víi vËt dËp cã h×nh d¹ng phøc
t¹p, sù ph¸t triÓn cña giai ®o¹n 3 vµ giai ®o¹n 4 kh«ng gièng nhau theo chu vi vµ
®iÒu nµy rÊt dÔ dµng ph¸t hiÖn khi dËp trªn m¸y bóa. V× thÕ, giai ®o¹n 4 cã thÓ
chiÕm tõ 20 ®Õn 49% sè nh¸t ®Ëp trong qu¸ tr×nh t¹o vËt dËp (thÝ nghiÖm cña V.
F. Loscarep).
c) ThÓ tÝch vµnh biªn
Nh- ®· nªu trªn, khi dËp trong khu«n hë thÓ tÝch ph«i bao giê còng ph¶i lÊy
lín h¬n thÓ tÝch cña vËt dËp. L-îng kim lo¹i thõa Êy lµm nhiÖm vô ®ãng cöa
khu«n t¹o ¸p lùc trong lßng khu«n lín ®Ó kim lo¹i ch¶y vµo çc gãc hÑp, r·nh
98
s©u cña lßng khu«n, lµm ®iÒn ®Çy lßng khu«n. Sau ®ã, l-îng kim lo¹i thõa cßn l¹i
trong lßng khu«n sÏ ®-îc Ðp ra ngoµi lßng khu«n t¹o thµnh vµnh biªn. Vµnh biªn
cã ý nghÜa c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh cña nã, v× vËy ph¶i cã mét l-îng kim lo¹i nhÊt
®Þnh nµo ®ã ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô c«ng nghÖ Êy. NÕu gäi thÓ tÝch kim lo¹i tèi
thiÓu cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô c«ng nghÖ cña vµnh biªn lµ Vmin, th× trong
thùc tÕ thÓ tÝch vµnh biªn lín h¬n Vmin kh¸ nhiÒu. NÕu ký hiÖu thÓ tÝch vµnh biªn
thùc tÕ lµ Vtt th× quan hÖ gi÷a Vtt vµ Vmin cã thÓ biÓu diÔn nh- sau:
Vtt = Vmin + V (7.1)
Nh- vËy, ngoµi l-îng kim lo¹i cÇn thiÕt tèi thiÓu ®Ó lµm nhiÖm vô ®ãng cöa
khu«n Vmin cßn ph¶i mÊt mét l-îng V vµo phÕ liÖu. L-îng kim lo¹i nµy cµng
t¨ng th× hÖ sè sö dông kim lo¹i cµng thÊp, do ®ã cÇn t×m biÖn ph¸p ®Ó h¹n chÕ nã.
§Ó lµm ®iÒu nµy, cÇn ph¶i xem xÐt xem l-îng V gåm nh÷ng thµnh phÇn g×.
1. Sù thay ®æi vÒ kÝch th-íc ph«i do dung sai s¶n phÈm çn vµ dung sai chiÒu
dµi ph«i trong qu¸ tr×nh c¾t ph«i sÏ lµm t¨ng thÓ tÝch vµnh biªn lªn mét l-îng V1.
VÝ dô, trong tr-êng hîp ph«i h×nh trô cã kÝch th-íc danh nghÜa lµ Do vµ Lo, nÕu
kÓ ®Õn dung sai cña ph«i sÏ cã çc ph«i cùc ®¹i víi kÝch th-íc Dmax vµ Lmax vµ
çc ph«i cùc tiÓu víi kÝch th-íc Dmin vµ Lmin. NÕu çc ph«i cùc tiÓu víi thÓ tÝch
Vmin ®Ó ®ñ l-îng kim lo¹i cho vËt dËp + vµnh biªn + çc lo¹i phÕ liÖu kh¸c th×
çc ph«i lín nhÊt sÏ thõa ra mét l-îng kim lo¹i V1 ch¶y vµo çc r·nh tho¸t biªn,
vµ ®-¬ng nhiªn V1 sÏ lµ mét trong sè çc thµnh phÇn cña V vµ ®-îc tÝnh nh-
sau:
 2
V1 = ( D max L max  D 2min L min ) (7.2)
4
2. Trong qu¸ tr×nh dËp çc lßng khu«n sÏ bÞ mßn, thÓ tÝch vËt dËp khi khu«n
cßn míi sÏ nhá h¬n thÓ tÝch vËt dËp khi khu«n ®· bÞ mßn mét l-îng lµ V2 (trong
ph¹m vi dung sai vËt dËp). Khi tÝnh ph«i ph¶i chän çc kÝch th-íc lín nhÊt (trong
ph¹m vi dung sai) cña vËt dËp, tøc lµ ph«i ph¶i ®ñ ®Ó dËp khi khu«n ®· bÞ mßn.
V× vËy khi khu«n cßn míi sÏ cã mét l-îng kim lo¹i ®óng b»ng V2 ch¶y vµo r·nh
tho¸t biªn lµm t¨ng thÓ tÝch vµnh biªn. L-îng kim lo¹i thõa V2 nµy sÏ gi¶m dÇn
®i trong qu¸ tr×nh dËp vµ cho ®Õn khi khu«n háng th× sÏ cã V2 = 0. Qua thèng kª
thÊy r»ng thÓ tÝch V2 chiÕm kho¶ng 35% thÓ tÝch ph«i.
3. Khi thao t¸c cã thÓ cã tr-êng hîp kh«ng thÓ ®¶m b¶o chÝnh x¸c nh- tÝnh
to¸n ®-îc, vÝ dô nh- kh«ng thÓ ®Æt ph«i vµo ®óng vÞ trÝ cña nã trong lßng khu«n.
99
Trong tr-êng hîp nµy vµnh biªn sÏ kh«ng ®Òu nhau trªn toµn chu vi, chç nhá
nhÊt còng ph¶i ®¹t yªu cÇu th× chç lín nhÊt ph¶i thõa kim lo¹i. Ngoµi ra, nÕu
nhiÖt ®é ph«i kh«ng ®ång ®Òu theo thÓ tÝch ph«i còng lµm cho vµnh biªn cã cÊu
t¹o kh«ng ®Òu nhau theo chu vi. VËt dËp ngang th-êng cã tiÕt diÖn kh«ng ®Òu
nhau nh-ng khi tÝnh kÝch th-íc r·nh tho¸t biªn l¹i chän vµnh biªn cïng mét cì,
do ®ã cã nh÷ng chç vµnh biªn lín so víi yªu cÇu c«ng nghÖ thùc sù còng dÉn ®Õn
hao phÝ kim lo¹i. Khi ph«i chuÈn bÞ kh«ng tèt th× cã thÓ x¶y ra hiÖn t-îng kim
lo¹i ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn qu¸ sím, sau ®ã kh«ng thÓ nµo ch¶y vµo lßng
khu«n ®-îc n÷a còng trë thµnh l-îng hao phÝ bæ sung. Tæng céng çc d¹ng hao
phÝ kÓ trªn l¹i thµnh V3 th× thÓ tÝch thùc tÕ cña vµnh biªn sÏ lµ:
Vtt = Vmin + V1 + V2 + V3 (7.1a)
Trong ®ã l-îng hao phÝ kim lo¹i V3 cã thÓ ®-îc kh¾c phôc b»ng çch thiÕt
lËp quy tr×nh c«ng nghÖ mét çch tû mû, thao t¸c chÝnh x¸c, l-êng tr-íc ®-îc çc
hiÖn t-îng kÓ trªn cã thÓ x¶y ra trong qu¸ tr×nh dËp. Nh-ng l-îng hao phÝ kim
lo¹i V1 vµ V2 th× kh«ng thÓ tr¸nh khái. ChØ cã thÓ ph©n lo¹i ph«i theo khèi l-îng,
ph«i nhá th× dËp tr-íc cßn ph«i lín th× dËp sau khi khu«n ®· mßn. B»ng çch Êy
cã thÓ chän ph«i víi çc kÝch th-íc gÇn víi kÝch th-íc danh nghÜa h¬n chø
kh«ng ph¶i tÝnh theo kÝch th-íc lín nhÊt cña vËt dËp.
7.2.2 DËp trong khu«n kÝn

DËp khèi trong khu«n kÝn cã thÓ ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y rÌn ngang, m¸y Ðp
vµ m¸y bóa. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh dËp khèi trong khu«n kÝn cã thÓ ®-îc gi¶i
thÝch trªn h×nh 7.4.
H×nh 7.4 S¬ ®å nguyªn lý dËp trong khu«n kÝn
100
Ph«i cã kÝch th-íc Do vµ Ho ®-îc ®Æt vµo mét phÇn cña lßng khu«n (cèi 1,
h×nh 7.4a), phÇn lßng khu«n kia (chµy 2) tiÕn vÒ phÝa lßng khu«n 1 nh- mét
thanh dÉn h-íng ®Ó t¹o h×nh s¶n phÈm (cã kÝch th-íc Hk vµ Dk, h×nh 7.4b). Khe
hë gi÷a hai nöa khu«n nhá vµ lu«n kh«ng ®æi trong qu¸ tr×nh dËp. V× kh«ng cã
lèi tho¸t nªn toµn bé thÓ tÝch ph«i ®Òu bÞ biÕn d¹ng vµ ®iÒn ®Çy çc gãc cña lßng
khu«n. §Ó lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n ph¶i lµm lßng khu«n víi ®é nghiªng
kho¶ng vµi ba ®é vµ dïng ty ®Èy 3 (h×nh 7.4c). Khu«n kÝn dËp trªn m¸y rÌn
ngang kh¸c víi çc lo¹i khu«n kh¸c ë chç ngoµi mÆt ph©n khu«n chÝnh gi÷a chµy
vµ cèi cßn cã thªm mét mÆt ph©n khu«n phô gi÷a hai nöa 1’ vµ 2’ cña cèi ghÐp.
Sau khi dËp, hai nöa cèi ®-îc t¸ch ra vµ cã thÓ lÊy s¶n phÈm ra dÔ dµng. ChÝnh v×
vËy, khi dËp trªn m¸y rÌn ngang kh«ng cÇn lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n vÒ
phÝa cèi (h×nh 7.4d).
MÆc dï s¶n phÈm dËp trong khu«n kÝn kh«ng cã vµnh biªn nh-ng v× thÓ tÝch
ph«i kh«ng b»ng nhau nªn trong nhiÒu tr-êng hîp vÉn cã mét l-îng kim lo¹i nhá
ch¶y vµo çc khe hë ë çc mÆt ph©n khu«n hoÆc khe hë gi÷a ty ®Èy víi khu«n,
t¹o thµnh mét líp ba via nhá, thÓ tÝch nµy thay ®æi tuú thuéc vµo khèi l-îng
cña ph«i.
Qu¸ tr×nh dËp khèi trong khu«n kÝn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
1. Sù dao ®éng vÒ thÓ tÝch ph«i kh«ng ®¸ng ®Ó t¹o ra s¶n phÈm kh«ng cã
vµnh biªn, nh-ng v× kh«ng cã r·nh tho¸t biªn nªn vËt dËp kh«ng ®Òu nhau.
2. Mét phÇn nhá kim lo¹i ch¶y vµo çc khe hë cña khu«n t¹o thµnh ba via,
chiÒu ch¶y cña kim lo¹i t¹o thµnh ba via trïng víi h-íng chuyÓn ®éng cña khu«n
dËp, nªn chiÒu dµy cña líp ba via nµy kh«ng ®æi trong suèt qu¸ tr×nh dËp.
3. Thí kim lo¹i trong vËt dËp kh«ng bÞ ®øt ®o¹n nh- khi dËp trong khu«n hë
v× kh«ng ph¶i c¾t biªn.
Trong hai ph-¬ng ph¸p dËp trªn ®Òu cã nh÷ng -u ®iÓm vµ nh-îc ®iÓm riªng,
nh-ng xu thÕ hiÖn nay trong kü thuËt chó ý ph¸t triÓn m¹nh h¬n ph-¬ng ph¸p dËp
trong khu«n kÝn v× nã cã tÝnh -u viÖt c¬ b¶n lµ t¹o ra s¶n phÈm cã chÊt l-îng cao,
hÖ sè sö dông vËt liÖu cao h¬n h¼n so víi dËp trong khu«n hë. §Æc biÖt hiÖu qu¶
lµ s¬ ®å dËp trong khu«n kÝn rÊt thÝch øng cho viÖc dËp vËt liÖu cã tÝnh dÎo thÊp,
v× thµnh lßng khu«n t¹o ra tr¹ng th¸i øng suÊt khèi ba chiÒu râ rÖt, trong ®ã øng
suÊt trung b×nh t¨ng ®¸ng kÓ lµm cho tÝnh dÎo t¨ng. MÆt kh¸c, dËp trong khu«n
101
kÝn kh«ng ®ßi hái møc ®é t¹o h×nh s¬ bé s¶n phÈm cao nh- dËp trong khu«n hë,
mÆc dï ph¶i ®¶m b¶o sù ®Þnh t©m tèt nh- dËp trong khu«n hë.
Yªu cÇu quan träng cña qu¸ tr×nh dËp trong khu«n kÝn lµ ®é chÝnh x¸c cña
ph«i. NÕu ph«i nhá th× kh«ng ®¶m b¶o ®iÒn ®Çy lßng khu«n. mÆt kh¸c, nÕu ph«i
lín th× vËt dËp kÐm chÝnh x¸c, lµm khu«n dÔ bÞ háng, gi¶m tuæi thä cña khu«n.
Nh-îc ®iÓm c¬ b¶n cña dËp trong khu«n kÝn lµ tÝnh kh«ng v¹n n¨ng vµ h¹n
chÕ vÒ h×nh d¹ng hîp lý cho vËt dËp (chän mÆt ph©n khu«n vµ h×nh d¹ng cña vËt
dËp, cÊu t¹o cña lßng khu«n v.v.). Tuy nhiªn, dËp trong khu«n kÝn liªn tôc ®-îc
hoµn thiÖn vµ ngµy cµng më réng ph¹m vi øng dông cña nã.
§Ó tr¸nh qu¸ t¶i cho khu«n dËp vµ thiÕt bÞ khi ph«i ®-îc ®-a vµo khu«n dËp
cã thÓ tÝch v-ît qu¸ giíi h¹n, Xtorojev M. V. ®· ®Ò xuÊt ph-¬ng ¸n dïng çc bé
bï ®Ó chøa kim lo¹i thõa (xem h×nh 9.9). Bé bï lµm viÖc t-¬ng tù nh- r·nh tho¸t
biªn khi dËp trong khu«n hë, tøc lµ ng¨n kh«ng cho kim lo¹i ch¶y ra khái lßng
khu«n, nh-ng ®ång thêi chøa kim lo¹i thõa ®Ó kh«ng g©y qu¸ t¶i khu«n dËp vµ
thiÕt bÞ.
7.2.3 DËp theo ph-¬ng ph¸p Ðp ch¶y

ThiÕt bÞ thÝch hîp nhÊt cho qu¸ tr×nh Ðp ch¶y lµ m¸y Ðp, nh-ng còng cã thÓ
dïng çc thiÕt bÞ kh¸c nh- m¸y rÌn ngang, m¸y bóa (Ðp ch¶y va ®Ëp).
a) B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y
B¶n chÊt cña c«ng nghÖ Ðp ch¶y lµ ph«i ®-îc ®Æt vµo trong cèi (lßng khu«n)
cã kÕt cÊu gÇn gièng nh- khu«n kÝn, nh-ng trong tr-êng hîp nµy khu«n cã lç
tho¸t ®Ó kim lo¹i tho¸t qua ®ã t¹o thµnh s¶n phÈm (h×nh 7.5).
Khi chµy tiÕn vµo lç

cèi th× kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng.
Theo ®Þnh luËt trë lùc biÕn
d¹ng nhá nhÊt, mét phÇn
kim lo¹i ch¶y ra khái lßng
khu«n qua lç tho¸t, v× thÕ Ðp
ch¶y hÇu nh- kh«ng cã phÕ
liÖu nÕu ph«i ®-îc c¾t chÝnh
x¸c vµ kÝch th-íc ph«i çn
chÝnh x¸c. VËt dËp ®-îc chÕ H×nh 7.5 S¬ ®å nguyªn lý Ðp ch¶y
102
t¹o theo ph-¬ng ph¸p Ðp a) Ðp ch¶y côc bé b) Ðp ch¶y toµn phÇn
ch¶y gåm hai phÇn: phÇn 1- chµy Ðp; 2- cèi Ðp; 3- phÇn th©n; 4- phÇn ch©n;
th©n (3) vµ phÇn ch©n (4). 5- phÕ liÖu; 6- s¶n phÈm Ðp ch¶y toµn phÇn
PhÇn th©n n»m trong cèi cho ®Õn cuèi qu¸ tr×nh dËp vµ cã h×nh d¹ng hoµn
toµn gièng víi h×nh d¹ng cña lßng cèi vµ mÆt chµy, cßn phÇn ch©n ch¶y ra ngoµi
theo lç tho¸t cã tiÕt diÖn ngang kh«ng ®æi theo chiÒu dµi.
Dông cô c¬ b¶n cña Ðp ch¶y bao gåm chµy Ðp (1) vµ cèi Ðp (2), t-¬ng tù nh-
dông cô Ðp. VÒ b¶n chÊt hai qu¸ tr×nh nµy kh«ng kh¸c nhau, nh-ng khi kh¶o s¸t
çc ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng vµ sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n, qu¸ tr×nh Ðp vµ Ðp ch¶y l¹i cã
nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c nhau. Muèn vËy, cã thÓ chia qu¸ tr×nh biÕn d¹ng vµ ®iÒn
®Çy lßng khu«n cña Ðp vµ Ðp ch¶y lµm hai giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n ®iÒn ®Çy lßng khu«n (giai ®o¹n 1 - kh«ng æn ®Þnh), vµ
- Giai ®o¹n t¹o phÇn ch©n (giai ®o¹n 2 - æn ®Þnh).
Tuú thuéc vµo viÖc t¹o h×nh s¶n phÈm, giai ®o¹n 1 hay giai ®o¹n 2 sÏ ®ãng
vai trß chñ yÕu. §èi víi qu¸ tr×nh Ðp ch¶y giai ®o¹n 1 ®ãng vai trß chñ yÕu, cßn
®èi víi qu¸ tr×nh Ðp th× giai ®o¹n 2 chiÕm 90% vµ phÇn cßn l¹i trong cèi Ðp ®-îc
gäi lµ l-îng Ðp d- (l-îng kim lo¹i thõa). Ng-îc l¹i, ®èi víi Ðp ch¶y th× phÇn cßn
l¹i trong cèi Ðp ch¶y l¹i t¹o thµnh mét phÇn cña s¶n phÈm.
Phô thuéc vµo sù t¹o h×nh s¶n phÈm, qu¸ tr×nh Ðp ch¶y ph©n thµnh:
+ Ðp ch¶y côc bé (h×nh 7.5a): t¹o ra s¶n phÈm gåm hai phÇn, phÇn cßn l¹i
trong lç cèi lµ phÇn th©n, th-êng cã h×nh d¹ng phøc t¹p (theo h×nh d¹ng cña lßng
cèi vµ mÆt ®Çu chµy), cßn phÇn tho¸t ra khái lç cèi lµ phÇn ch©n cã tiÕt diÖn
ngang kh«ng ®æi. C¶ hai phÇn nµy ®Òu thuéc chi tiÕt.
+ Ðp ch¶y toµn phÇn (h×nh 7.5b): s¶n xuÊt çc vËt dËp cã tiÕt diÖn ngang
kh«ng ®æi, hÇu hÕt kim lo¹i ph«i ®-îc Ðp qua lç khu«n Ðp, phÇn cßn l¹i trong lç
khu«n Ðp trë thµnh phÕ liÖu (gièng nh- qu¸ tr×nh Ðp).
So s¸nh víi ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n hë vµ dËp trong khu«n kÝn th× Ðp
ch¶y cã nh÷ng -u ®iÓm sau:
- §é chÝnh x¸c vµ ®é bãng bÒ mÆt cña s¶n phÈm cao.
103
- Khèi l-îng ph«i cã thÓ kh«ng chÝnh x¸c nh-ng chØ lµm thay ®æi chiÒu dµi
phÇn ch©n s¶n phÈm (lµ phÇn cã thÓ c¾t bá ®i trong qu¸ tr×nh gia c«ng c¬) mµ
kh«ng sî qu¸ t¶i khu«n nh- dËp trong khu«n kÝn, ®ång thêi chiÒu cao phÇn th©n
vËt dËp ®-îc ®¶m b¶o ®óng kÝch th-íc. Do ®ã, so víi dËp trong khu«n hë s¶n
phÈm Ðp ch¶y kh«ng cã vµnh biªn nªn tiÕt kiÖm ®-îc kim lo¹i, so víi dËp trong
khu«n kÝn th× kh«ng sî qu¸ t¶i khu«n vµ thiÕt bÞ.
Nh-îc ®iÓm c¬ b¶n cña Ðp ch¶y lµ:
¸p lùc riªng khi Ðp ch¶y cao, cÇn ph¶i chi phÝ n¨ng l-îng lín ®Ó thùc hiÖn
c«ng nghÖ nµy. MÆt kh¸c, lùc t¸c dông lªn dông cô (khu«n Ðp) lín lµm cho tuæi
thä cña khu«n thÊp, nhÊt lµ ë phÇn lç tho¸t kim lo¹i, v× vËy c«ng nghÖ Ðp ch¶y rÊt
phï hîp cho viÖc gia c«ng çc kim lo¹i cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp (do thêi gian
kim lo¹i tiÕp xóc víi khu«n dËp l©u).
Çc dÊu hiÖu c¬ b¶n cña Ðp ch¶y lµ:
- ThÓ tÝch kim lo¹i trong buång Ðp (cèi Ðp) gi¶m dÇn trong qu¸ tr×nh Ðp ch¶y
v× kim lo¹i ch¶y qua lç cèi ®Ó t¹o phÇn ch©n.
- Tuy kh«ng tÝnh to¸n ®Õn phÕ liÖu, nh-ng trong qu¸ tr×nh c¾t ph«i (do tÝnh
to¸n ph«i kh«ng chÝnh x¸c hoÆc do c¾t ph«i) nÕu thÓ tÝch ph«i thõa th× sÏ thu
®-îc phÇn ch©n dµi h¬n so víi tÝnh to¸n. PhÇn nµy cã thÓ ®-îc c¾t bá trong qu¸
tr×nh gia c«ng c¬ hoÆc c¾t trªn m¸y c¾t.
- S¶n phÈm Ðp ch¶y cã chÊt l-îng cao, kh«ng cã vÕt nøt bªn trong vµ çc
khuyÕt tËt bÒ mÆt kh¸c (v× khi Ðp ch¶y t¹o ra tr¹ng th¸i øng suÊt khèi nÐn ba
chiÒu rÊt râ rÖt lµm t¨ng tÝnh dÎo cña kim lo¹i).
b) Ph©n lo¹i Ðp ch¶y
C¨n cø vµo ®Æc ®iÓm c«ng nghÖ, Ðp ch¶y ®-îc ph©n ra thµnh nhiÒu d¹ng: Ðp
ch¶y xu«i, Ðp ch¶y ng-îc, Ðp ch¶y nghiªng vµ Ðp ch¶y hçn hîp (h×nh 7.6). Çch
ph©n lo¹i nµy chñ yÕu c¨n cø vµo chiÒu ch¶y t-¬ng ®èi cña kim lo¹i so víi chiÒu
chuyÓn ®éng cña chµy Ðp (chiÒu cña ngo¹i lùc t¸c dông).
(h×nh 7.6, fig.199,tr.224[1],5 cm)
104
H×nh 7.6 Çc d¹ng kh¸c nhau cña Ðp ch¶y
NÕu chiÒu ch¶y cña kim lo¹i trïng víi chiÒu cña ngo¹i lùc t¸c dông (chiÒu
chuyÓn ®éng cña chµy) th× gäi lµ Ðp ch¶y xu«i (h×nh 7.6a,b). NÕu chiÒu ch¶y cña
kim lo¹i ng-îc víi chiÒu cña ngo¹i lùc t¸c dông (chiÒu chuyÓn ®éng cña chµy)
th× gäi lµ Ðp ch¶y ng-îc (h×nh 7.6c,d). NÕu chiÒu ch¶y cña kim lo¹i hîp víi chiÒu
cña ngo¹i lùc t¸c dông (chiÒu chuyÓn ®éng cña chµy) mét gãc nµo ®ã kh¸c kh«ng
th× gäi lµ Ðp ch¶y nghiªng.
Trong thùc tÕ th-êng gÆp tr-êng hîp Ðp ch¶y víi nhiÒu chiÒu ch¶y kh¸c nhau
cña kim lo¹i biÕn d¹ng, cã chiÒu ch¶y trïng víi chiÒu cña lùc t¸c dông, cã chiÒu
ch¶y ng-îc víi chiÒu cña lùc t¸c dông vµ cã chiÒu ch¶y kh«ng song song víi
chiÒu cña lùc t¸c dông - tr-êng hîp nµy gäi lµ Ðp ch¶y hçn hîp (h×nh 7.6e).
c) C¬ häc cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y xu«i vµ Ðp ch¶y ng-îc
Qu¸ tr×nh Ðp ch¶y ®-îc ®Æc tr-ng chñ yÕu th«ng qua Ðp ch¶y xu«i vµ Ðp ch¶y
ng-îc, nªn ë ®©y sÏ ®Ò cËp ®Õn b¶n chÊt c¬ häc cña hai qu¸ tr×nh nµy. Qu¸ tr×nh
Ðp ch¶y nãi chung x¶y ra theo ba giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n 1 x¶y ra tõ khi chµy Ðp ch¹m vµo ph«i cho ®Õn khi ph«i bÞ ph×nh
ra vµ ch¹m vµo thµnh lßng khu«n (cèi Ðp). Giai ®o¹n nµy mang tÝnh chÊt cña
nguyªn c«ng chån nhiÒu h¬n.
- Giai ®o¹n 2 b¾t ®Çu tõ khi chç ph×nh trèng cña ph«i ch¹m vµo thµnh lßng
khu«n cho ®Õn khi c¶ lßng khu«n ®-îc ®iÒn ®Çy kim lo¹i ph«i.
- Giai ®o¹n 3 b¾t ®Çu tõ khi kim lo¹i ®iÒn ®Çy toµn bé lßng khu«n cho ®Õn
khi kim lo¹i ®-îc Ðp qua lç cèi tho¸t ra ngoµi ®ñ khèi l-îng cÇn thiÕt vµ kÕt thóc
qu¸ tr×nh Ðp ch¶y.
NÕu quan s¸t mét çch tû mû h¬n sÏ thÊy r»ng çc giai ®o¹n kÓ trªn cã thÓ
x¶y ra vµ kÕt thóc sím hoÆc muén h¬n trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng tuú thuéc vµo
105
t-¬ng quan kÝch th-íc gi÷a çc dông cô g©y biÕn d¹ng hoÆc gi÷a dông cô vµ
ph«i. Còng cã thÓ x¶y ra tr-êng hîp giai ®o¹n sau b¾t ®Çu ngay khi giai ®o¹n
tr-íc ch-a kÕt thóc, thËm chÝ c¶ ba giai ®o¹n cïng x¶y ra ®ång thêi, hoÆc qu¸
tr×nh biÕn d¹ng cã thÓ kÕt thóc ngay tr-íc khi kÕt thóc giai ®o¹n 2 (trong tr-êng
hîp giai ®o¹n 2 kÐo dµi qu¸ møc kh«ng thÓ kÕt thóc ®-îc v× trë lùc biÕn d¹ng t¹i
lç cèi (lç tho¸t kim lo¹i) nhá h¬n trë lùc biÕn d¹ng ë çc ngâ ng¸ch kh¸c cña
lßng khu«n, lµm cho lßng khu«n khã ®iÒn ®Çy kim lo¹i). §Ó kh¾c phôc hiÖn
t-îng nµy cã thÓ dïng c¬ cÊu ®èi ¸p ®Ó t¨ng trë lùc biÕn d¹ng t¹i lç tho¸t kim
lo¹i. Sù t¹o thµnh phÇn ch©n cã thÓ x¶y ra trong c¶ ba giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh
biÕn d¹ng. ë giai ®o¹n 1, sù ch¶y cña kim lo¹i vµo phÇn ch©n kh«ng ®¸ng kÓ,
nh-ng nÕu chiÒu cao ph«i (Ho) cµng lín vµ tû lÖ Do/d (Do - ®-êng kÝnh ph«i, d -
®-êng kÝnh lç tho¸t) cµng lín th× kim lo¹i ch¶y vµo phÇn ch©n cµng Ýt. ë giai
®o¹n 2 kim lo¹i ch¶y vµo phÇn ch©n t¨ng lªn.
Xem xÐt hÖ thèng lùc t¸c dông lªn ph«i trong qu¸ tr×nh Ðp ch¶y xu«i vµ Ðp
ch¶y ng-îc ë giai ®o¹n 3 (h×nh 7.7), cho thÊy:
H×nh 7.7 S¬ ®å Ðp ch¶y vµ hÖ thèng lùc t¸c dông lªn ph«i ë giai ®o¹n 3 cña qu¸
tr×nh Ðp ch¶y
I) Ðp ch¶y xu«i; II) Ðp ch¶y ng-îc; a) chµy Ðp ; b) cèi Ðp
Dông cô g©y biÕn d¹ng chÝnh ë ®©y lµ chµy Ðp a) vµ cèi Ðp b). Lßng khu«n lµ
phÇn kh«ng gian ®-îc giíi h¹n bëi çc bÒ mÆt trong cña cèi Ðp vµ mÆt chµy. Qua
106
çc s¬ ®å nµy cho thÊy chµy ch¹y dÇn vµo trong lßng cèi lµm biÕn d¹ng ph«i vµ
lµm gi¶m dÇn thÓ tÝch kim lo¹i trong lßng khu«n.
NÕu quy -íc chia lßng khu«n thµnh hai phÇn, phÇn thô ®éng ®-îc cÊu t¹o
bëi thµnh lßng khu«n vµ ®¸y tÜnh cña nã (®¸y cèi), cßn phÇn chñ ®éng ®-îc cÊu
t¹o bëi thµnh lßng khu«n vµ ®¸y ®éng cña nã (th-êng lµ chµy). CÇn chó ý ®¸y
lßng khu«n ë ®©y ®-îc coi lµ ®¸y tÜnh khi nã kh«ng cã chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi so
víi thµnh lßng khu«n. Theo quy -íc nµy, cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt ®-îc Ðp ch¶y
xu«i vµ Ðp ch¶y ng-îc theo dÊu hiÖu sau:
- NÕu lç tho¸t kim lo¹i ®Æt trong phÇn thô ®éng cña lßng khu«n (h×nh 7.7-I)
th× gäi lµ Ðp ch¶y xu«i,
- Ng-îc l¹i, nÕu phÇn chñ ®éng cña lßng khu«n cã lç tho¸t kim lo¹i (h×nh
7.7-II) th× gäi lµ Ðp ch¶y ng-îc, vµ
- NÕu ë c¶ hai phÇn ®Òu cã lç tho¸t th× gäi lµ Ðp ch¶y hçn hîp.
S¬ ®å lùc t¸c dông lªn ph«i trong qu¸ tr×nh Ðp ch¶y xu«i vµ Ðp ch¶y ng-îc lµ
kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n lµ lùc ma s¸t tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ bÒ mÆt lßng
khu«n. §· biÕt, khi kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng trong lßng khu«n th× lùc ma s¸t tiÕp xóc
cã chiÒu ng-îc víi chiÒu dÞch chuyÓn cña kim lo¹i. Theo çc s¬ ®å ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 7.7, cho thÊy:
Çc thµnh phÇn lùc ph¸p tuyÕn 1, 2, 3 nãi chung lµ gièng nhau, nh-ng ë
tr-êng hîp Ðp ch¶y xu«i lùc 1 lµ ngo¹i lùc, lùc 2 lµ ph¶n lùc, cßn trong Ðp ch¶y
ng-îc th× lùc 1 lµ ph¶n lùc vµ lùc 2 lµ ngo¹i lùc.
107
H×nh 7.8 Sù thay ®æi cña m¹ng l-íi to¹ ®é khi Ðp ch¶y xu«i (a)
vµ khi Ðp ch¶y ng-îc (b)
Lùc ma s¸t 4, 5 trong c¶ hai tr-êng hîp ®Òu gièng nhau, nh-ng lùc ma s¸t 6,
7 chØ xuÊt hiÖn trong tr-êng hîp Ðp ch¶y xu«i v× ë Ðp ch¶y ng-îc kh«ng cã sù
dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi gi÷a kim lo¹i vµ thµnh lßng khu«n. §iÒu nµy ®-îc chøng
minh nhê ph-¬ng ph¸p dïng l-íi to¹ ®é kÎ trªn mÉu bæ ®«i däc trôc råi ®em Ðp
ch¶y xu«i vµ ng-îc vµ cho thÊy r»ng æ biÕn d¹ng khi Ðp ch¶y xu«i lín h¬n so víi
æ biÕn d¹ng khi Ðp ch¶y ng-îc (h×nh 7.8), bëi v× khi Ðp ch¶y ng-îc ph«i n»m ë
phÇn thô ®éng cña lßng khu«n, kh«ng cã çc lùc ma s¸t 6, 7 vµ kh«ng dÞch
chuyÓn t-¬ng ®èi víi thµnh lßng khu«n (tuy nhiªn, ë cuèi giai ®o¹n 3 th× ph«i
còng dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi so víi cèi nªn còng xuÊt hiÖn çc lùc ma s¸t ng-îc
chiÒu t-¬ng øng).
Trong khi ®ã trong tr-êng hîp Ðp ch¶y xu«i c¶ m¹ng l-íi to¹ ®é ®Òu bÞ x«
lÖch do çc thµnh phÇn lùc ma s¸t 6 vµ 7 g©y nªn.
Nh- ®· nªu trªn, giai ®o¹n hai cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y diÔn ra trong thêi gian
kh¸ dµi so víi c¶ qu¸ tr×nh Ðp ch¶y vµ cã ý nghÜa quan träng trong c«ng nghÖ Ðp
ch¶y, do vËy sÏ xem xÐt giai ®o¹n nµy mét çch tû mû h¬n.
Trªn h×nh 7.9 thÓ hiÖn s¬ ®å ph©n bè lùc ë ®Çu (bªn tr¸i) vµ ë cuèi (bªn ph¶i)
giai ®o¹n 2 cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y xu«i (a) vµ Ðp ch¶y ng-îc (b).
ë giai ®o¹n 1 (chån tù do), lùc t¸c dông P = R (ph¶n lùc) nªn ®iÒu kiÖn ch¶y
cña kim lo¹i vµo lç tho¸t khi Ðp ch¶y xu«i còng gièng nh- khi Ðp ch¶y ng-îc. B¾t
®Çu vµo giai ®o¹n 2 xuÊt hiÖn lùc ma s¸t T vµ ph¶n lùc Rb ë thµnh bªn. ChiÒu cña
çc lùc nµy ng-îc víi chiÒu cña chuyÓn ®éng cña kim lo¹i so víi thµnh cèi (tøc
lµ ng-îc víi chiÒu t¸c dông cña lùc P). NÕu chiÕu çc lùc thµnh phÇn lªn trôc Z
(trôc ®øng) vµ cho chóng b»ng kh«ng (®iÒu kiÖn c©n b»ng) th× ë c¶ hai tr-êng
hîp ®Òu nh- nhau: P=R+T
108
H×nh 7.9 S¬ ®å ph©n
bè lùc ë giai ®o¹n 2
cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y
Nh- vËy cã nghÜa lµ lùc t¸c dông toµn phÇn lªn vËt biÕn d¹ng trong c¶ hai
tr-êng hîp (Ðp ng-îc vµ Ðp xu«i) vµ trong suèt giai ®o¹n 1 vµ giai ®o¹n 2 lµ
gièng nhau. Tuy nhiªn, ¸p lùc riªng trªn tiÕt diÖn F (tiÕt diÖn cã lç tho¸t) sÏ ®-îc
tÝnh kh¸c nhau:
P
- §èi víi Ðp ch¶y ng-îc: Pn =
F
P-T
- §èi víi Ðp ch¶y xu«i: Px =
F
Râ rµng lµ, ¸p lùc riªng khi Ðp ch¶y ng-îc lín h¬n so víi khi Ðp ch¶y xu«i,
nªn Ðp ch¶y ng-îc th-êng x¶y ra sím h¬n khi t¨ng ¸p lùc lªn ph«i vµ x¶y ra
m¹nh h¬n so víi Ðp ch¶y xu«i, tøc lµ kim lo¹i ch¶y vµo lç tho¸t sím h¬n vµ nhiÒu
h¬n so víi Ðp ch¶y xu«i. §iÒu nµy cho thÊy r»ng, lßng khu«n Ðp ch¶y xu«i dÔ
®-îc ®iÒn ®Çy h¬n so víi lßng khu«n Ðp ch¶y ng-îc, cã nghÜa lµ giai ®o¹n 2 ë Ðp
ch¶y ng-îc kÐo dµi h¬n so víi giai ®o¹n 2 ë Ðp ch¶y xu«i.
¸p lùc tæng khi Ðp ch¶y ng-îc nhá h¬n khi Ðp ch¶y xu«i chØ x¶y ra ë giai
®o¹n 3 cña qu¸ tr×nh Ðp ch¶y, bëi v× khi Ðp ch¶y ng-îc ë giai ®o¹n nµy kh«ng cã
lùc ma s¸t T ë thµnh bªn vµ çc lùc ma s¸t chØ xuÊt hiÖn kh«ng l©u tr-íc khi kÕt
thóc qu¸ tr×nh trong tr-êng hîp ®Çu vËt dËp rÊt máng.
Tõ ®©y, cã thÓ kh¶o s¸t mét sè d¹ng Ðp ch¶y (h×nh 7.10):
Trong tr-êng hîp Ðp ch¶y

hçn hîp (h×nh 7.10a), nÕu ë c¶
hai ®Çu chµy vµ cèi ®Òu cã lç
tho¸t, th× râ rµng r»ng phÇn
109
ch©n ë ®Çu cèi cã lç tho¸t (Ðp
ch¶y xu«i) sÏ ng¾n h¬n so víi
(h×nh 7.10, fig. 171, tr [2], 8 cm)
phÇn ch©n ë ®Çu chµy cã lç
tho¸t (Ðp ch¶y ng-îc). Còng
trong tr-êng hîp Ðp ch¶y nµy,
nÕu c¶ hai ®Çu vËt dËp ®Òu
®-îc l¾p chµy Ðp th× sÏ cã Ðp
ch¶y ng-îc, vµ do ®ã thu ®-îc
phÇn ch©n ë hai ®Çu vËt dËp lµ H×nh 7.10 Çc d¹ng kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh
nh- nhau. Ðp ch¶y
Trong tr-êng hîp Ðp ch¶y ngang (h×nh 7.10c), lç tho¸t chØ cã thÓ ®-îc ®Æt ë
phÇn thô ®éng cña lßng khu«n, nªn ®iÒu kiÖn ch¶y cña kim lo¹i qua lç tho¸t
gièng nh- tr-êng hîp Ðp ch¶y xu«i. Sù phøc t¹p trong tr-êng hîp nµy lµ ph¶i
dïng cèi ghÐp.
HiÖn nay cßn sö dông m¸y Ðp thuû lùc nhiÒu ®Çu tr-ît ®Ó t¹o ra vËt dËp cã
rÊt nhiÒu nh¸nh theo çc h-íng kh¸c nhau vµ do ®ã kÕt cÊu khu«n cµng phøc t¹p.
110
Ch-¬ng 8
DËp khèi trªn m¸y bóa
8.1 §Æc ®iÓm dËp khèi trªn m¸y bóa
8.1.1 Giíi thiÖu chung vÒ khu«n dËp vµ m¸y bóa dËp

M¸y bóa lµ mét trong sè çc thiÕt bÞ th«ng dông nhÊt dïng ®Ó dËp khèi.
Dông cô duy nhÊt ®Ó dËp khèi trªn m¸y bóa lµ khu«n dËp. Trªn h×nh 8.1 thÓ hiÖn
çc bé phËn chÝnh cña mét bé khu«n dËp trªn m¸y bóa.
Nöa khu«n d-íi 5 vµ nöa
khu«n trªn 6 th-êng ®-îc lµm b»ng
khèi thÐp nguyªn (liÒn khèi) cã
r·nh mang ç ®Ó l¾p vµo ®Çu bóa vµ
®Õ khu«n. Nöa khu«n trªn ®-îc l¾p
vµo ®Çu tr-ît 8 cña m¸y bóa b»ng
thanh chªm 7 vµ con chèt 9. Thanh
chªm 7 khèng chÕ chuyÓn dÞch
t-¬ng ®èi cña nöa khu«n trªn so (h×nh 8.1, fig 188,tr.317[2]) 11,5 cm
víi ®Çu tr-ît theo chiÒu n»m ngang
x vµ chiÒu th¼ng ®øng z, nã chÞu t¶i
träng nÐn vµ chØ cã thÓ bÞ ph¸ huû
ë d¹ng dËp n¸t bÒ mÆt. Con chèt 9
111
khèng chÕ chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi
gi÷a khu«n vµ ®Çu tr-ît theo chiÒu
däc y, nªn nã cã thÓ bÞ ph¸ huû ë
d¹ng c¾t ë tiÕt diÖn I-I. Nöa khu«n
d-íi ®-îc l¾p vµo ®Õ khu«n (tÊm
ghÐp) 3 còng theo ph-¬ng ph¸p
t-¬ng tù nh- l¾p nöa khu«n trªn. H×nh 8.1 S¬ ®å l¾p khu«n dËp trªn m¸y bóa
§Õ khu«n 3, thùc tÕ lµ phÇn ghÐp cña bÖ ®e. V× bÖ ®e lµ chi tiÕt rÊt lín,
kh«ng thÓ dÔ dµng vËn chuyÓn ®em ®i söa ch÷a ®-îc nªn ®Ó tiÖn cho viÖc s÷a
ch÷a, thay thÕ mçi khi çc r·nh mang ç bÞ háng, ng-êi ta lµm thªm miÕng ghÐp
3 vµ gäi lµ ®Õ khu«n. §Õ khu«n 3 ®-îc l¾p vµo bÖ ®e nhê çc r·nh mang ç gÇn
gièng nh- çch g¸ l¾p nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi nh-ng v× ®Õ khu«n lµm
viÖc kh¸ l©u vµ cã tÝnh chÊt v¹n n¨ng nªn ng-êi ta th-êng lµm gãc v¸t  thay thÕ
cho con chèt ®Ó khèng chÕ chuyÓn dÞch cña ®Õ khu«n theo chiÒu y. Çch g¸ l¾p
nh- vËy khã kh¨n h¬n çch sö dông con chèt vÒ mÆt gia c«ng, nh-ng tuæi thä cña
çc chi tiÕt g¸ l¾p cao h¬n rÊt nhiÒu.
Çc d¹ng khu«n dËp trªn m¸y bóa ®-îc chÕ t¹o theo çc d¹ng dËp khèi bao
gåm khu«n hë, khu«n kÝn vµ khu«n Ðp ch¶y. Khu«n cã thÓ bao gåm mét lßng
khu«n hoÆc nhiÒu lßng khu«n. Ph«i ®-îc sö dông ®Ó dËp trªn m¸y bóa cã thÓ lµ
s¶n phÈm çn h×nh, s¶n phÈm çn chu kú hoÆc ph«i ®óc ®Þnh h×nh v.v.. §èi víi
çc chi tiÕt nhá, h×nh d¸ng phøc t¹p cã thÓ dïng mét khu«n dËp mét lÇn dËp ®-îc
mét chïm vµi ba chi tiÕt. Lµm nh- vËy kh«ng nh÷ng cã thÓ lµm t¨ng n¨ng suÊt
lao ®éng mµ nhiÒu khi cßn ®¬n gi¶n bít ®-îc mét sè nguyªn c«ng chuÈn bÞ ph«i.
M¸y bóa dËp khèi chñ yÕu lµ m¸y bóa h¬i n-íc - kh«ng khÝ nÐn t¸c ®éng kÐp
cã ®iÒu khiÓn c¬ khÝ b¸n tù ®éng (dïng bµn ®¹p). Do tÝnh c¬ ®éng cao cña ®Çu
bóa víi tèc ®é lín nªn cho phÐp tiÕn hµnh dËp trªn m¸y bóa víi n¨ng suÊt kh¸
cao. M¸y bóa t¸c ®éng kÐp th-êng cã khèi l-îng phÇn r¬i G = 0,63  25 T, n¨ng
l-îng va ®Ëp W = 16  630 KJ (1600  63000 KGm) [4]. Tuy nhiªn, lµm viÖc
trªn m¸y bóa kh¸ nÆng nhäc vµ dÔ mÖt mái, ®ßi hái c«ng nh©n cÇn ®-îc ®µo t¹o
s¬ bé, cã søc khoÎ tèt, khÐo lÐo vµ bÒn bØ. M¸y bóa t¸c ®éng ®¬n Ýt ®-îc sö dông
h¬n v× cã n¨ng suÊt thÊp. Lo¹i nµy cã n¨ng l-îng va ®Ëp nhá h¬n tõ 35 ®Õn 40%
so víi m¸y bóa t¸c ®éng kÐp víi cïng khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa v× viÖc
®iÒu chØnh n¨ng l-îng va ®Ëp chØ ®¬n thuÇn b»ng çch thay ®æi chiÒu cao cña ®Çu
112
bóa (m¸y bóa t¸c ®éng kÐp cã thÓ ®iÒu chØnh n¨ng l-îng va ®Ëp b»ng çch thay
®æi ¸p suÊt h¬i n-íc (hoÆc khÝ nÐn)). Ngoµi ra, cßn sö dông m¸y bóa ma s¸t v¸n
gç ®Ó dËp khèi víi khèi l-îng phÇn r¬i 0,5  3 T (®«i khi tíi 3,5  5 T). Nh-îc
®iÓm cña lo¹i m¸y nµy lµ khã ®iÒu chØnh viÖc n©ng ®Çu bóa trong thêi gian lµm viÖc.
ViÖc vËn hµnh m¸y bóa t¸c ®éng kÐp cã G > 16 T th-êng khã kh¨n, dÔ lµm
g·y çc chi tiÕt m¸y, ... nªn khi dËp çc chi tiÕt lín th-êng sö dông m¸y Ðp thuû
lùc hoÆc m¸y bóa kh«ng bÖ ®e (cã n¨ng l-îng va ®Ëp 0,4  1,5 MJ), t-¬ng ®-¬ng
víi m¸y bóa cã bÖ ®e víi G = 16  60 T). M¸y bóa kh«ng bÖ ®e víi n¨ng l-îng
va ®Ëp 1,4 MJ cã thÓ gia c«ng ®-îc vËt dËp tíi 2000 kg [4]. Tuy nhiªn, viÖc dËp
trªn m¸y bóa kh«ng bÖ ®e cã n¨ng suÊt thÊp h¬n so víi m¸y bóa cã bÖ ®e (do
thao t¸c khã kh¨n h¬n). Ngoµi ra, do hai nöa khu«n ®Òu di ®éng, nªn khi dËp
trong khu«n nhiÒu lßng khu«n sÏ khã kh¨n h¬n, lµm h¹n chÕ viÖc øng dông cña
lo¹i m¸y bóa nµy.
Khi chÕ t¹o vËt dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p, cã thÓ sö dông kÕt hîp çc lo¹i
m¸y bóa víi nhau hoÆc sö dông kÕt hîp m¸y bóa víi çc lo¹i m¸y dËp kh¸c.
8.1.2 §Æc ®iÓm chung khi dËp trªn m¸y bóa

Do ®Æc tr-ng cña m¸y bóa lµ t¹o t¶i va ®Ëp nªn ®Þnh tr-íc ®-îc ph-¬ng ph¸p
lµm s¹ch v¶y oxit trªn ph«i, ®Æc ®iÓm ®iÒn ®Çy lßng khu«n vµ kÕt cÊu khu«n. Khi
va ®Ëp, v¶y oxit dÔ bong ra khái lßng khu«n nhê dßng khÝ nÐn, kÕt qu¶ lµ bÒ mÆt
vËt dËp s¹ch, chØ cßn bÞ phñ mét líp v¶y oxit máng ®-îc t¹o ra sau khi dËp.
Tèc ®é cña ®Çu bóa khi va ch¹m vµo ph«i lín (6  7,5 m/s) lµ nguyªn nh©n
lµm cho kim lo¹i dÔ ch¶y m¹nh lªn trªn h¬n so víi kim lo¹i ch¶y xuèng d-íi, vµ
do ®ã dÔ ®iÒn ®Çy lßng khu«n trªn h¬n so víi ®iÒn ®Çy lßng khu«n d-íi. HiÖu
øng nµy cßn do mét lo¹t çc yÕu tè, trong ®ã nöa trªn cña ph«i tiÕp xóc trùc tiÕp
víi nöa khu«n trªn kh«ng l©u nh- tiÕp xóc víi nöa khu«n d-íi nªn cã nhiÖt ®é
cao h¬n, vµ do ®ã cã hiÖu øng nhiÖt khi va ch¹m cao h¬n lµm cho kim lo¹i ë nöa
khu«n trªn biÕn d¹ng dÔ dµng h¬n. Trong khi ®ã, nöa d-íi cña ph«i l¹i tiÕp xóc
víi khu«n dËp l©u h¬n, phÇn d-íi nguéi nhiÒu h¬n nªn trë lùc biÕn d¹ng ë phÇn
d-íi sÏ lín h¬n vµ biÕn d¹ng sÏ khã h¬n. V× vËy, ®èi víi vËt dËp ®-îc dù ®Þnh
dËp trªn m¸y bóa nªn bè trÝ nh÷ng phÇn lßng khu«n khã ®iÒn ®Çy (g©n máng
hoÆc s©u) ë nöa khu«n trªn.
Do ®Æc tÝnh va ®Ëp cña m¸y bóa, nªn khu«n dËp trªn m¸y bóa th-êng ®-îc
chÕ t¹o lµ khèi nguyªn, hoÆc khu«n ghÐp nh-ng khu«n ghÐp ph¶i ®-îc ghÐp
113
nãng hoÆc ghÐp b»ng then. Khu«n dËp trªn m¸y bóa ®-îc kÑp chÆt b»ng ph-¬ng
ph¸p ghÐp then (thanh chªm vµ con chèt) víi kÕt cÊu ®u«i Ðn ë khu«n vµ r·nh
mang ç ë bÖ ®e vµ ®Çu bóa.
§Ó t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, t¨ng hÖ sè sö dông h÷u Ých cña thiÕt bÞ, kh«ng
l·ng phÝ c«ng suÊt cña thiÕt bÞ, nªn t¨ng c-êng sö dông çc thiÕt bÞ nhá h¬n hoÆc
thiÕt bÞ chuyªn dïng (çn rÌn, çn chu kú, ...) hoÆc dËp ®ång thêi mét chïm vµi
ba chi tiÕt nÕu vËt dËp nhá.
Víi nhiÒu lý do, trong thùc tÕ ®«i khi do h¹n chÕ vÒ mÆt thiÕt bÞ hoÆc muèn
nhanh, gi¶m c«ng chuÈn bÞ vÉn hay dïng khu«n nhiÒu lßng khu«n, vµ trªn cïng
mét khu«n cã thÓ cã nhiÒu lßng khu«n ®Ó t¹o thµnh vËt dËp.
8.1.3 Çc kiÓu r·nh tho¸t biªn khi dËp trong khu«n hë trªn m¸y bóa
VÒ nguyªn lý, r·nh tho¸t biªn cã kÕt cÊu nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.2a,
bao gåm cÇu vµnh biªn cã gãc l-în r, tói chøa kim lo¹i ph¶i ®ñ sao cho thÓ tÝch
cña nã ph¶i lín h¬n thÓ tÝch cña kim lo¹i vµnh biªn. Thùc tÕ cho thÊy r»ng, nÕu
b¸n kÝnh gãc l-în r qu¸ nhá th× cÇu vµnh biªn dÔ bÞ lón vµ khi ®ã kim lo¹i ch¶y
ra ngoµi vµnh biªn sím, lµm cho kim lo¹i kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n. NÕu b¸n
kÝnh gãc l-în r qu¸ lín vµ chiÒu cao cÇu vµnh biªn nhá th× sÏ lµm cho kim lo¹i
thõa khã ch¶y ra vµnh biªn vµ lùc dËp cÇn thiÕt sÏ t¨ng lªn rÊt nhiÒu.
(h×nh 8.2, fig. 189,tr. 319[2],10,5 cm)
114
H×nh 8.2 Çc kiÓu r·nh tho¸t biªn khi dËp trªn m¸y bóa
Cho ®Õn nay, qua kinh nghiÖm s¶n xuÊt ®· cã 6 kiÓu r·nh tho¸t biªn ®-îc sö
dông. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng hay bÞ lón cña cÇu vµnh biªn, ng-êi ta lµm chiÒu
dµi cÇu vµnh biªn lín h¬n so víi vµnh biªn nguyªn lý. Thay b¸n kÝnh gãc l-în r
b»ng mét ®o¹n th¼ng cã chiÒu cao h vµ chiÒu dµi b ph©n bè ®èi xøng qua mÆt
ph©n khu«n (kiÓu I). Nh-ng nÕu lµm theo kiÓu I th× nöa khu«n d-íi kÐm bÒn h¬n
nöa khu«n trªn, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do lón cÇu vµnh biªn ë nöa khu«n d-íi
v× nöa khu«n d-íi tiÕp xóc víi kim lo¹i nãng nhiÒu h¬n nöa khu«n trªn vµ do ®ã
nã ph¶i lµm viÖc víi nhiÖt ®é cao nhiÒu h¬n. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy, ng-êi
ta lµm chiÒu dµi cÇu vµnh biªn ë nöa khu«n d-íi dµi h¬n so víi chiÒu dµi cÇu
vµnh biªn ë nöa khu«n trªn kho¶ng (1,5  1,75) lÇn (kiÓu II). Qua sö dông cho
thÊy víi h×nh d¹ng r·nh tho¸t biªn kiÓu II, do lùc t¸c dông vµo vµnh biªn tõ phÝa
trªn ph©n bè ë mét ®o¹n ng¾n h¬n so víi tõ phÝa d-íi, nªn kim lo¹i sau khi ra
khái cÇu vµnh biªn cã xu h-íng cong lªn (do thµnh phÇn lùc t¸c dông lªn vµnh
biªn tõ phÝa d-íi vµo phÇn c«ng x«n cña vµnh biªn). V× vËy, kh«ng sî lùc ma s¸t
tiÕp xóc gi÷a vµnh biªn vµ cÇu vµnh biªn, ng-êi ta lµm r·nh tho¸t biªn theo kiÓu
III. HiÖn nay, r·nh tho¸t biªn theo kiÓu III ®-îc dïng réng r·i nhÊt.
B¶ng 8.1 KÝch th-íc r·nh tho¸t biªn kiÓu III cña khu«n dËp trªn m¸y bóa
B¶ng 8.1
Sè KÝch B¸n kÝnh r phô KÝch th-íc vÒ chiÒu dµi phô thuéc vµo çch dËp
TT th-íc vÒ thuéc vµo chiÒu chån Ðp ch¶y vµo

chiÒu cao s©u cña lßng Ðp ch¶y vµo lßng
lßng khu«n
cña r·nh khu«n (mm) khu«n s©u
kh«ng s©u l¾m
h h1 < 20 > 40 b bm Sr b bm Sr b bm Sr
20 40
1 0,6 3 1 1 1,5 6 18 52 6 20 61 8 22 74
2 0,8 3 1 1,5 1,5 6 20 69 7 22 77 9 25 88
3 1 3 1 1,5 2 7 22 30 8 25 91 10 28 104
115
4 1,6 3,5 1 1,5 2 8 22 102 9 25 113 11 30 155
5 2 4 1,5 2 2,5 9 25 136 10 28 153 12 32 177
6 3 5 1,5 2 2,5 10 28 201 12 32 233 14 38 278
7 4 6 2 2,5 3 11 30 268 14 38 344 16 42 385
8 5 7 2 2,5 3 12 32 343 15 40 434 18 46 506
9 6 8 2,5 3 3,5 13 35 435 16 42 530 20 50 642
10 8 10 3 3,5 4 14 38 601 18 46 745 22 55 903
11 10 12 3 3,5 4 15 40 768 20 50 988 25 60 1208
Çc kÝch th-íc cña nã ®-îc quy chuÈn vµ ®-îc thÓ hiÖn trong b¶ng 8.1 (çc
kÝch th-íc h, h1, r, b, bm tÝnh theo mm, diÖn tÝch tiÕt diÖn r·nh tho¸t biªn Sr tÝnh
theo mm2 - h×nh 8.2).
§Ó chän kÝch th-íc r·nh tho¸t biªn, sö dông c«ng thøc kinh nghiÖm sau:
h = 0.015 Fvd (8.1)
trong ®ã:
Fvd - diÖn tÝch h×nh chiÕu vËt dËp trªn mÆt ph©n khu«n,
h - chiÒu cao cÇu vµnh biªn.
§èi víi mét sè chi tiÕt cã thÓ chän mÆt ph©n khu«n t¹i mét trong sè çc mÆt
®¸y cña nã th× nªn lµm r·nh tho¸t biªn theo kiÓu IV. ¦u ®iÓm cña kiÓu nµy lµ ë
chç, viÖc chÕ t¹o khu«n trë nªn ®¬n gi¶n, chØ mét nöa khu«n cã lßng khu«n, nöa
trªn ph¼ng. Khi dËp trªn çc khu«n kiÓu nµy kh«ng cÇn ®iÒu chØnh khu«n theo
chiÒu ngang. Tuy nhiªn, sau khi dËp khã c¾t biªn h¬n do mét phÝa lµ mÆt ph¼ng
nªn khã ®iÒu chØnh khu«n c¾t biªn vµ viÖc chÕ t¹o cèi còng trë nªn phøc t¹p h¬n.
R·nh tho¸t biªn kiÓu V dïng trong tr-êng hîp khã ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
Kim lo¹i sau khi ch¶y qua cÇu vµnh biªn thø nhÊt ®· bÞ nguéi ®i mét phÇn, gÆp
chç ph×nh ra nã l¹i kh«ng bÞ biÕn d¹ng vµ vÉn tiÕp tôc nguéi ®i. Cho ®Õn khi ch¶y
®Õn cÇu vµnh biªn thø hai th× nã ®· bÞ nguéi ®i rÊt nhiÒu mµ vÉn ph¶i ch¶y qua
mét khe hÑp th× sÏ g©y trë lùc biÕn d¹ng rÊt lín, buéc kim lo¹i trong lßng khu«n
ph¶i ch¶y vµo çc khe, r·nh hÑp vµ lµm ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
116
§èi víi nh÷ng vËt dËp rÊt phøc t¹p, cã nh÷ng vïng rÊt khã ®iÒn ®Çy lßng
khu«n th× ph¶i sö dông r·nh tho¸t biªn kiÓu VI. §Æc ®iÓm cña r·nh tho¸t biªn
kiÓu nµy lµ kim lo¹i cµng ch¶y ra ngoµi cµng gÆp r·nh hÑp h¬n. Çc thµnh phÇn
lùc t¸c dông tõ khu«n vµo kim lo¹i nãng do mÆt tiÕp xóc c«n cho nªn sÏ ®Èy kim
lo¹i ch¶y vÒ phÝa lßng khu«n, khèng chÕ kim lo¹i ch¶y ra r·nh tho¸t biªn vµ buéc
kim lo¹i ph¶i ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
CÇn chó ý r»ng, hai kiÓu r·nh tho¸t biªn V vµ VI th-êng kh«ng ®-îc lµm
trªn toµn bé chu vi vËt dËp, mµ chØ lµm côc bé t¹i çc vïng khã ®iÒn ®Çy lßng
khu«n. Khi thiÕt kÕ vËt dËp, chiÒu cao cÇu vµnh biªn ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng
thøc trªn, nh-ng trong c«ng thøc nµy kh«ng kÓ ®Õn çc yÕu tè khã ®iÒn ®Çy lßng
khu«n côc bé, nªn ®¹i l-îng h lu«n lµ h»ng sè (v× chØ cã Fvd cho mét vËt dËp). V×
thÕ, ngay tõ ®Çu ®· ph¶i dù ®o¸n ®-îc t¹i vïng nµo kim lo¹i sÏ khã ®iÒn ®Çy lßng
khu«n, t¹i ®ã ph¶i lµm t¨ng trë lùc biÕn d¹ng ë cöa khu«n (lµm gi¶m chiÒu cao h
hoÆc lµm t¨ng chiÒu dµi b). Nh-ng nÕu lµm gi¶m chiÒu cao h sÏ khã c¾t biªn h¬n
v× lùc c¾t biªn sÏ kh«ng ®ång ®Òu trªn toµn chu vi c¾t, do ®ã chØ cßn çch lµ t¨ng
chiÒu dµi b.
Sau khi chÕ t¹o khu«n ph¶i tiÕn hµnh dËp thö. C¨n cø vµo vµnh biªn cña vËt
dËp thö cã thÓ kiÓm tra xem r·nh tho¸t biªn ®-îc thiÕt kÕ ®· ®óng ch-a. NÕu r·nh
tho¸t biªn kh«ng ®-îc thiÕt kÕ ®óng th× trë lùc biÕn d¹ng t¹i cöa khu«n nhá lµm
cho kim lo¹i ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn sím, sau khi dËp thö sÏ thÊy chiÒu cao
vµnh biªn b»ng chiÒu cao tói chøa kim lo¹i trong r·nh tho¸t biªn. KÕt qu¶ lµ sÏ
xuÊt hiÖn lùc PM t¸c dông tõ khu«n vµo vµnh biªn lµm t¨ng lùc dËp cÇn thiÕt, h¹i
khu«n vµ cã thÓ gÆp tr-êng hîp kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n (h×nh 8.3).
(h×nh 8.3,fig.162,tr.278,[2], 9,5 cm)
117
H×nh 8.3 Sù t¹o thµnh vµnh biªn khi dËp trong khu«n hë tªn m¸y bóa
a) vµnh biªn qu¸ lín; b) vµnh biªn b×nh th-êng
§Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy, ph¶i lµm t¨ng trë lùc biÕn d¹ng ë cöa khu«n
sao cho sau khi dËp thö thu ®-îc vµnh biªn kh«ng tiÕp xóc víi mÆt trªn cña tói
chøa kim lo¹i lµ ®-îc. Ng-îc l¹i, nÕu trë lùc biÕn d¹ng ë cöa khu«n lín qu¸ còng
lµm t¨ng lùc dËp cÇn thiÕt, dÔ g©y ra hiÖn t-îng chiÒu cao vËt dËp lín h¬n so
víi yªu cÇu, vµnh biªn th× nhá qu¸, g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh gia c«ng c¬ vµ
c¾t biªn, khu«n chãng háng do ¸p lùc ®¬n vÞ cña kim lo¹i t¸c dông lªn khu«n
qu¸ lín.
8.1.4 Ph©n lo¹i vËt dËp khi dËp trªn m¸y bóa
§Ó tiÖn cho viÖc chän ph-¬ng ph¸p dËp vµ çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ, t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc thiÕt kÕ vËt dËp vµ thiÕt kÕ khu«n, c¨n cø vµo h×nh
d¹ng vµ mèi t-¬ng quan vÒ kÝch th-íc cña chi tiÕt ng-êi ta chia vËt dËp thµnh hai
nhãm chÝnh vµ çc ph©n nhãm.
Nhãm I bao gåm çc vËt dËp ngang (dËp ë tr¹ng th¸i n»m), lµ nh÷ng vËt dËp
®-îc dËp theo chiÒu vu«ng gãc víi trôc ph«i. VËt dËp nhãm nµy nãi chung lµ dµi,
nghÜa lµ tû sè gi÷a chiÒu dµi (lvd) vµ chiÒu réng (Bvd) cña vËt dËp trªn h×nh chiÕu
b»ng cã trÞ sè t-¬ng ®èi lín. §èi víi vËt dËp ngang, ®Æc ®iÓm qu¸ tr×nh biÕn d¹ng
cña kim lo¹i trong çc lßng khu«n dËp x¶y ra theo h-íng chiÒu cao (H) vµ chiÒu
réng (B) cña vËt dËp, cßn theo h-íng chiÒu dµi cña vËt dËp th× hÇu nh- kh«ng cã
biÕn d¹ng.
Nhãm II bao gåm çc vËt dËp däc (hay cßn gäi lµ vËt dËp ng¾n), lµ nh÷ng vËt
dËp ®-îc dËp theo chiÒu däc trôc ph«i, vÝ dô vËt dËp khi chiÕu lªn mÆt ph©n
khu«n cã d¹ng trßn, vu«ng hoÆc d¹ng gÇn nh- vËy, víi kÝch th-íc theo hai chiÒu
trôc vu«ng gãc n»m trong cïng mét mÆt ph¼ng gÇn nh- b»ng nhau, hoÆc vËt dËp
cã phÇn c¬ b¶n lµ trßn (vu«ng) nh-ng cã nh¸nh (nh- trôc ch÷ thËp, mÆt bÝch, ...)
118
Trong mçi nhãm trªn ng-êi ta chia thµnh çc ph©n nhãm (tham kh¶o b¶ng
ph©n lo¹i vËt dËp trong sæ tay c«ng nghÖ dËp [3]). Trªn c¬ së b¶ng ph©n lo¹i nµy,
ng-êi thiÕt kÕ dÔ dµng chän ph-¬ng ph¸p dËp phï hîp, tiÖn cho viÖc thiÕt kÕ vËt
dËp (chän mÆt ph©n khu«n, çc th«ng sè cña b¶n vÏ vËt dËp, ...) vµ chän çc
nguyªn c«ng chuÈn bÞ phï hîp ®Ó t¹o ph«i trung gian cho vËt dËp.
8.2 ThiÕt kÕ vËt dËp

§Ó cã c¬ së ch¾c ch¾n cho viÖc thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ vµ thiÕt kÕ
khu«n dËp, cÇn ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña vËt dËp, ®ã lµ h×nh
d¹ng cña vËt dËp - tøc kÕt cÊu cña vËt dËp ë çc h×nh chiÕu vµ tiÕt diÖn kh¸c
nhau, dùa vµo ®ã x¸c ®Þnh ®-îc vËt dËp theo b¶ng ph©n lo¹i vËt dËp; vµ yªu cÇu
vÒ ®iÒu kiÖn kü thuËt ®èi víi vËt dËp. V× vËy, viÖc thiÕt kÕ vËt dËp lµ hÕt søc quan
träng ®Ó trªn c¬ së ®ã x¸c ®Þnh çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ vµ thiÕt kÕ khu«n dËp.
ThiÕt kÕ vËt dËp chÝnh lµ viÖc thµnh lËp b¶n vÏ vËt dËp.
T-¬ng tù nh- khi thµnh lËp b¶n vÏ vËt rÌn, b¶n vÏ vËt dËp ®-îc thµnh lËp c¨n
cø vµo b¶n vÏ chi tiÕt, çc yªu cÇu kü thuËt vÒ vËt liÖu, dung sai kÝch th-íc, ®iÒu
kiÖn lµm viÖc cña chi tiÕt, v.v.. Ngoµi ra, khi thµnh lËp b¶n vÏ vËt dËp cßn ph¶i
xem xÐt çc vÊn ®Ò quan träng kh¸c liªn quan ®Õn khu«n dËp nh- chän mÆt ph©n
khu«n, gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, b¸n kÝnh gãc l-în, kÝch th-íc vµ h×nh
d¹ng mµng ng¨n lç ®ét, ... lµm c¬ së cho viÖc thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o khu«n dËp, chän
çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ phï hîp. D-íi ®©y sÏ xem xÐt tû mû çc yÕu tè nµy.
8.2.1 MÆt ph©n khu«n

Nh- ®· biÕt, mÆt ph©n khu«n lµ mÆt chia khu«n dËp thµnh hai nöa, nöa
khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi víi môc ®Ých chñ yÕu lµ dÔ ®Æt ph«i vµo lßng
khu«n vµ dÔ lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n. Nh- vËy, mÆt ph©n khu«n x¸c ®Þnh
vÞ trÝ cña vËt dËp trong lßng khu«n vµ do ®ã mÆt ph©n khu«n phô thuéc rÊt nhiÒu
vµo h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña chi tiÕt, kÕt cÊu cô thÓ cña vËt dËp vµ ph«i. V×
vËy, khi chän mÆt ph©n khu«n ngoµi viÖc cÇn ph¶i tu©n thñ çc nguyªn t¾c c¬ b¶n
nh»m ®¶m b¶o dÔ ®Æt ph«i vµo lßng khu«n vµ dÔ th¸o vËt dËp ra khái lßng khu«n,
cÇn c¨n cø vµo çc ®Æc ®iÓm dËp khèi trªn m¸y bóa, çc chØ tiªu vÒ kinh tÕ - kü
thuËt nh- kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n, t¹o ra c¬ tÝnh tèt, tr¸nh khuyÕt tËt, dÔ
gia c«ng chÕ t¹o khu«n, t¨ng tuæi thä khu«n, gi¶m lùc dËp ®Õn møc tèi thiÓu v.v..
119
(h×nh 8.4, fig.191, tr.323[2], 4,5cm)
H×nh 8.4 Çc kh¶ n¨ng chän mÆt ph©n khu«n ®èi víi chi tiÕt d¹ng trßn xoay
§èi víi çc chi tiÕt cã h×nh d¹ng ®¬n gi¶n (nh- h×nh trô, h×nh hép, h×nh nãn
côt, ...) ta cã thÓ dÔ dµng chän mÆt ph©n khu«n tèi -u. Trong thùc tÕ, vËt dËp cã
h×nh d¹ng phøc t¹p nh-ng bao giê còng lµ nh÷ng h×nh kh«ng gian ®¬n gi¶n ghÐp
l¹i víi nhau. NÕu chän tiÕt diÖn cã chu vi lín nhÊt lµm mÆt ph©n khu«n th× kh¶
n¨ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n tèt h¬n v× chiÒu s©u lßng khu«n thÊp h¬n, nh-ng l¹i
tèn kim lo¹i vµo vµnh biªn nhiÒu h¬n tuy cã gi¶m gãc nghiªng thµnh lßng khu«n
vµ dÉn ®Õn gi¶m bít l-îng thªm. MÆt kh¸c, lùc m¸y trong tr-êng hîp nµy còng
lín h¬n v× diÖn tÝch bÒ mÆt dËp lín h¬n. Do vËy, khi gÆp vËt dËp phøc t¹p, ph¶i
c©n nh¾c mäi kh¶ n¨ng cã thÓ cña mÆt ph©n khu«n, chän ph-¬ng ¸n thÝch hîp
nhÊt, kÕt hîp ®-îc çc yÕu tè nªu trªn nh- lùc dËp, kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy lßng
khu«n, hao phÝ kim lo¹i, kh¶ n¨ng lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n, v.v.. Ngoµi ra,
vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n cã ¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng vµ tuæi thä cña chi tiÕt khi sö
dông, v× nã quy ®Þnh viÖc ph©n bè thí kim lo¹i trong chi tiÕt.
Cïng mét chi tiÕt cã thÓ cã nhiÒu çch chän mÆt ph©n khu«n vµ do ®ã h×nh
d¹ng vËt dËp vµ chÊt l-îng s¶n phÈm còng kh¸c nhau. VÝ dô nh- chi tiÕt ®-îc thÓ
hiÖn trªn h×nh 8.4, nÕu chän mÆt ph©n khu«n theo kiÓu b) th× ®-îc vËt dËp däc,
nh-ng nÕu chän mÆt ph©n khu«n theo kiÓu c) th× ®-îc vËt dËp ngang. Th«ng
th-êng, nÕu H  D nªn chän ph-¬ng ¸n b), v× nh- vËy võa t¹o ®-îc lç ch-a thÊu
mµ l-îng thªm còng Ýt ®i. Nh-ng nÕu H > D th× chØ nªn dËp däc khi chi tiÕt ®ã lµ
b¸nh r¨ng, do yªu cÇu t¹o thí thÝch hîp víi b¸nh r¨ng, çc tr-êng hîp kh¸c th×
nªn dËp ngang, v× nh- vËy sÏ tiÕt kiÖm ®-îc kim lo¹i vµ dÔ lÊy vËt dËp ra khái
lßng khu«n.
(h×nh 8.5, fig.194,tr.325[2], 3cm)
120
H×nh 8.5 Chän vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n theo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña chi tiÕt
§èi víi çc chi tiÕt lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn nÆng nhäc, dÔ bÞ háng trong qu¸
tr×nh lµm viÖc, th× vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n ph¶i chän sao cho thí kim lo¹i ®-îc
ph©n bè tèt nhÊt. VÝ dô, chi tiÕt d¹ng con chèt hay bÞ háng do bÞ c¾t t¹i tiÕt diÖn
a-a, nªn nÕu bè trÝ mÆt ph©n khu«n t¹i tiÕt diÖn II-II th× thí kim lo¹i trong chi tiÕt
bÞ ®øt ®o¹n ngay trªn mÆt a-a, vµ chi tiÕt dÔ bÞ háng. NÕu bè trÝ mÆt ph©n khu«n
t¹i tiÕt diÖn I-I th× sù ph©n bè thí kim lo¹i sÏ cã kh¶ n¨ng chèng l¹i sù ph¸ huû
tèt h¬n vµ do ®ã tuæi thä chi tiÕt sÏ cao h¬n (h×nh 8.5).
Trªn çc b¶n vÏ vËt dËp, vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n th-êng ®-îc ký hiÖu b»ng çc
®-êng ph©n khu«n. §-êng ph©n khu«n lµ h×nh chiÕu cña mÆt ph©n khu«n trªn
mét mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi nã. NÕu mÆt ph©n khu«n ph¼ng th× ®-êng ph©n
khu«n th¼ng. NÕu mÆt ph©n khu«n lµ mÆt gÊp khóc th× ®-êng ph©n khu«n sÏ lµ
®-êng gÊp khóc.
8.2.2 Gãc nghiªng thµnh lßng khu«n

Sau khi dËp, do lùc ma s¸t tiÕp xóc gi÷a vËt dËp vµ thµnh lßng khu«n t¹i çc
mÆt tiÕp xóc, cho nªn nÕu thµnh lßng khu«n th¼ng ®øng th× vËt dËp sÏ dÝnh chÆt
vµo lßng khu«n, kh«ng lÊy ra khái lßng khu«n ®-îc. HoÆc trong tr-êng hîp cã
cÇn ®Èy th× do lùc ma s¸t rÊt lín nªn lùc ®Èy còng sÏ lín. V× vËy, ®èi víi çc
khu«n hë dËp trªn m¸y bóa ph¶i lµm çc lßng khu«n víi nh÷ng gãc nghiªng nhÊt
®Þnh (kho¶ng 510o). §èi víi çc khu«n dËp cã cÇn ®Èy th× cã thÓ gi¶m gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n ®i vµi ba ®é.
§Ó thÊy râ vai trß cña gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n vµ hÖ sè ma
s¸t, ta xÐt vÝ dô d-íi ®©y (h×nh 8.6).
Sau nh¸t ®Ëp cuèi cïng, trªn
çc bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a vËt dËp vµ (h×nh 8.6, fig. 196, tr.328[2], 5,5cm)
lßng khu«n cßn cã çc thµnh phÇn
lùc ®µn håi t¸c dông vµo chi tiÕt, gäi
tæng çc lùc nµy lµ P, lùc ma s¸t
tæng gäi lµ T. Gäi gãc nghiªng thµnh
121
lßng khu«n lµ  vµ hÖ sè ma s¸t tiÕp H×nh 8.6 S¬ ®å tÝnh lùc ®Èy vËt dËp ra
xóc lµ . khái lßng khu«n
Theo ®Þnh luËt Cul«ng, T = P
NÕu gäi tæng hîp lùc cña çc lùc trªn t¸c dông vµo vËt dËp lµ Q th× ta cã thÓ
tÝnh nh- sau:
Q = -T.cos + Psin
hay Q = P(sin - cos)
C«ng thøc nµy cho thÊy, nÕu  = 0 (thµnh lßng khu«n ®øng) th× Q = -P, nªn
muèn ®Èy ®-îc vËt dËp ra khái lßng khu«n ph¶i dïng lùc lín h¬n Q. Nh-ng nÕu
 > 0 (thµnh lßng khu«n nghiªng) th× cã thÓ cã Q  0. Trong tr-êng hîp nµy,
kh«ng cÇn ph¶i ®Èy mµ vËt dËp vÉn cã thÓ tù ®Èy ra khái lßng khu«n. Thùc vËy,
nÕu Q  0 th× sin - cos  0    tg.
V× vËy, nÕu tg   th× dÔ dµng ®Èy vËt dËp ra khái lßng khu«n.
Tuy nhiªn, ë ®©y míi chØ tÝnh ®Õn lùc ma s¸t ë nöa khu«n d-íi mµ ch-a tÝnh
®Õn çc yÕu tè kh¸c nh- lùc ma s¸t tiÕp xóc gi÷a vËt dËp vµ nöa khu«n trªn, lùc
nµy cã xu h-íng kÐo vËt dËp ra khái lßng khu«n d-íi; lùc ®µn håi do nöa khu«n
d-íi vµ c¶ hÖ thèng bÖ ®e sau khi ®Çu bóa ®Ëp xuèng sÏ ph¶n håi trë l¹i vµ gãp
phÇn ®Èy vËt dËp ra khái lßng khu«n.
MÆc dï vËy, trong thùc tÕ vÉn cßn cã tr-êng hîp vËt dËp dÝnh vµo lßng
khu«n d-íi, ®ã lµ khi khu«n ®· mßn, do nöa khu«n d-íi tiÕp xóc víi kim lo¹i
nãng nhiÒu h¬n cho nªn bÞ mßn nhanh h¬n nöa khu«n trªn, do ®ã ma s¸t sÏ t¨ng
vµ lµm cho vËt dËp dÝnh vµo lßng khu«n. Khi bÞ dÝnh nh- vËy th× viÖc kh¾c phôc
kh«ng g©y khã kh¨n l¾m, chØ cÇn ®Ëp m¹nh mét lÇn n÷a lµ vËt dËp sÏ bÞ ®Èy ra do
lùc ®µn håi cña nöa khu«n d-íi vµo bÖ ®e.
§Æc biÖt nguy hiÓm khi vËt dËp bÞ dÝnh vµo nöa khu«n trªn, cã thÓ g©y ra çc
t¸c dông xÊu nh- vì khu«n, g·y çn bóa, hoÆc vËt dËp nãng v¨ng ra b¾n vµo
c«ng nh©n g©y tai n¹n lao ®éng, v× nÕu vËt dËp dÝnh vµo nöa khu«n trªn th× khi
®Çu bóa ®i lªn cã thÓ nã sÏ r¬i ra, hoÆc khi treo bóa vËt dËp míi r¬i ra tõ trªn cao
®Ëp vµo khu«n vµ b¾n ra ngoµi. Nguy hiÓm h¬n, nÕu dËp tiÕp mét lÇn n÷a th× cã
thÓ vËt dËp r¬i xuèng tr-íc n»m trªn mÆt g-¬ng råi bóa míi ®Ëp vµo vËt dËp khi
nã kh«ng cßn n»m ®óng vÞ trÝ quy ®Þnh, do mÆt g-¬ng tr¬n vµ vËt dËp kh«ng
b»ng ph¼ng cã thÓ vËt dËp b¾n ra ngoµi g©y nguy hiÓm. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng
122
nµy, th-êng lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n ë nöa khu«n trªn lín h¬n gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n ë nöa khu«n d-íi.
Trªn vËt dËp còng nh- trong lßng khu«n, ph©n biÖt hai lo¹i gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n (h×nh 8.7).
Gãc nghiªng ngoµi 1 - ë mÆt tiÕp
xóc gi÷a vËt dËp vµ lßng khu«n, khi vËt
dËp nguéi ®i kim lo¹i co l¹i sÏ t¹o thµnh
khe hë. Ng-îc l¹i, gãc nghiªng trong 2 - ë (h×nh 8.7, fig. 197,tr. 330[2], 5 cm)
çc mÆt tiÕp xóc gi÷a vËt dËp vµ lßng
khu«n, khi vËt dËp nguéi ®i kim lo¹i co l¹i
sÏ t¹o ra ®é g¨ng. V× nguyªn nh©n nµy,
nªn gãc nghiªng thµnh lßng khu«n còng
ph¶i lµm kh¸c nhau. NÕu ký hiÖu gãc H×nh 8.7. Gãc nghiªng thµnh lßng
nghiªng ngoµi lµ 1, vµ gãc nghiªng trong khu«n ngoµi vµ trong trªn vËt dËp
lµ 2 th× 1 > 2. vµ trong khu«n dËp
Khi thiÕt kÕ khu«n cã thÓ tham kh¶o çc sè liÖu kinh nghiÖm vÒ gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n nh- ®-îc nªu trong b¶ng 8.2.
B¶ng 8.2 TrÞ sè gãc nghiªng thµnh lßng khu«n
B¶ng 8.2
l:b h:b
<1 13 3  4,5
<1,5 5o 7o 10o
>1,5 3o 5o 7o
Ghi chó: h - chiÒu s©u lßng khu«n
b - chiÒu réng (hoÆc ®-êng kÝnh) lßng khu«n
l - chiÒu dµi (hoÆc ®-êng kÝnh) lßng khu«n
§Ó tiÕt kiÖm kim lo¹i, gãc nghiªng thµnh lßng khu«n th-êng chØ lµm nhá h¬n
hoÆc b»ng 7o ®èi víi çc gãc ngoµi vµ nhá h¬n hoÆc b»ng 10o ®èi víi çc gãc trong.
8.2.3 B¸n kÝnh gãc l-în

Gãc l-în cña vËt dËp ®-îc chia lµm hai
123
lo¹i: gãc l-în trong víi b¸n kÝnh R vµ gãc
l-în ngoµi víi b¸n kÝnh r (h×nh 8.8a). §èi
víi khu«n th× çc ký hiÖu trªn sÏ ng-îc l¹i (h×nh 8.8, fig.199.tr. 331[2], 5cm)
(h×nh 8.8b).
Nãi chung, c«ng dông chñ yÕu cña b¸n
kÝnh gãc l-în lµ t¹o ®iÒu kiÖn dÔ ®iÒn ®Çy
lßng khu«n, t¨ng tuæi thä cña khu«n vµ
H×nh 8.8 B¸n kÝnh gãc l-în trong
chÊt l-îng cña vËt dËp. §iÒu nµy ®-îc gi¶i
vµ ngoµi cña vËt dËp vµ khu«n
thÝch nh- sau:
NÕu b¸n kÝnh gãc l-în ngoµi R cña khu«n nhá qu¸ th× cã thÓ dÔ bÞ n¸t thµnh
lßng khu«n trong qu¸ tr×nh dËp lµm cho thµnh lßng khu«n lâm xuèng vµ gi÷ vËt
dËp dÝnh chÆt vµo lßng khu«n khã bËt ra ®-îc. MÆt kh¸c, nÕu R nhá qu¸ sÏ lµm
cho kim lo¹i ch¶y kh«ng theo ý muèn vµ dÔ t¹o ra vÕt ngËm than, tøc kh«ng t¹o ra
thµnh phÈm cã chÊt l-îng b¶o ®¶m ®-îc vµ cã khi c¶ 100% lµ phÕ phÈm (h×nh 8.9).
Ngoµi ra, nÕu b¸n kÝnh çc gãc l-în qu¸ nhá, çc gãc lßng khu«n kh«ng
®-îc lµm trßn víi b¸n kÝnh ®ñ lín th× çc thí kim lo¹i dÔ bÞ ®øt ®o¹n vµ còng lµm
gi¶m chÊt l-îng s¶n phÈm. Trªn h×nh 8.10 minh ho¹ sù ®øt ®o¹n cña thí kim lo¹i
do b¸n hÝnh gãc l-în nhá (h×nh 8.10a), nÕu b¸n kÝnh l-în R ®ñ lín th× thí kim
lo¹i sÏ l-în theo mÐp khu«n, thu ®-îc thí kim lo¹i liªn tôc (h×nh 8.10b).
H×nh 8.9 Qu¸ tr×nh cÊu t¹o vÕt ngËm

than trªn vËt dËp do b¸n kÝnh gãc
l-în ngoµi R qu¸ nhá ë khu«n dËp
(h×nh 8.9, fig.200,tr. 331,[2],

9cm)
(h×nh 8.10, fig. 201,tr. 332,[2],
4cm)
H×nh 8.10 Sù ®øt ®o¹n cña thí kim

lo¹i do b¸n kÝnh gãc l-în R ë lßng
khu«n qu¸ nhá
124
Th«ng th-êng, b¸n kÝnh l-în r lÊy b»ng 1  6 mm, b¸n kÝnh l-în R lÊy b»ng
3  15 mm. Lßng khu«n cµng s©u th× b¸n kÝnh l-în cña khu«n cµng ph¶i lín.
Ngoµi ra, cßn ph¶i c¨n cø vµo b¶n chÊt c¬ häc cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng mµ chän
b¸n kÝnh gãc l-în, nh- tr-êng hîp lßng khu«n ®-îc ®iÒn ®Çy theo nguyªn t¾c Ðp
ch¶y th× b¸n kÝnh l-în ph¶i lín h¬n so víi tr-êng hîp lßng khu«n ®-îc ®iÒn ®Çy
theo nguyªn t¾c chån, ch¼ng h¹n.
Trong s¶n xuÊt, khi thiÕt kÕ khu«n cã thÓ tham kh¶o sè liÖu trong sæ tay rÌn
dËp, hoÆc cã thÓ tÝnh theo çc c«ng thøc kinh nghiÖm sau:
NÕu h/b < 2 th× r = 0,05h + 0,5; R = 2,5r + 0,5
NÕu h/b = 2  4 th× r = 0,06h + 0,5; R = 3,0r + 0,5
NÕu h/b > 2 th× r = 0,07h + 0,5; R = 3,5r + 0,5
trong ®ã: h - chiÒu s©u lßng khu«n; b - chiÒu réng lßng khu«n (mm).
8.2.4 Lç ch-a thÊu vµ mµng ng¨n lç trong vËt dËp

Trong tr-êng hîp cÇn dËp çc s¶n phÈm cã lç th«ng suèt, nh-ng khi dËp trªn
m¸y bóa kh«ng thÓ t¹o ®-îc lç th«ng suèt, nªn ng-êi ta cè g¾ng t¹o vËt dËp cã lç
kh«ng th«ng suèt víi thÓ tÝch lç cùc ®¹i cho phÐp võa tiÕt kiÖm kim lo¹i võa gi¶m
l-îng c¾t khi gia c«ng c¬. MÆt kh¸c cÇn l-u ý r»ng, vËt dËp cã lç qu¸ s©u kh«ng
nªn dËp trªn m¸y bóa v× sÏ tèn nhiÒu l-îng thªm vµo gãc nghiªng thµnh lßng
khu«n vµ ®é bÒn khu«n thÊp, vËt dËp cã lç kh«ng s©u l¾m cã thÓ dËp trªn m¸y bóa
víi tû sè ®-êng kÝnh lç/ chiÒu s©u lç (d/h) cµng lín th× cµng dÔ dËp (h×nh 8.11).
Khi dËp vËt dËp cã lç
ch-a thÊu, bé phËn nh«
ra cña khu«n ®Ó t¹o lç
ch-a thÊu sÏ lµm viÖc ë
®iÒu kiÖn nÆng nhäc (h×nh 8.11, fig. 202,tr. 333,[2],7cm)
nhÊt, dÔ bÞ háng nhÊt,
do ®ã ng-êi ta th-êng
lµm rêi vµ sau ®ã ghÐp
vµo lßng khu«n vµ gäi
lµ dÊu khu«n. §-êng
kÝnh ®Ønh cña dÊu
khu«n ®-îc x¸c ®Þnh
125
theo c«ng thøc: H×nh 8.11 Çc d¹ng vËt dËp cã lç
d = D - 2htg (8.2)
trong ®ã:
h, D vµ  - t-¬ng øng lµ chiÒu cao, ®-êng kÝnh ®¸y vµ gãc nghiªng thµnh cña
dÊu khu«n
Do dÊu khu«n cã tuæi thä thÊp, nªn trong thùc tÕ khi dËp khèi trªn m¸y bóa
ng-êi ta kh«ng lµm dÊu khu«n cã ®-êng kÝnh nhá h¬n 30 mm.
Sau khi dËp tinh, ®èi víi vËt dËp cã lç ch-a thÊu th-êng lµ nguyªn c«ng ®ét
mµng ng¨n lç. Trõ vËt dËp cã lç qu¸ s©u, kh«ng thÓ t¹o lç ch-a thÊu cã mµng
ng¨n lç ®ñ máng ®Ó cã thÓ ®ét ®-îc th× cã thÓ t¹o lç víi chiÒu s©u cho phÐp,
tr-êng hîp mµng ng¨n qu¸ dµy th× ®Ó l¹i cho gia c«ng c¬.
Lç ch-a thÊu cã thÓ ®-îc lµm ë c¶ hai phÝa. Trong tr-êng hîp Êy, hoÆc ph¶i
t¹o lç s¬ bé ë nguyªn c«ng chuÈn bÞ, hoÆc lµm dÊu khu«n d-íi thÊp. NÕu lµm dÊu
khu«n d-íi cao mµ kh«ng cã lç s½n trªn ph«i th× rÊt khã ®Æt ph«i vµo ®óng vÞ trÝ.
§èi víi vËt dËp t-¬ng ®èi thÊp, cÇn t¹o lç ch-a thÊu cã mµng ng¨n lç th× muèn
tiÕt kiÖm kim lo¹i vµ t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho dßng ch¶y ngang theo h-íng kÝnh, dÔ
®iÒn ®Çy lßng khu«n, nªn lµm mµng ng¨n lç ë gi÷a chiÒu cao vËt dËp. Tr-êng hîp
mÆt ph©n khu«n kh«ng thÓ bè trÝ ®-îc ë gi÷a chiÒu cao vËt dËp th× sÏ gÆp khã
kh¨n lµ dÊu khu«n cao h¬n mÆt ph©n khu«n, rÊt khã cho viÖc ®Æt ph«i ®óng vÞ trÝ.
§Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n nµy, cÇn bè trÝ mµng ng¨n lç ngang tÇm víi mÆt ph©n
khu«n. Tuy nhiªn, trong tr-êng hîp nµy sÏ tèn kim lo¹i h¬n vµ l-îng kim lo¹i bÞ
Ðp ra tõ lç nµy sÏ dÔ dµng ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn h¬n, lµm t¨ng thÓ tÝch vµnh
biªn. NÕu còng víi chi tiÕt nh- vËy, muèn ®¬n gi¶n viÖc chÕ t¹o khu«n vµ lµm lç
ch-a thÊu tõ mét phÝa th× sÏ tèn kim lo¹i h¬n (v× chiÒu s©u lç ®ét s©u h¬n), mÆt
kh¸c khã ®ét mµng ng¨n lç vµ ®é bÒn dÊu khu«n còng thÊp h¬n.
ChiÒu dµy mµng ng¨n lç còng ph¶i ®-îc tÝnh to¸n sao cho hîp lý. NÕu qu¸
dµy th× tèn kim lo¹i, lùc ®ét mµng sÏ lín, ng-îc l¹i nÕu qu¸ máng th× dÔ háng
khu«n (dÊu khu«n), lùc dËp lín. ChiÒu dµy mµng ng¨n lç cã thÓ ®-îc tÝnh theo
c«ng thøc sau:
s = 0, 45 D  0,25h  5  0,6 h ; mm (8.3)
trong ®ã: D vµ h t-¬ng øng lµ ®-êng kÝnh vµ chiÒu s©u lç ch-a thÊu
126
Trong tr-êng hîp ®-êng kÝnh lç ®ét lín h¬n nhiÒu so víi chiÒu s©u lç ch-a
thÊu h (d > 2,5h), th× nÕu chiÒu dµy mµng ng¨n lç ®-îc tÝnh theo c«ng thøc (8.3)
sÏ hao tæn n¨ng l-îng lín v× khã dËp. V× thÕ, ng-êi ta lµm t¨ng b¸n kÝnh l-în
trong R1 theo c«ng thøc sau:
R1 = R + 0,1h + 2; mm (8.4)
trong ®ã: R - b¸n kÝnh l-în trong ®èi víi vËt dËp ®ã
Khi ®ã mµng ng¨n lç gåm hai

phÇn, phÇn cã chiÒu dµy cùc ®¹i: Smax =
1,35s, vµ phÇn cã chiÒu dµy máng Smin
= 0,65s, trong ®ã phÇn cã chiÒu dµy
máng cã ®-êng kÝnh lµ d1 = 0,12d +
H×nh 8.12 H×nh d¹ng mµng ng¨n lç
3,0 mm (h×nh 8.12).
cã chiÒu dµy thay ®æi
Trong tr-êng hîp nµy, nÕu cÇn ph¶i dËp chuÈn bÞ th× mµng ng¨n lç ë lßng
khu«n chuÈn bÞ ®-îc gia c«ng gièng nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.12, cßn mµng
ng¨n lç ë lßng khu«n cuèi cïng th× ®-îc gia c«ng gièng nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 8.13; b¸n kÝnh l-în R1 = R/2, cßn kÝch th-íc s/2 vµ b cña r·nh chøa gièng
kÝch th-íc cña r·nh tho¸t biªn ë phÇn trªn.
Tr-êng hîp mµng ng¨n qu¸ lín cã
thÓ lµm tói chøa kim lo¹i ë gi÷a mµng ®Ó
gi¶m lùc dËp (h×nh 8.13), cã khi ph¶i
qua nguyªn c«ng t¹o lç s¬ bé, nh- vËy
tuy thùc tÕ chiÒu dµy mµng ng¨n lç cã
thÓ lín nh-ng lùc dËp gi¶m, t¨ng ®é bÒn H×nh 8.13 Mµng ng¨n lç kiªm tói
çc dÊu khu«n vµ kh«ng gÆp khã kh¨n chøa kim lo¹i
trong nguyªn c«ng ®ét mµng sau ®ã.
Tr-êng hîp vËt dËp thÊp (cã tû lÖ chiÒu s©u/ ®-êng kÝnh lç nhá (h/d < 0,07)),
nÕu t¹o lç ch-a thÊu cã mµng ph¼ng hoÆc mµng cã chiÒu dµy thay ®æi th× rÊt khã
®ét, ®ång thêi kim lo¹i ch¶y ra thµnh ngoµi rÊt khã kh¨n, do ®ã khi dËp ë lßng
khu«n cuèi cïng nªn t¹o mµng ng¨n lç cã d¹ng nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.14.
ChiÒu dµy mµng S = 0,4 d , chiÒu s©u cña tói chøa b»ng 5S, b¸n kÝnh l-în
R2=5h; R3 tù chän.
127
(h×nh 8.14;,fig. 117, tr.156[1], 4 cm) h×nh 8.15,
fig. 118, tr.156[1])
H×nh 8.14 Mµng ng¨n lç ë vËt dËp thÊp H×nh 8.15 Lç dËp t¾c
Tr-êng hîp vËt dËp cã chiÒu cao lín, lç ®ét nhá chØ dËp ®-îc lç cã chiÒu cao
hmax nªn kh«ng thÓ ®ét ®-îc gäi lµ lç dËp t¾c (h×nh 8.15), trong tr-êng hîp nµy
b¸n kÝnh R1 ®-îc tÝnh theo c«ng thøc:
d
R1 = (8.5)

2 tg( 45  )
o
2
Trong tr-êng hîp riªng, khi  = 10o vµ ®Ønh lç l-în hoµn toµn th× lÊy R1 =
0,595d.
8.2.5 Dung sai vµ l-îng d- vËt dËp

Dung sai kÝch th-íc cña vËt dËp bao gåm tÊt c¶ çc sai lÖch cho phÐp gi÷a
kÝch th-íc cña vËt dËp so víi kÝch th-íc danh nghÜa cña nã. L-îng sai lÖch cho
phÐp gi÷a kÝch th-íc cña vËt dËp lín h¬n so víi kÝch th-íc danh nghÜa cña nã gäi
lµ dung sai d-¬ng, vµ ng-îc l¹i l-îng sai lÖch cho phÐp gi÷a kÝch th-íc cña vËt
dËp nhá h¬n kÝch th-íc danh nghÜa cña vËt dËp gäi lµ dung sai ©m. C¬ së ®Ó x¸c
®Þnh trÞ sè dung sai cña vËt dËp c¨n cø vµo sù mßn cña khu«n dËp, dËp kh«ng hÕt
chiÒu cao vËt dËp vµ sù kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n, sù co ngãt khi vËt dËp nguéi,
®é cong cña trôc hoÆc ®é ovan cña tiÕt diÖn vËt dËp, çc khuyÕt tËt bÒ mÆt (v¶y
oxit, vÕt x-íc, s©y s¸t, vÕt lâm), çc dÊu vÕt khi lµm s¹ch bÒ mÆt nh- dòa, tiÖn, vµ
®é lÖch t©m khi ®ét lç, ....
Lßng khu«n tinh th-êng ®-îc chÕ t¹o theo kÝch th-íc danh nghÜa cña vËt dËp
cã kÓ ®Õn l-îng co ngãt. Khi ®ã, nh÷ng sai lÖch gi÷a kÝch th-íc thùc tÕ so víi
kÝch th-íc danh nghÜa n»m vÒ c¶ hai phÝa cña vËt dËp (d-¬ng vµ ©m), vµ kh«ng
®èi xøng nhau. Cô thÓ:
§èi víi kÝch th-íc theo chiÒu cao, sai lÖch trªn chiÕm 60  64% vµ sai lÖch
d-íi chiÕm 36  40% miÒn dung sai tæng theo chiÒu cao. §èi víi kÝch th-íc theo
128
chiÒu ngang, sai lÖch trªn chiÕm 52  56% vµ sai lÖch d-íi chiÕm 42  48% miÒn
dung sai tæng theo chiÒu ngang, trong ®ã miÒn dung sai tæng theo chiÒu ngang
lín h¬n miÒn dung sai tæng theo chiÒu cao 15  20%.
CÇn l-u ý r»ng, l-îng dung sai chØ phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm c«ng nghÖ dËp
mµ kh«ng phô thuéc vµo l-îng d-. Do ®ã, dung sai theo kÝch th-íc bÊt kú kh«ng
phô thuéc vµo l-îng d- theo kÝch th-íc Êy, mÆc dï l-îng d- theo kÝch th-íc nµy
®-îc quy ®Þnh cho mét phÝa hoÆc cho c¶ hai phÝa. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n x¸c ®Þnh
trÞ sè cña dung sai, vµ do ®ã x¸c ®Þnh c¶ l-îng d- cña vËt dËp lµ tÝnh c«ng nghÖ
cña kim lo¹i vËt dËp, kÝch th-íc bao h×nh (khèi l-îng) vµ h×nh d¹ng cña vËt dËp.
Trªn thùc tÕ, l-îng d-  cã thÓ lµ 0,5  0,6 mm vµ cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
 = 0,4 + 0,015h + 0,0015l (8.6)
trong ®ã: h vµ l t-¬ng øng lµ nh÷ng kÝch th-íc lín nhÊt cña vËt dËp theo
chiÒu cao vµ ë mÆt ph©n khu«n.
L-îng d- theo kÝch th-íc ngang chñ yÕu lµ do sù mßn khu«n ë çc thµnh
lßng khu«n vµ sù xª dÞch gi÷a nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi.
YÕu tè c¬ b¶n quyÕt ®Þnh l-îng d- vµ dung sai theo chiÒu cao vËt dËp lµ do
sù dËp kh«ng hÕt, trong khi dung sai theo kÝch th-íc ngang l¹i chñ yÕu ®-îc x¸c
®Þnh do ®é mßn thµnh lßng khu«n vµ sù xª dÞch gi÷a hai nöa khu«n. Do ®ã, hÇu
nh- trªn tÊt c¶ çc kÝch th-íc ngang ®Òu cã cïng trÞ sè dung sai, nªn trªn b¶n vÏ
vËt dËp chØ ghi nh÷ng trÞ sè dung sai kh¸c th-êng. Çc kÝch th-íc cã cïng trÞ sè
dung sai ®-îc ghi vµo phÇn chó gi¶i.
Khi dËp trªn m¸y bóa cã nhiÒu møc ®é chÝnh x¸c kh¸c nhau, do ®ã dÉn ®Õn
trÞ sè l-îng d- lín hoÆc nhá kh¸c nhau. L-îng d- bÐ lµ tèt nhÊt v× nh- vËy kh«ng
nh÷ng tiÕt kiÖm ®-îc kim lo¹i mµ cßn gi¶m ®-îc thêi gian gia c«ng c¬, gi÷ ®-îc
mÆt ngoµi cã c¬ tÝnh cao, nh-ng ph¶i b¶o ®¶m bÒ mÆt kim lo¹i kh«ng bÞ tho¸t
cacbon hoÆc khö hÕt líp tho¸t cacbon nµy.
BiÖn ph¸p c¬ b¶n ®Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c vËt dËp khi dËp trªn m¸y bóa lµ:
- Sö dông m¸y bóa cã c«ng suÊt lín h¬n yªu cÇu ®èi víi vËt dËp, chuÈn bÞ
ph«i tèt vµ dËp s¸t mÆt ph©n khu«n,
- L¾p khu«n vµo bÖ ®e vµ ®Çu bóa ®óng h-íng, ®iÒu chØnh cÈn thËn khe hë
dÉn h-íng ë ®Çu tr-ît, khu«n ph¶i cã kho¸ ®Ó chèng tr-ît,
129
- C¶i thiÖn chÕ ®é nung ph«i, tèt nhÊt lµ dïng lß ®iÖn ®Ó gi¶m l-îng oxit,
kim lo¹i kh«ng bÞ tho¸t cacbon. Lµm s¹ch bÒ mÆt vËt dËp b»ng phun çt hay thuû
lùc (n-íc ¸p suÊt cao),
- NhiÖt ®é th«i dËp ph¶i ®óng theo quy ®Þnh, vµ
- DËp tinh chØnh sau khi c¾t vµnh biªn ®Ó chèng cong vªnh.
HiÖu qu¶ cña çc biÖn ph¸p nªu trªn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo quy m« vµ ®Æc
®iÓm cña c¬ së s¶n xuÊt, do ®ã viÖc øng dông çc biÖn ph¸p nµy sÏ cã hiÖu qu¶
h¬n ®èi víi çc c¬ së s¶n xuÊt hµng khèi hoÆc hµng lo¹t lín, vµ Ýt cã hiÖu qu¶ ®èi
víi c¬ së s¶n xuÊt lo¹t nhá.
8.2.6 Mét sè vÊn ®Ò liªn quan khi thµnh lËp b¶n vÏ vËt dËp
Khi thiÕt kÕ vËt dËp vµ thµnh lËp b¶n vÏ vËt dËp tr-íc hÕt ph¶i dùa vµo b¶n
vÏ chi tiÕt, çc yªu cÇu kü thuËt vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña chi tiÕt khi sö dông,
®èi chiÕu víi kÕ ho¹ch s¶n xuÊt, tÝnh quan träng cña chi tiÕt theo c«ng dông, chÝ
phÝ khu«n dËp, n¨ng suÊt dËp vµ chi phÝ cho b-íc gia c«ng c¬ tiÕp sau, vµ nãi
chung lµ ph©n tÝch çc chØ tiªu kinh tÕ - kü thuËt theo çc ph-¬ng ¸n kh¸c nhau
vÒ kÕt cÊu cña vËt dËp ®Ó x¸c ®Þnh mÆt ph©n khu«n, l-îng d- gia c«ng c¬, dung
sai, gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, b¸n kÝnh gãc l-în, .... Do ®ã, khi tiÕn hµnh
thiÕt kÕ cÇn chó ý mét sè nguyªn t¾c chung sau:
1. Xem xÐt kh¶ n¨ng cã thÓ thay ®æi kÕt cÊu cña chi tiÕt hoÆc çc bé phËn
cña nã ®Ó cã kÕt cÊu hîp lý nh»m dÔ ®iÒn ®Çy lßng khu«n (thay ®æi gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n, b¸n kÝnh gãc l-în, ...) hoÆc ®¬n gi¶n ho¸ çc nguyªn c«ng
chuÈn bÞ;
2. Thèng nhÊt ho¸ vËt dËp ®èi víi çc chi tiÕt kh¸c nhau;
(h×nh 8.16, fig. 119, tr 156[1], 4cm) (h×nh8.17, fig. 120, tr 156[1], 4cm)
H×nh 8.16 Hai ph-¬ng ¸n chän kÕt cÊu H×nh 8.17 VËt dËp tay quay ®-îc dËp
vËt dËp d-íi d¹ng trôc khuûu
130
3. Xem xÐt kh¶ n¨ng chia vËt dËp (chi tiÕt) thµnh hai hoÆc nhiÒu phÇn nhá
h¬n ®Ó thuËn tiÖn khi dËp, sau ®ã hµn l¹i hoÆc ghÐp theo çch kh¸c (h×nh 8.16);
4. DËp hai hoÆc nhiÒu chi tiÕt trong mét vËt dËp sau ®ã c¾t theo yªu cÇu
(h×nh 8.17);
5. DËp çc chi tiÕt n»m trong mèi
ghÐp thµnh mét vËt dËp, sau ®ã c¾t ra ®Ó (h×nh8.18,fig. 121, tr157[1], 3
l¾p ghÐp (tr-êng hîp tay biªn trôc c¬ cm)
(h×nh 8.18) ch¼ng h¹n);
6. Xem xÐt kh¶ n¨ng dËp trong khu«n
H×nh 8.18 VËt dËp tay biªn liÒn víi
kÝn thay v× dËp trong khu«n hë;
n¾p tay biªn
7. Xem xÐt kh¶ n¨ng chuyÓn tõ dËp trªn m¸y bóa sang dËp trªn çc m¸y dËp
kh¸c thÝch hîp h¬n, hoÆc thay dËp b»ng ®óc;
8. Xem xÐt kh¶ n¨ng thay thÕ nguyªn c«ng c¾t gät b»ng çch tinh chØnh hay
Ðp ch¶y;
9. Xem xÐt kh¶ n¨ng t¹o ph«i cho gia c«ng c¬ b»ng çch çn chu kú, çn chu
kú, ... thay cho dËp khèi; vµ
10. Thay vËt dËp khèi b»ng vËt dËp tÊm.
B¶n vÏ vËt dËp lµ tµi liÖu c¬ b¶n ®Ó lµm d-ìng, ®å g¸ kiÓm tra vµ thu nhËn
vËt dËp, thiÕt kÕ ®å g¸ vµ dông cô cho b-íc gia c«ng c¬ tiÕp sau. V× vËy, b¶n vÏ
vËt dËp lµ tµi liÖu kü thuËt chÝnh phèi hîp c«ng viÖc gi÷a ph©n x-ëng dËp vµ
ph©n x-ëng gia c«ng c¬. Kh¸c víi b¶n vÏ vËt dËp dïng ®Ó chÕ t¹o khu«n, b¶n vÏ
nµy ®-îc gäi lµ b¶n vÏ c¬ b¶n hay b¶n vÏ kiÓm tra vËt dËp. B¶n vÏ kiÓm tra vËt
dËp còng lµ tµi liÖu kü thuËt c¬ b¶n ®Ó trªn c¬ së ®ã tiÕn hµnh thiÕt kÕ quy tr×nh
c«ng nghÖ, thiÕt kÕ khu«n dËp vµ ®å g¸ khu«n dËp.
B¶n vÏ vËt dËp ®-îc
vÏ theo tû lÖ 1:1. Cho
phÐp vÏ víi tû lÖ kh¸c
nÕu vËt dËp ®¬n gi¶n vµ
kÝch th-íc lín h¬n 750
mm. Nh÷ng vËt dËp lín
cã thÓ vÏ theo tû lÖ 1:2
131
hoÆc 2:5, nh-ng nh÷ng
tiÕt diÖn cã h×nh d¸ng
phøc t¹p nªn vÏ theo tû (h×nh 8.19, fig.124, tr158[1],10 cm)
lÖ 1:1. VËt dËp nhá,
phøc t¹p cã kÝch th-íc
bao h×nh nhá h¬n 50
mm cã thÓ vÏ theo tû lÖ
2:1, nh-ng ®Ó dÔ quan
s¸t trong tr-êng hîp nµy
nªn vÏ mét h×nh chiÕu
®Æc tr-ng cña vËt dËp B¸n kÝnh l-în kh«ng ghi 2 mm
theo tû lÖ 1:1 ë mét gãc Gãc nghiªng kh«ng ghi 7o
trèng nµo ®ã trªn b¶n H×nh 8.19 B¶n vÏ vËt dËp cho chi tiÕt cÇn g¹t sè ®-îc
vÏ. chÕ t¹o tõ thÐp C45, nÆng 0,9 kg
§-êng bao cña chi tiÕt ®-îc vÏ b»ng nÐt liÒn m¶nh cã chiÒu dµy b»ng 1/4 nÐt
c¬ b¶n ®Ó ng-êi xem thÊy ngay ®-îc l-îng d- gia c«ng c¬. Tèt nhÊt lµ çc tiÕt
diÖn hoÆc mÆt c¾t cña vËt dËp dïng ®Ó biÓu diÔn chi tiÕt chØ nªn vÏ ë mét h×nh
chiÕu chø kh«ng nªn lÆp l¹i ë çc h×nh chiÕu kh¸c cña nã. KÝch th-íc cña chi tiÕt
nªn ®Ó trong ngoÆc vµ ghi ë bªn d-íi kÝch th-íc cña vËt dËp.
KÝch th-íc trªn b¶n vÏ vËt dËp ph¶i ®-îc ghi râ rµng sao cho:
- thuËn tiÖn cho viÖc kiÓm tra l-îng d- gia c«ng c¬ b»ng çch so s¸nh kÝch
th-íc cña vËt dËp víi kÝch th-íc t-¬ng øng cña chi tiÕt;
- thuËn tiÖn cho viÖc kiÓm tra çc kÝch th-íc trªn vËt dËp; vµ
- çc ký hiÖu trªn b¶n vÏ vËt dËp ph¶i ®¬n gi¶n, dÔ lÊy dÊu vËt dËp khi kiÓm tra.
Trªn b¶n vÏ kiÓm tra vËt dËp kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ghi kÝch th-íc dïng ®Ó
dùng ®-êng ph©n khu«n, kÝch th-íc l-îng d- vµ kÝch th-íc l-îng thªm, ®ång
thêi tr¸nh ghi kÝch th-íc dùa vµo ®-êng ph©n khu«n, nÕu nh- ®-êng ph©n khu«n
®ã kh«ng trïng víi trôc (h×nh 8.19).
Trªn b¶n vÏ kiÓm tra ph¶i ghi çc yªu cÇu kü thuËt c¬ b¶n, trong ®ã bao gåm
chÕ ®é nhiÖt luyÖn vµ ®é cøng cÇn thiÕt, ph-¬ng ph¸p lµm s¹ch bÒ mÆt, khuyÕt tËt
h×nh d¸ng (sai lÖch, b¸n kÝnh cong vµ chiÒu cong cho phÐp, ®é vâng cã ghi t¹i
phÇn hoÆc trªn toµn bé chiÒu dµi vËt dËp, ®é lÖch t©m cña tiÕt diÖn vµ lç, ®é lÖch
132
khu«n, ®é låi lâm), trÞ sè d- cho phÐp sau khi c¾t vµnh biªn, ®é s©u cña çc
khuyÕt tËt bÒ mÆt, çc yªu cÇu riªng, v.v.
PhÇn ghi chó cÇn ghi gãc nghiªng ch-a ghi, b¸n kÝnh l-în ch-a ghi, dung sai
ch-a ghi theo chiÒu ngang vµ chiÒu th¼ng ®øng cña vËt dËp, vµ nh÷ng ®iÒu cÇn
thiÕt kh¸c ch-a ghi trong b¶n vÏ vËt dËp.
Trªn b¶n vÏ vËt dËp còng cÇn ghi mét sè ký hiÖu theo yªu cÇu ng-êi ®Æt hµng
nh-: vÞ trÝ ®o ®é cøng; vÞ trÝ c¾t mÉu ®Ó thö c¬ tÝnh; vÞ trÝ ®¸nh dÊu; ký hiÖu mÆt
chuÈn cho nguyªn c«ng gia c«ng c¬ ®Çu tiªn vµ çc ®iÒu kiÖn gia c«ng ®Æc biÖt
kh¸c. V× vËy, cÇn l-u ý:
1. VÞ trÝ ®o ®é cøng ph¶i lµ mÆt ph¼ng, tèt nhÊt lµ mÆt kh«ng gia c«ng, thuËn
tiÖn cho viÖc g¸ ®Æt trªn bµn m¸y ®Ó x¸c ®Þnh ®é cøng.
2. VÞ trÝ ®¸nh dÊu tèt nhÊt lµ ë trªn mÆt kh«ng gia c«ng. Tr-êng hîp do tÝnh
chÊt cña quy tr×nh c«ng nghÖ c¾t gät mµ chç ®¸nh dÊu b¾t buéc ph¶i gia c«ng th×
sau ®ã ph¶i ®¸nh dÊu trë l¹i vÞ trÝ cò. ViÖc lÊy dÊu vËt dËp ®-îc tiÕn hµnh ®ång
thêi trong khi c¾t vµnh biªn th× dÊu ph¶i ®-îc ghÐp vµo kÕt cÊu cña chµy.
3. VÞ trÝ vµ çch bè trÝ mÉu ®Ó thö c¬ tÝnh ph¶i ®-îc sù tho¶ thuËn cña n¬i
thùc hiÖn, ph¶i x¸c minh ®-îc sù s¾p xÕp thí kim lo¹i trong vËt dËp, ®-êng bao
mÉu ®-îc vÏ b½ng çc nÐt m¶nh víi cïng tû lÖ cña vËt dËp vÒ kÝch th-íc nh-ng
kh«ng ghi çc kÝch th-íc cña mÉu trªn b¶n vÏ. KÕt cÊu mÉu ph¶i do n¬i thùc hiÖn
thö quy ®Þnh.
4. Nh÷ng ký hiÖu mÆt chuÈn cho nguyªn c«ng gia c«ng c¬ ®Çu tiªn ph¶i ®-îc
ghi trong phiÕu c«ng nghÖ gia c«ng hoÆc theo sù chØ dÉn cña bé phËn c«ng nghÖ.
8.3 ThiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ

Sau khi thiÕt kÕ vËt dËp, viÖc thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ dËp bao gåm çc
b-íc sau: 1) x¸c ®Þnh khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa; 2) chän çc b-íc chuyÓn
tiÕp dËp; 3) chän d¹ng vµ x¸c ®Þnh kÝch th-íc ph«i vµ ®Þnh møc tiªu hao kim
lo¹i; 4) x©y dùng chÕ ®é nung vµ ph©n tÝch kh¶ n¨ng thùc hiÖn c«ng ®o¹n dËp chØ
cÇn qua mét lÇn nung hoÆc x¸c ®Þnh sè lÇn nung cÇn thiÕt; vµ 5) thiÕt kÕ khu«n
dËp.
Khi thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ dËp trong khu«n hë, ®Ó gi¶i quyÕt ba vÊn ®Ò
®Çu tiªn nªu trªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh thÓ tÝch vµnh biªn. ThÓ tÝch vµnh biªn ®-îc
133
x¸c ®Þnh theo kÝch th-íc cña r·nh tho¸t biªn cña lßng khu«n dËp cuèi cïng (xem
môc 8.1.3). V× vËy, thÓ tÝch cña vµnh biªn cã thÓ ®-îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
Vvb = kCvdSvd (8.7)
trong ®ã:
Cvd - chiÒu dµi khÐp kÝn cña vµnh biªn däc theo träng t©m tiÕt diÖn ngang cña
nã, ®-îc tÝnh gÇn b»ng chu vi cña vËt dËp;
Svd - diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña r·nh tho¸t biªn;
k - hÖ sè tÝnh ®Õn møc ®é ®iÒn ®Çy r·nh tho¸t biªn. §èi víi vËt dËp d¹ng trßn
xoay ë mÆt ph©n khu«n, k = 0,5-0,6; ®èi víi çc d¹ng kh¸c khi sö dông r·nh
tho¸t biªn d¹ng III, k = 0,6-0,8.
ThÓ tÝch thùc tÕ cña vµnh biªn ë çc khu«n dËp míi sÏ lín h¬n ®«i chót so
víi tÝnh to¸n, vµ gi¶m dÇn theo møc ®é mßn cña lßng khu«n dËp.
§èi víi vËt dËp cã h×nh d¹ng vµ khèi l-îng kh¸c nhau, hao phÝ kim lo¹i vµo
vµnh biªn dao ®éng trong giíi h¹n rÊt lín. §é phøc t¹p vÒ h×nh d¹ng tiÕt diÖn
th¼ng ®øng cña vËt dËp cµng t¨ng, tû sè gi÷a diÖn tÝch cña vËt dËp ë mÆt ph©n
khu«n vµ chu vi cña nã cµng lín vµ khèi l-îng cña vËt dËp cµng nhá th× l-îng
vµnh biªn cµng t¨ng vµ dao ®éng tõ 10 ®Õn 100% khèi l-îng vËt dËp hoÆc cao
h¬n.
8.3.1 X¸c ®Þnh khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa
CÇn nhËn thÊy r»ng, khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa thÊp sÏ lµm gi¶m n¨ng
suÊt dËp v× ph¶i t¨ng sè l-îng nh¸t ®Ëp cÇn thiÕt ë lßng khu«n dËp. Khèi l-îng
phÇn r¬i cña ®Çu bóa lín qu¸ l¹i lµm gi¶m tuæi thä cña khu«n dËp, t¨ng chi phÝ
vËn hµnh m¸y bóa. Tuy vËy, trong mét sè tr-êng hîp riªng, tuæi thä khu«n dËp
gia t¨ng khi t¨ng khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa lµ do gi¶m ®-îc sè lÇn va ®Ëp
cÇn thiÕt ®Ó gia c«ng ph«i trong lßng khu«n cuèi cïng.
Khi dËp trong khu«n hë, nh¸t ®Ëp m¹nh nhÊt th-êng lµ nh¸t ®Ëp cuèi cïng ®Ó
dËp hÕt chiÒu cao vËt dËp. Cã thÓ x¸c ®Þnh khèi l-îng phÇn r¬i cÇn thiÕt cña ®Çu
bóa b»ng çch so s¸nh n¨ng l-îng cña mét nh¸t dËp hoµn toµn víi c«ng biÕn
d¹ng cña vËt dËp trong nh¸t ®Ëp ®ã khi dËp hÕt chiÒu cao. TÝnh to¸n nµy t-¬ng tù
nh- tÝnh to¸n khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa rÌn tù do. N¨ng l-îng va ®Ëp cña
m¸y bóa ®-îc x¸c ®Þnh theo ®Æc tÝnh cña m¸y bóa cã tÝnh ®Õn khèi l-îng thùc tÕ
134
cña nöa khu«n trªn. C«ng biÕn d¹ng ®-îc x¸c ®Þnh b»ng tæng c«ng biÕn d¹ng khi
chån vËt dËp vµ c«ng chån vµnh biªn n»m ë cÇu vµnh biªn. Trong tr-êng hîp nµy
lßng khu«n ®-îc ®iÒn ®Çy kim lo¹i vµ sù ch¶y cña kim lo¹i vµo vµnh biªn gièng
nh- qu¸ tr×nh Ðp kim lo¹i qua mét lç ®-îc t¹o ra bëi r·nh tho¸t biªn. PhÇn lín
kim lo¹i n»m trong lßng khu«n nµy kh«ng biÕn d¹ng mµ chØ n»m trong tr¹ng th¸i
øng suÊt nÐn ba chiÒu. BiÕn d¹ng chØ x¶y ra ë bé phËn nhá kim lo¹i n»m gÇn mÆt
ph©n khu«n. V× thÕ, tæng lùc biÕn d¹ng cã thÓ bao gåm hai thµnh phÇn lµ lùc biÕn
d¹ng cña kim lo¹i trong lßng khu«n b»ng çch Ðp nã vµo r·nh tho¸t biªn vµ lùc
biÕn d¹ng vµnh biªn trªn ®o¹n cÇu vµnh biªn.
§Ó x¸c ®Þnh ¸p lùc riªng khi chån vËt dËp vµ vµnh biªn, cã thÓ tham kh¶o
çc c«ng thøc tÝnh to¸n trong ch-¬ng tr×nh "Lý thuyÕt gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p
lùc" [9], trong ®ã ®Ó x¸c ®Þnh trÞ sè cña hÖ sè m, lµ hÖ sè tÝnh ®Õn d¹ng cña qu¸
tr×nh biÕn d¹ng, h×nh d¹ng vµ tû lÖ kÝch th-íc cña æ biÕn d¹ng. §èi víi vËt dËp cã
h×nh chiÕu b»ng trªn mÆt ph©n khu«n d¹ng h×nh ch÷ nhËt hoÆc gÇn gièng h×nh
ch÷ nhËt, m ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
b a
trong lßng khu«n: m=1+  0,1
h h
1b
trªn ®o¹n cÇu vµnh biªn: m = 1+
2h
®èi víi vËt dËp cã h×nh chiÕu b»ng trªn mÆt ph©n khu«n d¹ng trßn xoay hoÆc
gÇn gièng nh- vËy:
b d
trong lßng khu«n: m = 1,5 +  0,08
h h
1b
trªn ®o¹n cÇu vµnh biªn: m = 1,5 +
2h
trong ®ã:
b - chiÒu réng cÇu vµnh biªn;
h - chiÒu cao cña vµnh biªn trªn ®o¹n cÇu vµnh biªn;
a vµ d - t-¬ng øng lµ chiÒu réng vµ ®-êng kÝnh ngoµi cña vËt dËp.
Khèi l-îng phÇn r¬i danh nghÜa (kg) cña ®Çu bóa ®èi víi m¸y bóa t¸c dông
kÐp khi dËp trong khu«n hë cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau [5]:
®èi víi vËt dËp cã h×nh chiÕu b»ng d¹ng trßn xoay
135
 
  D 
Go = 5,6.10-3(1 - 0,0005Dvd) 3,75 b  vd  75  0,001D 2vd 
  4 
 D vd     ln 1 

 b 2 bD vd D 2vd   2, 5 75  0, 001D qd
2
 ;

 2 4 50  

D qd h  
®èi víi vËt dËp cã h×nh chiÕu b»ng d¹ng kh«ng trßn xoay
 
  D 
Gm = 5,6.10-3(1 - 0,0005Dvd) 3,75 b  vd  75  0,001D 2vd 
  4 
 D vd     ln 1 

 b 2 bD vd D 2vd   2, 5 75  0, 001D qd
2
   1  0,1 l vd 
;

 2 4 50  

D qd h    b vd 
trong ®ã: Dvd - ®-êng kÝnh cña vËt dËp; Dqd =1,13 Fvd - ®-êng kÝnh quy ®æi
cña vËt dËp trªn h×nh chiÕu b»ng; Fvd = diÖn tÝch cña vËt dËp trªn h×nh chiÕu
b»ng; b vµ h - t-¬ng øng lµ chiÒu réng vµ chiÒu cao cña cÇu vµnh biªn; lvd - chiÒu
dµi vËt dËp; bvd - chiÒu réng trung b×nh cña vËt dËp trªn h×nh chiÕu b»ng (bvd =
Fvd/ lvd); vµ  - øng suÊt ch¶y cña kim lo¹i vËt dËp ë nhiÖt ®é dËp.
Çc trÞ sè cña Go vµ Gm còng cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh theo çc ®å thÞ trong çc
sæ tay tra cøu rÌn vµ dËp khèi [3].
Trong tr-êng hîp dËp vËt dËp cã h×nh chiÕu b»ng d¹ng trßn xoay trong
khu«n kÝn, khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau [4]:
G = 10(1 - 0,005Dqd)(0,75 + 0,001 D 2qd )Dqd
Trªn thùc tÕ, khèi l-îng phÇn r¬i cÇn thiÕt ®-îc x¸c ®Þnh theo kinh nghiÖm
dËp çc vËt dËp t-¬ng tù hoÆc nhê çc c«ng thøc kinh nghiÖm. C«ng thøc kinh
nghiÖm ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó tÝnh khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa lµ G  4F ®èi víi
m¸y bóa t¸c ®éng kÐp vµ G  6F ®èi víi m¸y bóa t¸c ®éng ®¬n (kg), trong ®ã F
- diÖn tÝch h×nh chiÕu b»ng cña vËt dËp cã vµnh biªn trªn mÆt ph©n khu«n, cm2.
Nhê çc c«ng thøc kinh nghiÖm, khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa cã thÓ cã sai sè
tíi 20%. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ sö dông viÖc chän m¸y cßn ph¶i dùa vµo çc
gam m¸y cã sù chªnh lÖch vÒ khèi l-îng phÇn r¬i cßn lín h¬n nhiÒu so víi sai sè
nµy, nªn hoµn toµn cã thÓ sö dông çc c«ng thøc kinh nghiÖm nªu trªn ®Ó x¸c
®Þnh khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa vµ chän m¸y bóa phï hîp.
136
8.3.2 Çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp
Khi dËp khèi nãi chung vµ dËp khèi trªn m¸y bóa nãi riªng, ngoµi lßng
khu«n dËp cuèi cïng (lßng khu«n tinh, h×nh 8.20a) - lµ lßng khu«n ®-îc chÕ t¹o
theo b¶n vÏ vËt dËp, tøc lµ lßng khu«n ®-îc chÕ t¹o cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc
gièng nh- vËt dËp, nÕu dËp trong khu«n hë cßn thªm phÇn r·nh tho¸t biªn (cã
tÝnh ®Õn l-îng co ngãt do dËp ë tr¹ng th¸i nãng), th-êng sö dông lßng khu«n s¬
bé (lßng khu«n th«, h×nh 8.20b) hoÆc chuÈn bÞ s¬ bé (h×nh 8.20c, khi dËp vËt dËp
cã h×nh d¹ng phøc t¹p). Chøc n¨ng cña lßng khu«n th« lµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm
viÖc cña lßng khu«n tinh (t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó dÔ dµng ®iÒn ®Çy lßng khu«n
tinh vµ t¨ng tuæi thä lßng khu«n tinh). §Ó lµm ®-îc ®iÒu nµy, lßng khu«n th« cã
nhiÖm vô t¹o cho ph«i cã h×nh d¹ng cÇn thiÕt khi vµo lßng khu«n tinh vµ gi¶i
phãng phÇn ®¸ng kÓ líp v¶y oxit b¸m trªn ph«i. V× thÕ, lßng khu«n th« còng
®-îc chÕ t¹o theo b¶n vÏ vËt dËp cã kÓ ®Õn l-îng co ngãt do nhiÖt vµ theo çc
nguyªn t¾c kh¸c lßng khu«n tinh ë chç lßng khu«n nµy cã çc b¸n kÝnh gãc l-în
h¬i lín h¬n vµ kh«ng cã r·nh tho¸t biªn.
Lßng khu«n th« vµ lßng khu«n tinh ®-îc gäi chung lµ çc lßng khu«n dËp vµ
trong tr-êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt cña vËt dËp cã thÓ chØ cÇn lßng khu«n dËp lµ ®ñ.
Tuy nhiªn, trong tr-êng hîp vËt dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p nh- trôc cong, cã vÊu,
cã nh¸nh, ... th× cÇn ph¶i t¹o ph«i trung gian cã h×nh d¹ng gÇn gièng víi vËt dËp
tõ ph«i ban ®Çu cã h×nh d¹ng ®¬n gi¶n h¬n. Çc b-íc dËp nµy ®-îc gäi lµ çc
b-íc chuyÓn tiÕp dËp vµ çc çc lßng khu«n ®-îc sö dông ë ®©y ®-îc gäi lµ çc
lßng khu«n chuÈn bÞ (h×nh 8.20d-p). Phô thuéc vµo chøc n¨ng nhiÖm vô vµ h×nh
d¹ng lßng khu«n, çc lßng khu«n chuÈn bÞ bao gåm:
(h×nh 8.20,fig.103,tr.138[1], 12 cm)
137
H×nh 8.20 Çc d¹ng lßng khu«n trªn m¸y bóa
Lßng khu«n ®Þnh h×nh (h×nh 8.20d) dïng ®Ó t¹o cho ph«i cã h×nh d¹ng
t-¬ng øng víi h×nh d¹ng cña vËt dËp ë mÆt ph©n khu«n, nÕu nh- trong lßng
khu«n nµy kh«ng ®ßi hái sù thay ®æi lín vÒ tiÕt diÖn ngang cña ph«i còng nh- sù
dÞch chuyÓn lín cña kim lo¹i däc chiÒu trôc cña nã. Theo nguyªn t¾c, sè nh¸t ®Ëp
trong lßng khu«n ®Þnh h×nh th-êng lµ mét, hiÕm khi lªn tíi hai hoÆc ba vµ kh«ng
cã lËt ph«i. Ph«i ®-îc ®-a vµo lßng khu«n nµy th-êng lµ ph«i ban ®Çu, Ýt khi sö
dông ph«i ®· qua lßng khu«n vuèt hoÆc Ýt h¬n n÷a lµ ph«i ®· qua chån hay d¸t
®uæi. Sau lßng khu«n ®Þnh h×nh, ph«i ®-îc chuyÓn sang lßng khu«n tiÕp sau cã
kÌm theo b-íc lËt ph«i 90o quanh trôc cña nã.
Lßng khu«n uèn (h×nh 8.20e). Khi dËp vËt dËp cã trôc cong, nguyªn c«ng
uèn ®-îc sö dông trong lßng khu«n uèn hoÆc lßng khu«n dËp tuú thuéc vµo sù bè
trÝ cña trôc cong vËt dËp so víi mÆt ph©n khu«n. NÕu trôc cña vËt dËp cong theo
hai mÆt ph¼ng, th× nguyªn c«ng uèn ®-îc thùc hiÖn tr-íc hÕt lµ qua lßng khu«n
uèn, sau ®ã lµ lßng khu«n dËp. Lßng khu«n uèn dïng ®Ó uèn ph«i nh»m t¹o cho
ph«i cã h×nh d¹ng t-¬ng øng víi h×nh d¹ng cña vËt dËp ë mÆt ph©n khu«n. ViÖc
gia c«ng trong lßng khu«n uèn ®-îc thùc hiÖn t-¬ng tù nh- trong lßng khu«n t¹o
h×nh. Còng gièng nh- khi t¹o h×nh, sè nh¸t ®Ëp trong lßng khu«n uèn th-êng lµ
mét, hiÕm khi lªn tíi hai hoÆc ba vµ kh«ng cã lËt ph«i. Ph«i ®-îc ®-a vµo lßng
khu«n uèn cã thÓ lµ ph«i ban ®Çu hoÆc ph«i ®· qua lßng khu«n vuèt hoÆc lßng
khu«n Ðp tô. Khi ®-a ph«i vµo lßng khu«n dËp tiÕp sau, ph«i ®-îc lËt mét gãc 90o.
Lßng khu«n th¾t (nÐn) (h×nh 8.20g). Lßng khu«n th¾t dïng ®Ó lµm gi·n
réng kh«ng ®Òu theo chiÒu dµi ph«i vµ ph©n bè l¹i kh«ng ®¸ng kÓ kim lo¹i däc
chiÒu trôc, ngoµi ra cßn t¹o cho ph«i cã d¹ng ®Þnh h×nh kh«ng nh÷ng theo chiÒu
trôc mµ cßn theo çc tiÕt diÖn ngang riªng biÖt cña nã. Sè nh¸t ®Ëp trong lßng
138
khu«n th¾t cã thÓ dao ®éng tõ mét ®Õn ba vµ kh«ng cã lËt ph«i. Ph«i ®-îc ®-a
vµo lßng khu«n th¾t th-êng lµ ph«i ban ®Çu, Ýt khi lµ ph«i ®· qua lßng khu«n
vuèt. Khi ®-îc ®-a vµo lßng khu«n dËp tiÕp sau kh«ng cÇn lËt ph«i quanh trôc
cña nã.
Lßng khu«n Ðp tô (h×nh 8.20h, i). Lßng khu«n Ðp tô cã nhiÖm vô lµm t¨ng
tiÕt diÖn ngang cña ph«i ë chç nµy b»ng çch lµm gi¶m tiÕt diÖn ngang cña nã ë
chç kh¸c vµ ph©n bè thÓ tÝch kim lo¹i däc chiÒu trôc ph«i t-¬ng øng víi sù ph©n
bè cña kim lo¹i ë vËt dËp. Khi gia c«ng trong lßng khu«n nµy, cÇn Ýt nhÊt lµ hai
(tèi ®a lµ t¸m) nh¸t ®Ëp, ngoµi ra sau mçi nh¸t ®Ëp ph«i ®-îc lËt mét gãc 90o
quanh trôc cña nã. Cã thÓ sö dông lßng khu«n Ðp tô hë (h×nh 8.20h) hoÆc lßng
khu«n Ðp tô kÝn (h×nh 8.20i). Lßng khu«n Ðp tô kÝn ®-îc sö dông nh»m t¨ng hÖ
sè gi·n dµi vµ h¹n chÕ sù gi·n réng. Ph«i ®-îc ®-a vµo lßng khu«n Ðp tô th-êng
lµ ph«i ban ®Çu hoÆc ph«i ®· qua lßng khu«n vuèt, vµ sau lßng khu«n Ðp tô cã
thÓ lµ lßng khu«n uèn hoÆc tíi th¼ng lßng khu«n dËp.
Lßng khu«n vuèt (h×nh 8.20k, l) dïng ®Ó vuèt dµi çc ®o¹n cña ph«i. ViÖc
vuèt trong lßng khu«n vuèt còng gièng nh- nguyªn c«ng vuèt trªn ®Çu bóa hÑp ë
rÌn tù do. Th«ng th-êng sö dông lßng khu«n vuèt hë (h×nh 8.20k), nh-ng ®«i khi
sö dông lßng khu«n vuèt kÝn (h×nh 8.20l) ®Ó vuèt m¹nh h¬n theo h×nh d¹ng cña
®Çu bóa lâm. Ph«i ®-îc ®-a vµo lßng khu«n vuèt chØ lµ ph«i ban ®Çu, vµ sau lßng
khu«n vuèt lµ çc lßng khu«n nh- ®· nªu trªn. §Ó vuèt çc ph«i ng¾n th-êng sö
dông çc diÖn tÝch ®Ó vuèt (h×nh 8.20m).
Ph«i lµ s¶n phÈm çn h×nh Ph«i lµ s¶n phÈm ®Þnh h×nh
vuèt
Ðp tô
diÖn tÝch
®Ó chån
uèn th¾t t¹o h×nh
diÖn tÝch ®Ó
d¸t ®uæi
s¬ bé chuÈn bÞ - s¬ bé
139
cuèi cïng
c¾t
s¶n phÈm
DiÖn tÝch ®Ó chån (h×nh 8.20n) - th-êng sö dông diÖn tÝch ph¼ng hoÆc ®Þnh
h×nh ®Ó chån. DiÖn tÝch nµy dïng ®Ó chån ph«i ban ®Çu tr-íc khi gia c«ng trong
lßng khu«n dËp. DiÖn tÝch ®Ó chån th-êng ®-îc sö dông khi dËp vËt dËp cã d¹ng
h×nh trßn hoÆc h×nh vu«ng ë mÆt ph©n khu«n ®Ó gi¶m nhÑ c-êng ®é lµm viÖc cña
lßng khu«n dËp, chñ yÕu lµ ®Ó tr¸nh dÝnh khíp cã thÓ t¹o ra trong vËt dËp do gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n khi chån trùc tiÕp ph«i ban ®Çu trong lßng khu«n dËp.
Lßng khu«n c¾t (h×nh 8.20p) dïng ®Ó chÆt vËt dËp ra khái ph«i thanh khi sö
dông ph«i thanh ®Ó dËp hai hoÆc ba vËt dËp.
ViÖc chän çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp tr-íc hÕt phô thuéc vµo h×nh d¹ng vµ
kÝch th-íc cña vËt dËp. ViÖc cÇn thiÕt sö dông lßng khu«n nµo phô thuéc vµo ®Æc
®iÓm vµ c«ng dông cña chóng, trong ®ã lßng khu«n cuèi cïng ph¶i ®-îc sö dông
trong tÊt c¶ çc tr-êng hîp, lßng khu«n s¬ bé (lßng khu«n th«) còng nªn ®-îc sö
dông trong hÇu hÕt çc tr-êng hîp nh-ng kh«ng b¾t buéc, cßn çc lßng khu«n
chuÈn bÞ ®-îc sö dông phô thuéc vµo h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cô thÓ cña vËt dËp.
H×nh 8.21 thÓ hiÖn s¬ ®å çc ph-¬ng ¸n cã thÓ sö dông çc lßng khu«n khi dËp
trªn m¸y bóa.
Tr-êng hîp dËp tõ ph«i çn chu kú, çn ®Þnh h×nh hoÆc ph«i ®-îc chuÈn bÞ
trªn m¸y chuyªn dïng (ph«i çn rÌn, ph«i ®óc) v.v., cã thÓ kh«ng dïng ®Õn çc
lßng khu«n chuÈn bÞ vµ sö dông çc lßng khu«n cuèi cïng (lßng khu«n th« vµ
lßng khu«n tinh). Trong tr-êng hîp nµy, lßng khu«n th« cã nhiÖm vô gi¶m c-êng
®é lµm viÖc cña lßng khu«n tinh, do ®ã t¨ng tuæi thä cña lßng khu«n tinh. Ph«i
dËp qua lßng khu«n th« cã h×nh d¸ng gÇn gièng vËt dËp, cã mét líp ba via ®-îc
140
t¹o ra khe hë gi÷a hai mÆt g-¬ng. Líp ba via nµy sau sÏ ch¶y vµo çc r·nh tho¸t
biªn thµnh vµnh biªn.
§Ó t¹o cho ph«i cã h×nh d¸ng thÝch hîp tr-íc khi biÕn d¹ng trong çc lßng
khu«n cuèi cïng, cÇn cã b-íc chuÈn bÞ ph«i. Ph-¬ng ph¸p chuÈn bÞ ph«i tèt nhÊt
lµ thùc hiÖn trªn çc m¸y chuyªn dïng nh- m¸y çn s¶n phÈm chu kú, m¸y çn
rÌn, sö dông çc ph«i c¾t tõ thÐp çn ®Þnh h×nh, ph«i ®óc, .... NÕu sö dông khu«n
dËp nhiÒu lßng khu«n trong ®ã chØ cã mét hoÆc hai lßng khu«n cuèi cïng, çc
lßng khu«n cßn l¹i lµ lßng khu«n chuÈn bÞ, th× thiÕt bÞ kh«ng thÓ ph¸t huy hÕt
c«ng suÊt cña nã bëi v× khi thùc hiÖn çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ bao giê còng
kh«ng sö dông hÕt c«ng suÊt cña thiÕt bÞ. Nh- vËy kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cÇn
thiÕt ph¶i nghiªn cøu çc lßng khu«n chuÈn bÞ v× trong rÊt nhiÒu tr-êng hîp s¶n
l-îng vËt dËp kh«ng ®ñ lín ®Ó sö dông çc thiÕt bÞ chuyªn dïng cho viÖc chuÈn
bÞ ph«i. Do ®ã, trong thùc tÕ vÉn th-êng gÆp tr-êng hîp sö dông khu«n cã nhiÒu
lßng khu«n, tÊt nhiªn lµ trong sè ®ã cã çc lßng khu«n chuÈn bÞ.
A. Nguyªn c«ng chuÈn bÞ cho vËt dËp däc

Nh- ®· nªu trªn, vËt dËp däc ®-îc dËp theo chiÒu trôc cña chi tiÕt, nªn
nguyªn c«ng chuÈn bÞ chñ yÕu cho vËt dËp däc th-êng chØ lµ nguyªn c«ng chån.
Muèn dËp vËt dËp däc d¹ng trßn xoay nh- b¸nh r¨ng, b¸nh ®µ, b¸nh ®ai, mÆt
bÝch, ... cã thÓ c¾t ph«i ngay theo ®óng kÝch th-íc (®-êng kÝnh, chiÒu cao) cÇn
thiÕt. Tuy nhiªn, viÖc lµm ®¬n gi¶n nh- vËy l¹i kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc v× çc lý
do kh¸c nhau, vµ ph¶i qua b-íc chuÈn bÞ - tøc qua nguyªn c«ng chån. V× vËy,
ph¶i xem xÐt môc ®Ých cña nguyªn c«ng chån trong tr-êng hîp nµy nh- thÕ nµo.
1. V× chiÒu dµi ph«i tèi thiÓu cã thÓ c¾t ®-îc lµ Lmin  Do ®èi víi thÐp mÒm
vµ Lmin  0,5Do ®èi víi thÐp gißn (cøng), nªn nÕu cÇn ph«i cã chiÒu cao cã tû sè
Lo/Do nhá h¬n çc quy ®Þnh vÒ Lmin nªu trªn th× ph¶i chån tr-íc khi dËp.
2. NÕu ®Ó ph«i dµi ®em dËp ngay kh«ng qua nguyªn c«ng chån th× n¨ng suÊt
lao ®éng sÏ thÊp, lßng khu«n tinh sÏ mau háng v× ph¶i lµm viÖc nhiÒu vµ tiÕp xóc
l©u víi ph«i nãng (cã nhiÖt ®é cao).
3. Çc mÆt ®Çu ph«i sau khi c¾t nÕu kh«ng ph¼ng th× khã ®Æt ph«i chÝnh x¸c
vµo vÞ trÝ cña nã trong lßng khu«n, nªn muèn cho ph«i cã mÆt ®¸y ph¼ng còng
cÇn ph¶i chån.
4. Chån cã thÓ lµm
141
bong v¶y rÌn trªn vá
ph«i, cho nªn cã khi
dïng chån ®Ó lµm s¹ch
v¶y rÌn tr-íc khi dËp
trong lßng khu«n cuèi (h×nh 8.22, fig. 207, tr. 340[2], 10 cm)
cïng.
5. §èi víi çc chi
tiÕt cÇn c¶i t¹o thí kim
lo¹i cho phï hîp víi yªu
cÇu lµm viÖc cña nã
(b¸nh r¨ng ch¼ng h¹n),
th× chån cã thÓ lµm cho
thí kim lo¹i cong ®i
theo chiÒu ngang cña H×nh 8.22 S¬ ®å çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp vµ khu«n
ph«i. dËp trªn m¸y bóa cho vËt dËp chi tiÕt b¸nh r¨ng
Víi çc lý do trªn ®©y, ®¹i bé phËn çc vËt dËp däc ®Òu ph¶i qua nguyªn
c«ng chån. Tuy nhiªn, trong nh÷ng tr-êng hîp cã thÓ ®-îc, nªn bá qua nguyªn
c«ng chuÈn bÞ nµy v× kh«ng nh÷ng cÇn ph¶i chi phÝ n¨ng l-îng cho chÝnh nguyªn
c«ng chån, mµ cßn ph¶i chi phÝ n¨ng l-îng cho nguyªn c«ng çn ph«i tõ tiÕt diÖn
to h¬n xuèng tiÕt diÖn nhá h¬n.
NÕu tÝnh sù l·ng phÝ n¨ng l-îng cho nguyªn c«ng chån céng víi sù l·ng phÝ
n¨ng l-îng khi çn ph«i th× tæng céng l¹i cã thÓ chiÕm hµng chôc phÇn tr¨m n¨ng
l-îng va ®Ëp. §Ó t¹o ra ph«i ng¾n cã çc mÆt ®Çu ph¼ng cã thÓ ¸p dông çc
ph-¬ng ph¸p c¾t ph«i tiªn tiÕn nh- c¾t b»ng tia löa ®iÖn, c¾t ph«i b»ng con l¨n
(dao ®Üa), v.v.. Muèn lµm s¹ch v¶y rÌn cã thÓ sö dông çc thiÕt bÞ chuyªn dïng
tiªn tiÕn nh- thiÕt bÞ phun n-íc cao ¸p hoÆc nung ph«i trong m«i tr-êng kh«ng
oxy ho¸, v.v.. Nh- vËy còng h¹n chÕ ®-îc chi phÝ theo nhiÒu khÝa c¹nh khi ph¶i
sö dông nguyªn c«ng chån, g©y l·ng phÝ n¨ng l-îng.
H×nh 8.22 thÓ hiÖn s¬ ®å quy tr×nh c«ng nghÖ ®Æc tr-ng cho çc vËt dËp däc
d¹ng trßn xoay kiÓu b¸nh r¨ng.
Sau khi c¾t, ph«i 1 cÇn ph¶i chån thµnh ph«i trung gian 2 vµ dËp trong lßng
khu«n tinh ®Ó ®-îc vËt dËp 3. Cuèi cïng lµ nguyªn c«ng c¾t vµnh biªn cho vµnh
142
biªn 4. §Ó thùc hiÖn quy tr×nh c«ng nghÖ nµy, khu«n trªn cña m¸y bóa cã thÓ
®-îc thiÕt kÕ nh- sau: ë trung t©m khu«n (trïng víi t©m cña ®u«i Ðn), ng-êi ta bè
trÝ lßng khu«n tinh. PhÝa gãc tr¸i khu«n bè trÝ mét diÖn tÝch ®Ó chån, phÇn nµy cã
thÓ lµm lÊn sang c¶ phÇn tói chøa kim lo¹i cña r·nh tho¸t biªn.
(h×nh 8.23, fig. 208, tr. 341, [2],10 cm)
H×nh 8.23 Çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ cho vËt dËp däc
(çc nÐt ®øt biÓu thÞ ph«i ban ®Çu)
a) Chån cã ®ét lç b) Vuèt c) Ðp ch¶y
V× lùc chån nhá nªn cã thÓ bè trÝ diÖn tÝch ®Ó chån lÖch víi trung t©m khu«n
tøc lµ kh«ng trïng víi ®u«i Ðn. Lßng khu«n cuèi cïng chÞu lùc t¸c dông lín h¬n
chån rÊt nhiÒu nªn cã thÓ coi trung t©m ¸p lùc ë t©m lßng khu«n cuèi cïng nµy,
do vËy lßng khu«n nµy ®-îc bè trÝ ë trung t©m khu«n.
NÕu vËt dËp cã lç ch-a thÊu hoÆc cã phÇn rçng bªn trong, th× ë nguyªn c«ng
chuÈn bÞ còng ph¶i t¹o h×nh s¬ bé çc lç ®ã víi môc ®Ých gi¶m c-êng ®é lµm viÖc
cña çc lßng khu«n cuèi cïng, ®Æc biÖt lµ çc ‘‘dÊu khu«n’’. Tuy nhiªn, do mÆt
®¸y ph«i kh«ng ph¼ng nªn trong lßng khu«n chuÈn bÞ chØ cã thÓ lµm mét dÊu
khu«n trªn th«i, phÝa nöa khu«n d-íi nªn lµm lâm xuèng kho¶ng 2  3 mm ®Ó dÔ
®Þnh vÞ (h×nh 8.23a). Sau khi dËp trong lßng khu«n chuÈn bÞ ph¶i lËt ph«i mét gãc
180o, ®Æt lç cã s½n trªn ph«i vµo dÊu khu«n d-íi cña lßng khu«n tinh.
143
§Ó chuÈn bÞ ph«i cho çc vËt dËp däc cã chu«i dµi cã thÓ sö dông nguyªn
c«ng chuÈn bÞ lµ vuèt (h×nh 8.23b). Nh- vËy võa dÔ ®Þnh vÞ ph«i l¹i võa gi¶m
l-îng biÕn d¹ng trong lßng khu«n tinh. Tr-êng hîp vËt dËp cã mét hoÆc hai
chu«i ng¾n vµ nhá th× vuèt rÊt khã nªn cÇn ¸p dông ph-¬ng ph¸p Ðp ch¶y ®Ó
chuÈn bÞ ph«i (h×nh 8.23c).
B. TÝnh vµ chän ph«i dËp trong khu«n hë

ThÓ tÝch ph«i dËp bao giê còng ®-îc tÝnh theo c«ng thøc:
Vf = k(Vvd + Vpl) (8.8)
trong ®ã:
Vf - thÓ tÝch ph«i
Vvd - thÓ tÝch vËt dËp ®-îc tÝnh theo b¶n vÏ vËt dËp ë tr¹ng th¸i nguéi
Vpl - thÓ tÝch toµn bé çc d¹ng phÕ liÖu
k - hÖ sè tÝnh ®Õn l-îng kim lo¹i bÞ ch¸y trong çc lÇn nung ph«i ®Ó dËp. NÕu
khi nung bÞ hao ch¸y 1% thÓ tÝch ph«i th× k = 1,01.
ThÓ tÝch ph«i trong tr-êng hîp vËt dËp däc cã thÓ ®-îc tÝnh rÊt ®¬n gi¶n.
Tr-íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn ®iÒu kiÖn cho phÐp vÒ ®é dµi ph«i chån (Ho  2,5Do). Sau
®ã, c¨n cø vµo sù ph©n tÝch çc môc ®Ých cña nguyªn c«ng chån ®Ó chuÈn bÞ ph«i
cho vËt dËp däc. NÕu thËt cÇn thiÕt ph¶i chån (tr-êng hîp dËp ph«i b¸nh r¨ng
ch¼ng h¹n) th× còng chØ nªn lÊy ph«i víi kÝch th-íc sao cho sau khi chån xuèng
kho¶ng 20-50% chiÒu cao ph«i th× cã thÓ dËp ®-îc. CÇn chó ý khi sö dông
nguyªn c«ng chån ®Ó chuÈn bÞ ph«i th× còng nªn tÝnh ®Õn viÖc sö dông l-îng
ph×nh tang trèng. Sau khi chän ph«i ph¶i tiÕn hµnh dËp thö ®Ó ®iÒu chØnh ph«i
cho thÝch hîp nhÊt.
§èi víi vËt dËp däc, çc d¹ng phÕ liÖu th-êng chØ gåm vµnh biªn vµ mµng
ng¨n lç. Hai ®¹i l-îng nµy ®-îc tÝnh trªn c¬ së b¶n vÏ vËt dËp. Tr-êng hîp vËt
dËp kh«ng cã lç ch-a thÊu th× sÏ kh«ng cã mµng ng¨n lç.
§-êng kÝnh do (®èi víi ph«i trßn) hoÆc c¹nh ao (®èi víi ph«i vu«ng) cho vËt
dËp däc ®-îc tÝnh nh- sau:
Ff Ff
do = 1,08 3 ; ao = 3
m m
trong ®ã: m = L/D; m = 1,5  2,5 (2,8).
144
ChiÒu dµi (chiÒu cao) ph«i: Ho (Lo) = Vf/Fo,
trong ®ã: Fo lµ diÖn tÝch tiÕt diÖn ph«i.
§èi víi vËt dËp ngang, viÖc tÝnh vµ chän ph«i cã phøc t¹p h¬n. Tr-íc hÕt,
phÇn Vpl bao gåm çc l-îng:
Vpl = Vvb + Vch + Vm.n + Vm (8.9)
trong ®ã:
Vvb - thÓ tÝch phÇn vµnh biªn
Vm - thÓ tÝch mµng ng¨n lç cã trªn vËt dËp
Vch - thÓ tÝch phÇn kim lo¹i dµnh ®Ó kÑp k×m
Thµnh phÇn nµy cßn ®-îc gäi lµ chu«i vËt dËp. ThÓ tÝch phÇn chu«i th-êng
ph¶i tÝnh theo ®iÒu kiÖn Lch  Do. Còng cã thÓ kh«ng cÇn ph¶i lµm chu«i vËt dËp
trong çc tr-êng hîp dËp qua mét hoÆc hai lßng khu«n cuèi cïng hoÆc trong çc
tr-êng hîp ph«i ®-îc chuÈn bÞ b»ng çc thiÕt bÞ chuyªn dïng.
Vm.n - thÓ tÝch phÇn m¹ch nèi çc vËt dËp víi nhau.
Thµnh phÇn nµy chØ cã ë tr-êng hîp dËp mét lÇn ®-îc vµi ba hoÆc nhiÒu vËt
dËp. Trong tr-êng hîp ®ã, nÕu vËt dËp nÆng, chiÒu dµy líp ba via ë çc lßng
khu«n chuÈn bÞ vµ lßng khu«n th« kh«ng ®ñ cøng v÷ng th× khi di chuyÓn tõ lßng
khu«n nµy sang lßng khu«n kia ph«i trung gian cã thÓ bÞ gËp l¹i, g©y khã kh¨n
cho viÖc ®Æt vµo çc lßng khu«n tiÕp sau. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy, ph¶i tiÕn
hµnh lµm çc m¹ch nèi gi÷a çc vËt dËp víi nhau. PhÇn m¹ch nèi nµy gièng nh-
çc g©n ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng. Khi c¾t vµnh biªn ph¶i ®Ó chóng l¹i v× chóng dµy
h¬n çc cÇu vµnh biªn. VËt dËp ®-îc c¾t t¸ch riªng trªn khu«n kh¸c.
Sau khi tÝnh ®-îc thÓ tÝch ph«i, viÖc chän kÝch th-íc ph«i cho vËt dËp ngang
rÊt quan träng bëi v× nã quyÕt ®Þnh c¶ quy tr×nh c«ng nghÖ tiÕp sau. Cã thÓ chän
nhiÒu ph«i víi kÝch th-íc kh¸c nhau cho mét vËt dËp miÔn lµ thÓ tÝch ph«i ®-îc
tÝnh to¸n ®ñ. Giíi h¹n vÒ chiÒu dµi ph«i lµ Lomax = Lvd (tøc lµ b»ng chiÒu dµi vËt
dËp). Giíi h¹n vÒ ®-êng kÝnh ph«i lµ Domax = Dqdmax, trong ®ã Dqdmax lµ ®-êng
kÝnh quy ®æi t¹i tiÕt diÖn ngang lín nhÊt cña vËt dËp.
145
(h×nh 8.24, fig.209, tr. 342,[2],11 cm)
H×nh 8.24 BiÓu ®å diÖn tÝch, gi¶n ®å ®-êng kÝnh vµ çc ph-¬ng ¸n chän ph«i
cho vËt dËp ngang
§Ó x¸c ®Þnh h×nh d¸ng ph«i tèt nhÊt cho vËt dËp ngang, cÇn ph¶i dùng gi¶n
®å ®-êng kÝnh (ph«i tÝnh to¸n) cña vËt dËp. Gi¶n ®å ®-êng kÝnh ®-îc x©y dùng
trªn c¬ së dùng biÓu ®å diÖn tÝch b»ng çch tÝnh toµn bé çc tiÕt diÖn ngang cña
vËt dËp råi sau ®ã dùng ®å thÞ phô thuéc gi÷a chiÒu dµi vËt dËp vµ diÖn tÝch çc
tiÕt diÖn ngang t-¬ng øng, kÓ c¶ phÇn vµnh biªn. NghÜa lµ diÖn tÝch çc tiÕt diÖn
ngang cña vËt dËp ®Ó dùng biÓu ®å (Fbd) ®-îc tÝnh nh- sau:
Fbd = Fvd + 2Fvb (8.10)
trong ®ã:
Fvd - diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña vËt dËp
Fvb - diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña mét phÝa vµnh biªn.
Ngoµi ra cßn ph¶i tÝnh ®Õn diÖn tÝch riªng cña vµnh biªn bªn ngoµi çc tiÕt
diÖn cña vËt dËp (ngoµi çc tiÕt diÖn 1 vµ 10 trªn h×nh 8.24).
Khi ®· cã biÓu ®å diÖn tÝch, cã thÓ tÝnh ®-îc ®-êng kÝnh çc vßng trßn t-¬ng
øng víi çc tiÕt diÖn ngang cña vËt dËp theo c«ng thøc:
Dgd =1,13 Fbd (8.11)
146
Gi¶n ®å ®-êng kÝnh lµ ®å thÞ phô thuéc gi÷a ®é dµi vµ çc gi¸ trÞ Dgd t-¬ng
øng. NÕu dùng gi¶n ®å nµy vÒ hai phÝa ®èi xøng nhau qua trôc th× sÏ cã h×nh
d¹ng ph«i tèt nhÊt. ThËt vËy, nÕu ph«i ®-îc chuÈn bÞ theo ®óng víi gi¶n ®å
®-êng kÝnh th× khi dËp çc phÇn tö kim lo¹i chØ biÕn d¹ng theo chiÒu vu«ng gãc
víi trôc ph«i, nghÜa lµ kim lo¹i dÞch chuyÓn trong qu¸ tr×nh dËp theo çc ®-êng
vu«ng gãc ng¾n nhÊt, lo¹i bá h¼n çc thµnh phÇn däc trôc.
Trong thùc tÕ nhiÒu khi ph¶i tÝnh ®Õn sù cÊu t¹o cña vµnh biªn kh«ng ®ång
®Òu trªn toµn bé chu vi vËt dËp, ®Æc biÖt lµ víi vËt dËp phøc t¹p. Trong tr-êng
hîp ®ã, nÕu tÝnh vµ dùng biÓu ®å diÖn tÝch vËt dËp (®-êng nÐt ®øt trªn biÓu ®å
diÖn tÝch) sau ®ã tÝnh riªng diÖn tÝch vµnh biªn t¹i çc tiÕt diÖn ngang t-¬ng øng
råi céng l¹i, sÏ cã diÖn tÝch thËt.
§Ó ®¬n gi¶n viÖc x©y dùng biÓu ®å diÖn tÝch trong tr-êng hîp vËt dËp ®¬n
gi¶n, vµnh biªn ®ång ®Òu trªn toµn chu vi, cã thÓ tÝnh riªng diÖn tÝch çc tiÕt diÖn
ngang cña vËt dËp, sau ®ã céng thªm trªn ®å thÞ mét l-îng b»ng hai lÇn diÖn tÝch
vµnh biªn (2Fvb).
Nh- vËy, ph«i cña vËt dËp ngang cã thÓ chän tuú ý trong kho¶ng tõ Domin ®Õn
Domax. T-¬ng øng víi çc gi¸ trÞ nµy lµ çc gi¸ trÞ tõ Lomax ®Õn Lomin. Çc gi¸ trÞ
Domax vµ Lomax cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo gi¶n ®å ®-êng kÝnh. Sau khi ®·
chän ph«i, muèn cho ph«i cã h×nh d¹ng nh- gi¶n ®å ®-êng kÝnh ph¶i sö dông çc
nguyªn c«ng chuÈn bÞ ph«i kh¸c nhau nh- vuèt, uèn, Ðp tô, nÐn, thµnh h×nh, v.v..
VÝ dô, nÕu chØ sö dông nguyªn c«ng chuÈn bÞ lµ vuèt, th× ph«i ®-îc tÝnh
nh- sau:
Fo = Vd/ld
trong ®ã:
Vd vµ ld t-¬ng øng lµ thÓ tÝch vµ chiÒu dµi ®o¹n ph«i kh«ng cÇn vuèt.
§-êng kÝnh vµ chiÒu dµi ph«i:
Do = 1,13 Fo ; Lo = Vf/Fo.
NÕu chØ sö dông nguyªn c«ng Ðp tô:

Fo = (1,05  1,2) Vf/l;
trong ®ã: l lµ chiÒu dµi ph«i.
147
C. Chän çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp cho vËt dËp ngang
C¨n cø vµo nh÷ng ph©n tÝch vÒ qu¸ tr×nh biÕn d¹ng trong lßng khu«n, A. V.
Rebenxki ®· ®-a ra ph-¬ng ph¸p tÝnh sè l-îng çc lßng khu«n chuÈn bÞ cÇn thiÕt
cho vËt dËp ngang. Theo Rebenxki, çc yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn sè l-îng çc
nguyªn c«ng chuÈn bÞ cho mét vËt dËp ®-îc biÓu thÞ b»ng hai chØ sè sau:
- C«ng ®Ó biÕn ph«i cã h×nh d¹ng ®¬n gi¶n thµnh ph«i ®Þnh h×nh sÏ tû lÖ víi
®¹i l-îng:
D gd (max)
= (8.12)
D gd ( tb )
trong ®ã:
Dgd(max) - ®-êng kÝnh lín nhÊt cña vËt dËp trªn gi¶n ®å ®-êng kÝnh
Dgd(tb) - Gi¸ trÞ trung b×nh cña gi¶n ®å ®-êng kÝnh.
NÕu chän ph«i cã ®-êng kÝnh Do n»m trong kho¶ng Dgd(max) > Do > Dgd(tb) sau
®ã gi¶m dÇn ®-êng kÝnh ph«i tõ Do = Dgd(max) ®Õn Do = Dgd(tb) th× c«ng Ðp tô ngµy
cµng t¨ng vµ c«ng vuèt ngµy cµng gi¶m, cho ®Õn khi Do = Dgd(tb) th× c«ng vuèt
b»ng 0 v× kh«ng cÇn vuèt th× ph«i ®· cã chiÒu dµi cÇn thiÕt råi.
DÔ dµng thÊy r»ng, ph«i cã ®-êng kÝnh tèi -u lµ ph«i cÇn Ýt nh¸t ®Ëp nhÊt ®Ó
cã thÓ trë thµnh ph«i ®Þnh h×nh cã ®-êng kÝnh gièng víi gi¶n ®å. Nh- vËy, sù tiªu
hao n¨ng l-îng sÏ tèi thiÓu vµ n¨ng suÊt lao ®éng sÏ tèi ®a.
- C«ng cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn l-îng kim lo¹i vµo çc r·nh cña lßng khu«n
chuÈn bÞ phô thuéc vµo qu·ng ®-êng dÞch chuyÓn cña nã, ®-êng ®i cµng dµi th×
c«ng cµng lín, ®-êng ®i l¹i phô thuéc vµo kÝch th-íc ph«i. Cã thÓ biÓu thÞ sù phô
thuéc nµy b»ng ®¹i l-îng:
L gd
= (8.13)
D gd ( tb )
trong ®ã:
Lgd - chiÒu dµi gi¶n ®å, b»ng chiÒu dµi vËt dËp.
DÔ dµng nhËn thÊy r»ng, tû sè  cµng lín th× ®-êng ®i cña l-îng kim lo¹i
biÕn d¹ng däc trôc cµng lín.
148
(h×nh 8.25, fig.213, tr. 356[2], 10 cm)
H×nh 8.25 §å thÞ chän çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ cho vËt dËp ngang
1- kh«ng cÇn çc lßng khu«n chuÈn bÞ; 2- lßng khu«n nÐn; 3- lßng khu«n Ðp
tô hë; 4- lßng khu«n Ðp tô kÝn; 5- lßng khu«n vuèt vµ kÕt hîp Ðp tô-vuèt.
Trªn c¬ së çc sè liÖu thùc nghiÖm, Rebenxki ®· x©y dùng ®å thÞ (h×nh
8.25), qua ®ã gióp chän ®-îc lo¹i vµ sè l-îng çc lßng khu«n chuÈn bÞ cÇn thiÕt
cho vËt dËp ngang ®Ó biÕn d¹ng ph«i cã h×nh d¹ng ®¬n gi¶n thµnh ph«i trung gian
cã h×nh d¹ng theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh.
Trªn gi¶n ®å nµy, ngoµi çc trôc to¹ ®é  vµ  cßn cã çc trôc phô tÝnh ®Õn
sù thay ®æi vÒ khèi l-îng cña vËt dËp, v× râ rµng lµ khi khèi l-îng vËt dËp thay
®æi th× ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng còng sÏ thay ®æi.
Ngoµi ra, trªn gi¶n ®å nµy cßn tÝnh ®Õn ¶nh h-ëng cña ®é c«n trªn vËt dËp
(phÇn th©n) b»ng çch ®-a vµo hÖ sè ®é c«n C:
Dk - dk
C= (8.14)
Lk
trong ®ã:
Dk - ®-êng kÝnh lín cña phÇn c«n trªn gi¶n ®å
dk - ®-êng kÝnh nhá cña phÇn c«n trªn gi¶n ®å
149
Lk - chiÒu dµi phÇn c«n
§¹i l-îng C biÓu thÞ h×nh d¸ng phÇn c«n cña vËt dËp vµ ¶nh h-ëng cña nã
®Õn gi¸ trÞ çc thµnh phÇn ngang cña lùc t¸c dông. V× vËy, ®¹i l-îng C ®-îc tÝnh
®Õn khi çc gi¸ trÞ cña çc hÖ sè  vµ  giao nhau ë vïng 5.
8.3.3 D¹ng ph«i

Trªn h×nh 8.26 thÓ hiÖn biÓu ®å giíi h¹n viÖc sö dông çc d¹ng ph«i dïng
cho vËt dËp ngang khi dËp trªn m¸y bóa tõ s¶n phÈm çn. Theo biÓu ®å nµy, ®èi
víi vËt dËp nhá (cã G < 1 kg) nªn sö dông ph«i thanh (vïng III) cã chiÒu dµi
kh«ng qu¸ 1200 mm víi khèi l-îng kh«ng qu¸ 3,5  4,5 kg, sau khi dËp xong
mét vËt dËp sÏ tiÕn hµnh c¾t ph«i trªn lßng khu«n c¾t ®-îc bè trÝ trªn khu«n dËp.
Lµm nh- vËy ®¶m b¶o n¨ng suÊt cao, kh«ng cÇn phÇn cÆp k×m (tõ vËt dËp cuèi
cïng), nªn t¨ng hÖ sè sö dông vËt liÖu.
§èi víi vËt dËp trung b×nh (G = 15
kg), sö dông ph«i thanh ®-îc c¾t ®Ó dËp
®-îc hai vËt dËp (vïng II). Sau khi dËp
xong vËt dËp thø nhÊt th× ®æi ®Çu ph«i ®Ó
dËp vËt dËp thø hai. Lµm nh- vËy ®¶m b¶o (h×nh 8.26, fig 134, tr. 173[1],
n¨ng suÊt vµ kh«ng cÇn phÇn cÆp k×m, 5,5 cm)
m¹ch nèi nªn t¨ng hÖ sè sö dông vËt liÖu.
§èi víi vËt dËp lín (G > 5 kg), ph¶i
sö dông ph«i chiÕc, cã chu«i ®Ó cÆp k×m
H×nh 8.26 BiÓu ®å giíi h¹n sö dông
(vïng I).
d¹ng ph«i cho vËt dËp ngang
§èi víi vËt dËp däc, ph-¬ng ¸n thÝch hîp nhÊt lµ sö dông ph«i chiÕc ®Ó dËp.
8.3.4 KÕt cÊu vµ tÝnh to¸n lßng khu«n dËp trªn m¸y bóa
1. Lßng khu«n cuèi cïng (lßng khu«n tinh)

Nh- ®· nªu trªn, lßng khu«n tinh lµ lßng khu«n thÓ hiÖn ®Çy ®ñ h×nh d¹ng vµ
kÝch th-íc cña vËt dËp vµ lµ lßng khu«n kh«ng thÓ thiÕu ®-îc khi dËp khèi. V×
vËy, kÕt cÊu cña lßng khu«n tinh chÝnh lµ kÕt cÊu cña vËt dËp.
Tuy nhiªn, do dËp khèi
®-îc thùc hiÖn ë tr¹ng th¸i
150
nãng nªn khi thiÕt kÕ lßng
khu«n tinh ph¶i sö dông b¶n
vÏ vËt dËp ®Ó chÕ t¹o khu«n.
B¶n vÏ vËt dËp ®Ó chÕ t¹o
khu«n ®-îc x©y dùng trªn c¬
së b¶n vÏ kiÓm tra vËt dËp vµ
®-îc vÏ theo ®óng tû lÖ nh-
b¶n vÏ kiÓm tra vËt dËp, (h×nh 8.27, fig. 111, [3], tr. 221, 10 cm)
trong ®ã tÊt c¶ çc kÝch
th-íc cña vËt dËp ®-îc tÝnh
theo kÝch th-íc ë tr¹ng th¸i
nãng. KÝch th-íc cña vËt dËp
ë tr¹ng th¸i nãng ®-îc tÝnh
theo c«ng thøc:
a = l(1 + t) (8.15)
B¸n kÝnh l-în kh«ng ghi 2 mm
trong ®ã: Gãc nghiªng kh«ng ghi 7o
H×nh 8.27B¶n vÏ vËt dËp ®Ó chÕ t¹o khu«n
 - hÖ sè gi·n në do nhiÖt cña kim lo¹i vËt dËp

l - kÝch th-íc vËt dËp ë tr¹ng th¸i nguéi
t - nhiÖt ®é kÕt thóc dËp.
Ngoµi ra, trªn b¶n vÏ vËt dËp ®Ó chÕ t¹o khu«n cÇn biÓu thÞ çc kÝch th-íc
sao cho dÔ x©y dùng h×nh d¹ng vËt dËp khi lÊy dÊu lµm d-ìng vµ chÕ t¹o khu«n.
Cô thÓ lµ:
a) Ph¶i ghi ®Çy ®ñ kÝch th-íc ®Ó x©y dùng ®-êng ph©n khu«n,
b) Çc kÝch th-íc vÒ chiÒu cao ®-îc ghi tõ ®-êng ph©n khu«n,
c) Kh«ng cÇn thÓ hiÖn kÝch th-íc ®-êng bao cña chi tiÕt, vµ dung sai çc
kÝch th-íc cña vËt dËp,
d) Trong phÇn chó thÝch cña b¶n vÏ cã thÓ ghi ®é nghiªng dËp, b¸n kÝnh l-în
ch-a ghi, v.v. ®Ó cho b¶n vÏ ®¬n gi¶n,
151
e) B¶n vÏ ph¶i thÓ hiÖn vËt dËp ë d¹ng hoµn chØnh khi ®· qua lßng khu«n
cuèi cïng. Do ®ã, nh÷ng thay ®æi vÒ h×nh d¹ng cña vËt dËp sau khi dËp trªn m¸y
bóa nh- ®ét lç, uèn ... kh«ng ph¶i ghi trªn b¶n vÏ nµy, vµ
g) T¹i mét vµi chç cho phÐp cã nh÷ng thay ®æi do sù mµi mßn lßng khu«n vµ
®é dËp ch-a hÕt nh»m t¹o ra ®-îc vËt dËp tho¶ m·n yªu cÇu trªn b¶n vÏ vËt dËp
nguéi (b¶n vÏ kiÓm tra vËt dËp).
Lßng khu«n tinh ®-îc chÕ t¹o theo ®óng b¶n vÏ vËt dËp ®Ó chÕ t¹o khu«n
(h×nh 8.27). Khi dËp trong khu«n hë cßn ph¶i t¹o r·nh tho¸t biªn bao quanh lßng
khu«n tinh theo d¹ng vµ kÝch th-íc ®· chän vµ tÝnh ë trªn.
2. Lßng khu«n th« (lßng khu«n s¬ bé)

KÕt cÊu cña lßng khu«n th« gÇn gièng kÕt cÊu cña lßng khu«n tinh, nh-ng cã
nh÷ng ®iÓm kh¸c sau ®©y:
- Lßng khu«n th« kh«ng cã r·nh tho¸t biªn;
- ChiÒu cao b¸n thµnh phÈm sau khi qua lßng khu«n th« ph¶i lín h¬n chiÒu
cao vËt dËp ®Ó khi dËp trong lßng khu«n tinh cã mét l-îng biÕn d¹ng vÒ chiÒu cao;
- ChiÒu réng cña lßng khu«n th« ph¶i nhá h¬n chiÒu réng cña lßng khu«n
tinh ®Ó cã thÓ ®Æt b¸n thµnh phÈm (®· qua lßng khu«n th«) vµo lßng khu«n tinh
®-îc dÔ dµng;
- TÊt c¶ çc b¸n kÝnh l-în trong lßng khu«n th« lín h¬n çc b¸n kÝnh l-în
t-¬ng øng ë lßng khu«n tinh tõ 2 ®Õn 4 mm tuú thuéc vµo chiÒu s©u lßng khu«n;
Gãc nhiªng thµnh lßng khu«n th« cã thÓ lín h¬n, b»ng hoÆc nhá h¬n gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n tinh. NÕu cÇn t¹o g©n hoÆc mét chç låi cao th× nªn t¹o
h×nh theo ph-¬ng ph¸p Ðp ch¶y. Trong tr-êng hîp Êy, gãc nghiªng thµnh lßng
khu«n cµng nhá th× cµng gi¶m trë lùc biÕn d¹ng. NÕu kh«ng gÆp khã kh¨n trong
viÖc lÊy s¶n phÈm ra khái lßng khu«n th× ®· cã thÓ lµm lßng khu«n kh«ng cÇn ®é
nghiªng. V× thÕ, trong çc lßng khu«n th« nªn lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n
nhá h¬n gãc nghiªng thµnh lßng khu«n tinh, v× dÔ dµng t¹o ®-îc g©n hoÆc chç låi
cao h¬n so víi ë vËt dËp vµ lßng khu«n tinh cã nhiÖm vô ch«n chóng l¹i theo
®óng kÝch th-íc. NÕu cÊu t¹o cña çc chç låi réng vµ thÊp th× viÖc t¹o ph«i trong
lßng khu«n th« l¹i h¬i kh¸c. Trong tr-êng hîp nh- vËy, kh«ng cÇn Ðp ch¶y nhiÒu
nh-ng kim lo¹i vÉn ch¶y vµo çc r·nh cña lßng khu«n mét l-îng nhÊt ®Þnh víi
152
mét n¨ng l-îng nhá. V× thÕ, çc thµnh phÇn lùc chèng l¹i sù ch¶y cña kim lo¹i
kh«ng ®¸ng kÓ nªn cã thÓ lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n th« lín h¬n gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n tinh (h×nh 8.28).
Khi thiÕt kÕ lßng khu«n
th« víi môc ®Ých gi¶m nhÑ
c-êng ®é lµm viÖc vµ t¨ng tuæi
thä cña lßng khu«n tinh, th× cã
thÓ lµm cho tuæi thä cña lßng (h×nh 8.28, fig. 126, [5], tr. 284, 4,5 cm)
khu«n th« cao hoÆc thÊp lµ tuú
thuéc vµo c-êng ®é biÕn d¹ng
H×nh 8.28 TiÕt diÖn ngang cña lßng khu«n th«
trong lßng khu«n nµy.
vµ lßng khu«n tinh
NÕu vËt dËp sau khi qua lßng khu«n th« cßn rÊt kh¸c so víi vËt dËp sau khi
qua lßng khu«n tinh th× lßng khu«n tinh sÏ mau háng h¬n, vµ ng-îc l¹i nÕu vËt
dËp qua lßng khu«n th« cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cµng gièng vËt dËp qua lßng
khu«n tinh th× tuæi thä cña lßng khu«n tinh cµng t¨ng vµ tuæi thä cña lßng khu«n
th« cµng gi¶m. XuÊt ph¸t tõ çc tÝnh to¸n kinh tÕ cho thÊy r»ng, viÖc chÕ t¹o lßng
khu«n th« dÔ h¬n vµ chi phÝ thÊp h¬n nhiÒu so víi viÖc chÕ t¹o lßng khu«n tinh.
Do vËy, nÕu dËp th« ®-îc thùc hiÖn trªn mét thiÕt bÞ vµ dËp tinh ®-îc thùc hiÖn
trªn mét thiÕt bÞ kh¸c th× m¸y dËp tinh ph¶i cã lùc Ðp lín h¬n. Trong tr-êng hîp
nµy cã thÓ lµm lßng khu«n th« gÇn gièng víi lßng khu«n tinh ®Ó tiÕt kiÖm lßng
khu«n tinh vµ gi¶m lùc dËp trong lßng khu«n tinh. Nh-ng nÕu dËp th« vµ dËp tinh
trªn cïng mét khu«n (th-êng gÆp trong thùc tÕ khi dËp trªn m¸y bóa) th× cÇn chó
ý sao cho hai lßng khu«n nµy (th« vµ tinh) cïng háng mét lóc, v× khi ch÷a lßng
khu«n tinh th× kh«ng thÓ kh«ng ch÷a lßng khu«n th« vµ ng-îc l¹i.
Trong qu¸ tr×nh dËp cã thÓ gÆp tr-êng hîp kim lo¹i ch¶y ng-îc tõ vµnh biªn
vµo lßng khu«n. §iÒu nµy cã thÓ thÊy ngay c¶ khi dËp trong lßng khu«n th« v×
thùc tÕ cã thÓ coi lßng khu«n th« lµ mét kiÓu lßng khu«n cã r·nh tho¸t biªn rÊt
dµi, cöa khu«n th« ®-îc ®ãng l¹i b»ng trë lùc biÕn d¹ng rÊt lín. HiÖn t-îng kim
lo¹i ch¶y ng-îc tõ r·nh tho¸t biªn hay tõ vµnh biªn vµo lßng khu«n lµm cho n¨ng
l-îng dËp t¨ng lªn rÊt nhiÒu, g©y h¹i khu«n nªn cÇn ph¶i tr¸nh.
3. Lßng khu«n chuÈn bÞ - s¬ bé
153
Lßng khu«n nµy th-êng ®-îc sö dông trong tr-êng hîp dËp çc vËt dËp phøc
t¹p (cã g©n, mÊu, nóm, ...), nh»m t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ®iÒn ®Çy lßng
khu«n th«. V× vËy, lßng khu«n nµy cã kÕt cÊu kh¸c lßng khu«n th« ë nh÷ng ®o¹n
cã g©n, çc tiÕt diÖn d¹ng ch÷ I, çc mÊu, låi, r·nh vµ nh÷ng chç khã ®iÒn ®Çy
kh¸c. Lßng khu«n nµy ®-îc chÕ t¹o n«ng h¬n so víi lßng khu«n th« nh-ng ph¶i
®¶m b¶o ®iÒu kiÖn c©n b»ng vÒ thÓ tÝch. Theo møc ®é khã ®iÒn ®Çy çc mÊu låi,
lßng khu«n chuÈn bÞ - s¬ bé cã d¹ng h×nh elip (h×nh 8.29a), h×nh ch÷ nhËt (h×nh
8.29b) hoÆc d¹ng ®Þnh h×nh (h×nh 8.29c).
(h×nh 8.29, fig 139, tr.179[1]2,5 cm)
H×nh 8.29 KÕt cÊu lßng khu«n chuÈn bÞ - s¬ bé

a) lßng khu«n chuÈn bÞ - s¬ bé; b) lßng khu«n th«
4. Lßng khu«n chuÈn bÞ

a) Lßng khu«n vuèt
Nh- ®· nªu ë môc 8.3.2, ®èi víi vËt dËp ngang cã thÓ chän ph«i víi kÝch
th-íc kh¸c nhau. §-êng kÝnh ph«i cã thÓ thay ®æi trong ph¹m vi tõ Dgd(tb) ®Õn
Dgd(max), trong ®ã:
4 Vf
D 2gd ( tb )  (8.16)
L gd
T-¬ng øng víi çc gi¸ trÞ ®-êng kÝnh Êy cã thÓ tÝnh ®-îc ph«i cã ®é dµi thay
4 Vf
®æi tõ Lomin = ®Õn Lgd. NÕu ph«i ®-îc chän cã ®é dµi Lo < Lgd th× ph¶i
D gd
2
(max)
chuÈn bÞ b»ng nguyªn c«ng vuèt cho ®Õn khi L f = Lgd míi t¹o ®-îc sù ch¶y theo
®-êng vu«ng gãc ng¾n nhÊt khi biÕn d¹ng trong lßng khu«n cuèi cïng, tøc lµ
khèng chÕ ®-îc sù ch¶y däc trôc cña kim lo¹i.
Trªn thùc tÕ gi¶n ®å ®-êng kÝnh cña
vËt dËp th-êng lµ çc ®-êng cong t-¬ng
®èi liªn tôc, nh-ng nguyªn c«ng vuèt l¹i
kh«ng t¹o ®-îc ph«i cã ®-êng kÝnh thay
154
®æi liªn tôc, nªn nÕu ®· chän ph«i víi Lo (h×nh 8.30, fig.153, tr. 185,[1],
< Lgd th× ph¶i ph©n ®o¹n trªn gi¶n ®å 12cm)
®-êng kÝnh.
Trong vÝ dô tÝnh ph«i cho vËt dËp
chi tiÕt d¹ng tay biªn (h×nh 8.24), gi¶n
®å ®-êng kÝnh ®-îc ph©n lµm ba ®o¹n,
tõ tr¸i sang ph¶i gåm ®Çu nhá cã ®é dµi
L1, phÇn th©n cã ®é dµi L2 vµ ®Çu lín cã
®é dµi L3. T¹i mçi ®o¹n ®ã ®-êng kÝnh
trung b×nh ®-îc x¸c ®Þnh t-¬ng øng lµ
D1, D2, D3. B»ng çch nµy cã thÓ thay
®æi gi¶n ®å ®-êng kÝnh tõ mét ®-êng
cong liªn tôc thµnh ®-êng bËc thang
song song víi trôc. Hay nãi çch kh¸c,
tr-íc khi t¹o ph«i thµnh mét h×nh trßn
xoay phøc t¹p nh- gi¶n ®å ®-êng kÝnh
cña vËt dËp, tiÕn hµnh vuèt ph«i thµnh H×nh 8.30 Lßng khu«n vuèt ®-îc bè
h×nh trôc bËc ®¬n gi¶n. trÝ däc mÐp khu«n
Lßng khu«n chuÈn bÞ thùc hiÖn nguyªn c«ng vuèt gäi lµ lßng khu«n vuèt
(h×nh 8.30). Cã thÓ sö dông lßng khu«n vuèt hë hoÆc lßng khu«n vuèt kÝn. Lßng
khu«n vuèt kÝn ®-îc sö dông ®Ó t¨ng hÖ sè gi·n dµi khi vuèt vµ h¹n chÕ sù gi·n
réng. NÕu trong quy tr×nh c«ng nghÖ chØ cã nguyªn c«ng chuÈn bÞ lµ vuèt th× nªn
lµm lßng khu«n vuèt kÝn, v× nh- vËy khi ph«i qua lßng khu«n vuèt kÝn cã tiÕt
diÖn ngang h×nh ovan sÏ t¹o ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng tèt h¬n trong lßng khu«n cuèi
cïng.
ViÖc tÝnh to¸n thiÕt kÕ lßng khu«n vuèt chñ yÕu lµ x¸c ®Þnh çc kÝch th-íc b,
h vµ c (h×nh 8.30), trong ®ã:
c - chiÒu réng cÇu vuèt
b - chiÒu réng cña lßng khu«n vuèt
h - kho¶ng çch hai mÆt cÇu vuèt khi khu«n ë vÞ trÝ thÊp nhÊt (hai mÆt khu«n
ch¹m nhau).
155
Nh- vËy, h cã trÞ sè b»ng ®-êng kÝnh (chiÒu cao) nhá nhÊt cÇn vuèt. Khi
vuèt çc ®o¹n cã ®-êng kÝnh lín h¬n th× kh«ng ®Ëp bóa xuèng tíi vÞ trÝ cuèi cïng
vµ x¸c ®Þnh çc kÝch th-íc ph«i b»ng m¾t hoÆc b»ng d-ìng kiÓm tra.
Lßng khu«n vuèt hë ®-îc thiÕt kÕ gièng nh- ®Çu bóa vuèt ph¼ng trong c«ng
nghÖ rÌn, phÇn c¬ b¶n cña lßng khu«n lµ cÇu vuèt víi çc kÝch th-íc b, h vµ c.
Lßng khu«n vuèt kÝn chØ kh¸c lßng khu«n vuèt hë ë biªn d¹ng lßng khu«n, tøc lµ
cã biªn d¹ng nh- ®Çu bóa lâm trong c«ng nghÖ rÌn.
NÕu gäi chiÒu cao nhá nhÊt cña ®o¹n cÇn vuèt lµ Hcv, th× h = Hcv. NÕu chiÒu
réng nhá nhÊt cña ®o¹n cÇn vuèt lµ Bcv, th× diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña ®o¹n
ph«i nµy sÏ lµ F = Hcv.Bcv. Khi vuèt trong lßng khu«n vuèt hë, sè nh¸t ®Ëp Ýt nhÊt
cã thÓ ®¹t ®-îc nÕu vuèt ph«i cã tiÕt diÖn h×nh ch÷ nhËt víi kÝch th-íc Bcv =
.Hcv; trong ®ã:  lµ hÖ sè chuyÓn b-íc ( >1).
D 2gd
Nh- vËy F = Bcv.Hcv = .h2 = ,
4
trong ®ã: Dgd lµ ®-êng kÝnh tÝnh to¸n theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh t¹i tiÕt diÖn
nhá nhÊt cÇn vuèt.
Theo A. V. Rebenxki,  = 1,4  1,6, nªn h = (0,7  0,75)Dgd.
§èi víi lßng khu«n vuèt kÝn, cã thÓ lÊy chiÒu cao h h¬i lín h¬n mét chót so
víi chiÒu cao nµy ë lßng khu«n vuèt hë: h = (0,81  0,86)Dgd.
ChiÒu dµi cÇu vuèt c cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc kinh nghiÖm (theo
A. N. Briukhan«p [4]): c = (1,3  1,5)Do, trong ®ã Do lµ ®-êng kÝnh ph«i ban
®Çu.
ChiÒu réng lßng khu«n vuèt b cã thÓ lÊy b»ng (1,25  1,5)Do + (10 + 20)
mm. NÕu Do cµng lín (Do > 80 mm) gi¸ trÞ trong ngoÆc lÊy cµng nhá, vµ Do cµng
nhá (Do <40 mm) th× gi¸ trÞ trong ngoÆc lÊy cµng lín. Çc b¸n kÝnh l-în ë çc
®Çu cÇu vuèt R = 0,25c. B¸n kÝnh l-în ë phÇn cöa cÇu vuèt R1 = 2,5c.
V× trong nhiÒu tr-êng hîp, vuèt lµ nguyªn c«ng chuÈn bÞ ®Çu tiªn nªn vÞ trÝ
cña lßng khu«n vuèt bao giê còng ®-îc bè trÝ ë phÝa tr¸i khu«n ®Ó ph«i tõ lß
nung chuyÓn sang bóa sÏ vµo lßng khu«n vuèt sau ®ã míi chuyÓn sang çc lßng
khu«n kh¸c, kh«ng ph¶i vËn chuyÓn vßng l¹i (lß nung th-êng ®-îc ®Æt ë bªn tr¸i
bóa). VÞ trÝ cña lßng khu«n vuèt th-êng ®-îc ®Æt s¸t mÐp tr¸i khu«n.
156
NÕu vËt dËp ng¾n th× lßng khu«n vuèt cã
thÓ ®-îc ®Æt song song víi mÐp khu«n vµ cã
thÓ lîi dông “t-êng ch¾n” phÝa sau lßng
khu«n vuèt ®Ó lµm c÷ khi vuèt, nh-ng nÕu (h×nh 8.31, fig.154,
ph«i qu¸ dµi vµ viÖc ®Æt lßng khu«n vuèt tr.185,[1], 6 cm)
song song víi mÐp khu«n sÏ chiÕm phÇn
diÖn tÝch mÆt khu«n qu¸ lín th× lßng khu«n
vuèt cã thÓ ®-îc ®Æt nghiªng ®i mét gãc 
kho¶ng tõ 10 ®Õn 20o so víi mÐp khu«n
(h×nh 8.31). Trong tr-êng hîp nµy ph¶i chó ý H×nh 8.31 Lßng khu«n vuèt ®-îc
sao cho ph«i kh«ng ch¹m vµo th©n bóa. ®Æt lÖch gãc
b) Lßng khu«n Ðp tô
Ðp tô lµ nguyªn c«ng chuÈn bÞ dïng ®Ó ph©n bè l¹i kim lo¹i, lµm t¨ng tiÕt
diÖn chç nµy b»ng çch lµm gi¶m tiÕt diÖn t¹i chç kh¸c mµ kh«ng lµm thay ®æi
chiÒu dµi ph«i. Nguyªn c«ng nµy ®-îc sö dông khi chiÒu dµi ph«i ban ®Çu (hoÆc
ph«i ®· ®-îc qua nguyªn c«ng vuèt) b»ng chiÒu dµi vËt dËp.
NÕu chän ph«i víi kÝch th-íc Lo = Lgd = Lomax vµ Do =Domin = Dgd(tb), trong ®ã
Dgd(tb) = 1,13Vf/Lomax th× Ðp tô lµ nguyªn c«ng chuÈn bÞ tÊt yÕu. T¹i nh÷ng vïng
kÝch th-íc ph«i lín h¬n kÝch th-íc t-¬ng øng trªn gi¶n ®å ®-êng kÝnh th× kim
lo¹i bÞ Ðp, phÇn cßn l¹i ph¶i ®-îc tô thªm kim lo¹i sao cho tiÕt diÖn ngang cña nã
t¨ng lªn b»ng kÝch th-íc cña gi¶n ®å ®-êng kÝnh.
H×nh d¹ng cña lßng khu«n Ðp tô ®-îc thiÕt kÕ gièng nh- h×nh d¹ng cña gi¶n
®å ®-êng kÝnh (h×nh 8.32).
Còng nh- lßng khu«n vuèt, cã thÓ sö dông lßng khu«n Ðp tô hë hoÆc lßng
khu«n Ðp tô kÝn. Lßng khu«n Ðp tô hë cã tiÕt diÖn th-êng lµ h×nh ch÷ nhËt vµ hë
mét bªn (h×nh 8.32a), cßn lßng khu«n Ðp tô kÝn cã tiÕt diÖn ngang h×nh ovan
(h×nh 8.32b). Lßng khu«n Ðp tô hë cã -u ®iÓm lµ dÔ gia c«ng vµ rÎ tiÒn h¬n
nh-ng khi dËp trong lßng khu«n Ðp tô kÝn do cã tiÕt diÖn ngang h×nh ovan nªn
thµnh lßng khu«n lµm t¨ng lùc c¶n kim lo¹i ch¶y theo chiÒu ngang, buéc kim lo¹i
ch¶y theo chiÒu däc trôc ®Ó ®iÒn ®Çy chç cã tiÕt diÖn lín vµ biÕn d¹ng x¶y ra
m·nh liÖt h¬n so víi biÕn d¹ng trong lßng khu«n Ðp tô hë. Khi dËp trong lßng
khu«n Ðp tô hë, sau mçi nh¸t ®Ëp ph¶i lËt ph«i ®i kho¶ng 90o, nh- vËy sau
157
kho¶ng tõ 5 ®Õn 10 nh¸t ®Ëp còng thu ®-îc ph«i cã tiÕt diÖn ngang h×nh elip
gièng nh- ph«i ®-îc dËp qua lßng khu«n Ðp tô kÝn (ë ®©y sè nh¸t ®Ëp nhá h¬n
nhiÒu lÇn). ViÖc sö dông lßng khu«n Ðp tô hë hoÆc kÝn phô thuéc vµo kÝch th-íc
vµ h×nh d¹ng cña ph«i tÝnh to¸n vµ chän theo biÓu ®å Rebenxki khi chän çc
b-íc dËp.
(h×nh 8.32, fig.150,tr.183,[1], 8 cm)
H×nh 8.32 Lßng khu«n Ðp tô
Ngoµi hai lo¹i lßng khu«n Ðp tô trªn, trong thùc tÕ cßn sö dông lßng khu«n
Ðp tô kÝn cã chiÒu réng thay ®æi (h×nh 8.32c) dïng ®Ó Ðp tô sau khi vuèt, khi bk >
60 mm vµ tû lÖ bk/bc >1,5 ( bk - chiÒu réng ë hai ®Çu lßng khu«n, cßn bc - chiÒu
réng phÇn th©n lßng khu«n). Lßng khu«n Ðp tô d¹ng hçn hîp (h×nh 8.32d) - lßng
khu«n cã d¹ng kÝn ë phÇn th©n vµ hë ë hai ®Çu lßng khu«n.
§Ó thiÕt kÕ lßng khu«n Ðp tô cÇn c¨n cø vµo kÝch th-íc gi¶n ®å ®-êng kÝnh
cña vËt dËp. Nãi chung, nhiÖm vô cña lßng khu«n Ðp tô lµ chuÈn bÞ ph«i theo
®óng gi¶n ®å ®-êng kÝnh. Tuy nhiªn, trong mét sè tr-êng hîp ®Æc biÖt nh- vËt
dËp cã lç ch-a thÊu (vËt dËp cho chi tiÕt tay biªn) ch¼ng h¹n, nÕu ph«i cã h×nh
d¹ng gièng nh- gi¶n ®å ®-êng kÝnh (thùc) sÏ g©y ra hiÖn t-îng kh«ng ®iÒn ®Çy
lßng khu«n t¹i çc vïng ®-îc chØ b»ng mòi tªn (h×nh 8.33a). §Ó kh¾c phôc hiÖn
t-îng nµy, cÇn t¹o ph«i theo d¹ng (h×nh 8.33c), tøc lµ lµm cho gi¶n ®å ®-êng
kÝnh biÕn ®æi sao cho t¹i tiÕt diÖn lç ph¶i t¨ng lªn b»ng çch lµm gi¶m kÝch th-íc
çc tiÕt diÖn l©n cËn. Së dÜ nh- vËy lµ v× nguyªn c«ng ®ét lç kim lo¹i sÏ g©y biÕn
d¹ng däc trôc ph«i.
158
NÕu gäi chiÒu cao cña phÇn kim lo¹i bÞ Ðp lµ he vµ chiÒu cao cña phÇn kim
lo¹i ®-îc tô lµ ht, xuÊt ph¸t tõ lËp luËn t-¬ng tù nh- ë nguyªn c«ng vuèt cho r»ng
 =b/h = 1,5  2 t¹i çc ®o¹n kim lo¹i bÞ Ðp, th×:
he = (0,7  0,9)Dgd(min)
trong ®ã, Dgd(min) cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh.
§Ó gi¶m ma s¸t trong lßng

khu«n, cã thÓ lµm lßng khu«n Ðp
tô víi kÝch th-íc ht > Dgd(max).
Trong tr-êng hîp ®ã, do kim lo¹i
kh«ng ch¹m vµo ®¸y lßng khu«n
nªn sÏ rÊt dÔ lÊy vËt dËp ra khái
lßng khu«n.
(h×nh 8.33, fig. 210, tr.345[2], 10 cm)
ChiÒu dµi cña çc phÇn Ðp vµ
tô trong lßng khu«n Ðp tô ®-îc
thiÕt kÕ theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh.
ChiÒu réng lßng khu«n Ðp tô
hë ®-îc tÝnh nh- sau:
NÕu ph«i lµ s¶n phÈm çn
h×nh cã tiÕt diÖn ngang lµ Ff th×
Ff
bet = + 10 mm; H×nh 8.33 VËt dËp cã lç vµ gi¶n ®å ®-êng
h min
kÝnh t-¬ng øng
trong ®ã: hmin - chiÒu cao nhá nhÊt cña ph«i sau khi Ðp tô.
Ff
NÕu ph«i ®· qua nguyªn c«ng vuèt th× bet = + 10 mm nh-ng ph¶i n»m
h min
trong giíi h¹n Dgd(max) + 10 mm > bet > 1,5Do (hoÆc 1,7ao), trong ®ã ao lµ c¹nh cña
ph«i cã tiÕt diÖn vu«ng.
§èi víi lßng khu«n Ðp tô kÝn th×:
ChiÒu réng bet = 1,1Dgd(max)  1,7Do (hoÆc 1,9ao);
ChiÒu s©u he  (0,2  0,25)Do.
159
Çc b¸n kÝnh gãc l-în cña lßng khu«n Ðp tô cã thÓ lÊy t-¬ng ®èi tù do khi ®·
biÕt chiÒu s©u vµ chiÒu réng cña lßng khu«n. Nãi chung, cÇn chó ý kh«ng nªn
thiÕt kÕ b¸n kÝnh l-în qu¸ nhá dÔ lµm cho kim lo¹i bÞ kÑt vµ ch¶y ra khái lßng
khu«n, g©y phÕ phÈm (®èi víi gãc l-în ngoµi), cßn ®èi víi gãc l-în trong qu¸
nhá th× khu«n kÐm bÒn vµ kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n còng khã. Çc gãc l-în
däc lÊy theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh. §Ó tr¸nh dËp n¸t ë ®Çu tr-íc cña ph«i, phÝa cuèi
lßng khu«n Ðp tô nªn lµm mét r·nh cã ®é s©u p = 6  12 mm vµ dµi m = 20  40
mm víi D = 20  80 mm (h×nh 8.32). §èi víi lßng khu«n Ðp tô hë chiÒu réng cña
r·nh nµy lµm b»ng chiÒu réng cña lßng khu«n, cßn ®èi víi lßng khu«n Ðp tô kÝn
th× nªn lÊy b»ng chiÒu dµi r·nh.
TiÕt diÖn ngang cña lßng khu«n Ðp tô kÝn khi D < 80 mm lµ çc cung cã b¸n
kÝnh ®-îc chän theo çc kÝch th-íc h/2 vµ b (h×nh 8.34a). NÕu D > 80 mm, t¹i
nh÷ng chç nÐn nªn sö dông tiÕt diÖn cã b¸n kÝnh l-în R’ = (1  1,5)h (h×nh 8.34b).
(h×nh 8.34, fig.152,tr. 184, [1], 4 cm)
H×nh 8.34 TiÕt diÖn ngang cña lßng khu«n Ðp tô kÝn
Nãi chung, lßng khu«n Ðp tô th-êng chØ háng ë çc bé phËn Ðp kim lo¹i, cßn
çc bé phËn tô kim lo¹i cã nhiÖm vô nh- çc tói chøa kim lo¹i, rÊt Ýt khi bÞ háng,
cho nªn khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ lßng khu«n Ðp tô cÇn chó ý ®Õn phÇn Ðp kim lo¹i lµ
chñ yÕu.
c) Lßng khu«n ®Þnh h×nh
§èi víi vËt dËp kh«ng ®èi xøng qua mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph©n
khu«n th× nguyªn c«ng chuÈn bÞ th-êng lµ nguyªn c«ng “®Þnh h×nh”. Trong
nguyªn c«ng ®Þnh h×nh, kim lo¹i ®-îc ph©n bè l¹i còng theo nguyªn t¾c gièng
nh- trong lßng khu«n Ðp tô. NÕu nh- trong lßng khu«n Ðp tô kim lo¹i dÞch
chuyÓn däc trôc tõ vïng Ðp sang vïng tô th× trong nguyªn c«ng ®Þnh h×nh còng
x¶y ra t-¬ng tù nh- vËy, chØ kh¸c lµ vïng tô trong lßng khu«n ®Þnh h×nh kh«ng
ph©n bè ®èi xøng qua mÆt ph©n khu«n, mµ bao gåm c¶ çc r·nh s©u ë mét nöa
160
khu«n nµo ®ã. Sau khi dËp trong lßng khu«n ®Þnh h×nh kho¶ng mét hoÆc hai nh¸t
®Ëp kh«ng trë lËt ph«i sÏ thu ®-îc b¸n thµnh phÈm kh«ng ®èi xøng qua mÆt ph©n
khu«n. Khi chuyÓn b¸n thµnh phÈm nµy qua lßng khu«n cuèi cïng bao giê còng
ph¶i lËt ph«i mét gãc 90o, tøc lµ chuyÓn sang mÆt ph©n khu«n kh¸c trªn vËt dËp.
Do ®ã, khi thiÕt kÕ lßng khu«n ®Þnh h×nh ph¶i kÕt hîp çc nguyªn t¾c thiÕt kÕ
lßng khu«n Ðp tô vµ nguyªn t¾c thiÕt kÕ lßng khu«n th«.
Lßng khu«n ®Þnh h×nh th-êng ®-îc bè trÝ ë mÐp khu«n. §-êng bao tiÕt diÖn
däc cña lßng khu«n ®-îc x©y dùng theo ®-êng bao cña vËt dËp t¹i mÆt ph©n
khu«n sao cho ë nh÷ng chç chiÒu s©u h cña lßng khu«n lín h¬n c¹nh ph«i ban
®Çu (ao) th× lÊy chiÒu s©u nµy trïm lªn ®-êng bao mét phÝa cña vËt dËp 12 mm,
cßn nh÷ng chç cã h<ao th× lÊy chiÒu s©u nµy trïm lªn ®-êng bao mét phÝa cña vËt
dËp 3-5 mm. Nh÷ng ®o¹n n»m ngang cña tiÕt diÖn däc lßng khu«n tõ chç cã h<ao
®Õn chç cã h>ao ®-îc thay b»ng ®o¹n cã gãc nghiªng tõ 3 ®Õn 5o (h×nh 8.35).
Kh«ng cho phÐp chiÒu réng ph«i lín h¬n ba lÇn chiÒu cao ®Ó tr¸nh ph«i bÞ uèn
däc khi dËp trong lßng khu«n cuèi cïng vµ t¹o thµnh vÕt gÊp nÕp däc trôc (h×nh
8.36). §Ó tr¸nh hiÖn t-îng nµy, chiÒu cao tèi thiÓu hmin cña lßng khu«n ®Þnh h×nh
nªn lÊy kh«ng nhá h¬n F / 3 (trong ®ã, F lµ tiÕt diÖn ngang cña ph«i ban ®Çu).
(h×nh 8.35, fig. 144, tr.181[1]) h×nh 8.36, fig.145,tr.181[1], 3 cm)
H×nh 8.36 Sù t¹o thµnh vÕt gÊp nÕp

H×nh 8.35 Lßng khu«n ®Þnh h×nh trong lßng khu«n dËp do chiÒu réng
ph«i qu¸ nhá
§Ó tr¸nh t¹o thµnh sù gÊp nÕp t-¬ng tù khi chiÒu réng cña lßng khu«n ®Þnh
F
h×nh hë kh«ng ®ñ (h×nh 8.37), chiÒu réng cña lßng khu«n nµy nªn lÊy b»ng
H min
+ (10  20) mm.
Trªn ®o¹n chuyÓn tiÕp tõ lßng khu«n sang miÖng cÆp k×m, ®Ó tr¸nh ph«i bÞ
®øt nªn lÊy chiÒu cao h = (0,2  0,3)ao vµ b¸n kÝnh l-în R = 0,2ao + 5 mm.
161
H×nh 8.37 KhuyÕt tËt gÊp nÕp khi chiÒu réng
lßng khu«n ®Þnh h×nh hë kh«ng ®ñ
d) Lßng khu«n uèn

Lßng khu«n uèn ®-îc sö dông khi dËp vËt dËp cã trôc cong. Cã thÓ uèn tù do
hoÆc uèn cã kÑp ph«i. NÕu uèn ph«i theo mét chiÒu kh«ng gian th× cã thÓ uèn
mét lÇn, nÕu cÇn uèn theo nhiÒu chiÒu kh«ng gian th× ph¶i chia thµnh nhiÒu
nguyªn c«ng, uèn nhiÒu lÇn, trong ®ã nguyªn c«ng uèn cuèi cïng cã thÓ kÕt hîp
víi nguyªn c«ng dËp trong lßng khu«n tinh.
B¶n chÊt c¬ häc cña uèn ®· ®-îc ®Ò cËp rÊt nhiÒu, trong ®ã uèn nãng cã
nhiÒu ®iÓm kh¸c so víi uèn nguéi. §Ó lµm râ ®iÒu nµy, h·y xÐt s¬ ®å uèn sau ®©y
(h×nh 8.38):
Khi mét thanh vu«ng hay trßn bÞ uèn th× tr¹ng th¸i øng suÊt t¹i vïng gãc uèn
®-îc ®Æc tr-ng bëi sù ph©n chia thµnh hai vïng râ rÖt, vïng ngoµi (1) chÞu t¸c
dông cña øng suÊt kÐo, vïng trong (2) chÞu t¸c dông cña øng suÊt nÐn.
Khi uèn nãng tÝnh dÎo cña kim

lo¹i t¨ng lªn rÊt nhiÒu, nªn h×nh
d¸ng tiÕt diÖn ngang t¹i gãc uèn bÞ
sai lÖch so víi h×nh d¸ng tiÕt diÖn
ph«i ban ®Çu. Theo phÝa trôc X, (h×nh 8.38, fig.326, tr.488,[2], 7,5 cm)
kÝch th-íc vïng (1) bÞ gi¶m ®i
trong khi kÝch th-íc vïng (2) l¹i
t¨ng lªn. NÕu tiÕt diÖn ph«i lµ h×nh
vu«ng th× sau khi uèn sÏ thÊy mÆt
ngoµi ph«i bÞ lâm xuèng vµ phÝa
trong l¹i ph×nh ra.
Theo R©yte, ph-¬ng tr×nh
®-êng bao ngoµi cña ph«i uèn cã H×nh 8.38 Sù sai lÖch cña biªn d¹ng ph«i
d¹ng: uèn cã tiÕt diÖn vu«ng (a) vµ tiÕt diÖn trßn
Y2 = 2X (8.17) (b) khi uèn
162
trong ®ã:  lµ b¸n kÝnh cong t¹i ®Ønh bÞ uèn.
§©y lµ ph-¬ng tr×nh parab«n bëi v× nÕu kÎ tiÕp tuyÕn víi ®-êng bao ngoµi
cña ph«i bÞ uèn th× çc ®o¹n AB ®Òu bÞ trôc OY chia ®«i t¹i ®iÓm C.
NÕu uèn víi gãc uèn lín vµ b¸n kÝnh uèn nhá th× t¹i vïng nÐn ph«i sÏ bÞ gÊp.
Nh- ®· biÕt, t-¬ng quan gi÷a chiÒu dµy ph«i Ho, b¸n kÝnh uèn r vµ ®é co th¾t tû
®èi  nh- sau:
Ho
 (8.18)
2( r  H o )
Theo c«ng thøc nµy, nÕu uèn cho ®Õn khi hai ®Çu ph«i ch¹m nhau (tøc khi r
= 0) th×  = 0,5. Trong tr-êng hîp nµy muèn ph«i kh«ng bÞ ph¸ huû khi uèn th×
vËt liÖu ph¶i cã ®é co th¾t tû ®èi   50%. Th-êng chØ nªn uèn ®Õn b¸n kÝnh uèn
nhá nhÊt rmin = 0,5Ho, t-¬ng ®-¬ng víi   0,33 (tøc lµ   33%).
Khi thiÕt kÕ lßng khu«n uèn cÇn chó ý ®Õn ®é co th¾t tû ®èi  ®èi víi vËt
liÖu. NÕu biÕt ®é co th¾t tû ®èi cho phÐp [] ®èi víi vËt liÖu, cã thÓ tÝnh ®-îc b¸n
kÝnh uèn nhá nhÊt nh- sau:
H o (1  2[  ])
rmin  (8.19)
2[  ]
ChiÒu réng lßng khu«n uèn ®-îc tÝnh to¸n theo ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng lín nhÊt:
Bu = + (10  20) mm (8.20)

F
h min
CÇn lµm réng thªm lßng khu«n uèn lªn (10  20) mm lµ ®Ó tr¸nh çc tr-êng
hîp ®Æt ph«i kh«ng ®óng vÞ trÝ. NÕu lßng khu«n uèn lµm hÑp sÏ lµm cho kim lo¹i
ch¶y ra ngoµi lßng khu«n vµ g©y ra çc vÕt trªn vËt dËp, nhiÒu khi çc vÕt Êy qu¸
s©u vµ g©y ra phÕ phÈm .
NÕu uèn lµ nguyªn c«ng cuèi cïng th× ph¶i lµm lßng khu«n uèn theo kiÓu
çc lßng khu«n “kÝn”. NÕu uèn lµ nguyªn c«ng chuÈn bÞ th× ph¶i chó ý sao cho
sau khi uèn ph«i cã thÓ n»m gän trong çc lßng khu«n cuèi cïng (th« hoÆc tinh).
Lßng khu«n uèn kÝn kh¸c lßng khu«n uèn hë còng gièng nh- khi thiÕt kÕt lßng
khu«n vuèt hoÆc lßng khu«n Ðp tô.
163
(h×nh 8.39, fig. 142, tr.297[5], 7,5 cm)
H×nh 8.39 Biªn d¹ng cña lßng khu«n uèn
Nguyªn t¾c c¬ b¶n khi thiÕt kÕ lßng khu«n uèn lµ x©y dùng biªn d¹ng cña
lßng khu«n uèn néi tiÕp ®-êng bao cña vËt dËp ë mÆt ph©n khu«n. Th«ng th-êng
ph«i uèn bÐ h¬n nªn khe hë gi÷a ®-êng bao vËt dËp vµ ph«i uèn lµ tõ 2 ®Õn 10
mm ®Ó dÔ ®Æt ph«i vµo lßng khu«n. §Ó dÔ ®iÒn ®Çy lßng khu«n dËp, chiÒu cao
ph«i uèn nªn lµm cao h¬n.
§Ó t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ®iÒn ®Çy lßng khu«n dËp ë nh÷ng chç vËt
dËp bÞ uèn m¹nh, nªn lµm lßng khu«n uèn ë chç ®ã s©u h¬n sao cho ph«i uèn
phñ lªn ®-êng bao cña vËt dËp (h×nh 8.39). Nh-ng trong thùc tÕ, ë nh÷ng chç uèn
gÊp khóc trong lßng khu«n uèn rÊt khã ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
Trong çc lßng khu«n uèn hë, ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng ph«i tr-ît ra khái lßng
khu«n khi uèn th-êng lµm nöa khu«n trªn cã tiÕt diÖn d¹ng h×nh yªn ngùa. §Ó
kh¾c phôc hiÖn t-îng co ë phÝa gãc uèn ngoµi vµ tô kim lo¹i ë gãc uèn trong cña
vËt dËp, nªn lµm tói chøa kim lo¹i ë nöa khu«n d-íi cßn ë nöa khu«n trªn lµm
gãc l-în chµy R ®óng b»ng gãc uèn cÇn thiÕt (h×nh 8.39). Sau khi ®Ëp vµi ba
nh¸t, vÒ c¬ b¶n nguyªn c«ng uèn ®· hoµn thµnh, ®Ëp m¹nh mét nh¸t n÷a kim lo¹i
sÏ ch¶y tõ vïng nÐn sang vïng kÐo, vµ ®¹t ®-îc kÝch th-íc vËt dËp theo yªu cÇu
®óng b»ng R. Kim lo¹i thõa sÏ ch¶y vµo tói chøa bï l¹i sù thiÕu hôt kÝch th-íc
trong lßng khu«n uèn.
Ngoµi ra, nªn chän vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n sao cho t¹o thµnh bËc ë nöa khu«n
trªn vµ nöa khu«n d-íi nh- nhau (bËc 4 trªn h×nh 8.39). VÝ dô, nÕu trªn h×nh 8.39
vÞ trÝ mÆt ph©n khu«n t-¬ng øng víi lßng khu«n uèn kh«ng ë møc aa mµ ë møc
bb th× bËc ë nöa khu«n trªn sÏ rÊt cao vµ nh- vËy khu«n sÏ chãng bÞ søt mÎ.
164
§Ó ®Þnh t©m ph«i, trªn çc ®iÓm tùa cña khu«n d-íi cÇn lµm r·nh. Trong
tr-êng hîp khi uèn cã ®-êng viÒn gÊp khóc, nªn lµm r·nh ë nöa khu«n trªn (h×nh
8.39). ChiÒu s©u cña r·nh ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
hk = (0,1  0,2)h (8.21)
trong ®ã: h - trÞ sè vÞ trÝ t-¬ng øng cña lßng khu«n.
§Ó ®Æt ph«i trong lßng khu«n uèn ®-îc chÝnh x¸c, cÇn ph¶i cã chuÈn phÝa
tr-íc hoÆc phÝa sau. ChuÈn ®Þnh vÞ phÝa tr-íc ®-îc lµm ë nöa khu«n d-íi b»ng
mét bËc låi lªn. NÕu uèn çc ph«i thanh, ph«i vuèt hoÆc ph«i nÐn khã ®Þnh vÞ
phÝa tr-íc, th× kh«ng cÇn chuÈn ®Þnh vÞ phÝa tr-íc mµ chØ cÇn ®iÓm tùa phÝa sau
lßng khu«n uèn (h×nh 8.40).
H×nh 8.40 §iÓm tùa phÝa sau v vµ r·nh (h×nh 8.40, fig.146, tr.300[5],
chøa phÝa trªn u ®Ó tr¸nh kÑt ®Çu ph«i sau
3 cm)
Trong qu¸ tr×nh uèn ë ®Çu cuèi cña ph«i cã thÓ x¶y ra hiÖn t-îng kÑt chÆt
ph«i ë gi÷a nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi; ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng nµy nªn lµm
nöa khu«n trªn dµi h¬n (phÇn u h×nh 8.40). PhÇn nµy cµng ph¶i lµm khi chiÒu cao
cña ph«i lín h¬n bËc.
(h×nh 8.41, fig.143, tr.298[5], 6,5 cm)
H×nh 8.41 Lßng khu«n uèn, ph«i trong ®ã kh«ng nh÷ng uèn mµ cßn bÞ kÑt
chÆt vµ kÐo dµi
165
Tr-êng hîp khu«n d-íi cã bËc cao hoÆc d¹ng trôc khuûu (h×nh 8.41), kh«ng
thÓ sö dông chuÈn ®Þnh vÞ tr-íc hoÆc sau mµ ®Æt ¸ng chõng theo bËc cña lßng
khu«n uèn (theo kinh nghiÖm).
e) Lßng khu«n th¾t (nÐn)
Lßng khu«n th¾t ®-îc sö dông nh»m t¹o ra sù gi·n réng côc bé ë ph«i theo
mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi h-íng t¸c dông cña lùc dËp mµ kh«ng lµm t¨ng ®¸ng kÓ
chiÒu dµi ph«i.
Trong lßng khu«n th¾t cã thÓ lµm cho kim lo¹i dÞch chuyÓn däc trôc mét
l-îng nhá nh»m tô kim lo¹i vµo çc tiÕt diÖn l©n cËn chç bÞ th¾t.
H×nh d¹ng cña lßng khu«n th¾t gÇn gièng víi h×nh d¹ng cña lßng khu«n Ðp
tô. §iÓm kh¸c ë ®©y lµ chØ cÇn dËp vµi nh¸t vµ kh«ng lËt ph«i nh- trong nguyªn
c«ng Ðp tô, sau ®ã ph«i ®-îc chuyÓn sang lßng khu«n cuèi cïng vÉn ®Ó ë vÞ trÝ
nh- vËy. V× thÕ, lßng khu«n th¾t th-êng ®-îc dïng khi dËp chïm nhiÒu chi tiÕt,
cã nhiÖm vô ph©n bè kim lo¹i ph«i theo ranh giíi gi÷a çc chi tiÕt víi nhau.
Biªn d¹ng cña lßng khu«n th¾t ®-îc thiÕt kÕ theo gi¶n ®å ®-êng kÝnh. T¹i
chç cÇn th¾t, kÝch th-íc biªn d¹ng cña lßng khu«n th¾t theo chiÒu cao ph«i ®-îc
x¸c ®Þnh nh- sau:
hmin = (0,6  0,75)Dgd(min) (8.22)
ChiÒu cao t¹i chç cÇn tô kim lo¹i:
ht = (1,05  1,1)Dgd(max) (8.23)
ChiÒu réng lßng khu«n th¾t ®-îc tÝnh gièng nh- ®èi víi lßng khu«n uèn.
§Ó t¹o ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng tèt trong lßng khu«n th¾t, cã thÓ lµm çc gãc
nghiªng kho¶ng tõ 2 ®Õn 5o vÒ c¶ hai phÝa cña tiÕt diÖn cÇn th¾t (t-¬ng tù nh- ®èi
víi lßng khu«n Ðp tô).
g) MiÖng khu«n ®Ó cÆp k×m
(h×nh 8.42, fig.134,tr.291[5], 3,5 cm)
166
H×nh 8.42 VËt dËp vµ miÖng cÆp k×m
a) r·nh ®æ ch×; b) ®Çu ®Ó cÆp k×m; c) ®Çu k×m; d) miÖng khu«n
MiÖng khu«n ®Ó cÆp k×m lµ mét lç ®Æc biÖt ®-îc khoÐt phÝa tr-íc khu«n (vÒ
phÝa thî dËp). NhiÖm vô cña miÖng khu«n kh«ng chØ dïng ®Ó cho k×m vµo cÆp
ph«i nh»m xoay lËt ph«i vµ lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n, mµ nã cßn ®-îc dïng
®Ó kiÓm tra kÝch th-íc cña lßng khu«n. Tr-íc khi ®em nhiÖt luyÖn khu«n ®· ®-îc
chÕ t¹o, ®Ó kiÓm tra çc kÝch th-íc cña lßng khu«n ng-êi ta nÊu ch¶y hîp chÊt dÔ
ch¶y (cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp vµ Ýt bÞ co ngãt khi lµm nguéi) vµ rãt vµo miÖng
khu«n. Sau khi lµm nguéi, dì khu«n vµ thu ®-îc vËt ®óc in h×nh lßng khu«n. Nhê
®ã kiÓm tra ®-îc kÝch th-íc lßng khu«n dÔ dµng. ChÝnh v× môc ®Ých nµy nªn
ngay c¶ ®èi víi vËt dËp däc, tuy khi dËp trong çc lßng khu«n kh«ng cÇn ph¶i
dïng k×m ®Ó gi÷ ph«i, lËt ph«i nh-ng vÉn lµm miÖng khu«n. Ngoµi ra, miÖng
khu«n cßn gióp dÔ dµng lÊy vËt dËp ra khái lßng khu«n sau khi dËp xong (h×nh 8.42).
MiÖng khu«n cÇn ph¶i cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc sao cho ®¶m b¶o dÔ thao
t¸c khi cÆp k×m dÞch chuyÓn ph«i vµ tho¶ m·n çc ®iÒu kiÖn vÒ kho¶ng çch gi÷a
çc lßng khu«n vµ kho¶ng çch gi÷a lßng khu«n víi mÐp khu«n. KÝch th-íc cña
k×m phô thuéc vµo kÝch th-íc cña ph«i ban ®Çu (nÕu kh«ng cã nguyªn c«ng vuèt
phÇn chu«i ®Ó cÆp k×m) hoÆc kÝch th-íc cña ®Çu ph«i ®Ó cÆp k×m.
h) Lßng khu«n c¾t

Ngoµi çc lßng khu«n kÓ trªn, trªn khu«n dËp cßn cã thÓ bè trÝ lßng khu«n
c¾t (l-ìi c¾t) ë mét trong bèn gãc khu«n phô thuéc vµo vÞ trÝ çc lßng khu«n
kh¸c. Trong tr-êng hîp dËp ph«i nguyªn c¶ thanh (th-êng lµ çc vËt dËp nhá),
tiÕn hµnh nung mét ®Çu thanh, dËp ra s¶n phÈm t¹i ®Çu ph«i nµy, dïng l-ìi c¾t cã
s½n trªn khu«n c¾t vËt dËp ra khái ph«i vµ sau ®ã tiÕp tôc nung ®o¹n tiÕp theo ®Ó
dËp chi tiÕt kh¸c. Trong tr-êng hîp nµy, t¹i mét gãc nµo ®ã cña khu«n thuËn tiÖn
cho viÖc sö dông, ng-êi ta lµm l-ìi c¾t ë hai nöa khu«n gièng nh- kiÓu cÇu lßng
khu«n vuèt nh-ng hÑp h¬n (h×nh 8.43). Sau khi dËp xong, kª ph«i lªn l-ìi khu«n
c¾t d-íi, ®Ëp m¹nh mét nh¸t, vµ do l-ìi c¾t hÑp nªn kim lo¹i t¹i vïng æ biÕn d¹ng
sÏ bÞ d¸t máng vµ ®øt ra, ph«i ®-îc gi÷ l¹i, vËt dËp r¬i vµo m¸ng theo tÝnh to¸n.
H×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña lßng khu«n c¾t phô thuéc vµo h×nh d¹ng vµ kÝch
th-íc cô thÓ cña vËt dËp, vµnh biªn vµ ph«i ban ®Çu. L-ìi c¾t th-êng ®-îc ®Æt
167
lÖch so víi ®-êng t©m khu«n mét gãc  = 15  30o tuú thuéc vµo thao t¸c cña
c«ng nh©n khi c¾t vµ vÞ trÝ çc lßng khu«n kh¸c.
(h×nh 8.43, fig. 159, tr.187[1],13,5 cm)
H×nh 8.43 Lßng khu«n c¾t trªn m¸y bóa
i) DiÖn tÝch ®Ó chån
(h×nh 8.44, fig. 158, tr.315[5]9,5 cm)

168
H×nh 8.44 DiÖn tÝch ®Ó chån
Trong tr-êng hîp dËp vËt dËp däc d¹ng trßn xoay hoÆc gÇn trßn, nguyªn
c«ng chuÈn bÞ chñ yÕu lµ chån nªn trªn khu«n dËp th-êng bè trÝ mét diÖn tÝch
bªn c¹nh lßng khu«n dËp ®Ó chån s¬ bé ph«i ban ®Çu vµ gäi lµ diÖn tÝch ®Ó chån.
KÝch th-íc cña diÖn tÝch ®Ó chån ®-îc x¸c ®Þnh phô thuéc vµo ®-êng kÝnh d cña
ph«i cÇn chån vµ kho¶ng çch tèi thiÓu cho phÐp tõ diÖn tÝch nµy ®Õn lßng khu«n
dËp (t) vµ çc mÐp khu«n (h1) (h×nh 8.44). TrÞ sè cña t vµ h1 ®-îc x¸c ®Þnh phô
thuéc vµo khèi l-îng phÇn r¬i cña ®Çu bóa. §èi víi m¸y bóa dËp cã khèi l-îng
phÇn r¬i tõ 1 tÊn ®Õn 16 tÊn h1 = 20  25 mm vµ t = 25  45 mm.
8.4 KÕt cÊu khu«n dËp trªn m¸y bóa
8.4.1 Khèi khu«n

Khèi khu«n lµ mét khèi thÐp rÌn h×nh hép ch÷ nhËt dïng lµm ph«i ®Ó chÕ
t¹o khu«n.
KÝch th-íc khèi khu«n th-êng ®-îc rÌn theo tiªu chuÈn víi kÝch th-íc: chiÒu
cao  chiÒu dµi  chiÒu réng t-¬ng øng tõ 200  225  275 mm ®Õn 400  500 
650 mm hoÆc lín h¬n (®èi víi m¸y bóa lín). Trªn çc khèi khu«n ph¶i ®¸nh dÊu
chiÒu trôc cña gï thÐp (chØ râ phÇn ®Çu vµ phÇn ®u«i gï), ®¸nh dÊu h-íng thí cña
kim lo¹i vµ m¸c thÐp.
Khi sö dông khèi khu«n ®Ó lµm khu«n ph¶i chó ý ®Æt lßng khu«n theo chiÒu
vu«ng gãc víi h-íng thí cña kim lo¹i ®Ó chiÒu cã øng suÊt kÐo lín h¬n sÏ ch¹y
däc theo chiÒu thí kim lo¹i. Kh«ng cho phÐp ®Æt chiÒu thí kim lo¹i song song
víi chiÒu lùc dËp, v× nh- vËy sÏ rÊt dÔ vì khu«n. NÕu cÇn t¨ng chÊt l-îng khu«n
th× tèt nhÊt lµ sö dông çc khèi khu«n cã thí kim lo¹i kh«ng râ rµng. Muèn vËy,
ph¶i rÌn gï theo çch võa chån võa vuèt nh-ng kh«ng ®Ó cho ®é rÌn y v-ît qu¸
5.
169
KÝch th-íc bao cña khèi khu«n ®-îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo sè l-îng çc lßng
khu«n, kÝch th-íc vµ çch bè trÝ chóng vµ kho¶ng çch gi÷a chóng víi nhau,
®ång thêi cã tÝnh ®Õn t¶i träng cña mÆt chÞu t¶i (®u«i Ðn) vµ mÆt va ch¹m (mÆt
g-¬ng).
Cø mçi tÊn khèi l-îng phÇn r¬i ph¶i cã 450 cm2 diÖn tÝch mÆt chÞu t¶i (®u«i
Ðn). NÕu gäi hiÖu sè diÖn tÝch trªn mÆt ph©n khu«n trõ ®i tæng diÖn tÝch çc lßng
khu«n kÓ c¶ r·nh tho¸t biªn vµ tói chøa kim lo¹i, diÖn tÝch miÖng khu«n vµ kho¸
khu«n lµ diÖn tÝch mÆt va ch¹m (mÆt g-¬ng), th× diÖn tÝch mÆt g-¬ng chÝnh lµ
diÖn tÝch tiÕp xóc gi÷a hai nöa khu«n khi dËp lÇn cuèi cïng. §Ó ®¶m b¶o cho mÆt
g-¬ng cña khu«n lu«n kh«ng bÞ dËp n¸t trong qu¸ tr×nh dËp th× diÖn tÝch mÆt
g-¬ng ph¶i ®ñ 300 cm2 cho mét tÊn khèi l-îng phÇn r¬i. Khi bè trÝ lßng khu«n
trªn mÆt ph©n khu«n cÇn chó ý sao cho diÖn tÝch mÆt g-¬ng ph©n bè t-¬ng ®èi
®ång ®Òu, ®èi xøng qua çc trôc cña t©m khu«n. NÕu ph©n bè phÇn diÖn tÝch mÆt
va ch¹m kh«ng c©n b»ng th× mäi phÇn mÆt va ch¹m lÊy ë nöa bÊt kú nµo kÓ tõ
®-êng P - P’ kÎ qua t©m khu«n (h×nh 8.45) trªn mÆt ph©n khu«n, ®Òu ph¶i ®¶m
b¶o ®ñ 300 cm2 cho mçi tÊn khèi l-îng phÇn r¬i. §èi víi m¸y bóa cã khèi l-îng
phÇn r¬i lín h¬n 4 tÊn th× diÖn tÝch nµy cã thÓ gi¶m xuèng 250 cm2 cho mét tÊn
khèi l-îng phÇn r¬i.
CÇn chó ý lµ, nÕu dÞch chuyÓn t©m khu«n

khái t©m khèi khu«n (t©m khu«n ®-îc x¸c ®Þnh (h×nh 8.45,
sau khi bè trÝ çc lßng khu«n), th× sù dÞch chuyÓn fig.178,tr.198[1], 4 cm)
nh- vËy khi va ch¹m sÏ t¹o ra momen g©y ra sù
dÞch chuyÓn ngang cña nöa khu«n trªn vÒ phÝa
t©m khu«n so víi t©m khèi khu«n. §Ó tr¸nh hiÖn
t-îng nµy, sù dÞch chuyÓn cña träng t©m khu«n H×nh 8.45 Ph©n bè diÖn
kh«ng ®-îc v-ît qu¸ 10% kÝch th-íc bao cña khèi tÝch mÆt g-¬ng
khu«n theo h-íng dÞch chuyÓn.
Nh- vËy, nÕu céng diÖn tÝch mÆt g-¬ng tÝnh ®-îc theo bóa víi tæng diÖn tÝch
çc lßng khu«n vµ miÖng khu«n, sÏ x¸c ®Þnh ®-îc diÖn tÝch khèi khu«n trªn mÆt
ph©n khu«n. Tuú theo yªu cÇu vÒ chiÒu dµi khu«n, chän chiÒu réng theo diÖn tÝch
tÝnh to¸n. Trong khi thiÕt kÕ ng-êi ta th-êng lµm ng-îc l¹i, tøc lµ s¾p xÕp çc
lßng khu«n trªn mÆt ph©n khu«n, sau ®ã kiÓm nghiÖm xem diÖn tÝch mÆt g-¬ng
cã ®ñ kh«ng, nÕu thiÕu th× t¨ng diÖn tÝch mÆt ph©n khu«n lªn cho ®ñ.
170
Sau khi chän kÝch th-íc khèi khu«n trªn mÆt ph©n khu«n, cÇn ph¶i tÝnh
chiÒu cao khèi khu«n theo ®iÒu kiÖn sau.
ChiÒu cao cña khèi khu«n kh«ng nhá h¬n
chiÒu cao tèi thiÓu Hmin, ®¹i l-îng nµy ®-îc (h×nh 8.46,
x¸c ®Þnh c¨n cø vµo chiÒu s©u lßng khu«n lín fig.180,tr.199[1],4 cm)
nhÊt hmax (®å thÞ h×nh 8.46) vµ chiÒu cao tèi
thiÓu cña khu«n theo ®Æc ®iÓm cña bóa m¸y.
Trong khu«n dËp vËt h×nh trô cã trôc chÝnh
n»m trªn mÆt ph©n khu«n, th× Hmin = 0,9Dmax + H×nh 8.46 ChiÒu cao nhá nhÊt
h1, trong ®ã Dmax - ®-êng kÝnh lín nhÊt cña cña khèi khu«n (Hmin) phô
lßng khu«n, h1 - chiÒu cao ®u«i Ðn cña khu«n. thuéc vµo chiÒu s©u lín nhÊt
cña lßng khu«n (hmax)
V× gi¸ khu«n ®¾t nªn sau khi lßng khu«n bÞ mßn cÇn ph¶i söa ch÷a phôc håi
b»ng çch bµo bít líp bÒ mÆt khu«n kho¶ng tõ 10 ®Õn 25 mm, sau ®ã gia c«ng
lßng khu«n dùa theo thiÕt kÕ. Do ®ã, nÕu lµm khèi khu«n cao h¬n so víi tÝnh to¸n
mét l-îng nhÊt ®Þnh th× mçi khu«n cã thÓ ®-îc söa ch÷a phôc håi l¹i mét sè lÇn
råi míi bá ®i h¼n. Tuy nhiªn, nÕu lµm khu«n cao qu¸ sÏ lµm t¨ng khèi l-îng
khu«n, dÉn ®Õn t¨ng khèi l-îng phÇn r¬i (khèi l-îng lín nhÊt cña nöa khu«n trªn
(Gmax) nÕu cã c¶ ®Õ khu«n kh«ng ®-îc v-ît qu¸ 35% t¶i träng danh nghÜa, ®-îc
quy ®Þnh trong lý lÞch m¸y øng víi tõng gam m¸y), lµm gi¶m n¨ng suÊt lao ®éng
v× lµm gi¶m sè hµnh tr×nh/ phót cña bóa, gi¶m n¨ng l-îng va ®Ëp cña bóa do
chiÒu cao tæng cña hai nöa khu«n lín h¬n nhiÒu so víi chiÒu cao tèi thiÓu cho
phÐp ®èi víi bóa m¸y (chiÒu cao ®¶m b¶o khi ®¸nh bóa kh«ng g©y vì mÆt bÝch
cña xi lanh bóa). V× thÕ, ®èi víi lßng khu«n s©u chØ nªn lµm khu«n víi kh¶ n¨ng
söa ch÷a phôc håi kho¶ng tõ ba ®Õn bèn lÇn, vµ ®èi víi lßng khu«n n«ng th×
kho¶ng 10 lÇn söa ch÷a lµ cïng.
Còng cÇn chó ý thªm vÒ kÝch th-íc cña mÆt b»ng khèi khu«n. Th«ng th-êng,
khèi khu«n ®-îc lµm cã kÝch th-íc nhá h¬n kÝch th-íc cña ®Çu bóa theo c¶ hai
chiÒu. NÕu b¾t buéc ph¶i lµm khèi khu«n lín h¬n ®Çu bóa vÒ kÝch th-íc chiÒu
däc bóa th× cÇn chó ý r»ng t¹i phÇn c«ng x«n cña khu«n khi dËp bÞ biÕn d¹ng ®µn
håi sÏ lµm cho vËt dËp cã chiÒu cao t¹i çc phÇn Êy cao h¬n so víi ë gi÷a khu«n
(cao h¬n so víi tÝnh to¸n). Do ®ã, trong tr-êng hîp b¾t buéc ph¶i lµm khu«n dµi
h¬n ®Çu bóa th× lßng khu«n t¹i çc phÇn c«ng x«n cña khu«n nªn lµm n«ng h¬n
so víi tÝnh to¸n (söa ch÷a l¹i sau khi dËp thö) ®Ó khi dËp chiÒu cao vËt dËp t¹i ®ã
171
b»ng tæng chiÒu s©u çc lßng khu«n t¹i hai nöa khu«n céng víi l-îng biÕn d¹ng
®µn håi cña khu«n.
NÕu khèi l-îng cña nöa khu«n trªn (kÓ c¶ çc phÇn tö g¸ l¾p) v-ît qu¸ trÞ sè
cho phÐp ®èi víi m¸y bóa hoÆc khe hë tèi thiÓu gi÷a khèi khu«n vµ dÉn h-íng
®Çu tr-ît cña m¸y bóa nhá h¬n 20 mm, th× nªn söa ®æi l¹i ngay, nh- ph©n thµnh
hai khu«n dËp ch¼ng h¹n.
8.4.2 Çc phÇn tö g¸ l¾p khu«n

§Ó kÑp chÆt çc nöa khu«n trªn m¸y bóa cã khèi l-îng ®Çu r¬i ®Õn 16 tÊn,
ng-êi ta chia çc chi tiÕt g¸ l¾p khu«n lµm bèn nhãm kÝch th-íc ®Ó tiÖn cho viÖc
thay thÕ vµ quy chuÈn khu«n: nhãm 1 cho bóa d-íi 0,63 tÊn; nhãm 2 cho bóa tõ
0,75 ®Õn 2 tÊn; nhãm 3 cho bóa tõ 2,5 ®Õn 6 tÊn vµ nhãm 4 cho bóa tõ 7 ®Õn 16
tÊn. NÕu t¨ng sè nhãm kÝch th-íc kÑp chÆt th× gi¶m tÝnh chÊt c¬ ®éng trong ph©n
x-ëng do kh«ng thÓ chuyÓn khu«n tõ bóa nµy sang bóa kh¸c. NÕu gi¶m sè nhãm
kÝch th-íc kÑp chÆt th× cã thÓ dÉn ®Õn lµm gi¶m ®é bÒn v÷ng cña bÖ ®e hoÆc khu«n.
H×nh 8.47 thÓ hiÖn h×nh d¸ng vµ vÞ trÝ kÑp chÆt cña khu«n dËp trªn m¸y bóa.
§Ó kÑp chÆt nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi ng-êi ta sö dông thanh chªm vµ
con chèt.
Nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi

®Òu ®-îc khoan 2 lç 3060 mm ®Ó n©ng
khu«n vµ kÑp chÆt khèi khu«n khi gia
c«ng. Lç ®-îc khoan vµo gi÷a khèi khu«n
vµ ë chiÒu cao b»ng 1,5 chiÒu cao cña
chu«i khu«n. Lµm nh- vËy, khu«n kh«ng
bÞ lËt khi n©ng, chu«i khu«n kh«ng bÞ yÕu
vµ kh«ng s¸t víi ®¸y cña lßng khu«n.
H×nh 8.48 thÓ hiÖn h×nh d¸ng vµ kÝch (h×nh 8.47, fig. 181, tr. 199,
th-íc cña ®u«i Ðn, r·nh con chèt vµ lç vËn [1], 11,5 cm)
chuyÓn cña khu«n dËp trªn m¸y bóa.
Khu«n dËp ®-îc ®Æt tú lªn chu«i
khu«n (phÇn ®u«i Ðn). Khu«n dËp th-êng
bÞ vì t¹i çc ®iÓm chuyÓn tiÕp tõ chu«i
sang vai khu«n trong hai tr-êng hîp: a)
172
b¸n kÝnh l-în t¹i chç chuyÓn tiÕp kh«ng
®ñ; b) khe hë gi÷a vai khu«n vµ ®Çu bóa
kh«ng ®ñ (khe hë nµy th-êng lµ 0,5  1,5
mm vµ mçi lÇn va ch¹m do biÕn d¹ng ®µn
håi cña vai khu«n th× khe hë nµy b»ng 0). H×nh 8.47 VÞ trÝ kÑp chÆt khu«n dËp
V× vËy, khi thiÕt kÕ ph¶i chó ý ®Ó khi l¾p trªn m¸y bóa
khe hë gi÷a vai khu«n vµ ®Õ khu«n lu«n
lu«n ph¶i ®¶m b¶o lµ 1mm, nÕu lón l¹i
ph¶i lµm l¹i (h×nh 8.49).
§Ó khèng chÕ sù dÞch chuyÓn
cña khu«n theo h-íng ngang,
ng-êi ta dïng thanh chªm v¸t víi
gãc v¸t 1:100 (0o35’) däc theo trôc
cña nã.
§Ó tiÖn cho viÖc chÕ t¹o

khu«n, çc r·nh ë ®Õ khu«n ®-îc (h×nh 8.48, fig. 182,tr. 200,[1], 9 cm)
lµm v¸t, cßn vÒ phÝa ®u«i Ðn th×
lµm th¼ng. Muèn cho thanh chªm
trong qu¸ tr×nh lµm viÖc kh«ng bÞ
r¬i ra mµ cßn cã xu h-íng bÞ mót
vµo phÝa ®¸y r·nh cña ®Õ khu«n,
ng-êi ta lµm thanh chªm nghiªng ë
tiÕt diÖn cña nã mét mÆt nghiªng
12o, mÆt ®èi diÖn nghiªng 10o. H×nh 8.48 §u«i Ðn, r·nh con chèt vµ lç
vËn chuyÓn khu«n dËp
(h×nh 8.49, fig. 222, tr. 366[2],5,5 cm)
173
H×nh 8.49 L¾p ghÐp khu«n dËp vµo bÖ ®e
Trªn h×nh 8.50 thÓ hiÖn çc thanh chªm tr¸i trªn vµ d-íi. Ng-êi ta kh«ng
dïng thanh chªm ph¶i, v× theo ®iÒu kiÖn an toµn lao ®éng, nÕu dïng thanh chªm
ph¶i th× khi c«ng nh©n dËp lÊy ph«i tõ phÝa lß nung (th-êng ®Æt ë bªn tr¸i bóa)
®-a tíi bóa cã thÓ sÏ va vµo ®Çu thanh chªm thß ra ngoµi, dÔ g©y tai n¹n.
ë mét vµi nhµ m¸y, ng-êi ta dïng thanh chªm tr¸i ë nöa khu«n d-íi vµ
thanh chªm ph¶i ë nöa khu«n trªn víi môc ®Ých lµ cã thÓ ch÷a nöa khu«n trªn
thµnh nöa khu«n d-íi ®-îc dÔ dµng.
(h×nh 8.50, fig. 185, tr. 200[1], 9 (h×nh 8.51, fig. 183, tr. 200
cm) [1]8,5 cm)
H×nh 8.50 Thanh chªm ®Ó kÑp chÆt H×nh 8.51 Con chèt ®Ó kÑp chÆt
khu«n dËp khu«n dËp
a) d-íi; b) trªn; 1- chç ®¸nh dÊu
Thanh chªm th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp C40, t«i hai ®Çu mét ®o¹n dµi 80 
100 mm (®¹t ®é cøng 263  321 HB). KÝch th-íc thanh chªm phô thuéc vµo cì
bóa theo quy chuÈn.
Con chèt dïng ®Ó khèng chÕ sù dÞch chuyÓn däc trôc cña chu«i khu«n. Con
chèt gåm hai phÇn (h×nh 8.51): phÇn th¼ng vµ phÇn c«n. PhÇn th¼ng ®-îc l¾p vµo
hèc cña chu«i khu«n, phÇn c«n ®-îc l¾p vµo hèc cña ®Õ khu«n. T¸c dông cña
174
phÇn c«n lµ ®Ó dÔ th¸o con chèt ra khái ®Õ khu«n khi th¸o khu«n, v× qua kinh
nghiÖm thùc tÕ cho thÊy nÕu con chèt dÝnh chÆt vµo vµo ®Õ khu«n khi th¸o khu«n
th× sÏ rÊt khã th¸o.
V× vËy, nÕu ®Çu c«n cña con chèt ®-îc l¾p vµo ®Õ khu«n th× bao giê con chèt
còng dÝnh vµo khu«n khi th¸o, rÊt thuËn tiÖn cho viÖc th¸o l¾p khu«n.
Con chèt th-êng ®-îc l¾p ë phÝa ®èi diÖn víi nªm, chèt trªn vµ chèt d-íi ®Òu
®-îc lµm b»ng nhau. §Ó dÔ th¸o con chèt ra khái çc nöa khu«n, ng-êi ta lµm
r·nh v¸t nghiªng kho¶ng 10o ®Ó khi th¸o con chèt chØ cÇn dïng mét thanh chªm
tèng con chèt ra. ChiÒu cao h cña con chèt ph¶i lµm rÊt chÝnh x¸c. NÕu chiÒu cao
h lín sÏ lµm vì khu«n v× toµn bé khu«n sÏ tú lªn con chèt. NÕu chiÒu cao h nhá
qu¸ sÏ lµm t¨ng ¸p lùc ®¬n vÞ t¹i çc mÐp hèc chøa con chèt cña khu«n khi ®ãng
thanh chªm. Theo quy chuÈn, chiÒu cao h cña con chèt ph¶i lµm thÊp h¬n chiÒu
s©u cña hèc chøa nã trong ®u«i Ðn lµ 1 mm. KÝch th-íc cña ®u«i Ðn còng phô
thuéc vµo cì m¸y.
§e trung gian ®-îc øng dông chØ cho lo¹i bóa dËp cã khèi l-îng phÇn r¬i
kh«ng lín h¬n 3 tÊn vµ chØ khi chiÒu cao kÝn cña khu«n nhá h¬n chiÒu cao nhá
nhÊt cho phÐp ®èi víi m¸y bóa (Hmin, h×nh 8.47). Dïng ®e trung gian d-íi nÕu
mÆt ph©n khu«n thÊp khã thao t¸c khi lµm viÖc (h×nh 8.52).
(h×nh 8.52, fig. 186, tr. 201[1], 9 cm)
H×nh 8.52 §e trung gian cña khu«n dËp trªn m¸y bóa
175
a) trªn b) d-íi
CÇn chó ý lµ, chiÒu cao kÝn cña khu«n kÓ c¶ ®e trung gian kh«ng ®-îc phÐp
nhá h¬n Hmin. NÕu chiÒu cao nµy nhá h¬n Hmin sÏ lµm háng mÆt bÝch cña xylanh
khi ®¸nh bóa. Ng-îc l¹i, nÕu chiÒu cao kÝn cña khu«n lín h¬n Hmax (Hmax lµ hµnh
tr×nh cùc ®¹i cña ®Çu bóa) th× sÏ lµm gi¶m chiÒu cao lµm viÖc, gi¶m c«ng suÊt
m¸y.
8.4.3 Bè trÝ lßng khu«n trªn mÆt ph©n khu«n cña khèi khu«n
§èi víi khu«n cã nhiÒu lßng khu«n ng-êi ta ph¶i bè trÝ çc lßng khu«n sao
cho tiÕt kiÖm mÆt g-¬ng nhÊt. Tuy nhiªn, ph¶i chó ý ®Õn ®é bÒn cña çc thµnh
ng¨n çch çc lßng khu«n víi nhau vµ gi÷a thµnh lßng khu«n víi mÐp ngoµi cña
khu«n. Lßng khu«n cµng s©u th× çc thµnh ng¨n cµng ph¶i dµy, gãc l-în ®¸y çc
lßng khu«n cµng nhá vµ gãc nghiªng thµnh lßng khu«n cµng nhá th× thµnh ng¨n
còng cµng ph¶i dµy. NÕu khi dËp kh«ng cÇn lßng khu«n th«, th× t©m lßng khu«n
tinh nªn ®Æt trïng víi t©m khu«n ®Ó tr¸nh lùc tr-ît khu«n.
T©m khu«n lµ ®iÓm ®Æt tæng hîp lùc do nöa khu«n trªn truyÒn xuèng trong
khi va ®Ëp. Khi ¸p suÊt ph©n bè ®Òu th× t©m lßng khu«n trïng víi träng t©m h×nh
chiÕu lßng khu«n (cã tÝnh ®Õn c¶ l-îng vµnh biªn h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh dËp)
trªn mÆt ph©n khu«n. Khi ¸p suÊt ph©n bè kh«ng ®Òu th× t©m khu«n sÏ dÞch vÒ
phÝa cã ¸p suÊt lín h¬n.
T©m khu«n th-êng ®-îc coi lµ giao ®iÓm gi÷a trôc ®u«i Ðn vµ trôc con chèt,
trong tr-êng hîp ®Æc biÖt cã thÓ lÖch ®i mét chót. Muèn cho khu«n lµm viÖc tèt,
gi¶m bít momen uèn t¹i çn bóa ®Ó lµm t¨ng tuæi thä cña nã, cã thÓ bè trÝ lßng
khu«n víi sù ph©n bè mÆt g-¬ng ®èi xøng qua t©m khu«n vµ tèt h¬n n÷a lµ bè trÝ
lßng khu«n tinh chÝnh gi÷a t©m khu«n vµ trung t©m diÖn tÝch mÆt g-¬ng. Trong
tr-êng hîp cã c¶ lßng khu«n th« vµ lßng khu«n tinh trªn mét khèi khu«n th× buéc
ph¶i bè trÝ çc lßng khu«n Êy lÖch víi t©m khu«n nh-ng cÇn chó ý lµ nÕu lùc biÕn
d¹ng trong lßng khu«n tinh lín h¬n lùc nµy trong lßng khu«n th« th× ®é lÖch t©m
cña çc lßng khu«n Êy gi¶m ®i bÊy nhiªu lÇn, sao cho m« men uèn do lùc dËp
trong çc lßng khu«n nµy ®èi víi t©m khu«n b»ng nhau. Tr-êng hîp nµy ph¶i chó
ý cho trung t©m mÆt g-¬ng trïng víi trôc cña çn bóa. Th«ng th-êng, t©m lßng
khu«n tinh çch 1/3, cßn t©m lßng khu«n th« çch 2/3 kho¶ng çch gi÷a çc t©m
cña hai lßng khu«n nµy.
176
§èi víi vËt dËp cã h×nh d¸ng phøc t¹p rÊt khã x¸c ®Þnh trung t©m ¸p lùc cña
lßng khu«n, ng-êi ta coi trung t©m ¸p lùc trïng víi trung t©m diÖn tÝch h×nh chiÕu
vËt dËp trªn mÆt ph©n khu«n. Khi ®· biÕt diÖn tÝch vµ h×nh d¸ng çc lßng khu«n,
kho¶ng çch gi÷a chóng víi nhau th× cã thÓ t×m ®-îc kÝch th-íc bao nhá nhÊt cña
mÆt ph©n khu«n.
§Ó tr¸nh tr-ît khu«n, kho¶ng çch gi÷a çc lßng khu«n nªn lµm cµng gÇn
cµng tèt, nh-ng ph¶i ®¶m b¶o ®ñ bÒn cho thµnh n»m gi÷a hai lßng khu«n. CÇn
ph¶i kiÓm tra çch bè trÝ nµo hîp lý h¬n. VÝ dô, cã thÓ bè trÝ çc lßng khu«n
ngang nhau tÝnh tõ mÐp khu«n vµo (h×nh 8.53a), kh«ng ngang nhau (h×nh 8.53b)
hoÆc xÝch gÇn çc lßng khu«n l¹i víi nhau b»ng çch quay (h×nh 8.53c). Ph-¬ng
¸n cuèi cïng ®Æc biÖt hay dïng cho vËt dËp khã ®iÒn ®Çy c¶ lßng khu«n trªn vµ
lßng khu«n d-íi hoÆc ®èi víi vËt dËp nÆng khi chuyÓn tõ lßng khu«n nµy sang
lßng khu«n kh¸c cÇn ph¶i lËt ph«i.
H×nh 8.53 VÝ dô vÒ çch bè trÝ (h×nh 8.53, fig.163, tr.318[5], 4 cm)

hîp lý çc lßng khu«n
PhÇn ph«i nµo dÔ dÝnh vµo lßng khu«n sau khi dËp nªn bè trÝ ë gÇn miÖng
khu«n. Tuy vËy, khi ®Æt çc phÇn lßng khu«n phøc t¹p gÇn miÖng khu«n dÔ x¶y
ra hiÖn t-îng kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n hoÆc t¨ng l-îng phÕ liÖu. V× vËy, khi
bé phËn lßng khu«n khã ®iÒn ®Çy ®ång thêi lµ l¹i lµ phÇn hay bÞ dÝnh vµo khu«n
sau khi dËp th× ph¶i c©n nh¾c tõng tr-êng hîp cô thÓ mét, xem hai hiÖn t-îng Êy
hiÖn t-îng nµo dÔ kh¾c phôc, sau ®ã sÏ quyÕt ®Þnh çch bè trÝ lßng khu«n sao
cho dËp n¨ng suÊt nhÊt.
Cïng víi nh÷ng c©n nh¾c

t-¬ng tù, sÏ t×m ®-îc çch bè trÝ
s¾p xÕp çc vËt dËp trong tr-êng
hîp dËp chïm nhiÒu chi tiÕt. (h×nh 8.54, fig.164, tr.319[5], 4,5 cm)
§ång thêi l-u ý t¹o ®iÒu kiÖn
thuËn lîi cÊp ph«i nhiÒu chi tiÕt
cho çc nguyªn c«ng c¾t biªn
177
sau nµy vµ lËt ph«i khi dËp. H×nh 8.54 Bè trÝ lßng khu«n uèn vµ lßng
khu«n cuèi cïng
a) ®óng; b) sai
Lßng khu«n uèn vµ lßng khu«n dËp cÇn bè trÝ sao cho sau khi uèn xong,
chuyÓn ph«i sang lßng khu«n dËp kh«ng cÇn ph¶i quay (h×nh 8.54).
Khi bè trÝ lßng khu«n c¾t cÇn chó ý lµ ®Æt dao c¾t phÝa tr-íc thuËn lîi h¬n
cho ng-êi c«ng nh©n thao t¸c vµ cã n¨ng suÊt lao ®éng cao h¬n; ®Æt dao c¾t phÝa
sau sÏ kh«ng g©y çc vÕt s©y s¸t trªn vËt dËp do ch¹m vµo thµnh m¸y, dËp n¸t
vµnh biªn khi c¾t, ngoµi ra dao c¾t ®Æt phÝa sau lu«n lu«n hÑp h¬n, thÊp h¬n vµ
bÒn h¬n dao ®Æt phÝa tr-íc.
8.4.4 Çc ph-¬ng ph¸p c©n b»ng lùc tr-ît ë khu«n dËp
Trong tr-êng hîp khi dËp cã thµnh phÇn lùc ngang t¸c dông lªn hai nöa
khu«n sÏ lµm cho nöa khu«n trªn lÖch ®i so víi nöa khu«n d-íi, g©y phÕ phÈm vµ
lµm mßn çc r·nh dÉn h-íng cña bóa (h×nh 8.55).
(h×nh 8.55, fig.163,tr.191[1],

H×nh 8.55 Sù dÞch chuyÓn cña çc nöa 4 cm)
khu«n dËp khi mÆt ph©n khu«n nghiªng
H×nh 8.56 thÓ hiÖn s¬ ®å gi¶i thÝch sù xuÊt hiÖn lùc ngang trong khu«n dËp.
Khi mÆt ph©n khu«n nghiªng th× lùc t¸c dông qua vµnh biªn xuèng nöa khu«n
d-íi sÏ ph©n thµnh hai thµnh phÇn: lùc ngang Px vµ lùc th¼ng ®øng Pz. Thµnh
phÇn lùc ngang cã xu h-íng ®Èy nöa khu«n trªn vÒ phÝa tr¸i, nöa khu«n d-íi vÒ
phÝa ph¶i. Nh-ng v× nöa khu«n d-íi ®-îc l¾p chÆt víi bÖ ®e cè ®Þnh nªn chØ cã
nöa khu«n trªn lµ bÞ ®Èy tr-ît vÒ phÝa tr¸i.
(h×nh 8.56,fig. 224, tr.371[2], 6 cm)

178
H×nh 8.56 S¬ ®å gi¶i thÝch sù xuÊt hiÖn cña lùc ngang trong khu«n dËp
Trong tr-êng hîp mÆt ph©n khu«n ph¼ng, ngang nh-ng lßng khu«n nghiªng
th× khi lßng khu«n t¸c dông lªn kim lo¹i lùc P, lùc nµy còng bÞ ph©n thµnh hai
thµnh phÇn P x vµ Pz vµ dÉn tíi hiÖn t-îng t-¬ng tù nh- tr-êng hîp trªn. NÕu nh-
lßng khu«n nghiªng vÒ mäi phÝa ®Òu nh- nhau th× çc thµnh phÇn lùc ngang tù
triÖt tiªu hÕt. Nh- vËy cã nghÜa lµ trong nhiÒu tr-êng hîp lùc t¸c dông vµo çc
lßng khu«n ph©n bè kh«ng ®èi xøng mµ khi ®Æt ph«i vµo bÞ lÖch th× còng xuÊt
hiÖn çc thµnh phÇn lùc ngang lµm tr-ît khu«n.
Tr-êng hîp vËt dËp cã trôc cong nÕu chän mÆt ph©n khu«n kh«ng chó ý ®Õn
¶nh h-ëng cña çc thµnh phÇn lùc ngang th× rÊt nguy hiÓm. Thµnh phÇn lùc
ngang sÏ rÊt lín nÕu chän mÆt ph©n khu«n gåm mét ®o¹n n»m ngang vµ mét
®o¹n nghiªng. Nh-ng nÕu chän mÆt ph©n khu«n sao cho thµnh phÇn lùc ngang
triÖt tiªu nhau th× còng kh«ng cÇn biÖn ph¸p nµo kh¸c ®Ó c©n b»ng lùc tr-ît.
Trong tr-êng hîp kh«ng thÓ khö ®-îc çc ¶nh h-ëng cña çc thµnh phÇn lùc
ngang b»ng ph-¬ng ph¸p chän mÆt ph©n khu«n thÝch hîp, th× cÇn ph¶i lµm kho¸
khu«n mét phÝa. Trong tr-êng hîp nµy, dï lùc Px cã lín ®Õn bao nhiªu th× còng
cã thÓ bÞ triÖt tiªu nhê ph¶n lùc Tx t¹i kho¸ khu«n. Lóc ®ã mçi chi tiÕt sÏ cã mét
lùc ngang Px, chiÒu cña chóng ng-îc nhau, vµ do ®ã trªn toµn khu«n chóng triÖt
tiªu nhau. Ph-¬ng ¸n nµy chØ cã thÓ ®-îc thùc hiÖn khi vËt dËp kh«ng lín l¾m, cã
thÓ dËp chïm hai chi tiÕt vµ tÊt nhiªn lµ nÕu ®iÒu kiÖn chuÈn bÞ ph«i kh«ng phøc
t¹p l¾m (h×nh 8.57).
trªn cïng mét chiÒu cao
(h×nh 8.57, fig. 164,tr. 191[1], 4 cm)

(h×nh 8.58, fig.165b, tr. 191[1], 4 cm)
H×nh 8.57 DËp hai chi tiÕt ®èi xøng

179
nhau H×nh 8.58 Kho¸ khu«n chèng tr-ît
Trong tr-êng hîp yªu cÇu ®é chÝnh x¸c cña vËt dËp ®ßi hái cao mµ nguyªn
nh©n g©y ra lùc tr-ît khu«n l¹i kh«ng ph¶i do kÕt cÊu lßng khu«n, lùc tr-ît cã
lóc theo h-íng nµy cã lóc l¹i ®æi h-íng kh¸c, th× ph¶i sö dông kho¸ khu«n ®èi
xøng. Tuy nhiªn, viÖc sö dông kho¸ khu«n còng chØ cÇn thiÕt khi nµo kh«ng thÓ
bá qua ®-îc, v× khi cã çc kho¸ khu«n th× viÖc chÕ t¹o khu«n sÏ trë nªn phøc t¹p
h¬n nhiÒu, ®ång thêi n¨ng l-îng tiªu hao vµo ma s¸t t¹i kho¸ khu«n còng kh«ng
ph¶i nhá, cho nªn sÏ h¹n chÕ kh¶ n¨ng cña thiÕt bÞ.
Lo¹i kho¸ khu«n kiÓu vu«ng gãc (h×nh 8.58) rÊt hay ®-îc sö dông. Tuy
nhiªn, còng cã khi ng-êi ta thiÕt kÕ kho¸ khu«n víi gãc tï, nh-ng lo¹i kho¸
khu«n nµy chØ ¸p dông khi nµo lùc ngang xuÊt hiÖn chØ ë giai ®o¹n cuèi cïng cña
qu¸ tr×nh dËp (khi t¹o vµnh biªn).
ChiÒu cao h cña kho¸ khu«n ph¶i ®-îc tÝnh to¸n sao cho võa ®Õn lóc xuÊt
hiÖn lùc ngang th× kho¸ khu«n b¾t ®Çu lµm viÖc. §Ó ®¶m b¶o lµm s¹ch khu«n sau
khi dËp (thæi s¹ch çc v¶y oxit trong lßng khu«n) ph¶i lµm çc lßng khu«n cã låi
ra ë nöa khu«n d-íi vµ phÇn lâm vµo ë nöa khu«n trªn.
§èi víi vËt dËp cã mÆt ph©n khu«n ph¼ng cã thÓ sö dông çc lo¹i kho¸
khu«n sau:
(h×nh 8.59, fig.172,tr.329[6], (h×nh 8.60, fig.8.63,tr.330[6])

11,5 cm)
180
H×nh 8.59 Kho¸ khu«n trßn
a) b¶n vÏ l¾p; b) mÆt c¾t qua H×nh 8.60 Çc lo¹i kho¸ khu«n
kho¸ khu«n
a) §èi víi vËt dËp kiÓu b¸nh r¨ng vµ vßng dïng kho¸ khu«n trßn (h×nh 8.59).
b) VËt dËp d¹ng trªn nh-ng cã kÝch th-íc bao lín h¬n, dïng kho¸ khu«n trßn
kh«ng ®Çy ®ñ (h×nh 8.60a) hoÆc vßng dÉn h-íng (h×nh 8.60b).
c) Khi lùc tr-ît lín cã kh¶ n¨ng lËt khu«n, dïng kho¸ khu«n th¼ng (h×nh
8.60c, d, e) hoÆc ®Ó chèng l¹i lùc tr-ît vµ lËt khu«n theo mäi h-íng, dïng kho¸
khu«n c¹nh (h×nh 8.60g), hoÆc ch¾c ch¾n h¬n, dïng kho¸ khu«n h×nh ch÷ thËp
(h×nh 8.60h).
Kho¸ khu«n gãc (h×nh 8.60i, k), t-¬ng tù

nh- çc chèt dÉn h-íng (h×nh 8.61) th-êng
®-îc sö dông trong khu«n ghÐp.
H×nh 8.61 Chèt dÉn h-íng
8.4.5 MÆt kiÓm tra

§Ó lµm chuÈn lÊy dÊu çc lßng khu«n trªn mÆt ph©n khu«n vµ kiÓm tra sù ¨n
khíp cña hai nöa khu«n trong qu¸ tr×nh dËp, ng-êi ta gia c«ng hai mÆt kiÓm tra
vu«ng gãc nhau vµ vu«ng gãc víi mÆt ph©n khu«n mét ®o¹n dµi L = 50  70
mm. Çc bÒ mÆt nµy ®-îc phay s©u vµo 5 mm vµ mµi bãng tíi ®é nh¸m Ra 0,125.
CÇn chó ý r»ng trªn b¶n vÏ khu«n, tÊt c¶ çc kÝch th-íc quan träng nh- t©m
çc lßng khu«n, çc kÝch th-íc cña ®u«i Ðn vµ r·nh çc con chèt, v.v. ®Òu ph¶i
lÊy chuÈn theo çc mÆt kiÓm tra nµy. Çc kÝch th-íc quan träng vÒ chiÒu s©u lßng
khu«n th× lÊy chuÈn tõ mÆt g-¬ng.
181
Hai mÆt kiÓm tra vu«ng gãc nhau vµ t¹o thµnh gãc kiÓm tra. Th«ng th-êng,
gãc kiÓm tra ®-îc ®Æt ë phÝa tr-íc, kh«ng mÊy khi ®Æt gãc kiÓm tra ë phÝa sau
(h×nh 8.59a).
8.4.6 Khu«n ghÐp dËp trªn m¸y bóa

Nãi chung, khu«n dËp trªn m¸y bóa ®ßi hái kÕt cÊu ph¶i cøng v÷ng, th-êng
sö dông khu«n nguyªn, nh-ng gÇn ®©y trong mét sè tr-êng hîp ng-êi ta ®· sö
dông khu«n ghÐp ®Ó dËp trªn m¸y bóa vµ thu ®-îc kÕt qu¶ tèt. Nguyªn t¾c chung
nh- sau.
§èi víi vËt dËp dµi, phÇn bè trÝ çc lßng khu«n th« vµ lßng khu«n tinh ®-îc
lµm ghÐp, phÇn th©n cßn l¹i bè trÝ çc lßng khu«n chuÈn bÞ do çc lßng khu«n
nµy Ýt bÞ mßn h¬n vµ Ýt ¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng cuèi cïng cña vËt dËp.
§èi víi çc vËt dËp däc, çc miÕng ghÐp ®-îc ghÐp c¨ng víi nhau vµ ghÐp
c¨ng víi th©n khu«n, nh- vËy tuæi thä cña khu«n cã çc lßng khu«n ghÐp cao h¬n
rÊt nhiÒu so víi khu«n nguyªn v× khi ghÐp c¨ng çc èng cã kh¶ n¨ng chÞu t¶i
träng h-íng kÝnh tèt h¬n nhiÒu so víi khu«n nguyªn. MÆt kh¸c, t¹i çc gãc cña
lßng khu«n n¬i cã øng suÊt tËp trung cao l¹i ®-îc chÕ t¹o ghÐp nªn khö ®-îc
hoµn toµn øng suÊt tËp trung t¹i ®ã. H¬n thÕ n÷a, do çc miÕng ghÐp nhá nªn cã
thÓ chÕ t¹o chóng b»ng vËt liÖu tèt h¬n, dÔ gia c«ng h¬n vµ dÔ thay thÕ h¬n
khi bÞ mßn.
Nh÷ng khu«n dËp cã phÇn nh« cao h¬n mÆt ph©n khu«n nh- lßng khu«n uèn,
lßng khu«n dËp kh¸c hoÆc cÇn t¨ng bÒn mßn çc bé phËn riªng biÖt cña lßng
khu«n tinh, vÝ dô çc vÊu, gê, v.v. cã thÓ sö dông çc miÕng ghÐp cã thÓ thay thÕ
®-îc l¾p trªn khèi khu«n. Còng cã thÓ gÆp nh÷ng bé khu«n ghÐp hoµn toµn.
8.5 Çc biÖn ph¸p h¹n chÕ phÕ liÖu
8.5.1 DËp trong khu«n hë Ýt phÕ liÖu

Khi dËp khèi trong khu«n hë, çc d¹ng phÕ liÖu chñ yÕu mÊt ®i vµo l-îng d-,
l-îng thªm vµ vµnh biªn. L-îng d- gia c«ng c¬ cã thÓ gi¶m ®-îc nÕu chÊt l-îng
bÒ mÆt vËt dËp tèt. Muèn vËy, ®ßi hái chÊt l-îng ph«i ph¶i tèt, ph-¬ng tiÖn nung
ph«i ®¶m b¶o Ýt g©y oxy ho¸ vµ mét sè ®iÒu kh¸c nh- ®· nªu ë trªn. Kh¶ n¨ng
h¹n chÕ phÕ liÖu vµo l-îng thªm vµ vµnh biªn cã ý nghÜa lín. Mét trong nh÷ng
biÖn ph¸p h¹n chÕ l-îng thªm cã thÓ ®-îc ¸p dông réng r·i nhÊt lµ lµm gi¶m gãc
182
nghiªng thµnh lßng khu«n. BiÖn ph¸p nµy cã thÓ ®-îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu çch
kh¸c nhau. Cã thÓ gi¶m ma s¸t tiÕp xóc gi÷a vËt dËp vµ thµnh lßng khu«n hoÆc
b»ng çch lµm t¨ng ®é bãng lßng khu«n, hoÆc b»ng çch sö dông chÊt b«i tr¬n
tèt. ChÊt b«i tr¬n th-êng ®-îc dïng lµ çc thÓ huyÒn phï cña graphit víi n-íc
hoÆc dÇu. Khi b«i tr¬n cÇn chó ý chØ b«i tr¬n ë thµnh lßng khu«n th«i, ë ®¸y lßng
khu«n kh«ng cÇn thiÕt ph¶i b«i tr¬n, ®Æc biÖt tr¸nh b«i tr¬n t¹i cÇu vµnh biªn. B«i
tr¬n cÇu vµnh biªn sÏ h¹n chÕ t¸c dông cña nã, dÉn ®Õn hiÖn t-îng vµnh biªn lín,
hao phÝ kim lo¹i.
8.5.2 DËp trong khu«n kÝn trªn m¸y bóa

DËp trong khu«n kÝn lµ d¹ng c«ng nghÖ tiªn tiÕn, cã nhiÒu -u ®iÓm næi bËt.
Trong t-¬ng lai viÖc ¸p dông ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n kÝn sÏ ngµy cµng trë
nªn réng r·i. Khã kh¨n chñ yÕu cña viÖc ¸p dông ph-¬ng ph¸p nµy lµ ë chç ph«i
liÖu tr-íc khi ®-îc ®-a vµo dËp trong khu«n kÝn ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao vÒ thÓ
tÝch. §èi víi çc vËt dËp däc th× cÇn ®é chÝnh x¸c cao vÒ thÓ tÝch ph«i, nh-ng ®èi
víi vËt dËp ngang th× cßn ®ßi hái c¶ ®é chÝnh x¸c vÒ kÝch th-íc ph«i.
ThÓ tÝch ph«i dËp trong khu«n hë hiÖn nay th-êng sai lÖch tõ 3 ®Õn 10%,
phÇn kim lo¹i thõa nµy khi dËp trong khu«n hë mét phÇn sÏ ph©n bè trªn çc bÒ
mÆt vËt dËp trong giíi h¹n dung sai cña çc kÝch th-íc, mét phÇn sÏ ch¶y ra khái
lßng khu«n theo r·nh tho¸t biªn. Nh-ng khi dËp trong khu«n kÝn th× phÇn kim
lo¹i thõa nµy sÏ g©y qu¸ t¶i khu«n, lµm mßn khu«n vµ g©y háng khu«n, hoÆc lµ
çc khe hë gi÷a chµy vµ cèi t¹o ra líp bavia rÊt khã c¾t, lµm gi¶m n¨ng suÊt lao
®éng chung cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Khi dËp trªn m¸y bóa, do hµnh tr×nh bóa
kh«ng cè ®Þnh nªn phÇn kim lo¹i thõa nµy sÏ ph©n bè trªn bÒ mÆt vËt dËp, lµm
cho kÝch th-íc vËt dËp t¨ng lªn theo chiÒu cao. Tuy nhiªn, v× n¨ng l-îng m¸y
bóa cã h¹n nªn kh¶ n¨ng qu¸ t¶i khu«n khi dËp trong khu«n kÝn trªn m¸y bóa sÏ
h¹n chÕ h¬n lµ khi dËp trªn m¸y Ðp c¬ khÝ. ChÝnh v× vËy, ®èi víi vËt dËp kh«ng
®ßi hái ®é chÝnh x¸c lín vÒ chiÒu cao cã thÓ ¸p dông ph-¬ng ph¸p nµy mét çch
m¹nh d¹n.
V× ý nghÜa vÒ kinh tÕ vµ kü thuËt cña ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n kÝn rÊt
lín nªn nhiÒu khi v× ch-a cã nh÷ng ph-¬ng tiÖn t¹o ph«i chÝnh x¸c, ng-êi ta ®·
sö dông thªm mét nguyªn c«ng dËp chuÈn bÞ ph«i ®Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c vÒ h×nh
d¸ng vµ kÝch th-íc ph«i tr-íc khi ®-a vµo dËp trong khu«n kÝn. Tuy nhiªn, ®©y
183
kh«ng ph¶i lµ biÖn ph¸p ®¸ng khuyÕn khÝch, nªn cè g¾ng sö dông ph-¬ng ph¸p
c¾t ph«i chÝnh x¸c.
Trong tr-êng hîp kh«ng ®ßi hái n¨ng suÊt lao ®éng cao, cã thÓ sö dông mét
lßng khu«n hë ®Ó chuÈn bÞ ph«i, sau ®ã c¾t biªn s¬ bé råi míi ®-a vµo dËp trong
khu«n kÝn. Víi quy tr×nh c«ng nghÖ nµy, l-îng hao tæn kim lo¹i còng sÏ kh«ng
lín l¾m v× trong lßng khu«n hë chuÈn bÞ ph«i cã thÓ dïng ph«i víi khèi l-îng
nhá h¬n so víi çc lßng khu«n hë kh¸c, l-îng vµnh biªn ë ®©y kho¶ng 5  6%
mµ ®¸ng lÏ ra nÕu lßng khu«n hë nµy lµ lßng khu«n cuèi cïng nh- khi dËp trong
khu«n hë b×nh th-êng th× l-îng vµnh biªn ph¶i lµ 15  20%. B»ng ph-¬ng ph¸p
dËp kÕt hîp gi÷a çc lßng khu«n hë chuÈn bÞ ph«i vµ lßng khu«n kÝn cã thÓ tiÕt
kiÖm ®-îc tõ 10 ®Õn 14% thÓ tÝch ph«i, nh-ng quan träng h¬n n÷a lµ gi¶m ®-îc
khèi l-îng c«ng viÖc trong gia c«ng c¬. Tuy nhiªn, viÖc dËp kÕt hîp nµy còng
vÉn kh«ng tèt b»ng khi sö dông ph«i cã ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt.
HiÖn nay, çc chi tiÕt kiÓu trßn xoay vµ cã chiÒu cao kh«ng lín l¾m nh- b¸nh
r¨ng, çc lo¹i ®Üa hoÆc cèc ng¾n v.v. ®-îc dËp trong khu«n kÝn nhiÒu h¬n c¶. Çc
chi tiÕt phøc t¹p h¬n vµ çc vËt dËp ngang nãi chung ch-a ®-îc ¸p dông ®Ó dËp
trong khu«n kÝn.
VÝ dô, cã thÓ thu ®-îc vËt dËp d¹ng trßn xoay cã t¸n nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 8.62 b»ng çch dËp trong khu«n kÝn ®-îc thiÕt kÕ theo çc ph-¬ng ¸n b) vµ
c). Ph©n tÝch hai ph-¬ng ¸n nµy cho thÊy r»ng, nÕu lµm lßng khu«n s©u vÒ phÝa
nöa khu«n trªn th× kh¾c phôc ®-îc tr-êng hîp v¶y rÌn ®äng ë d-íi ®¸y lßng
khu«n, khi dËp chóng sÏ dÝnh vµo mÆt ®¸y vËt dËp, rÊt chãng mßn khu«n vµ chÊt
l-îng bÒ mÆt vËt dËp thÊp, khã gia c«ng c¬ tiÕp theo. Tuy nhiªn, dËp theo ph-¬ng
¸n nµy l¹i gÆp ph¶i khã kh¨n khi thao t¸c, rÊt khã ®Æt ph«i ®óng vÞ trÝ. Ngoµi ra,
nÕu lµm theo ph-¬ng ¸n nµy th× chiÒu s©u lßng khu«n sÏ lín h¬n so víi ph-¬ng
¸n lµm lßng khu«n s©u vÒ phÝa d-íi, chän mÆt ph©n khu«n vÒ phÝa d-íi t¸n vËt
dËp. So s¸nh hai ph-¬ng ¸n trªn cßn cho thÊy r»ng, tuy chän theo ph-¬ng ¸n c)
cã khã kh¨n h¬n trong viÖc lµm s¹ch lßng khu«n sau mçi nh¸t ®Ëp, nh-ng nÕu cã
®iÒu kiÖn cã thÓ sö dông khÝ nÐn víi ¸p suÊt 500  600 KPa ®Ó thæi v¶y rÌn ra
khái lßng khu«n th× khu«n dËp võa ®-îc lµm nguéi tèt, lµm s¹ch tèt võa do chiÒu
s©u lßng khu«n nhá h¬n so víi ph-¬ng ¸n b) nªn khu«n sÏ bÒn h¬n, thuËn tiÖn
h¬n trong qu¸ tr×nh vËn hµnh. ChÝnh v× vËy, ph-¬ng ¸n b) Ýt ®-îc ¸p dông h¬n.
Khi dËp trong khu«n kÝn th-êng lµm kho¸ khu«n ngay c¶ khi vËt dËp kh«ng g©y
ra thµnh phÇn lùc ngang. §«i khi ®Ó t¨ng ®é ®ång trôc cña chi tiÕt cã thÓ lµm
184
kho¸ khu«n hai tÇng. Tuy thÕ, kho¸ khu«n kh«ng thÓ lµm thay ®æi ®-îc dßng
ch¶y cña kim lo¹i. Khi ph«i lÖch sÏ g©y ra hiÖn t-îng ch¶y lÖch trong khu«n, lµm
cho mét phÝa nµo ®ã sÏ cã ba via vµ mét phÝa nµo ®ã lßng khu«n sÏ kh«ng ®-îc
®iÒn ®Çy. HiÖn t-îng nµy cã thÓ ®-îc ¸p dông khi ph«i ®-îc chuÈn bÞ tèt, ®Æt
ph«i ®óng vÞ trÝ vµ b«i tr¬n tèt.
H×nh 8.62 VËt dËp

®iÓn h×nh (a) vµ çc (h×nh 8.62, fig.217,tr. 360[2], 6 cm)
ph-¬ng ¸n dËp trong
khu«n kÝn
b-kh«ng hîp lý
c- hîp lý
8.5.3 So s¸nh ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n kÝn vµ dËp trong khu«n hë
a) ¸p lùc ®¬n vÞ t¸c dông lªn thµnh lßng khu«n

DËp trong khu«n hë cã r·nh tho¸t biªn ®Æt ë gi÷a chiÒu cao vËt dËp nªn ¸p
lùc tõ phÝa kim lo¹i biÕn d¹ng t¸c dông lªn thµnh lßng nhá h¬n so víi khi dËp
trong khu«n kÝn. Nh- vËy, ®é bÒn khu«n hë tèt h¬n ®é bÒn khu«n kÝn, nh-ng vÒ
tÝnh dÎo kim lo¹i th× dËp trong khu«n kÝn tèt h¬n, kim lo¹i dÔ ®iÒn ®Çy lßng
khu«n h¬n so víi dËp trong khu«n hë.
b) Lùc dËp
V× dËp trong khu«n hë diÖn tÝch h×nh chiÕu vËt dËp trªn mÆt ph©n khu«n ph¶i
kÓ ®Õn c¶ diÖn tÝch vµnh biªn cho nªn tuy ¸p lùc ®¬n vÞ trong tr-êng hîp nµy nhá
h¬n nh-ng do diÖn tÝch tiÕp xóc lín h¬n nªn lùc dËp lín h¬n so víi lùc dËp trong
khu«n kÝn.
c) §é chÝnh x¸c vËt dËp

§é chÝnh x¸c cña vËt dËp khi dËp trong khu«n kÝn cao h¬n vÒ çc kÝch th-íc
theo chiÒu ngang so víi khi dËp trong khu«n hë v× khu«n kÝn cã kho¸ khu«n
khèng chÕ ®-îc sù lÖch khu«n, nh-ng ®èi víi çc kÝch th-íc vÒ chiÒu cao vËt dËp
th× khi dËp trong khu«n hë vËt dËp cã chiÒu cao chÝnh x¸c h¬n do l-îng kim lo¹i
185
thõa hÇu hÕt ®-îc Ðp ra khái lßng khu«n, chiÒu cao vËt dËp ®-îc khèng chÕ b»ng
tæng chiÒu s©u cña çc lßng khu«n trªn vµ d-íi.
d) HÖ sè sö dông kim lo¹i

Râ rµng lµ hÖ sè sö dông kim lo¹i khi dËp trong khu«n kÝn cao h¬n v× s¶n
phÈm dËp trong khu«n kÝn kh«ng cã vµnh biªn nh- khi dËp trong khu«n hë.
e) ChÊt l-îng vËt dËp

Khi dËp trong khu«n hë cÇn lµm r·nh tho¸t biªn vµ sau khi dËp ph¶i c¾t vµnh
biªn, nªn t¹i çc mÐp vËt dËp tiÕp gi¸p víi vµnh biªn sÏ cã thí kim lo¹i kh«ng
liªn tôc (h×nh 8.63), do ®ã chÊt l-îng vËt dËp trong khu«n kÝn cao h¬n.
H×nh 8.63 Bè trÝ thí kim lo¹i vËt

dËp khi dËp trong khu«n hë (tr¸i)
vµ khi dËp trong khu«n kÝn (ph¶i)
1 vµ 2 - nöa khu«n trªn vµ nöa (h×nh 8.63, fig.221,tr.365[2], 6 cm)

khu«n d-íi cña khu«n hë
3 vµ 4 - nöa khu«n trªn vµ nöa
khu«n d-íi cña khu«n kÝn
5 - cÇn ®Èy
g) Yªu cÇu vÒ ®é chÝnh x¸c ph«i

Râ rµng lµ, ®é chÝnh x¸c ph«i khi dËp trong khu«n kÝn ®ßi hái ph¶i cao h¬n
so víi khi dËp trong khu«n hë.
h) Tuæi thä cña khu«n dËp

Cã nhiÒu yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn tuæi thä cña khu«n kÝn so víi khu«n hë. NÕu
chØ xÐt riªng vÒ mÆt ¸p lùc ®¬n vÞ t¸c dông lªn thµnh lßng khu«n th× ch-a ®ñ v×
nÕu nh- dËp trong khu«n hë cÇn ph¶i dËp võa ®ñ sè nh¸t ®Ëp cÇn thiÕt th× ®é bÒn
cña khu«n cã thÓ cao h¬n so víi khu«n kÝn, v× yÕu tè ¸p lùc ®¬n vÞ chñ yÕu g©y
mßn khu«n vµ vì khu«n. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ kh«ng thÓ cã çc gi¶ thiÕt nµy
®-îc, v× khi dËp trong khu«n hë bao giê còng cã çc nh¸t ®Ëp thõa, hai mÆt
g-¬ng ch¹m vµo nhau vµ hiÖn t-îng nµy g©y vì khu«n nhiÒu nhÊt. MÆt kh¸c, nÕu
186
dËp trong khu«n kÝn kh«ng sö dông chèt tÝn hiÖu hoÆc nÕu cã sö dông th× khi nã
bÞ háng sÏ g©y ra hiÖn t-îng qu¸ t¶i khu«n vµ lµm vì khu«n.
(h×nh 8.64, fig.164,tr.281[2]6,5 cm)
H×nh 8.64 TiÕt diÖn ngang cña lßng khu«n dËp khi dËp trong khu«n hë (a)
vµ khi dËp trong khu«n kÝn (b) ®Ó dËp çc chi tiÕt t-¬ng ®-¬ng
CÇn ph¶i kÓ thªm mét nh-îc ®iÓm n÷a cña ph-¬ng ph¸p dËp trong khu«n kÝn
lµ ®èi víi çc vËt dËp cã tiÕt diÖn ngang lµ h×nh trßn, h×nh vu«ng hoÆc h×nh elip
th× khu«n kÝn cho çc vËt dËp nµy th-êng cã çc c¹nh s¾c, rÊt hay bÞ mÎ (h×nh
8.64), trong khi ®ã nÕu dËp trong khu«n hë th× cã thÓ kh¾c phôc ®-îc.
187
Ch-¬ng 9
DËp khèi trªn m¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng

9.1 §Æc ®iÓm qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi dËp khèi
trªn m¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng
9.1.1 M¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng

Trong thêi gian gÇn ®©y, m¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng (METKDN) ®-îc chÕ
t¹o víi lùc Ðp P  8000 tÊn vµ ®-îc thay thÕ cho m¸y bóa trong c«ng nghÖ dËp
khèi ë nhiÒu n-íc trªn thÕ giíi do nã cã nh÷ng -u ®iÓm lín sau.
- HiÖu suÊt cao, thÓ hiÖn qua hÖ sè sö dông n¨ng l-îng cña m¸y Ðp trôc
khuûu cao h¬n hai lÇn (6 - 8%) so víi ë m¸y bóa (2 - 3%). MÆt kh¸c, METKDN
kh«ng ®ßi hái mãng m¸y lín nh- m¸y bóa, METKDN cã thÓ lµm viÖc víi mãng
m¸y nhá h¬n, nhµ x-ëng rÎ tiÒn h¬n so víi m¸y bóa vµ kh«ng g©y ¶nh h-ëng bÊt
lîi ®Õn çc thiÕt bÞ, khÝ cô còng nh- çc c«ng tr×nh l©n cËn (kh«ng g©y rung, chÊn
®éng m¹nh nh- m¸y bóa).
188
- N¨ng suÊt lao ®éng cao, v× METKDN cã hµnh tr×nh cè ®Þnh nªn kh«ng cho
phÐp dËp vËt dËp nhiÒu lÇn trong mét lßng khu«n. Do ®ã mçi nh¸t ®Ëp trªn
METKDN thu ®-îc mét vËt dËp trong khi ®ã trªn m¸y bóa cã thÓ ph¶i cÇn nhiÒu
nh¸t ®Ëp míi hoµn chØnh s¶n phÈm.
- §é chÝnh x¸c cña vËt dËp cao h¬n so víi khi dËp trªn m¸y bóa do çc
nguyªn nh©n sau:
* §é cøng v÷ng cña m¸y cao (4,5  15 MN/mm) do th©n m¸y lµ th©n kÝn
b»ng thÐp (®óc hoÆc hµn).
* Hµnh tr×nh cña METKDN cè ®Þnh nªn kÝch th-íc theo chiÒu cao vËt dËp cè
®Þnh, mÆt kh¸c khu«n dËp trªn METKDN hoµn chØnh h¬n nªn h¹n chÕ sù dÞch
chuyÓn cña hai nöa khu«n (cã trô - b¹c dÉn h-íng khu«n).
* Dung sai kÝch th-íc vËt dËp trªn METKDN nhá h¬n (®¹t tíi 0,2  0,5 mm,
trong khi trÞ sè nµy trªn m¸y bóa lµ 0,8  1,0 mm).
- HÖ sè sö dông vËt liÖu cao h¬n v× cã thÓ gi¶m l-îng thªm vµ l-îng d- nhá
h¬n so víi vËt dËp trªn m¸y bóa v× khu«n dËp trªn METKDN cã thÓ sö dông c¬
cÊu ®Èy s¶n phÈm, dÔ dµng ®Èy s¶n phÈm ra khái khu«n dËp nhê kÕt hîp víi
chuyÓn ®éng cña ®Çu tr-ît, vµ do ®ã lo¹i trõ ®-îc phÕ liÖu cho phÇn cÆp k×m.
MÆt kh¸c, viÖc sö dông lßng khu«n dËp d¹ng kÝn khi dËp trªn METKDN ®-îc
thùc hiÖn réng r·i h¬n khi dËp trªn m¸y bóa, ®Æc biÖt lµ ®èi víi çc lßng khu«n
Ðp ch¶y.
- §iÒu kiÖn lµm viÖc cña c«ng nh©n tèt h¬n (do METKDN kh«ng g©y va ®Ëp,
rung ®éng m¹nh, tiÕng ån lín lµm cho c«ng nh©n dËp chãng mái mÖt) vµ thao t¸c
khi dËp trªn METKDN thuËn tiÖn h¬n.
- Gi¸ thµnh s¶n phÈm trªn METKDN thÊp h¬n mét mÆt do cã hÖ sè sö dông
kim lo¹i cao h¬n, mÆt kh¸c do chi phÝ cho khu«n dËp thÊp h¬n (cã thÓ sö dông
khu«n ghÐp, cho phÐp sö dông mçi lßng khu«n vµ çc chi tiÕt khu«n cho ®Õn khi
mßn hoµn toµn, trong nh÷ng tr-êng hîp riªng cßn cho phÐp t¨ng tuæi thä lßng
khu«n do lßng khu«n dËp trªn METKDN cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n nhá
h¬n, l-îng v¶y oxit Ýt h¬n vµ kh¶ n¨ng ¸p dông viÖc gia nhiÖt hoÆc lµm nguéi
c-ìng bøc khu«n dËp víi môc ®Ých gi÷ cho nhiÖt ®é dËp tèi -u kh«ng ®æi dÔ dµng
h¬n), gi¶m chi phÝ n¨ng l-îng (cho kh©u nung vµ khÝ nÐn), vµ n¨ng suÊt lao ®éng
cao, nhÊt lµ trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lín.
189
- ChÊt l-îng vËt dËp ®ång
®Òu h¬n (gi¶m biÕn d¹ng
kh«ng ®ång ®Òu, nhÊt lµ ®èi
víi vËt liÖu kh«ng chÞu ®-îc t¶i
träng tèc ®é cao).
Tuy nhiªn, do METKDN
®¾t h¬n nhiÒu so víi m¸y bóa
nªn ®Çu t- ban ®Çu ®Ó s¶n xuÊt
chiÕm tû träng lín, v× thÕ
METKDN chØ thÝch øng sö
dông trong s¶n xuÊt lo¹t lín. h×nh 9.1, fig.229, tr.382[2],11,5cm)
H×nh 9.1 KÕt cÊu bµn m¸y

d¹ng nªm ®Ó ®iÒu chØnh chiÒu
cao kÝn cña METKDN
MÆt kh¸c, do METKDN cã hµnh tr×nh cè ®Þnh nªn kh¶ n¨ng m¾c kÑt ph«i ë
vÞ trÝ chÕt d-íi khi dËp th-êng hay x¶y ra lµm chËm trÔ qu¸ tr×nh dËp vµ ®«i khi
cßn lµm háng m¸y. Do ®ã, kÕt cÊu bµn m¸y cña METKDN th-êng lµ d¹ng nªm
cã mét mÆt nghiªng so víi mÆt ph¼ng n»m ngang mét gãc 2  15o ®Ó kh¾c phôc
hiÖn t-îng kÑt nµy (h×nh 9.1).
Mét nh-îc ®iÓm kh¸c lµ khi dËp trªn METKDN do khã lµm s¹ch líp v¶y
oxit trªn bÒ mÆt ph«i nªn ®ßi hái thiÕt bÞ nung ph¶i Ýt g©y oxy ho¸ hoÆc sö dông
nung trong m«i tr-êng b¶o vÖ.
So víi m¸y bóa, tÝnh v¹n n¨ng cña METKDN kÐm h¬n nªn th-êng ph¶i sö
dông çc thiÕt bÞ phô ®Ó chuÈn bÞ ph«i, do ®ã cµng h¹n chÕ viÖc sö dông
METKDN trong s¶n xuÊt linh ho¹t.
9.1.2 §Æc ®iÓm biÕn d¹ng t¹o h×nh khi dËp khèi trªn METKDN
§Æc ®iÓm næi bËt cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng t¹o h×nh khi dËp khèi trªn
METKDN ®-îc thÓ hiÖn d-íi d¹ng ®å thÞ liªn hÖ gi÷a hµnh tr×nh ®Çu tr-ît víi
thêi gian lµ mét ®-êng cong cøng (h×nh 9.2).
190
Khi dËp trªn METKDN, ®èi
víi ph«i cho tr-íc trong mét lßng
khu«n th× chØ cã thÓ cã mét møc
®é biÕn d¹ng nhÊt ®Þnh do mét
hµnh tr×nh c«ng t¸c g©y nªn (hµnh
tr×nh nµy lµ cè ®Þnh). NÕu so s¸nh
m¸y bóa víi m¸y Ðp th× thÊy r»ng,
nÕu m¸y Ðp thùc hiÖn mét l-îng
hµnh tr×nh t-¬ng ®-¬ng víi sè
l-îng nh¸t ®Ëp cña m¸y bóa H×nh 9.2 Sù thay ®æi tèc ®é chuyÓn ®éng cña
t-¬ng øng th× giê m¸y ®Ó dËp mét khu«n dËp theo hµnh tr×nh c«ng t¸c trªn
s¶n phÈm trªn m¸y Ðp sÏ gi¶m ®i METKDN (1) vµ trªn m¸y bóa (2)
tû lÖ víi sè nh¸t ®Ëp cña m¸y bóa
trªn mçi lßng khu«n.
Tuy nhiªn, kh«ng thÓ so s¸nh nh- vËy ®-îc. §Ó ph©n biÖt râ ®Æc ®iÓm cña
ph-¬ng ph¸p dËp trªn m¸y Ðp ph¶i so s¸nh víi çc ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng t-¬ng
®-¬ng trªn m¸y bóa.
XÐt vÒ tèc ®é gia c«ng, m¸y bóa t¸c ®éng ®¬n cã tèc ®é ®Çu bóa ë thêi ®iÓm
b¾t ®Çu ch¹m vµo ph«i tíi 5  6 m/s, ®èi víi m¸y bóa t¸c ®éng kÐp lµ 6  7,5 m/s,
trong khi METKDN ë thêi ®iÓm nµy cã tèc ®é kho¶ng 0,5  0,8 m/s. §å thÞ trªn
h×nh 9.2 ®-îc x©y dùng ®èi víi METKDN 2500 T vµ m¸y bóa cã khèi l-îng
phÇn r¬i 2,25 T. Hai thiÕt bÞ nµy cïng thùc hiÖn mét nguyªn c«ng chån ph«i h×nh
trô víi l-îng biÕn d¹ng lµ 25 mm b»ng mét hµnh tr×nh vµ ë cuèi qóa tr×nh biÕn
d¹ng th× tèc ®é cña ®Çu bóa vµ ®Çu tr-ît ®Òu b»ng 0.
§å thÞ cho thÊy sù kh¸c nhau lín nhÊt lµ t¹i thêi ®iÓm b¾t ®Çu biÕn d¹ng. Tèc
®é cña ®Çu bóa khi b¾t ®Çu ch¹m vµo ph«i ë møc cùc ®¹i (5,4 m/s) trong khi ë
®Çu tr-ît cña METKDN tèc ®é nµy nhá h¬n nhiÒu (0,6 m/s). V× vËy, nÕu cã sù
kh¸c nhau vÒ sù ch¶y dÎo cña kim lo¹i khi tèc ®é biÕn d¹ng kh¸c nhau th× sù
kh¸c nhau Êy chØ x¶y ra ë giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng. Tèc ®é biÕn
d¹ng vµ tèc ®é gia c«ng cã liªn hÖ víi nhau (tèc ®é biÕn d¹ng ( , s-1) lµ sù thay
®æi cña møc ®é biÕn d¹ng trong mét ®¬n vÞ thêi gian, hay sù dÞch chuyÓn t-¬ng
®èi cña thÓ tÝch ph«i trong mét ®¬n vÞ thêi gian, cßn tèc ®é gia c«ng (v, m/s) lµ
tèc ®é cña dông cô gia c«ng) theo hÖ thøc  = v/h (trong ®ã h - chiÒu cao cña
vËt dËp).
191
Khi chån ph«i trªn m¸y bóa, ®é biÕn d¹ng ë phÇn tiÕp gi¸p víi dông cô sÏ
cao h¬n (trong nguyªn c«ng dËp th× kim lo¹i sÏ ®iÒn ®Çy lßng khu«n trªn dÔ dµng
h¬n so víi lßng khu«n d-íi). H¬n n÷a, khi dËp trªn m¸y bóa, kim lo¹i tiÕp xóc
víi nöa khu«n trªn Ýt h¬n so víi nöa khu«n d-íi nªn nhiÖt ®é kim lo¹i phÇn nµy
gi¶m Ýt h¬n, vµ do ®ã tÝnh dÎo ë ®ã còng cao h¬n (qua thÝ nghiÖm cho thÊy r»ng
trë lùc biÕn d¹ng cña kim lo¹i ë phÇn trªn nhá h¬n hai lÇn trë lùc biÕn d¹ng ë nöa
d-íi ë cuèi giai ®o¹n dËp trªn m¸y bóa). Sù kh¸c nhau vÒ ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng ë
hai nöa khu«n trong qu¸ tr×nh dËp t-¬ng tù nh- vËy trªn METKDN tuy còng cã
nh-ng hÇu nh- kh«ng ®¸ng kÓ. Do tèc ®é g©y biÕn d¹ng trªn m¸y Ðp nhá nªn t¹o
®iÒu kiÖn tèt cho kim lo¹i truyÒn ®Õn toµn bé thÓ tÝch cña nã, lµm cho qu¸ tr×nh
®iÒn ®Çy lßng khu«n ®Òu h¬n.
Do vËy, nÕu sö dông khu«n dËp thiÕt kÕ cho m¸y bóa dïng cho m¸y Ðp t-¬ng
®-¬ng th× sÏ x¶y ra hiÖn t-îng t¹o thµnh vµnh biªn rÊt lín trong khi lßng khu«n
vÉn ch-a ®-îc ®iÒn ®Çy (®iÒu nµy còng gièng nh- viÖc sö dông khu«n dËp thiÕt
kÕ cho m¸y bóa nhá dïng cho m¸y bóa lín h¬n vµ sö dông toµn bé n¨ng l-îng
cña m¸y bóa nµy ®Ó lµm biÕn d¹ng kim lo¹i).
Sù biÕn d¹ng cña kim lo¹i vËt dËp khi dËp trªn m¸y bóa vµ m¸y Ðp lµ sù phèi
hîp gi÷a biÕn d¹ng Ðp ch¶y vµ biÕn d¹ng chån. Trong qu¸ tr×nh dËp, biÕn d¹ng Ðp
ch¶y chiÕm -u thÕ hay biÕn d¹ng chån chiÕm -u thÕ tr-íc hÕt phô thuéc vµo h×nh
d¹ng vµ kÝch th-íc cña lßng khu«n, h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña ph«i ®Æt vµo
lßng khu«n, ®ång thêi cßn phô thuéc vµo mét sè nguyªn nh©n kh¸c. Thùc tÕ cho
thÊy r»ng, nÕu Ðp ch¶y trªn m¸y Ðp th× qu¸ tr×nh ch¶y cña kim lo¹i kh«ng m¹nh
b»ng khi Ðp ch¶y trªn m¸y bóa, ng-îc l¹i nÕu thùc hiÖn nguyªn c«ng chån th×
kim lo¹i ®-îc chån trªn m¸y Ðp sÏ ch¶y m¹nh h¬n khi chån trªn m¸y bóa. HiÖn
t-îng nµy thÊy rÊt râ khi tiÕn hµnh dËp vËt dËp cÇn biÕn d¹ng Ðp ch¶y lµ chñ yÕu.
Muèn vËy, tiÕn hµnh t¹o hai ph«i nh- nhau, dËp hai ph«i nµy trªn çc lßng khu«n
gièng nhau nh-ng mét ®-îc ®Æt trªn m¸y bóa, cßn lßng khu«n kia ®-îc ®Æt trªn
m¸y Ðp cã quy tr×nh c«ng nghÖ nh- nhau. KÕt qu¶ cho thÊy r»ng vËt dËp thu ®-îc
trªn m¸y bóa cã sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n tèt h¬n, vµnh biªn kh«ng lín l¾m, trong
khi ®ã vËt dËp thu ®-îc trªn m¸y Ðp cã sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n kÐm h¬n mµ vµnh
biªn l¹i qu¸ lín. Sù kh¸c nhau nµy cµng râ khi dËp vËt dËp chØ cÇn biÕn d¹ng Ðp
ch¶y. §iÒu nµy cã thÓ ®-îc gi¶i thÝch lµ do khi dËp trªn m¸y bóa, sù ®iÒn ®Çy
lßng khu«n th-êng ®-îc thùc hiÖn sau vµi nh¸t ®Ëp, trong khi ®ã khi dËp trªn
m¸y Ðp bao giê còng chØ thùc hiÖn mét nh¸t ®Ëp. MÆt kh¸c, tèc ®é va ch¹m khi
192
nöa khu«n trªn b¾t ®Çu tiÕp xóc víi nöa khu«n d-íi ë m¸y bóa lín h¬n ë m¸y Ðp
rÊt nhiÒu. Sau thêi ®iÓm nµy sù gi¶m tèc ®é cña ®Çu bóa ®ét ngét h¬n sù gi¶m tèc
®é cña nöa khu«n trªn ®-îc l¾p trªn ®Çu tr-ît cña m¸y Ðp. §iÒu ®ã lµ dÔ hiÓu v×
sù gi¶m tèc ®é cña ®Çu bóa x¶y ra chñ yÕu khi lùc g©y biÕn d¹ng kim lo¹i ®· cao
nhÊt, cßn tèc ®é chuyÓn ®éng cña ®Çu tr-ît m¸y Ðp gi¶m theo ®Þnh luËt thay ®æi
tèc ®é chuyÓn ®éng cña côm trôc khuûu - thanh truyÒn ë cuèi hµnh tr×nh lµm
viÖc. Ngoµi ra, nh- ®· biÕt r»ng tèc ®é ban ®Çu cña m¸y bóa cµng lín th× sù ch¶y
cña kim lo¹i trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng cµng kh«ng ®Òu, ng-îc l¹i ë m¸y Ðp do
tèc ®é chËm nªn kim lo¹i ch¶y ®Òu h¬n.
Khi çc líp kim lo¹i tiÕp xóc víi lßng khu«n trªn th× lËp tøc nã cã tèc ®é nh-
nöa khu«n trªn, çc líp ®èi xøng víi nã còng ®-îc ®iÒn ®Çy vµo lßng khu«n d-íi
nhê Ðp ch¶y. Do lùc qu¸n tÝnh, çc líp kim lo¹i ban ®Çu ë l¹i r·nh lßng khu«n
nhê tèc ®é cña nöa khu«n trªn nªn bøc çc líp kim lo¹i dÞch chuyÓn vµo çc r·nh
cña lßng khu«n. Sau ®ã çc líp nµy sÏ l«i cuèn lÉn nhau ng¨n c¶n qu¸ tr×nh biÕn
d¹ng, lµm cho biÕn d¹ng Ðp ch¶y gi¶m nhanh vµ biÕn d¹ng chån chiÕm -u thÕ.
Qu¸ tr×nh nµy sÏ lÆp l¹i nhiÒu lÇn øng víi sè nh¸t ®Ëp khi dËp trªn m¸y bóa cho
®Õn khi kim lo¹i thËt sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n, trong khi ®ã qu¸ tr×nh biÕn d¹ng
x¶y ra ë khu«n dËp trªn m¸y Ðp chØ mét lÇn v× thÕ biÕn d¹ng Ðp ch¶y ë ®©y kh«ng
®-îc m¹nh vµ biÕn d¹ng chån chiÕm -u thÕ. §iÒu nµy còng cho thÊy r»ng lßng
khu«n trªn ë m¸y bóa ®-îc ®iÒn ®Çy tèt h¬n lßng khu«n d-íi, trong khi ®ã ë m¸y
Ðp th× sù chªnh lÖch nµy hÇu nh- kh«ng ®¸ng kÓ.
Tõ hiÖn t-îng trªn ®-a tíi kÕt luËn r»ng, muèn dËp vËt dËp cã h×nh d¹ng
phøc t¹p trªn m¸y Ðp ®ßi hái biÕn d¹ng Ðp ch¶y th× ph¶i dËp qua nhiÒu lßng
khu«n cã chiÒu cao kh¸c nhau míi thu ®-îc vËt dËp theo yªu cÇu. §Ó kh¾c phôc
hiÖn t-îng ®ã, khi dËp trªn METKDN ng-êi ta ¸p dông çc biÖn ph¸p sau:
- §¬n gi¶n nhÊt lµ t¨ng sè l-îng lßng khu«n chuÈn bÞ ®Ó t¹o h×nh dÇn dÇn
cho ®Õn khi ®-a vµo lßng khu«n tinh th× l-îng biÕn d¹ng cßn l¹i kh«ng nhiÒu
l¾m. Ph-¬ng ph¸p nµy cã h¹n chÕ lµ lµm gi¶m n¨ng suÊt lao ®éng. §iÒu nµy cã
nghÜa, nÕu cïng mét vËt dËp khi dËp trªn m¸y bóa chØ cÇn qua mét b-íc (mét
lßng khu«n) th× khi dËp trªn m¸y Ðp sÏ ph¶i chia thµnh hai ®Õn ba b-íc. Trong
tr-êng hîp ®ã chØ tiÕt kiÖm ®-îc giê m¸y nÕu tæng sè çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ
®-îc thùc hiÖn trªn m¸y Ðp nhá h¬n sè nh¸t ®Ëp trong çc lßng khu«n trªn m¸y
bóa.
193
- BiÖn ph¸p thø hai lµ lµm t¨ng trë lùc biÕn d¹ng t¹i cÇu vµnh biªn b»ng çch
gi¶m chiÒu cao cÇu vµnh biªn, t¨ng chiÒu réng cÇu vµnh biªn, lµm vµnh biªn theo
kiÓu V hoÆc VI (xem ch-¬ng 8). BiÖn ph¸p nµy lµ kh«ng tÝch cùc v× nh- vËy chØ
h¹n chÕ ®-îc kim lo¹i ch¶y ra vµnh biªn khi chiÒu cao cÇu vµnh biªn thÊp trong
khi ®ã kim lo¹i ®· kÞp ch¶y ra r·nh tho¸t biªn råi.
- BiÖn ph¸p tÝch cùc nhÊt lµ gi÷ cho qu¸ tr×nh t¹o vµnh biªn x¶y ra chËm, tøc
lµ chän mÆt ph©n khu«n t¹i çc vïng cã biÕn d¹ng ngang Ýt nh- ë gÇn ®¸y vËt dËp
ch¼ng h¹n, v× ë ®ã lµ vïng khã biÕn d¹ng. MÆt kh¸c do dËp trªn m¸y Ðp cã thÓ sö
dông c¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm, nªn nÕu kh«ng chän mÆt ph©n khu«n t¹i vÞ trÝ cã tiÕt
diÖn ngang lín nhÊt th× sù tæn hao kim lo¹i bëi l-îng thªm vµo gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n còng kh«ng ®¸ng kÓ.
ViÖc ¸p dông dËp trong khu«n kÝn trªn METKDN ch-a ®-îc phæ biÕn mét
phÇn lµ do METKDN cã hµnh tr×nh cè ®Þnh. MÆt kh¸c, khi dËp trong khu«n kÝn
th-êng thu ®-îc vËt dËp kh«ng cè ®Þnh nªn nÕu dËp ph«i h¬i lín cã thÓ lµm cho
khu«n bÞ qu¸ t¶i, thËm chÝ cã thÓ g©y háng m¸y. V× vËy, khi dËp trong khu«n kÝn
trªn METKDN cÇn ph¶i bè trÝ çc c¬ cÊu chèng qu¸ t¶i khu«n, g©y phøc t¹p cho
qu¸ tr×nh chÕ t¹o vµ vËn hµnh.
9.1.3 BiÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y Ðp trôc khuûu

Sù sai lÖch kÝch th-íc theo chiÒu cao vËt dËp khi dËp trªn m¸y Ðp chñ yÕu
®-îc x¸c ®Þnh qua trÞ sè biÕn d¹ng ®µn håi cña khu«n dËp vµ cña m¸y Ðp khi cã
sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é vµ thÓ tÝch ph«i.
Dï cho METKDN cã ®é cøng v÷ng cao ®Õn mÊy ®i n÷a th× trong qu¸ tr×nh
lµm viÖc çc chi tiÕt l¾p ghÐp cña m¸y vÉn bÞ biÕn d¹ng ®µn håi nh- trôc khuûu bÞ
uèn, thanh truyÒn vµ ®Çu tr-ît bÞ nÐn, th©n m¸y bÞ uèn hoÆc bÞ kÐo, v.v.. V× vËy,
nÕu ®iÒu chØnh khu«n khi kh«ng cã vËt dËp (kh«ng t¶i) vµ ®Ó kho¶ng çch gi÷a
hai mÆt ph©n khu«n võa ®óng b»ng chiÒu dµy vµnh biªn th× khi dËp, do biÕn d¹ng
®µn håi cña m¸y, sÏ thu ®-îc vËt dËp cao h¬n so víi vËt dËp theo tÝnh to¸n (c¶
vµnh biªn còng dµy h¬n so víi vµnh biªn tÝnh to¸n).
Do m¸y Ðp trôc khuûu cã hµnh tr×nh cè ®Þnh nªn kh«ng thÓ ®iÒu chØnh cho
mÆt ph©n khu«n ch¹m nhau trong qu¸ tr×nh dËp nh- khi dËp trªn m¸y bóa ®-îc.
V× vËy, khu«n dËp trªn METKDN kh«ng cã mÆt g-¬ng. Tói chøa kim lo¹i thõa
trong r·nh tho¸t biªn kÐo dµi ra c¶ mÆt g-¬ng (h×nh 9.3), nhê vËy trong khi ®iÒu
chØnh khu«n cã thÓ h¹ thÊp ®-îc kho¶ng çch gi÷a hai nöa khu«n so víi ë vÞ trÝ
194
khi cã t¶i. Trong thùc tÕ, khi ®iÒu chØnh khu«n dËp trªn METKDN, ng-êi ta cÇn
ph¶i biÕt tr-íc l-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y øng víi lùc g©y biÕn d¹ng, ®ång
thêi tÝnh to¸n tr-íc chiÒu dµy vµnh biªn. VÝ dô, nÕu cÇn dËp víi chiÒu cao vµnh
biªn h th× ph¶i lµm mét d-ìng cã chiÒu dµy b»ng chiÒu cao h trõ ®i l-îng biÕn
d¹ng ®µn håi cña m¸y, khi ®iÒu chØnh khu«n dïng d-ìng ®ã ®Æt lªn cÇu vµnh
biªn, h¹ ®Çu tr-ît xuèng vÞ trÝ thÊp nhÊt vµ ®iÒu chØnh gi÷a hai cÇu vµnh biªn
theo d-ìng kÓ trªn.
L-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y Ðp
phô thuéc vµo trë lùc biÕn d¹ng trong lßng
khu«n, trong khi ®ã trë lùc biÕn d¹ng l¹i
phô thuéc vµo nhiÖt ®é nung vµ thÓ tÝch
ph«i. V× vËy, nÕu nung ph«i ch-a ®¹t nhiÖt H×nh 9.3 H×nh d¹ng r·nh tho¸t
®é hoÆc ph«i qu¸ lín th× khi dËp sÏ thu biªn ë khu«n dËp trªn METKDN
®-îc vËt dËp cã vµnh biªn dµy h¬n çc ph«i
kh¸c. VËt dËp sau khi ®-îc lµm nguéi bÞ co l¹i kho¶ng 1,2  1,5% çc kÝch
th-íc. L-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y cã khi ®¹t tíi 2 mm, trong khi ®èi víi
vËt dËp cã chiÒu cao kho¶ng 70  80 mm th× l-îng co sau khi nguéi kho¶ng trªn
d-íi 1 mm. V× vËy, l-îng biÕn d¹ng ®µn håi vµ l-îng co sau khi lµm nguéi vËt
dËp cã thÓ so s¸nh víi nhau ®-îc vµ dïng ®Ó ®iÒu chØnh khu«n dËp.
Gi¶ sö cã chiÒu cao vËt dËp sau khi ®-îc lµm nguéi lµ H n, th× cã thÓ tÝnh
nh- sau:
Hn = Ht + ®h - at + gn (9.1)
trong ®ã:
Ht - chiÒu cao vËt dËp t-¬ng øng víi hµnh tr×nh kh«ng t¶i cña m¸y, nghÜa lµ
gi¶ ®Þnh r»ng khi dËp kh«ng g©y biÕn d¹ng ®µn håi çc chi tiÕt cña m¸y Ðp.
®h - tæng l-îng biÕn d¹ng ®µn håi çc chi tiÕt cña m¸y Ðp.
at - l-îng co ngãt kÝch th-íc sau khi vËt dËp ®-îc lµm nguéi (cã thÓ tÝnh to¸n
hoÆc ®o trùc tiÕp trªn vËt dËp cô thÓ).
gn - l-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña b¶n th©n vËt dËp.
L-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña vËt dËp qu¸ nhá nªn cã thÓ bá qua. NÕu ®o
kho¶ng çch gi÷a hai cÇu vµnh biªn cña nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi khi
kh«ng cã t¶i th× sÏ suy ra ®-îc chiÒu cao vËt dËp Ht (theo thiÕt kÕ); ®o chiÒu cao
195
Hn sau khi nguéi vµ tÝnh l-îng co ngãt at cña nã, sÏ suy ra ®-îc l-îng biÕn d¹ng
®µn håi cña m¸y.
®h = Hn + at - Ht (9.2)
Sau ®ã, cÇn x©y dùng ®å thÞ ®h phô thuéc vµo nhiÖt ®é ngõng dËp t cña kim
lo¹i vËt dËp. Theo ®å thÞ nµy cã thÓ khèng chÕ ®-îc nhiÖt ®é nung vµ nhiÖt ®é
ngõng dËp ®Ó ®¹t ®-îc kÝch th-íc cÇn thiÕt.
Tuú theo dung sai chiÒu cao vËt dËp cã thÓ khèng chÕ ®-îc nhiÖt ®é ngõng
dËp v× Hn = f(t). NÕu thiÕt lËp ®å thÞ liªn hÖ gi÷a lùc dËp (P) vµ ®h th× cã thÓ sö
dông ®å thÞ nµy ®Ó x¸c ®Þnh lùc dËp thùc tÕ, hoÆc nÕu tÝnh ®-îc chÝnh x¸c lùc dËp
th× cã thÓ sö dông ®å thÞ P - ®h ®Ó x¸c ®Þnh ®h vµ cã thÓ s¬ bé ®iÒu chØnh
khu«n dËp.
NÕu biÕt gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña ®h cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc chiÒu dµy nhá nhÊt
cña vµnh biªn. NÕu cè t×nh dËp víi vµnh biªn nhá h¬n n÷a sÏ g©y ra vì khu«n do
hai cÇu vµnh biªn ch¹m nhau khi m¸y ch¹y kh«ng t¶i. Hai mÆt ph©n khu«n ch¹m
nhau cßn g©y ra hiÖn t-îng kÑt m¸y ë vÞ trÝ chÕt d-íi vµ mÊt rÊt nhiÒu thêi gian
®Ó kh¾c phôc nã. Còng v× lý do nµy, trªn m¸y Ðp trôc khuûu kh«ng thiÕt kÕ çc
lßng khu«n c¾t nh- ë khu«n dËp trªn m¸y bóa. Khi cÇn c¾t ph«i khi dËp trªn
METKDN ng-êi ta lµm çc l-ìi kÐo nh- l-ìi c¾t cña m¸y c¾t dao song song.
§Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c cña vËt dËp khi dËp trªn METKDN, cÇn ph¶i gi¶m
dung sai ph«i dËp hoÆc t¨ng sè l-îng çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ, mÆt kh¸c ph¶i
gi¶m sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a çc ph«i dËp.
CÇn chó ý ®iÒu chØnh l¹i khu«n trong qu¸ tr×nh dËp mçi khi khu«n mßn v×
khu«n dËp trªn m¸y Ðp kh«ng cã mÆt g-¬ng, çc lßng khu«n bÞ mßn lµm cho
chiÒu cao vËt dËp t¨ng lªn th× còng lµ lóc çc cÇu vµnh biªn mßn lµm t¨ng chiÒu
dµy vµnh biªn. Lóc nµy cÇn h¹ ®Çu tr-ît xuèng mét chót sÏ cã thÓ ®¹t ®-îc kÝch
th-íc theo yªu cÇu.
9.2 C«ng nghÖ dËp trªn METKDN
9.2.1 Ph©n nhãm vËt dËp

T-¬ng tù nh- khi dËp trªn m¸y bóa, vËt dËp trªn METKDN vÒ h×nh d¹ng cã
thÓ ®-îc ph©n thµnh hai nhãm c¬ b¶n: 1) vËt dËp däc, bao gåm vËt dËp d¹ng trßn
196
xoay hoÆc h×nh vu«ng (hoÆc gÇn nh- vËy) trªn mÆt ph©n khu«n, vµ 2) vËt dËp
ngang, bao gåm tÊt c¶ çc d¹ng cßn l¹i.
Do cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n nhá vµ cã kh¶ n¨ng t¹o h×nh çc phÇn
tö riªng biÖt trªn vËt dËp nhê Ðp ch¶y, nªn trong nhiÒu tr-êng hîp khi dËp trªn
METKDN cã thÓ cho phÐp (hoÆc b¾t buéc) x©y dùng mÆt ph©n khu«n ë vÞ trÝ
kh¸c víi khi dËp trªn m¸y bóa. §iÒu nµy cho phÐp më réng nhãm vËt dËp d¹ng
trßn xoay vµ h×nh vu«ng (hoÆc gÇn nh- vËy) trªn h×nh chiÕu b»ng do trªn
METKDN cã thÓ dËp ®-îc çc trôc th¼ng cã mÆt bÝch hoÆc vÊu låi, trong khi ®ã
çc vËt dËp nµy hoµn toµn kh«ng thÓ nhËn ®-îc nÕu dËp trªn m¸y bóa (vËt dËp
d¹ng xupap cña ®éng c¬ ®èt trong ch¼ng h¹n), hoÆc nÕu dËp trªn m¸y bóa th× chØ
thu ®-îc vËt dËp d-íi d¹ng vËt dËp ngang. ViÖc chuyÓn ®æi c«ng nghÖ tõ dËp trªn
m¸y bóa sang dËp trªn METKDN còng dÉn ®Õn sù thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ h×nh d¹ng
vËt dËp cã nh¸nh hoÆc cã vÊu. Khi dËp trªn m¸y bóa, vËt dËp d¹ng nµy hoÆc
thuéc vÒ nhãm vËt dËp ngang hoÆc thuéc vÒ nhãm vËt dËp hçn hîp, trong ®ã mÆt
ph©n khu«n bao giê còng ph¶i ®-îc bè trÝ ë nh÷ng chç cã vÊu hoÆc låi. NÕu
chuyÓn ®æi sang dËp trªn METKDN th× cho phÐp thay ®æi vÞ trÝ cña mÆt ph©n
khu«n vµ bè trÝ phÇn låi hoÆc vÊu theo chiÒu th¼ng ®øng (th-êng theo mÆt ph¼ng
trôc chÝnh cña lßng khu«n), do ®ã phÇn vÊu hoÆc låi trªn vËt dËp ®-îc t¹o ra
kh«ng ph¶i nhê biÕn d¹ng Ðp phÇn kim lo¹i ph«i tõ phÝa trôc vÒ phÝa vÊu (hoÆc
låi) nh- khi dËp trªn m¸y bóa, mµ b»ng çch Ðp ch¶y s©u.
9.2.2 ThiÕt kÕ vËt dËp

Khi thiÕt kÕ vËt dËp trªn METKDN vÒ c¬ b¶n tu©n thñ çc nguyªn t¾c nh-
khi thiÕt kÕ vËt dËp trªn m¸y bóa. VÝ dô, khi chän mÆt ph©n khu«n vµ x©y dùng
®-êng ph©n khu«n, khi x¸c ®Þnh çc b¸n kÝnh gãc l-în, khi thiÕt kÕ dÊu khu«n vµ
mµng ng¨n lç ®ét, v.v. lu«n tu©n thñ çc nguyªn t¾c nh- khi thiÕt kÕ vËt dËp trªn
m¸y bóa. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n khi thiÕt kÕ vËt dËp ë ®©y chØ lµ viÖc chän çc trÞ
sè vÒ l-îng d-, dung sai vµ gãc nghiªng lßng khu«n dËp.
Nh÷ng -u viÖt nªu trªn cña METKDN cho phÐp gi¶m l-îng d- gia c«ng c¬
vµ dung sai vËt dËp so víi khi dËp trªn m¸y bóa tíi 2030%. Khi dËp trªn m¸y Ðp
cã sö dông c¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm, nªn gãc nghiªng thµnh lßng khu«n cã t¸c dông
gi¶m nhÑ ho¹t ®éng cña c¬ cÊu ®Èy vµ gi¶m sù mµi mßn thµnh lßng khu«n khi
th¸o vËt dËp. Do ®ã, gãc nghiªng thµnh lßng khu«n cã thÓ gi¶m 2535% so víi
trÞ sè nµy khi dËp trªn m¸y bóa. V× thÕ, khi x¸c ®Þnh gãc nghiªng thµnh lßng
197
khu«n tr-íc hÕt cÇn xem xÐt xem gãc nghiªng nµo cÇn x¸c ®Þnh nh- khi thiÕt kÕ
vËt dËp trªn m¸y bóa vµ nªn gi¶m trÞ sè cña gãc nghiªng nµo. TrÞ sè gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n khi dËp trªn METKDN cã c¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm cã thÓ lµ 2, 3, 5
vµ 7o thay v× çc trÞ sè t-¬ng øng cña gãc nghiªng khi dËp trªn m¸y bóa 3, 5, 7 vµ
10o. DËp kh«ng cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n chØ ¸p dông khi t¹o çc phÇn
vÊu hoÆc låi b»ng ph-¬ng ph¸p Ðp ch¶y.
9.2.3 ThiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ

Tr×nh tù thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ khi dËp trªn METKDN ®-îc thùc hiÖn
t-¬ng tù nh- khi thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ dËp trªn m¸y bóa, cho nªn trong
môc nµy chØ giíi thiÖu nh÷ng ®iÓm kh¸c cÇn l-u ý khi thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng
nghÖ trªn METKDN.
a) X¸c ®Þnh lùc dËp

Nh- ®· biÕt, khi dËp khèi trªn m¸y Ðp lùc biÕn d¹ng theo hµnh tr×nh c«ng t¸c
t¨ng dÇn, qu¸ tr×nh biÕn d¹ng x¶y ra trong mét sè giai ®o¹n vµ khi chuyÓn tõ giai
®o¹n nµy sang giai ®o¹n kh¸c th× c-êng ®é t¨ng cña lùc thay ®æi. Lùc ®¹t trÞ sè
cùc ®¹i ë giai ®o¹n cuèi cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng - khi dËp ®¹t chiÒu cao vËt dËp.
Khi dËp trong khu«n hë th× tæng lùc biÕn d¹ng bao gåm lùc biÕn d¹ng vµnh biªn
ë cÇu vµnh biªn vµ lùc biÕn d¹ng kim lo¹i ë lßng khu«n b»ng çch Ðp ch¶y nã ra
vµnh biªn. ViÖc x¸c ®Þnh lùc dËp khi dËp trong khu«n hë ®· ®-îc giíi thiÖu trong
ch-¬ng tr×nh “Lý thuyÕt gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc”. §èi víi vËt dËp d¹ng
trßn xoay (hoÆc gÇn nh- vËy) dËp trong khu«n hë trªn METKDN, lùc dËp ®-îc
x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
 b vb  b  d 2 h   
P =  s  1,5   Fvb   vb  0,375  1,25 ln  vb   Fvd ; (9.3)
 2 h vb   h vb  h vb d   
Khi dËp vËt dËp cã d¹ng h×nh ch÷ nhËt (hoÆc gÇn nh- vËy) trªn mÆt ph©n
khu«n, lùc dËp ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
 b  b  2 h   
P=  s  1  vb  Fvb   vb  0,25  1,25 ln  vb   Fvd ; (9.4)
2 a
3  2 h vb   h vb  h vb a   
trong ®ã:
s - øng suÊt ch¶y cña kim lo¹i vËt dËp t-¬ng øng víi nhiÖt ®é vµ tèc ®é khi
dËp, gÇn b»ng giíi h¹n bÒn khi thö kÐo ë nhiÖt ®é nµy, N/mm2;
198
bvb - chiÒu réng cÇu vµnh biªn, mm;
hvb - chiÒu dµy vµnh biªn ë ®o¹n cÇu vµnh biªn, mm;
Fvb - diÖn tÝch cÇu vµnh biªn, mm2;
Fvd - diÖn tÝch h×nh chiÕu vËt dËp trªn mÆt ph©n khu«n, mm2;
d vµ a - t-¬ng øng lµ ®-êng kÝnh vµ chiÒu réng trung b×nh cña vËt dËp, mm (a
= Fvd/Lvd, Lvd - kÝch th-íc bao lín nhÊt cña vËt dËp trªn mÆt ph©n
khu«n, mm).
§Ó x¸c ®Þnh lùc biÕn d¹ng ®èi víi çc giai ®o¹n ®Æc tr-ng cña c¶ qu¸ tr×nh
dËp, nªn x©y dùng ®å thÞ thay ®æi lùc dËp trong hÖ to¹ ®é “lùc biÕn d¹ng - hµnh
tr×nh ®Çu tr-ît”. DiÖn tÝch cña ®å thÞ nµy lµ c«ng biÕn d¹ng trong suèt qu¸ tr×nh.
Do sù kh¸c nhau cña vËt dËp vµ ph-¬ng ph¸p dËp chóng nªn çc ®å thÞ t-¬ng tù
cã kh¸c nhau, tuy nh×n chung ®èi víi tÊt c¶ çc ®å thÞ khi dËp khèi cã ®iÓm
chung lµ lùc dËp t¨ng trong suèt hµnh tr×nh c«ng t¸c vµ ®¹t trÞ sè cùc ®¹i ë cuèi
hµnh tr×nh. Ngoµi ra, t¶i cho phÐp cña METKDN theo hµnh tr×nh ®i xuèng cña
®Çu tr-ît còng t¨ng lªn vµ ®¹t trÞ sè cùc ®¹i khi ®Çu tr-ît gÇn tíi ®iÓm chÕt d-íi.
Sù trïng khíp nµy cho phÐp sö dông h÷u hiÖu METKDN khi dËp khèi.
Khi chän METKDN cÇn so s¸nh ®å thÞ lùc - biÕn d¹ng víi ®å thÞ t¶i cho
phÐp cña m¸y Ðp ®-îc x©y dùng trªn c¬ së hÖ to¹ ®é ®-êng ®Æc tÝnh cña m¸y Ðp.
C¶ hai ®å thÞ nµy cÇn ph¶i ®-îc x©y dùng theo cïng mét tû lÖ xÝch. §Ó tr¸nh qu¸
t¶i ®èi víi m¸y Ðp, ®å thÞ lùc biÕn d¹ng cÇn ph¶i néi tiÕp ®å thÞ t¶i cho phÐp cña
m¸y Ðp. Khi ®ã, lùc biÕn d¹ng sÏ kh«ng v-ît ra ngoµi t¶i cho phÐp kh«ng chØ ë
cuèi hµnh tr×nh c«ng t¸c, mµ cßn trong c¶ hµnh tr×nh c«ng t¸c cña ®Çu tr-ît m¸y
Ðp.
CÇn nhËn thÊy r»ng, khi dËp b»ng Ðp ch¶y (Ðp ch¶y chiÕm -u thÕ) lu«n cã sù
chªnh lÖch lín gi÷a ®å thÞ lùc biÕn d¹ng vµ ®å thÞ t¶i cho phÐp, bëi v× giai ®o¹n
Ðp ch¶y x¶y ra víi ¸p lùc hÇu nh- lµ kh«ng thay ®æi cho nªn phÇn lín ®å thÞ t¶i
cho phÐp trë nªn kh«ng ®-îc sö dông. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, vÒ ®iÒu kiÖn lùc,
viÖc sö dông METKDN ®Ó Ðp ch¶y lµ kÐm hiÖu qu¶ so víi çc thiÕt bÞ kh¸c.
Còng cÇn l-u ý lµ, khi t¶i träng cña METKDN v-ît qu¸ 20  30% t¶i danh
®Þnh cña nã th× tæng l-îng biÕn d¹ng ®µn håi  cña m¸y Ðp vµ khu«n dËp sÏ tû lÖ
thuËn víi lùc dËp P, nªn ®é cøng v÷ng cña m¸y P/l sÏ lµ trÞ sè kh«ng ®æi vµ
199
chØ phô thuéc vµo kÕt cÊu cô thÓ cña m¸y Ðp (theo yªu cÇu ®é cøng v÷ng cña m¸y
Ðp,  = 4,5  15 MN/mm).
Tõ çc c«ng thøc tÝnh lùc trªn ®©y cho thÊy r»ng, phÇn ¸p lùc lµm biÕn d¹ng
kim lo¹i ë cÇu vµnh biªn chiÕm mét l-îng kh«ng nhá trong tæng ¸p lùc biÕn
d¹ng, trong khi ®ã ¸p lùc nµy chñ yÕu phô thuéc vµo çc kÝch th-íc hvb, bvb vµ Fvb
cña cÇu vµnh biªn. §iÒu nµy dÉn ®Õn kh¶ n¨ng lµ, nÕu thay ®æi çc kÝch th-íc hvb,
bvb th× víi cïng mét vËt dËp cã thÓ thay ®æi lùc dËp cÇn thiÕt vµ ®Çy ®ñ ®Ó dËp
trong mét kho¶ng giíi h¹n lín. Tuy nhiªn, mçi lÇn thay ®æi lùc dËp l¹i lµm thay
®æi l-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y, v× thÕ ®Ó thu ®-îc vËt dËp cã chiÒu cao
n»m trong kho¶ng dung sai cho tr-íc sau khi ®· thay ®æi çc kÝch th-íc hvb, bvb
còng cÇn ph¶i thay ®æi chiÒu cao khÐp kÝn t-¬ng øng cña khu«n dËp.
B»ng çch thay ®æi chiÒu cao hvbvµ gi¶m chiÒu réng bvb cña cÇu vµnh biªn, cã
thÓ lµm cho kim lo¹i dÔ ch¶y ra r·nh tho¸t biªn vµ do ®ã gi¶m ®-îc lùc dËp. Khi
®ã lµm gi¶m l-îng biÕn d¹ng ®µn håi cña m¸y vµ lµm t¨ng chiÒu cao kÝn t-¬ng
øng cña khu«n. Tuy nhiªn, lóc nµy cã thÓ lµm cho sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n trë nªn
kÐm mét çch ®¸ng kÓ.
Do vËy, kÕt cÊu cña r·nh tho¸t biªn khi dËp trªn METKDN cÇn ph¶i ®¶m b¶o
çc kÝch th-íc hîp lý. VÒ chiÒu cao hvb nªn lÊy theo m¸y bóa (hvb = 0,015 Fvd ,
nh-ng hvb > 1 mm). ChiÒu réng bvb ®èi víi m¸y Ðp th-êng lÊy nhá h¬n so víi m¸y
bóa tõ 1,5 ®Õn 2 lÇn, nÕu kh«ng rÊt dÔ x¶y ra hiÖn t-îng kÑt m¸y Ðp. Çc kÝch
th-íc kh¸c cña r·nh tho¸t biªn cho phÐp lÊy nh- ë m¸y bóa.
Thùc tÕ khi dËp trong khu«n hë trªn METKDN, nÕu qu¸ tr×nh ®iÒn ®Çy lßng
khu«n chñ yÕu b»ng çch chån th× vµnh biªn cã h×nh d¹ng kh¸c rÊt Ýt so víi khi
dËp trªn m¸y bóa. Vµnh biªn cã kÝch th-íc nhá h¬n ®«i chót chñ yÕu lµ do ph©n
bè thÓ tÝch ph«i chÝnh x¸c, vÝ dô nh- khi sö dông çn rÌn ®Ó t¹o ph«i. NÕu qu¸
tr×nh ®iÒn ®Çy lßng khu«n chñ yÕu b»ng Ðp ch¶y víi kÕt cÊu lßng khu«n nh- lßng
khu«n trªn m¸y bóa th× vµnh biªn khi dËp trªn m¸y Ðp sÏ lín h¬n. NÕu ph«i ®-îc
t¹o h×nh s¬ bé, th× phô thuéc vµo møc ®é t¹o h×nh s¬ bé sÏ thu ®-îc vµnh biªn
lín hay nhá. Do ®ã, trong çc khu«n dËp trªn METKDN, cã thÓ sö dông tÊt c¶
çc lßng khu«n nh- khi dËp trªn m¸y bóa trõ lßng khu«n vuèt vµ lßng khu«n Ðp
tô. Ngoµi ra, cã thÓ sö dông lßng khu«n Ðp ch¶y vµ lßng khu«n t¹o h×nh.
b) Chän çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp
200
Do ®Æc ®iÓm cña m¸y Ðp trôc khuûu lµ tèc ®é chËm vµ cã hµnh tr×nh cè ®Þnh,
nªn kh«ng dËp nhiÒu lÇn mét vËt dËp trªn mét lßng khu«n. Do ®ã, khu«n dËp trªn
METKDN th-êng ®-îc bè trÝ nhiÒu nhÊt lµ hai ®Õn ba lßng khu«n. MÆt kh¸c, khi
dËp trªn METKDN cÇn ph¶i chuÈn bÞ ph«i kü h¬n (ph«i trung gian ®-îc ®-a vµo
lßng khu«n cuèi cïng cã h×nh d¹ng gÇn gièng víi vËt dËp h¬n), nªn quy tr×nh
c«ng nghÖ dËp trë nªn phøc t¹p h¬n so víi dËp trªn m¸y bóa.
Ph«i lµ s¶n phÈm çn h×nh Ph«i lµ s¶n phÈm ®Þnh h×nh
diÖn tÝch
®Ó chån th¾t uèn t¹o h×nh
Ðp ch¶y
s¬ bé
cuèi cïng
H×nh 9.4. Ph-¬ng ¸n sö dông
lßng khu«n khi dËp vËt dËp ngang
trªn METKDN
s¶n phÈm
ViÖc chän çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp khi dËp trªn METKDN ®èi víi çc vËt
dËp ngang vÒ c¬ b¶n kh«ng kh¸c so víi khi chän çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp khi
dËp trªn m¸y bóa. Çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp nµy cã thÓ ®-îc thÓ hiÖn trªn s¬ ®å
h×nh 9.4.
Tuy nhiªn, do khi dËp trªn METKDN kh«ng sö dông ®-îc lßng khu«n vuèt
vµ lßng khu«n Ðp tô, nªn trong tr-êng hîp dËp trªn m¸y bóa ®ßi hái nguyªn c«ng
Ðp tô kÝn hoÆc nguyªn c«ng vuèt vµ nguyªn c«ng tiÕp sau lµ th¾t, Ðp tô hë hoÆc
Ðp tô kÝn th× cÇn ph¶i kiÓm tra xem cã thÓ dËp ®-îc hai vËt dËp cïng mét lóc ®Æt
so le nhau kh«ng. Lµm nh- vËy sÏ gi¶m ®-îc sù chªnh lÖch lín vÒ diÖn tÝch tiÕt
diÖn ngang cña ph«i tÝnh to¸n nªn cã thÓ kh«ng cÇn sö dông çc b-íc chuyÓn tiÕp
kÓ trªn nh- khi dËp trªn m¸y bóa, hoÆc cã thÓ thay çc b-íc nµy b»ng nguyªn
c«ng th¾t lµ ®ñ.
VÝ dô, vËt dËp d¹ng tay g¹t (h×nh
201
9.5) nÕu dËp trªn m¸y bóa cÇn sö dông
çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ gåm vuèt,
th¾t, uèn, tiÕp ®ã lµ lßng khu«n dËp vµ
sau cïng lµ lßng khu«n c¾t ®Ó c¾t vËt h×nh 9.5,fig. 191,tr.213[1])
dËp ra khái ph«i thanh th× cã thÓ dËp
trªn METKDN b»ng çch ®Æt hai chi
tiÕt so le nhau (h×nh 9.6a) vµ dËp ®ång
thêi cïng mét lóc trong ba lßng khu«n
lµ uèn, s¬ bé vµ lßng khu«n cuèi cïng.
Khi ®ã, ph«i tÝnh to¸n (h×nh 9.6c) ®-îc
x©y dùng trªn c¬ së biÓu ®å tiÕt diÖn
(h×nh 9.6b) b»ng çch khai triÓn cã uèn
ë hai ®Çu (çc ®-êng nÐt ®øt trªn h×nh H×nh 9.5 B¶n vÏ chi tiÕt tay g¹t
9.6a), vµ sau khi tÝnh to¸n theo çc kÝch phanh h·m
th-íc ph«i ®Ó chän çc b-íc chuyÓn
tiÕp dËp th× chØ cÇn sö dông lßng khu«n th¾t. Lßng khu«n th¾t nµy cã thÓ kÕt hîp
víi lßng khu«n uèn ®Ó uèn hai ®Çu ph«i. Lßng khu«n s¬ bé cÇn ph¶i ®-îc bè trÝ
bé ng¾t chñ yÕu dïng ®Ó nÐn vµ ®Èy kim lo¹i phÇn gi÷a ph«i. T¹i phÇn gi÷a cña
lßng khu«n dËp ph¶i xem xÐt tói chøa kim lo¹i cã dung tÝch lín vµ kh«ng hoµn
chØnh ®Ó lo¹i trõ kh¶ n¨ng kim lo¹i ch¶y tõ vïng nµy cña r·nh tho¸t biªn vµo lßng
khu«n dËp.
§èi víi vËt dËp däc (vËt dËp cã tiÕt diÖn trßn hoÆc vu«ng trªn mÆt ph©n
khu«n) khi dËp trªn METKDN cã ®iÓm kh¸c c¬ b¶n so víi vËt dËp trªn m¸y bóa
lµ ë chç th-êng xuyªn sö dông mÆt ph¼ng chån ®Þnh h×nh ®Ó chån (thay v× diÖn
tÝch chån ph¼ng th«ng th-êng) vµ çc lßng khu«n phô (lßng khu«n ®Þnh h×nh,
lßng khu«n s¬ bé hoÆc c¶ hai tuú thuéc vµo ®é phøc t¹p vÒ h×nh d¹ng cña vËt dËp
vµ kh¶ n¨ng khã ®iÒn ®Çy lßng khu«n. Ngoµi ra, theo møc ®é cho phÐp khi dËp
çc vËt dËp nµy cã thÓ thay ®æi lßng khu«n bÊt kú trong sè çc lßng khu«n ®-îc
sö dông ë ®©y b»ng lßng khu«n Ðp ch¶y (s¬ ®å h×nh 9.7).
CÇn l-u ý lµ, nÕu h×nh
d¹ng cña lßng khu«n cuèi
cïng vµ h×nh d¹ng cña ph«i
trung gian ®Æt lªn nã sao cho
lßng khu«n nµy ®-îc ®iÒn
202
®Çy chñ yÕu lµ do biÕn d¹ng
chån vµ ®ét lç tù do, th× biÕn
d¹ng Ðp ch¶y chØ ®-îc quan (h×nh 9.6, fig.201,tr.232[1],11,5 cm)
s¸t thÊy trªn çc ®o¹n n»m ë
xa mÆt ph©n khu«n, vµ nÕu
kim lo¹i ch¶y ra mÆt ph©n
khu«n kh«ng sím h¬n cuèi
giai ®o¹n ba (tøc lµ lßng
khu«n hÇu nh- ®· ®-îc ®iÒn
®Çy kim lo¹i) th× cã thÓ dËp
vËt dËp nµy trong mét lßng
khu«n cuèi cïng. Khi ®ã, tèt
h¬n lµ sö dông lßng khu«n
kÝn bëi v× kim lo¹i ch¶y ra
H×nh 9.6 H×nh khai triÓn, biÓu ®å tiÕt diÖn vµ
mÆt ph©n khu«n ë lßng
ph«i tÝnh to¸n cña vËt dËp chi tiÕt tay g¹t
khu«n kÝn khã h¬n nhiÒu so
phanh h·m ®-îc dËp trªn METKDN
víi ë lßng khu«n hë.
§Ó tr¸nh sù t¹o vµnh biªn ë mÆt ®Çu khi dËp trong lßng khu«n kÝn, ngoµi
viÖc buéc kim lo¹i ph«i ch¶y ra khái mÆt ph©n khu«n sau cïng, cßn ph¶i ®¶m b¶o
cho sù ch¶y nµy ph¶i x¶y ra ®ång thêi trªn toµn bé ®-êng ph©n khu«n. §iÒu nµy
®èi víi vËt dËp cã h×nh d¹ng kh«ng trßn trªn mÆt ph©n khu«n lµ rÊt khã thùc
hiÖn.
Ph«i lµ s¶n phÈm çn h×nh
diÖn tÝch ®Ó chån
lßng khu«n lßng khu«n t¹o h×nh

Ðp ch¶y
lßng khu«n s¬ bé
lßng khu«n cuèi cïng
s¶n phÈm 203
H×nh 9.7 Ph-¬ng ¸n sö dông lßng khu«n khi dËp vËt dËp däc trªn
METKDN
V× thÕ, ®èi víi vËt dËp cã d¹ng kh«ng trßn trªn mÆt ph©n khu«n, nÕu sö dông
mét lßng khu«n cuèi cïng th× lßng khu«n nµy ph¶i lµ lßng khu«n hë. Trong khi
®ã, ®èi víi vËt dËp d¹ng trßn khi dËp trong mét lßng khu«n cuèi cïng th× cã thÓ
sö dông lßng khu«n kÝn hoÆc lßng khu«n hë. Trong tr-êng hîp nµy, l-îng kim
lo¹i thõa kh«ng lín chñ yÕu lµ do sù kh«ng t-¬ng thÝch gi÷a thÓ tÝch ph«i vµ lßng
khu«n mµ khi sö dông lßng khu«n hë th× nã sÏ ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn, cßn khi
sö dông lßng khu«n kÝn th× l-îng nµy n»m trong thÓ tÝch vËt dËp, vµ nÕu dïng
lßng khu«n Ðp ch¶y th× nã n»m ë phÇn chiÒu dµi chu«i vËt dËp, vµ h¬n n÷a nÕu sö
dông c¬ cÊu ®èi ¸p khi dËp trong khu«n kÝn th× c¬ cÊu nµy lµm t¨ng chiÒu cao cña
vËt dËp hoÆc chiÒu s©u mµng ng¨n lç ®ét. ChÝnh do ®é phøc t¹p cña c¬ cÊu ®èi ¸p
nªn trong tr-êng hîp nµy tèt h¬n lµ sö dông khu«n hë hoÆc khu«n Ðp ch¶y.
NÕu h×nh d¹ng cña lßng khu«n cuèi cïng vµ h×nh d¹ng cña ph«i trung gian
®Æt lªn nã lµm cho kim lo¹i ph«i ch¶y ra khái lßng khu«n sím h¬n nã ®-îc ®iÒn
®Çy lßng khu«n nµy (tøc lµ toµn bé lßng khu«n ch-a ®-îc ®iÒn ®Çy kim lo¹i trong
khi kim lo¹i ®· ch¶y ra mÆt ph©n khu«n), th× kh«ng nªn dËp trong mét lßng
khu«n cuèi cïng. Së dÜ nh- vËy lµ v× trªn mÆt ph©n khu«n cña khu«n kÝn sÏ t¹o ra
vµnh biªn ë mÆt ®Çu trong khi nh÷ng vïng khã ®iÒn ®Çy cña lßng khu«n vÉn ch-a
®-îc ®iÒn ®Çy. Trong tr-êng hîp ®ã, nÕu sö dông khu«n hë cßn cho kÕt qu¶ xÊu
h¬n, v× l-îng kim lo¹i ch¶y vµo r·nh tho¸t biªn t¨ng lªn rÊt nhiÒu, vµ do ®ã cÇn
ph¶i sö dông nhiÒu lßng khu«n.
Khi dËp vËt dËp däc trªn khu«n nhiÒu lßng khu«n (diÖn tÝch chån ph¼ng hoÆc
chån ®Þnh h×nh, lßng khu«n ®Þnh h×nh vµ lßng khu«n s¬ bé), trõ lßng khu«n cuèi
cïng, çc lßng khu«n ®-îc sö dông ë ®©y th-êng thùc hiÖn ®ång thêi mét sè
chøc n¨ng. Thø nhÊt, chóng t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ®iÒn ®Çy lßng khu«n
cuãi cïng; thø hai, chóng g©y khã kh¨n cho cho kim lo¹i ch¶y ra ®-êng ph©n
khu«n trong lßng khu«n cuèi cïng; vµ thø ba, tr¸nh t¹o nÕp gÊp. Ngoµi ra, çc
lßng khu«n nµy cßn ®-îc sö dông ®Ó ph¸ líp v¶y oxit trªn ph«i vµ t¹o cho ph«i
204
cã h×nh d¹ng ®Ó ®Þnh t©m vµ ®Þnh t©m mét çch ch¾c ch¾n vµo lßng khu«n tiÕp
sau.
DiÖn tÝch dïng ®Ó chån th-êng thùc hiÖn vai trß nh- nã ®-îc bè trÝ ë khu«n
dËp trªn m¸y bóa. Tuy nhiªn, ph«i chån trªn m¸y Ðp ®-îc chuÈn bÞ th-êng cao
h¬n ®Ó dÔ dµng ®iÒn ®Çy lßng khu«n cuèi cïng b»ng çch chån thay v× Ðp ch¶y.
Khi thiÕt kÕ diÖn tÝch chån ®Þnh h×nh, lßng khu«n ®Þnh h×nh vµ lßng khu«n s¬
bé cÇn chó ý lµ nÕu lßng khu«n ch-a ®-îc ®iÒn ®Çy th× phÇn kim lo¹i tiÕp xóc víi
lßng khu«n bÞ nguéi ®i vµ trë nªn bÊt ®éng, nªn sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n b»ng Ðp
ch¶y chñ yÕu x¶y ra do sù ch¶y ra bÒ mÆt cña çc líp bªn trong nãng h¬n. V× thÕ,
trong çc lßng khu«n chuÈn bÞ cÇn ph¶i t¹o cho ph«i cã h×nh d¹ng sao cho t¹i
thêi ®iÓm ®Çu khi dËp trong lßng khu«n cuèi cïng, nh÷ng chç cÇn cã sù ch¶y
m¹nh cña kim lo¹i ph¶i tiÕp xóc ngay víi bÒ mÆt cña lßng khu«n cuèi cïng vµ
t¹o ra xung quanh nh÷ng chç nµy çc vïng kim lo¹i Ýt dÞch chuyÓn. CÇn ph¶i xem
xÐt nh÷ng vïng nµy t¹i nh÷ng chç mµ chóng cã thÓ g©y c¶n trë lín cho viÖc ph©n
phèi kim lo¹i vÒ çc phÝa vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ®iÒn ®Çy nh÷ng vïng
khã ®iÒn ®Çy cña lßng khu«n b»ng çch Ðp ch¶y çc líp kim lo¹i bªn trong.
Møc ®é khã ®iÒn ®Çy b»ng çch Ðp ch¶y tr-íc hÕt phô thuéc vµo ®é phøc t¹p
vÒ h×nh d¹ng vµ sù t-¬ng quan kÝch th-íc cña lßng khu«n. V× thÕ, khi dËp vËt dËp
däc, sö dông çc lßng khu«n chuÈn bÞ sau ®©y vµ çc tæ hîp cña chóng theo møc
®é khã ®iÒn ®Çy lßng khu«n cuèi cïng.
1) diÖn tÝch chån (mÆt ph¼ng hoÆc mÆt chån ®Þnh h×nh);
2) lßng khu«n s¬ bé;
3) mÆt ph¼ng chån vµ lßng khu«n s¬ bé; vµ
4) mÆt ph¼ng chån vµ çc lßng khu«n s¬ bé, ®Þnh h×nh.
trong ®ã, ph«i ban ®Çu th-êng lµ ph«i trô ®-îc chån ®Çu.
H×nh d¹ng vµ kÝch th-íc ph«i theo çc b-íc chuyÓn tiÕp vµ çc lßng khu«n
t-¬ng øng víi chóng ®-îc x¸c ®Þnh theo thø tù ng-îc víi quy tr×nh c«ng nghÖ.
Khi kh¶o s¸t h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña lßng khu«n cuèi cïng, cÇn thiÕt kÕ ph«i
cã h×nh d¹ng s¬ bé ®-îc ®¬n gi¶n ho¸ ë møc tèi ®a ®Ó tõ ®ã cã thÓ nhËn ®-îc vËt
dËp sau mét lÇn biÕn d¹ng trong lßng khu«n cuèi cïng. Sau ®ã, x¸c ®Þnh xem
lßng khu«n nµo cÇn ®-îc sö dông ®Ó thu ®-îc h×nh d¹ng s¬ bé ®ã vµ ®Ó thu ®-îc
h×nh d¹ng ph«i trung gian nµy hoÆc cã thÓ tõ ph«i ban ®Çu hoÆc cÇn ph¶i qua mét
hoÆc vµi lßng khu«n chuÈn bÞ. Khi x¸c ®Þnh h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña çc lßng
205
khu«n chuÈn bÞ vµ t-¬ng øng víi chóng lµ kÝch th-íc ph«i ph¶i thùc hiÖn mét
çch chÝnh x¸c nh- khi thiÕt kÕ çc b-íc chuyÓn tiÕp tr-íc khi ®-a vµo dËp lÇn
cuèi. Gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò nµy sÏ ®¶m b¶o sè l-îng çc b-íc chuyÓn tiÕp
lµ nhá nhÊt vµ çc lßng khu«n t-¬ng øng theo çc b-íc chuyÓn tiÕp nµy.
§Ó tr¸nh nh¨n vµ gÊp nÕp trong vËt dËp, cÇn chó ý:
- T¹i nh÷ng chç cã kim lo¹i ch¶y m¹nh cÇn xem xÐt b¸n kÝnh gãc l-în ®ñ
lín theo bÒ mÆt lßng khu«n.
- Trong thêi gian Ðp kh«ng cho phÐp cã nh÷ng ®øt qu·ng kim lo¹i ph«i trªn
bÒ mÆt lßng khu«n.
- HÕt søc chó ý ®Õn viÖc tÝnh to¸n çc phÇn ph«i theo çc b-íc chuyÓn tiÕp
®Ó lo¹i trõ kh¶ n¨ng kim lo¹i ch¶y vÒ phÝa lßng khu«n ®· hoµn toµn ®-îc ®iÒn ®Çy.
Ngoµi ra, ®Ó tr¸nh gÊp nÕp t¹i nh÷ng vÞ trÝ gÇn lç ®ét khi dËp nªn t¹o mµng
ng¨n lç ®ñ ®Ó chøa kim lo¹i thõa.
ViÖc sö dông c¬ cÊu ®Èy ph«i khi dËp trªn METKDN cho phÐp kh«ng cÇn sö
dông miÖng cÆp k×m. Do ®ã, khi dËp trªn METKDN th-êng sö dông ph«i ®-îc
c¾t s½n cho tõng s¶n phÈm hoÆc chïm s¶n phÈm nÕu dËp ®ång thêi chïm s¶n
phÈm cïng mét lóc.
9.3 KÕt cÊu khu«n dËp trªn METKDN
9.3.1 KÕt cÊu lßng khu«n
1. Lßng khu«n tinh

Khi dËp trªn METKDN cã thÓ sö dông khu«n hë vµ khu«n kÝn. VÒ c¬ b¶n,
kÕt cÊu lßng khu«n hë dËp trªn METKDN gièng nh- khi dËp trªn m¸y bóa. Sù
kh¸c nhau chñ yÕu lµ çc kÝch th-íc nh- gãc nghiªng thµnh lßng khu«n vµ kÝch
th-íc r·nh tho¸t biªn. NÕu khu«n dËp cã c¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm th× gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n cã thÓ gi¶m 1  3o. R·nh tho¸t biªn cña khu«n dËp trªn
METKDN kh¸c víi khu«n dËp trªn m¸y bóa kh«ng nh÷ng vÒ kÝch th-íc mµ c¶ vÒ
h×nh d¹ng (h×nh 9.8).
206
Nãi chung, vÒ kÕt cÊu chóng
®Òu cã tói chøa kim lo¹i kh«ng
khÐp kÝn, tøc lµ khu«n dËp
kh«ng cã mÆt g-¬ng. Cã bèn
kiÓu r·nh tho¸t biªn th-êng
dïng cho METKDN, trong ®ã
kiÓu I ®-îc dïng réng r·i nhÊt;
kiÓu II còng gièng nh- kiÓu I
nh-ng nh»m gi¶m l-îng gia
c«ng c¬; kiÓu III dïng cho
tr-êng hîp vµnh biªn lín vµ kiÓu
IV dïng cho tr-êng hîp vµnh H×nh 9.8 H×nh d¹ng r·nh tho¸t biªn
biªn nhá. cña khu«n dËp trªn METKDN
§èi víi lßng khu«n s©u, cÇn chó ý lµm lç tho¸t khÝ, nh-ng ®Ó tr¸nh tr-êng
hîp kim lo¹i ch¶y vµo lç tho¸t khÝ nªn lµm çc lç nµy cã ®-êng kÝnh kh«ng
qu¸ 2  3 mm.
Khi dËp trong khu«n kÝn, do METKDN cã hµnh tr×nh cè ®Þnh nªn viÖc tÝnh
vµ c¾t ph«i ®Ó dËp trong khu«n kÝn ®ßi hái ph¶i rÊt chÝnh x¸c, nÕu kh«ng sÏ g©y
qu¸ t¶i m¸y vµ khu«n dËp. Do ®ã, cã sù kh¸c nhau ®Æc biÖt gi÷a khu«n dËp trªn
METKDN vµ çc lo¹i thiÕt bÞ kh¸c. §Ó tr¸nh çc hiÖn t-îng nµy ph¶i lµm çc tói
chøa. Nguyªn t¾c cña çc tói chøa lµ nÕu ph«i cã thÓ tÝch lín h¬n tÝnh to¸n th×
l-îng kim lo¹i thõa sÏ ch¶y vµo çc kho¶ng trèng dù tr÷ liÒn kÒ víi lßng khu«n,
hoÆc vµo çc lç khoan ë lßng khu«n vµ sau khi dËp ph¶i c¾t bá phÇn kim lo¹i
thõa Êy ®i. Yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi çc tói chøa lµ kim lo¹i ph¶i ®iÒn ®Çy lßng
khu«n tr-íc khi ch¶y vµo tói chøa, nÕu kh«ng kim lo¹i sÏ ch¶y vµo tói chøa mµ
kh«ng kÞp ®iÒn ®Çy lßng khu«n. Yªu cÇu thø hai ®èi víi tói chøa lµ sau khi dËp
xong viÖc c¾t bá phÇn kim lo¹i thõa ph¶i hÕt søc ®¬n gi¶n. TiÖn lîi nhÊt lµ cã thÓ
c¾t phÇn kim lo¹i thõa nµy ngay trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt dËp, cïng l¾m lµ
ph¶i c¾t cïng lóc víi viÖc gia c«ng c¬. ViÖc c¾t l-îng thõa ph¶i thùc hiÖn trong
qu¸ tr×nh gia c«ng c¬ cã thÓ coi viÖc thiÕt kÕ khu«n lµ yÕu nhÊt.
H×nh 9.9 thÓ hiÖn s¬ ®å mét sè lo¹i tói chøa ®-îc sö dông khi dËp trong
khu«n kÝn trªn METKDN.
207
H×nh 9.9 S¬ ®å khu«n dËp d¹ng kÝn cã tói chøa kim lo¹i
1- cÇn ®Èy d-íi; 2- cÇn ®Èy trªn; 3- ¸o cèi ®Þnh vÞ
Lo¹i tói chøa kiÓu I cã thÓ ®-îc cÊu t¹o bëi mét lç tho¸t h×nh trô hoÆc c«n
(h×nh 9.9a, b, d, e). Lo¹i nµy ®-îc bè trÝ ë khe hë gi÷a cèi vµ chµy (d vµ e) hoÆc
khe hë gi÷a cÇn ®Èy d-íi vµ chµy d-íi (a vµ b). Tói chøa kim lo¹i kiÓu nµy
th-êng ph¶i c¾t bá kim lo¹i thõa trªn m¸y tiÖn khi gia c«ng vËt dËp.
Lo¹i tói chøa kiÓu II ®-îc dïng ë vËt dËp cã mµng ng¨n lç (h×nh 9.9c), lo¹i nµy
®-îc bè trÝ ngay t¹i mµng ng¨n lç vµ khi ®ét mµng ng¨n lç th× còng ®-îc ®ét lu«n.
Lo¹i tói chøa kiÓu II ®-îc ®Æt ë vµnh ngoµi (h×nh 9.9f), gièng nh- vµnh biªn
trong khu«n hë, chØ kh¸c ë chç trong khu«n hë r·nh tho¸t biªn ®-îc ®Æt ë gi÷a
chiÒu cao vËt dËp cßn tói chøa trong khu«n kÝn ®-îc ®Æt ë gÇn ®¸y vËt dËp. VÒ
kÕt cÊu, lo¹i tói chøa nµy phøc t¹p h¬n çc lo¹i kh¸c v× tr-íc khi dËp ¸o cèi ph¶i
®-îc nÐn chÆt b»ng lß xo, sau khi dËp xong ph¶i ®Èy vËt dËp ra khái ¸o cèi b»ng
cÇn ®Èy trªn. VÒ n¨ng suÊt lao ®éng, kiÓu tói chøa nµy cã -u viÖt h¬n v× cã thÓ
c¾t phÇn kim lo¹i thõa dÔ dµng nh- c¾t vµnh biªn vËy.
208
Trong tr-êng hîp sö dông tói
chøa kim lo¹i g©y ra hiÖn t-îng
kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n th× cã thÓ
kh¾c phôc b»ng çch bè trÝ c¬ cÊu ®èi
¸p (h×nh 9.10). Trong khu«n cã c¬ cÊu
®èi ¸p, cÇn ®Èy d-íi (hoÆc trªn)
kh«ng tú cøng lªn çc ®Õ khu«n mµ
®-îc ®Æt trªn mét lß xo hoÆc ®Öm dÇu,
®Öm khÝ, v.v.. Khi cÇn ®Èy bÞ nÐn l¹i
sÏ cã ph¶n lùc cña c¬ cÊu lß xo lµm
cho ¸p lùc t¸c dông lªn vËt dËp t¨ng
lªn dÇn dÇn. NÕu dïng ®Öm dÇu th×
khi ®Çu tr-ît cña m¸y ®i xuèng sÏ lµm
cho cÇn ®Èy d-íi ®i lªn buéc kim lo¹i H×nh 9.10 S¬ ®å khu«n kÝn cã
®iÒn ®Çy çc gãc cña lßng khu«n. c¬ cÊu ®èi ¸p
2. Lßng khu«n th«

NhiÖm vô cña lßng khu«n th« lµ ®¶m b¶o cho kim lo¹i biÕn d¹ng trong lßng
khu«n tinh chñ yÕu b»ng chån. Do ®ã, chiÒu s©u cña lßng khu«n th« th-êng s©u
h¬n lßng khu«n tinh 4  5% vµ hÑp h¬n lßng khu«n tinh kho¶ng 1  2 mm, ®Ó dÔ
®Æt ph«i vµo lßng khu«n, æn ®Þnh ph«i vµ dÔ ®iÒn ®Çy lßng khu«n b»ng çch
chån. Tèt h¬n, nÕu tiÕt diÖn lßng khu«n tinh lµ h×nh trßn th× lßng khu«n th« nªn
lµm h×nh ovan.
NÕu lßng khu«n th« d¹ng hë ®-îc ®iÒn ®Çy chñ yÕu b»ng biÕn d¹ng chån th×
kh«ng nªn lµm çc r·nh tho¸t biªn quanh lßng khu«n nµy, trªn toµn bé mÆt ph©n
khu«n nªn ®Ó khe hë cã chiÒu cao cao h¬n chiÒu s©u cÇu vµnh biªn ë lßng khu«n
tinh kho¶ng 50  70%. NÕu sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n chñ yÕu b»ng biÕn d¹ng Ðp
ch¶y, th× nªn lµm cÇu vµnh biªn réng h¬n kho¶ng 1  2 mm vµ s©u h¬n 50  70%
so víi cÇu vµnh biªn trong lßng khu«n tinh. Lµm nh- vËy lµ cÇn thiÕt kh«ng chØ
®Ó ®Ò phßng sù kÑt m¸y khi dËp trong lßng khu«n th«, mµ cßn ®Ó lßng khu«n nµy
kh«ng g©y c¶n trë viÖc hiÖu chØnh khu«n dËp theo chiÒu cao.
§èi víi vËt dËp nhá vµ trung b×nh, khi chuyÓn tõ lßng khu«n nµy sang lßng
khu«n kia nªn sö dông k×m cÆp vµo phÇn vµnh biªn, do ®ã trong tÊt c¶ çc lßng
209
khu«n dËp ®èi víi lo¹i vËt dËp nµy ®Òu thiÕt kÕ miÖng cÆp k×m nh- ®èi víi m¸y
bóa.
3. Lßng khu«n chuÈn bÞ

Do ®Æc ®iÓm cña METKDN lµ tèc ®é chËm vµ khi dËp khèi trªn ®ã cÇn ph¶i
chuÈn bÞ ph«i kü h¬n, nªn quy tr×nh c«ng nghÖ cña nã phøc t¹p h¬n quy tr×nh dËp
trªn m¸y bóa. §èi víi vËt dËp däc Ýt khi sö dông nguyªn c«ng chån tù do ®Ó
chuÈn bÞ ph«i, mµ th-êng chån trong çc lßng khu«n ®Þnh h×nh s¬ bé cã kÕt hîp víi
viÖc t¹o lç ch-a thÊu, hoÆc ®«i khi sö dông nguyªn c«ng Ðp ch¶y ®Ó chuÈn bÞ ph«i.
§èi víi vËt dËp ngang, nhiÖm vô cña çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ lµ ph©n bè
l¹i kim lo¹i theo chiÒu trôc. NÕu trªn m¸y bóa çc nguyªn c«ng vuèt vµ Ðp tô lµm
nhiÖm vô ®ã b»ng nhiÒu nh¸t ®Ëp tõ nhÑ ®Õn nÆng, th× trªn m¸y Ðp do hµnh tr×nh
cè ®Þnh nªn kh«ng lµm nh- vËy ®-îc. Trong tr-êng hîp cÇn thiÕt th× viÖc chuÈn
bÞ ph«i dËp trªn m¸y Ðp ®-îc thùc hiÖn trªn çc m¸y chuyªn dïng nh- m¸y çn
rÌn hoÆc sö dông ph«i çn chu kú.
(h×nh 9.11, fig.237, tr.391[2], 5 cm)
H×nh 9.11 S¬ ®å nguyªn c«ng dËp chi tiÕt d¹ng b¹c nèi trôc trong
khu«n hë trªn METKDN
Nguyªn c«ng chuÈn bÞ khi dËp trªn m¸y Ðp th-êng gÆp nhÊt lµ d¸t côc bé vµ
®Þnh h×nh. Nguyªn c«ng d¸t côc bé nh»m lµm gi¶m chiÒu cao vµ t¨ng chiÒu réng
t¹i mét vïng nµo ®ã cña ph«i. Trong nguyªn c«ng nµy chiÒu dµi ph«i còng t¨ng
lªn mét chót vµ lîi dông sù ch¶y cña kim lo¹i cã thÓ s¬ bé t¹o h×nh ®-îc. Còng
nh- khi dËp trªn m¸y bóa, nguyªn c«ng ®Þnh h×nh chØ dïng cho çc ph«i cÇn
ph©n bè kim lo¹i kh«ng ®èi xøng trôc, nã còng ®-îc thùc hiÖn b»ng mét hµnh
tr×nh m¸y. ViÖc thiÕt kÕ çc lßng khu«n nµy còng ®-îc thùc hiÖn t-¬ng tù nh-
®èi víi khu«n dËp trªn m¸y bóa.
210
D-íi ®©y sÏ giíi thiÖu mét vµi vÝ dô vÒ qu¸ tr×nh c«ng nghÖ dËp trªn m¸y Ðp
trôc khuûu dËp nãng.
§èi víi vËt dËp däc, ®Ó kim lo¹i dÔ ®iÒn ®Çy lßng khu«n h¬n vµ nÕu trong
khi nung kh«ng tr¸nh ®-îc oxy ho¸ hoÆc sau khi nung kh«ng cã çc biÖn ph¸p
tÝch cùc ®Ó lµm s¹ch líp v¶y oxit th× tèt nhÊt nªn sö dông nguyªn c«ng chån
trong khu«n (h×nh 9.11a).
Trong nguyªn c«ng nµy, chó ý h¹n chÕ biÕn d¹ng ë ®Çu ph«i ®Ó kim lo¹i dÔ
®iÒn ®Çy çc lßng khu«n s©u h¬n. §èi víi vËt dËp cã mµng ng¨n lç hoÆc cã lç s©u
th× cã thÓ sö dông thªm mét nguyªn c«ng chuÈn bÞ n÷a nh»m cÊu t¹o s¬ bé lç ®Ó
gi¶m c«ng biÕn d¹ng cho nguyªn c«ng cuèi cïng (h×nh 9.11b). Sau ®ã cã thÓ dËp
trong lßng khu«n cuèi cïng (h×nh 9.11c).
H×nh 9.12 thÓ hiÖn vÝ dô dËp tay biªn

tõ ph«i çn chu kú. Cã thÓ dïng ph-¬ng
ph¸p çn däc (a) hoÆc çn ngang (b) ®Ó
chuÈn bÞ ph«i. Sau khi dËp çc ph«i nµy ë
lßng khu«n cuèi cïng ®Òu thu ®-îc vËt (h×nh 9.12, fig. 240, tr.392[2],
dËp (c). NÕu sö dông ph«i cã tiÕt diÖn 6 cm)
ngang thay ®æi theo chu kú nh- vËy, th×
kh«ng cÇn qua çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ,
do ®ã n¨ng suÊt rÊt cao, phï hîp víi s¶n
xuÊt hµng lo¹t lín víi n¨ng suÊt cã thÓ H×nh 9.12 S¬ ®å dËp tay biªn tõ
t¨ng tõ 2 ®Õn 2,5 lÇn. ph«i çn chu kú
Tuy nhiªn, viÖc dïng ph«i çn däc kÓ c¶ khi ®· bè trÝ m¸y c¾t biªn sau khi
çn ngang t¹i ph©n x-ëng çn còng vÉn ®¾t h¬n ph«i çn ngang. V× vËy, chØ nªn
dïng ph«i çn däc trong tr-êng hîp s¶n xuÊt hµng lo¹t lín hoÆc hµng khèi, cßn
çc tr-êng hîp kh¸c nªn sö dông ph«i çn ngang, hoÆc sö dông m¸y çn rÌn ®Æt
bªn c¹nh m¸y dËp. Trong tr-êng hîp nµy nhiÒu khi chØ cÇn nung mét lÇn lµ dËp
xong chi tiÕt.
H×nh 9.13 thÓ hiÖn vÝ dô dËp chïm hai chi tiÕt kiÓu cµng g¹t trong « t«. Ph«i
ban ®Çu lµ thÐp çn tiÕt diÖn vu«ng ®-îc t¹o h×nh s¬ bé trªn m¸y çn rÌn. Khi kÕt
hîp dËp hai chi tiÕt nµy cïng víi nhau trong mét lÇn nh- vËy sÏ lµm ®¬n gi¶n
viÖc chuÈn bÞ ph«i. Ph-¬ng ph¸p dËp nµy cã thÓ cho n¨ng suÊt tíi 250 vËt dËp
211
trong mét giê. NÕu dËp riªng tõng vËt dËp th× chØ cã thÓ dËp ®-îc tõ 70 ®Õn 90
vËt dËp trong mét giê th«i.
Khi dËp çc chi tiÕt nhá th× tû lÖ
thÓ tÝch vµnh biªn so víi thÓ tÝch vËt
dËp th-êng lín, do ®ã hÖ sè sö dông
kim lo¹i th-êng thÊp. HoÆc trong
tr-êng hîp chi tiÕt cã h×nh d¹ng phøc
t¹p ®ßi hái chuÈn bÞ ph«i c«ng phu
(chi tiÕt d¹ng m¸ ®éng cña ch×a vÆn
v¹n n¨ng ch¼ng h¹n) th× cã thÓ ¸p
dông dËp kÕt hîp nhiÒu chi tiÕt Êy víi
mét chi tiÕt kh¸c sao cho viÖc t¹o ph«i (h×nh 9.13, fig. 241, tr. 393[2], 11 cm)
trë nªn ®¬n gi¶n h¬n, vµ tÊt nhiªn tû
lÖ phÕ liÖu do vµnh biªn còng gi¶m ®i,
n¨ng suÊt ®-¬ng nhiªn t¨ng lªn nhiÒu.
Nh-îc ®iÓm duy nhÊt cña ph-¬ng
ph¸p dËp chïm lµ ph¶i dïng m¸y cã
lùc dËp lín h¬n. Tuy nhiªn, ®èi víi
çc chi tiÕt qu¸ nhá th× l¹i cã lîi bëi
H×nh 9.13 S¬ ®å nguyªn c«ng dËp
nÕu dËp tõng chiÕc mét th× l¹i thõa lùc
chi tiÕt cµng g¹t « t« tõ thÐp vu«ng
m¸y.
®-îc t¹o h×nh qua m¸y çn rÌn
9.3.2 KÕt cÊu vµ çc chi tiÕt c¬ b¶n cña khu«n

Khu«n dËp trªn METKDN cã thÓ ®-îc lµm tõ mét khèi thÐp liÒn nh- khu«n
dËp trªn m¸y bóa, còng cã thÓ ®-îc chÕ t¹o tõ mét khèi thÐp liÒn cã phÇn lµm
viÖc cña khu«n (çc lßng khu«n) ®-îc lµm b»ng çc lo¹i thÐp quý h¬n. PhÇn nµy
®-îc ghÐp c¨ng víi th©n khu«n. ThiÕt kÕ theo kiÓu nµy gäi lµ khu«n nguyªn cã
miÕng ghÐp. Hai lo¹i khu«n nµy vÒ kÕt cÊu vµ g¸ l¾p kh«ng cã g× ®Æc biÖt so víi
khu«n dËp trªn m¸y bóa. Ng-êi ta còng dïng kÕt cÊu chªm, con chèt vµ ®u«i Ðn,
nh-ng v× bµn m¸y Ðp kh«ng cã r·nh mang ç nªn ph¶i lµm thªm hai ®Õ khu«n cã
çc r·nh mang ç ®Ó g¸ khu«n. Trong tr-êng hîp nµy, sù kh¸c nhau gi÷a khu«n
dËp trªn m¸y bóa vµ khu«n dËp trªn m¸y Ðp lµ ë kÕt cÊu cña lßng khu«n. Ngoµi
ra, do trªn METKDN nãi riªng vµ çc lo¹i m¸y Ðp nãi chung, viÖc dïng c¬ cÊu
212
®Èy s¶n phÈm rÊt tiÖn lîi cho nªn trong tÊt c¶ çc lo¹i khu«n dËp trªn m¸y Ðp
th-êng sö dông c¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm ®Ó gi¶m gãc nghiªng thµnh lßng khu«n.
(h×nh 9.14, fig.216,tr.245,[1], 14 cm, c¶ trang)
H×nh 9.14 Khu«n dËp tæ hîp trªn METKDN
HiÖn nay do c«ng nghÖ chÕ t¹o khu«n ngµy cµng ®-îc hoµn thiÖn, nªn ng-êi
ta sö dông réng r·i lo¹i khu«n dËp tæ hîp trªn m¸y Ðp. Lo¹i khu«n nµy tuy phøc
t¹p vÒ mÆt kÕt cÊu nh-ng rÊt thuËn tiÖn trong viÖc sö dông, ®em l¹i n¨ng suÊt lao
®éng cao vµ chÊt l-îng s¶n phÈm tèt h¬n.
H×nh 9.14 thÓ hiÖn s¬ ®å l¾p mét bé khu«n dËp trªn METKDN. Bé khu«n
gåm nöa khu«n trªn ®-îc l¾p vµo ®Õ khu«n trªn 3 vµ nöa khu«n d-íi ®-îc l¾p
vµo ®Õ khu«n d-íi 1; çc trô dÉn h-íng 4 vµ çc b¹c dÉn h-íng 5 cã çc vßng
ch¾n dÇu 2; çc tÊm khu«n 9, trªn ®ã cã çc lßng khu«n ®-îc l¾p vµo çc æ
213
khu«n b»ng çc c¬ cÊu kiÓu mang ç vµ çc tÊm ®Öm khu«n ®-îc ®Æt bªn d-íi
tÊm khu«n ®Ó tr¸nh g©y vì khu«n; chi tiÕt 8 dïng ®Ó kÑp chÆt tÊm khu«n vµ c¬
cÊu 6 dïng ®Ó ®Èy vËt dËp ra khái lßng khu«n.
§Õ khu«n th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp ®óc, trªn ®ã cã s½n çc lç cho tÊm ®Öm
vµ çc lç ®Ó g¸ l¾p tÊm khu«n vµ tÊm ®Öm khu«n b»ng bu l«ng, vÝt hoÆc vÝt cÊy.
Trªn ®Õ khu«n còng cã çc r·nh vµ lç th«ng cho çc chi tiÕt cña c¬ cÊu ®Èy s¶n
phÈm. Ngoµi ra, ë ®Õ khu«n d-íi cã lç ®Ó bè trÝ trô dÉn h-íng vµ ë ®Õ khu«n trªn
cã lç t-¬ng øng cho b¹c dÉn h-íng. Trô vµ b¹c dÉn h-íng th-êng ®-îc g¸ chÆt
vµo çc lç nµy b»ng çch ghÐp c¨ng vµ ®ång thêi sö dông çc vÝt chÝ phßng láng.
Th-êng sö dông hai trô dÉn h-íng vµ bè trÝ chóng ë phÝa sau lßng khu«n ®Ó
chóng kh«ng g©y khã kh¨n cho c«ng nh©n dËp khi thao t¸c. §-êng kÝnh cña trô
dÉn h-íng ®-îc xem xÐt phô thuéc vµo cì m¸y cã tÝnh ®Õn ®é bÒn cña chóng.
Khe hë gi÷a trô vµ b¹c dÉn h-íng ®-îc thiÕt lËp trªn c¬ së ®é kh«ng song song
cho phÐp gi÷a ®Õ khu«n vµ bµn m¸y, cã kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é lµm gi·n
në trô dÉn h-íng trong qu¸ tr×nh dËp. VÝ dô, ®-êng kÝnh cña trô dÉn h-íng vµ
khe hë gi÷a trô vµ b¹c dÉn h-íng ®èi víi m¸y Ðp 6,30 MN (630 tÊn) t-¬ng øng lµ
65 mm vµ 0,2 mm; ®èi víi m¸y Ðp 31,5 vµ 40 MN çc trÞ sè nµy t-ng øng lµ 180
mm vµ 0,4 mm.
§Ó tiÖn cho viÖc hiÖu chØnh, chiÒu cao kÝn cña khu«n th-êng ®-îc lÊy b»ng
Hmin + 0,75A (trong ®ã, Hmin - chiÒu cao kÝn nhá nhÊt cña kh«ng gian dËp cña
m¸y Ðp, A - trÞ sè ®iÒu chØnh chiÒu cao nµy b»ng çch n©ng tÊm ®Öm khu«n).
ChiÒu cao cña trô dÉn h-íng ®-îc tÝnh sao cho khi ®Çu tr-ît cña m¸y Ðp ë vÞ trÝ
trªn cïng th× phÇn trªn cña trô dÉn h-íng cßn n»m bªn trong b¹c dÉn h-íng mét
®o¹n kh«ng nhá h¬n ®-êng kÝnh cña nã. §Ó gi¶m ma s¸t trong qu¸ tr×nh lµm viÖc,
mÆt bªn trong cña b¹c dÉn h-íng cã çc r·nh dÇu ®Ó b«i tr¬n trô dÉn h-íng vµ
bªn d-íi b¹c cã vßng ch¾n dÇu ®Ó lµm s¹ch trô dÉn h-íng trong hµnh tr×nh ®i lªn
cña ®Çu tr-ît, kh«ng cho dÇu ch¶y theo trô dÉn h-íng xuèng vïng dËp vµ tr¸nh
bôi bÈn, v¶y oxit b¸m dÝnh vµo bÒ mÆt trô dÉn h-íng. ë phÝa ®¸y lç cho b¹c dÉn
h-íng cña ®Õ trªn th-êng lµm n¾p kÝn ®Ó chèng bôi nh-ng cã ®Ó mét lç ®Ó th«ng
khÝ.
214
(h×nh 9.15, fig. 211, tr.242,[1],8,5 cm) (h×nh 9.16, 212,tr.242,[1])
H×nh 9.15 TÊm khu«n cã kÕt cÊu h×nh trô H×nh 9.16 TÊm khu«n cã kÕt cÊu
h×nh l¨ng trô
Çc tÊm khu«n th-êng ®-îc chÕ t¹o riªng cho mçi cÆp lßng khu«n øng víi
nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi. ChØ ®èi víi nh÷ng vËt dËp rÊt nhá míi bè trÝ
hai lßng khu«n trªn mét tÊm khu«n. Lµm nh- vËy nh»m thuËn tiÖn cho viÖc chÕ
t¹o, l¾p r¸p, hiÖu chØnh vµ söa ch÷a. Tuú thuéc vµo h×nh d¹ng cña vËt dËp trªn
mÆt ph©n khu«n, çc tÊm khu«n ®-îc chÕ t¹o d¹ng h×nh trô (h×nh 9.15) hoÆc d¹ng
h×nh l¨ng trô (h×nh 9.16). TÊm khu«n d¹ng h×nh l¨ng trô dÔ hiÖu chØnh h¬n khi
khö sù dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi gi÷a çc phÇn cña lßng khu«n nhê çc c¨n ®Öm.
ChÝnh v× thÕ, çc tÊm khu«n h×nh trô ®«i khi còng ®-îc c¾t ®Ó cã d¹ng h×nh l¨ng
trô ®-îc l¾p láng. Trong tr-êng hîp nµy, çc tÊm khu«n h×nh l¨ng trô chØ cã vai
trß lµm ¸o khu«n víi çc lç h×nh trô mét bËc cho tÊm khu«n. Çc vÊu låi ë lßng
khu«n t-¬ng øng víi çc dÊu lç trªn vËt dËp, còng nh- çc phÇn dÔ mßn ë lßng
khu«n th-êng ®-îc lµm d-íi d¹ng çc ®Öm riªng. Khi l¾p r¸p, çc ®Öm nµy ®-îc
®Æt vµo çc lç ë phÝa ®èi diÖn víi lßng khu«n. Çc ®Öm vµ çc lç ®-îc thiÕt kÕ
sao cho çc ®Öm nµy kh«ng ®-îc r¬i ra khái tÊm khu«n vµo phÝa lßng khu«n.
PhÝa ®èi diÖn cña tÊm khu«n vµ ®Öm ph¶i ®-îc gia c«ng ®Ó chóng cïng n»m trªn
cïng mét mÆt ph¼ng v× khi l¾p r¸p çc chi tiÕt nµy cïng tú lªn mét nÒn chung
(tÊm ®Öm khu«n).
Trong tÊt c¶ çc tr-êng hîp ®iÒn ®Çy çc ®o¹n lßng khu«n b»ng Ðp ch¶y,
kh«ng khÝ vµ chÊt khÝ sinh ra do dÇu bÞ ch¸y ng¨n çch víi khÝ trêi bªn ngoµi vµ
theo møc ®é ch¶y cña kim lo¹i vµo lßng khu«n, ¸p suÊt cña chóng ngµy mét t¨ng
vµ c¶n trë sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n. Khi dËp trªn m¸y bóa th× ®iÒu nµy kh«ng quan
träng v× sau mçi nh¸t ®Ëp cña ®Çu bóa, ë chõng mùc nµo ®ã vËt dËp bÞ n©ng lªn
215
bëi ¸p lùc nµy trong lßng khu«n vµ theo møc ®é ®iÒn ®Çy cña lßng khu«n th× thÓ
tÝch kh«ng khÝ bÞ ng¨n çch ë thêi ®iÓm ®Çu cña nh¸t ®Ëp ngµy cµng trë nªn nhá
®i, vµ do ®ã ¸p suÊt cña kh«ng khÝ nÐn còng gi¶m dÇn, nªn kim lo¹i dÔ dµng ch¶y
tíi ®¸y cña lßng khu«n. Ng-îc l¹i, khi dËp trªn METKDN lßng khu«n cÇn ®-îc
®iÒn ®Çy sau chØ mét hµnh tr×nh m¸y, do ®ã trong nh÷ng tr-êng hîp riªng biÖt
kh«ng khÝ cã thÓ g©y c¶n trë lµm cho lßng khu«n kh«ng ®iÒn ®Çy ®-îc. V× vËy,
trong çc phÇn s©u cña lßng khu«n dËp ®-îc ®iÒn ®Çy b»ng Ðp ch¶y cÇn ph¶i
khoan çc lç cã ®-êng kÝnh 1,5 mm víi ®é s©u 20  30 mm, cßn ë phÝa ®èi diÖn
víi çc lç nµy trªn tÊm khu«n ng-êi ta khoan çc lç th«ng ®-êng kÝnh 8 - 15 mm.
Çc lç nµy trªn tÊm khu«n ph¶i ®-îc th«ng víi khÝ trêi ®Ó kh«ng khÝ dÔ dµng
tho¸t qua ®ã ra ngoµi.
9.3.3 C¬ cÊu ®Èy s¶n phÈm

Khi dËp trªn METKDN c¬ cÊu ®Èy ®-îc ¸p dông mét çch réng r·i, do ®ã cã
thÓ tiÕt kiÖm kim lo¹i. MÆt kh¸c, nhê gi¶m ®-îc gãc nghiªng thµnh lßng khu«n
nªn cã thÓ gi¶m mét phÇn lùc dËp do diÖn tÝch h×nh chiÕu vËt dËp trªn mÆt ph©n
khu«n gi¶m. HÖ thèng c¬ cÊu ®Èy ®¬n gi¶n th-êng bao gåm hai phÇn, phÇn cè
®Þnh dïng chung cho tÊt c¶ çc khu«n vµ phÇn kh«ng cè ®Þnh ®-îc thiÕt kÕ riªng
cho mçi khu«n v× phô thuéc vµo vËt dËp cô thÓ, phÇn nµy trùc tiÕp ®Èy s¶n phÈm
ra khái lßng khu«n.
Cã thÓ tham kh¶o mét vµi sè liÖu d-íi ®©y ®Ó thÊy râ h¬n t¸c dông cña c¬
cÊu ®Èy trong viÖc tiÕt kiÖm kim lo¹i. Çc sè liÖu nµy thu ®-îc qua tÝnh to¸n theo
vËt dËp cã ®-êng kÝnh 50 mm, cao 100 mm, dËp däc vµ cã mÆt ph©n khu«n n»m
ë gi÷a chiÒu cao cña nã.
Gãc nghiªng thµnh lßng khu«n (®é) 0 1 3 5 7 10
PhÇn tr¨m phÕ liÖu (%) 0 7 11 19 28 40
Tõ vÝ dô trªn cho thÊy, khi t¨ng gãc nghiªng thµnh lßng khu«n th× l-îng phÕ
liÖu t¨ng lªn rÊt nhiÒu.
ViÖc sö dông c¬ cÊu ®Èy rÊt cã lîi nh-ng kh«ng ph¶i kh«ng cã khã kh¨n.
Nh-îc ®iÓm c¬ b¶n cña çc c¬ cÊu ®Èy nãi chung lµ ®é bÒn cña nã t-¬ng ®èi thÊp.
Trong thùc tÕ muèn gi¶m lùc ®Èy cã thÓ t¨ng gãc nghiªng thµnh lßng khu«n,
t¨ng ®é bãng bÒ mÆt lßng khu«n vµ sö dông chÊt b«i tr¬n cã hiÖu qu¶.
216
Nh- vËy, nÕu muèn t¨ng ®é
bÒn çc chi tiÕt cña c¬ cÊu ®Èy
vµ vÉn tiÕt kiÖm ®-îc kim lo¹i
th× cÇn chó ý ®Õn viÖc lµm t¨ng
®é bãng lßng khu«n vµ sö dông
chÊt b«i tr¬n hîp lý. MÆc dï
vËy, viÖc sö dông c¬ cÊu ®Èy vÉn
®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ lín nªn (h×nh 9.17,fig.231,tr.385[2], 11,5 cm)
ng-êi ta vÉn m¹nh d¹n ¸p dông.
Së dÜ nh- vËy lµ v× tr-íc hÕt viÖc
sö dông c¬ cÊu ®Èy cho phÐp
t¨ng chÊt l-îng bÒ mÆt vËt dËp
®ång thêi gi¶m ®é mµi mßn lßng
khu«n, tiÕt kiÖm kim lo¹i vµ
gi¶m thêi gian vµ c«ng c¾t gät.
Ngoµi ra, viÖc sö dông c¬ cÊu
®Èy nhiÒu khi cßn cho phÐp thay
®æi c¶ quy tr×nh c«ng nghÖ ®èi H×nh 9.17 Sù thay ®æi quy tr×nh c«ng nghÖ
víi mét sè chi tiÕt. tõ dËp ngang (tr¸i) sang dËp däc (ph¶i)
khi sö dông c¬ cÊu ®Èy
H×nh 9.17 thÓ hiÖn mét sè chi tiÕt nÕu dËp kh«ng sö dông c¬ cÊu ®Èy th× ph¶i
dËp ngang nh-ng nÕu dËp cã sö dông c¬ cÊu ®Èy th× cã thÓ ¸p dông ph-¬ng ph¸p
dËp däc. Khi chuyÓn tõ vËt dËp ngang thµnh vËt dËp däc cã çc Ých lîi sau:
- §¬n gi¶n cho viÖc chÕ t¹o lßng khu«n v× vËt dËp d¹ng trßn xoay ®-îc dËp
däc th× çc lßng khu«n ®Òu cã thÓ ®-îc gia c«ng trªn m¸y tiÖn, m¸y mµi, v.v.
®-îc mµ kh«ng cÇn gia c«ng nguéi;
- ViÖc chuÈn bÞ ph«i ®¬n gi¶n h¬n;
- §iÒu kiÖn ®iÒn ®Çy lßng khu«n dÔ dµng h¬n, ®ång thêi gi¶m l-îng kim lo¹i
vµo vµnh biªn (do vµnh biªn cã chu vi bao quanh vËt dËp nhá h¬n) vµ gi¶m ®-îc
l-îng thªm vµo gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, ë nh÷ng vïng chi tiÕt cã h×nh
d¸ng phøc t¹p;
- Gi¶m phÕ phÈm do lÖch khu«n vµ do kh«ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n;
217
- ChÊt l-îng vËt dËp ®-îc n©ng cao do thí kim lo¹i ph©n bè trong vËt dËp
®ång ®Òu h¬n so víi vËt dËp ngang.
Còng cã thÓ dËp trªn METKDN kh«ng dïng cÇn ®Èy trong tr-êng hîp lßng
khu«n dËp n«ng hoÆc trªn vËt dËp cã s½n ®é c«n hay ®é ovan, kh«ng cÇn t¨ng
gãc nghiªng thµnh lßng khu«n mµ vËt dËp tù ®Èy ra khái lßng khu«n.
KÕt cÊu cô thÓ cña c¬ cÊu ®Èy th-êng phô thuéc vµo h×nh d¹ng cña vËt dËp.
C¬ cÊu ®Èy cã thÓ tú vµo ®¸y vËt dËp hoÆc tú vµo mµng ng¨n lç, ®èi víi vËt dËp
ngang cã thÓ tú vµo th©n vËt dËp hoÆc tú vµo vµnh biªn ®Ó ®Èy vËt dËp. §èi víi
vËt dËp cã lç ch-a thÊu th× c¬ cÊu ®Èy ®-îc lµm ®Ó cã thÓ chui vµo trong dÊu
khu«n (h×nh 9.18a) hoÆc cã thÓ dïng ngay cÇn ®Èy lµm dÊu khu«n (h×nh 9.18b).
Trong tr-êng hîp nµy, gãc c«n 2 cña dÊu khu«n ph¶i lµm lín h¬n so víi tr-êng
hîp cã gãc c«n 1 ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 9.18a ®Ó dÔ lÊy vËt dËp ra khái cÇn
®Èy. Th«ng th-êng 1 cã thÓ lµm nhá, kho¶ng 13o nh-ng 2 = 57o.
NÕu cÇn ®Èy vËt dËp t¹i nhiÒu ®iÓm

(trong tr-êng hîp dËp ngang ®Ó tr¸nh (h×nh 9.18, fig.232, tr.386[2],
lµm cong vªnh vËt dËp) hoÆc cÇn lµm c¬ 3,5 cm)
cÊu ®Èy chung cho nhiÒu lßng khu«n
trªn cïng mét khu«n dËp, ng-êi ta thiÕt
kÕ mét c¬ cÊu ®Èy chung cho toµn khu«n H×nh 9.18 Çc ph-¬ng ¸n cÇn ®Èy
dËp (h×nh 9.19a). trong khu«n dËp cã dÊu khu«n
CÇn ®Èy 1 cña m¸y Ðp t¸c dông lªn hai ®ßn bÈy 2, çc ®ßn bÈy nµy tùa trªn
çc chèt 3. Çc ®ßn bÈy 2 sÏ t¸c dông lªn thanh ®Èy 4 trªn ®ã cã l¾p çc chèt ®Èy
5 ë çc vÞ trÝ cÇn thiÕt.
§Ó tÝnh to¸n ®é bÒn çc chi tiÕt cña c¬ cÊu ®Èy, ph¶i biÕt lùc Q cÇn thiÕt ®Ó
®Èy vËt dËp ra khái lßng khu«n, vµ sau khi biÕt ®-îc lùc ®Èy N cña m¸y cÇn ph¶i
tÝnh tû lÖ çnh tay ®ßn cña ®ßn bÈy nh- sau (h×nh 9.19b):
Q/N = l/a (9.5)
H×nh 9.20 thÓ hiÖn kÕt cÊu khu«n dËp b¸nh r¨ng trªn METKDN cã l¾p c¶
cÇn ®Èy trªn lÉn cÇn ®Èy d-íi. Trong khu«n nµy sö dông cÇn ®Èy d-íi 2 lµm dÊu
khu«n cña nöa khu«n d-íi 3. Nh- vËy, nöa khu«n d-íi 3 vµ cÇn ®Èy d-íi 2 t¹o
thµnh lßng khu«n d-íi. DÊu khu«n 2 ®-îc ®Æt tú lªn chèt ®Èy cã mÆt bÝch 1 ®Ó
h¹n chÕ chuyÓn ®éng cña nã xuèng phÝa d-íi.
218
(h×nh 9.19, fig.233, tr. 387[2], 6 cm)
H×nh 9.19 S¬ ®å kÕt cÊu c¬ cÊu ®Èy theo nguyªn t¾c ®ßn bÈy
Khi cÇn ®Èy vËt dËp ra khái lßng

khu«n, th× cÇn ®Èy cña m¸y sÏ ®Èy vµo
chèt ®Èy 1, nhê ®ã dÊu khu«n 2 ®Èy vËt
dËp ra khái lßng khu«n.
Trong nöa khu«n trªn 4 g¾n mét (h×nh 9.20, fig.234,tr.387[2], 6 cm)
dÊu khu«n 7 cïng b¹c ®Èy 8, vµ ba chi
tiÕt nµy t¹o thµnh lßng khu«n trªn. Khi
muèn ®Èy vËt dËp ra khái lßng khu«n
th× cÇn ®Èy trªn cña m¸y Ðp sÏ t¸c dông
lªn thanh ®Èy 6, lùc truyÒn qua çc H×nh 9.20 KÕt cÊu khu«n dËp b¸nh
chèt ®Èy 5 lµm cho b¹c ®Èy ®Èy vËt dËp r¨ng cã c¬ cÊu ®Èy trªn vµ d-íi
ra khái lßng khu«n trªn.
§èi víi vËt dËp cã ch©n dµi, ph¶i lµm lßng khu«n s©u th× nªn dïng c¬ cÊu
®Èy theo nguyªn t¾c thuû lùc hoÆc khÝ nÐn chø kh«ng nªn dïng çc c¬ cÊu ®Èy
nªu trªn, v× çc c¬ cÊu nµy kh«ng cßn thÝch hîp víi hµnh tr×nh dµi cña cÇn ®Èy n÷a.
9.3.4 KÕt cÊu bµn m¸y

§· biÕt ®Õn mét trong nh÷ng nh-îc ®iÓm cña METKDN lµ hay bÞ kÑt ë vÞ trÝ
chÕt d-íi cña hµnh tr×nh ®Çu tr-ît. MÆt kh¸c, ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c cña vËt
dËp vÒ chiÒu cao, cÇn ph¶i ®iÒu chØnh chiÒu cao khÐp kÝn cña m¸y. Víi môc ®Ých
nµy vµ ®Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng kÑt trªn ®©y cña ®Çu tr-ît, trªn METKDN th-êng
lµm bµn m¸y ghÐp cã çc thanh chªm v¸t (h×nh 9.1).
219
PhÇn th©n bµn m¸y 1 ®-îc chÕ t¹o nghiªng so víi mÆt ph¼ng n»m ngang mét
gãc kho¶ng 12  14o (trong tr-êng hîp nµy quan s¸t thÊy bµn m¸y nghiªng trªn
h×nh chiÕu ®øng, nh-ng còng cã thÓ lµm bµn m¸y nghiªng theo h×nh chiÕu c¹nh).
Bµn kª khu«n 2 còng ®-îc lµm nghiªng mét gãc nh- vËy nh-ng theo chiÒu ng-îc
l¹i, do ®ã mÆt kª khu«n sÏ lµ mÆt ph¼ng n»m ngang. ë gi÷a bµn kª khu«n cã lç
h×nh ovan ®Ó tho¸t cÇn ®Èy d-íi, phÝa bªn ph¶i bµn kª cã mét vÊu låi ra ®Ó ®ãng
bµn kª m¸y vÒ phÝa tr¸i mçi khi m¸y bÞ kÑt. Nh- vËy sÏ kh«ng lµm n¸t bµn kª
khu«n, vµ nÕu muèn dÞch chuyÓn tÊm kª khu«n 2 vÒ phÝa ph¶i th× ®ãng thanh
chªm 3 vµo. Thanh chªm 3 cã mÆt nghiªng tú vµo bµn kª khu«n, cßn mÆt ph¼ng
th× tú vµo bµn m¸y 1.
Khi bµn kª khu«n 2 dÞch chuyÓn sÏ lµm cho chiÒu cao khÐp kÝn cña m¸y thay
®æi. Khi l¾p khu«n cã thÓ ®iÒu chØnh chiÒu cao khÐp kÝn cña khu«n (chiÒu cao vËt
dËp) theo hai cÊp: ®iÒu chØnh th« b»ng çch thay ®æi chiÒu dµi tay biªn vµ ®iÒu
chØnh tinh b»ng çch thay ®æi vÞ trÝ cña bµn kª khu«n 2. Khi m¸y ë vÞ trÝ chÕt
d-íi th× th¸o thanh chªm 3 ra vµ ®ãng vµo vÊu cña bµn kª khu«n 2 lµm cho nöa
khu«n d-íi h¹ xuèng vµ cho m¸y ch¹y lªn. Muèn vËy kh«ng nªn ®Ó bµn kª
khu«n n»m ë vÞ trÝ tËn cïng bªn tr¸i, tøc lµ vÞ trÝ thÊp nhÊt cña nöa khu«n d-íi.
Ch-¬ng 10
DËp khèi trªn m¸y Ðp thuû lùc vµ m¸y Ðp

ma s¸t trôc vÝt
10.1 DËp khèi trªn m¸y Ðp thuû lùc
10.1.1 §Æc ®iÓm c«ng nghÖ dËp khèi trªn m¸y Ðp thuû lùc
M¸y Ðp thuû lùc lµ lo¹i thiÕt bÞ t¹o ra t¶i träng kh«ng va ®Ëp. Hµnh tr×nh
c«ng t¸c cña ®Çu tr-ît ®-îc thùc hiÖn víi tèc ®é nhá vµ kh«ng ®æi, th-êng lµ
0,15  0,20 m/s.
220
NÕu so s¸nh viÖc vËn hµnh mét m¸y Ðp thuû lùc víi m¸y bóa cã khèi l-îng
phÇn r¬i cña ®Çu bóa t-¬ng ®-¬ng, th× tr-íc hÕt thÊy râ r»ng m¸y Ðp thuû lùc ®¾t
h¬n nhiÒu, n¨ng suÊt nhá h¬n m¸y bóa nh-ng m¸y Ðp thuû lùc lµm viÖc ªm dÞu
h¬n vµ cã thÓ gi¶i quyÕt ®-îc nh÷ng vÊn ®Ò c«ng nghÖ mµ nÕu sö dông m¸y bóa
sÏ khã hoÆc kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®-îc. V× vËy, m¸y Ðp thuû lùc th-êng ®-îc sö
dông trong tr-êng hîp kh«ng thÓ sö dông ®-îc m¸y bóa. Cô thÓ lµ:
1) §èi víi vËt dËp cã khèi l-îng vµ kÝch th-íc lín khi sö dông m¸y bóa cã
khèi l-îng phÇn r¬i cùc ®¹i hoÆc çc thiÕt bÞ kh¸c còng kh«ng thÓ thùc hiÖn næi
(h×nh 10.1). VÊn ®Ò lµ ë chç, m¸y Ðp thuû lùc dËp khèi thuéc lo¹i m¸y dËp cã
c«ng suÊt lín (m¸y Ðp thuû lùc lo¹i lín ë Nga cã c«ng suÊt tíi 750 MN, ë Mü cã
lo¹i tíi 560 MN).
2) §èi víi vËt dËp tõ kim lo¹i cã tÝnh dÎo kÐm kh«ng cho phÐp sö dông tèc
®é gia c«ng lín hoÆc vËt dËp tõ kim lo¹i cã nhiÖt ®é b¾t ®Çu dËp kh«ng cao. Së dÜ
nh- vËy lµ do m¸y Ðp thuû lùc cã tèc ®é chËm, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸
tr×nh biÕn d¹ng cña kim lo¹i ®ång ®Òu h¬n ®ång thêi còng do tèc ®é chËm nªn
thêi gian tiÕp xóc cña kim lo¹i dËp víi khu«n dËp sÏ l©u h¬n lµm cho ®é cøng cña
khu«n dËp gi¶m xuèng v× bÞ nung nãng tíi nhiÖt ®é cao h¬n nhiÖt ®é ram (th-êng
®èi víi khu«n dËp nãng nhiÖt ®é ram kh«ng lín h¬n 500  550o C) vµ do ®ã
khu«n dËp bÞ mßn nhanh h¬n. ChÝnh v× vËy hîp kim nh«m vµ hîp kim magie lµ
nh÷ng hîp kim cã nhiÖt ®é b¾t ®Çu dËp thÊp (470  480oC) chñ yÕu ®-îc dËp trªn
m¸y Ðp thuû lùc, trong khi hîp kim ®ång (cã nhiÖt ®é b¾t ®Çu dËp  900o C) vµ
®Æc biÖt lµ hîp kim titan (®èi víi hîp kim BT3, nhiÖt ®é b¾t ®Çu dËp lµ 1100o C)
l¹i buéc khu«n dËp ph¶i lµm viÖc trong çc ®iÒu kiÖn rÊt kh¾c nghiÖt;
3) Trong mét sè tr-êng hîp cÇn ph¶i t¹o h×nh b»ng ph-¬ng ph¸p Ðp ch¶y, ®ét
lç s©u hoÆc vuèt èng dµi do m¸y Ðp thuû lùc cã hµnh tr×nh lín hoÆc cã ®å thÞ “lùc
- hµnh tr×nh” kh«ng cã ®iÓm cùc ®¹i ë ®Çu vµ cuèi hµnh tr×nh c«ng t¸c, nªn cã thÓ
dÔ dµng thùc hiÖn çc nguyªn c«ng nµy.
221
(h×nh 10.1, fig. 258, tr. 406[2], 8 cm)
H×nh 10.1 VËt dËp cã kÝch th-íc lín thu ®-îc trªn m¸y Ðp thuû lùc
§iÓm ®Æc tr-ng khi dËp trªn m¸y Ðp thuû lùc lµ khu«n dËp th-êng cã cèi
ghÐp. Khi ®ã, sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n kÝn x¶y ra b»ng çch Ðp ch¶y ph«i kh«ng
chØ theo chiÒu tõ trªn xuèng mµ cßn theo çc chiÒu kh¸c, nhê vËy cã thÓ nhËn
®-îc vËt dËp cã h×nh d¹ng kh¸ phøc t¹p. ViÖc sö dông khu«n ghÐp cho phÐp th¸o
vËt dËp ra khái khu«n ®-îc thuËn lîi.
HiÖn nay m¸y Ðp thuû lùc dËp khèi ®-îc chÕ t¹o víi lùc Ðp th-êng lín h¬n
50 MN (5000 tÊn) cho tíi 750 MN (75000 tÊn) dïng ®Ó dËp vËt dËp cã khèi
l-îng vµ kÝch th-íc lín.
M¸y Ðp thuû lùc cã lùc Ðp 4  5 MN (400  500 tÊn) hoÆc lín h¬n ®Ó dËp vËt
dËp tõ vËt liÖu kÐm dÎo hoÆc kh«ng chÞu ®-îc t¶i träng tèc ®é cao.
M¸y Ðp thuû lùc víi lùc Ðp 1,5  30 MN (150  3000 tÊn) ®-îc chÕ t¹o ®Ó
®ét lç s©u vµ vuèt èng. Ngoµi ra, lo¹i nµy cßn kh¸c víi çc lo¹i trªn lµ chóng cã
kÕt cÊu n»m ngang.
Tèc ®é kh«ng lín cña dÇm ngang ®éng vµ ®Æc tÝnh lµm viÖc kh«ng va ®Ëp
cña m¸y Ðp thuû lùc lµm c©n b»ng çc ®iÒu kiÖn ®iÒn ®Çy lßng khu«n cña çc nöa
khu«n trªn vµ d-íi vµ ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho viÖc t¹o lç vµ vuèt ph«i
rçng, vµ cho viÖc dËp b»ng Ðp ch¶y. Còng do ®Æc ®iÓm nµy nªn khi dËp trªn m¸y
Ðp thuû lùc khã lµm s¹ch líp v¶y oxit trªn bÒ mÆt ph«i, do ®ã ph«i dËp cÇn ®-îc
xö lý s¬ bé líp v¶y oxit tr-íc khi ®-a vµo khu«n dËp.
Trªn m¸y Ðp thuû lùc còng sö dông khèi khu«n nguyªn hoÆc khèi khu«n
ghÐp vµ lßng khu«n kÝn hoÆc lßng khu«n hë. NÕu trªn m¸y Ðp thuû lùc kh«ng cã
c¬ cÊu h¹n chÕ hµnh tr×nh xuèng d-íi cña dÇm ngang th× cÇn ph¶i xem xÐt ®Õn c¬
cÊu nµy ë khu«n dËp. Çc bé phËn cßn l¹i cña khu«n dËp trªn m¸y Ðp thuû lùc cã
kÕt cÊu t-¬ng tù nh- khu«n dËp trªn METKDN.
222
M¸y Ðp thuû lùc ®-îc sö dông réng r·i ®Ó gia c«ng çc chi tiÕt cã kÝch th-íc
lín. VÝ dô, nÕu nh- tr-íc ®©y phÇn ®u«i cña m¸y bay ®-îc chÕ t¹o tõ 537 chi tiÕt
dËp (kh«ng kÓ çc chi tiÕt ®inh t¸n) th× ngµy nay chØ cßn dËp hai chi tiÕt ®Þnh
h×nh lín vµ 6 chi tiÕt ®-îc dËp b»ng Ðp ch¶y, trong ®ã tÊt c¶ çc chi tiÕt nµy ®Òu
®-îc gia c«ng trªn m¸y Ðp thuû lùc cã lùc Ðp 160 MN (16000 tÊn). Tõ vÝ dô nµy
cho thÊy r»ng, nhê sö dông m¸y Ðp thuû lùc ®· cho phÐp rót ng¾n ®¸ng kÓ sè
l-îng khu«n dËp cÇn thiÕt ®Ó dËp çc chi tiÕt cña phÇn ®u«i m¸y bay ®ång thêi
gi¶m nhÑ c«ng l¾p r¸p çc chi tiÕt víi nhau vµ tiÕt kiÖm mét l-îng ®¸ng kÓ kim
lo¹i ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt nµy. Mét vÝ dô kh¸c vÒ khèi l-îng çc chi tiÕt dËp
b»ng hîp kim nh«m dïng ®Ó l¾p phÇn khung s-ên çnh m¸y bay tr-íc kia lµ 998
kg, th× nay nhê sö dông c«ng nghÖ dËp trªn m¸y Ðp thuû lùc khèi l-îng nµy chØ
cßn 317 kg (kÝch th-íc 3734  1524  305 mm).
10.1.2 Nguyªn c«ng ®ét lç s©u vµ

vuèt trªn m¸y Ðp thuû lùc
M¸y Ðp thuû lùc ®-îc sö dông réng r·i
®Ó dËp vËt dËp rçng d¹ng trô kiÓu èng lãt,
cèc vµ çc chi tiÕt t-¬ng tù qua hai nguyªn
c«ng: ®ét lç kÝn (h×nh 10.2a) vµ vuèt qua
vßng chuèt (h×nh 10.2b).
H×nh 10.2 S¬ ®å nguyªn c«ng ®ét lç s©u vµ
nguyªn c«ng vuèt
§Æc ®iÓm chung cña çc nguyªn c«ng nµy lµ sau khi ¸p lùc t¨ng ®Õn trÞ sè
cùc ®¹i th× qu¸ tr×nh biÕn d¹ng tiÕp theo cña ph«i víi ¸p lùc hÇu nh- kh«ng ®æi vµ
gÇn víi trÞ sè lùc cùc ®¹i trong suèt thêi gian biÕn d¹ng.
§Æc ®iÓm nµy cña m¸y Ðp thuû lùc ®¶m
b¶o mét çch tèt nhÊt çc ®iÒu kiÖn cña qu¸
tr×nh biÕn d¹ng. Qu¸ tr×nh ®ét lç th-êng kÌm
theo sù nong kim lo¹i ph«i vÒ çc phÝa tiÕp
xóc víi çc thµnh bªn cña cèi, chån ph«i,
sau ®ã Ðp ch¶y ®Ó t¨ng chiÒu cao (h×nh (h×nh 10.3, fig.238,
10.4a). §Ó kÐo dµi giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr.262,[1],10 cm)
tr×nh ®ét lç nªn sö dông ph«i tiÕt diÖn vu«ng
223
cã ®-êng chÐo h¬i nhá h¬n ®-êng kÝnh cèi.
Nhê ®ã tr-íc khi b¾t ®Çu qu¸ tr×nh ®ét lç kÝn
th× trong ph«i ®· t¹o ra mét lç kh¸ s©u ®ång
thêi rót ng¾n qu¸ tr×nh ®ét lç kÝn vµ gi¶m
®¸ng kÓ c«ng biÕn d¹ng.
H×nh 10.3 VËt dËp ph«i ®Çu ®¹n ph¸o
H×nh 10.3 giíi thiÖu vËt dËp ph«i ®¹n ph¸o vµ h×nh 10.4 thÓ hiÖn s¬ ®å qu¸
tr×nh chÕ t¹o ph«i nµy tõ ph«i ban ®Çu lµ ph«i tiÕt diÖn vu«ng b»ng çch ®ét lç vµ
sau ®ã lµ Ðp ch¶y ng-îc trªn m¸y Ðp thuû lùc ®øng. Ph«i 1 ®-îc ®Æt th¼ng ®øng
vµo cèi 2 cã lßng cèi h×nh c«n vµ ®-îc ®Þnh vÞ nhê vßng ®Þnh t©m 3 (h×nh 10.4a).
Sau ®ã chµy 4, cã mÆt ®Çu d¹ng h×nh c«n ph¼ng theo h×nh d¹ng phÇn ®¸y cña cèc
cÇn t¹o ra, thùc hiÖn nguyªn c«ng ®ét lç qua mét hµnh tr×nh m¸y vµ tiÕp ®ã ®Èy
ph«i nµy ra khái cèi nhê ty ®Èy 5. ë ®Çu giai ®o¹n ®ét lç, ph«i vu«ng bÞ chån nªn
mÆt trªn cña nã trë nªn thÊp h¬n so víi vßng ®Þnh t©m 3 (phÇn tr¸i cña h×nh 10.4a).
Khi b¾t ®Çu Ðp ch¶y ng-îc, ®-êng kÝnh ngoµi cña ph«i lín h¬n ®-êng kÝnh
vßng ®Þnh t©m 3 vµ vßng nµy bÞ ®Èy lªn so víi vÞ trÝ ban ®Çu (phÇn ph¶i cña h×nh
10.4a). Cèc h×nh trô cã thµnh máng thu ®-îc ë b-íc chuyÓn tiÕp thø hai qua hai
lÇn vuèt qua çc cèi vuèt d¹ng vßng chuèt (h×nh 10.4b). §Ó thùc hiÖn nguyªn
c«ng nµy b¾t buéc ph¶i sö dông m¸y Ðp thuû lùc cã hµnh tr×nh c«ng t¸c lín. Ph«i
6 sau khi ®ét lç s¬ bé ®-îc ®Æt vµo cèi vuèt 7, bªn d-íi cèi vuèt nµy bè trÝ mét
cèi vuèt kh¸c cã ®-êng kÝnh b»ng ®óng ®-êng kÝnh cña ph«i ®¹n ph¸o. Sau khi tú
lªn ®¸y cña ph«i 6, chµy 9 tiÕn hµnh vuèt ph«i nµy b»ng çch lµm máng thµnh
khi ®i qua hai cèi vuèt.
Trong hµnh
tr×nh ng-îc cña
chµy 9, c¬ cÊu th¸o
10 thùc hiÖn thao
t¸c ®Èy vËt dËp 11 ra
khái chµy 9 xuèng (h×nh 10.4,fig.255,tr.404,[2],9,5 cm)
d-íi. §iÒu nµy x¶y
ra dÔ dµng v× ®-êng
224
kÝnh cña vËt dËp 11
t¨ng lªn ®«i chót do
biÕn d¹ng ®µn håi
vµ theo hµnh tr×nh
ng-îc kh«ng thÓ
qua ®-îc lç cña c¬
cÊu th¸o 10 tr-íc ®ã
dïng lµm ®Õ cèi 8. H×nh 10.4 S¬ ®å çc b-íc chuyÓn tiÕp vµ khu«n dËp
ph«i ®Çu ®¹n ph¸o b»ng çch ®ét lç vµ Ðp ch¶y ng-îc
trªn m¸y Ðp thuû lùc
Trªn ®å thÞ thay ®æi lùc theo hµnh tr×nh m¸y (h×nh 10.5), ë ®Çu qu¸ tr×nh
quan s¸t thÊy sù gia t¨ng cña lùc ë giai ®o¹n chån ph«i (vÞ trÝ I trªn ®å thÞ). §o¹n
tõ vÞ trÝ I ®Õn vÞ trÝ II lµ giai ®o¹n biÕn d¹ng nong theo h-íng kÝnh cña ph«i cã
kÌm theo Ðp ch¶y ng-îc. Sù gia t¨ng cña ¸p lùc ë ®o¹n cuèi III cã thÓ gi¶i thÝch
lµ do trë lùc biÕn d¹ng ë vïng ®¸y ph«i t¨ng lªn do bÞ lµm nguéi.
Trong thùc tÕ dËp chi tiÕt d¹ng cèc, lùc cÇn thiÕt ®Ó ®ét lç ®-îc tÝnh theo
c«ng thøc:
P = kFb (10.1)
trong ®ã:
F - diÖn tÝch tiÕt diÖn lín nhÊt cña chµy ®ét
k - HÖ sè thùc nghiÖm, phô thuéc vµo tû lÖ gi÷a ®-êng kÝnh chµy ®ét vµ
chiÒu dµy thµnh lç ®ét, k = 2  6
b - giíi h¹n bÒn cña kim lo¹i vËt dËp ë nhiÖt ®é ®ét.
Th«ng th-êng ¸p lùc cÇn thiÕt ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
P = pF (10.2)
trong ®ã: p - ¸p lùc riªng.
225
¸p lùc riªng cã gi¸ trÞ
nhá nhÊt khi ®ét lç cã tû lÖ
gi÷a ®-êng kÝnh chµy ®ét vµ
cèi lµ 0,3  0,5.
Lùc cÇn thiÕt ®Ó vuèt ®-îc
x¸c ®Þnh dùa vµo ¸p lùc vuèt
riªng, th-êng lÊy b»ng 200 
250 MN/m2 (20  25
KG/mm2), nh©n víi diÖn tÝch
cña tiÕt diÖn ph«i vuèt, hoÆc
cã thÓ lÊy ®¬n gi¶n b»ng nöa H×nh 105. §å thÞ “lùc - hµnh tr×nh m¸y” khi dËp
lùc cÇn thiÕt dïng ®Ó ®ét lç. ph«i ®Çu ®¹n ph¸o trªn m¸y Ðp thuû lùc
10.2 DËp khèi trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt
10.2.1 M¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt

Theo nguyªn lý t¸c dông lªn ph«i, m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt thuéc lo¹i trung
gian gi÷a m¸y bóa vµ m¸y Ðp. §Çu tr-ît cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt ë cuèi hµnh
tr×nh xuèng d-íi thùc hiÖn va ®Ëp víi tèc ®é va ®Ëp th-êng lµ 1,5 m/s tøc lµ nhá
h¬n kho¶ng 4  8 lÇn so víi tèc ®é cña ®Çu bóa ë thêi ®iÓm va ®Ëp vµo ph«i.
Kh¸c víi m¸y bóa, thùc chÊt th©n m¸y cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt lµ çc bu l«ng
gi»ng chÞu kÐo. Kh¸c víi m¸y Ðp trôc khuûu, hÖ thèng dÉn ®éng ®iÖn cña m¸y Ðp
ma s¸t trôc vÝt cã thÓ ng¾t tù ®éng vµ do ®ã kh«ng tiÕp nhËn bÊt kú t¶i träng phô
nµo vÒ m×nh trong suèt hµnh tr×nh c«ng t¸c cña ®Çu tr-ît, nh- vËy lo¹i trõ ®-îc
kh¶ n¨ng qu¸ t¶i cña m¸y. §iÒu nµy cã thÓ ®-îc minh ho¹ nh- sau.
N¨ng l-îng va ®Ëp L t¹i thêi ®iÓm nöa khu«n trªn tiÕp xóc víi ph«i, nÕu ®èi
chiÕu víi c«ng biÕn d¹ng:
J 2 mv 2
L=  (10.3)
2 2
trong ®ã:
J - tæng momen qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ (Jbd) vµ cña trôc chÝnh (Jtc),
J = Jbd + Jtc (10.4)
226
m - khèi l-îng çc bé phËn c«ng t¸c cña m¸y Ðp (bao gåm b¸nh ®µ, trôc
chÝnh, ®Çu tr-ît, vµ nöa khu«n trªn),
 - tèc ®é gãc cña b¸nh ®µ t¹i thêi ®iÓm va ®Ëp,
v - tèc ®é chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña çc bé phËn c«ng t¸c cña m¸y Ðp t¹i thêi
®iÓm va ®Ëp.
Nh- vËy cã thÓ thÊy r»ng, J2/2 lµ n¨ng l-îng cña chuyÓn ®éng quay, cßn
mv 2/2 lµ n¨ng l-îng cña chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, so víi chuyÓn ®éng quay th×
thµnh phÇn n¨ng l-îng nµy kh«ng ®¸ng kÓ ( 5%). V× thÕ, khi ®· ng¾t hÖ thèng
truyÒn ®éng ®iÖn (chuyÓn ®éng quay) th× n¨ng l-îng va ®Ëp g©y ra do chuyÓn
®éng tÞnh tiÕn theo qu¸n tÝnh lµ kh«ng ®¸ng kÓ.
Do ®ã, ®iÓm kh¸c c¬ b¶n cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt so víi m¸y Ðp trôc
khuûu lµ m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã hµnh tr×nh kh«ng cè ®Þnh, nªn cã thÓ dËp
nhiÒu lÇn lªn vËt dËp trong mét lßng khu«n. Nhê vËy, so víi m¸y Ðp trôc khuûu
cïng cì th× m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã thÓ dËp ®-îc vËt dËp cã khèi l-îng lín h¬n.
Ngoµi ra, do m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã hµnh tr×nh dµi h¬n so víi m¸y Ðp trôc
khuûu dËp nãng, nªn cã thÓ dËp ®-îc vËt dËp cao h¬n, ®Æc biÖt lµ vËt dËp däc.
Do tèc ®é g©y biÕn d¹ng cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt nhá h¬n nhiÒu so víi
m¸y bóa, nªn n¨ng l-îng va ®Ëp cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt kh«ng tÝnh theo khèi
l-îng phÇn r¬i mµ tÝnh theo ¸p lùc do m¸y Ðp t¹o ra t¸c dông lªn kim lo¹i.
So víi çc thiÕt bÞ dËp khèi, m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt thuéc lo¹i thiÕt bÞ cì nhá
(cã lùc Ðp tõ 0,4  6,3 MN (40  630 tÊn), lo¹i lín nhÊt hiÖn nay kho¶ng 1000
tÊn, nh-ng th«ng dông lµ lo¹i 0,8  4 MN (80  400 tÊn)), cho nªn m¸y Ðp ma s¸t
trôc vÝt chØ dïng ®Ó dËp çc vËt dËp nhá. Ngoµi ra, do kÕt cÊu cña m¸y Ðp ma s¸t
trôc vÝt kh«ng cho phÐp ®é lÖch t©m lín nªn chØ thÝch hîp cho viÖc dËp vËt dËp
d¹ng trßn xoay hoÆc gÇn nh- vËy trong khu«n hë. Trong mét sè tr-êng hîp cÇn
thiÕt cã thÓ sö dông ®Ó dËp çc chi tiÕt kh«ng trßn xoay (vËt dËp ngang) nh- dông
cô y tÕ, dông cô ®å nghÒ, v.v..
Trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã c¬ cÊu ®Èy d-íi ®-îc g¾n liªn hoµn víi hµnh
tr×nh ®Çu tr-ît nhê çc thanh kÐo nªn cã thÓ cho phÐp dËp çc chi tiÕt cã chu«i
dµi víi gãc nghiªng thµnh lßng khu«n kh«ng ®¸ng kÓ, hoÆc nÕu sö dông cèi ghÐp
th× cã thÓ dËp kh«ng cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, nh- tr-êng hîp dËp bu
l«ng ch¼ng h¹n.
227
10.2.2 §Æc ®iÓm c«ng nghÖ dËp vµ kÕt cÊu khu«n
Do ®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt lµ rÊt dÔ bÞ háng dÉn h-íng
®Çu tr-ît bëi t¶i lÖch t©m, nªn ®ßi hái khu«n dËp ph¶i ®-îc bè trÝ ®óng t©m vµ
kh«ng thÓ sö dông khu«n dËp cã nhiÒu lßng khu«n. V× vËy, trong tr-êng hîp dËp
cÇn ph¶i qua nhiÒu b-íc chuyÓn tiÕp th× cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch thay chµy
hoÆc ®Öm lãt thÝch hîp trong cïng mét lßng khu«n, vµ trªn mçi b-íc chuyÓn tiÕp
cã thÓ thùc hiÖn nhiÒu nh¸t ®Ëp nh- trªn m¸y bóa.
Khi dËp trong khu«n hë, sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n b»ng Ðp ch¶y thùc hiÖn khã
kh¨n h¬n so víi khi dËp trªn m¸y bóa, nh-ng cßn dÔ dµng thùc hiÖn h¬n so víi
khi dËp trong khu«n kÝn. Ngoµi ra, sù ®iÒn ®Çy lßng khu«n ë ®©y cã thÓ x¶y ra
kh«ng chØ do chån lµ chñ yÕu nh- khi dËp trong khu«n kÝn trªn m¸y bóa mµ cßn
do Ðp ch¶y, còng nh- b»ng çch Ðp ch¶y kim lo¹i trong cèi kÝn.
Do m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã tèc ®é t-¬ng ®èi nhá ë ®Çu hµnh tr×nh c«ng t¸c
nªn cho phÐp sö dông khu«n ghÐp thay v× khu«n nguyªn nhê çc ph-¬ng ph¸p
kÑp chÆt kh¸c nhau, còng nh- sö dông cèi ghÐp. Do ®ã, khu«n dËp trªn m¸y Ðp
ma s¸t trôc vÝt cã thÓ cã hai, ba hoÆc nhiÒu mÆt ph©n khu«n, vµ cho phÐp dËp
®-îc vËt dËp cã h×nh d¹ng kh¸ phøc t¹p. Cã ®iÒu lµ tr-íc khi dËp cÇn lµm s¹ch
líp v¶y oxit b¸m trªn bÒ mÆt ph«i hoÆc ¸p dông biÖn ph¸p nung kh«ng oxy ho¸.
Nhê çc s¬ ®å tr¹ng th¸i øng suÊt thuËn lîi ®-îc t¹o ra trong lßng khu«n kÝn,
còng nh- tèc ®é gia c«ng thÊp cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt ®· ®¶m b¶o cho viÖc
gia c«ng cã hiÖu qu¶ vËt liÖu cã tÝnh dÎo kÐm, nh- hîp kim ®ång, hîp kim magie
ch¼ng h¹n, trªn lo¹i m¸y Ðp nµy.
Tèc ®é gia c«ng thÊp l¹i lµ nguyªn nh©n lµm cho n¨ng suÊt thÊp, thu hÑp kh¶
n¨ng øng dông cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lín, nh-ng
m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt l¹i rÊt thuËn tiÖn trong s¶n xuÊt lo¹t nhá, nhÊt lµ nÕu kÓ
®Õn tÝnh v¹n n¨ng cña nã bëi v× khi chÕ t¹o vËt dËp nhá, m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã
kh¶ n¨ng thay thÕ m¸y bóa, METKDN vµ thËm chÝ c¶ m¸y rÌn ngang. Ngoµi ra,
m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cßn ®-îc sö dông cho çc nguyªn c«ng phô nh- uèn, n¾n
söa, tinh chØnh vËt dËp vµ çc nguyªn c«ng kh¸c nhau kh¸c cña dËp tÊm nãng
hoÆc nguéi. Trong tr-êng hîp kh«ng cã METKDN th× m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt
còng cã thÓ gia c«ng ®-îc c¶ nh÷ng b¸nh r¨ng víi çc r¨ng hoµn chØnh.
228
(h×nh 10.6, fig. 245, tr.267[1], 11 cm)
H×nh 10.6 Khu«n dËp vµ ph«i cho chi tiÕt d¹ng chôp
Trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã thÓ chÕ t¹o çc lo¹i vËt dËp ®-îc chÕ t¹o trªn
m¸y bóa b»ng çch sö dông lßng khu«n hë. Trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt Ýt khi sö
dông lßng khu«n uèn, lßng khu«n th¾t hoÆc lßng khu«n thµnh h×nh. VËt dËp cã
h×nh d¹ng ®¬n gi¶n hoÆc phøc t¹p cã thÓ ®-îc dËp trong khu«n kÝn cã mét hoÆc
nhiÒu mÆt ph©n khu«n (gi÷a chµy vµ cèi ghÐp, ®-îc ghÐp tõ nhiÒu phÇn kh¸c
nhau) trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt, nh- vËt dËp d¹ng th©n van, èng nèi ba ch¹c cã
mÆt bÝch vµ çc chi tiÕt kh¸c cña ®-êng èng; vËt dËp d¹ng cèc hoÆc chôp ®-îc
®ét trong cèi kÝn (h×nh 10.6); vËt dËp d¹ng trôc cã t¸n thu ®-îc b»ng çch chån
®Çu nh- bu l«ng, vÝt, v.v.. V× vËy, khi thiÕt kÕ vËt dËp, thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng
nghÖ còng nh- khi thùc hiÖn quy tr×nh c«ng nghÖ dËp trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt
nªn sö dông çc biÖn ph¸p nh- ®· sö dông khi dËp çc vËt dËp t-¬ng tù trªn m¸y
bóa hoÆc METKDN vµ m¸y rÌn ngang, nh-ng ph¶i tÝnh ®Õn çc ®Æc ®iÓm riªng
cña m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt.
H×nh 10.6 thÓ hiÖn kÕt cÊu
khu«n dËp vµ çc b-íc chuyÓn
tiÕp dËp vËt dËp d¹ng chôp, n¾p
vµ cèc. Ph«i ban ®Çu cã kÝch
th-íc 50  50  60 mm sau khi
229
nung nãng ®-îc ®Æt vµo cèi 2;
tiÕp ®ã ®Æt chµy h¬i 4 lªn ph«i ®Ó
(h×nh 10.7, fig.251, tr. 401[2], 13 cm)
thùc hiÖn b-íc chuyÓn tiÕp I vµ
nhê chµy 3 (thùc hiÖn b-íc
chuyÓn tiÕp I vµ II) Ðp ph«i vµo lç
cèi. Nguyªn c«ng ®ét s¬ bé ®-îc
thùc hiÖn nhê chµy 3 nh-ng
kh«ng cã sù tham gia cña chµy
h¬i 4.
TiÕp theo, b»ng çch dÞch
chuyÓn bµn tr-ît, trªn bµn tr-ît
nµy cã l¾p c¶ hai ®Çu tr-ît 1 vµ 3,
®Õn vÞ trÝ nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 10.6, chµy 1 thùc hiÖn b-íc
chuyÓn tiÕp III, dËp thµnh vËt dËp
H×nh 10.7 KÕt cÊu khu«n hë trªn m¸y Ðp ma
vµ sau ®ã nhê ty ®Èy 5 ®Èy vËt
s¸t trôc vÝt
dËp ra khái cèi 2.
VÒ kÕt cÊu khu«n dËp cã thÓ cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau, nh-ng nh×n chung
khu«n dËp trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt cã nhiÒu ®iÓm gièng khu«n dËp trªn m¸y
bóa vµ còng cã nhiÒu ®iÓm gièng khu«n dËp trªn METKDN.
Mét kiÓu ®Æc tr-ng rÊt thÝch hîp cho viÖc dËp trong khu«n hë trªn m¸y Ðp
ma s¸t trôc vÝt ®èi víi nhiÒu lo¹i chi tiÕt lµ cã thÓ thiÕt kÕ lßng khu«n gièng nh-
khi dËp trªn m¸y bóa (h×nh 10.7).
Nh×n chung, khu«n gåm hai ®Õ khu«n cã thÓ dïng chung cho nhiÒu khu«n
kh¸c nhau. Çc khèi khu«n nguyªn h×nh nªm 1 vµ 2 ®-îc l¾p vµo ®Õ khu«n nhê
çc thanh chªm 3 vµ 4. Ngoµi ra cßn ®-îc l¾p hai cÆp trô - b¹c dÉn h-íng 5 vµ 6
ë hai gãc khu«n ®èi diÖn nhau theo ®-êng chÐo.
KÕt cÊu khu«n dËp kiÓu
nµy thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i chi
tiÕt dËp trong khu«n hë. PhÇn
lßng khu«n cã thÓ thiÕt kÕ
gièng nh- khu«n dËp trªn m¸y
230
bóa.
Trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc
vÝt còng cã thÓ sö dông khu«n
(h×nh 10.8, fig. 252, tr.401,[2]13 cm)
kÝn hoÆc khu«n Ðp ch¶y ®Ó dËp.
Trªn h×nh 10.8 thÓ hiÖn mét bé
khu«n ghÐp dïng ®Ó dËp trong
khu«n kÝn vËt dËp d¹ng ®èi
xøng trôc cã lç tÞt. Chµy 1 nhê
çc m¸ Ðp ghÐp 2 d¹ng nªm vµ
®ai 3 ®-îc l¾p vµo tÊm khu«n
trªn. T-¬ng tù, cèi 4 còng ®-îc
l¾p vµo tÊm khu«n d-íi. Cèi 4
®-îc tú lªn ®Öm 5, ®Öm nµy
®-îc lµm nguéi nhê çc èng H×nh 10.8 KÕt cÊu khu«n kÝn trªn m¸y Ðp ma
mÒm 7 vµ 8. s¸t trôc vÝt
HÖ thèng lµm nguéi nµy ®¶m b¶o cho khu«n dËp cã tuæi thä cao khi ë chÕ ®é
lµm viÖc kh¾c nghiÖt. Trong kÕt cÊu cña khu«n dËp còng sö dông c¬ cÊu ®Èy 6
®-îc ®Æt ngay bªn d-íi khu«n dËp.
Trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt còng sö dông khu«n dËp víi cèi ghÐp hai nöa
(h×nh 10.9) ®Ó dËp mét sè chi tiÕt trong khu«n kÝn.
Nãi chung, n¨ng suÊt lao ®éng khi dËp trªn çc khu«n d¹ng nµy lµ kh«ng cao
do thao t¸c th¸o vµ l¾p khu«n sau mçi lÇn dËp rÊt phøc t¹p.
Ngoµi ra, trong kÕt cÊu khu«n
dËp trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt
cÇn chó ý ®Õn hÖ thèng trô - b¹c
dÉn h-íng khu«n, kho¸ khu«n vµ
çc chi tiÕt ®Þnh vÞ kh¸c c¨n cø
vµo kÕt cÊu cña khu«n dËp cô thÓ. (h×nh 10.9, fig. 253,tr.402,[2], 7 cm)
Do hµnh tr×nh ®i xuèng cña
khu«n dËp kh«ng bÞ h¹n chÕ, nªn
®Ó c¾t t¶i çc chi tiÕt lµm viÖc
(chµy vµ cèi) kh«ng ®Ó chóng va
231
vµo nhau cÇn ph¶i cã c¬ cÊu h¹n
chÕ hµnh tr×nh cña nöa khu«n
trªn, tèt h¬n lµ sö dông lo¹i cã thÓ
®iÒu chØnh ®-îc (d-íi d¹ng çc
H×nh 10.9 KÕt cÊu khu«n kÝn cã cèi ghÐp
®Öm h¹n chÕ ®-îc l¾p trªn çc trô
hai nöa trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt
dÉn h-íng khu«n ch¼ng h¹n).
Ch-¬ng 11
DËp khèi trªn m¸y rÌn ngang

11.1 §Æc ®iÓm c«ng nghÖ dËp trªn m¸y rÌn ngang
M¸y rÌn ngang lµ mét d¹ng m¸y Ðp trôc khuûu n»m ngang ®-îc chÕ t¹o víi
lùc Ðp 1  31,5 MN (100  3150 T), cã kÕt cÊu phï hîp víi c«ng nghÖ dËp khèi
232
çc chi tiÕt ®ßi hái chån côc bé. LÇn ®Çu tiªn m¸y nµy xuÊt hiÖn vµo nöa sau cña
thÕ kû XIX dïng ®Ó chån ®Çu bu l«ng.
VÒ kÕt cÊu, ngoµi ®Çu tr-ît chÝnh m¸y rÌn ngang cßn ®-îc trang bÞ ®Çu tr-ît
phô dïng ®Ó kÑp ph«i, ®Çu tr-ît nµy dÞch chuyÓn vu«ng gãc víi ®Çu tr-ît chÝnh
vµ t¹o ra lùc Ðp b»ng kho¶ng 0,40,6 lÇn lùc Ðp cña ®Çu tr-ît chÝnh.
C«ng nghÖ hay gÆp nhÊt khi dËp trªn m¸y rÌn ngang lµ chån côc bé qua
nhiÒu lßng khu«n trong khu«n kÝn. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khu«n dËp trªn m¸y rÌn
ngang lµ cã hai mÆt ph©n khu«n ®-îc bè trÝ vu«ng gãc nhau. MÆt ph©n khu«n
chÝnh lµ mÆt ph©n çch gi÷a chµy vµ cèi, cßn mÆt ph©n khu«n phô lµ mÆt ph©n
çch gi÷a hai nöa cèi ®éng vµ tÜnh (h×nh 11.1).
(h×nh 11.1, fig.262,tr.410[2], 7,5 cm)
H×nh 11.1 S¬ ®å dËp trªn m¸y rÌn ngang
Theo s¬ ®å ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 11.1, ë vÞ trÝ ®Çu (I) tr-íc khi dËp chµy
n»m trong æ g¸ chµy 1, nöa cèi tÜnh 3 vµ nöa cèi ®éng 4 ë vÞ trÝ çch xa nhau.
Ph«i thanh ®-êng kÝnh Do ®-îc ®Æt vµo nöa cèi tÜnh 3, ®Çu ch¹m vµo c÷ chÆn 2.
VÞ trÝ cña c÷ chÆn nµy ®-îc ®iÒu chØnh theo yªu cÇu cÇn thiÕt sao cho trong lßng
khu«n cã ®ñ chiÒu dµi Lo ®· ®-îc tÝnh tr-íc. Sau ®ã bÊm nót cho m¸y lµm viÖc.
C«ng viÖc cña m¸y ®-îc thùc hiÖn nh- sau. §Çu tiªn nöa cèi ®éng 4 tiÕn vÒ phÝa
nöa cèi tÜnh 3 vµ kÑp chÆt ph«i t¹i vÞ trÝ ®· ®-îc ®Þnh vÞ nhê c÷ 2, sau ®ã c÷ 2 rêi
khái vÞ trÝ lµm viÖc cña nã vµ dÞch sang vÞ trÝ bªn c¹nh (II). Lóc nµy æ g¸ chµy 1
tiÕn vÒ phÝa æ g¸ cèi vµ chµy ch¹m vµo ph«i g©y biÕn d¹ng (III). Sau khi kim lo¹i
233
ph«i bÞ biÕn d¹ng, lµm ®iÒn ®Çy lßng khu«n th× trôc khuûu quay hµnh tr×nh kh«ng
t¶i vÒ vÞ trÝ ban ®Çu (I).
Do çc cam ®-îc tÝnh to¸n thiÕt kÕ theo ®óng yªu cÇu trong hµnh tr×nh ng-îc
(hµnh tr×nh kh«ng t¶i), nªn tr-íc hÕt æ g¸ chµy rêi khái vÞ trÝ lµm viÖc vÒ vÞ trÝ
ban ®Çu (I), sau ®ã lµ nöa cèi ®éng 4 vµ c÷ 2 còng lÇn l-ît trë l¹i vÞ trÝ ®Çu. Lóc
nµy c«ng nh©n dËp cã thÓ dÔ dµng th¸o vËt dËp ®· ®-îc chån ®Çu ra khái lßng
khu«n. NÕu quy tr×nh c«ng nghÖ ®ßi hái ph¶i dËp qua nhiÒu lßng khu«n kh¸c
nhau th× b¸n thµnh phÈm ®-îc chuyÓn tõ lßng khu«n tr-íc sang lßng khu«n sau
dËp tiÕp cho ®Õn khi thu ®-îc s¶n phÈm hoµn chØnh.
Khu«n dËp trªn m¸y rÌn ngang cã hai mÆt ph©n khu«n nªn cã thÓ dËp ®-îc
vËt dËp kh«ng cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, hoÆc ®èi víi çc chi tiÕt rçng cã
thÓ t¹o ra ngay lç th«ng ®-îc mµ kh«ng cÇn lµm mµng ng¨n lç nh- khi dËp trªn
çc thiÕt bÞ kh¸c.
§é chÝnh x¸c cña vËt dËp trªn m¸y rÌn ngang còng chÝnh x¸c h¬n so víi vËt
dËp ®-îc dËp trªn çc thiÕt bÞ kh¸c v× trªn m¸y rÌn ngang ®-îc dÉn h-íng tèt,
hµnh tr×nh cña m¸y l¹i cè ®Þnh. Çc dÉn h-íng cña c¶ hai ®Çu tr-ît trªn m¸y rÌn
ngang còng gièng nh- dÉn h-íng trªn m¸y Ðp trôc khuûu ®øng vµ còng ®¸ng tin
cËy. Tuy nhiªn, do th©n m¸y ®Æt n»m ngang kh«ng ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng nh-
METKDN nªn l-îng d- vµ dung sai vËt dËp khi dËp trªn m¸y rÌn ngang th-êng
lÊy gÇn gièng vËt trªn m¸y bóa h¬n lµ vËt dËp trªn METKDN. Sè hµnh tr×nh trªn
m¸y rÌn ngang th-êng Ýt h¬n tõ 40 ®Õn 50% so víi trªn METKDN, nh-ng thêi
gian thao t¸c phô trªn m¸y rÌn ngang nhá h¬n so víi trªn m¸y Ðp nªn vÒ mÆt
n¨ng suÊt m¸y rÌn ngang kh«ng kÐm so víi m¸y Ðp. Ngoµi ra, trªn m¸y rÌn
ngang cßn dËp ®-îc çc s¶n phÈm mµ trªn thiÕt bÞ kh¸c sö dông mét mÆt ph©n
khu«n th× hÇu nh- kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc.
H×nh 11.2 cho thÊy tÝnh -u viÖt cña m¸y rÌn ngang trong c«ng nghÖ dËp s¶n
phÈm d¹ng con l¨n cã hai mÆt bÝch. §Ó dËp chi tiÕt nµy trªn m¸y bóa hoÆc trªn
METKDN v.v. ®Òu ph¶i tiÕn hµnh dËp trong khu«n hë (vËt dËp d¹ng b) hoÆc dËp
trong khu«n kÝn (vËt dËp d¹ng c). C¶ hai d¹ng vËt dËp nµy ®Òu ph¶i cã mµng
ng¨n lç, ph¶i lµm l-îng thªm ë vµnh ®ai gi÷a hai mÆt bÝch. NÕu dËp trªn m¸y rÌn
ngang (h×nh 11.2a) th× chØ cÇn ®Ó l-îng gia c«ng c¬ t¹i çc mÆt cÇn thiÕt.
(h×nh 11.2,fig.264,tr.412[2], 2,5 cm)
234
H×nh 11.2 VËt dËp thu ®-îc khi dËp trªn m¸y rÌn ngang (cã hai mÆt ph©n
khu«n) vµ khi dËp trªn thiÕt bÞ kh¸c chØ cã mét mÆt ph©n khu«n
Tuy nhiªn, dËp trªn m¸y rÌn ngang cã nh-îc ®iÓm lµ tèn kim lo¹i ®Ó kÑp
ph«i, nh-ng ®èi víi çc chi tiÕt cã chu«i nh- bu l«ng, ®inh t¸n v.v. th× dËp trªn
m¸y rÌn ngang lµ thuËn lîi nhÊt. §èi víi çc chi tiÕt d¹ng ®ai èc th× kh«ng cÇn
thiÕt c¾t ph«i riªng cho tõng chi tiÕt mét mµ cã thÓ dïng mét lßng khu«n c¾t ®-îc
bè trÝ ngay trªn m¸y ®Ó c¾t sau khi dËp xong mét s¶n phÈm. Nh- vËy, kh«ng tèn
kim lo¹i cho viÖc kÑp ph«i. Ngoµi ra, khi dËp trªn m¸y rÌn ngang cã h¹n chÕ vÒ
h×nh d¹ng chñng lo¹i vËt dËp vµ ®ßi hái ph«i ban ®Çu ph¶i chÝnh x¸c bëi v×
nguyªn c«ng chñ yÕu ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y rÌn ngang lµ chån hoÆc ®ét lç vµ
®-îc thùc hiÖn trong khu«n kÝn. V× thÕ, ph«i ban ®Çu dïng cho m¸y rÌn ngang
th-êng lµ s¶n phÈm çn cã dung sai nhá (s¶n phÈm ®· qua çn tinh chØnh hoÆc kÐo).
Nh- ®· nªu trªn, nguyªn c«ng c¬ b¶n cña c«ng nghÖ dËp trªn m¸y rÌn ngang
lµ chån vµ ®ét lç. Çc nguyªn c«ng dËp ngang (uèn, vuèt, v.v.) hÇu nh- kh«ng
thÓ thùc hiÖn ®-îc. Sù ph©n bè biÕn d¹ng dÎo ë lßng khu«n trong c«ng nghÖ dËp
trªn m¸y rÌn ngang còng t-¬ng tù nh- ë lßng khu«n dËp trªn çc thiÕt bÞ dËp
kh¸c. §iÓm kh¸c ë ®©y lµ sù h×nh thµnh lùc kÑp vµ vai trß cña nã trong qu¸ tr×nh
dËp (h×nh 11.3).
Khi nöa cèi ®éng 3 tiÕn vÒ phÝa nöa cèi tÜnh 2 (h×nh 11.3a), sÏ g©y ra lùc
ph¸p tuyÕn N t¸c dông lªn ph«i. §Õn khi chµy 1 ch¹m vµo ph«i (vÞ trÝ II) th× xuÊt
hiÖn lùc ma s¸t T chèng l¹i lùc P. Lùc ma s¸t T cã thÓ tÝnh theo ®Þnh luËt Cul«ng:
T = N, trong ®ã  - hÖ sè ma s¸t t¹i bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ cèi.
235
H×nh 11.3 S¬ ®å t¸c dông lùc (a)
vµ ®å thÞ lùc-hµnh tr×nh c«ng t¸c
(b) trong nguyªn c«ng chån ®Çu
trªn m¸y rÌn ngang:
1- chµy; 2- nöa cèi tÜnh;

3- nöa cèi ®éng; 4- c÷ chÆn
ë giai ®o¹n ®Çu, lùc P cßn nhá nªn lùc ma s¸t T cßn ®ñ søc chèng l¹i sù
tr-ît cña ph«i cho ®Õn khi lùc T ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i (Nmax = const,  = const) th×
ph«i bÞ chån vµ P tiÕp tôc t¨ng cho ®Õn khi phÇn n»m trong lßng khu«n tiÕp xóc
víi thµnh lç cèi vµ lµm xuÊt hiÖn ph¶n lùc R. Do ®é biÕn d¹ng ngµy cµng t¨ng,
diÖn tÝch vai ngµy cµng lín nªn ph¶n lùc R còng t¨ng theo vµ ®ñ søc chèng l¹i lùc
P mµ kh«ng cÇn sù trî gióp cña lùc ma s¸t T. Nh- vËy, vai trß cña lùc kÑp N chØ
lµ ë giai ®o¹n ®Çu, khi lùc T c©n b»ng víi lùc P ë giai ®o¹n b¾t ®Çu lµm biÕn d¹ng
dÎo ph«i. Do ®ã, ®Ó tÝnh lùc kÑp chØ cÇn tÝnh lùc T > Pbdd, trong ®ã Pbdd lµ lùc P ë
giai ®o¹n ph«i b¾t ®Çu bÞ biÕn d¹ng dÎo.
Khi ph«i b¾t ®Çu tiÕp xóc víi thµnh lßng khu«n th× t¹i ®ã xuÊt hiÖn thªm lùc
Q chèng l¹i sù biÕn d¹ng cña kim lo¹i theo chiÒu ngang (vÞ trÝ III). Khi çc bÒ
mÆt tiÕp xóc nµy chuyÓn dÇn vÒ phÝa ®¸y lßng khu«n th× còng g©y ra lùc ma s¸t
tiÕp xóc cïng chiÒu víi R vµ T. Thµnh phÇn lùc ma s¸t nµy sÏ bÞ triÖt tiªu khi kim
lo¹i ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
11.2 ThiÕt kÕ vËt dËp
11.2.1 Ph©n lo¹i vËt dËp

VËt dËp ®-îc chÕ t¹o trªn m¸y rÌn ngang th-êng cã d¹ng trßn xoay víi trôc
th¼ng h-íng theo chiÒu trôc cña ph«i ban ®Çu. VÒ h×nh d¹ng chóng cã thÓ ®-îc
chia thµnh hai nhãm chÝnh: 1) vËt dËp d¹ng thanh ®Æc cã mét hoÆc nhiÒu ®o¹n
låi, trong ®ã diÖn tÝch mÆt c¾t ngang cña phÇn th©n kh«ng ®æi theo chiÒu dµi, cßn
236
phÇn låi nÕu ®-îc bè trÝ ë ®Çu vËt dËp th× cã thÓ ®-îc lµm rçng tõ hai phÝa; vµ 2)
vËt dËp cã lç th«ng (d¹ng èng).
Khi dËp trªn m¸y rÌn ngang, phÇn biÕn d¹ng cña ph«i thanh 1 (h×nh 11.4)
®-îc ®Æt vµo lßng khu«n vµ cã thÓ ®-îc chån, ®ét lç hoÆc biÕn d¹ng phøc t¹p h¬n.
PhÇn ph«i ®-îc kÑp trong cèi kh«ng bÞ
biÕn d¹ng, nhê ®ã cã thÓ dËp ®-îc vËt dËp
d¹ng trôc 3 trong mét hoÆc nhiÒu lßng khu«n
liªn tiÕp nhau cã phÇn låi 2 ë mét ®Çu, trong
®ã cã thÓ t¹o ®-îc lç tÞt 4 ë phÇn nµy nhê
chµy ®ét.
B»ng çch c¾t cã thÓ t¹o ®-îc lç th«ng 6
ë phÇn låi. Khi c¾t phÇn kh«ng biÕn d¹ng
cña ph«i thanh kh«ng bÞ kÑp chÆt, vµ viÖc c¾t
th-êng ®-îc tiÕn hµnh ®ång thêi víi viÖc (h×nh 11.4,
t¸ch vËt dËp 5 ra khái ph«i thanh 7. Cã thÓ fig.247,tr.272[1], 14,5 cm)
thu ®-îc vËt dËp cã phÇn låi 8 ë ®o¹n gi÷a,
vËt dËp d¹ng 9 vµ 10 cã nhiÒu ®o¹n låi, vËt
dËp cã lç tÞt 13 hoÆc lç th«ng 11, hoÆc vËt
dËp d¹ng èng cã thµnh máng 12.
Sù sai lÖch bÊt kú vÒ h×nh d¹ng cña vËt
trßn xoay ®Òu dÉn ®Õn sù t¹o thµnh vµnh
biªn trªn mÆt ph©n khu«n cña vËt dËp vµ ®ßi
hái ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó
phßng ngõa hoÆc lµm gi¶m sù t¹o thµnh vµnh
biªn g©y phøc t¹p cho qu¸ tr×nh dËp. Do ®ã,
trªn m¸y rÌn ngang th-êng kh«ng dËp çc
H×nh 11.4 VËt dËp ®iÓn h×nh
vËt dËp cã h×nh d¹ng kh«ng trßn xoay.
®-îc dËp trªn m¸y rÌn ngang
11.2.2 ThiÕt kÕ b¶n vÏ vËt dËp

Khi thµnh lËp b¶n vÏ vËt dËp trªn m¸y rÌn ngang còng thùc hiÖn çc b-íc
t-¬ng tù nh- khi dËp trªn m¸y bóa, nh-ng cÇn l-u ý:
237
- MÆt ph©n khu«n gi÷a nöa cèi ®éng vµ nöa cèi tÜnh ®-îc bè trÝ trªn mÆt
ph¼ng ®i qua tiÕt diÖn däc trôc cña vËt dËp, cßn mÆt ph©n khu«n gi÷a chµy vµ cèi
n»m trong mÆt ph¼ng cã tiÕt diÖn ngang lín nhÊt.
- Tr-êng hîp phÇn låi lín nhÊt cña vËt dËp cã d¹ng h×nh trô, d¹ng mÆt bÝch
hoÆc d¹ng kh¸c cã tiÕt diÖn ngang kh«ng ®æi th× khi x¸c ®Þnh mÆt ph©n khu«n
cÇn chó ý:
Tr-íc hÕt, ®Ó tr¸nh hoÆc gi¶m l-îng vµnh biªn nªn bè trÝ mÆt ph©n khu«n ë
vÞ trÝ mÐp lßng khu«n mµ t¹i ®ã kim lo¹i ®iÒn ®Çy sau cïng (h×nh 11.5).
H×nh 11.5 VÝ dô vÒ çch

chän mÆt ph©n khu«n
NÕu phÇn låi lín nhÊt n»m gän trong æ cèi th× phÇn nµy cña vËt dËp kh«ng
cÇn ph¶i lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n, nh-ng l¹i xuÊt hiÖn vÊn ®Ò lµ cã thÓ
cã sù dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi cña hai nöa cèi (mÆt ph©n khu«n cã thÓ ®-îc bè trÝ
®Ó dËp trong khu«n kÝn hoÆc trong khu«n hë (h×nh 11.5b,c). NÕu dËp trong khu«n
hë th× vµnh biªn còng ®-îc c¾t dÔ dµng trong lßng khu«n nµy.
NÕu phÇn låi lín nhÊt ®-îc bè trÝ vÒ phÝa chµy th× cÇn lµm gãc nghiªng thµnh
lßng khu«n nh-ng lo¹i trõ ®-îc h¹n chÕ do çch bè trÝ phÇn nµy vÒ phÝa cèi g©y
ra. Lßng khu«n lµ lßng khu«n hë nh-ng kh«ng ®-îc phÐp t¹o ra vµnh biªn v× nh-
vËy sÏ rÊt khã ®Þnh t©m vËt dËp trong lßng khu«n c¾t (h×nh 11.5d).
NÕu phÇn låi lín nhÊt ®-îc bè trÝ mét phÇn vÒ phÝa cèi, cßn phÇn kia vÒ phÝa
chµy th× ch¾c ch¾n ph¶i dïng khu«n hë vµ vËt dËp cã vµnh biªn (h×nh 11.5e).
Vµnh biªn ®-îc t¹o ra cµng lín nÕu mÆt ph©n khu«n ®-îc bè trÝ cµng xa mÐp
lßng khu«n mµ t¹i ®ã kim lo¹i sÏ ®iÒn ®Çy sau cïng. Khi ®ã phÇn låi lín nhÊt
n»m vÒ phÝa cèi sÏ lµ phÇn ®¸y ®Ó ®Þnh t©m vËt dËp trong lßng khu«n c¾t.
238
- L-îng d- vµ dung sai vËt dËp trªn m¸y rÌn ngang ®-îc x¸c ®Þnh cã tÝnh
®Õn çc dÊu hiÖu khi so s¸nh víi tr-êng hîp dËp trªn m¸y bóa vµ tr-êng hîp dËp
trªn m¸y Ðp trôc khuûu.
- Gãc nghiªng thµnh lßng khu«n cña ®o¹n vËt dËp n»m vÒ phÝa chµy lµ 15’ 
1 (gãc ngoµi) vµ 30’  2o (gãc trong). §èi víi phÇn n»m vÒ phÝa cèi, gãc nghiªng
o
ngoµi th× kh«ng cÇn nh-ng gãc nghiªng trong th-êng lÊy 1  5o.
- TrÞ sè b¸n kÝnh l-în ngoµi lÊy theo l-îng d- gia c«ng c¬, cßn b¸n kÝnh
l-în trong lÊy gÊp tõ mét ®Õn hai lÇn b¸n kÝnh l-în ngoµi.
11.3 thiÕt kÕ c«ng nghÖ dËp

Quy tr×nh c«ng nghÖ dËp trªn m¸y rÌn ngang ®-îc thiÕt kÕ t-¬ng tù nh- khi
thiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ dËp trªn m¸y bóa hoÆc trªn m¸y Ðp trôc khuûu dËp
nãng. Çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp ®-îc chän th-êng lµ çc nguyªn c«ng: tô, ®Þnh
h×nh, ®ét lç vµ c¾t biªn. D-íi ®©y sÏ ®Ò cËp ®Õn çc nguyªn c«ng nµy.
11.3.1 Nguyªn c«ng tô kim lo¹i
a) §iÒu kiÖn cho phÐp vÒ ®é dµi ph«i chån trªn m¸y rÌn ngang
Khi chån tù do còng nh- khi dËp däc trªn m¸y bóa hoÆc m¸y Ðp, nÕu ®é dµi
ph«i qu¸ lín sÏ g©y mÊt æn ®Þnh, ph«i bÞ uèn däc vµ kh«ng t¹o ra s¶n phÈm theo
ý muèn.
NÕu dËp khèi trªn
çc thiÕt bÞ nµy, kh«ng
nh÷ng ®ßi hái ph«i
ph¶i kh«ng ®-îc qu¸
dµi mµ mÆt ®Çu ph«i
cÇn ph¶i ph¼ng ®Ó cã (h×nh 11.6, fig.265,tr.413[2],6,5 cm)
thÓ ®Þnh vÞ ph«i trong
lßng khu«n ®-îc dÔ
dµng. Nh- ®· râ, ®iÒu
kiÖn chån æn ®Þnh khi
rÌn tù do lµ:
H×nh 11.6 §iÒu kiÖn cho phÐp vÒ ®é dµi ph«i
Lo  2,5 Do chån trªn m¸y rÌn ngang
239
trong ®ã: Lo vµ Do t-¬ng øng lµ chiÒu dµi vµ ®-êng kÝnh ban ®Çu cña ph«i.
Khi dËp trªn m¸y rÌn ngang, do cã ®iÒu kiÖn kÑp ph«i tèt nªn trong ®iÒu kiÖn
phßng thÝ nghiÖm cã thÓ chån ph«i dµi h¬n (Lo  3,2 Do), nh-ng víi ®iÒu kiÖn
mÆt ®Çu ph«i ph¶i ph¼ng vµ vu«ng gãc víi trôc ph«i. Trong s¶n xuÊt çc ®iÒu
kiÖn nµy nhiÒu khi kh«ng thùc hiÖn ®-îc, ch-a kÓ ®Õn nguyªn nh©n g©y ra biÕn
d¹ng kh«ng ®ång ®Òu do khi nung ph«i kh«ng ®¶m b¶o nhiÖt ®é ®ång ®Òu hoÆc
trªn bÒ mÆt ph«i cã çc vÕt x-íc. V× vËy, ®Ó ®¶m b¶o s¶n xuÊt æn ®Þnh, kh«ng
g©y phÕ phÈm, qua kinh nghiÖm thùc tÕ cho thÊy:
- NÕu ph«i ®-îc c¾t b»ng c-a, mÆt ®¸y ph«i ph¼ng vµ vu«ng gãc víi trôc
ph«i th× cã thÓ chån víi tû lÖ cho phÐp (Lo  3,2 Do).
- NÕu mÆt ®¸y ph«i bÞ v¸t ( 4-6o khi c¾t b»ng khu«n c¾t), th× tû lÖ nµy ph¶i
gi¶m xuèng (Lo  2 Do).
Çc tr-êng hîp kh¸c sÏ g©y phÕ phÈm d¹ng mÊt æn ®Þnh, t¹o nÕp gÊp
(h×nh 11.6).
Khi çc ®iÒu kiÖn trªn ®-îc ®¸p øng th× b»ng mét nguyªn c«ng cã thÓ chån
ph«i thµnh ®-êng kÝnh theo yªu cÇu, nÕu ®é dÎo cña kim lo¹i cho phÐp. Tr-êng
hîp cÇn chån ph«i dµi h¬n th× b¾t buéc ph¶i sö dông çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ,
chån dÇn dÇn qua nhiÒu nguyªn c«ng. Çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ nµy gäi lµ çc
nguyªn c«ng “tô kim lo¹i”.
b) Çc d¹ng lßng khu«n tô kim lo¹i

§Ó cã thÓ chån ®-îc çc ph«i dµi qu¸ giíi h¹n cho phÐp trªn m¸y rÌn ngang
th× cÇn ph¶i chuÈn bÞ ph«i trong çc lßng khu«n tô kim lo¹i (h×nh 11.7). Lßng
khu«n tô cã thÓ ®-îc lµm vÒ phÝa chµy (a), vÒ phÝa cèi (c), hoÆc c¶ vÒ phÝa chµy
lÉn phÝa cèi (b).
Dïng nhiÒu nhÊt lµ d¹ng tô vµo trong chµy, v× nÕu lµm lßng khu«n tô vÒ phÝa
cèi th× b¸n thµnh phÈm th-êng cã ba via, khã cã thÓ cho lät vµo çc lßng khu«n
tiÕp theo. Tô kim lo¹i trong cèi th-êng t¹o ra ba via t¹i c¶ hai mÆt ph©n khu«n
chÝnh vµ phô, líp ba via t¹i mÆt ph©n khu«n chÝnh (gi÷a mÆt chµy vµ cèi) l¹i cã
chiÒu dµy thay ®æi nªn dÔ g©y ra phÕ phÈm trong çc nguyªn c«ng tiÕp theo.
NÕu lßng khu«n tô ®-îc lµm vÒ phÝa cèi th× cã thÓ kh«ng cÇn lµm gãc
nghiªng thµnh lßng khu«n, sau khi dËp b¸n thµnh phÈm cã d¹ng h×nh trô víi
®-êng kÝnh lín h¬n ®-êng kÝnh ban ®Çu Do. NÕu lßng khu«n tô ®-îc lµm vÒ phÝa
240
chµy th× nhÊt thiÕt ph¶i lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n ®Ó dÔ th¸o s¶n phÈm
ra khái lßng khu«n.
S¶n phÈm sau khi dËp qua lßng khu«n tô trong chµy cã d¹ng h×nh chãp côt
víi kÝch th-íc: ®¸y lín - dl, ®¸y nhá - dn vµ chiÒu dµi Lc. Nh- vËy, sau nguyªn
c«ng tô kim lo¹i, ph«i ban ®Çu víi kÝch th-íc Do vµ Lo ®· trë thµnh ph«i cã kÝch
th-íc Lc vµ dtb = 0,5(dl + dn), trong ®ã Lc < Lo, Do < dtb.
B»ng thùc nghiÖm ®· chøng tá
r»ng, ®-êng kÝnh dl kh«ng thÓ lín
h¬n 1,8Do. Trªn thùc tÕ, tû sè dl/Do
= 1,25 nÕu Lo > 10Do vµ dl/Do = 1,5
nÕu Lo cã trÞ sè nhá h¬n (nh-ng lín
h¬n tû sè cho phÐp). XuÊt ph¸t tõ
®iÒu kiÖn ®iÒn ®Çy lßng khu«n,
®-êng kÝnh nhá dn ph¶i h¬i lín h¬n
®-êng kÝnh danh nghÜa cña ph«i (dn (h×nh 11.7, fig.266, tr.414[2], 11 cm)
= 1,05Do). NÕu t¨ng dn th× thÓ tÝch
cña lßng khu«n tô sÏ gia t¨ng,
nh-ng kh¶ n¨ng ph«i bÞ uèn còng
l¹i gia t¨ng nªn trÞ sè dn cã thÓ lÊy
lín h¬n trÞ sè nªu trªn khi tû lÖ
Lo/Do cã trÞ sè nhá. VÝ dô, víi
Lo/Do = 4 th× dn = 1,5Do nÕu dl 
1,8Do. H×nh 11.7 Çc d¹ng lßng khu«n tô
trªn m¸y rÌn ngang
NÕu h×nh d¹ng c«n cña b-íc chuyÓn tiÕp kh«ng liªn quan ®Õn h×nh d¹ng cÇn
thiÕt cña vËt dËp mµ chØ lµ biÖn ph¸p tô kim lo¹i, th× t-¬ng quan gi÷a çc kÝch
th-íc dl vµ dn cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh xuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn thÓ tÝch lín nhÊt cho
phÐp cña lßng khu«n tô cã kÓ ®Õn kh¶ n¨ng ph«i bÞ uèn.
c) TÝnh sè l-îng lßng khu«n tô cÇn thiÕt

Nh- ®· nªu trªn, khi cÇn chån víi tû sè chiÒu dµi vµ ®-êng kÝnh ph«i qu¸ lín
th× ph¶i dïng nguyªn c«ng tô kim lo¹i ®Ó lµm gi¶m tû sè nµy. Gäi n = Lo/Do, th×
nÕu n < 2,5 cã thÓ chån mét lÇn thµnh s¶n phÈm mµ kh«ng sî mÊt æn ®Þnh. NÕu n
241
> 2,5, ph¶i sö dông çc lßng khu«n Ðp tô kim lo¹i. HiÖn nay cã nhiÒu ph-¬ng
ph¸p x¸c ®Þnh sè l-îng çc lßng khu«n Ðp tô, kÕt qu¶ tÝnh theo çc ph-¬ng ph¸p
nµy kh«ng kh¸c xa bao nhiªu. D-íi ®©y sÏ giíi thiÖu hai ph-¬ng ph¸p tÝnh sè
l-îng çc lßng khu«n Ðp tô nh- sau.
(h×nh 11.8, fig.267,tr.416[2], 9,5 cm)
H×nh 11.8 §å thÞ tÝnh kÝch th-íc lßng khu«n tô kim lo¹i h×nh chãp côt
(tô trong chµy) theo ph-¬ng ph¸p T«mlen«p
Theo ph-¬ng ph¸p cña A. D. T«mlen«p, ®iÒu kiÖn chån kh«ng bÞ mÊt æn
®Þnh lµ ®é lÖch t©m lín nhÊt cña lùc t¸c dông kh«ng ®-îc phÐp v-ît qu¸ mét gi¸
trÞ nhÊt ®Þnh l. Do h-íng lùc t¸c dông lÖch t©m kh«ng ®-îc x¸c ®Þnh vµ chiÒu
cong cña ph«i còng ch-a ®-îc x¸c ®Þnh nªn cã thÓ vÏ mét vßng trßn quanh t©m
ph«i víi kÝch th-íc r = l. Nh- vËy, nÕu lùc t¸c dông ®-îc ®Æt trong vßng trßn
nµy th× ph«i kh«ng bÞ cong gËp. T«mlenop gäi vßng trßn nµy lµ nh©n dÎo vµ tÝnh
®-îc r»ng r = l =0,2Do. Tõ ®iÒu kiÖn nµy, T«mlen«p tÝnh ®iÒu kiÖn chån cho
phÐp kh«ng bÞ mÊt æn ®Þnh lµ:
k = 1,2 + 0.2n < 3 (11.1)
trong ®ã:
L ch L o - L c
k= = - ®é dµi chån t-¬ng ®èi.
Do Do
242
n = Lo/Do - chiÒu dµi t-¬ng ®èi cña toµn bé ph«i.
Khi tÝnh ®-îc k cã thÓ tÝnh ®-îc chiÒu s©u t-¬ng ®èi cña lßng khu«n:
i = Lc/Do = n - k (11.2)
§Ó tr¸nh hiÖn t-îng qu¸ t¶i khu«n do dung sai cña ph«i thay ®æi, cã thÓ lÊy
thÓ tÝch lßng khu«n lín h¬n thÓ tÝch ph«i kho¶ng 56%. §Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh
to¸n thiÕt kÕ lßng khu«n, cã thÓ tham kh¶o ®å thÞ (h×nh 11.8). Trªn ®å thÞ nµy
biÓu thÞ t-¬ng quan gi÷a trÞ sè C vµ k khi n thay ®æi tõ n = 4 ®Õn n = 14, trong ®ã
C = dl/dn.
Sau khi tÝnh ®-îc kÝch th-íc lßng khu«n tô thø nhÊt, cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc
kÝch th-íc b¸n thµnh phÈm sau khi qua lßng khu«n tô nµy. §Ó x¸c ®Þnh xem cã
cÇn ph¶i tiÕp tôc tô n÷a hay kh«ng, ph¶i kiÓm tra kÝch th-íc b¸n thµnh phÈm ®·
tho¶ m·n ®iÒu kiÖn chån cho phÐp ch-a. Nguyªn t¾c kiÓm tra dùa vµo tû sè chån
n’ = L’/D’ < 2,5, trong ®ã L’= L c - chiÒu s©u lßng khu«n tô, D’ = 0,5(dl + dn) -
®-êng kÝnh trung b×nh cña b¸n thµnh phÈm.
Theo ph-¬ng ph¸p cña A. R. Krauze, thÓ tÝch phÇn biÕn d¹ng ph«i (V) ®-îc
x¸c ®Þnh theo kÝch th-íc phÇn cÇn chån cña vËt dËp cã tÝnh ®Õn nöa sai lÖch trªn
cña çc kÝch th-íc nµy, còng nh- kÝch th-íc cña vµnh biªn (khi t¹o h×nh vËt dËp
trong lßng khu«n hë) hoÆc ba via ë mÆt ®Çu (khi t¹o h×nh vËt dËp trong lßng
khu«n kÝn). ChiÒu dµi L cña phÇn ph«i chån ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
V
L= (11.3)
D 2o
4
trong ®ã: Do - ®-êng kÝnh danh nghÜa cña ph«i ban ®Çu.
MÆt kh¸c, gäi  = Lo/Do - chiÒu dµi t-¬ng ®èi cña ph«i chån, vµ [] = 2 +
0,01Do - chiÒu dµi t-¬ng ®èi cho phÐp cña ph«i chån, nh-ng []  3 (nÕu mÆt ®Çu
ph«i ban ®Çu kh«ng ph¼ng vµ kh«ng vu«ng gãc víi trôc ph«i hoÆc chµy kh«ng
ph¼ng th× [] = (1  1,5) + 0,01Do, nh-ng  1,5  2,5). NÕu   [], th× cã thÓ
chån sau mét hµnh tr×nh m¸y, tøc lµ kh«ng cÇn tô s¬ bé. Nh-ng nÕu   [], th×
cÇn ph¶i tô s¬ bé. Sè l-îng lßng khu«n tô s¬ bé nsb ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc
thùc nghiÖm sau:
D tb   L
nsb = 1 (11.4)
( 0, 042   m ) D tb
243
trong ®ã:
Dtb - ®-êng kÝnh trung b×nh cña phÇn vËt dËp bÞ chån,
V
D tb  1,13
L vd
Lvd - chiÒu dµi ®o¹n vËt dËp bÞ chån;

m = 0,69 - 0,79 - sè biÓu thÞ ®é æn ®Þnh cña qu¸ tr×nh chån;
Trªn thùc tÕ, nÕu m > 0,79 quan s¸t thÊy sù mÊt æn ®Þnh khi chån, cã thÓ t¹o
thµnh nÕp nh¨n hoÆc gÊp nÕp, nh-ng nÕu m < 0,69 th× mÆc nhiªn kh«ng cÇn t¨ng
sè lßng khu«n tô thªm n÷a.
TrÞ sè nsb sau khi tÝnh nªn ®-îc lµm trßn vÒ trÞ sè nhá h¬n.
§-êng kÝnh ®¸y nhá dn cña lßng khu«n tô ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
dn =dn-1[1 + (0,03  0,05)n] (11.5)
trong ®ã: n - sè thø tù b-íc chuyÓn tiÕp.
TrÞ sè nhá (0,03) ®¶m b¶o khe hë nhá nhÊt cho phÐp gi÷a ph«i vµ ®¸y nhá
cña lßng khu«n tô, nh»m t¨ng ®é æn ®Þnh khi chån. TrÞ sè lín (0,05) chØ sö dông
trong tr-êng hîp cÇn chån víi tû sè gi÷a ®¸y lín vµ ®¸y nhá cña lßng khu«n tô
cã trÞ sè nhá nhÊt.
§-êng kÝnh ®¸y lín cña lßng khu«n tô:
2L
Dn =  1,25Dn-1 (11.6)
  ( 0,042   m ) n
Khi tÝnh b-íc chuyÓn tiÕp thø hai vµ çc b-íc chuyÓn tiÕp tiÕp sau, lÊy
®-êng kÝnh nhá cña lßng khu«n tô b»ng ®-êng kÝnh trung b×nh thu ®-îc ë b-íc
chuyÓn tiÕp tr-íc ®ã.
ChiÒu dµi cña lßng khu«n tô d-îc x¸c ®Þnh theo quan hÖ h×nh häc:
3,82 uV
Ln = (11.7)
D  d 2n  D n d n
2
n
trong ®ã u - hÖ sè dù tr÷ thÓ tÝch lßng khu«n tô ®Ó lo¹i trõ kh¶ n¨ng t¹o vµnh
biªn khi tô, u = 1,02  1,13 [8].
11.3.2 Nguyªn c«ng ®Þnh h×nh

244
Tuú thuéc vµo thÓ tÝch vËt dËp vµ ®-êng kÝnh ph«i ban ®Çu cã thÓ thùc hiÖn
nguyªn c«ng dËp cuèi cïng ngay hoÆc ph¶i qua çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ (tô
kim lo¹i). §Þnh h×nh lµ mét trong sè çc nguyªn c«ng cuèi cïng, nhiÖm vô cña nã
lµ nh»m t¹o cho vËt dËp cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc theo b¶n vÏ. Theo nguyªn
t¾c, mçi phÇn låi ®ång t©m cña ph«i cã tiÕt diÖn ®Æc ®-îc t¹o ra nhê nguyªn c«ng
®Þnh h×nh cÇn qua mét b-íc chuyÓn tiÕp. ChØ khi dËp vËt dËp cã h×nh d¹ng qu¸
phøc t¹p hoÆc cã ®é lÖch t©m lín vµ h×nh d¹ng cña nã kh¸c xa h×nh d¹ng cña vËt
trßn xoay th× cÇn ph¶i thùc hiÖn nguyªn c«ng nµy qua hai hoÆc nhiÒu b-íc
chuyÓn tiÕp. Tuú theo yªu cÇu vÒ ®é chÝnh x¸c cña chi tiÕt, cã thÓ lµm lßng
khu«n ®Þnh h×nh vÒ phÝa cèi (h×nh 11.9a), vÒ phÝa chµy (h×nh 11.9b) hoÆc mét
phÇn trong chµy vµ mét phÇn trong cèi (h×nh 11.9c).
Trong çc lßng khu«n nµy, mÆt ph©n
khu«n chÝnh I-I giíi h¹n gi÷a mÆt chµy vµ
mÆt cèi, mÆt ph©n khu«n phô II-II giíi
h¹n gi÷a hai nöa cèi.
Theo h×nh 11.9, nÕu vËt dËp n»m vÒ
phÝa cèi th× kÝch th-íc ®-êng kÝnh cña vËt
dËp cã thÓ kh«ng chÝnh x¸c v× ®-êng kÝnh
Da phô thuéc vµo khe hë gi÷a hai nöa cèi.
(h×nh 11.9,fig.268,tr.417[2], 11
Khe hë nµy cã thÓ lu«n thay ®æi do lùc cm)
dËp ë mçi chi tiÕt kh¸c nhau sÏ g©y ra biÕn
d¹ng ®µn håi kh¸c nhau cho c¬ cÊu kÑp.
Tuy nhiªn, nÕu kh«ng cã yªu cÇu cao vÒ ®é
chÝnh x¸c cña ®-êng kÝnh Da th× còng nªn
dËp theo ph-¬ng ¸n nµy v× kh«ng cÇn ph¶i
lµm gãc nghiªng thµnh lßng khu«n. NÕu
vËt dËp n»m vÒ phÝa chµy (h×nh 11.9b), th×
cã thÓ ®¶m b¶o ®-îc kÝch th-íc ®-êng H×nh 11.9 Çc vÞ trÝ kh¸c nhau
kÝnh chÝnh x¸c h¬n, nh-ng l¹i ph¶i lµm gãc cña vËt dËp trong lßng khu«n
nghiªng thµnh lßng khu«n.
Trong sè çc lßng khu«n ®Þnh h×nh ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 11.9 th× lßng
khu«n kiÓu a) lµ khu«n kÝn, hai kiÓu cßn l¹i lµ khu«n hë. NÕu dËp trong khu«n hë
th× trªn s¶n phÈm cã thÓ cã ba via, líp ba via nµy ®-îc c¾t ®i ngay trªn m¸y rÌn
ngang b»ng mét lßng khu«n kh¸c.
245
Nguyªn c«ng ®Þnh h×nh rÊt ®a d¹ng, ®«i khi nguyªn c«ng nµy chØ ®¬n gi¶n lµ
chån côc bé (h×nh 11.10a) hoÆc cã thÓ kÕt hîp víi viÖc t¹o mét lç kh«ng th«ng
(h×nh 11.10b), cã khi l¹i kÕt hîp víi Ðp ch¶y (t¹o ra mét bé phËn chi tiÕt cã
®-êng kÝnh nhá h¬n ®-êng kÝnh ph«i) hoÆc cã khi l¹i cÇn chån mét ®o¹n n»m
çch xa mÆt ®Çu ph«i (h×nh 11.10c,d).
Trªn s¬ ®å h×nh 11.10d thÓ hiÖn khu«n chån côc bé ®Æt çch mÆt ®Çu ph«i
mét kho¶ng L cho tr-êng hîp ®o¹n L kh«ng lín l¾m. NÕu ®o¹n L qu¸ lín, kh«ng
thÓ ®Æt trong chµy ®-îc th× ph¶i thiÕt kÕ khu«n cã mét bé phËn cèi ®éng ®-îc.
Khu«n dËp cã cèi ®éng cßn cã thÓ sö dông khi cÇn ph¶i tô kim lo¹i ë nhiÒu ®o¹n
kh¸c nhau.
H×nh 11.10 Çc d¹ng kh¸c nhau
cña nguyªn c«ng ®Þnh h×nh
1- chµy; 2- nöa cèi tÜnh; 3- nöa
cèi ®éng
(h×nh 11.10, fig. 269, tr.418[2],

14 cm)
(h×nh
11.11,fig.270,tr.418[2],
9,5 cm)
H×nh 11.11 Chån côc bé trong

cèi ®éng
246
H×nh 11.11 thÓ hiÖn lo¹i khu«n nãi trªn. Trªn h×nh 11.11, nhiÖm vô cña cèi
sau 3 vµ 4 lµ kÑp ph«i víi lùc kÑp N1 trªn suèt ®é dµi Lk cña ph«i. Khi nöa cèi
®éng 1 vµ 5 cã mét lßng khu«n tô vµ kÑp ph«i trªn ®o¹n dµi lµ L'k víi lùc kÑp N2.
Nh- vËy ph«i bÞ kÑp ë hai ®o¹n çch nhau mét ®o¹n lµ L1.
§Çu ph«i vÒ phÝa chµy cßn l¹i lµ L2, thÓ tÝch phÇn nµy ®-îc tÝnh sao cho ®iÒn
®Çy lßng khu«n tô trong chµy. Khi chµy 6 tiÕn vÒ phÝa cèi, ch¹m vµo ph«i, g©y
lùc biÕn d¹ng P th× hoÆc lµ qu¸ tr×nh biÕn d¹ng x¶y ra ë lßng khu«n trong chµy
tr-íc råi tiÕp theo lµ ë lßng khu«n trong cèi ®éng, hoÆc lµ qu¸ tr×nh biÕn d¹ng
x¶y ra theo thø tù ng-îc l¹i, tuú theo biÕn d¹ng dÎo x¶y ra ë tiÕt diÖn nµo tr-íc
vµ ®iÒu ®ã hoµn toµn kh«ng cã ý nghÜa c«ng nghÖ, chØ biÕt r»ng ë cuèi hµnh tr×nh
cña ®Çu tr-ît th× c¶ hai lßng khu«n tô ®Òu ®-îc ®iÒn ®Çy kim lo¹i. Khi hµnh tr×nh
m¸y qua ®iÓm “chÕt” ®Õn hµnh tr×nh kh«ng t¶i th× chµy lïi l¹i vÞ trÝ ban ®Çu ®Ó l¹i
ph«i ®· bÞ biÕn d¹ng n»m yªn t¹i chç, cho ®Õn khi nöa cèi ®éng 4 mang theo c¶
nöa cèi ®éng 5 ch¹y vÒ vÞ trÝ ban ®Çu th× míi cã thÓ th¸o s¶n phÈm ra ®-îc. Sau
khi s¶n phÈm ®· ®-îc th¸o ra khái lßng khu«n th× çc nöa cèi ®éng 1 vµ 5 míi cã
thÓ vÒ vÞ trÝ ban ®Çu nhê lùc ®Èy cña çc lß xo 2.
(h×nh 11.12, fig.271,tr.419[2]6,5 cm)
H×nh 11.12 Khu«n chån côc bé bèn ®o¹n cïng mét lóc, trong ®ã cã ba ®o¹n
®-îc chån trong cèi ®éng
Theo nguyªn t¾c nµy cã thÓ thiÕt kÕ çc khu«n chån côc bé ë nhiÒu ®o¹n
kh¸c nhau b»ng çch t¨ng c-êng çc cèi ®éng (h×nh 11.12).
H×nh 11.12 thÓ hiÖn khu«n chån côc bé bèn ®o¹n cïng mét lóc, trong ®ã cã
ba ®o¹n l1, l2, l3 ®-îc chån trong cèi ®éng. H×nh chiÕu c¹nh cña khu«n biÓu thÞ
kÕt cÊu cña cèi ®éng ®-îc ®Æt trong lßng cèi.
247
Mét tr-êng hîp khã kh¨n n÷a còng th-êng gÆp trong thùc tÕ lµ khi cÇn chån
t¹i mét tiÕt diÖn çch xa hai ®Çu ph«i, nh-ng l¹i yªu cÇu ph¶i tô kim lo¹i trong
nhiÒu lßng khu«n chuÈn bÞ råi míi cã thÓ dËp ®-îc trong lßng khu«n ®Þnh h×nh.
Tr-êng hîp nµy cã thÓ ®-îc gi¶i quyÕt nhê mét cèi ®éng cã nhiÒu lßng khu«n tô
(h×nh 11.13).
H×nh 11.13 thÓ hiÖn kÕt cÊu
khu«n dËp trªn m¸y rÌn ngang ®¸p
øng ®-îc yªu cÇu trªn.
Trong khu«n nµy ba lßng khu«n
trªn lµ lßng khu«n chuÈn bÞ (tô kim (h×nh 11.13,fig.272,tr.420[2], 7 cm)
lo¹i), lßng khu«n cuèi cïng lµ lßng
khu«n ®Þnh h×nh (h×nh chiÕu theo
mÆt cèi tÜnh). Trong tr-êng hîp ®ã
cÇn chó ý tÝnh to¸n sao cho çc lßng
khu«n chuÈn bÞ vµ lßng khu«n cuèi
cïng ®Òu cã l-îng biÕn d¹ng tuyÖt H×nh 11.13 Tô kim lo¹i vµ ®Þnh h×nh
®èi lµ l. s¶n phÈm trong khu«n cã cèi ®éng
gåm nhiÒu lßng khu«n
ë lßng khu«n thø nhÊt (nguyªn c«ng 1) tô kim lo¹i víi kÝch th-íc ph«i lµ Do
vµ L1, sau khi biÕn d¹ng mét ®o¹n l thu ®-îc b¸n thµnh phÈm h×nh chãp côt cã
chiÒu dµi L2. Sau nguyªn c«ng 2 thu ®-îc b¸n thµnh phÈm cã chiÒu dµi L3 vµ tiÕp
theo n÷a lµ nguyªn c«ng 3 cho b¸n thµnh phÈm cã chiÒu dµi L4. Sau nguyªn c«ng
®Þnh h×nh thu ®-îc s¶n phÈm cã phÇn yªu cÇu chån víi chiÒu dµi L4 - l. Nguyªn
t¾c lµm viÖc cña khu«n nµy còng gièng nh- çc khu«n ®· giíi thiÖu ë trªn vµ gi¶
®Þnh r»ng trong tÊt c¶ çc lßng khu«n ®Òu cã ph«i.
11.3.3 Nguyªn c«ng ®ét lç

NhiÖm vô cña nguyªn c«ng ®ét lç lµ nh»m t¹o ra mét kho¶ng trèng trong vËt
dËp. Kho¶ng trèng nµy cã thÓ cã tiÕt diÖn ngang lµ trßn, vu«ng hoÆc h×nh d¹ng
kh¸c. Lç ®-îc ®ét cã thÓ lµ lç th«ng hoÆc lç ch-a th«ng.
Nguyªn c«ng ®ét lç ®-îc ph©n thµnh hai d¹ng: ®ét lç s©u vµ ®ét lç kh«ng
s©u. NÕu chiÒu s©u cña lç lín h¬n nhiÒu so víi ®-êng kÝnh lç th× gäi lµ ®ét lç s©u.
248
§èi víi nguyªn c«ng ®ét lç s©u th-êng sö dông çc lo¹i chµy cã ®Çu kh¸c
nhau tuú theo yªu cÇu vÒ h×nh d¹ng cña ®¸y lç hoÆc yªu cÇu cña nguyªn c«ng
tiÕp sau vµ kÝch th-íc t-¬ng ®èi gi÷a Lo vµ Do (h×nh 11.14). Trong qu¸ tr×nh ®ét
lç, lùc t¸c dông t¨ng lªn theo ®-êng cong gåm hai bËc (h×nh 11.14b).
ë giai ®o¹n ®Çu,
khi chµy b¾t ®Çu
ch¹m vµo ph«i th× lùc
t¨ng lªn cho tíi thêi
®iÓm I, lóc nµy chµy (h×nh 11.14, fig.274,tr.421[2], 7 cm)
®· chui hÕt phÇn ®Çu
vµo trong ph«i. TiÕp
theo lµ qu¸ tr×nh æn
®Þnh chµy tiÕp tôc ®i
vµo nh-ng lùc dËp
kh«ng t¨ng cho ®Õn
thêi ®iÓm II. H×nh 11.14 H×nh d¹ng ®Çu chµy ®ét lç s©u vµ ®å thÞ
“lùc - hµnh tr×nh c«ng t¸c” trong nguyªn c«ng ®ét lç s©u
ë giai ®o¹n cuèi cña qu¸ tr×nh (tõ II ®Õn III) quan s¸t thÊy ®-êng cong ®æi
h-íng, lùc t¨ng nhanh. §ã lµ qu¸ tr×nh ®Þnh h×nh cña nguyªn c«ng ®ét lç, lóc nµy
æ biÕn d¹ng bÞ biÕn d¹ng dÎo vµ mÆt ®Çu ph«i còng tiÕp xóc víi dông cô cho nªn
kim lo¹i bÞ nÐn trong mét lßng khu«n kÝn, ®-¬ng nhiªn lùc ph¶i t¨ng lªn m¹nh.
Muèn qu¸ tr×nh ®ét lç s©u x¶y ra b×nh th-êng cÇn chó ý:
a) §-êng kÝnh chµy ®ét kh«ng ®-îc qu¸ lín so víi ®-êng kÝnh ph«i. NÕu
®-êng kÝnh chµy (dch) b»ng ®-êng kÝnh ph«i (Do) th× qu¸ tr×nh x¶y ra kh«ng ph¶i
lµ ®ét lç mµ lµ chån. V× vËy, khi dch gÇn lín b»ng Do th× sÏ x¶y ra hai qu¸ tr×nh:
chån vµ ®ét lç. Trong thùc tÕ, ®-êng kÝnh chµy ®ét lín nhÊt th-êng lµ: dch = (0,5
 0,6)Do. Tuy nhiªn, hiÖn t-îng chån x¶y ra trong qu¸ tr×nh ®ét lç kh«ng h¼n ®·
nguy hiÓm l¾m v× nÕu trong giai ®o¹n ®Çu ph«i bÞ chån mét Ýt th× qu¸ tr×nh Ðp
ch¶y ng-îc sÏ x¶y ra tiÕp sau vµ lµm cho chi tiÕt vÉn ®¶m b¶o kÝch th-íc yªu
cÇu, chØ l-u ý lµ lùc Ðp ch¶y ng-îc sÏ lín h¬n lùc ®ét lç. Mét ®iÓm chó ý n÷a vÒ
kÝch th-íc lµ nÕu Lo > 3Do còng dÔ x¶y ra hiÖn t-îng mÊt æn ®Þnh vµ lµm cho lç
lÖch t©m, bÎ g·y chµy. Theo tÝnh to¸n quy -íc th× qu¸ tr×nh ®ét lç x¶y ra sÏ
kh«ng lµm thay ®æi chiÒu dµi ph«i. NÕu sau ®ét lç, kÝch th-íc ph«i ng¾n ®i cã
249
nghÜa lµ ph«i bÞ chån, ng-îc l¹i nÕu vËt dËp dµi h¬n ph«i th× cã hiÖn t-îng Ðp
ch¶y ng-îc x¶y ra trong qu¸ tr×nh ®ét lç. Muèn qu¸ tr×nh ®ét lç x¶y ra thuÇn tuý
(kim lo¹i chØ bÞ biÕn d¹ng theo h-íng kÝnh) th× tû sè Lo/Do vµ dch/Do kh«ng ®-îc
qu¸ lín.
b) Trong nguyªn c«ng ®ét lç s©u cßn gÆp ph¶i hiÖn t-îng “co” kim lo¹i ë
miÖng lç vµ hiÖn t-îng lÖch t©m lç (h×nh 11.15). HiÖn t-îng “co” th-êng chØ x¶y
ra khi chµy b¾t ®Çu ch¹m vµo ph«i, sau ®ã chç co Êy kh«ng t¨ng lªn vµ còng
kh«ng gi¶m ®i trong suèt qu¸ tr×nh ®ét lç. NÕu trªn vËt dËp lç bÞ co ë miÖng th×
chØ cã thÓ c¾t bá ®o¹n bÞ co hoÆc chån ®Çu l¹i th× míi dïng ®-îc. Tuy nhiªn,
muèn kh¾c phôc hiÖn t-îng nµy cÇn ph¶i chuÈn bÞ ph«i l¹i, t¹o mÆt bÝch nhá ë
®Çu ph«i, nh- vËy sÏ lµm cho ph«i kh«ng bÞ mÊt æn ®Þnh, tr¸nh ®-îc hiÖn t-îng
lÖch t©m vµ do ®Çu ph«i ®· ®-îc chån s¬ bé, ph¼ng nªn tr¸nh ®-îc c¶ hiÖn t-îng
v¸t ë mÆt ®Çu. §Ó tr¸nh hiÖn t-îng co th× khi ®ét lç nªn lµm mÆt ®Çu ph«i låi lªn
mét chót, nh- vËy kim lo¹i ë phÇn låi lªn sÏ kÐo vµo lç, lµm mÊt chç co. NhiÒu
khi ®Ó ®¶m b¶o cho vËt dËp ®-îc chÝnh x¸c vµ sau khi dËp kh«ng cã ba via ë mÆt
®Çu, chØ cÇn t¹o mÆt bÝch ë ®Çu ph«i lät trong lç cèi (h×nh 11.15b).
(h×nh 11.15,fig.275,tr.422[2], 7 cm)
H×nh 11.15 KhuyÕt tËt khi ®ét lç vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc
c) Khi ®ét lç s©u cÇn ph¶i tÝnh to¸n c«ng tiªu thô cho nguyªn c«ng thËt cÈn
thËn v× trong nguyªn c«ng nµy lùc ®ét cã thÓ kh«ng lín l¾m nh-ng lç cµng s©u th×
c«ng cµng lín. NÕu kh«ng tÝnh to¸n cÈn thËn th× khi thiÕu n¨ng l-îng b¸nh ®µ,
m¸y sÏ dõng l¹i gi÷a chõng vµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc nguyªn c«ng.
250
Trong tr-êng hîp cÇn ph¶i ®ét lç s©u mµ n¨ng l-îng dù tr÷ cña b¸nh ®µ
kh«ng ®ñ th× ph¶i thùc hiÖn trªn nhiÒu nguyªn c«ng. Trªn thùc tÕ chØ nªn ®ét çc
lç s©u kh«ng qu¸ 34 lÇn ®-êng kÝnh lç. NÕu viÖc ®ét lç cÇn ph¶i thùc hiÖn qua
nhiÒu nguyªn c«ng th× nguyªn c«ng tr-íc dïng chµy nhá h¬n, nhän h¬n nguyªn
c«ng sau, nh- vËy gi¶m ®-îc hiÖn t-îng “co” vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho kim lo¹i biÕn
d¹ng theo h-íng kÝnh tèt h¬n.
NÕu cÇn ph¶i t¹o çc èng cã
thµnh máng th× sau nguyªn c«ng ®ét
lç ë ®iÒu kiÖn b×nh th-êng cã thÓ
vuèt ph«i qua lç khu«n chuèt hoÆc
¸p dông nguyªn c«ng Ðp ch¶y xu«i (h×nh 11.16, fig. 276,tr.424[2],8 cm)
(h×nh 11.16).
11.3.4 Nguyªn c«ng th«ng lç

vµ nguyªn c«ng c¾t biªn
§èi víi vËt dËp cÇn t¹o lç th«ng
th× sau khi ®ét lç kh«ng th«ng ph¶i
thùc hiÖn nguyªn c«ng th«ng lç.
Nguyªn c«ng nµy ®-îc thùc hiÖn
ngay trªn m¸y rÌn ngang ë lßng H×nh 11.16 Çc ph-¬ng ph¸p lµm
khu«n th«ng lç (h×nh 11.17). biÕn máng thµnh lç trªn ph«i
Trong lßng khu«n nµy, phÇn vai cña chi tiÕt tú lªn çc l-ìi c¾t, phÇn chu«i
ph«i (tr-íc ®ã trong lßng khu«n kh¸c lµ phÇn dïng ®Ó kÑp ph«i) ®-îc ®Æt tù do
trong lç cèi (kh«ng cã lßng khu«n kÑp). Hai nöa cèi kÑp chÆt ph«i vµ ®Þnh vÞ nã
cho ®ång t©m víi chµy ®ét. Chµy c¾t cã ®Çu chµy ®-îc dÉn h-íng trong lç ph«i.
Chµy c¾t vµ çc l-ìi c¾t ®Òu cã mÐp c¾t s¾c nh- trong çc khu«n ®ét trong c«ng
nghÖ dËp tÊm. Trong giai ®o¹n ®Çu cña nguyªn c«ng c¾t, d-íi t¸c dông cña lùc P
chµy c¾t tiÕn s©u vµo lµm dËp n¸t líp kim lo¹i h×nh vµnh kh¨n d-íi mÆt ®Çu chµy
(®-îc biÓu thÞ b»ng ®-êng chÊm khuÊt trªn h×nh 11.17a). Líp kim lo¹i nµy ngµy
mét t¨ng khi chµy c¾t tiÕn s©u vµo ®¸y lç. §Õn thêi ®iÓm khi trë lùc biÕn d¹ng c¾t
theo h×nh vµnh kh¨n (cã ®-êng kÝnh do vµ chiÒu cao hb) nhá h¬n trë lùc biÕn d¹ng
lµm dËp n¸t kim lo¹i th× x¶y ra qu¸ tr×nh th«ng lç. NghÜa lµ:
251
 2
(d o  d 2b ) d  d o h b  c
4
trong ®ã:
çc kÝch th-íc do, db, hb - nh- trªn h×nh 11.17
d vµ c - t-¬ng øng lµ trë lùc biÕn d¹ng lµm dËp n¸t vµ trë lùc c¾t cña kim
lo¹i.
§Ó nguyªn c«ng th«ng lç ®-îc thùc hiÖn tèt cÇn ph¶i chó ý sao cho ®-êng
kÝnh D '''o ph¶i nhá h¬n ®-êng kÝnh lç dn mét l-îng b»ng khe hë tèi -u gi÷a
chµy vµ cèi ( 5% ho).
Trong thùc tÕ s¶n xuÊt
kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ
®¹t ®-îc tû lÖ nµy, nhiÒu khi
®-êng kÝnh ph«i cã thÓ lín h¬n
hoÆc nhá h¬n ®-êng kÝnh lç. (h×nh 11.17, fig.277,tr.424[2], 8 cm)
Trong tr-êng hîp Êy ph¶i
chuÈn bÞ ph«i tr-íc sao cho ë
nguyªn c«ng th«ng lç ®¹t ®-îc
tû sè ®-êng kÝnh ph«i vµ ®-êng
kÝnh lç theo yªu cÇu. Trªn h×nh
11.17b thÓ hiÖn hai ph-¬ng ¸n
lµm t¨ng vµ lµm gi¶m ®-êng
kÝnh ph«i ®Ó tho¶ m·n yªu cÇu
cña nguyªn c«ng th«ng lç. §Ó H×nh 11.7Nguyªn c«ng th«ng lç vµ çc
®¶m b¶o chÊt l-îng th«ng lç ph-¬ng ¸n chuÈn bÞ
tèt cÇn ph¶i chuÈn bÞ ph«i sao
cho ho cã trÞ sè nhá nhÊt.
§èi víi mét sè vËt dËp cÇn ph¶i dËp trong khu«n hë ®Ó ®¶m b¶o ®iÒn ®Çy
®-îc lßng khu«n, th× sau khi dËp sÏ cã líp vµnh biªn trªn vËt dËp. Líp vµnh biªn
nµy ph¼ng v× khu«n trªn m¸y rÌn ngang kh«ng thiÕt kÕ çc r·nh tho¸t biªn vµ
vµnh biªn ®-îc cÊu t¹o gi÷a mÆt chµy vµ mÆt cèi. Trong quy tr×nh c«ng nghÖ cã
nguyªn c«ng Êy th× bao giê còng cã nguyªn c«ng c¾t biªn. Nguyªn c«ng nµy
cïng ®-îc thùc hiÖn ngay trªn m¸y rÌn ngang trong mét lßng khu«n cã kÕt cÊu
gièng nh- nguyªn t¾c kÕt cÊu cña khu«n ®ét lç.
252
11.3.5 Çc nguyªn c«ng dïng cho ph«i èng
M¸y rÌn ngang rÊt thuËn tiÖn cho viÖc gia c«ng ph«i èng. §Æc biÖt, khi cÇn
t¹o mÆt bÝch ë ®Çu èng dµi th× kh¶ n¨ng gia c«ng duy nhÊt lµ m¸y rÌn ngang. Çc
nguyªn c«ng th-êng gÆp trªn m¸y rÌn ngang ®èi víi ph«i èng bao gåm:
(h×nh 11.18,fig.278,tr.425[2], 9 cm)
H×nh 11.18 Chån ®Çu ph«i èng
- Lµm t¨ng ®-êng kÝnh èng (h×nh 11.18a) cã thÓ kÌm theo lµm biÕn d¹ng
máng thµnh hoÆc cã thÓ kh«ng lµm biÕn d¹ng máng thµnh;
- T¹o mÆt bÝch (h×nh 11.18b); vµ
- Lµm gi¶m ®-êng kÝnh trong b»ng çch t¨ng ®é dµy èng vµ gi÷ nguyªn
®-êng kÝnh ngoµi (h×nh 11.18c) hoÆc cã thÓ t¨ng c¶ ®-êng kÝnh ngoµi (h×nh
11.18d).
Trong tr-êng hîp cÇn ph¶i tô kim lo¹i ®Ó chuÈn bÞ ph«i cho nguyªn c«ng
tiÕp sau th× lßng khu«n tô kim lo¹i cho ph«i èng cã thÓ ®-îc thùc hiÖn gièng nh-
çc lßng khu«n tô dïng cho ph«i thanh (h×nh 11.18e).
B»ng thùc nghiÖm, A. N. §unaep ®· ®-a ra mét sè th«ng sè cÇn thiÕt ®Ó tÝnh
sè l-îng nguyªn c«ng cho ph«i èng nh- sau:
253
Khi chån ®Çu ®Ó t¹o mÆt bÝch (h×nh 11.18b), nÕu hb = (0,250,5) th× cã thÓ
t¹o mÆt bÝch víi ®-êng kÝnh Db = (2  2,5)dn, trong ®ã  lµ ®é dµy èng.
NÕu hb  0,75dn vµ Db  d 2n  0,75d 2t th× muèn t¨ng chiÒu dµy èng ®Ó t¹o
mÆt bÝch (nh- trªn h×nh 11.18b) ph¶i thùc hiÖn hai nguyªn c«ng: nguyªn c«ng thø
nhÊt lµ lµm gi¶m ®-êng kÝnh trong cho ®Õn khi ®¹t ®-îc dn  dt/2 (h×nh 11.18c),
nguyªn c«ng thø hai lµ lµm t¨ng ®-êng kÝnh trong lªn ®Õn kÝch th-íc cÇn thiÕt Db
(h×nh 11.18b).
NÕu hb > 0,75dn vµ Db  d 2n  0,75d 2t th× muèn t¹o mÆt bÝch cÇn ph¶i thùc
hiÖn ba nguyªn c«ng, trong ®ã hai nguyªn c«ng chuÈn bÞ ®Çu lµ tô kim lo¹i.
11.3.6 Çc nguyªn c«ng ®-îc thùc hiÖn nhê lùc cña nöa cèi ®éng
Çc nguyªn c«ng ®-îc giíi thiÖu ë phÇn trªn ®©y ®Òu ®-îc thùc hiÖn nhê lùc
truyÒn tõ trôc khuûu sang ®Çu tr-ît cña m¸y ®Õn çc ®Çu chµy. Trªn m¸y rÌn
ngang, sù biÕn d¹ng còng ®-îc thùc hiÖn nhê lùc truyÒn tõ hÖ thèng cam, tay
biªn ®Õn nöa cèi ®éng. Çc lßng khu«n th-êng hay ®-îc sö dông lµ:
a) Lßng khu«n kÑp

Kh¸c víi çc lßng khu«n kh¸c cã nhiÖm vô lµm biÕn d¹ng kim lo¹i, lßng
khu«n kÑp cã nhiÖm vô gi÷ ph«i trong qu¸ tr×nh chån. Trong thùc tÕ cã hai d¹ng
lßng khu«n kÑp: d¹ng ph¼ng vµ d¹ng kh«ng ph¼ng (h×nh 11.19).
Lßng khu«n kÑp ph¼ng ®ßi hái ph¶i lµm dµi vµ ph«i dµi h¬n so víi ph«i sö
dông trong lßng khu«n kÑp kh«ng ph¼ng, nh-ng sau khi kÑp kh«ng ®Ó l¹i çc vÕt
x-íc trªn bÒ mÆt ph«i. §èi víi tr-êng hîp dËp ph«i nhá vµ dËp liªn tôc (sau khi
dËp xong chi tiÕt míi c¾t rêi ra khái ph«i, do ®ã ph«i lµ mét thanh thÐp dµi,
kh«ng h¹n chÕ chiÒu dµi kÑp), nªn sö dông lßng khu«n kÑp ph¼ng.
Lßng khu«n kÑp kh«ng ph¼ng cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau (h×nh 11.19 b, c, d),
®-îc sö dông khi cÇn t¨ng lùc kÑp tøc lµ lµm t¨ng ma s¸t gi÷a ph«i vµ lßng khu«n
kÑp. §Æc biÖt, trong tr-êng hîp chiÒu dµi m¸y kh«ng cho phÐp lµm lßng khu«n
kÑp dµi, hoÆc khi cÇn tiÕt kiÖm kim lo¹i ë phÇn chu«i kÑp th× nªn dïng çc lßng
khu«n kÑp kh«ng ph¼ng. Trong tr-êng hîp cÇn lµm nhiÒu lßng khu«n kÑp liªn
tiÕp nhau, cÇn chó ý sao cho çc vÕt trªn ph«i kh«ng trïng nhau ®Ó tr¸nh hiÖn
t-îng cong gËp khi dËp ®Õn ®o¹n ph«i ®· bÞ kÑp.
KÝch th-íc cña lßng khu«n kÑp ®-îc tÝnh nh- sau.
254
* KÝch th-íc tiÕt diÖn ngang
TiÕt diÖn ngang cña lßng khu«n kÑp khi ë vÞ trÝ lµm viÖc lµ mét h×nh ovan cã
®-êng kÝnh nhá b»ng ®-êng kÝnh cña ph«i nhá nhÊt (ph«i cã trÞ sè dung sai ©m
lín nhÊt Do-) vµ ®-êng kÝnh lín b»ng ®-êng kÝnh cña ph«i lín nhÊt (ph«i cã trÞ
sè dung sai d-¬ng lín nhÊt Do+). §Ó ®¶m b¶o kÑp ®-îc tÊt c¶ mäi ph«i cÇn bè
trÝ chiÒu cã ®-êng kÝnh lín cña ph«i trïng víi mÆt ph©n khu«n.
(h×nh 11.19, fig.282. tr.429[2], 12 cm)
H×nh 11.19 Çc d¹ng lßng khu«n kÑp trªn m¸y rÌn ngang
§èi víi ph«i cã ®é chÝnh x¸c trung b×nh (cã ®-êng kÝnh kh«ng v-ît qu¸
1,2% ®-êng kÝnh danh nghÜa), khi nung nãng nã còng në ra kho¶ng 1,2% nªn khi
nung ph«i ®Õn kho¶ng (850  900o C) th× cã thÓ ®¶m b¶o kÑp ®-îc tÊt c¶ mäi
ph«i tõ kÝch th-íc nhá nhÊt (Do-) cho ®Õn ph«i lín nhÊt (Do+). §Ó dµnh chç
tho¸t cho kim lo¹i khi kÑp çc ph«i lín, ë mÐp çc lßng khu«n kÑp nªn lµm gãc
tho¸t  = 30  45o t¹i ngay çc bÒ mÆt ph©n khu«n. Muèn chÕ t¹o ®-îc lßng
khu«n nh- vËy chØ cÇn ®Æt gi÷a hai nöa mét tÊm ®Öm dµy b»ng dung sai  cña
ph«i, sau ®ã gia c«ng trªn m¸y tiÖn víi ®-êng kÝnh Do+. Khi bá tÊm ®Öm ra chØ
255
cÇn gia c«ng thªm çc gãc tho¸t  vµ b¸n kÝnh gãc l-în ®¹t ®-îc kÝch th-íc yªu
cÇu.
* KÝch th-íc chiÒu dµi
NhiÖm vô cña lßng khu«n kÑp thùc ra chØ quan träng trong thêi gian ®Çu,
tr-íc khi phÇn ph«i bÞ chån ®· bÞ biÕn d¹ng dÎo vµ t¹o ra mét vµnh nhá kim lo¹i
tú vµo ®¸y cèi, gäi lµ vai. Khi ®· cã vai th× xuÊt hiÖn ph¶n lùc R còng t¨ng theo
vµ vai trß cña lùc kÑp sÏ gi¶m ®i rÊt nhanh.
Trong tr-êng hîp diÖn tÝch mÆt tiÕp xóc gi÷a ph«i vµ lßng khu«n kÑp ®-îc
tÝnh b»ng diÖn tÝch xung quanh cña mÆt trô cã ®-êng kÝnh Do (b»ng ®-êng kÝnh
ph«i) vµ chiÒu dµi Lk, th× trong giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh kÑp ph«i, tr-íc
khi xuÊt hiÖn vai, cã thÓ viÕt (h×nh 11.19):
D 2o
kLkDod  Pdv (11.8)
4
trong ®ã:
 - hÖ sè ma s¸t
Pdv - ¸p lùc ®¬n vÞ khi chån
d - trë lùc biÕn d¹ng dËp cña kim lo¹i ë nhiÖt ®é kÑp (850-900o C). §¹i
l-îng nµy cã thÓ ®-îc tÝnh nh- lµ ¸p lùc ph¸p tuyÕn trung b×nh trªn diÖn tÝch bÒ
mÆt lßng khu«n kÑp
Lk - chiÒu dµi lßng khu«n kÑp, b»ng chiÒu dµi phÇn ph«i bÞ kÑp
k - hÖ sè (cã trÞ sè lín h¬n 1), hÖ sè nµy tÝnh ®Õn ¶nh h-ëng cña ph¶n lùc R
(khi ph«i bÞ kÑp ®· s¬ bé t¹o ra vai, tuy nã rÊt nhá).
Tõ c«ng thøc (11.8) tÝnh ®-îc:
D o Pdv
Lk = (11.9)
4 k d
Trong c«ng thøc nµy, hÖ sè k lu«n thay ®æi tuú thuéc vµo dung sai ph«i. NÕu
ph«i nhá nhÊt (Do-) th× kh«ng cã lùc R, k = 1. Trong tr-êng hîp sö dông lßng
khu«n kÑp ®Æc biÖt cè ý t¹o ra vai tr-íc khi chån th× hÖ sè k >> 1. ChÝnh v× vËy
kh«ng thÓ sö dông c«ng thøc (11.9) ®Ó tÝnh chiÒu dµi lßng khu«n kÑp, mÆc dï c¬
së lý thuyÕt cña c«ng thøc nµy ®óng. MÆt kh¸c, nhiÖt ®é nung ph«i còng kh«ng
®¶m b¶o ®ång ®Òu cho mäi chi tiÕt ®-îc. Khi ph«i bÞ nung nãng h¬n th× bÞ në ra
256
nhiÒu h¬n, lµm t¨ng lùc kÑp. Khi ph«i nguéi h¬n, në Ýt h¬n vµ lùc kÑp nhá h¬n.
HÖ sè në do nhiÖt cña çc ph«i còng kh«ng gièng nhau nªn cã thÓ nãi r»ng lùc
kÑp lu«n thay ®æi.
§èi víi lßng khu«n kÑp kh«ng ph¼ng viÖc tÝnh to¸n chiÒu dµi lßng khu«n
kÑp l¹i cµng khã kh¨n. V× vËy, trong thùc tÕ s¶n xuÊt chiÒu dµi lßng khu«n kÑp
th-êng ®-îc tÝnh to¸n theo kinh nghiÖm, sau ®ã ®-îc thö nghiÖm ngay trªn m¸y
råi míi rót ra sè liÖu chÝnh x¸c.
Trong qu¸ tr×nh chån cã thÓ cho phÐp ph«i dÞch chuyÓn l¹i phÝa sau mét Ýt,
nh-ng quan träng lµ ë chç lµm sao cho mäi lÇn dËp ph«i ®Òu bÞ tôt l¹i mét l-îng
nh- nhau. BiÕt ®-îc l-îng ph«i tôt l¹i phÝa sau lµ bao nhiªu th× chØ cÇn ®iÒu chØnh
chèt ®Þnh c÷ sao cho phï hîp lµ ®-îc. Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh chån ch¾c ch¾n
cã mét l-îng kim lo¹i sÏ ch¶y vÒ phÝa sau, ®ã còng lµ nguyªn nh©n lµm cho thÓ
tÝch vµnh biªn khi dËp trong khu«n hë trªn m¸y rÌn ngang nhá h¬n khi dËp trªn
çc thiÕt bÞ kh¸c.
b) Lßng khu«n c¾t

VËt dËp ®Æc cã thÓ ®-îc c¾t rêi khái ph«i sau khi ®· ®-îc dËp hoµn chØnh
b»ng lßng khu«n c¾t ®-îc bè trÝ ngay trªn m¸y rÌn ngang.
Nh- vËy kh«ng cÇn c¾t ph«i tr-íc vµ
cã thÓ sö dông c¶ thanh thÐp, nung mét
®o¹n ®Çu víi chiÒu dµi cÇn thiÕt. B»ng
çch nµy cho phÐp t¨ng hÖ sè sö dông
kim lo¹i. (h×nh 11.20, fig.280,tr.427[2],
8,5 cm)
Cã hai d¹ng lßng khu«n c¾t trªn
m¸y rÌn ngang (h×nh 11.20). Çc l-ìi c¾t
m vµ n ®-îc bè trÝ sao cho vËt dËp (hoÆc
b¸n thµnh phÈm) ë vÞ trÝ ban ®Çu, kh«ng
chuyÓn vÞ, cßn ph«i ®-îc ®-a sang vÞ trÝ
kh¸c nhê t¸c dông cña l-ìi c¾t m ®-îc
®Æt ë nöa cèi ®éng. Ng-îc l¹i, ë tr-êng
hîp thø hai vËt dËp kh«ng ë vÞ trÝ cò,
nhê t¸c dông cña l-ìi c¾t n (h×nh H×nh 11.20 Lßng khu«n c¾t
11.20b) ®-îc ®Æt trong nöa cèi ®éng, trªn m¸y rÌn ngang
chuyÓn sang vÞ trÝ lµm viÖc cña lßng
257
khu«n.
§Ó ®Æt ph«i sau khi c¾t vµo vÞ trÝ cÇn thiÕt cßn ph¶i bè trÝ thªm mét tÊm ®-a
ph«i K. TÊm nµy cã nhiÖm vô ®ì ph«i sau khi c¾t chuyÓn ®Õn vÞ trÝ cÇn thiÕt cïng
víi nöa cèi ®éng.
Khi sö dông lùc cña nöa cèi ®éng ®Ó c¾t ph«i vÉn sö dông ®-îc toµn bé lùc
do chÝnh trôc khuûu g©y nªn ®Ó chån, v× bao giê nguyªn c«ng c¾t ph«i còng x¶y
ra sím h¬n nguyªn c«ng chån vµ sÏ kÕt thóc tr-íc khi b¾t ®Çu nguyªn c«ng chån.
NÕu sö dông mét lßng khu«n c¾t cã thÓ c¾t ®-îc ph«i ®-êng kÝnh 30 mm. NÕu
dïng hai lßng khu«n c¾t liªn tiÕp th× cã thÓ c¾t ®-îc ph«i cã ®-êng kÝnh tíi 80
mm trªn çc m¸y rÌn ngang cì lín hiÖn nay.
c) Lßng khu«n th¾t

NhiÖm vô cña lßng khu«n
th¾t lµ lµm gi¶m tiÕt diÖn ngang
cña ph«i ë mét chç nµo ®ã trªn
ph«i (nh- khi cÇn ph¶i chuÈn
bÞ cho nguyªn c«ng th«ng lç
trong tr-êng hîp ®-êng kÝnh (h×nh 11.21, fig.279,[2], 9,0 cm)
ph«i lín ch¼ng h¹n). Nguyªn
c«ng nµy còng ®-îc thùc hiÖn
nhê lùc truyÒn tõ nöa cèi ®éng
cña m¸y. Lùc nµy kh«ng lín
l¾m nªn mçi lÇn tãp chØ nªn
lµm gi¶m ®-êng kÝnh ph«i
kho¶ng 5%. NÕu cÇn lµm gi¶m
®-êng kÝnh nhiÒu h¬n th× nªn
tiÕn hµnh trong hai hoÆc ba lÇn
cã kÕt hîp víi lËt ph«i ®i 90o H×nh 11.21 KÕt cÊu lßng khu«n th¾t h×nh ovan
sau mçi lÇn th¾t.
Lßng khu«n th¾t cã tiÕt diÖn ngang h×nh ovan (h×nh 11.21). ChØ ë lÇn th¾t
cuèi cïng cã thÓ dïng lßng khu«n th¾t trßn. Lßng khu«n th¾t ®-îc bè trÝ ngay
sau lßng khu«n ®Þnh h×nh (hoÆc sau çc lßng khu«n tô). Trong lßng khu«n th¾t
kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng tõ ®-êng kÝnh ph«i ban ®Çu d, mét phÇn dÞch chuyÓn däc
trôc, mét phÇn dÞch chuyÓn ra theo h-íng ®-êng kÝnh lín cña ovan (lín h¬n
258
kho¶ng 15% ®-êng kÝnh ph«i). Nh- vËy, sau khi th¾t, tiÕt diÖn phÇn ph«i bÞ th¾t
cã kÝch th-íc h×nh ovan víi ®-êng kÝnh nhá d1 vµ ®-êng kÝnh lín b»ng 1,15d1.
Trong s¶n xuÊt, nÕu cÇn th¾t víi l-îng gi¶m ®-êng kÝnh 45%, th× cÇn th¾t
trong mét lßng khu«n ovan vµ sau ®ã lµ lßng khu«n th¾t trßn. NÕu cÇn th¾t 55%
®-êng kÝnh th× cÇn th¾t hai lÇn trong lßng khu«n ovan vµ mét lÇn trong lßng
khu«n th¾t trßn.
Khi sö dông çc lßng khu«n th¾t th× vai trß cña lßng khu«n kÑp ph«i hÇu nh-
kh«ng ®¸ng kÓ v× ngay khi b¾t ®Çu chån ®· cã vai kh¸ lín ®-îc t¹o ra vµ ph¶n lùc
R ®ñ th¾ng lùc chån cho nªn ph«i kh«ng bÞ ®Èy vÒ phÝa sau.
H¹n chÕ cña lßng khu«n th¾t lµ nÕu dïng nhiÒu lßng khu«n th¾t liªn tiÕp th×
cÇn ph¶i lËt ph«i vµ do ®ã kh«ng thÓ ¸p dông ®-îc cho çc vËt dËp kh«ng trßn xoay.
d) Chèt tùa phÝa sau

Chèt tùa phÝa sau ®-îc dïng khi dËp çc ph«i ®· ®-îc c¾t rêi (h×nh 11.22).
Trong tr-êng hîp ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 11.22a, ë giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh
chån lùc P truyÒn qua ph«i vµo chèt tùa g©y ph¶n lùc R1. Sau khi ®· t¹o vai trªn
ph«i, xuÊt hiÖn thªm ph¶n lùc R2. Nh- vËy chèt tùa kh«ng ph¶i chèng l¹i toµn bé
lùc P. MÆt kh¸c, nÕu sö dông chèt tùa phÝa sau th× cã thÓ bá ®-îc chèt ®Þnh c÷
phÝa tr-íc vµ kh«ng cÇn tÝnh lßng khu«n kÑp. PhÇn cèi n»m gi÷a lßng khu«n vµ
chèt tùa kh«ng ®-îc dïng ®Ó kÑp mµ chØ dïng ®Ó chèng uèn däc ph«i. Tuy nhiªn,
chèt tùa phÝa sau chØ nªn dïng trong çc tr-êng hîp sau:
- NÕu theo ®iÒu kiÖn chån, ph«i kh«ng nh« ra ngoµi mÆt cèi chån, do ®ã
kh«ng thÓ dïng chèt ®Þnh c÷ phÝa tr-íc ®-îc.
- Khi phÇn chu«i ph«i dïng ®Ó kÑp còng lµ mét bé phËn cña chi tiÕt, ®ßi hái
ph¶i cã chÊt l-îng bÒ mÆt cao, kh«ng thÓ dïng khu«n c¾t ®-îc mµ ph¶i c¾t b»ng
c-a míi ®¶m b¶o chÊt l-îng bÒ mÆt.
- NÕu chiÒu dµi vËt dËp, bao gåm c¶ phÇn ph«i kh«ng bÞ chån, lín h¬n chiÒu
dµi cèi.
- Khi ®iÒu kiÖn chån ®ßi hái kh«ng ®-îc kÑp ph«i hoÆc chiÒu dµi phÇn chu«i
vËt dËp qu¸ ng¾n kh«ng ®ñ ®Ó kÑp ph«i.
Cã nhiÒu kiÓu chèt tùa phÝa sau (h×nh 11.22). KiÓu ®¬n gi¶n nhÊt (h×nh
11.22b) lµ kiÓu ®-îc bè trÝ ë phÝa sau nöa cèi tÜnh, ph«i 1 ®-îc ®-a vµo lßng
259
khu«n vµ ®-îc gi÷ b»ng k×m cong 90o. §Ó cã thÓ cho k×m vµo ®-îc dÔ dµng, trªn
hai nöa cèi cã khoÐt s½n çc r·nh t-¬ng øng víi h×nh d¹ng k×m. Khi sö dông kiÓu
chèt tùa nµy, cÇn chó ý tr¸nh lµm dËp n¸t bÒ mÆt ph«i tiÕp xóc víi chèt tùa.
(h×nh 11.22,fig.283,tr.43[2], 14,5 cm)
H×nh 11.22 KÕt cÊu çc d¹ng chèt tùa phÝa sau
1- ph«i; 2- chèt tùa; 3- thanh r¨ng; 4- khu«n dËp
Ph«i nung nãng ®Õn nhiÖt ®é cao tú vµo chèt tùa kh«ng ph¶i b»ng toµn bé
diÖn tÝch mÆt ®¸y, mµ do çc chç låi lâm cã thÓ lµm cho ph«i tiÕp xóc kh«ng ®Òu
víi chèt tùa. V× vËy, cã thÓ ®Ó l¹i vÕt tÝch cña chèt tùa trªn bÒ mÆt ®¸y ph«i (d¹ng
bËc). HiÖn t-îng dËp n¸t bÒ mÆt ®¸y ph«i th-êng chØ x¶y ra ë giai ®o¹n ®Çu cña
qu¸ tr×nh chån, khi ®· xuÊt hiÖn vai th× lùc t¸c dông lªn chèt tùa gi¶m ®i nhê
ph¶n lùc ë ®¸y cèi.
260
Hay ®-îc sö dông nhÊt lµ chèt tùa kiÓu II (h×nh 11.22c). KiÓu nµy dïng k×m
võa ®-a ph«i vµo võa lµm chèt tùa. Trªn h×nh 11.22d thÓ hiÖn mét kiÓu chèt tùa
gièng kiÓu I (h×nh 11.22b) nh-ng cã vÝt ®iÒu chØnh phÝa sau.
§èi víi çc ph«i dµi vµ nhá, cã thÓ sö dông chèt tùa kiÓu III (h×nh 11.22e).
Thanh r¨ng 3 ®-îc g¾n chÆt víi bµn m¸y hoÆc nÒn m¸y, trªn ®ã cã ô ®iÒu chØnh
th«. §Ó ®iÒu chØnh tinh ph¶i sö dông vÝt 2. KiÓu chèt tùa nµy th-êng ®-îc dïng
cho ph«i èng, chiÒu dµi cã thÓ tíi 8  9 m.
Còng nh- chèt ®Þnh c÷, chèt tùa phÝa sau chØ dïng cho nguyªn c«ng ®Çu tiªn.
Tõ çc lßng khu«n thø hai trë ®i (nguyªn c«ng 2 trë ®i) khi ®· xuÊt hiÖn vai trªn
ph«i th× vai trß cña chèt tùa kh«ng cßn n÷a.
11.4 KÕt cÊu khu«n dËp
T-¬ng øng víi çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp ®· chän, trong khu«n dËp trªn m¸y
rÌn ngang cã thÓ bao gåm çc lßng khu«n: tô, ®Þnh h×nh, ®ét lç, th«ng lç, c¾t
biªn, c¾t, v.v.. Mçi lßng khu«n gåm cã hai phÇn chÝnh: phÇn c«ng t¸c cã h×nh
d¹ng t-¬ng øng víi h×nh d¹ng cÇn t¹o ra cho ph«i, vµ phÇn kÑp dïng ®Ó gi÷ ph«i
trong qu¸ tr×nh dËp.
Nh- ®· nªu ë phÇn trªn, phÇn c«ng
t¸c cña lßng khu«n cã thÓ ®-îc bè trÝ
hoµn toµn trong chµy, hoµn toµn trong
cèi hoÆc mét phÇn n»m trong chµy vµ
phÇn kia n»m trong cèi. §é ®ång trôc
cña çc lßng khu«n ®-îc bè trÝ trong (h×nh 11.23,fig.256,tr.288[1] 9,5
chµy vµ cèi ®-îc ®¶m b¶o b»ng çch cm)
dÉn h-íng chµy theo cèi. Muèn vËy,
cÇn ph¶i gia c«ng trªn cèi mét ®o¹n ®Ó
lµm dÉn h-íng chµy. Khi dËp trong
khu«n kÝn (h×nh 11.23a), ®-êng kÝnh
cña ®o¹n dÉn h-íng ®-îc x¸c ®Þnh theo
kÝch th-íc cña ph«i dËp; khi dËp trong
khu«n hë (h×nh 11.23b), ®-êng kÝnh
nµy ®-îc x¸c ®Þnh cã tÝnh ®Õn kÝch H×nh 11.23 DÉn h-íng chµy theo cèi
th-íc cña vµnh biªn.
261
Trong tr-êng hîp nµy, còng nh- trong tr-êng hîp tô trong chµy (h×nh
11.23c), cÇn lµm r·nh 1 trªn çc ®o¹n dÉn h-íng ë cèi ®Ó g¹t v¶y oxit. ë d-íi
®¸y cña lßng khu«n tô trong chµy cÇn khoan mét lç ®-êng kÝnh kho¶ng 2  4 mm
®Ó tho¸t khÝ.
Khe hë gi÷a chµy vµ cèi theo ®-êng kÝnh ®-îc x¸c ®Þnh tuú thuéc vµo kÝch
th-íc cña m¸y. NÕu lßng khu«n t¹o h×nh cã mét phÇn ë chµy vµ mét phÇn ë cèi
th× khe hë mét phÝa lµ 0,15  0,30 mm, nÕu t¹o h×nh chØ ë trong cèi vµ kh«ng cã
vµnh biªn th× khe hë mét phÝa lµ 0,3  0,6 mm; nÕu t¹o h×nh hoµn toµn trong cèi
vµ cã vµnh biªn hoÆc t¹o h×nh hoµn toµn trong chµy vµ cã vµnh biªn, còng nh-
khi tô kim lo¹i trong chµy th× khe hë mét phÝa lµ 0,6  1,2 mm. Khi ®ã, chiÒu dµi
cña çc ®o¹n dÉn h-íng ph¶i ®¶m b¶o sao cho khi chµy cã trÞ sè hµnh tr×nh c«ng
t¸c lín nhÊt b¾t ®Çu tiÕp xóc víi kim lo¹i gia c«ng th× tÊt c¶ çc chµy kh¸c ®Òu
n»m trong ®o¹n dÉn h-íng Ýt nhÊt lµ 5  8 mm. Chµy vµ cèi trªn m¸y rÌn ngang
th-êng ®-îc g¸ trong çc khèi l¾p ghÐp gäi lµ æ g¸ chµy vµ æ g¸ cèi.
11.4.1 æ g¸ chµy
Th«ng dông nhÊt lµ kiÓu æ g¸
chµy nguyªn (h×nh 11.24). PhÝa
ph¶i cña æ nµy cã çc r·nh ®Þnh
h×nh ®Ó l¾p chu«i chµy (trong
tr-êng hîp nµy cã ba r·nh). æ
g¸ chµy ®-îc l¾p vµo ®Çu tr-ît (h×nh 11.24.,fig.284,tr.434[2], 9,5 cm)
m¸y b»ng çch tú thanh ngang
3 lªn æ g¸ chµy nhê çc bu
l«ng 5. Bu l«ng 4 trªn thanh
ngang 3 tú vµo vÊu låi cña æ g¸
chµy, Ðp s¸t æ g¸ chµy vµo
thanh chªm 2, cïng víi thanh
chªm 2 cã nhiÖm vô ®iÒu chØnh
vÞ trÝ cña æ g¸ chµy. H×nh 11.24 æ g¸ chµy trªn m¸y rÌn ngang
Khi muèn ®Èy æ g¸ chµy vÒ phÝa ph¶i, vÆn bu l«ng 1 sÏ lµm cho thanh chªm
2 nh« lªn vµ ®Èy lïi æ g¸ chµy vÒ phÝa ph¶i. Sau khi ®iÒu chØnh ®-îc vÞ trÝ cña æ
g¸ chµy, vÆn bu l«ng 4 ®Ó cè ®Þnh vÞ trÝ cña æ chµy. Trªn h×nh 11.24 thÓ hiÖn çc
262
kÝch th-íc h1, h2, h3, v.v. lµ çc kho¶ng çch tõ mÆt chuÈn ®Õn t©m chµy. Çc
kÝch th-íc nµy còng ph¶i ®¶m b¶o t-¬ng øng víi çc kÝch th-íc cña æ g¸ cèi.
11.4.2 Ph-¬ng ph¸p g¸ chµy trªn æ g¸ chµy

Yªu cÇu c¬ b¶n cña viÖc g¸ chµy lµ ph¶i ®¶m b¶o ®¹t ®-îc ®é cøng v÷ng cao,
cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh chµy ®-îc, tiÕt kiÖm kh«ng gian m¸y, dÔ chÕ t¹o vµ dÔ
thay thÕ. §Ó ®¸p øng çc yªu cÇu nµy cã thÓ ¸p dông kiÓu l¾p chµy b»ng mÆt bÝch
vµ bu l«ng (h×nh 11.25a) vµo cèi.
MÆt bÝch ë chu«i chµy dïng lµm mÆt tùa khi chån, cßn vai K gi÷ chµy khi
®Çu tr-ît lïi l¹i ®Ó chµy kh«ng dÝnh. §Ó chèng xoay (nhÊt lµ khi dËp çc chi tiÕt
kh«ng ®èi xøng) ng-êi ta lµm mÆt v¸t S trªn chµy t-¬ng øng víi mÆt v¸t S trªn
tÊm gi÷ chµy. Ph-¬ng ph¸p g¸ chµy nµy rÊt ch¾c ch¾n, ®-îc ¸p dông réng r·i trªn
çc m¸y rÌn ngang cì lín vµ cì trung b×nh.
§èi víi m¸y rÌn ngang cì nhá cã thÓ sö dông kiÓu g¾n chµy ®¬n gi¶n h¬n
(h×nh 11.25b). Chµy ®-îc kÑp chÆt trong æ g¸ chµy nhê bu l«ng chÌn vµ chèng
xoay nhê chèt C.
§Ó tiÕt kiÖm vËt liÖu
lµm chµy cã thÓ sö dông
kiÓu chµy ghÐp (h×nh
11.25c). Chµy nµy gåm hai
phÇn: phÇn lµm viÖc 2 vµ (h×nh 11.25, fig.285, tr.435[2], 7,5 cm)
phÇn g¸ l¾p 3. Hai phÇn nµy
®-îc g¾n víi nhau nhê ®ai
èc 3. Çch g¸ chµy theo kiÓu
thanh chªm (h×nh 11.25d)
tuy cøng v÷ng nh-ng khã
thay thÕ, nªn Ýt ®-îc ¸p
dông (trong qu¸ tr×nh lµm
viÖc thanh chªm th-êng bÞ H×nh 11.25 Ph-¬ng ph¸p g¸ chµy
biÕn d¹ng nªn khã th¸o).
Chµy ghÐp cã çc bé phËn hay bÞ mßn (mòi nhän ch¼ng h¹n) th-êng ®-îc
ghÐp theo kiÓu chèt h·m (h×nh 11.25e). Bé phËn ghÐp cña chµy ®-îc tiÖn r·nh
trªn ¸o ngoµi cña nã (lµ phÇn chÝnh cña chµy) ®-îc khoan lç t-¬ng øng vµ b¾t vÝt
h·m ®Ó cè ®Þnh phÇn ghÐp trong chµy.
263
H×nh 11.25g giíi thiÖu mét kiÓu kÕt cÊu chµy ghÐp cã phÇn ¸o chµy di ®éng
®Ó tr¸nh qu¸ t¶i. Khi ®Çu tr-ît tiÕn vÒ phÝa cèi lµm biÕn d¹ng kim lo¹i trong lßng
khu«n (thùc chÊt lµ lµm biÕn d¹ng kim lo¹i trong lßng chµy) th× nÕu qu¸ t¶i lß xo
sÏ bÞ nÐn l¹i lµm cho lßng khu«n dµi thªm ra. PhÇn ghÐp trong chµy ®-îc ghÐp
b»ng mèi ghÐp ren. Mèi ghÐp nµy Ýt ®-îc sö dông trong c«ng nghÖ dËp, nh-ng
trong tr-êng hîp nµy ren kh«ng lµm viÖc khi chµy g©y biÕn d¹ng mµ chØ lµm
nhiÖm vô ë hµnh tr×nh kh«ng t¶i cña ®Çu tr-ît.
11.4.3 æ g¸ cèi
æ g¸ cèi th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp kÕt cÊu d-íi d¹ng çc khèi thÐp nguyªn
(thÐp C45 ch¼ng h¹n, h×nh 11.26). Nöa bªn ph¶i (nöa cèi tÜnh) ®-îc l¾p chÆt víi
th©n m¸y; cßn nöa cèi ®éng ®-îc l¾p víi ®Çu tr-ît phô. æ g¸ cèi tÜnh vµ æ g¸ cèi
®éng ®Òu ®-îc ®Æt vµo çc hèc cã s½n trong th©n m¸y vµ ë ®Çu tr-ît phô (®Çu
tr-ît bªn), cho nªn muèn kÑp chÆt chóng ph¶i dïng thanh kÑp 1 víi çc bu l«ng 2
vµ khèng chÕ chuyÓn ®éng theo chiÒu vu«ng gãc víi trôc b»ng chèt dÉn h-íng 3
(h×nh 11.26a).
PhÇn c«ng t¸c cña cèi ®-îc lµm b»ng thÐp khu«n dËp cho tÊt c¶ mäi kiÓu
lßng khu«n kh¸c nhau d¹ng b¸n trô cã r·nh ®-îc khoÐt t-¬ng øng víi h×nh d¹ng
cña lßng khu«n. Khi hai nöa khu«n ë vÞ trÝ lµm viÖc th× çc nöa lßng khu«n còng
hîp l¹i thµnh lßng khu«n hoµn chØnh. PhÇn lµm viÖc cña cèi ®-îc g¾n víi æ g¸
cèi nhê çc bu l«ng suèt 4 vµ ®ai èc vÆn ë phÝa sau.
(h×nh 11.26, fig.286,tr.436[2], 7,5 cm)
H×nh 11.26 S¬ ®å l¾p ghÐp æ g¸ cèi
264
Çc miÕng ghÐp cña çc nöa khu«n, tøc lµ phÇn c«ng t¸c cña cèi, cã thÓ ®-îc
lµm cho tõng lßng khu«n mét, lµm chung hai lßng khu«n trªn mét miÕng ghÐp
hoÆc ®«i khi dïng nhiÒu m¶nh ghÐp l¹i thµnh mét lßng khu«n tuú thuéc vµo kÝch
th-íc lßng khu«n vµ ®é cøng v÷ng cña çc miÕng ghÐp Êy, sao cho cã thÓ thay
thÕ ®-îc çc bé phËn dÔ mßn, dÔ háng.
MiÕng ghÐp nhá th-êng ®-îc kÑp chÆt b»ng mét cÆp bu l«ng, miÕng ghÐp
lín cã thÓ ®-îc kÑp b»ng hai hoÆc ba cÆp bu l«ng. Cã tr-êng hîp do kh«ng gian
æ gi÷ cèi kh«ng cho phÐp nªn cã thÓ ph¶i dïng mét cÆp bu l«ng cho hai miÕng
ghÐp kÒ nhau. §-êng kÝnh ngoµi cña miÕng ghÐp ®-îc chän theo ®é bÒn cña nã.
Tuy nhiªn, ®Ó cã thÓ b¾t bu l«ng ®-îc vµ çc bu l«ng Êy kh«ng bÞ c¾t ®øt trong
qu¸ tr×nh lµm viÖc ph¶i thiÕt kÕ çc miÕng ghÐp sao cho chóng tiÕp xóc víi æ g¸
cèi vµ cã çc bËc ®Ó chèng tr-ît theo chiÒu trôc.
265
Ch-¬ng 12
çc nguyªn c«ng hoµn thiÖn vµ nhiÖt luyÖn

12.1 C¾t vµnh biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç sau khi dËp
S¶n phÈm dËp khèi trong khu«n hë bao giê còng cã vµnh biªn. Vµnh biªn
nµy cã ý nghÜa c«ng nghÖ cña nã nªn kh«ng thÓ tr¸nh ®-îc. Tuy nhiªn, trong çc
s¶n phÈm dËp khèi kh¸c (nh- dËp trong khu«n kÝn, khu«n Ðp ch¶y, ch¼ng h¹n) cã
thÓ còng cã ba via do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Ngoµi ra, ®èi víi vËt dËp
cÇn t¹o lç th× bao giê còng ®Ó l¹i mµng ng¨n lç trªn s¶n phÈm dËp kÓ c¶ dËp
trong khu«n hë, khu«n kÝn hay khu«n Ðp ch¶y. Sau khi dËp, vµnh biªn, ba via vµ
mµng ng¨n lç ®Òu cÇn ph¶i ®-îc c¾t bá ®Ó t¹o ra vËt dËp theo ®óng kÝch th-íc
b¶n vÏ. Nguyªn c«ng dïng ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô nµy gäi lµ nguyªn c«ng c¾t
biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç, th-êng ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y Ðp trôc khuûu trong
çc khu«n c¾t biªn vµ khu«n ®ét mµng ng¨n lç.
12.1.1 S¬ ®å c¾t ®ét vµ çc chi tiÕt c«ng t¸c cña khu«n c¾t ®ét
H×nh 12.1 thÓ hiÖn çc s¬ ®å c¾t biªn (a) vµ ®ét mµng ng¨n lç (b, c) sau khi
dËp. Nãi chung, çc khu«n nµy th-êng bao gåm cèi 1 vµ chµy 3 lµ çc chi tiÕt
c«ng t¸c chñ yÕu. Th«ng th-êng, cèi ®-îc ®Æt cè ®Þnh vµ chµy di ®éng. Cèi ®-îc
l¾p vµo ¸o cèi ®Æt trªn bµn m¸y, cßn chµy ®-îc l¾p trùc tiÕp lªn ®Çu tr-ît hoÆc
trong ¸o chµy.
(h×nh 12.1,fig.306,tr.350,[1], 4 cm)
H×nh 12.1 S¬ ®å c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç
§Ó c¾t biªn (h×nh 12.1a), vËt dËp 4 ®-îc ®Æt lªn cèi 1 trªn phÇn vµnh biªn 2,
sau ®ã chµy 3 ®Èy vËt dËp qua lç cèi vµ nhê çc mÐp s¾c cña lç cèi c¾t ®øt vµnh
biªn. Khi ®ét mµng ng¨n lç (h×nh 12.1b), vËt dËp ®-îc ®Æt tú lªn cèi, chµy ®ét sÏ
c¾t ®øt mµng ng¨n lç vµ ®Èy nã qua cèi c¾t. Tr-êng hîp vËt dËp ®-îc t¹o lç ch-a
266
thÊu vÒ mét phÝa (h×nh 12.1c), th× viÖc ®ét mµng ng¨n lç ®-îc thùc hiÖn nhê t¸c
®éng ®ång thêi cña c¶ cèi vµ chµy. ChÊt l-îng c¾t cã ý nghÜa hÕt søc quan träng
bëi v× khi c¾t kh«ng tèt, cßn ®Ó l¹i vÕt vµnh biªn trªn vËt dËp sÏ mÊt nhiÒu c«ng
®Ó mµi, tiÖn, c-a, v.v..
Cã thÓ c¾t biªn ë tr¹ng th¸i nãng hoÆc tr¹ng th¸i nguéi. Khi c¾t biªn vµ ®ét
mµng ng¨n lç ë tr¹ng th¸i nãng, lùc c¾t cã thÓ gi¶m ®i kho¶ng 5-6 lÇn so víi khi
c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ë tr¹ng th¸i nguéi. V× vËy, khi lùc c¾t lín hoÆc m¸y
c¾t cã lùc c¾t nhá th× nªn ¸p dông c¾t vµ ®ét nãng. MÆt kh¸c, ®èi víi mét sè kim
lo¹i vµ hîp kim kh«ng ®ñ ®é dÎo ®Ó tiÕn hµnh c¾t nguéi, hoÆc chµy ®ét kh«ng ®ñ
®é bÒn ®Ó ®ét mµng ng¨n lç cã tû lÖ chu vi c¾t/ chiÒu dµy mµng nhá, hoÆc cÇn
ph¶i thùc hiÖn nguyªn c«ng dËp tinh chØnh nãng sau khi c¾t biªn th× còng cÇn
ph¶i c¾t biªn nãng. C¾t nãng ®-îc thùc hiÖn ngay sau khi dËp nãng nhê nhiÖt cña
vËt dËp cßn nãng sau khi dËp. Khi c¾t biªn nãng, m¸y c¾t biªn (hoÆc ®ét mµng
ng¨n lç) ®-îc ®Æt ngay bªn c¹nh m¸y dËp, ®Ó sau khi dËp xong tiÕn hµnh c¾t
ngay mµ kh«ng cÇn ph¶i nung l¹i, do ®ã diÖn tÝch ph©n x-ëng thu gän h¬n,
kh«ng cÇn ph-¬ng tiÖn ®Ó vËn chuyÓn vµ chøa vËt dËp cã vµnh biªn. Tuy nhiªn,
viÖc c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ë tr¹ng th¸i nãng biÓu lé nh-îc ®iÓm lµ n¨ng
suÊt m¸y dËp vµ m¸y c¾t biªn ®ßi hái ph¶i ®ång bé, m¸y nµo cã n¨ng suÊt cao
h¬n ph¶i chê m¸y cã n¨ng suÊt thÊp, g©y ¶nh h-ëng ®Õn tiÕn ®é dËp.
Khi c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ë tr¹ng th¸i nãng cã thÓ sö dông çc khu«n
®¬n gi¶n riªng biÖt, khu«n liªn tôc, hoÆc khu«n phèi hîp, tøc lµ ®ång thêi thùc
hiÖn c¾t biªn vµ ®ét lç. ViÖc sö dông khu«n phèi hîp lµ hîp lý ®èi víi çc vËt
dËp lín hoÆc s¶n xuÊt hµng khèi v× tuy khu«n nµy cho n¨ng suÊt cao nh-ng phøc
t¹p khi chÕ t¹o. Khu«n liªn tôc thÝch hîp cho vËt dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p.
C¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ë tr¹ng th¸i nguéi kh«ng phô thuéc vµo nhÞp
®é cña qu¸ tr×nh dËp tr-íc ®ã vµ cã n¨ng suÊt cao h¬n so víi c¾t nãng vµ ®iÒu
quan träng lµ cho phÐp t¸ch riªng thµnh mét c«ng ®o¹n ®éc lËp, kh«ng ¶nh h-ëng
®Õn viÖc bè trÝ mÆt b»ng cña ph©n x-ëng dËp nãng bëi v× m¸y c¾t ®ét th-êng lµ
thÊp, lµm viÖc ë tr¹ng th¸i tÜnh, kh«ng ®ßi hái ph¶i bè trÝ ë nhµ x-ëng cao, cã
t-êng mãng ch¾c ch¾n cïng víi çc m¸y dËp (m¸y bóa vµ METKDN). NÕu viÖc
c¾t ®ét ®-îc thùc hiÖn ë tr¹ng th¸i nguéi th× çc m¸y nµy ®-îc ®Æt riªng trong
mét ph©n x-ëng kh¸c nhµ rÎ h¬n vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña c«ng nh©n ®-îc c¶i
thiÖn h¬n nhiÒu. Ngoµi ra, khi c¾t ®ét nguéi s¶n phÈm Ýt bÞ cong vªnh hoÆc dËp
n¸t bÒ mÆt h¬n so víi c¾t ®ét nãng nªn viÖc chÕ t¹o vµ rµ chØnh chµy, cèi theo vËt
267
dËp vµ hiÖu chØnh khu«n c¾t ®¬n gi¶n h¬n. Tuy nhiªn, ®Ó gi¶m lùc c¾t vµ t¨ng ®é
bÒn khu«n tr-íc khi c¾t biªn (hoÆc ®ét mµng ng¨n lç) cÇn ph¶i ñ vËt dËp, viÖc
nµy lµm gi¶m n¨ng suÊt lß nung (lß ñ) v× vËt dËp khi ch-a c¾t biªn th× cång kÒnh
h¬n, chiÕm nhiÒu diÖn tÝch h¬n sau khi c¾t biªn.
§èi víi vËt dËp b»ng thÐp cã thÓ tiÕn hµnh c¾t biªn nãng hoÆc nguéi. Sù xuÊt
hiÖn vÕt nøt khi c¾t biªn nguéi cã thÓ x¶y ra ®èi víi thÐp cacbon cã hµm l-îng C
 0,45% vµ ®èi víi vËt dËp b»ng thÐp hîp kim t-¬ng ®-¬ng mµ khi lµm nguéi
ngoµi kh«ng khÝ sÏ lµm t¨ng ®é cøng vµ ®é gißn. §Ó c¾t biªn nguéi lo¹i vËt dËp
nµy ph¶i tiÕn hµnh ñ s¬ bé tr-íc khi c¾t hoÆc nhiÖt luyÖn th«ng th-êng.
§èi víi vËt dËp b»ng hîp kim nh«m vµ hîp kim ®ång th× chØ nªn c¾t biªn
nguéi. VËt dËp b»ng hîp kim magie cã ®é dµy vµnh biªn < 2,5 mm vµ hîp kim
titan cã ®é dµy bÊt kú th× l¹i ph¶i c¾t biªn nãng, ®«i khi cßn ph¶i nung nãng
thªm. Vµnh biªn cña vËt dËp lín b»ng hîp kim nhÑ ®-îc c¾t b»ng c-a ®ai. §Ó
tr¸nh t¹o vÕt nøt trªn vËt dËp, ®èi víi vËt dËp b»ng hîp kim magie cã ®é dµy vµnh
biªn > 2,5 mm còng ®-îc c¾t b»ng c-a.
H×nh 12.2 thÓ hiÖn mét bé khu«n
c¾t biªn ®¬n gi¶n, gåm çc chi tiÕt
chÝnh nh- sau: chµy 1 ®-îc l¾p vµo ®Çu
tr-ît b»ng thanh chªm. Cèi 2 ®-îc l¾p
vµo ®Õ khu«n 3 còng nhê thanh chªm. (h×nh 12.2, fig.293,tr.444[2], 6 cm)
§Õ khu«n 3 ®-îc kÑp chÆt vµo bµn m¸y
4 nhê çc tÊm kÑp 5 vµ çc bu l«ng 6
cã ®Çu h×nh ch÷ nhËt ®-îc l¾p vµo çc
r·nh ch÷ T trªn bµn m¸y ®Ó chèng
xoay. Çc r·nh ch÷ T trªn bµn m¸y cã
khi ®-îc bè trÝ theo ®-êng chÐo, cã khi
H×nh 12.2 KÕt cÊu vµ g¸ kÑp khu«n
®-îc bè trÝ theo çc ®-êng song song
c¾t biªn ®¬n gi¶n
víi c¹nh bµn m¸y.
MÆt d-íi cña ®Õ khu«n ®-îc bµo mét r·nh 7 ®Ó chøa s¶n phÈm sau khi c¾t
biªn. R·nh nµy th-êng ®-îc bµo nghiªng vÒ phÝa sau ®Ó khi s¶n phÈm (vËt dËp)
r¬i xuèng theo r·nh nµy ra thïng chøa ®Æt ë sau m¸y. NÕu trªn bµn m¸y cã lç to
®ñ cho vËt dËp r¬i qua th× cã thÓ lµm r·nh 7 th«ng víi lç bµn m¸y, vËt dËp sau khi
qua lç bµn m¸y r¬i vµo m¸ng nghiªng ra thïng chøa ph«i hoÆc ra b¨ng t¶i.
268
12.1.2 Lùc c¾t
Lùc c¾t cÇn thiÕt khi c¾t biªn (hoÆc ®ét mµng ng¨n lç) chñ yÕu phô thuéc vµo
trë lùc c¾t cña vËt liÖu, nhiÖt ®é c¾t, chu vi c¾t vµ chiÒu dµy cña cÇu vµnh biªn.
Lùc c¾t biªn cÇn thiÕt ®Ó chän m¸y c¾t ®-îc tÝnh nh- sau:
P = Fc.c..k = (1,5  1,8)Fc.b (12.1)
trong ®ã:
Fc - diÖn tÝch c¾t; Fc = s.Lc
s - chiÒu dµy cña vµnh biªn (hoÆc mµng ng¨n lç)
Lc - chu vi c¾t
c - trë lùc c¾t øng víi nhiÖt ®é c¾t; c  0,8b
b - giíi h¹n bÒn cña vËt liÖu øng víi nhiÖt ®é c¾t
 = 1,7 - hÖ sè kÓ ®Õn ®é cïn cña mÐp c¾t
k = 1,1  1,3 - hÖ sè dù tr÷ lùc cña m¸y Ðp.
NÕu viÖc c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ®-îc thùc hiÖn ®ång thêi cïng mét
lóc trªn m¸y Ðp th× lùc cÇn thiÕt ®Ó chän m¸y Ðp ph¶i b»ng tæng çc lùc nµy.
12.1.3 KÕt cÊu cña chµy vµ cèi c¾t
a) KÕt cÊu cèi

Cèi c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç cã thÓ lµm ghÐp hoÆc lµm nguyªn. ViÖc
chän lo¹i cèi nguyªn hoÆc cèi ghÐp phô thuéc vµo c«ng nghÖ chÕ t¹o, ®iÒu kiÖn
s÷a ch÷a vµ nhiÖt luyÖn chóng (h×nh 12.3).
§èi víi çc khu«n qu¸ lín
th× mÆc dï h×nh d¹ng cèi tuy
rÊt ®¬n gi¶n nh-ng vÉn cø lµm
cèi ghÐp (h×nh 12.3a). Th«ng
th-êng, cèi ghÐp dïng cho vËt (h×nh 12.3,fig.294,tr.445[2]4,5 cm)
dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p,
kh«ng phô thuéc vµo kÝch
th-íc (h×nh 12.b).
H×nh 12.3 KÕt cÊu cèi c¾t biªn
269
Cèi nguyªn chØ dïng cho s¶n phÈm cì nhá vµ trung b×nh cã h×nh thï ®¬n
gi¶n (h×nh 12.3c).
H×nh 12.4 thÓ hiÖn h×nh d¸ng mÐp c¾t (K) kh¸c nhau cña lo¹i cèi nguyªn vµ
cèi ghÐp. §èi víi cèi ghÐp mÐp c¾t cã gãc nghiªng kho¶ng 90o- ( = 30’1o).
Nh- vËy, mçi lÇn cèi bÞ mßn ph¶i mµi ®i vµ cho çc mèi ghÐp xÝch l¹i gÇn nhau,
lµm cho kÝch th-íc miÖng cèi kh«ng thay ®æi (h×nh 12.4a). §èi víi cèi nguyªn
ph¶i lµm mÐp c¾t cã gãc vu«ng (h×nh 12.4b), v× nÕu lµm v¸t nh- mÐp cèi ghÐp th×
mçi lÇn söa cèi, miÖng cèi ngµy cµng réng ra. Tuy nhiªn, ®Ó vËt dËp dÔ tho¸t ra
khái lç cèi th× cÇn ph¶i lµm gãc tho¸t kho¶ng 3  5o cho ®Õn çch miÖng cèi mét
kho¶ng çch nhÊt ®Þnh lµm l-îng d- mµi khi cèi cïn. Th-êng mçi cèi ®-îc mµi
kho¶ng 10  15 lÇn vµ mçi lÇn mµi kho¶ng 0,5 mm.
(h×nh 12.4, fig.295, tr.445[2], 4,5 cm)
1- VËt dËp
H×nh 12.4 Çc d¹ng mÐp c¾t cña cèi c¾t biªn
PhÝa trªn miÖng cèi lµm gê cao h¬n mét chót ®Ó khi cèi cïn cÇn mµi l¹i sÏ
nhanh h¬n. Gê cao trªn miÖng cèi cßn cã t¸c dông lµm cho vµnh biªn dÔ n»m yªn
trªn miÖng cèi khi nã bÞ cong vªnh trong qu¸ tr×nh chuyÓn tõ m¸y dËp sang m¸y
c¾t biªn.
§Ó gi¶m lùc c¾t vµ lµm ®iÒu hoµ t¶i träng m¸y, cã thÓ sö dông lo¹i cèi cã
mÐp c¾t nghiªng (h×nh 12.4c). §Ó tr¸nh ¶nh h-ëng cña çc thµnh phÇn lùc ngang
cã thÓ lµm çc mÐp c¾t nghiªng tõng ®«i mét ®èi xøng nhau (trªn h×nh 12.4c chØ
cã mét cÆp). Gãc nghiªng  cña mÐp c¾t th-êng ®-îc lµm kho¶ng 3  6o. Khu«n
c¾t biªn cã mÐp c¾t nghiªng cã thÓ lµm gi¶m lùc c¾t vµ kh«ng thÓ lµm thay ®æi
c«ng c¾t ®-îc. Khi ®Æt vËt dËp lªn miÖng khu«n, vµnh biªn cña vËt dËp tú lªn
miÖng cèi chØ ë nh÷ng ®iÓm cao nhÊt cña miÖng cèi, nªn sau khi vµnh biªn bÞ c¾t
t¹i nh÷ng vÞ trÝ Êy th× lÇn l-ît tiÕp ®Õn çc ®iÓm kh¸c xuÊt hiÖn vµ l¹i bÞ c¾t tiÕp
270
cho ®Õn hÕt. V× thÕ, vËt dËp cã thÓ n»m æn ®Þnh trªn miÖng cèi chØ khi nµo chän
çc tiÕp ®iÓm ban ®Çu cho thËt æn ®Þnh.
D¹ng cèi dïng cho khu«n ®ét mµng ng¨n lç kh«ng cã mÐp c¾t (h×nh 12.1b).
Çc cèi nµy chØ cã t¸c dông lµm bÖ tú cho vËt dËp vµ lµm nhiÖm vô ®Þnh t©m cho
vËt dËp trªn khu«n ®ét. V× vËy, cèi nµy th-êng cã lßng khu«n gièng nh- biªn
d¹ng vËt dËp vµ cã lç ë d-íi ®Ó tho¸t mµng.
b) KÕt cÊu chµy

Trong khu«n c¾t biªn, chµy chØ lµm nhiÖm vô ®Èy vËt dËp qua lç cèi. §Ó vËt
dËp kh«ng bÞ n¸t bÒ mÆt, ®Çu chµy c¾t biªn ph¶i ®-îc khoÐt lâm vµo theo biªn
d¹ng cña vËt dËp sao cho diÖn tÝch tiÕp xóc gi÷a chµy vµ vËt dËp lµ lín nhÊt cã thÓ.
H×nh 12.5 H×nh d¹ng ®Çu chµy c¾t biªn (h×nh 12.5, fig.297,tr.446[2], 3
cho vËt dËp kiÓu trô bËc cm)
Do ®é mµi mßn cña khu«n dËp vµ khu«n c¾t biªn kh¸c nhau, nhiÖt ®é vËt dËp
khi c¾t biªn l¹i kh¸c nhau, nªn muèn cho chµy c¾t biªn tiÕp xóc tèt víi vËt dËp
ph¶i cã biÖn ph¸p tÝnh ®Õn sù thay ®æi kÝch th-íc cña vËt dËp do çc nguyªn
nh©n kÓ trªn. VÝ dô, kÝch th-íc chµy c¾t biªn t¹i çc phÇn h×nh trô nªn lÊy theo
kÝch th-íc danh nghÜa cña vËt dËp, cßn t¹i çc vïng cã bËc chuyÓn tiÕp nªn lµm
dµi h¬n mét ®o¹n  (h×nh 12.5) v× t¹i nh÷ng chç nµy khu«n dËp hay bÞ mßn nhiÒu
nhÊt. Khe hë  ph¶i lÊy lín h¬n dung sai d-¬ng cña vËt dËp mét chót.
(h×nh 12.6, fig. 298, tr.447[2], 4 cm)
H×nh 12.6 Çc kiÓu h×nh d¹ng chµy c¾t biªn
271
H×nh 12.6 thÓ hiÖn mét sè d¹ng ®Çu chµy c¾t biªn. Trong çc tr-êng hîp I, II
vµ III, do chµy kh«ng chui vµo lç cèi nªn khe hë z/2 gi÷a chµy vµ cèi ®-îc x¸c
®Þnh phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn sao cho ®Çu chµy vµ vËt dËp cã tiÕp xóc tèt nhÊt.
NÕu gãc nghiªng  trªn thµnh lßng khu«n dËp chÝnh nhá h¬n 15o th× cã thÓ
lµm chµy ph¼ng cã khoÐt lâm vµo theo mÆt ngoµi vËt dËp (h×nh 12.6, Ia vµ Ib).
NÕu gãc nghiªng  trªn thµnh lßng khu«n dËp chÝnh lín h¬n 15o vµ khi tiÕt diÖn
ngang cña vËt dËp trßn th× cÇn lµm chµy c¾t biªn tiÕp xóc víi vËt dËp ë c¶ mÆt
bªn cña nã (h×nh 12.6, II vµ III). Tr-êng hîp vµnh biªn n»m ë ®¸y vËt dËp (h×nh
12.6, IV), ®Ó ®¶m b¶o chÊt l-îng mÆt c¾t tèt, ph¶i lµm khu«n c¾t biªn cã mÐp c¾t
c¶ ë chµy lÉn ë cèi c¾t. Trong tr-êng hîp nµy, chµy c¾t sÏ chui qua lç cèi nªn khe
hë z/2 gi÷a chµy vµ cèi c¾t ph¶i lµm b»ng kho¶ng 15% chiÒu dµy cÇu vµnh biªn
h.
§Ó ®¶m b¶o chµy vµ cèi c¾t biªn lu«n ®ång t©m víi nhau, khu«n c¾t ph¶i cã
trô dÉn h-íng. Trong tr-êng hîp chµy kh«ng chui qua lç cèi th× kh«ng cÇn lµm
trô dÉn h-íng, nh-ng khi chµy chui qua lç cèi th× ®Ó ®¶m b¶o sù ph©n bè khe hë
®Òu trªn toµn bé mÐp c¾t ph¶i lµm trô dÉn h-íng cho lo¹i khu«n nµy.
Chµy cho khu«n ®ét mµng ng¨n lç (h×nh 12.1b) cã mÐp c¾t. Lo¹i chµy nµy
th-êng cã mÆt ph¼ng, trõ tr-êng hîp chiÒu dµy mµng ng¨n lç kh«ng ®Òu nhau
(khi trªn mµng ng¨n lç cã tói chøa kim lo¹i thõa). Khi mµng ng¨n lç qu¸ lín
th-êng lµm chµy rçng ®Ó tiÕt kiÖm kim lo¹i vµ gi¶m c«ng mµi khi mÐp c¾t cïn.
Tr-êng hîp cÇn ph¶i gi¶m lùc c¾t, cã thÓ lµm chµy víi mÐp c¾t nghiªng, gièng
nh- trªn çc lo¹i cèi cã mÐp c¾t nghiªng ë khu«n c¾t biªn (h×nh 12.4c).
12.1.4 KÕt cÊu khu«n

S¬ ®å kÕt cÊu khu«n c¾t biªn ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 12.2. ChiÒu cao cña ®Õ
khu«n phô thuéc vµo chiÒu cao khÐp kÝn cña m¸y vµ cña khu«n ®ång thêi phô
thuéc vµo ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é lµm viÖc cho phÐp cña m¸y. NÕu m¸y cho phÐp lµm
viÖc ë nhiÖt ®é cao th× cã thÓ lµm ®Õ khu«n máng. NÕu m¸y cho phÐp lµm viÖc ë
®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp th× ph¶i lµm ®Õ khu«n cao (khi c¾t vËt dËp nãng), cã lç
tho¸t vËt dËp dÔ dµng ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng kÑt vËt dËp nãng trªn khu«n lµm nãng
khu«n vµ m¸y.
Khu«n c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç cã thÓ cã trô dÉn h-íng, cã thÓ cã c¬
cÊu g¹t phÕ liÖu, vµ cã thÓ kh«ng cã çc bé phËn nµy. Ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p chµy
272
vµ cèi phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña vËt dËp. Ngoµi ra cßn cã thÓ cã çc c¬ cÊu
kh¸c nh- c¬ cÊu ®Þnh vÞ, c¬ cÊu ®Èy, v.v..
Khi thiÕt lËp quy tr×nh c«ng nghÖ kh«ng nªn chØ l-u ý ®Õn kh©u dËp mµ
kh«ng quan t©m ®Õn kh©u c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç. NhiÒu khi v× khã gi¶i
quyÕt kh©u c¾t biªn mµ ph¶i c¶i biÕn vËt dËp ®i ®«i chót, sau khi c¾t biªn míi
thùc hiÖn tiÕp viÖc t¹o h×nh (th-êng lµ ®èi víi vËt dËp cÇn nguyªn c«ng uèn).
Còng cã khi ph¶i bè trÝ mÆt ph©n khu«n sao cho viÖc c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n
lç ®-îc thuËn lîi.
§Ó thùc hiÖn tèt c¾t

biªn, viÖc g¸ l¾p chµy, cèi
vµ viÖc ®iÒu chØnh, hiÖu
chØnh chóng thÝch hîp cã
ý nghÜa quan träng.
a) Çch g¸ l¾p chµy

Chµy c¾t biªn vµ ®ét
mµng ng¨n lç cã khi ®-îc
g¸ trùc tiÕp vµo ®Çu tr-ît,
cã khi ®-îc g¸ vµo ®Õ (h×nh 12.7, fig. 300, tr.451[2],13 cm)
khu«n trªn tuú thuéc vµo
®iÒu kiÖn cô thÓ. Cã nhiÒu
ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p. §Æc
biÖt th«ng dông lµ
ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p dïng
®u«i Ðn cã thanh chªm vµ
con chèt ®Ó khèng chÕ
çc bËc tù do (h×nh
12.7a). Ph-¬ng ph¸p nµy
th-êng ®-îc ¸p dông cho H×nh 12.7 Ph-¬ng ph¸p g¸ chµy trong khu«n
vËt dËp ngang v× nã rÊt ®¬n c¾t biªn vµ ®ét lç
gi¶n vµ lµm viÖc rÊt æn 1- chu«i khu«n; 2- chªm; 3, 9- tÊm g¸ chµy; 4, 5, 7-
®Þnh. çc bu l«ng kÑp; 6- bµn kÑp; 8- chµy
273
§èi víi vËt dËp däc th-êng ¸p dông ph-¬ng ph¸p g¸ chµy gièng nh- ph-¬ng
ph¸p g¸ chµy vµ cèi trªn khu«n dËp tÊm, cã vßng g¸ chµy vµ çc bu l«ng kÑp víi
bµn m¸y (h×nh 12.7b). Çch g¸ l¾p nµy cã kÕt cÊu gi¶n ®¬n, dÔ thay thÕ vµ ®iÒu
chØnh. §èi víi khu«n ®ét mµng ng¨n lç l¹i rÊt hay ¸p dông ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p
nµy. Trªn h×nh 12.7c thÓ hiÖn mét kiÓu g¸ l¾p chµy t-¬ng ®èi ®¬n gi¶n mµ rÊt tiÖn
lîi khi sö dông. Trong kÕt cÊu nµy, chµy cã chu«i h×nh trô võa víi lç cña bµn
m¸y (th-êng lµ çc m¸y nhá) ®-îc kÑp chÆt nhê lùc ma s¸t gi÷a chu«i chµy vµ lç
cña bµn m¸y.
Khi l¾p chµy cÇn më réng bµn kÑp 6 b»ng çch níi láng bu l«ng 5; sau khi
l¾p chu«i chµy vµo æ th× vÆn chÆt çc bu l«ng 5 vµ 7 l¹i. Bu l«ng 7 võa cã t¸c
dông kÑp chÆt võa cã t¸c dông chèng xoay.
Khi vËt dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p (tr-êng hîp cÇn c¾t biªn vËt dËp kiÓu tay
biªn hoÆc ch×a vÆn dÑt, v.v. ch¼ng h¹n), th× viÖc chÕ t¹o chµy c¾t biªn còng kh¸
phøc t¹p nÕu ¸p dông çc ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p kÓ trªn. H×nh 12.7d giíi thiÖu mét
kiÓu g¸ chµy cã tÝnh c«ng nghÖ cao. Chµy 8 ®-îc gia c«ng nh- mét h×nh l¨ng trô
cã ®¸y lµ h×nh bao cña vËt dËp. Nhê hai tÊm g¸ chµy 9 vµ çc bu l«ng kÑp, chµy 8
®-îc kÑp chÆt vµo çc tÊm g¸ chµy thµnh mét khèi cøng v÷ng. Sau ®ã dïng bu
l«ng g¸ c¶ khèi nµy lªn bµn m¸y. Víi kÕt cÊu nµy, chµy 8 cã thÓ sö dông ®-îc c¶
hai ®Çu, khi mét ®Çu háng th× dïng ®Çu kia.
b) Çch g¸ l¾p cèi

Cã hai çch g¸ cèi c¬ b¶n (h×nh 12.8). NÕu lµ cèi nguyªn hoÆc cèi ghÐp hai
nöa th× dïng thanh chªm ®Ó g¸ cèi. VÞ trÝ cña cèi chØ cã thÓ ®-îc ®iÒu chØnh nhê
çc c¨n ®Öm. Trªn h×nh 12.8a, cèi 1 ®-îc g¸ vµo ¸o cèi 3 nhê thanh chªm 2.
(h×nh 12.8, fig. 301,tr.452,[2], 4 cm)
H×nh 12.8 Çc ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p cèi
274
§èi víi çc cèi ghÐp nhiÒu m¶nh, thuËn tiÖn nhÊt lµ dïng bu l«ng (h×nh
12.8b). Çc m¶nh cèi ghÐp 4 ®-îc l¾p vµo ¸o cèi 6 nhê çc bu l«ng 5. §Ó cã thÓ
®iÒu chØnh l¹i kÝch th-íc mÐp c¾t cña cèi sau mçi lÇn mµi, çc lç bu l«ng trªn çc
m¶nh cèi th-êng ®-îc lµm h×nh ovan. VÞ trÝ lµm viÖc cña cèi ®-îc ®iÒu chØnh nhê
çc bu l«ng h·m 7. Khi l¾p cèi, cÇn th¸o láng çc bu l«ng h·m ra vµ cho chµy
vµo vÞ trÝ lµm viÖc, cã thÓ dïng ngay vËt dËp lµm c¨n mÉu khi ®iÒu chØnh, sau ®ã
vÆn chÆt çc bu l«ng h·m l¹i vµ cèi ®-îc ®Þnh vÞ ë vÞ trÝ lµm viÖc.
Çch g¸ cèi cho khu«n ®ét mµng ng¨n lç còng thùc hiÖn t-¬ng tù nh- khi g¸
khu«n c¾t biªn, nh-ng cã thÓ cßn cã mét sè ph-¬ng ph¸p g¸ l¾p kh¸c.
12.2.5 C¬ cÊu th¸o gì

Trong tr-êng hîp c¾t biªn, khi chµy chui qua lç cèi th× vµnh biªn cã thÓ b¸m
vµo chµy sau khi c¾t. Khi ®ét mµng ng¨n lç th× bao giê vËt dËp còng dÝnh vµo
chµy sau khi ®ét. Trong nh÷ng tr-êng hîp nh- vËy, ®ßi hái ph¶i thiÕt kÕ c¬ cÊu
th¸o gì phÕ liÖu (cho khu«n c¾t biªn) vµ c¬ cÊu th¸o gì s¶n phÈm (cho khu«n ®ét
mµng ng¨n lç) th× khu«n míi cã thÓ lµm viÖc b×nh th-êng ®-îc.
(h×nh 12.9,fig.302,tr.453[2], 11 cm)
275
H×nh 12.9 Çc kiÓu c¬ cÊu th¸o gì
Trªn h×nh 12.9 giíi thiÖu mét sè kiÓu c¬ cÊu th¸o gì. Theo çch ®Èy, c¬ cÊu
th¸o gì ®-îc chia thµnh c¬ cÊu cøng vµ c¬ cÊu mÒm, cßn theo vÞ trÝ bè trÝ cña
chóng th× cã c¬ cÊu trªn vµ c¬ cÊu d-íi.
§¬n gi¶n nhÊt lµ c¬ cÊu th¸o gì cøng - d-íi (h×nh 12.9a). Çc tÊm g¹t c«ng-
x«n 1 ®-îc l¾p cøng vµo ¸o cèi (®Õ khu«n) nhê bu l«ng. C¬ cÊu th¸o gì cøng -
d-íi hoµn chØnh h¬n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 12.9b. TÊm g¹t 3 ®-îc ®Æt trªn çc
bu l«ng 4 víi chiÒu cao ®-îc tÝnh to¸n s½n vµ ®-îc kÑp chÆt nhê çc ®ai èc 2.
TÊm g¹t 3 cã lç t-¬ng øng víi tiÕt diÖn ngang cña chµy víi khe hë nhÊt ®Þnh.
Trong mét sè tr-êng hîp, chµy cã thÓ ®-îc dÉn h-íng theo lç cña tÊm g¹t. ChiÒu
cao hc phô thuéc vµo chiÒu cao vËt dËp vµ chiÒu cao khÐp kÝn cña m¸y. Tr-êng
hîp chiÒu cao vËt dËp lín mµ chiÒu cao khÐp kÝn cña m¸y nhá th× kh«ng thÓ sö
dông c¬ cÊu th¸o gì theo kiÓu cøng - d-íi ®-îc, mµ ph¶i dïng c¬ cÊu kiÓu mÒm -
d-íi (h×nh 12.9c). ¦u viÖt cña c¬ cÊu nµy lµ khi ®Çu tr-ît ®i xuèng th× t¸n chµy
®Ì tÊm g¹t 5 ®i xuèng, çc lß xo 6 bÞ nÐn l¹i. Khi ®Çu tr-ît ®i lªn mang theo vµnh
biªn (hoÆc vËt dËp) sÏ bÞ tÊm g¹t g¹t l¹i, tÊm g¹t nµy lóc ®Çu bÞ ®Èy lªn bëi çc lß
xo 6 vµ sau ®ã bÞ gi÷ l¹i ë çc ®Çu bu l«ng.
NÕu b»ng çch trªn ®©y vÉn ch-a gi¶i quyÕt ®-îc do chiÒu cao cña vËt dËp
vÉn cßn lín qu¸, th× cã thÓ sö dông c¬ cÊu g¹t kiÓu trªn - mÒm (h×nh 12.9d) hoÆc
trªn - cøng (h×nh 12.9e). C¬ cÊu th¸o gì theo kiÓu trªn - mÒm dïng søc ®Èy cña
lß xo 8 ®ñ th¾ng lùc ma s¸t gi÷a chµy vµ vËt dËp (hoÆc phÕ liÖu). Khi ®Çu tr-ît ®i
xuèng, tÊm g¹t 7 chÆn vËt dËp nhê lùc cña çc lß xo 8. Khi ®Çu tr-ît ®i lªn th×
çc lß xo nµy ®Èy vËt dËp (hoÆc phÕ liÖu) ra khái chµy.
C¬ cÊu th¸o gì kiÓu trªn - cøng (h×nh 12.9e) cã thÓ cã kÕt cÊu d¹ng çc chèt
cøng däc 10 ho¹t ®éng nhê lùc cña çc lß xo 9. Khi ®Çu tr-ît ®i xuèng, chµy ®Èy
vËt dËp qua mÐp c¾t cña cèi, vµnh biªn dÝnh vµo chµy. Khi ®Çu tr-ît ®i lªn mang
theo vµnh biªn ®Õn mét vÞ trÝ ®· ®-îc ®iÒu chØnh th× çc chèt ®Èy däc 10 tù ®Èy
vµnh biªn xuèng, nhê vËy vµnh biªn tho¸t ra khái chµy.
Trªn h×nh 12.9g thÓ hiÖn c¬ cÊu th¸o gì trªn - mÒm gièng nh- c¬ cÊu ®-îc
thÓ hiÖn trªn h×nh 12.9d. §iÓm kh¸c ë c¬ cÊu nµy lµ ë chç, lß xo ®-îc thay b»ng
çc tÊm ®Öm cao su. Tuy nhiªn, c¬ cÊu nµy chØ thÝch hîp cho viÖc c¾t biªn nguéi.
276
Tr-êng hîp biªn d¹ng vµnh biªn phøc t¹p th× cã thÓ lµm c¬ cÊu th¸o gì b»ng
nh÷ng chèt riªng biÖt theo kiÓu trªn - mÒm. Cã thÓ l¾p thªm hai (hoÆc nhiÒu) cÆp
l-ìi c¾t theo chiÒu vu«ng gãc víi mÐp c¾t cña cèi ®Ó c¾t rêi vµnh biªn ra lµm
nhiÒu m¶nh. B»ng çch nµy, kh«ng cÇn c¬ cÊu th¸o gì mµ vµnh biªn kh«ng thÓ
dÝnh vµo chµy ®-îc.
12.1.6 Çc d¹ng khu«n c¾t biªn

Nh- ®· nªu trªn, khu«n c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç ®-îc chia thµnh ba lo¹i
chÝnh. Tuú thuéc vµo tr¹ng th¸i cña vËt dËp khi c¾t cã thÓ cã d¹ng khu«n cã ®Õ
cao (®Ó c¾t, ®ét nãng) vµ khu«n cã ®Õ thÊp (®Ó c¾t, ®ét nguéi). Khu«n c¾t biªn cã
thÓ cã trô dÉn h-íng, cã c¬ cÊu th¸o gì vµ cã thÓ kh«ng cã çc c¬ cÊu nµy.
a) Khu«n ®¬n gi¶n

Khu«n c¾t biªn ®¬n gi¶n lµ lo¹i khu«n chØ thùc hiÖn mét thao t¸c duy nhÊt -
hoÆc c¾t biªn, hoÆc ®ét mµng ng¨n lç (h×nh 12.2). Lo¹i nµy th-êng ®-îc sö dông
khi c¾t biªn nãng. Mét trong nh÷ng khã kh¨n hay gÆp ph¶i khi c¾t biªn nãng lµ
çc phÇn máng cña vËt dËp rÊt dÔ bÞ cong vªnh, dËp n¸t sau khi c¾t biªn. VÝ dô,
çc g©n máng, çc chç låi m¶nh trong qu¸ tr×nh c¾t biªn cã thÓ khèng chÕ kh«ng
cho biÕn d¹ng, nh-ng khi vËt dËp r¬i xuèng sau khi c¾t biªn th× nã l¹i bÞ biÕn
d¹ng. Trong tr-êng hîp Êy ®ßi hái ph¶i tinh chØnh vËt dËp sau khi c¾t biªn nãng,
lµm t¨ng thªm thêi gian gia c«ng. H×nh 12.10 thÓ hiÖn khu«n ®¬n gi¶n cã cÇn ®Èy
vËt dËp d-íi d¹ng s¬ ®å. Lo¹i khu«n nµy cã thÓ kh¾c phôc ®-îc nh-îc ®iÓm trªn.
Trong ®Õ khu«n 1 cã lß xo 2 lu«n ®Èy tÊm ®Èy vËt dËp 3 lªn vÞ trÝ trªn. TÊm ®Èy 3
cã mÆt trªn ®-îc gia c«ng theo h×nh bao cña mÆt d-íi vËt dËp.
Chµy 5 (còng cã thÓ cã
mÐp c¾t) víi mÆt ®¸y còng
®-îc gia c«ng sao cho vËt dËp
cã thÓ n»m khÝt vµo trong
“lßng khu«n” cña nã. §Ó tiÖn (h×nh 12.10, fig.303,tr.454[2], 8 cm)
viÖc gia c«ng vµ söa ch÷a, chµy
5 ®-îc ghÐp víi phÇn chu«i
khu«n 6. Hai bé phËn nµy cña
chµy ®-îc l¾p víi nhau b»ng
bu l«ng. Tr-íc khi c¾t, cÇn ®Èy
3 n»m ë vÞ trÝ cao h¬n cèi c¾t
277
4. VËt dËp ®-îc ®Æt vµo trong
“lßng khu«n” cña cÇn ®Èy.
H×nh 12.10 Khu«n c¾t biªn cã cÇn ®Èy d-íi
Khi ®Çu tr-ît m¸y ®i xuèng th× chµy 5 vµ cÇn ®Èy 3 kÑp chÆt lÊy vËt dËp.
PhÇn hµnh tr×nh cßn l¹i cña ®Çu tr-ît m¸y sÏ ®Èy vËt dËp qua mÐp c¾t cña cèi 4,
lß xo 2 bÞ nÐn l¹i. Vµnh biªn 8 t¸ch rêi ra khái vËt dËp 7. Khi hµnh tr×nh m¸y ®æi
chiÒu, lß xo 2 gi·n ra vµ ®Èy vËt dËp cïng cÇn ®Èy 3 lªn qua mÐp c¾t cña cèi 4.
Khi ®Çu tr-ît lªn tíi vÞ trÝ cao nhÊt, cã thÓ lÊy vËt dËp ra khái cÇn ®Èy 3 ®-îc
dÔ dµng.
Tr-êng hîp chµy cã mÐp c¾t ph¶i lµm khu«n cã trô dÉn h-íng vµ c¬ cÊu th¸o
gì phÕ liÖu.
b) Khu«n liªn tôc

NÕu ngoµi viÖc c¾t biªn cßn ph¶i thùc hiÖn mét nguyªn c«ng kh¸c n÷a (®ét
mµng ng¨n lç, tinh chØnh, uèn, v.v.) th× cã thÓ sö dông khu«n liªn tôc. Cã thÓ ®Æt
hai khu«n liÒn nhau trªn cïng mét m¸y hoÆc hai lßng khu«n trªn cïng mét lßng
khu«n. Th«ng th-êng, chØ thùc hiÖn ®-îc hai nguyªn c«ng trªn mét m¸y lµ nhiÒu.
§Ó dÔ chÕ t¹o vµ thuËn tiÖn trong viÖc g¸ l¾p, ®iÒu chØnh, khu«n liªn tôc
th-êng ®-îc lµm ghÐp. Çc bé phËn lµm viÖc cña mçi khu«n ®Òu cã thÓ ®-îc
®iÒu chØnh ®éc lËp. Trong khu«n liªn tôc cã hai lßng khu«n cã thÓ thùc hiÖn thao
t¸c cho hai vËt dËp cïng mét lóc, mçi vËt dËp qua mét lßng khu«n nèi tiÕp nhau.
Nh- vËy, sau mçi hµnh tr×nh m¸y sÏ thu ®-îc mét vËt dËp hoµn chØnh vµ mét vËt
dËp vÉn cßn n»m trªn m¸y. Tuy nhiªn, trong tr-êng hîp nµy lùc m¸y ph¶i lín
h¬n tæng çc lùc cÇn thiÕt cho c¶ hai nguyªn c«ng trong hai lßng khu«n nµy.
c) Khu«n phèi hîp

Nguyªn lý lµm viÖc cña
khu«n phèi hîp lµ trªn cïng
mét khu«n, ë mét vÞ trÝ cã (h×nh 12.11,fig.304,tr.455[2], 9 cm)
thÓ thùc hiÖn ®-îc nhiÒu
nguyªn c«ng (th-êng lµ hai
nguyªn c«ng). Trong tr-êng
hîp vËt dËp nÆng mµ sö
dông khu«n liªn tôc th× viÖc
278
vËn chuyÓn vËt dËp tõ lßng
khu«n nµy sang lßng khu«n
kh¸c lµ mét viÖc tèn nhiÒu
c«ng søc. NÕu sö dông
khu«n phèi hîp th× võa ®ì
tèn c«ng søc mµ n¨ng suÊt
H×nh 12.11 Khu«n phèi hîp dïng ®Ó c¾t biªn
cßn t¨ng lªn nhiÒu.
vµ ®ét mµng ng¨n lç
H×nh 12.11 giíi thiÖu s¬ ®å kÕt cÊu mét bé khu«n phèi hîp dïng cho hai
nguyªn c«ng: c¾t biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç. Trªn ®Õ khu«n 4 l¾p cèi c¾t 3 vµ
chµy ®ét mµng ng¨n lç 6 cã mÐp c¾t s¾c. Chµy c¾t biªn 2 kh«ng nh÷ng cã kho¶ng
trèng cho vËt dËp mµ cßn cã kho¶ng trèng cho mµng ng¨n lç sau khi ®ét.
VËt dËp ®-îc ®Æt vµo miÖng cèi c¾t 3, trong khi ®ã mµng ng¨n lç tú lªn chµy
®ét 6. Nguyªn c«ng ®ét mµng ng¨n lç vµ nguyªn c«ng c¾t biªn x¶y ra ®ång thêi
cïng mét lóc khi chµy 2 ®i vµo khu vùc lµm viÖc. Sau khi c¾t ®ét xong, vËt dËp
r¬i xuèng tÊm ®ì 7 ®Æt trªn thanh ®Èy 5. Khi ®Çu tr-ît ®i lªn sÏ mang theo çc
thanh kÐo 1 vµ thanh ®Èy 5 cïng tÊm ®ì 8 vµ vËt dËp lªn khái miÖng cèi. §ång
thêi, mµng ng¨n lç ®-îc t¸ch ra khái ®Çu chµy ®ét vµ khu«n trë vÒ vÞ trÝ ban ®Çu.
Tr-êng hîp lùc m¸y kh«ng ®ñ cã thÓ thiÕt kÕ khu«n sao cho hai nguyªn c«ng
nµy x¶y ra kh«ng ®ång thêi cïng mét lóc. Nguyªn c«ng nµo cÇn lùc lín sÏ thùc
hiÖn ë cuèi hµnh tr×nh, lóc Êy gãc  (cña m¸y Ðp trôc khuûu) cã trÞ sè nhá vµ m¸y
cøng v÷ng h¬n.
12.2 NhiÖt luyÖn vËt dËp
Sau khi rÌn vµ dËp nãng, vËt dËp ®-îc ®-a qua nhiÖt luyÖn nh»m môc ®Ých:
1) khö çc hËu qu¶ xÊu do qu¸ tr×nh nung vµ gia c«ng ¸p lùc g©y ra (khö
øng suÊt d-, hiÖu chØnh qu¸ nhiÖt, v.v.);
2) c¶i thiÖn tÝnh c¾t gät cho vËt dËp cÇn gia c«ng c¬ sau khi dËp (nh»m t¨ng
n¨ng suÊt c¾t, t¨ng tuæi thä dông cô c¾t, gi¶m lùc c¾t, t¨ng chÊt l-îng bÒ mÆt,
v.v.); vµ
3) chuÈn bÞ tæ chøc kim lo¹i cho nguyªn c«ng nhiÖt luyÖn cuèi cïng, nÕu chi
tiÕt cÇn ®-îc nhiÖt luyÖn sau khi gia c«ng c¬ hoÆc nhiÖt luyÖn trung gian gi÷a çc
279
nguyªn c«ng ®¬n lÎ. NÕu nhiÖt luyÖn lµ kh©u cuèi cïng th× nã ph¶i ®¶m b¶o tæ
chøc kim lo¹i theo yªu cÇu cña chi tiÕt.
§èi víi vËt dËp b»ng thÐp, çc ph-¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn c¬ b¶n bao gåm: 1)
ñ, 2) th-êng ho¸, 3) th-êng ho¸ kÌm theo ram vµ 4) nhiÖt luyÖn ho¸ tèt (tøc lµ t«i
vµ ram cao). ñ chñ yÕu ®-îc ¸p dông cho vËt dËp lín. Çc ph-¬ng ph¸p nhiÖt
luyÖn kh¸c cã thÓ ¸p dông cho tÊt c¶ çc s¶n phÈm rÌn vµ dËp kh¸c theo yªu cÇu
cô thÓ.
VËt dËp b»ng hîp kim nh«m th-êng ®-îc t«i cã kÌm theo ho¸ giµ tù nhiªn
(d-íi 5 ngµy) hoÆc ho¸ giµ nh©n t¹o. VËt dËp b»ng hîp kim magie th-êng ®-îc
qua ñ, t«i hoÆc ho¸ giµ nh©n t¹o.
B¶n chÊt cña çc qu¸ tr×nh nhiÖt luyÖn ®-îc giíi thiÖu chi tiÕt trong gi¸o
tr×nh “VËt liÖu häc”. ViÖc lùa chän çc ph-¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn phï hîp hoÆc
çc chÕ ®é nhiÖt luyÖn cô thÓ tuú thuéc vµo vËt liÖu dËp, môc ®Ých nhiÖt luyÖn vµ
çc yªu cÇu cô thÓ vÒ tæ chøc vµ tÝnh chÊt cña chi tiÕt cÇn gia c«ng.
§iÒu cÇn quan t©m ®èi víi s¶n xuÊt rÌn dËp lµ thùc hiÖn çc nguyªn c«ng
nhiÖt luyÖn trªn c¬ së sö dông nhiÖt sau khi gia c«ng ¸p lùc. §iÒu nµy cho phÐp
gi¶m thêi gian chung ®èi víi qu¸ tr×nh t¹o ph«i vµ gi¶m ®¸ng kÓ n¨ng l-îng vµ
nhiªn liÖu cÇn thiÕt ®Ó nung ph«i. Trong nh÷ng tr-êng hîp nh- vËy, thiÕt bÞ nhiÖt
luyÖn th-êng ®-îc bè trÝ ngay trong ph©n x-ëng (hoÆc c«ng ®o¹n) rÌn dËp.
12.3 Lµm s¹ch vËt dËp

NÕu líp v¶y oxit t¹o ra khi nung ph«i ®Ó rÌn vµ dËp nãng kh«ng ®-îc lµm
s¹ch hÕt, th× phÇn v¶y oxit cßn l¹i sÏ b¸m trªn bÒ mÆt vËt dËp trong thêi gian dËp
vµ ë l¹i ®ã d-íi d¹ng vÕt ®en. Ngoµi ra, bÒ mÆt cña vËt dËp trong thêi gian lµm
nguéi sau khi dËp ®-îc phñ mét líp v¶y oxit máng n÷a, líp nµy sÏ t¨ng lªn mét
çch ®¸ng kÓ trong nguyªn c«ng nhiÖt luyÖn tiÕp sau. V× vËy, líp v¶y oxit cÇn
ph¶i ®-îc lµm s¹ch hÕt ®Ó ph¸t hiÖn phÕ phÈm sinh ra bëi nh÷ng vÕt lâm do v¶y
oxit b¸m vµo vµ bëi çc khuyÕt tËt bÒ mÆt kh¸c n»m bªn d-íi líp v¶y oxit nµy,
t¹o cho vËt dËp cã bÒ mÆt s¹ch, tr¬n nh½n vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc s¬n
phñ hoÆc gia c«ng c¬. NÕu líp v¶y oxit cøng trªn bÒ mÆt vËt dËp kh«ng ®-îc lµm
s¹ch sÏ lµm cho dông cô c¾t bÞ mßn nhanh, s¬n hoÆc çc chÊt phñ kh¸c trªn bÒ
mÆt kh«ng qua gia c«ng c¬ sÏ trë nªn kh«ng bÒn vµ dÔ bÞ trãc ra cïng víi líp v¶y
oxit nµy. MÆt kh¸c, nÕu vËt dËp cÇn qua n¾n söa hoÆc tinh chØnh th× cÇn ph¶i lµm
s¹ch líp v¶y oxit tr-íc khi thùc hiÖn çc nguyªn c«ng nµy.
280
Cã hai ph-¬ng ph¸p lµm s¹ch c¬ b¶n lµ lµm s¹ch b»ng c¬ häc (phun bi vµ
dïng tang quay) vµ lµm s¹ch b»ng ho¸ häc (tÈy gØ). §èi víi vËt dËp b»ng thÐp,
ph-¬ng ph¸p lµm s¹ch chñ yÕu lµ sö dông çc thiÕt bÞ phun bi cã c¬ cÊu n¹p vµ
dì ®-îc c¬ khÝ ho¸ [5]. Trong çc thiÕt bÞ nµy, vËt dËp ®-îc di chuyÓn liªn tôc
trªn b¨ng t¶i d¹ng tÊm ng¾n theo mét ®-êng khÐp kÝn vµ liªn tôc r¬i xuèng tõ
mét ®é cao nhá vµ va ch¹m vµo nhau (h×nh 12.12b). Çc viªn bi b»ng thÐp hoÆc
gang (®-êng kÝnh 0,8  2,0 mm) bay lªn tõ çc çnh qu¹t cña thiÕt bÞ phun bi,
b¾n vµo bÒ mÆt vËt dËp vµ lµm ph¸ vì líp v¶y oxit. Sau ®ã, nh÷ng viªn bi nµy
®-îc lµm s¹ch v¶y oxit vµ còng ®-îc dïng l¹i. L-îng bi tiªu hao (kho¶ng 2  3
kg/ tÊn vËt dËp) ®-îc bæ sung theo møc ®é cÇn thiÕt. VËt dËp cã khèi l-îng lín
(160  1250 kg) còng ®-îc lµm s¹ch b»ng phun bi, nh-ng kh«ng sö dông thiÕt bÞ
phun bi v¹n n¨ng cã trang bÞ b¨ng t¶i, mµ sö dông thiÕt bÞ phun bi chuyªn dông,
ho¹t ®éng liªn tôc, trong ®ã vËt dËp ®-îc ®-a qua trªn çc m©m vËn chuyÓn kiÓu
treo vµ quay quanh trôc th¼ng ®øng, bi ®-îc phun vµo çc mÆt bªn. VËt dËp trªn
çc m©m vËn chuyÓn kiÓu treo ®-îc th¸o ra b»ng tay. Kh¸c víi thiÕt bÞ phun bi
v¹n n¨ng lµ ph¶i dõng c«ng viÖc khi n¹p vµ dì s¶n phÈm, çc buång phun bi cña
thiÕt bÞ phun bi chuyªn dông nµy lµm viÖc liªn tôc. Ngoµi ra, thiÕt bÞ phun bi nµy
kh«ng g©y « nhiÔm, kh«ng lµm bÈn khu vùc l¾p ®Æt vµ kh«ng cÇn ph¶i çch ly víi
çc bé phËn kh¸c cña ph©n x-ëng. Do ®ã, thiÕt bÞ nµy th-êng ®-îc bè trÝ theo
d©y chuyÒn bªn c¹nh thiÕt bÞ chÝnh.
(h×nh 12.12, fig. 348 tr 515[2], 9,5 cm)
281
H×nh 12.12 Çc ph-¬ng ph¸p lµm s¹ch vËt dËp
a) lµm s¹ch b»ng tÈy gØ; b) lµm s¹ch b»ng phun bi; c) lµm s¹ch b»ng tang quay
1- b¨ng chuyÒn; 2- chôp kÐo di ®éng cã van thuû lùc; 3- n-íc nãng ®Ó gia nhiÖt
vËt dËp; 4- dung dÞch axit sunfuric; 5- n-íc nãng ®Ó röa; vßi phun bi; 7- tang
quay; 8- cöa n¾p
VËt dËp b»ng thÐp cã khèi l-îng nhá h¬n 50 kg cã thÓ ®-îc lµm s¹ch líp v¶y
s¾t trong tang quay (h×nh 12.12c). Khi quay tang quay cïng víi vËt dËp, vËt dËp
va vµo nhau vµ va vµo thµnh trong cña tang quay lµm bong líp v¶y s¾t b¸m trªn
bÒ mÆt vËt dËp. §«i khi trong çc tang quay cßn sö dông çc viªn bi b»ng thÐp
®-êng kÝnh 10  30 mm ®Ó lµm t¨ng bÒ mÆt tiÕp xóc va ®Ëp nh»m t¨ng n¨ng suÊt
lµm s¹ch. Nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ khi lµm viÖc g©y tiÕng ån lín tõ
bªn trong tang quay, cã thÓ t¹o ra vÕt ®èm, rç trªn bÒ mÆt vËt dËp vµ dÔ lµm cong
vËt dËp khi chóng kh«ng cã ®ñ ®é cøng v÷ng.
Ph-¬ng ph¸p lµm s¹ch ho¸ häc ®èi víi vËt dËp b»ng thÐp lµ tÈy gØ, th-êng sö
dông dung dÞch axit sunfuric (H2SO4) 20% ë nhiÖt ®é 60  90o C vµ ®«i khi sö
dông dung dÞch axit clohy®ric (HCl) 15% ë nhiÖt ®é 30o C, vµ hçn hîp cña chóng
hoÆc cho thªm axit nitric (HNO3) vµ çc chÊt phô gia kh¸c.
Khi tÈy gØ x¶y ra hai qu¸ tr×nh: hoµ tan oxit vµ ¨n mßn kim lo¹i bªn d-íi líp
v¶y oxit, trong ®ã axit sunfuric ¨n mßn kim lo¹i m¹nh h¬n so víi axit clohy®ric.
Qu¸ tr×nh tÈy gØ x¶y ra trong HCl chñ yÕu lµ do hoµ tan oxit, cßn trong H2SO4 lµ
do sù t¸ch v¶y oxit nhê hy®ro tho¸t ra ë ph©n giíi gi÷a líp v¶y oxit vµ bÒ mÆt
kim lo¹i bªn d-íi.
Qu¸ tr×nh tÈy gØ chñ yÕu ®-îc thùc hiÖn trong çc bÓ b»ng gç hoÆc b»ng bª
t«ng chÞu axit cã líp lãt b»ng ch× hoÆc vËt liÖu chÞu axit kh¸c (h×nh 12.12a).
Dung dÞch axit ®-îc gia nhiÖt ®Õn nhiÖt ®é lµm viÖc b»ng h¬i n-íc nhê çc èng
xo¾n ruét gµ b»ng ch×. VËt dËp ®-îc nhóng vµo dung dÞch tÈm thùc trong çc giá
b»ng gç hoÆc thÐp ®óc chÞu axit. Sau khi tÈy gØ, vËt dËp ®-îc röa b»ng n-íc nãng
ë nhiÖt ®é 60  70o C cã pha thªm mét chót kiÒm ®Ó trung hoµ axit cßn ®äng l¹i.
Trong çc gian buång cã bè trÝ thiÕt bÞ tÈy gØ cÇn ph¶i th«ng giã rÊt m¹nh,
çc bÓ tÈy gØ cÇn cã çc qu¹t th«ng giã tèt ®Ó tr¸nh g©y « nhiÔm. V× vËy, bé phËn
tÈy gØ cÇn ®-îc ®Æt çch ly khái çc bé phËn kh¸c cña ph©n x-ëng. Dung dÞch ®·
282
sö dông cÇn ph¶i ®-îc lµm trung hoµ ®Ó ®-a vµo hÖ thèng n-íc th¶i hoÆc chuyÓn
®Õn bé phËn t¸i chÕ ®Ó t¹o s¶n phÈm phô.
¦u ®iÓm quan träng cña qu¸ tr×nh tÈy gØ tr-íc khi lµm s¹ch b»ng phun bi lµ
cã thÓ ph¸t hiÖn vÕt nøt, çc nÕp gÊp vµ çc khuyÕt tËt bÒ mÆt kh¸c, trong khi nÕu
lµm s¹ch b»ng phun bi th× çc khuyÕt tËt nh- vËy ®Òu bÞ lµm mÊt ®i (lµm nh¸m bÒ
mÆt), vµ ®Ó ph¸t hiÖn çc khuyÕt tËt nµy l¹i ph¶i dïng çc ph-¬ng ph¸p kh¸c hoÆc
tiÕn hµnh tÈm thùc nh÷ng vËt dËp riªng ®-îc chän ra ®Ó kiÓm tra. Do ®ã, viÖc tÈy
gØ dÇn dÇn ®-îc thay thÕ cho ph-¬ng ph¸p phun bi.
VËt dËp b»ng hîp kim nh«m, hîp kim magie vµ hîp kim ®ång th-êng ®-îc
lµm s¹ch b»ng ph-¬ng ph¸p tÈy gØ. VËt dËp b»ng hîp kim nh«m th-êng ®-îc khö
chÊt bÐo 2 phót trong dung dÞch so®a ë 65oC råi ®em tÈy gØ trong dung dÞch KOH
hoÆc NaOH (57%) ë nhiÖt ®é 45oC trong 23 phót, sau ®ã röa b»ng n-íc Êm vµ
®-a vµo dung dÞch HNO3 50% ®Ó cã ¸nh kim hoµn toµn (2  5 phót), vµ cuèi
cïng ®-îc röa b»ng n-íc Êm.
VËt dËp lµ hîp kim magie th-êng ®-îc tÈy gØ ë 70o C kho¶ng 2  3 phót ®Çu
trong dung dÞch CrO3 20%, sau ®ã trong dung dÞch HNO3 (910%) cã pha thªm
K2CrO7 7% vµ NH4Cl (0,30,5%) trong 10  20 phót vµ sau ®ã khö mì trong
NaOH (57%) hoÆc trong KOH ë 45o C trong 2  3 phót. VËt dËp lµ hîp kim
®ång ®-îc tÈy gØ trong dung dÞch axit HNO3 t-¬ng øng víi viÖc lµm bãng sau ®ã
trong çc dung dÞch yÕu cña hçn hîp çc axit vµ ®-îc röa b»ng n-íc l¹nh, vµ sau
cïng lµ röa b»ng n-íc nãng.
Nh÷ng khuyÕt tËt côc bé bªn ngoµi ®-îc khö bá kh«ng liªn quan ®Õn viÖc
lµm s¹ch líp v¶y oxit trªn bÒ mÆt vËt dËp. Nh÷ng chç cã khuyÕt tËt trªn bÒ mÆt
cña vËt dËp nhá vµ võa ®-îc lµm s¹ch b»ng ®¸ mµi trªn m¸y tiÖn v¹n n¨ng, trªn
m¸y lµm s¹ch cÇm tay hoÆc ®ôc khÝ nÐn, v.v. hoÆc dïng hµn khÝ nh- khi lµm s¹ch
çc khuyÕt tËt trªn bÒ mÆt vËt ®óc.
CÇn chó ý lµ, ngo¹i trõ vËt dËp lµ thÐp cacbon thÊp, tÊt c¶ vËt dËp b»ng thÐp
sau khi ®-îc lµm s¹ch b»ng hµn khÝ ®Òu ph¶i ®em ñ ë 650  750o C, v× vËy viÖc
lµm s¹ch b»ng hµn khÝ nªn ¸p dông tr-íc khi nhiÖt luyÖn vËt dËp.
12.4 N¾n söa vËt dËp
12.4.1 Sù cong vªnh cña vËt dËp vµ ph-¬ng ph¸p n¾n söa
283
Sai lÖch bÊt kú vÒ h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña vËt dËp, tøc lµ sù sai lÖch vÒ
kÝch th-íc so víi kÝch th-íc ®-îc ghi trong b¶n vÏ vËt dËp do chÕ t¹o vËt dËp
kh«ng chÝnh x¸c, do mßn khu«n, do va ®Ëp vËt dËp vµo th©n m¸y hoÆc çc vËt
kh¸c trong khi c¾t biªn, do vËt dËp r¬i xuèng sµn x-ëng hoÆc thïng chøa, hoÆc
do qu¸ tr×nh c¾t biªn kh«ng chÝnh x¸c, hoÆc do xoay lËt vËt dËp khi ®ét mµng
ng¨n lç, khi nhiÖt luyÖn (vªnh), khi lµm s¹ch trong tang quay, v.v. g©y ra. NÕu
vËt dËp cµng mÒm th× sù sai lÖch nµy cµng lín.
§èi víi vËt dËp kh«ng ®-îc ®-a ®i gia c«ng c¬ tiÕp th× trong b¶n vÏ vËt dËp
ghi râ vÒ ®é cong, ®é vâng, gãc xo¾n, v.v. cho phÐp. NÕu vËt dËp cÇn ph¶i qua
gia c«ng c¬ tiÕp sau th× sù cong vªnh sÏ dÉn ®Õn l-îng d- kh«ng ®ång ®Òu. Tuy
vËy, nÕu l-îng d- kh«ng ®ång ®Òu nµy n»m trong kho¶ng dung sai cho phÐp vÒ
kÝch th-íc cña vËt dËp th× cã thÓ coi nh- vËt dËp kh«ng bÞ cong, cßn nÕu kh«ng
th× b¾t buéc ph¶i ®em n¾n söa l¹i vËt dËp. V× thÕ, ®Ó tr¸nh ph¶i thùc hiÖn c«ng
viÖc n¾n söa th× ph¶i t×m biÖn ph¸p phßng ngõa sù cong vªnh. C«ng ®o¹n n¾n söa
vËt dËp ®-îc bè trÝ trong tiÕn tr×nh c«ng nghÖ dËp chØ trong tr-êng hîp khi viÖc
¸p dông çc biÖn ph¸p phßng ngõa kh«ng rÎ h¬n viÖc ¸p dông c«ng viÖc n¾n söa.
ViÖc n¾n söa th-êng bao gåm nguyªn c«ng uèn víi gãc uèn rÊt nhá hoÆc
nguyªn c«ng xo¾n víi gãc xo¾n rÊt nhá, vµ th«ng th-êng çc nguyªn c«ng nµy
®-îc thùc hiÖn phèi hîp víi nhau.
Cã bèn ph-¬ng ph¸p n¾n vËt dËp c¬ b¶n lµ:
- N¾n nguéi trong khu«n n¾n cña thiÕt bÞ dËp;
- N¾n nguéi trªn m¸y n¾n;
- N¾n nãng trong khu«n n¾n cña thiÕt bÞ dËp; vµ
- N¾n nãng trong khu«n t¹o h×nh cuèi cïng cña khu«n dËp tinh chØnh.
§¬n gi¶n, rÎ tiÒn vµ n¨ng suÊt nhÊt lµ n¾n nguéi trªn çc khu«n n¾n cña m¸y
bóa ma s¸t, m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt hoÆc m¸y c¾t biªn, nh-ng tr-íc khi tinh chØnh.
Khi n¾n trong khu«n dËp th× trÞ sè cong vªnh cña vËt dËp tr-íc khi n¾n kh«ng
®-îc quy ®Þnh, nh-ng cÇn thiÕt lµ sù cong vªnh nµy cho phÐp ®Æt vËt dËp tù do
trong lßng khu«n n¾n, vµ ®¶m b¶o vËt dËp kh«ng bÞ kÑt hoÆc bÞ dËp trong khu«n
khi n¾n.
ThiÕt bÞ n¾n ®-îc chän theo lùc n¾n cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, viÖc tÝnh to¸n lùc
n¾n trong khu«n kÕt hîp gi÷a uèn vµ xo¾n lµ rÊt phøc t¹p v× kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc
®é cong vªnh cô thÓ cña vËt dËp vµ do ®ã kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc sù bè trÝ çc ®iÓm
284
tiÕp xóc cña vËt dËp víi khu«n n¾n trong qu¸ tr×nh n¾n. Qua kinh nghiÖm s¶n
xuÊt cho thÊy, khi n¾n nguéi th× lùc n¾n th-êng b»ng tõ 1/4 ®Õn 1/2 lùc cÇn thiÕt
®Ó dËp nãng chÝnh vËt dËp nµy.
N¾n nguéi trªn m¸y Ðp th-êng ®-îc sö dông ®èi víi vËt dËp lín hoÆc vËt dËp
cã ®é ®µn håi lín cÇn ph¶i ®-îc uèn ng-îc sang chiÒu bÞ cong.
N¾n nãng th-êng ®-îc thùc hiÖn b»ng çch tËn dông nhiÖt cña vËt dËp trong
nguyªn c«ng dËp tr-íc ®ã hoÆc nhiÖt luyÖn thay v× n¾n nguéi ®Ó gi¶m lùc n¾n.
N¾n nãng th-êng ®-îc thùc hiÖn ë nhiÖt ®é thÊp h¬n nhiÒu so víi nhiÖt ®é kÕt
thóc dËp, nªn lßng khu«n n¾n nãng th-êng ®-îc chÕ t¹o cã ®é d«i nhiÖt th-êng lµ
1,0  1,2% mµ kh«ng ph¶i lµ 1,3  1,5% nh- sau khi dËp, N¾n nãng ®«i khi còng
®-îc thùc hiÖn trong lßng khu«n cuèi cïng cña khu«n dËp chÝnh. §-¬ng nhiªn,
viÖc n¾n nh- vËy sÏ lµm gi¶m n¨ng suÊt dËp vµ chØ nªn ¸p dông khi h×nh d¹ng
cña vËt dËp trong qu¸ tr×nh c¾t biªn, ®ét mµng ng¨n lç vµ çc nguyªn c«ng tr-íc
khi n¾n vÉn kh«ng bÞ thay ®æi vµ sù co ngãt kh«ng lµm c¶n trë viÖc ®Æt tù do vËt
dËp vµo lßng khu«n theo çc gãc nghiªng bªn trong cña thµnh lßng khu«n dËp
cuèi cïng.
N¾n nãng vËt dËp trong khu«n dËp trªn thiÕt bÞ bÊt kú th-êng lµ nguyªn c«ng
kÕt thóc, nh-ng th-êng ph¶i tiÕn hµnh n¾n nguéi l¹i. Tuy nhiªn, vËt dËp ®· qua
n¾n nãng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh n¾n nguéi rÊt nhiÒu.
12.4.2 ThiÕt kÕ lßng khu«n n¾n
(h×nh 12.13,fig.324,tr.372[1], 3,5 cm)
H×nh 12.13 TiÕt diÖn lßng khu«n n¾n trªn m¸y bóa
Lßng khu«n n¾n ®-îc chÕ t¹o theo b¶n vÏ vËt dËp víi mét sè kÝch th-íc sai
lÖch theo tiÕt diÖn lßng khu«n:
- Theo çc kÝch th-íc ngang: khe hë  (h×nh 12.13) lÊy b»ng mét nöa giíi
h¹n trªn so víi çc kÝch th-íc t-¬ng øng theo chiÒu ngang (®-êng kÝnh D, chiÒu
réng b) vµ cã kÓ ®Õn l-îng co do nhiÖt.
285
- Çc b¸n kÝnh l-în ngoµi cña lßng khu«n (t-¬ng øng víi çc b¸n kÝnh l-în
trong cña vËt dËp) lÊy lín h¬n 2 mm, tøc lµ R = r + 2 (mm).
- B¸n kÝnh l-în ë çc mÐp cña lßng khu«n trªn mÆt ph©n khu«n lÊy b»ng R 
0,05h + 2 (mm), trong ®ã ®èi víi tiÕt diÖn ngang trßn th× h = D/2.
- Theo çc kÝch th-íc ®øng - kh«ng cã khe hë, ngo¹i trõ tr-êng hîp khu«n
n¾n ®-îc ®Æt trªn m¸y c¾t trôc khuûu th× khe hë ë mÆt ph©n khu«n lÊy kh«ng nhá
h¬n 0,5  1 mm khi hai nöa khu«n ®-îc ®ãng kÝn.
12.5 Tinh chØnh vËt dËp

§Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c (vÒ khèi l-îng vµ kÝch th-íc) vµ c¶i thiÖn chÊt
l-îng bÒ mÆt cña vËt dËp, ng-êi ta sö dông nguyªn c«ng tinh chØnh. Nguyªn c«ng
nµy th-êng ®-îc thùc hiÖn víi l-îng nÐn nhá, cã thÓ tinh chØnh mét phÇn hoÆc
tinh chØnh toµn bé vËt dËp ë tr¹ng th¸i nguéi hoÆc ë tr¹ng th¸i nãng. HiÖu qu¶
kinh tÕ lín nhÊt cã thÓ ®¹t ®-îc lµ nguyªn c«ng nµy ®-îc sö dông ®Ó thay thÕ mét
phÇn hoÆc thay thÕ toµn bé c«ng ®o¹n gia c«ng c¬. Cã ba d¹ng tinh chØnh c¬ b¶n
lµ:
Tinh chØnh theo mÆt ph¼ng (h×nh 12.14a). D¹ng tinh chØnh nµy chØ khèng
chÕ kÝch th-íc vËt dËp theo chiÒu cao, çc kÝch th-íc theo chiÒu ngang M kh«ng
bÞ khèng chÕ vÒ ®é gi·n réng.
Tinh chØnh theo ®-êng
cong (h×nh 12.14b). D¹ng tinh
chØnh nµy khèng chÕ kÝch
th-íc vËt dËp theo chiÒu cao vµ
mét chiÒu ngang, kÝch th-íc
theo chiÒu ngang cßn l¹i kh«ng
bÞ khèng chÕ.
(h×nh 12.14, fig.327,tr.374[1], 8 cm)
Tinh chØnh thÓ tÝch (h×nh
12.14c). Tinh chØnh thÓ tÝch
khèng chÕ kÝch th-íc vËt dËp
theo mäi phÝa, vµ nÕu tinh
chØnh trong khu«n hë th× cã thÓ
t¹o ra ba via. H×nh 12.14 Çc d¹ng tinh chØnh c¬ b¶n
286
D¹ng tinh chØnh nµy cho phÐp n©ng cao ®é chÝnh x¸c kÝch th-íc theo c¶ ba
chiÒu trôc cña vËt dËp.
Tinh chØnh th-êng ®-îc tiÕn hµnh sau khi ®· nhiÖt luyÖn vµ ®èi víi thÐp nÕu
tiÕn hµnh ë nhiÖt ®é 700  800o C - gäi lµ tinh chØnh nãng. Tinh chØnh nãng
th-êng ®-îc tiÕn hµnh tr-íc khi nhiÖt luyÖn. Tinh chØnh nãng kh«ng ®¶m b¶o ®¹t
®-îc ®é bãng cao nh- khi tinh chØnh nguéi nh-ng lùc tinh chØnh l¹i thÊp. Tinh
chØnh nãng th-êng lµ tinh chØnh thÓ tÝch, cã thÓ ®-îc thùc hiÖn trªn m¸y bóa,
m¸y Ðp ma s¸t, nh-ng tèt h¬n lµ trªn m¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng ngay sau khi
c¾t vµnh biªn nãng, sau khi tinh chØnh t¹o thµnh vµnh biªn míi vµ c¾t nguéi.
Tinh chØnh nguéi ¸p dông c¶ ba d¹ng tinh chØnh vµ th-êng ®-îc thùc hiÖn
trªn m¸y Ðp dËp næi. Khi tinh chØnh nguéi, ®ång thêi víi biÕn d¹ng dÎo do lùc
tinh chØnh Pk, cßn cã biÕn d¹ng ®µn håi cña: 1) hÖ thèng m¸y Ðp -khu«n dËp (h1),
2) vËt dËp (h2), vµ 3) çc tÊm khu«n dËp tinh chØnh (h3). Tæng l-îng biÕn d¹ng
®µn håi ®-îc tÝnh nh- sau:
h = h1 + h2 + h3 = Pk/C1 + Pk/C2 + Pk/C3 = Pk(1/C1 + 1/C2 + 1/C3),
trong ®ã:
C1 - ®é cøng v÷ng cña hÖ thèng m¸y Ðp - khu«n dËp,
C2 - ®é cøng v÷ng cña vËt dËp,
C3 - ®é cøng v÷ng cña çc tÊm khu«n dËp tinh chØnh.
§é chÝnh x¸c tinh chØnh phô thuéc vµo sù dao ®éng cña çc biÕn d¹ng nµy:
h = Pk(1/C1 + 1/C2 + 1/C3).
Nh- vËy, ®é chÝnh x¸c khi tinh chØnh cµng cao nÕu chªnh lÖch lùc tinh chØnh
Pk cµng nhá vµ çc ®é cøng v÷ng C1, C2 vµ C3 cµng lín. Do ®ã cã thÓ cã hai
çch lµm t¨ng ®é chÝnh x¸c tinh chØnh b»ng çch gi¶m dao ®éng cña lùc tinh
chØnh vµ b»ng çch t¨ng çc ®é cøng v÷ng nµy.
287
Ch-¬ng 13
DËp khèi trªn çc thiÕt bÞ chuyªn dïng
Çc d¹ng dËp khèi vµ c«ng nghÖ dËp khèi trªn çc thiÕt bÞ dËp nªu ë çc
ch-¬ng trªn ®©y cho phÐp thu ®-îc vËt dËp cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc rÊt kh¸c
nhau, n¨ng suÊt dËp vµ chÊt l-îng vËt dËp chñ yÕu phô thuéc vµo thiÕt bÞ ®-îc sö
dông vµ phô thuéc vµo çc ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cô thÓ. Çc thiÕt bÞ c«ng nghÖ nµy
®-îc sö dông réng r·i trong s¶n xuÊt vµ gäi lµ thiÕt bÞ dËp v¹n n¨ng. Tuy nhiªn
trong s¶n xuÊt nãi chung vµ trong s¶n xuÊt rÌn dËp nãi riªng, nh»m n©ng cao
n¨ng suÊt, t¨ng ®é chÝnh x¸c vµ chÊt l-îng vËt dËp, tiÕt kiÖm vËt liÖu vµ thêi gian
gia c«ng hoÆc c¶i thiÖn c¬ lý tÝnh, v.v. cßn sö dông çc thiÕt bÞ cã c«ng dông rÊt
riªng biÖt vµ víi çc môc ®Ých cô thÓ kh¸c nhau. Çc thiÕt bÞ nµy ®-îc gäi chung
lµ çc thiÕt bÞ chuyªn dïng. Trong ch-¬ng nµy sÏ giíi thiÖu mét sè thiÕt bÞ
chuyªn dïng vµ ph-¬ng ph¸p gia c«ng ®-îc sö dông trong s¶n xuÊt rÌn vµ dËp khèi.
13.1 Çn vµ çn rÌn

Çn lµ ph-¬ng ph¸p gia c«ng b»ng ¸p lùc ®-îc biÕt ®Õn th-êng n»m trong
d©y chuyÒn s¶n xuÊt luyÖn kim, s¶n phÈm çn ®ång thêi lµ s¶n phÈm luyÖn kim
vµ lµ nguån cung cÊp ph«i chñ yÕu cho tÊt c¶ çc ngµnh gia c«ng kim lo¹i kh¸c
®Ó chÕ t¹o ra nh÷ng chi tiÕt m¸y, kÕt cÊu kh¸c nhau b»ng kim lo¹i. Tuy nhiªn, s¶n
phÈm çn ®Þnh h×nh vµ s¶n phÈm çn chu kú cã ý nghÜa ®Æc biÖt trong s¶n xuÊt
rÌn dËp nh»m cung cÊp ph«i hoÆc trùc tiÕp t¹o h×nh vËt dËp. D-íi ®©y sÏ giíi
thiÖu mét sè d¹ng s¶n phÈm çn ®-îc sö dông vµ thiÕt bÞ çn chuyªn dông th-êng
®-îc bè trÝ trong çc ph©n x-ëng t¹o h×nh s¶n phÈm.
13.1.1 S¶n phÈm çn chu kú
288
S¶n phÈm çn chu kú lµ d¹ng s¶n phÈm çn cã tiÕt diÖn ngang thay ®æi theo
chu kú däc chiÒu dµi cña nã. Çc s¶n phÈm nµy th-êng cã h×nh d¹ng gièng víi
h×nh d¹ng cña b¸n thµnh phÈm tr-íc khi ®-a vµo khu«n dËp cuèi cïng hoÆc cã
thÓ t¹o h×nh s¶n phÈm trªn phÇn lín chiÒu dµi, hoÆc thËm chÝ trªn c¶ chiÒu dµi vËt
dËp, tuú thuéc vµo h×nh d¹ng cô thÓ cña vËt dËp vµ ph-¬ng ph¸p çn ®-îc lùa
chän.
S¶n phÈm çn chu kú cã thÓ thu ®-îc trªn m¸y çn däc hoÆc m¸y çn
ngang. M¸y çn däc th-êng lµ lo¹i m¸y çn hai trôc gåm mét gi¸ çn (h×nh
13.1a) hoÆc gåm nhiÒu gi¸ çn ®-îc bè trÝ liªn tiÕp nhau (h×nh 13.1b). §iÒu kh¸c
biÖt cña lo¹i m¸y çn nµy so víi çc m¸y çn däc th«ng th-êng lµ biªn d¹ng cña
r·nh çn vµ h×nh d¹ng cña lç h×nh liªn tôc thay ®æi däc theo ®-êng chu vi cña
trôc çn, phô thuéc vµo sù thay ®æi vÒ tiÕt diÖn ngang cña s¶n phÈm çn chu kú.
Tuú theo møc ®é phøc t¹p cña s¶n phÈm vµ yªu cÇu cô thÓ vÒ h×nh d¹ng, s¶n
phÈm cã thÓ thu ®-îc qua mét, hai hoÆc ba lÇn çn.
(h×nh 13.1, fig.288,tr.326[1], 4 cm)
H×nh 13.1 S¬ ®å m¸y çn däc ®Ó çn s¶n phÈm chu kú

a) m¸y çn hai trôc; b) m¸y çn liªn tôc v¹n n¨ng
Nãi chung, lo¹i m¸y nµy cã thÓ ®-îc sö dông ®Ó t¹o ph«i trung gian thay cho
çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ trªn m¸y bóa hoÆc m¸y Ðp. ¦u ®iÓm c¬ b¶n nã lµ cho
n¨ng suÊt cao vµ chÊt l-îng ®¶m b¶o, rÊt phï hîp cho viÖc s¶n xuÊt hµng lo¹t
hoÆc hµng khèi trªn çc m¸y dËp v¹n n¨ng th«ng th-êng. Ngoµi ra, m¸y nµy cßn
cã thÓ trùc tiÕp çn ra s¶n phÈm cã h×nh d¹ng gièng nh- vËt dËp ®-îc t¹o ra trªn
çc m¸y dËp, vÝ dô nh- çc chi tiÕt cña ch×a vÆn v¹n n¨ng (h×nh 13.2), ch×a vÆn
dÑt, m¾t xÝch çc lo¹i, dao, kÐo, dông cô y tÕ, v.v..
(h×nh 13.2, fig.289,tr.327[1],4 cm)
289
H×nh 13.2 S¶n phÈm çn däc chi tiÕt ch×a vÆn van n¨ng
S¶n phÈm çn chu kú cã thÓ thu ®-îc trªn m¸y çn ngang lo¹i hai trôc (h×nh
13.3) hoÆc lo¹i ba trôc (h×nh 13.4).
H×nh 13.3, fig.290,tr.227,[1], 4,5

cm) (h×nh13.4,fig.291, tr.328[1], 5 cm)
H×nh 13.3 S¬ ®å m¸y çn ngang H×nh 13.4 S¬ ®å m¸y çn ngang ba
hai trôc ®Ó çn s¶n phÈm chu kú trôc ®Ó çn s¶n phÈm chu kú
Khi çn trªn m¸y çn ngang hai trôc, s¬ ®å tr¹ng th¸i øng suÊt cña æ biÕn
d¹ng còng gièng nh- tr-êng hîp vuèt ph«i trßn trªn ®Çu bóa ph¼ng. Do ®ã, khi
çn trong çc lç h×nh d¹ng xo¾n èc trªn m¸y çn hai trôc cã kho¶ng çch gi÷a hai
trôc çn kh«ng ®æi dÔ t¹o ra vÕt nøt trong ruét ph«i, nhÊt lµ nh÷ng chç cã biÕn
d¹ng kh«ng lín. NÕu s¶n phÈm nµy tiÕp tôc ®-îc dËp trªn m¸y dËp th× çc vÕt nøt
sÏ dÔ dµng ®-îc hµn l¹i v× chóng kh«ng tiÕp xóc víi kh«ng khÝ bªn ngoµi. V× thÕ,
khi sö dông lo¹i m¸y çn nµy ph¶i hÐt søc chó ý ®Õn çc ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng vµ
chÕ ®é gia c«ng cô thÓ.
H×nh 13.5 S¬ ®å çn moay ¬ (h×nh 13.5,13.6,fig.293tr.329[1], 5 cm)

xe ®¹p
290
Trªn m¸y çn ngang ba trôc, ph«i ®-îc t¹o h×nh b»ng çch võa quay võa
chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn theo chiÒu quay vµ tèc ®é quay cña çc trôc çn ®-îc thiÕt
kÕ ®Ó cã thÓ ®iÒu chØnh ®-îc kho¶ng çch gi÷a çc trôc çn nhê çc d-ìng chÐp
h×nh ®-îc l¾p ®Æt trªn m¸y çn. ¦u ®iÓm cña lo¹i m¸y nµy lµ thao t¸c ®¬n gi¶n
vµ thuËn tiÖn, dÔ dµng trong viÖc thay ®æi s¶n phÈm. M¸y çn ngang cßn ®-îc sö
dông ®Ó çn moay ¬ (h×nh 13.5), èng cã çnh t¶n nhiÖt (h×nh 13.6), çn çc chi
tiÕt cã ren lín (h×nh 13.7), çn vµnh b¸nh xe, çn bi, v.v..
(h×nh 13.6, ,fig. 295tr329[1], 7 cm)
H×nh 13.6 S¬ ®å çn èng cã çnh t¶n nhiÖt
(h×nh 13.7,fig. 292tr328[1], 9 cm)
291
H×nh 13.7 S¬ ®å çn trôc vÝt me
13.1.2 Çn rÌn

Çn rÌn th-êng ®-îc sö dông lµm çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ ®Ó t¹o ph«i cho
çc m¸y dËp v¹n n¨ng (m¸y bóa, m¸y Ðp) nh»m n©ng cao n¨ng suÊt dËp, ®é chÝnh
x¸c cña s¶n phÈm vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. Ngoµi ra, çn rÌn cßn ®-îc sö dông ®Ó t¹o
ra çc s¶n phÈm hoµn chØnh d¹ng dµi (d¹ng vËt dËp ngang) nh- ch×a vÆn, çnh tua
bin, m¾t xÝch, dông cô y tÕ, v.v..
VÒ thùc chÊt, çn rÌn (h×nh 13.8) lµ mét d¹ng cña qu¸ tr×nh çn däc çc s¶n
phÈm chu kú nh»m thu nhËn ph«i ®Þnh h×nh trong çc r·nh çn cã h×nh d¹ng thay
®æi theo chu vi cña trôc çn, vµ do ®ã s¶n phÈm cã h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc tiÕt
diÖn ngang thay ®æi theo chiÒu dµi cña nã.
H×nh 13.8 S¬ ®å qu¸ tr×nh (h×nh 13.8,fig.332,tr.494[2], 6,5 cm)

çn rÌn
a) vÞ trÝ kh«ng t¶i
b) vÞ trÝ biÕn d¹ng ph«i
CÇn l-u ý lµ viÖc t¹o h×nh ph«i dËp chØ hîp lý cho çc vËt dËp ngang (tay
biªn, cµng g¹t, trôc, tay ®ßn, thanh kÐo, dông cô ®å nghÒ, v.v.) vµ cÇn ph¶i tho¶
m·n çc yªu cÇu c¬ b¶n sau:
1) Tû lÖ gi÷a diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang lín nhÊt/ tiÕt diÖn ngang nhá nhÊt cña
vËt dËp, kÓ c¶ vµnh biªn ®-îc t¹o ra trong qu¸ trt×nh dËp, ph¶i kh«ng ®-îc lín
h¬n 8  10. §iÒu nµy ®¶m b¶o cho viÖc nhËn ®-îc b¸n thµnh phÈm cÇn qua tõ hai
®Õn bèn lÇn çn trong m¸y çn rÌn.
2) Tæng chiÒu dµi cña çc ®o¹n bÞ biÕn d¹ng nÐn khi çn rÌn kh«ng ®-îc
ng¾n h¬n 1,5 lÇn ®-êng kÝnh (c¹nh) cña ph«i ban ®Çu. NÕu kh«ng nh- vËy, viÖc
292
sö dông çn rÌn sÏ trë nªn bÊt hîp lý. Ngoµi ra, chiÒu dµi ®o¹n cÇn biÕn d¹ng nÐn
cµng lín th× viÖc ¸p dông çn rÌn cµng trë nªn hiÖu qu¶.
3) ViÖc t¹o ph«i s¬ bé b»ng çn rÌn kh«ng ®-îc lµm gi¶m n¨ng suÊt lao ®éng
so víi khi dËp chØ sö dông m¸y bóa hoÆc m¸y Ðp.
§Ó tho¶ m·n çc yªu cÇu trªn, çn rÌn còng ®-îc sö dông ®Ó vuèt çc ®o¹n
riªng biÖt cña ph«i sau khi chóng ®-îc dËp trªn m¸y bóa, m¸y Ðp trôc khuûu dËp
nãng hoÆc m¸y rÌn ngang. Nh÷ng vËt dËp lo¹i nµy th-êng lµ cÇn sang sè cña « t«,
m¸y kÐo vµ cña çc m¸y kh¸c. Çn rÌn còng ®-îc sö dông ®Ó vuèt çc ®Çu ph«i
nh- lß xo toa xe löa, m¸y kÐo, s¶n xuÊt çc lo¹i dòa kh¸c nhau, v.v..
ThiÕt bÞ çn rÌn th-êng phæ biÕn hai lo¹i lµ m¸y çn rÌn kiÓu c«ng x«n vµ
m¸y çn rÌn kiÓu hai trô. Theo sè l-îng gi¸ çn cã thÓ cã lo¹i mét gi¸ çn, lo¹i
hai gi¸ çn liªn tôc hoÆc lo¹i nhiÒu gi¸ çn ®-îc bè trÝ liªn tiÕp nhau.
ë m¸y çn kiÓu c«ng x«n (h×nh 13.9a), çc trôc çn c«ng t¸c 1 quay ®-îc
nhê ®éng c¬ ®iÖn 3 truyÒn qua bé truyÒn ®ai 4, ly hîp ma s¸t khÝ nÐn 6 ®-îc l¾p
trªn b¸nh ®µ 5, vµ bé truyÒn b¸nh r¨ng ®-îc l¾p trªn th©n m¸y 2. Th©n m¸y thuéc
d¹ng th©n hë.
Çc khu«n çn (r·nh çn d¹ng h×nh qu¹t) ®-îc l¾p c«ng x«n trªn çc trôc
®-îc l¾p nh« ra mét phÝa cña th©n m¸y. Víi çch bè trÝ vµ g¸ l¾p nµy cã thÓ l¾p
®-îc tõ hai ®Õn ba r·nh çn (khu«n çn) vµ gãc «m cña khu«n çn (phÇn lµm viÖc
cña r·nh çn) tíi 240 - 270o. Lo¹i m¸y nµy cã thÓ lµm viÖc theo chÕ ®é tù ®éng
hoÆc theo hµnh tr×nh ®¬n lÎ. ViÖc chuyÓn ph«i tõ r·nh çn nµy sang r·nh çn kia
cã thÓ ®-îc thùc hiÖn b»ng tay hoÆc tù ®éng nhê c¬ cÊu chuyÓn ph«i tù ®éng.
(h×nh 13.9. fig.4 ,tr.7[8], 6,5 cm)
293
H×nh 13.9 S¬ ®å kÕt cÊu m¸y çn rÌn
ë m¸y çn kiÓu hai trô (h×nh 13.9b), khu«n çn ®-îc bè trÝ trªn çc trôc çn
c«ng t¸c 2 n»m gi÷a hai trô ®ì. Trong tr-êng hîp nµy còng cã thÓ l¾p thªm phÇn
c«ng x«n 1 ë phÝa ngoµi mét trô ®ì ®Ó l¾p thªm khu«n çn c«ng x«n. M¸y çn
lo¹i nµy cã ®é cøng v÷ng cao h¬n vµ cho phÐp l¾p tíi 4 hoÆc 6 r·nh çn, gãc «m
cña khu«n çn th-êng kh«ng lín h¬n 180o.
HiÖu qu¶ kinh tÕ - kü thuËt cña viÖc sö dông çn rÌn cã thÓ kÓ ®Õn:
- T¨ng n¨ng suÊt m¸y Ðp vµ m¸y bóa dËp tõ 1,5 ®Õn 2 lÇn do lo¹i trõ ®-îc
çc nguyªn c«ng chuÈn bÞ (vuèt vµ Ðp tô), nhê ®ã gi¶m ®-îc 60  80% khèi
l-îng c«ng viÖc cÇn thiÕt ®Ó chÕ t¹o vËt dËp.
- Gi¶m tiªu hao kim lo¹i tõ 5 ®Õn 20% nhê t¹o ra sù ph©n bè kim lo¹i chÝnh
x¸c vµ æn ®Þnh h¬n theo chiÒu dµi ph«i.
- Gi¶m chi phÝ cho viÖc chÕ t¹o khuon dËp tõ 10 ®Õn 15% nhê lo¹i bá lßng
khu«n vuèt vµ lßng khu«n Ðp tô.
- C¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc cho çn bóa v× lo¹i trõ ®-îc çc ¶nh h-ëng cña
t¶i va ®Ëp lÖch t©m do çc lßng khu«n vuèt, Ðp tô g©y ra, n©ng cao tuæi thä khu«n
tõ 20 ®Õn 50% do sö dông ph«i dËp chÝnh x¸c.
- Gi¶m gi¸ thµnh chÕ t¹o vËt dËp tõ 10 ®Õn 25%.
Ngoµi ra, nhê m¸y çn rÌn cã n¨ng suÊt cao nªn cho phÐp çn rÌn kÕt hîp
víi dËp trªn m¸y Ðp hoÆc m¸y bóa chØ cÇn qua mét lÇn nung. MÆt kh¸c, çc
khu«n çn rÌn ®-îc chÕ t¹o ®¬n gi¶n, cÇn Ýt thêi gian ®Ó chÕ t¹o vµ hiÖu chØnh,
®ång thêi khi l¾p ®Æt m¸y çn kh«ng ®ßi hái yªu cÇu cao vÒ mãng, vµ cã thÓ di
chuyÓn m¸y mét çch dÔ dµng tõ vÞ trÝ nµy ®Õn vÞ trÝ kh¸c khi cÇn thiÕt.
Qu¸ tr×nh çn rÌn ®-îc tiÕn hµnh b»ng çch sö dông çc lo¹i lç h×nh (h×nh
d¹ng r·nh çn) kh¸c nhau ®Ó çn ph«i ban ®Çu cã tiÕt diÖn trßn hoÆc vu«ng qua
mét, hai hoÆc nhiÒu lÇn çn theo çc s¬ ®å çn kh¸c nhau. Sau mçi lÇn çn, ph«i
®-îc chuyÓn tõ r·nh çn nµy sang r·nh çn kia cã lËt ph«i mét gãc 45o hoÆc 90o
theo chiÒu trôc däc cña nã. Quy tr×nh c«ng nghÖ çn rÌn ®-îc thùc hiÖn theo trËt
tù sau:
- ThiÕt kÕ ph«i çn rÌn;
294
- TÝnh to¸n kÝch th-íc tiÕt diÖn ngang theo chiÒu dµi ph«i vµ biªn d¹ng r·nh
çn theo çc lÇn çn;
- X¸c ®Þnh lùc vµ m«men çn;
- ThiÕt kÕ dông cô çn vµ çc dông cô phô.
KÕt cÊu cña ph«i çn rÌn cÇn ®¶m b¶o thu ®-îc vËt dËp víi l-îng kim lo¹i
tho¸t ra vµnh biªn lµ nhá nhÊt cÇn thiÕt. Çc giai ®o¹n thiÕt kÕ ph«i çn rÌn còng
®-îc thùc hiÖn t-¬ng tù nh- khi x©y dùng ph«i tÝnh to¸n khi dËp trªn m¸y bóa
hoÆc m¸y Ðp, tøc lµ ph¶i x©y dùng biÓu ®å tiÕt diÖn cña vËt dËp cã c¶ vµnh biªn.
§èi víi vËt dËp cong còng khai triÓn theo tõng ®o¹n n»m ngang nh- khi dËp trªn
m¸y bóa.
DiÖn tÝch cña çc tiÕt diÖn ®Æc tr-ng cña vËt dËp cã vµnh biªn ®-îc tÝnh
nh- sau:
F = Fvd + 2kFvb (13.1)
trong ®ã:
Fvd vµ Fvb - t-¬ng øng lµ diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña vËt dËp vµ vµnh biªn;
k - hÖ sè ®iÒn ®Çy r·nh vµnh biªn;
k = 0,1  0,2 - ®èi víi ®o¹n cã
biÕn d¹ng chiÕm -u thÕ lµ chån,
k = 0,2  0,3 - ®èi víi ®o¹n cã
biÕn d¹ng võa chån võa Ðp ch¶y,
k = 0,3  0,5 - ®èi víi ®o¹n cã
biÕn d¹ng chiÕm -u thÕ lµ Ðp ch¶y.
TiÕp theo, dùng biÓu ®å diÖn

tÝch cña vËt dËp vµ chia biÓu ®å
nµy theo chiÒu dµi thµnh mét lo¹t (h×nh 13.10, fig.14,tr.34[8]. 10 cm)
çc ®o¹n ®Æc tr-ng, mµ giíi h¹n
cña chóng lµ nh÷ng ®iÓm uèn trªn
çc ®-êng cong cña biÓu ®å diÖn
tÝch. Sau ®ã, trung b×nh ho¸ biÓu ®å
diÖn tÝch d-íi d¹ng çc ®o¹n h×nh
thang hoÆc ch÷ nhËt theo nguyªn
t¾c thÓ tÝch kh«ng ®æi t-¬ng øng
víi çc ®o¹n ®Æc tr-ng cña vËt dËp. H×nh 13.10 X©y dùng kÕt cÊu ph«i çn rÌn
295
víi çc ®o¹n ®Æc tr-ng cña vËt dËp. a) vËt dËp çnh tua bin; b) biÓu ®å tiÕt diÖn
cña vËt dËp; c) h×nh d¹ng ph«i çn rÌn
Çc gãc chuyÓn tiÕp gi÷a çc phÇn ®Æc tr-ng cña vËt dËp th-êng lÊy b»ng 45
 60o, nªn chiÒu dµi cña çc ®o¹n chuyÓn tiÕp (h×nh 13.10) th-êng lµ:
ln = (0,5  0,85)( Fo - F1 ) (13.2)
trong ®ã:
Fo vµ F1 - t-¬ng øng lµ çc tung ®é trªn biÓu ®å diÖn tÝch t¹i çc tiÕt diÖn liÒn
kÒ nhau.
KÝch th-íc ph«i ban ®Çu th-êng ®-îc chän theo ®o¹n cã tiÕt diÖn ngang lín
nhÊt. Cã thÓ cã hai tr-êng hîp (h×nh 13.11).
1. §o¹n cã tiÕt diÖn ngang lín nhÊt n»m ë ®Çu ph«i (h×nh 13.11a,b,c). §o¹n
nµy kh«ng bÞ biÕn d¹ng khi çn rÌn vµ ®-îc dïng ®Ó kÑp k×m. §-êng kÝnh ph«i
trßn ®-îc tÝnh theo c«ng thøc: do = 1,13 Fo , hoÆc c¹nh cña ph«i vu«ng: Co =
Fo . Çc trÞ sè do vµ Co ®-îc lµm trßn theo kÝch th-íc chuÈn gÇn nhÊt.
§Ó tr¸nh tiªu hao qu¸ nhiÒu kim lo¹i, phÇn ®Çu ph«i cÇn ®-îc n»m hoµn toµn
trong phÇn t-¬ng øng cña r·nh çn. NÕu kÝch th-íc cña ®Çu ph«i n»m ®Ì lªn phÇn
cÇu vµnh biªn th× ph¶i thay ®æi kÝch th-íc cña ®Çu ph«i. MÆt kh¸c, ®Ó dÔ dµng
cho viÖc cÆp ph«i khi çn rÌn, chiÒu dµi ®Çu ph«i kh«ng ®-îc nhá h¬n 0,4  0,5
®-êng kÝnh (hoÆc c¹nh) ph«i ban ®Çu.
(hinh 13,11,fig. 15,tr.35[8], 4 cm)
H×nh 13.11 Çc d¹ng ph«i çn rÌn
2. §o¹n cã tiÕt diÖn ngang lín nhÊt n»m ë gi÷a ph«i (h×nh 13.11d,e,g). Trong
tr-êng hîp nµy cã thÓ cã hai ph-¬ng ¸n:
296
a) cã thÓ çn tõ gi÷a ra, sau ®ã quay ng-îc ph«i sÏ thu ®-îc ®o¹n gi÷a kh«ng
bÞ çn;
b) ë mét ®Çu ph«i ®Ó l¹i mét ®o¹n cho kÑp k×m vµ tiÕn hµnh çn kh«ng quay
ng-îc ph«i.
§Æc tr-ng cña çn rÌn lµ t¹o ra ph«i cã tiÕt diÖn ngang thay ®æi theo chiÒu
dµi, nªn qu¸ tr×nh çn trë thµnh qu¸ tr×nh biÕn d¹ng kh«ng æn ®Þnh. Theo quan
®iÓm æn ®Þnh, kÝch th-íc tiÕt diÖn ngang cña ph«i kh«ng ®-îc v-ît qu¸ tû lÖ cho
phÐp gi÷a çc c¹nh cña ph«i. NÕu çc tû lÖ nµy v-ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp th×
ph«i sÏ bÞ mÊt æn ®Þnh, dÔ dµng t¹o ra vµnh biªn vµ dÉn ®Õn phÕ phÈm.
Tû lÖ cho phÐp gi÷a çc c¹nh cña ph«i khi çn rÌn cã thÓ lÊy lín h¬n so víi
çn th«ng th-êng. Do khi çn rÌn chiÒu dµi ph«i nhá h¬n nhiÒu so víi çn th«ng
th-êng, nªn ph«i Ýt bÞ lËt. Çc sè liÖu vÒ tû lÖ gi÷a çc c¹nh ph«i (ao) khi
chuyÓn tõ lç h×nh tr-íc sang lç h×nh tiÕp sau nh- sau:
ph«i h×nh ovan khi ®-a vµo lç h×nh trßn: 3,5
ph«i h×nh ovan khi ®-a vµo lç h×nh ovan: 1,6
ph«i h×nh ovan khi ®-a vµo lç h×nh ovan hÑp: 4,0
ph«i h×nh ovan khi ®-a vµo lç h×nh vu«ng: 5,0
ph«i h×nh thoi khi ®-a vµo lç h×nhvu«ng: 5,0
Tuú thuéc vµo h×nh d¹ng ph«i çn rÌn vµ hÖ sè vuèt tæng, cã thÓ tiÕn hµnh
mét, hai, ba hoÆc bèn lÇn çn.
ChiÒu dµi çc ®o¹n ®Æc tr-ng cña ph«i sau khi çn ®-îc x¸c ®Þnh khi thiÕt kÕ
ph«i. ChiÒu dµi çc ®o¹n ph«i trªn çc b-íc chuyÓn tiÕp ®-îc tÝnh theo ®Þnh luËt
thÓ tÝch kh«ng ®æi. Nh- vËy, chiÒu dµi cña çc ®o¹n cã tiÕt diÖn ngang kh«ng ®æi
cña lÇn çn tr-íc ®-îc x©y dùng theo c«ng thøc:
ln-1 = ln/ (13.3)
trong ®ã:
ln - chiÒu dµi cña ®o¹n nµy sau lÇn çn thø n; vµ
 - hÖ sè vuèt ë lÇn çn thø n.
ChiÒu dµi ®o¹n chuyÓn tiÕp (®o¹n cã d¹ng h×nh nªm) ®-îc tÝnh nh- sau:
( Fa  Fa Fb  Fb ) n
ln-1 = ln. (13.4)
( Fa  Fa Fb  Fb ) n 1
297
trong ®ã:
Fa vµ Fb - t-¬ng øng lµ diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang t¹i çc ®Çu cña ®o¹n chuyÓn
tiÕp.
Do khi çn cã hiÖn t-îng v-ît tr-íc cña kim lo¹i nªn chiÒu dµi lk cña cung
lßng khu«n t-¬ng øng víi ®o¹n chiÒu dµi ph«i l sÏ lµ:
lk = l/(1+S) (13.5)
trong ®ã: S - l-îng v-ît tr-íc cña ph«i (S = 0,25(2-)(-1) khi çn ph«i ovan
trong lç h×nh trßn)
Gãc ë t©m  (h×nh 13.12) cña ®o¹n r·nh çn cã chiÒu dµi lk trong mçi lÇn
çn:
 = 57,3lk/Rr (®é) (13.6)
trong ®ã:
Rr - b¸n kÝnh c«ng t¸c trªn ®o¹n ®Æc tr-ng cña lßng khu«n; Rr=0,5(Do-H1).
(h×nh 13.12,fig.40,tr.77[8], 5 cm)
H×nh 13.12 X©y dùng biªn d¹ng däc cña r·nh çn
a) r·nh çn cã chiÒu s©u kh«ng ®æi; b) r·nh çn cã chiÒu s©u thay ®æi
Gãc «m tæng   cña khu«n çn cã r·nh çn lµ:

 = 1 + 2 + ... + (10  15o) (®é) (13.7)
Gãc ë t©m   lÊy t¨ng thªm 10 15o lµ ®Ó nÐn l-îng kim lo¹i thõa cã thÓ ë
®o¹n cuèi cña ph«i.
13.1.3 D¸t vµnh
298
D¸t vµnh lµ qu¸ tr×nh vuèt çc s¶n phÈm d¹ng vßng theo h-íng tiÕp tuyÕn
b»ng çch çn däc çc ph«i rçng nhê çc con l¨n trªn m¸y d¸t vµnh. C«ng viÖc
d¸t vµnh th-êng ®-îc sö dông ®Ó chÕ t¹o vËt dËp d¹ng vßng æ bi, vßng cäc sîi
cña m¸y dÖt vµ çc s¶n phÈm t-¬ng tù.
Ph«i dïng ®Ó d¸t vµnh ®-îc dËp trªn m¸y rÌn ngang vµ m¸y Ðp hoÆc qua rÌn
tù do, hoÆc thËm chÝ ®-îc ®óc ly t©m.
D¸t vµnh trªn m¸y d¸t vµnh t¹o cho ph«i cã h×nh d¹ng phøc t¹p h¬n vµ chÝnh
x¸c h¬n so víi dËp. Ngoµi ra, nhê d¸t vµnh cho phÐp thu ®-îc tæ chøc thí theo
h-íng tiÕp tuyÕn vµ cã thÓ t¹o ®-îc r·nh theo h-íng nµy (vÝ dô, trªn vµnh ngoµi
cña æ bi cÇu cã thÓ t¹o r·nh cho nh÷ng viªn bi).
ThiÕt bÞ d¸t vµnh cã thÓ cã kÕt cÊu theo s¬ ®å hë hoÆc s¬ ®å kÝn. Tuú thuéc
vµo kÝch th-íc bao h×nh cña thiÕt bÞ d¸t vµnh ®-îc sö dông, cã thÓ d¸t ®-îc çc
ph«i cã ®-êng kÝnh tõ 6070 mm ®Õn 1000 mm hoÆc lín h¬n vµ víi chiÒu cao
cña vµnh tíi 150 mm.
(h×nh 13.13,fig.300,tr.339[1], , 9 cm)
H×nh 13.13 S¬ ®å d¸t vµnh vßng æ bi
Khi d¸t vµnh theo s¬ ®å hë (h×nh 13.13a,b), ph«i 2 ®-îc ®Æt trªn con l¨n t¹o
h×nh 3 cã ®-êng kÝnh ngoµi h¬i nhá h¬n ®-êng kÝnh trong cña ph«i. Con l¨n t¹o
h×nh ®-êng kÝnh lín 4 t¸c ®éng lªn ph«i ®-îc dÉn ®éng nhê ®éng c¬, lµm cho
ph«i bÞ nÐn, d¸t máng vµ quay theo con l¨n nµy. Con l¨n 5 cã t¸c dông nh- con
299
l¨n dÉn h-íng. Khi ®-êng kÝnh ph«i t¨ng tíi møc yªu cÇu vµ tiÕp xóc víi con l¨n
tÝn hiÖu 1 vµ lµm cho con l¨n nµy quay, th× khi ®ã con l¨n 4 ®-îc ng¾t dÉn ®éng
b»ng tay hoÆc tù ®éng vµ thu ®-îc s¶n phÈm 6.
Khi d¸t vµnh theo s¬ ®å kÝn (h×nh 13.13c), dông cô c¬ b¶n ®Ó gia c«ng vßng
8 lµ con l¨n trong 3 (con l¨n nÐn) vµ con l¨n ngoµi 7.
CÇn l-u ý r»ng, khi d¸t vµnh ph«i cã chiÒu dµy thµnh Ko lín h¬n chiÒu cao h
cña vßng sÏ t¹o ra nh÷ng vÕt lâm N trªn çc bÒ mÆt bªn cña vßng (h×nh 13.13e).
§Ó tr¸nh hiÖn t-îng nµy, khi d¸t vµnh ph¶i chän chiÒu cao h cña ph«i lu«n lín
h¬n chiÒu dµy thµnh Ko theo h-íng kÝnh.
ChiÒu cao h cña ph«i chØ nªn lÊy nhá h¬n mét chót so víi chiÒu cao cña s¶n
phÈm, cßn ®Ó h¹n chÕ ®é gi·n réng th× çc con l¨n t¹o h×nh nªn lµm çc gê nh« ra
nh- mét lç h×nh kÝn.
§Ó tr¸nh t¹o thµnh ba via, ph¶i ®Ó khe hë gi÷a çc con l¨n cã trÞ sè nhá nhÊt,
cßn çc mÐp ph«i nªn lµm b¸n kÝnh l-în 3  7 mm. §èi víi çc vßng cã ®-êng
kÝnh D nhá h¬n 100 mm, ph«i ph¶i cã chiÒu dµy Ko  1,5K. §èi víi vßng cã
®-êng kÝnh lín h¬n th× Ko  1,7K. §-êng kÝnh trong cña ph«i ®-îc chän dùa vµo
®iÒu kiÖn do  d.K/Ko. Khi ®ã, tõ ®iÒu kiÖn thÓ tÝch kh«ng ®æi, ph«i d¸t vµnh cã
®-êng kÝnh ban ®Çu Do:
Do  D 2  d 2  d 2o (13.8)
ThÓ tÝch ph«i nªn lÊy lín h¬n thÓ tÝch s¶n phÈm mét l-îng b»ng l-îng thÊt
tho¸t do oxy ho¸ khi nung. §é chÝnh x¸c kÝch th-íc ®-êng kÝnh ngoµi cña s¶n
phÈm chñ yÕu phô thuéc vµo viÖc hiÖu chØnh vµ chÊt l-îng c«ng t¸c cña con l¨n
kiÓm tra. §é chÝnh x¸c kÝch th-íc ®-êng kÝnh trong phô thuéc vµo ®é chÝnh x¸c
vÒ thÓ tÝch cña ph«i ban ®Çu.
Trªn thùc tÕ, dung sai ®-êng kÝnh ngoµi kho¶ng +0,001D, cßn dung sai
®-êng kÝnh trong - (0,022d  0,6) mm.
§èi víi çc vßng nhá khi gia c«ng trªn thiÕt bÞ d¸t vµnh thñ c«ng (kh«ng cã
c¬ cÊu n¹p vµ th¸o vßng tù ®éng), th× n¨ng suÊt nhá h¬n 500, cßn ®èi víi çc
vßng lín th× n¨ng suÊt ®¹t 100  200 vßng/ giê.
13.1.4 L¨n r¨ng
300
L¨n r¨ng lµ qu¸ tr×nh biÕn bÒ mÆt nh½n cña ph«i thµnh bÒ mÆt cã g©n (hoÆc
d¹ng sãng) víi biªn d¹ng x¸c ®Þnh b»ng çch çn (h×nh 13.14).
Trong tr-êng hîp nµy, biÕn d¹ng chØ x¶y ra trªn çc líp bÒ mÆt cña ph«i.
Nh÷ng chç nh« ra trªn bÒ mÆt ph«i ®-îc t¹o thµnh lµ do mét lo¹t çc r·nh lâm
®-îc t¹o ra trªn chÝnh bÒ mÆt nµy nhê bÒ mÆt låi lâm trªn dông cô gia c«ng t-¬ng
øng khi chóng t¸c ®éng lªn ph«i.
Qu¸ tr×nh l¨n r¨ng ®-îc thùc hiÖn chñ yÕu nh»m t¹o ra çc r¨ng cña b¸nh
r¨ng, çc r·nh then hoa trªn trôc then hoa, çc ren lín trªn çc m¸y chuyªn dïng,
v.v. vµ ®-îc thùc hiÖn theo nguyªn lý çn ngang, trong ®ã ph«i - b¸nh r¨ng bÞ
biÕn d¹ng gi÷a hai trôc çn ®Þnh h×nh.
B»ng çch l¨n r¨ng cã thÓ chÕ t¹o çc b¸nh r¨ng trô hoÆc b¸nh r¨ng c«n víi
r¨ng th¼ng, r¨ng nghiªng hoÆc r¨ng ch÷ V.
§èi víi b¸nh r¨ng ®-êng
kÝnh lín th-êng ®-îc çn tõng
chiÕc mét (h×nh 13.14a). Sù h×nh
thµnh r¨ng x¶y ra nhê çc trôc
l¨n ®Þnh h×nh 1 vµ 4 tiÕn dÇn vÒ
phÝa ph«i 2. §Ó ®Ò phßng çc
r¨ng ®-îc t¹o ra bÞ nghiªng vÒ
mét phÝa nµo ®ã th× chiÒu quay
cña çc trôc l¨n vµ ph«i ph¶i (h×nh 13.14,fig.301,tr.340[1], 13 cm)
thay ®æi mét sè lÇn. §Ó tr¸nh
tr-êng hîp kim lo¹i ch¶y däc
çc r¨ng trµn ra ngoµi trong khi
kh«ng ®iÒn ®Çy mÆt r¨ng, çc
trôc l¨n ®-îc bè trÝ thªm çc gê
h¹n chÕ 5. B¸nh r¨ng trô cã
®-êng kÝnh <150 mm víi mo®un
 3 mm th-êng ®-îc çn theo
chång (h×nh 13.14b), tøc lµ cïng
mét lóc gia c«ng ®-îc mét sè
b¸nh r¨ng trªn mét cÆp dông cô
gia c«ng. H×nh 13.14 S¬ ®å l¨n r¨ng b¸nh r¨ng
301
§-êng kÝnh ph«i khi l¨n r¨ng ®-îc x¸c ®Þnh theo kinh nghiÖm. §èi víi b¸nh
r¨ng cã sè r¨ng > 40, th-êng chän ®-êng kÝnh ph«i h¬i lín h¬n ®-êng kÝnh vßng
l¨n cña b¸nh r¨ng, cßn ®èi víi b¸nh r¨ng cã sè r¨ng < 30 th× chän ®-êng kÝnh
ph«i nhá h¬n ®-êng kÝnh vßng l¨n cña b¸nh r¨ng.
ChiÒu dµy cña phÇn vµnh ph«i ban ®Çu ®-îc chän s¬ bé cã tÝnh ®Õn l-îng d-
gia c«ng c¬ cña ph«i tr-íc khi çn vµ gia c«ng c¬ b¸nh r¨ng sau khi çn.
Tèc ®é çn khi l¨n r¨ng th-êng 14  20 vßng/phót. Víi tèc ®é nµy, n¨ng suÊt
l¨n r¨ng so víi c¾t r¨ng trªn m¸y phay lín gÊp 40  50 lÇn. Nh- vËy, mét m¸y
l¨n r¨ng cã thÓ thay thÕ cho 80 ®¬n vÞ m¸y c«ng cô vµ cã thÓ gi¶i phãng 70 c«ng
nh©n ®øng m¸y.
Nhê sù c¶i thiÖn tæ chøc thí khi l¨n r¨ng, tuæi bÒn cña r¨ng cao h¬n so víi
b¸nh r¨ng chØ qua gia c«ng c¬ lµ 50  70%. MÆc dï ph¶i qua gia c«ng c¬ s¬ bé
tr-íc vµ sau khi çn, song gi¸ thµnh cña s¶n phÈm l¨n r¨ng vÉn nhá h¬n so víi
gia c«ng trªn m¸y c«ng cô 10  15%, ®«i khi tíi 20%.
13.2 RÌn quay

Trªn çc m¸y rÌn quay cã thÓ gia
c«ng ®-îc çc lo¹i vËt dËp d¹ng trßn
xoay vµ cã thÓ gia c«ng ë tr¹ng th¸i
nãng hoÆc tr¹ng th¸i nguéi.Phæ biÕn (h×nh 13.15, fig.302,tr.343[1], 5,5
nhÊt lµ çc lo¹i m¸y rÌn quay n»m cm)
ngang cã trôc chÝnh quay (h×nh
13.15), trªn ®ã l¾p çc cÆp ®Çu bóa.
CÆp ®Çu bóa nµy ®-îc l¾p ®èi diÖn
nhau trªn çc ®Çu tr-ît cã con l¨n H×nh 13.15 KÕt cÊu m¸y rÌn quay
theo h-íng ®-êng kÝnh. n»m ngang
a) vÞ trÝ kh«ng t¶i; b) vÞ trÝ dËp - c¾t
Trôc chÝnh ®èi víi çc m¸y kh¸c nhau cã tèc ®é vßng quay 180  400
vßng/phót hoÆc cao h¬n.
CÆp ®Çu bóa ®-îc g¾n vµo ®Çu tr-ît d-íi t¸c dông cña lùc ly t©m do trôc
chÝnh quay v¨ng ra xa nhau, nh-ng chóng l¹i va ph¶i vßng chÆn cña vá m¸y trªn
302
®ã cã l¾p çc cÆp con l¨n ®èi xøng nhau vµ nh« ra mét chót nªn l¹i bÞ v¨ng vµo
theo h-íng t©m trôc, g©y ¸p lùc lªn ph«i vµ lµm biÕn d¹ng ph«i.
Nh- vËy, nÕu sè vßng quay cña trôc chÝnh lµ 300 vßng/phót th× sè lÇn va ®Ëp
(300  12 : 2) : 2 = 900 lÇn/phót, trong khi ®ã ph«i cã tèc ®é quay th-êng kh«ng
lín h¬n 5  8 vßng/phót, bÞ biÕn d¹ng vµ biÕn thµnh vËt trßn xoay cã biÕn d¹ng
däc trôc theo biªn d¹ng cña ®Çu bóa.
Trªn m¸y rÌn quay cã thÓ gia c«ng ë tr¹ng th¸i nguéi hoÆc tr¹ng th¸i nãng
ph«i thanh cã ®-êng kÝnh tõ 1,5 ®Õn 75 mm vµ èng cã ®-êng kÝnh tõ 10 ®Õn 150
mm, ®-îc vuèt dµi tõng ®o¹n, hoÆc vuèt ®Çu cho ®Õn khi nhän.
VÝ dô, cäc sîi dµi 250 mm tõ thÐp cacbon chøa 1,2-1,3%Cr ®-îc t¹o h×nh
b»ng çch lµm gi¶m ®-êng kÝnh ph«i cã chiÒu dµi 125 mm sau 4 nguyªn c«ng
trong vßng 42 gi©y.
Gia c«ng nguéi cho phÐp nhËn ®-îc s¶n phÈm cã ®é chÝnh x¸c kÝch th-íc
cao, ®é bãng bÒ mÆt cao vµ kh«ng cã phÕ liÖu, trong khi ®ã n¨ng suÊt cao h¬n 5
lÇn so víi gia c«ng trªn m¸y tiÖn.
KÝch th-íc ®Çu bóa ®-îc x¸c ®Þnh bëi kÝch th-íc çc lç giµnh cho nã trong
çc ®Çu tr-ît cña m¸y. H×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña lßng khu«n trong çc ®Çu
bóa phô thuéc vµo h×nh d¹ng vµ kÝch th-íc cña ph«i ban ®Çu vµ s¶n phÈm, trong
®ã cÇn ph¶i tÝnh ®Õn:
1) §Ó dÔ dµng ®-a ph«i vµo lßng khu«n th× biªn d¹ng vµo cña nã cÇn ph¶i
lín h¬n kÝch th-íc cña ph«i ban ®Çu;
2) H×nh d¹ng cña lßng khu«n cÇn ph¶i ®¶m b¶o dÔ lÊy s¶n phÈm ra khái lßng
khu«n vµ kh«ng lµm ngõng trÖ c«ng viÖc cña ®Çu bóa;
3) NÕu møc ®é nÐn theo h-íng ®-êng kÝnh ë vïng ra khái lßng khu«n lín
h¬n 3% so víi kÝch th-íc tiÕt diÖn ngang cña ph«i ban ®Çu, th× ngoµi çc b¸n
kÝnh l-în th«ng th-êng, gãc nghiªng thµnh lßng khu«n ë vïng ra khái lßng
khu«n nªn lÊy b»ng 7o, cßn khe hë gi÷a hai ®Çu bóa ë mÆt ph©n khu«n nªn lÊy
b»ng 0,25-1,5 mm;
4) Gãc c«n lín nhÊt trong lßng khu«n khi nÐn ®-îc ®-a vµo b»ng tay kh«ng
®-îc lÊy v-ît qu¸ 16o, cßn khi ®-îc ®-a vµo b»ng m¸y th× kh«ng ®-îc lÊy v-ît
qu¸ 20o, çc g©n næi kh¸c cña lßng khu«n ph¶i lÊy t-¬ng øng víi h×nh d¹ng vµ
kÝch th-íc cña s¶n phÈm; vµ
303
5) Khi gia c«ng s¶n phÈm èng cã lâi tùa th× ®-êng kÝnh cña lâi tùa cÇn ph¶i
nhá h¬n 0,40,7% so víi ®-êng kÝnh trong cña s¶n phÈm. §Çu tù do tr-íc cña lâi
tùa ph¶i lµm c«n ®Ó dÔ dµng th¸o lâi tùa nµy ra khái s¶n phÈm.
§Çu bóa, ®Çu tr-ît vµ çc con l¨n cña m¸y rÌn quay tèt h¬n lµ ®-îc lµm b»ng
thÐp 50CrWSi hoÆc CD10A cã ®é cøng HRC = 6163. Gia c«ng ë tr¹ng th¸i
nguéi lµm t¨ng nhiÖt ®é cña kim lo¹i gia c«ng nªn cÇn chó ý b«i tr¬n s¬ bé ph«i
b»ng dÇu vµ b«i tr¬n khu«n b»ng nhò t-¬ng.
13.3 DËp khèi nguéi
13.3.1 §Æc ®iÓm dËp nguéi trªn m¸y chån nguéi tù ®éng
Nguyªn c«ng phæ biÕn h¬n c¶ trong dËp khèi nguéi lµ chån. Chån nguéi
®-îc sö dông ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt kÑp chÆt (®ai èc, bu l«ng, ®inh vÝt, ®inh t¸n,
®inh, v.v.), bi cÇu, bi ®òa vµ çc vßng çch trong æ bi, ®Üa van, chèt nèi, nan hoa
xe ®¹p, ®ai èc chuyªn dông, vÞt dÇu, v.v..
Chån nguéi chñ yÕu ®-îc thùc hiÖn
trªn çc m¸y tù ®éng n»m ngang, trong
®ã kÝch th-íc cña çc chi tiÕt dËp ®¹t
®é chÝnh x¸c tíi cÊp 3, cÊp 4, ®é nh¸m
bÒ mÆt ®¹t tíi cÊp 7, cÊp 8, nghÜa lµ cã (h×nh 13.16, fig. 275,tr.312[1]5,5
thÓ kh«ng cÇn ph¶i qua gia c«ng c¬ nh- cm)
vÉn th-êng lµm. Nãi çch kh¸c, chån
nguéi ®¶m b¶o nhËn ®-îc vËt dËp d-íi
d¹ng thµnh phÈm. Trªn thùc tÕ, kÝch
th-íc cña çc chi tiÕt dËp thu ®-îc cã H×nh 13.16 Çc b-íc chuyÓn tiÕp
®é chÝnh x¸c tõ 0,03-0,05 mm ®Õn dËp chi tiÕt ®ai èc
0,15-0,2 mm tuú thuéc vµo ®Þnh møc,
1- sau khi c¾t; 2-tinh chØnh vµ t¹o v¸t
sè l-îng s¶n phÈm vµ møc ®é mµi mßn
nhá; 3-chån; 4-t¹o h×nh; 5-®ét lç
vµ l¾p ®Æt cña khu«n dËp.
Nãi chung theo nguyªn lý chån, viÖc tÝnh to¸n vµ chän çc b-íc chuyÓn tiÕp
dËp nguéi còng gièng nh- khi dËp nãng. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i l-u ý r»ng khi gia
c«ng ë tr¹ng th¸i nguéi, kim lo¹i cã tÝnh dÎo kÐm h¬n nhiÒu so víi khi gia c«ng ë
tr¹ng th¸i nãng (h×nh 13.16).
304
Kh¶ n¨ng cña kim lo¹i khi biÕn d¹ng ë tr¹ng th¸i nguéi ®-îc ®¸nh gi¸ theo
møc ®é biÕn d¹ng tíi h¹n khi chån nguéi mÉu (cho ®Õn khi xuÊt hiÖn vÕt nøt) ë
®iÒu kiÖn nhiÖt ®é biÕn d¹ng nguéi. VÝ dô, ®èi víi çc lo¹i m¸c thÐp kh¸c nhau
møc ®é biÕn d¹ng tíi h¹n nh- sau:
thÐp 60Mn 50%
thÐp OL15Cr 55%
thÐp C10 75%
thÐp C35 vµ 40Cr 73%
thÐp C08, C10 (0,03%Si) vµ thÐp 30CrMnSiA 87%
®ång 95%
TÝnh dÎo cña thÐp t¨ng lªn nÕu trong thµnh phÇn cã thªm Mo, V vµ W nh-ng
víi l-îng kh«ng v-ît qu¸ 0,15 - 0,25%, vµ tÝnh dÎo gi¶m ®i nÕu hµm l-îng
cacbon trong thÐp t¨ng lªn vµ nhÊt lµ hµm l-îng Si, S vµ P. T¨ng hµm l-îng
cacbon tõ 0,45% ®Õn 1,1% trong thÐp lµm gi¶m møc ®é chån tõ 70 xuèng cßn
30%. Çc t¹p phi kim (ngay c¶ víi l-îng rÊt nhá) còng lµm gi¶m tÝnh dÎo cña
thÐp ë tr¹ng th¸i nguéi.
Sù gia t¨ng tÝnh dÎo cña cña kim lo¹i khi gia c«ng nguéi còng ®¹t ®-îc b»ng
çch biÕn d¹ng víi møc ®é yªu cÇu ®-îc thùc hiÖn kh«ng ph¶i ngay lËp tøc, mµ
®-îc chia ra theo mét sè b-íc chuyÓn tiÕp hoÆc qua mét sè b-íc nguyªn c«ng
(lÆp l¹i nhiÒu lÇn). Khi ®ã, tæng l-îng biÕn d¹ng ®-îc ph©n bè ®ång ®Òu theo çc
b-íc chuyÓn tiÕp vµ b-íc nguyªn c«ng. Kim lo¹i ®-îc khö bÒn b»ng çch nhiÖt
luyÖn trung gian (th-êng lµ ñ) theo møc ®é cÇn thiÕt gi÷a çc nguyªn c«ng dËp,
®ång thêi nhiÖt luyÖn ®-îc thùc hiÖn trong çc lß kh«ng oxy ho¸ (nh- trong dËp
tÊm nguéi).
Ngoµi ra, viÖc sö dông c«ng nghÖ Ðp ch¶y xu«i vµ Ðp ch¶y ng-îc (®ét lç kÝn)
trong c«ng nghÖ dËp nguéi ®-îc thùc hiÖn d-íi d¹ng çc b-íc chuyÓn tiÕp ®éc
lËp hoÆc phèi hîp víi chån côc bé vµ çc b-íc chuyÓn tiÕp hoÆc nguyªn c«ng
kh¸c, vÒ c¬ b¶n còng lµm t¨ng tÝnh dÎo cña kim lo¹i do khi Ðp t¹o ra tr¹ng th¸i
øng suÊt thuËn lîi ®Ó lµm t¨ng tÝnh dÎo, vµ do ®ã cã thÓ thu ®-îc chi tiÕt cã h×nh
d¹ng phøc t¹p h¬n (thËm chÝ thu ®-îc chi tiÕt kh«ng cÇn cã çc gãc nghiªng
thµnh lßng khu«n).
Do ®ã, kim lo¹i dïng ®Ó chån nguéi ph¶i cã ®é chÝnh x¸c cao (thÐp qua çn
tinh chØnh hoÆc khu«n kÐo) vµ cã bÒ mÆt s¹ch cã ¸nh kim. Ngµy nay th-êng sö
305
dông ph«i kim lo¹i cã bÒ mÆt ®-îc phèt ph¸t ho¸ vµ ®-îc b«i tr¬n khi dËp. Ph«i
kim lo¹i ®-îc chuÈn bÞ tr-íc khi dËp d-íi d¹ng thanh dµi 67 mÐt hoÆc thµnh
cuén cã ®-êng kÝnh ngoµi tíi 1 mÐt nÆng 40  60 kg hoÆc lín h¬n.
Tuú thuéc vµo c«ng dông cña çc m¸y tù ®éng, cã thÓ sö dông d©y hoÆc thÐp
thanh tinh chØnh cã ®-êng kÝnh tõ 0,6 ®Õn 38 mm víi dung sai 0,025  0,15 mm.
Ýt khi sö dông thÐp cã tiÕt diÖn vu«ng, ch÷ nhËt hoÆc h×nh s¸u c¹nh. §Ó tô kim
lo¹i vµo nh÷ng chç ph×nh còng thùc hiÖn nh- th«ng th-êng, nghÜa lµ ph¶i ®¶m
b¶o tû lÖ L/D  2,5.
Do biÕn d¹ng nguéi lµm gi¶m tÝnh dÎo nªn kh«ng thÓ ¸p dông ®ét lç hë nh-
trªn m¸y rÌn ngang, mµ chØ thùc hiÖn ®-îc nguyªn c«ng ®ét lç kÝn. Do ®ã khi
chån nguéi, lç ë phÇn ph×nh trªn chi tiÕt dËp vÒ phÝa chµy chØ ®-îc thùc hiÖn
b»ng çch Ðp ch¶y ng-îc.
13.3.2 Nh÷ng ®iÓm cÇn chó ý khi thiÕt kÕ c«ng nghÖ dËp nguéi trªn m¸y
tù ®éng
ViÖc chän m¸y dËp tù ®éng c¨n cø vµo kÝch th-íc cña s¶n phÈm, sè l-îng
çc b-íc chuyÓn tiÕp dËp cÇn thiÕt, d¹ng cèi dËp (cèi nguyªn hay cèi ghÐp) vµ
d¹ng ph«i ban ®Çu. Do ®ã, trong çc ®Æc tÝnh kü thuËt cña m¸y dËp tù ®éng ®Òu
chØ râ çc tham sè vÒ kÝch th-íc s¶n phÈm cã thÓ dËp ®-îc trªn m¸y. Nh÷ng
th«ng sè c¬ b¶n cña m¸y ®Òu ®-îc quy chuÈn.
Khi tÝnh lùc dËp nguéi th-êng sö dông çc c«ng thøc kinh nghiÖm, trong ®ã
thay v× diÖn tÝch h×nh chiÕu cña s¶n phÈm chån lªn mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi
h-íng chuyÓn ®éng cña ®Çu tr-ît chÝnh, th-êng tÝnh ®Õn ®-êng kÝnh cña ph«i
ban ®Çu vµ sö dông mét lo¹t çc hÖ sè thùc nghiÖm cã kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña h×nh
d¹ng ®Çu ®-îc chån, ®é dÎo cña vËt liÖu, v.v.. Lùc cho phÐp khi chån trªn çc
m¸y dËp mét nh¸t dËp ®-îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo çc ®iÒu kiÖn chån s¶n phÈm cã
®Çu chån h×nh b¸n nguyÖt ®-êng kÝnh 1,8d vµ cao 0,6d; cßn khi chån trªn çc
m¸y dËp hai nh¸t dËp th× c¨n cø vµo çc ®iÒu kiÖn chån s¶n phÈm cã ®Çu chån
h×nh trô ®-êng kÝnh 2d vµ cao 0,75d (d - ®-êng kÝnh phÇn th©n cña s¶n phÈm tÝnh
b»ng mm lµm tõ thÐp cã giíi h¹n bÒn 600 N/mm2).
§Ó kiÓm tra m¸y dËp tù ®éng vÒ ®iÒu kiÖn chån, cÇn tiÕn hµnh çc tÝnh to¸n
kiÓm tra vÒ lùc ®-a ph«i, lùc c¾t, lùc ®Èy theo møc ®é cÇn thiÕt.
306
Khi tiÕn hµnh dËp qua nhiÒu b-íc chuyÓn tiÕp, do hËu qu¶ biÕn cøng cña vËt
liÖu nªn ¸p lùc th-êng t¨ng sau mçi b-íc chuyÓn tiÕp tõ 15 ®Õn 25%. Lùc ®Èy
ph«i ra khái cèi chiÕm 15  25% lùc dËp danh nghÜa.
ViÖc t¨ng kÝch th-íc cña çc s¶n phÈm dËp so víi çc kÝch th-íc quy ®Þnh
®èi víi m¸y dËp ®· chän sÏ lµm t¨ng lùc dËp cña m¸y vµ dÔ dÉn ®Õn hiÖn t-îng
qu¸ t¶i m¸y. §Ó gi¶m bít lùc Ðp, th-êng ph¶i nung s¬ bé ph«i ®Õn 600  800o C
(dËp nöa nãng) vµ nh- vËy rÊt dÔ lµm háng tr¹ng th¸i bÒ mÆt cña khu«n dËp. TÊt
nhiªn, khi dËp nöa nãng th× ®é chÝnh x¸c kÝch th-íc vµ ®é nh¸m bÒ mÆt cña s¶n
phÈm sÏ gi¶m ®i nhiÒu.
Ngoµi chµy vµ cèi dËp, çc con l¨n dÉn, çc b¹c dÉn h-íng, trong bé khu«n
cña m¸y dËp cßn cã c¶ cèi c¾t, hoÆc dao c¾t vµ chèt ®Èy. Khi thiÕt kÕ khu«n dËp,
tÊt c¶ çc kÝch th-íc bao h×nh cña çc chi tiÕt nµy (chØ trõ çc kÝch th-íc cña
phÇn c«ng t¸c) ®Òu lÊy theo çc kÝch th-íc chuÈn cña m¸y (theo sè liÖu vÒ ®Æc
tÝnh kü thuËt cña m¸y). B¸n kÝnh cña çc r·nh trªn çc con l¨n dÉn vµ çc mÐp
c¾t cña dao c¾t ®-îc x¸c ®Þnh theo ®-êng kÝnh lín nhÊt cña ph«i gia c«ng cã kÓ
®Õn ¶nh h-ëng cña dung sai ®Õn ®é chÝnh x¸c gia c«ng çc r·nh nµy.
§-êng kÝnh lç c«ng t¸c cña cèi c¾t th-êng lÊy lín h¬n kho¶ng 0,6% so víi
®-êng kÝnh lín nhÊt cña vËt dËp. §-êng kÝnh lç vµo cèi c¾t lÊy lín h¬n 20%
®-êng kÝnh lín nhÊt cña vËt dËp. Khi ®ã, ®o¹n chuyÓn tiÕp tõ lç vµo ®Õn lç c«ng
t¸c ®-îc lµm c«n víi gãc c«n ë ®Ønh 20-30o.
§-êng kÝnh cña cèi dËp lµm theo ®-êng kÝnh phÇn th©n cña s¶n phÈm chån.
Lç ®Ó tãp ®Çu lµm c«n víi gãc c«n 10-20o.
VËt liÖu khu«n dËp cña çc m¸y tù ®éng ®Æc biÖt hay dïng lµ thÐp CD8,
CD10A, OL15Cr, 100Cr12Mo vµ 35CrMnSiA víi çc tÊm khu«n ®-îc lµm b»ng
hîp kim cøng WCCo10, WCCo15 dïng cho çc phÇn dÔ bÞ mßn cña cèi. Tuæi thä
cña cèi cã thÓ ®-îc gia t¨ng b»ng çch m¹ cr«m çc bÒ mÆt lµm viÖc cña cèi hoÆc
t«i ®¹t ®é cøng 62 HRC hoÆc cao h¬n.
Tuæi thä cña cèi th-êng dao ®éng tuú thuéc vµo c«ng dông, kÝch th-íc vµ
vËt liÖu dËp trªn m¸y. VÝ dô:
§èi víi cèi c¾t: 10000  600000 s¶n phÈm
§èi víi cèi chån: 5000  50000 s¶n phÈm
§èi víi cèi c¾t biªn: 22000  150000 s¶n phÈm
307
§èi víi chµy: 30000  40000 s¶n phÈm.
N¨ng suÊt cña çc m¸y dËp tù ®éng th-êng rÊt cao, ®èi víi m¸y lín kho¶ng
35-50 s¶n phÈm/phót; ®èi víi m¸y nhá kho¶ng 400-500 s¶n phÈm/ phót hoÆc cao
h¬n. Víi n¨ng suÊt nh- vËy nªn khu«n dËp th-êng hay bÞ nãng. ViÖc lµm nguéi
khu«n dËp th-êng ®-îc thùc hiÖn b»ng çch sö dông dÇu b«i tr¬n b»ng çch phun
tia vµo lßng khu«n. ChÊt b«i tr¬n th-êng lµ n-íc xµ phßng.
13.4 DËp cao tèc

NÕu nh- trªn çc m¸y bóa th«ng th-êng tèc ®é cña khu«n dËp khi ch¹m vµo
ph«i lµ 68 m/s, th× ngµy nay ®· xuÊt hiÖn çc m¸y vµ ph-¬ng tiÖn míi cho phÐp
t¨ng tèc ®é nµy vµ gi¶m ®¸ng kÓ chu tr×nh dËp. M¸y bóa cao tèc cã thÓ ph¸t triÓn
tèc ®é cao tíi 2030 m/s, nh÷ng m¸y hiÖn ®¹i kiÓu míi nhÊt cã thÓ ®¹t tèc ®é tíi
400 m/s. Tèc ®é cao h¬n ®¹t ®-îc b»ng sãng næ hoÆc çc tõ tr-êng xung.
Môc ®Ých t¨ng tèc ®é cña dông cô gia c«ng kh«ng chØ nh»m gi¶m h÷u hiÖu
giê m¸y mµ cßn nh»m ®¹t ®-îc nh÷ng -u viÖt kh¸c do gia c«ng kim lo¹i tèc ®é
cao t¹o ra. VÝ dô, tèc ®é biÕn d¹ng cµng cao th× cµng lµm gi¶m ®¸ng kÓ hÖ sè ma
s¸t tiÕp xóc (hÖ sè ma s¸t tiÕp xóc gi÷a dông cô gia c«ng vµ ph«i gi¶m tõ 2 ®Õn 5
lÇn khi tèc ®é gia c«ng v = 20 m/s). Do ®ã, kh«ng chØ lµm gi¶m n¨ng l-îng biÕn
d¹ng mµ cßn lµm gi¶m sù kh«ng ®ång ®Òu biÕn d¹ng vµ c¶i thiÖn kh¶ n¨ng t¹o
h×nh, t¹o g©n ë s¶n phÈm. HiÖn t-îng to¶ nhiÖt t¹i thêi ®iÓm va ®Ëp siªu tèc hÇu
nh- kh«ng kÌm theo sù t¸n x¹ nhiÖt n¨ng vµ qu¸ tr×nh biÕn d¹ng x¶y ra gÇn nh-
lµ ®o¹n nhiÖt. §iÒu nµy lµm t¨ng sù t¹o g©n râ nÐt trªn vËt dËp.
HiÖu qu¶ do t¨ng tèc ®é gia c«ng rÊt ®a d¹ng vµ ngoµi ra cßn ®-îc biÓu hiÖn
d-íi d¹ng lùc qu¸n tÝnh, chÝnh ®iÒu nµy lµm cho lùc biÕn d¹ng khi Ðp ch¶y kh«ng
t¨ng nh- b×nh th-êng mµ cßn cã xu h-íng gi¶m ®i, vµ gi¶m cµng m¹nh nÕu tèc
®é Ðp ch¶y ban ®Çu cµng lín. Theo sè liÖu cña Iu. P. Xogrisin [6], víi hÖ sè tèc
®é biÕn d¹ng béi 10 th× ¸p lùc lªn chµy gi¶m 10  40%, ngoµi ra c«ng cña lùc
qu¸n tÝnh chiÕm 8%.
§é chÝnh x¸c kÝch th-íc theo h-íng kÝnh cña vËt dËp ®¹t tíi cÊp 4, cÊp 5, ®é
nh¸m bÒ mÆt ®¹t tíi cÊp 5, cÊp 7, vµ trong nh÷ng tr-êng hîp riªng biÖt cho phÐp
kh«ng cÇn sö dông gia c«ng c¬. DËp trªn m¸y bóa cao tèc cßn cho phÐp sö dông
gãc nghiªng thµnh lßng khu«n nhá (0,5o), b»ng viÖc sö dông khu«n dËp cã kÕt
cÊu ®Æc biÖt hÇu nh- kh«ng cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n.
308
§Æc tÝnh biÕn d¹ng ®o¹n nhiÖt dÔ lµm cho ph«i bÞ qu¸ nhiÖt nªn kh«ng nªn
dËp vËt dËp qu¸ máng trªn lo¹i m¸y bóa nµy, cßn ®èi víi vËt dËp b×nh th-êng nªn
dËp víi nhiÖt ®é b¾t ®Çu dËp thÊp h¬n b×nh th-êng tõ 50 ®Õn 100o C. Çc ph«i
nãng tr-íc khi ®-a vµo m¸y bóa dËp cÇn lµm s¹ch hoµn toµn líp v¶y oxit, v× nÕu
kh«ng líp v¶y nµy sÏ b¸m chÆt lªn bÒ mÆt vËt dËp, lµm gi¶m chÊt l-îng vËt dËp.
Nh-îc ®iÓm cña m¸y dËp cao tèc lµ khã sö dông ®Ó dËp vËt dËp cÇn hai hoÆc
ba b-íc chuyÓn tiÕp dËp v× kh«ng cho phÐp t¶i träng lÖch t©m, ®ång thêi kh«ng
cho phÐp thêi gian gi÷a hai b-íc nguyªn c«ng kÐo dµi. HiÖn nay, trªn m¸y bóa
cao tèc cã thÓ dËp ®-îc çc chi tiÕt d¹ng cèc máng, çc chi tiÕt cã g©n, gê hoÆc
çnh máng, çnh tua bin v.v. (h×nh 13.17).
(h×nh 13.17,fig.1,tr.15[9], 8 cm)
H×nh 13.17 Çc s¶n phÈm dËp trªn m¸y bóa cao tèc
13.5 DËp ®¼ng nhiÖt

Qu¸ tr×nh dËp ®¼ng nhiÖt cho phÐp thu ®-îc vËt dËp chÊt l-îng cao víi kÝch
th-íc cho tr-íc. Çc sai lÖch vÒ kÝch th-íc do sù chªnh lÖch nhiÖt ®é kÕt thóc khi
dËp nãng (®é co do nhiÖt cã thÓ ®¹t tíi 0,20,3%), do viÖc sö dông m¸y cã hµnh
tr×nh cè ®Þnh víi ®é biÕn d¹ng ®µn håi kh«ng gièng nhau khi t¶i träng kh¸c nhau
bëi nhiÖt ®é trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng thay ®æi ®Òu ®-îc lo¹i trõ, bëi v× tÊt c¶ çc
ph«i dËp ®Òu cã nhiÖt ®é nh- nhau tõ khi b¾t ®Çu cho ®Õn khi kÕt thóc dËp. Tuy
nhiªn, c«ng dông chñ yÕu cña dËp ®¼ng nhiÖt lµ nh»m gi¶i quyÕt mét sè yªu cÇu
®Æc thï khi dËp nh÷ng hîp kim ®Æc biÖt. VÝ dô, kho¶ng nhiÖt ®é dËp cña mét sè
309
hîp kim bÒn nhiÖt chØ n»m trong kho¶ng 3050o C, do ®ã kh«ng cho phÐp tiÕn
hµnh dËp trong çc ®iÒu kiÖn b×nh th-êng.
Ngoµi ra, cÇn ph¶i ¸p dông chÕ ®é dËp ®¼ng nhiÖt ®èi víi mét sè hîp kim chØ
dËp ®-îc trong ®iÒu kiÖn tèc ®é biÕn d¹ng cho phÐp cùc kú thÊp, bëi v× nÕu dËp
theo chÕ ®é dËp b×nh th-êng th× còng kh«ng ®ñ nhiÖt ®é cho qu¸ tr×nh dËp do thêi
gian dËp bÞ kÐo dµi, rÊt dÔ xuÊt hiÖn khuyÕt tËt vµ g©y ra phÕ phÈm.
Mét sè hîp kim kh¸c (hîp
kim titan ch¼ng h¹n) cã ®é dÉn
nhiÖt rÊt thÊp, nªn rÊt nguy hiÓm
khi tiÕp xóc víi khu«n dËp cã
nhiÖt ®é thÊp do sù chªnh lÖch
nhiÖt ®é lín, dÔ g©y ra biÕn d¹ng
kh«ng ®ång ®Òu vµ çc khuyÕt tËt
(h×nh 13.18, fig.185,tr.308[2], 8 cm)
kh¸c, nªn chØ cã thÓ gi¶i quyÕt
b»ng çch dËp trong chÕ ®é ®¼ng
nhiÖt. Vµ cuèi cïng, ®èi víi mét
sè hîp kim cã nguy c¬ do kh«ng
t¶n nhiÖt m¹nh khi biÕn d¹ng
nhanh l¹i ®-îc phßng ngõa nhê
biÕn d¹ng chËm khi dËp ®¼ng H×nh 13.18 KÕt cÊu khu«n dËp ®¼ng nhiÖt
nhiÖt. Nh- vËy, dËp ®¼ng nhiÖt trªn METKDN
chñ yÕu nh»m ®¶m b¶o nhËn ®-îc 1, 3 vá çch nhiÖt; 2 hai nöa khu«n; 4, 14
vËt dËp chÊt l-îng cao lµm tõ vËt tÊm lµm nguéi b»ng n-íc; 5, 12 chôp; 7, 13
liÖu cã lý tÝnh ®Æc thï. ®Öm; 9 vÝt cÊy; 10 bé c¶m øng
KÕt cÊu cña khu«n dËp ®¼ng nhiÖt (h×nh 13.18) kh«ng kh¸c l¾m so víi khu«n
dËp th«ng th-êng. §iÒu duy nhÊt lµ toµn bé khu«n ®-îc ®Æt trong thiÕt bÞ nung
c¶m øng d¹ng lß móp vµ ®¶m b¶o sao cho nhiÖt ®é cña ph«i vµ khu«n dËp ph¶i
gièng nhau. §-¬ng nhiªn lµ çc tÊm khu«n ®Òu ph¶i ®-îc lµm b»ng vËt liÖu chÞu
nãng ®Ó cã thÓ lµm viÖc tèt ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao (900950o C).
Sù phøc t¹p khi vËn hµnh khu«n (®Æt ph«i vµ th¸o vËt dËp), còng nh- chi phÝ
vËn hµnh vµ gi¸ khu«n cao lµ nh÷ng nh-îc ®iÓm c¬ b¶n cña ph-¬ng ph¸p dËp
®¼ng nhiÖt. Tuy nhiªn, víi c«ng dông nªu trªn, c«ng nghÖ nµy kh«ng thÓ bá qua
®-îc.
310
13.6 DËp ë tr¹ng th¸i siªu dÎo
DËp ë tr¹ng th¸i siªu dÎo lµ qu¸ tr×nh biÕn d¹ng ®-îc ¸p dông trong c«ng
nghiÖp nhê sö dông tr¹ng th¸i siªu dÎo cña kim lo¹i vµ hîp kim.
Tr¹ng th¸i siªu dÎo cña kim lo¹i ®-îc ®Æc tr-ng b»ng kh¶ n¨ng biÕn d¹ng
dÎo m¹nh víi trë lùc biÕn d¹ng nhá. ë tr¹ng th¸i nµy, kim lo¹i n»m ë nhiÖt ®é
h¬i cao h¬n nhiÖt ®é kÕt tinh l¹i ( 0,50,6 Tnc, trong ®ã Tnc lµ nhiÖt ®é nãng
ch¶y tuyÖt ®èi cña kim lo¹i, oK) vµ cã cÊu tróc h¹t hÕt søc nhá mÞn (cì h¹t
kho¶ng 15 m). Trong ®iÒu kiÖn nµy, tr¹ng th¸i siªu dÎo xuÊt hiÖn víi tèc ®é
biÕn d¹ng x¸c ®Þnh, th-êng lµ kh«ng lín, nh-ng còng cã thÓ lín.
§Ó cã thÓ dËp ë chÕ ®é nµy, kim lo¹i cÇn ®-îc chuÈn bÞ s¬ bé. CÇn thÊy r»ng,
hîp kim qua chuyÓn biÕn thï h×nh víi kÕt tinh l¹i t-¬ng øng cã chuyÓn biÕn pha
th× cã thÓ chuyÓn thµnh tr¹ng th¸i siªu dÎo. VÝ dô, hîp kim trªn nÒn s¾t ph¸t hiÖn
thÊy tr¹ng th¸i siªu dÎo khi cã chuyÓn biÕn thï h×nh tõ Fe  Fe vµ ng-îc l¹i tõ
Fe  Fe.
Mét trong sè çc ph-¬ng ph¸p chuÈn bÞ kh«ng phô thuéc vµo ®Æc tr-ng
chuyÓn biÕn pha lµ lµm nhá h¹t s¬ bé, trong ®ã nÕu h¹t cµng nhá (< 5 m) th× chØ
tiªu dÎo cµng cao. Tuy nhiªn, còng cã thÓ chuyÓn biÕn pha lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt
®Ó lµm h¹t nhá mÞn khi kÕt tinh l¹i.
Ng-êi ta ®· thiÕt lËp ®-îc r»ng, c¬ chÕ biÕn d¹ng siªu dÎo gÇn gièng víi c¬
chÕ biÕn d¹ng gi÷a çc h¹t, kh«ng cã sù tr-ît mét çch ®¸ng kÓ trong néi bé çc
h¹t, vµ do ®ã kh«ng g©y ra biÕn cøng còng nh- çc hiÖn t-îng kh¸c liªn quan ®Õn
c¬ chÕ biÕn d¹ng do lÖch trong c¬ chÕ biÕn d¹ng dÎo th«ng th-êng cña vËt liÖu cã
cÊu tróc tinh thÓ.
BiÕn d¹ng lín trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã biÕn cøng cho phÐp thùc hiÖn çc
qu¸ tr×nh cÇn nhiÒu b-íc chuyÓn tiÕp trong chÕ ®é gia c«ng th«ng th-êng b»ng
qu¸ tr×nh chØ cÇn mét hoÆc vµi b-íc chuyÓn tiÕp, cßn ®èi víi hîp kim khã tiÕp
nhËn biÕn d¹ng tr-ît hoÆc biÕn d¹ng ph¸p tuyÕn th× tr¹ng th¸i siªu dÎo ®¶m b¶o
tÝnh dÎo cÇn thiÕt ®Ó gia c«ng b»ng ¸p lùc.
Trë lùc biÕn d¹ng thÊp cho phÐp kh«ng sö dông çc thiÕt bÞ dËp th«ng
th-êng nh- m¸y bóa, m¸y Ðp, v.v., mµ cã thÓ sö dông çc nguån n¨ng l-îng kh¸c
nh- khÝ nÐn, t¹o h×nh b»ng çch kÐo hoÆc chån ®iÖn, v.v. Trong c«ng nghiÖp ®·
¸p dông dËp b»ng khÝ nÐn ph«i tÊm kim lo¹i dµy 3 mm b»ng hîp kim nh«m - kÏm
311
®Ó t¹o t¹o h×nh chi tiÕt d¹ng chám cÇu víi ¸p suÊt kh«ng khÝ lµ 3 atmotphe (3.105
N/m2).
ë tr¹ng th¸i siªu dÎo kim lo¹i cã nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc biÖt kh¸c th-êng. VÝ
dô, ë tr¹ng th¸i siªu dÎo cho phÐp biÕn d¹ng mµ kh«ng sî nguy hiÓm khi xuÊt
hiÖn øng suÊt tËp trung. §iÒu kh«ng ngê lµ, ®Þnh luËt vÒ trë lùc biÕn d¹ng nhá
nhÊt vµ nguyªn lý chu vi nhá nhÊt ®-îc nghiÖm ®óng ®èi víi vËt liÖu ë tr¹ng th¸i
siªu dÎo chØ ë chõng mùc nhÊt ®Þnh. §iÒu quan träng rót ra tõ thùc tÕ lµ dï víi
møc ®é biÕn d¹ng lín tíi møc bao nhiªu ®i ch¨ng n÷a, nh-ng khi nhiÖt luyÖn theo
çc chÕ ®é th«ng th-êng th× tÝnh chÊt cña kim lo¹i sau khi nhiÖt luyÖn kh«ng
kh¸c so víi kim lo¹i ®ã ë tr¹ng th¸i biÕn d¹ng th«ng th-êng ®-îc qua nguyªn
c«ng nhiÖt luyÖn t-¬ng tù.
V× vËy, viÖc t×m kiÕm vËt liÖu siªu dÎo h¬n trong sè çc vËt liÖu tiªu chuÈn
kh«ng ph¶i lµ biÖn ph¸p duy nhÊt vµ tèt nhÊt. VÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi çc nhµ
nghiªn cøu vµ çc nhµ c«ng nghÖ lµ t¹o ra ®-îc nh÷ng vËt liÖu míi cÇn thiÕt ®Ó
®¸p øng ®-îc çc yªu cÇu cÇn thiÕt cña çc nhµ thiÕt kÕ m¸y vµ c«ng nghÖ gia
c«ng vËt liÖu b»ng ¸p lùc.
(h×nh 13.19,fig.186,tr.311[2], 6 cm)
H×nh 13.19 KÕt cÊu khu«n ®Ó dËp kim lo¹i ë tr¹ng th¸i siªu dÎo
a) khèi khu«n cã l¾p tõ kÕ; b) tõ kÕ ®-îc l¾p bªn ngoµi khèi khu«n
Trªn h×nh 13.19 thÓ hiÖn kÕt cÊu cña khu«n dËp ®¬n gi¶n d¹ng s¬ ®å ®Ó dËp
khèi kim lo¹i ë tr¹ng th¸i siªu dÎo. Qu¸ tr×nh dËp ®-îc thùc hiÖn nh- sau (h×nh
13.19a). Ph«i 1 (trong tr-êng hîp nµy ph«i cã d¹ng h×nh vµnh khuyªn, ®-îc nung
nãng ®Õn nhiÖt ®é cao h¬n nhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha), ®-îc ®Æt vµo cèi 2 lµm
b»ng vËt liÖu tõ. Trong cèi bè trÝ hai cuén d©y ®ång trôc 3 vµ 4, çc cuén d©y nµy
312
cïng víi ph«i t¹o thµnh nh- mét biÕn thÕ. Khi cã dßng ®iÖn ch¹y qua cuén d©y
s¬ cÊp 3, th× trong cuén thø cÊp xuÊt hiÖn dßng ®iÖn c¶m øng cã trÞ sè tû lÖ víi ®é
thÊm tõ cña vËt liÖu ph«i.
T¹i thêi ®iÓm chuyÓn biÕn pha, ph«i thÐp (khi lµm nguéi) sÏ chuyÓn tõ tr¹ng
th¸i thuËn tõ sang tr¹ng th¸i s¾t tõ, kÕt qu¶ lµm thay ®æi ®¸ng kÓ ®é thÊm tõ cña
vËt liÖu ph«i, vµ do ®ã lµm thay ®æi dßng ®iÖn trong cuén thø cÊp 4. Sau khi dßng
®iÖn qua bé khuÕch ®¹i 5, tÝn hiÖu ®-îc chuyÓn tíi cuén d©y cña r¬le ®iÖn tõ 6
nèi víi hÖ thèng ®ãng ng¾t cña m¸y Ðp, vµ chµy 7 thùc hiÖn biÕn d¹ng. Trªn h×nh
13.19b thÓ hiÖn s¬ ®å khu«n dËp c¶i tiÕn cã cèi 2, trong ®ã ®Æt ph«i 1. Cuén d©y
8 cã dßng ®iÖn xoay chiÒu ch¹y qua ®-îc nèi qua tiÕp ®iÓm 15 víi nguån xoay
chiÒu 14. S¬ ®å nµy ®-îc ®ãng ng¾t víi biÕn thÕ 16 qua cuén d©y 8 vµ mét ®-êng
chÐo cña bé chØnh l-u 9. §-êng chÐo thø hai cña bé chØnh l-u ®-îc nèi qua bé
bï 10, bé khuÕch ®¹i 11 vµ bé ph©n tÝch 13 víi r¬le thêi gian 13 vµ r¬le ®iÖn tõ 6
trong hÖ thèng ®iÒu khiÓn m¸y Ðp. R¬le thêi gian 13 còng ®-îc nèi víi tiÕp ®iÓm
15 trong m¹ch nu«i cña cuén d©y 8. Khi ®¹t tíi nhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha, ®é
thÊm tõ cña ph«i thay ®æi ®ét ngét, lµm gi¶m ®¸ng kÓ dßng ®iÖn trong cuén d©y
vµ tû lÖ thuËn víi sù gi¶m ®iÖn ¸p trong cuén d©y cña biÕn thÕ. §iÖn ¸p sau khi
qua chØnh l-u ®-îc ®em so s¸nh víi ®iÖn ¸p chuÈn cña bé bï, kÕt qu¶ lµ t¹o thµnh
tÝn hiÖu b¾t ®Çu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn pha, tÝn hiÖu nµy t¨ng lªn vµ chuyÓn ®Õn
bé ph©n tÝch d-íi d¹ng thiÕt bÞ ng-ìng theo s¬ ®å trige. Qu¸ tr×nh dËp ®-îc thùc
hiÖn ë ®Çu giai ®o¹n lµm nguéi ph«i (do n-íc lµm nguéi cuén d©y 8). Trong suèt
thêi gian chuyÓn biÕn pha ng-îc, r¬le thêi gian ®ãng tiÕp ®iÓm, cuén d©y 8 ®-îc
nèi m¹ch vµ biÕn d¹ng tiÕp tôc, nh-ng ng¾n h¬n so víi thêi gian nung nãng khi
cã chuyÓn biÕn pha thuËn. Qu¸ tr×nh nµy tiÕp diÔn cho ®Õn khi t¹o h×nh ph«i hoµn
toµn. S¬ ®å nµy t-¬ng tù nh- s¬ ®å Ðp ch¶y vËt dËp, khi cÇn dông cô cã hµnh
tr×nh c«ng t¸c lín ®Ó lµm biÕn d¹ng kim lo¹i.
13.7 DËp kim lo¹i ë giai ®o¹n kÕt tinh

DËp kim lo¹i ë giai ®o¹n kÕt tinh (th-êng gäi lµ dËp b¸n láng) ®-îc xÕp vµo
vÞ trÝ trung gian gi÷a dËp th«ng th-êng vµ ®óc ¸p lùc. Sù t¸c ®éng cña thiÕt bÞ dËp
c-ìng bøc kim lo¹i dÞch chuyÓn nhê khu«n dËp, vµ qu¸ tr×nh kÕt tinh cña kim
lo¹i cho phÐp xem xÐt qu¸ tr×nh nµy nh- lµ mét d¹ng cña dËp nãng.
313
Sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a dËp b¸n láng vµ dËp th«ng th-êng lµ ë chç kim lo¹i
biÕn d¹ng ®«ng cøng vµ t¹o ra cÊu tróc tinh thÓ trong qu¸ tr×nh dËp. S¬ ®å cña
qu¸ tr×nh nµy ®iÓn h×nh ®èi víi dËp trong khu«n kÝn.
¦u ®iÓm næi bËt cña dËp b¸n láng lµ kh«ng cÇn gia c«ng s¬ bé ph«i ban ®Çu
(rÌn hoÆc dËp s¬ bé); ¸p lùc riªng vµ c«ng biÕn d¹ng nhá; cã thÓ dËp ®-îc çc lç
s©u ®-êng kÝnh nhá vµ thµnh máng; hÖ sè sö dông kim lo¹i cao (98%); vµ cã thÓ
thu ®-îc vËt dËp rÊt lín. Nh÷ng -u ®iÓm nµy ®¶m b¶o tÝnh kinh tÕ cao cña qu¸
tr×nh.
Nh-îc ®iÓm cña dËp b¸n láng so víi dËp nãng th-êng lµ tuæi thä cña khu«n
dËp thÊp; dÔ x¶y ra hiÖn t-îng hµn dÝnh kim lo¹i vµo khu«n dËp (nÕu thêi gian
dËp kÐo dµi); kim lo¹i vËt dËp nguéi nhanh nÕu vËt dËp nhá nªn dÔ biÕn qu¸ tr×nh
dËp thµnh qu¸ tr×nh dËp ph«i ®óc; phøc t¹p trong viÖc ®Þnh l-îng thÓ tÝch kim
lo¹i vµ chÊt l-îng s¶n phÈm th-êng thÊp h¬n so víi s¶n phÈm cã tæ chøc thí.
(h×nh 13.20,fig.187,tr.313[2], 6,5 cm)
H×nh 13.20 S¬ ®å dËp vµ kÕt cÊu cña khu«n dËp b¸n láng
a) thêi ®iÓm rãt kim lo¹i; b) thêi ®iÓm dËp
1- chµy dËp, 2- tay g¹t; 3- c¬ cÊu th¸o gì; 4- bu l«ng; 5- ¸o cèi; 6- ®Öm cèi;
7- lß xo; 8- ®Õ khu«n; 9- tay kÐo; 10- tÊm chÆn; 11- lß xo; 12- trôc tay kÐo
LÜnh vùc sö dông cña dËp b¸n láng ®èi víi s¶n phÈm b»ng thÐp vÉn ch-a
®-îc x¸c ®Þnh râ. CÊu tróc tÕ vi cña s¶n phÈm dËp b¸n láng lµ h¹t nhá, kh«ng cã
lç trèng, bät khÝ, vµ lç co.
HÖ sè sö dông vËt liÖu kho¶ng gÇn 98%. Do ®ã, theo quan ®iÓm hîp lý ho¸
kü thuËt ®©y lµ mét trong nh÷ng qu¸ tr×nh hiÖu qu¶. DËp b¸n láng cã kh¶ n¨ng Ðp
314
vµo kim lo¹i nÒn çc lo¹i cèt kh¸c nhau (b»ng kim lo¹i hoÆc phi kim) vµ ®©y
còng lµ -u ®iÓm më réng kh¶ n¨ng øng dông cña ph-¬ng ph¸p nµy. TÊt nhiªn lµ,
dËp b¸n láng h¬n h¼n dËp ph«i ®óc.
Trªn h×nh 13.20 giíi thiÖu s¬ ®å dËp kÕt cÊu cña khu«n dËp b¸n láng. Khu«n
dËp nµy ®¶m b¶o ®é kÝn khÝ vµ th¸o tù ®éng vËt dËp ra khái lßng khu«n.
315
Ch-¬ng 14
VËt liÖu khu«n dËp vµ sö dông khu«n dËp

14.1 Ph©n lo¹i khu«n dËp vµ vËt liÖu khu«n dËp
14.1.1 Ph©n lo¹i khu«n dËp

Trong c«ng nghÖ dËp nãng, khu«n dËp ®-îc chia thµnh hai d¹ng chÝnh:
- Khu«n c¬ b¶n (dïng ®Ó t¹o h×nh vËt dËp, c¾t vµnh biªn, ®ét mµng ng¨n lç); vµ
- Khu«n riªng lÎ (dïng ®Ó n¾n söa vµ tinh chØnh vËt dËp).
Theo ph-¬ng ph¸p l¾p r¸p, khu«n c¬ b¶n ®-îc chia thµnh khu«n liÒn khèi
(khu«n nguyªn hoÆc khu«n nguyªn cã tÊm lãt cho tÊt c¶ çc lo¹i m¸y bóa) vµ
khu«n ghÐp (trong çc khèi khu«n dïng cho m¸y Ðp vµ m¸y rÌn ngang).
Khu«n ghÐp dïng cho m¸y Ðp ®-îc l¾p thµnh khèi (khu«n tæ hîp), vµ c¶
nh÷ng khu«n nguyªn còng ®-îc chia thµnh nöa khu«n trªn vµ nöa khu«n d-íi
hoÆc nöa khu«n ®éng vµ nöa khu«n tÜnh. §èi víi vËt dËp cã vµnh biªn th× sö
dông khu«n hë (bao gåm çc nöa khu«n nªu trªn), cßn ®èi víi vËt dËp kh«ng cã
vµnh biªn th× sö dông khu«n kÝn (cã c¬ cÊu ®èi ¸p hoÆc kh«ng cã c¬ cÊu nµy) vµ
khu«n Ðp ch¶y (bao gåm cèi vµ chµy Ðp thay cho çc nöa khu«n trªn vµ d-íi).
Ngoµi ra, kh«ng phô thuéc vµo d¹ng khu«n dËp cßn ph©n biÖt lo¹i khu«n mét
lßng khu«n vµ khu«n nhiÒu lßng khu«n.
Theo çc dÊu hiÖu vÒ kÕt cÊu khu«n, khu«n dËp ®-îc ph©n thµnh:
- Khu«n cã mét mÆt ph©n khu«n (khu«n dËp trªn m¸y bóa);
- Khu«n cã mét mÆt ph©n khu«n vµ ty ®Èy (khu«n dËp trªn m¸y Ðp);
- Khu«n cã hai mÆt ph©n khu«n (dïng cho m¸y rÌn ngang vµ ®«i khi còng
dïng cho m¸y Ðp).
316
Dông cô dËp trªn çc thiÕt bÞ dËp chuyªn dïng (trõ m¸y çn rÌn cã ®-êng
ph©n khu«n cong) còng ®-îc ph©n lo¹i theo çc dÊu hiÖu trªn.
Ngoµi nh÷ng dÊu hiÖu vµ bé phËn c¬ b¶n nªu trªn, khu«n dËp cßn cã thÓ
®-îc bè trÝ çc bé phËn phô kh¸c nh- trô b¹c dÉn h-íng khu«n, kho¸ khu«n, v.v.,
nh-ng chóng kh«ng cã ý nghÜa ph©n lo¹i v× chóng ®-îc sö dông trong nh÷ng ®iÒu
kiÖn cô thÓ nh»m gi¶i quyÕt môc ®Ých c«ng nghÖ nµo ®ã khi t¹o h×nh vËt dËp.
14.1.2 §iÒu kiÖn lµm viÖc cña khu«n dËp

Nãi chung, ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña çc d¹ng khu«n dËp cã nhiÒu ®iÓm chung,
sù kh¸c biÖt chñ yÕu liªn quan ®Õn chÕ ®é biÕn d¹ng kim lo¹i vµ sù ph©n chia
khu«n dËp thµnh khu«n nguyªn vµ khu«n ghÐp dïng trong ®iÒu kiÖn t¶i träng
®éng (khu«n dËp trªn m¸y bóa vµ m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt).
Trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng nãng, khu«n dËp ph¶i chÞu øng suÊt rÊt lín bëi
ngo¹i lùc vµ ¶nh h-ëng cña nung nãng vµ lµm nguéi lu«n phiªn nhau t¸c ®éng tíi
khu«n dËp. BÒ mÆt lµm viÖc cña lßng khu«n cã thÓ bÞ nung nãng b×nh qu©n tíi
400-500o C khi ph«i cã nhiÖt ®é 800-1250o C ®-îc ®Æt vµo lßng khu«n, t¹i çc
c¹nh máng, gê låi vµ çc líp bÒ mÆt nhiÖt ®é cã thÓ lªn tíi 600o C hoÆc cao h¬n.
Kim lo¹i nãng bÞ biÕn d¹ng Ðp vµo bÒ mÆt lßng khu«n víi ¸p lùc lín (tíi 2000
MN/m2), do ®ã còng lµm khu«n dËp bÞ nãng lªn. NhiÖt ®é cña khu«n dËp phô
thuéc rÊt nhiÒu vµo thêi gian nã tiÕp xóc víi kim lo¹i nãng, thêi gian tiÕp xóc nµy
l¹i phô thuéc vµo thêi gian çc dông cô g©y biÕn d¹ng cña thiÕt bÞ t¸c ®éng lªn
ph«i trong qu¸ tr×nh biÕn d¹ng. Theo çc sè liÖu tÝnh to¸n, thêi gian nµy ®èi víi
m¸y bóa lµ (5-10).10-3 s (cho mét nh¸t ®Ëp), ®èi víi m¸y bóa cao tèc th× thêi gian
nµy cßn thÊp h¬n. §èi víi m¸y Ðp lÖch t©m, thêi gian nµy lµ (150-250).10-3 s, cßn
®èi víi m¸y Ðp trôc khuûu vµ m¸y rÌn ngang lµ (30-200).10-3 s.
Ngoµi ra, khu«n dËp cßn bÞ t¸c ®éng cña ma s¸t tiÕp xóc, líp v¶y oxit cøng
lµm t¨ng kh¶ n¨ng ¨n mßn vµ mµi mßn khu«n ë nhiÖt ®é cao.
14.1.3 Yªu cÇu ®èi víi vËt liÖu khu«n dËp

Víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc kh¾c nghiÖt nh- vËy cña khu«n dËp, nªn khu«n dËp
ph¶i ®-îc chÕ t¹o tõ çc lo¹i vËt liÖu ®¸p øng ®-îc çc yªu cÇu sau:
1. Cã trë lùc biÕn d¹ng cao khi khu«n dËp lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao;
317
2. Cã trë lùc biÕn d¹ng cao ë tr¹ng th¸i ram do nhiÖt ®é gia t¨ng t¹i çc phÇn
riªng lÎ cña khu«n dËp bÞ nung nãng cao h¬n nhiÖt ®é ram (dÊu khu«n, çc gê
låi, mÐp c¹nh, gãc, ...);
3. Cã nhiÖt ®é ram tíi h¹n cao;
4. Cã ®é bÒn chèng nøt nãng (nøt ch©n chim) cao;
5. Cã ®é bÒn chèng mßn (tuæi thä) cao ë nhiÖt ®é cao;
6. Cã ®é dai va ®Ëp ®ñ lín ë nhiÖt ®é 300-600o C;
7. Cã hÖ sè gi·n në nhiÖt t-¬ng ®èi nhá vµ phô thuéc kh«ng ®¸ng kÓ vµo sù
thay ®æi cña nhiÖt ®é khi khu«n dËp bÞ nung nãng;
8. Cã ®é thÊm t«i cao;
9. Ýt bÞ cong vªnh khi nhiÖt luyÖn;
10. DÔ gia c«ng c¾t gät hoÆc gia c«ng b»ng ®¸ mµi;
11. Ýt bÞ dÝnh vµo vËt dËp hay nhiÖt ®é dÝnh cao (cao h¬n 700o C); vµ
12. Çc nguyªn tè hîp kim trong thµnh phÇn khu«n dËp ph¶i dÔ kiÕm vµ
gi¸ thÊp.
Dùa vµo çc yªu cÇu nªu trªn, khu«n dËp th-êng ®-îc chÕ t¹o tõ çc lo¹i
thÐp rÌn, çc tÊm ®Öm lãt ®-îc lµm b»ng thÐp rÌn, thÐp ®óc hoÆc thËm chÝ b»ng
gang. Çc hîp kim cøng chñ yÕu ®-îc dïng lµm vËt liÖu hµn ®¾p trong söa ch÷a
phôc håi khu«n bÞ h- háng.
Thµnh phÇn ho¸ häc cña thÐp lµm khu«n dËp ®-îc giíi thiÖu trong b¶ng 14.1
(theo GOST 5950-73). Trong b¶ng nµy, bèn m¸c thÐp d-íi cïng dïng cho khu«n
dËp ®Ó dËp hîp kim khã biÕn d¹ng. Çc m¸c thÐp nµy kh«ng chøa niken, vµ trong
sè nµy cã ba m¸c thÐp gÇn cuèi cïng cã chøa molip®en cã thÓ lµm viÖc trong çc
®iÒu kiÖn ®Æc biÖt kh¾c nghiÖt. Çc m¸c thÐp lµm khu«n dËp chøa niken th-êng
bao gåm 50CrNiMo, 50CrNiW vµ 50CrNiWSi.
§èi víi khu«n dËp cã kÝch th-íc lín, chÞu va ®Ëp m¹nh, bÒ mÆt lµm viÖc
th-êng bÞ nung nãng tíi nhiÖt ®é 500  550o C, nªn dïng çc m¸c 50CrNiMo,
50CrNiW, 50CrMnMo. ë n-íc ta th-êng dïng m¸c ®Çu v× nã cã c¬ tÝnh cao vµ
®ång nhÊt, cã thÓ t«i thÊu khu«n cã kÝch th-íc lín (300  300  400 mm), cã thÓ
lµm viÖc l©u ë nhiÖt ®é trªn 500o C.
318
§èi víi khu«n dËp cã kÝch th-íc nhá h¬n, nh-ng chÞu nhiÖt ®é cao h¬n (do
tiÕp xóc l©u víi kim lo¹i nãng) th× nªn dïng thÐp lµm khu«n ph¶i cã tÝnh chèng
ram tèt, th-êng lµ thÐp chøa cr«m (2 5%) vµ nhÊt lµ vonfram (2 8%) nh- çc
m¸c: 30Cr2W8V, 40Cr2W5MoV, 40Cr5W2VSi.
Tèt h¬n lµ ®èi víi khu«n dËp nªn ®-îc gia c«ng ho¸ nhiÖt luyÖn, bao gåm
thÊm nit¬ ®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc vµ n©ng cao tuæi thä.
B¶ng 14.1 Thµnh phÇn ho¸ häc cña thÐp lµm khu«n dËp
B¶ng 14.1
M¸c thÐp Thµnh phÇn çc nguyªn tè, %
C Mn Cr W (Mo) Ni (Si) V
30Cr2W8V 0,30-0,40 0,15-0,40 2,2-2,7 7,5-8,5 (0,15-0,40) -
70Cr3 0,60-0,75 0,15-0,40 3,2-3,8 - 0,15-0,35 -
80Cr3 0,75-0,85 0,15-0,40 3,2-3,8 - 0,15-0,35
50CrNiMo 0,50-0,60 0,50-0,80 0,5-0,8 (0,15-0,3) 1,4-1,8 -

(0,15-0,35)
50CrNiW 0,50-0,60 0,50-0,80 0,5-0,8 0,4-0,7 1,4-1,8 -

(0,15-0,35)
50CrNiWSi 0,50-0,60 0,30-0,60 1,3-1,6 0,4-0,7 0,8-1,2 -

(0,6-0,9)
50CrMnMo 0,50-0,60 1,20-1,60 0,6-0,9 (0,15-0,30) - -
40Cr3WMoV 0,45-0,48 0,3-0,6 2,8-3,5 0,6-1,0 (0,60-0,90) 0,6-0,9

(0,40-0,60)
40CrMoVSi 0,37-0,45 0,5-0,8 1,5-1,8 (0,9-1,2) (0,5-0,8) 0,3-0,5
40Cr5MoV1Si 0,37-0,44 0,15-0,40 4,5-5,5 (1,2-1,5) (0,80-1,20) 0,8-1,1
40Cr5W2VSi 0,35-0,45 0,15-0,40 4,5-5,5 1,6-2,4 (0,80-1,20) 0,6-1,0
14.2 Çc d¹ng mßn cña khu«n dËp nãng
319
Çc d¹ng mßn chñ yÕu cña khu«n dËp nãng bao gåm: l-íi nøt nãng (nøt
ch©n chim), mµi mßn, Ðp lón khu«n (do phÇn tö lßng khu«n bÞ biÕn d¹ng dÎo),
mÎ vµ h- háng khu«n.
Trong khu«n bÞ mßn th-êng thÓ hiÖn mét d¹ng mßn chiÕm -u thÕ trong sè
çc d¹ng mßn kÓ trªn vµ khi ®ã khu«n bÞ mßn ®-îc ®¸nh dÊu theo d¹ng mßn ®ã.
Tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ mµ khu«n dËp cã tuæi thä cao hay thÊp
vµ ranh giíi cña chóng th-êng ®-îc x¸c ®Þnh b»ng sè l-îng vËt dËp ®-îc dËp
trong khu«n. Sù h- háng cña khu«n dËp còng ®ång nghÜa víi sù cè háng hãc, vµ
kh«ng ®-îc xuÊt hiÖn trong ®iÒu kiÖn lµm viÖc b×nh th-êng cña khu«n dËp. C«ng
viÖc söa ch÷a th-êng bao gåm hai d¹ng:
- Söa ch÷a th-êng kú (®Þnh kú): lµm s¹ch, khö u lÑo trªn khu«n, ...
- Söa ch÷a trung tu: phôc håi khu«n bÞ mßn (hµn ®¾p çc chç bÞ mßn, c¾t bít
líp kim lo¹i khu«n dËp, gia c«ng l¹i lßng khu«n theo h×nh d¹ng kh¸c, v.v.).
Xem xÐt ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña khu«n dËp th-êng c¨n cø vµo:
- Thµnh phÇn ho¸ häc cña thÐp lµm khu«n vµ chÕ ®é gia c«ng nhiÖt luyÖn
khu«n dËp;
- Thµnh phÇn ho¸ häc, h×nh d¹ng ph«i, ph-¬ng ph¸p vµ nhiÖt ®é nung ph«i;
- KÝch th-íc bao vµ h×nh d¸ng cña vËt dËp; vµ
- Lo¹i khu«n dËp vµ çc quy ®Þnh vÒ chÕ ®é b¶o d-ìng chóng (gia nhiÖt
tr-íc khi b¾t ®Çu dËp, lµm nguéi trong thêi gian dËp, söa ch÷a ®Þnh kú kÞp thêi,
b«i tr¬n khu«n theo ®Þnh kú vµ cã chÊt l-îng, v.v.).
§Ó tiÕt kiÖm thÐp lµm khu«n dËp ®¾t tiÒn, ng-êi ta th-êng sö dông çc miÕng
lãt c«ng t¸c trong çc khu«n nguyªn hoÆc c¶ miÕng lãt ghÐp trong çc khu«n
ghÐp. Tuæi thä cña khu«n dËp cã miÕng lãt gia t¨ng khi tû sè Dvd/Hvd gi¶m xuèng
(Dvd vµ Hvd t-¬ng øng lµ ®-êng kÝnh vµ chiÒu cao cña vËt dËp). VÝ dô, nÕu tû sè
nµy b»ng 1,3 th× l-îng tiªu hao kim lo¹i cho khu«n ghÐp nhá thua hai lÇn so víi
viÖc dïng khu«n nguyªn, trong khi nÕu tû sè nµy b»ng 8 th× viÖc sö dông khu«n
cã miÕng ghÐp kh«ng cßn hîp lý n÷a. Nh- vËy, chiÒu cao cña vËt dËp cµng lín vµ
lßng khu«n dËp cµng s©u th× cµng cã lîi nÕu sö dông khu«n ghÐp.
Sù gia t¨ng tuæi thä cña khu«n dËp lµ hÕt søc tiÖn lîi vÒ mÆt kinh tÕ, nhÊt lµ
trong tr-êng hîp s¶n xuÊt hµng lo¹t víi sè l-îng lín h¬n tuæi thä cña khu«n. §é
chÝnh x¸c dËp trong khu«n bÞ mßn Ýt sÏ cao h¬n so víi trong khu«n ®· bÞ mßn
320
®Õn giíi h¹n, cho nªn tuæi thä cao cña khu«n dËp lµ ®Æc biÖt cÇn thiÕt trong s¶n
xuÊt vËt dËp tù ®éng ho¸.
Tuæi thä lín nhÊt cña khu«n dËp cã thÓ ®¹t ®-îc trong ®iÒu kiÖn mßn tù
nhiªn. Khi ®ã, khu«n dËp kh«ng cã çc vÕt nøt ph¸t triÓn mét çch bÊt th-êng vµ
cã thÓ tiÕn hµnh söa ch÷a ®Þnh kú, ®¶m b¶o bÒ mÆt vËt dËp cã chÊt l-îng ®ñ cao.
Mßn tù nhiªn cña khu«n dËp t-¬ng øng víi çc ®iÒu kiÖn vËn hµnh b×nh
th-êng, trong ®ã ph¶i tu©n thñ kho¶ng nhiÖt ®é dËp theo tÝnh to¸n, ®Þnh l-îng
ph«i chÝnh x¸c theo kh¶ n¨ng, kÞp thêi khö líp v¶y oxit ra khái ph«i, khu«n dËp
kh«ng bÞ lÖch vµ dÞch chuyÓn lín, dËp víi sè nh¸t ®Ëp tèi -u trong mçi lßng
khu«n (khi dËp trªn m¸y bóa), sö dông b«i tr¬n hiÖu qu¶, thæi s¹ch khu«n dËp,
gia nhiÖt khu«n tr-íc khi lµm viÖc vµ lµm nguéi ®Òu ®Æn khu«n trong qu¸ tr×nh
lµm viÖc, kÞp thêi lµm s¹ch khu«n, v.v.. Thay ®æi çc ®iÒu kiÖn vËn hµnh nµy sÏ
dÉn ®Õn sù mµi mßn sím cña khu«n dËp. Trong phÇn nµy sÏ xem xÐt mét sè d¹ng
mßn vµ ®iÒu kiÖn vËn hµnh ®óng ®¾n cña khu«n dËp.
Nøt nãng khu«n dËp vµ biÖn ph¸p gi¶m thiÓu

øng suÊt nguy hiÓm nhÊt trong khu«n dËp lµ øng suÊt xuÊt hiÖn t-¬ng øng
víi chu kú lµm nguéi ®Çu tiªn cña khu«n dËp v× khi ®ã cã sù chªnh lÖch nhiÖt ®é
lín nhÊt.
Nh÷ng phÇn riªng lÎ cña khu«n dËp bÞ nung nãng ®Õn nhiÖt ®é kh¸c nhau.
Do çc ®iÒu kiÖn tho¸t nhiÖt kh«ng thuËn lîi, çc bé phËn nh- dÊu khu«n, mÐp
c¹nh vµ çc gê låi ra cña khu«n th-êng bÞ nung nãng ®Õn nhiÖt ®é cao h¬n so víi
nhiÖt ®é ë thµnh lßng khu«n. ë thêi ®iÓm dËp th× ma s¸t lµm t¨ng nhiÖt ®é vµnh
biªn tíi 200o C hoÆc cao h¬n.
Trong çc ®iÒu kiÖn dËp nãng b×nh th-êng, khu«n dËp cÇn ®-îc gia nhiÖt ®Õn
nhiÖt ®é 250  400o C ®Ó ®¸p øng víi ®é bÒn lín nhÊt cña thÐp lµm khu«n vµ
®ång thêi lµm gi¶m sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a ph«i vµ khu«n dËp. Lµm nguéi
nh©n t¹o ®-îc thùc hiÖn trong kho¶ng thêi gian gi÷a hai nguyªn c«ng dËp, nh-ng
nhiÖt chñ yÕu ®-îc tho¸t ra tõ bÒ mÆt lßng khu«n vµ mét phÇn mÆt g-¬ng cña
khu«n. Sù lµm nguéi tù nhiªn cña khu«n dËp x¶y ra trong suèt thêi gian dËp do
sù tho¸t nhiÖt qua phÇn cßn l¹i cña bÒ mÆt khu«n. §Ó ®¶m b¶o nhiÖt ®é trung
b×nh cña khu«n (250  400o C), ®µnh cho phÐp bÒ mÆt cña lßng khu«n ®-îc nung
nãng ®Õn nhiÖt ®é t-¬ng ®èi cao trong qu¸ tr×nh dËp (500  600o C), lµm nguéi
®Õn nhiÖt ®é t-¬ng ®èi thÊp (100  150o C). §iÒu nµy t¹o ra sù chªnh lÖch nhiÖt
321
®é trªn líp bÒ mÆt cña lßng khu«n bÞ nung nãng tíi vµi tr¨m ®é vµ t¹o ra l-íi çc
vÕt nøt nhá trªn bÒ mÆt. Sù chªnh lÖch nhiÖt ®é cao nh- vËy do lµm nguéi nhanh
vµ lÆp l¹i nhiÒu lÇn sÏ g©y nøt nãng bÒ mÆt kim lo¹i khu«n, hiÖn t-îng nµy ®·
®-îc çc thÝ nghiÖm kiÓm ®Þnh.
Çc lo¹i thÐp kh¸c nhau cã ®é bÒn chèng nøt nãng kh¸c nhau tuú thuéc vµo
kh¶ n¨ng chèng l¹i øng suÊt kÐo xuÊt hiÖn khi lµm nguéi.
øng suÊt t-¬ng øng víi trÞ sè chªnh lÖch nhiÖt ®é khi lµm nguéi khu«n dËp
phô thuéc vµo c-êng ®é lµm nguéi chóng. Thêi gian lµm nguéi khu«n dËp cµng
lín th× c-êng ®é lµm nguéi khu«n cµng nhá, trÞ sè øng suÊt cµng nhá vµ ®é bÒn
chèng nøt nãng cµng cao. C¶ hai nöa khu«n dËp ®Òu ®-îc lµm nguéi b»ng n-íc
nhê ph-¬ng tiÖn phun (h×nh 14.1). Khi ®-a chÊt b«i tr¬n d¹ng n-íc ®Õn bÒ mÆt
khu«n dËp, khu«n dËp ®-îc lµm nguéi do nhiÖt tho¸t ra ®Ó lµm bay h¬i n-íc vµ
phÇn r¾n cßn l¹i thùc hiÖn vai trß chÊt b«i tr¬n kh« ®Ó lµm gi¶m ma s¸t.
(h×nh 14.1, fig.355, tr.529[2], 14,5 cm)
a) lµm nguéi b»ng dung dÞch muèi

b) lµm nguéi b»ng dung dÞch keo
1-èng lµm nguéi nöa khu«n d-íi;
2-èng lµm ngué nöa khu«n trªn;
3-buång hçn hîp; 4-èng dÉn n-íc
5-tay g¹t; èng cÊp khÝ nÐn;
7- ph-¬ng tiÖn phun; 8- vßi phun;
322
9- van; 10- bÓ dung dÞch
H×nh 14.1 Ph-¬ng tiÖn vµ ph-¬ng ph¸p lµm nguéi khu«n dËp
§Ó gi¶m nøt nãng th× nªn lµm nguéi bªn trong khu«n dËp b»ng çch dÉn vµ
tho¸t n-íc qua çc èng mÒm vµo çc ®Çu nèi trong khu«n dËp. Theo çch lµm
nguéi nµy, nhiÖt ®-îc tho¸t ra theo h-íng cÊp nhiÖt (chø kh«ng theo h-íng
ng-îc l¹i, nh- khi lµm nguéi khu«n dËp theo çch th«ng th-êng) vµ viÖc nµy
®-îc thùc hiÖn mét çch liªn tôc trong suèt qu¸ tr×nh dËp. Khi ®ã, thêi ®iÓm nguy
hiÓm nhÊt ®Ó xuÊt hiÖn nøt nãng (b¾t ®Çu lµm nguéi) hoµn toµn bÞ lo¹i trõ. Tuæi
thä cña khu«n dËp ®-îc lµm nguéi theo çch nµy cao h¬n hai lÇn so víi khu«n
dËp ®-îc lµm nguéi theo çch th«ng th-êng.
Mét ph-¬ng ph¸p kh¸c cã t¸c dông lµm gi¶m trÞ sè øng suÊt kÐo ®iÓm ®Ønh
®èi víi khu«n dËp lµ lµm nguéi víi c-êng ®é ®Òu tõ bªn ngoµi. B¶n chÊt cña
ph-¬ng ph¸p nµy lµ th«ng qua bÒ mÆt lµm viÖc cña khu«n dËp, nhiÖt ®-îc tho¸t
ra sao cho øng suÊt nhiÖt xuÊt hiÖn cã trÞ sè t-¬ng ®èi ®ång ®Òu trong suèt thêi
gian gi÷a çc nguyªn c«ng dËp liÒn kÒ. §Ó ®¶m b¶o chÕ ®é lµm nguéi víi c-êng
®é ®Òu ng-êi ta t¨ng dÇn sè l-îng m«i chÊt lµm nguéi hoÆc gi¶m nhiÖt ®é cña nã
theo møc ®é lµm nguéi cña khu«n dËp. §iÒu nµy cã thÓ ®-îc thùc hiÖn b»ng çch
kÕt hîp lµm nguéi b»ng n-íc víi kh«ng khÝ (tù ®éng ho¸ viÖc ®Þnh l-îng vµ cÊp
m«i chÊt lµm nguéi tíi khu«n dËp).
ChÕ ®é lµm nguéi víi c-êng ®é ®Òu còng nh- lµm nguéi bªn trong ®Òu cã t¸c
dông tèt ®èi víi ®é bÒn chèng nøt nãng cña khu«n dËp. NÕu thêi gian ®Ó lµm
nguéi khu«n dËp kh«ng ®ñ th× ®«i khi sö dông hai lßng khu«n gièng nhau trong
®ã vËt dËp ®-îc dËp theo tuÇn tù.
Sù mµi mßn cña khu«n dËp

Sù mµi mßn cña khu«n dËp xuÊt hiÖn t¹i çc vÞ trÝ chÞu lùc ma s¸t khi kim
lo¹i biÕn d¹ng cã sù dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi so víi bÒ mÆt lµm viÖc cña khu«n
dËp. Nh÷ng chç dÝnh (çc ®o¹n bÞ t¾c trªn bÒ mÆt tiÕp xóc cña khu«n dËp) t-¬ng
øng víi çc vïng khã biÕn d¹ng th× khu«n dËp kh«ng bÞ mµi mßn hoÆc Ýt bÞ mßn.
Tû sè gi÷a chiÒu cao chç låi/ kÝch th-íc tiÕt diÖn ngang cña nã cµng lín th× mµi
mßn cµng lín; ng-îc l¹i, ®èi víi thµnh lßng khu«n th× mµi mßn cµng lín nÕu tû
323
sè gi÷a chiÒu réng/ chiÒu cao lßng khu«n cµng lín. Mµi mßn ®Æc biÖt m¹nh t¹i
thµnh lßng khu«n ®-îc ®iÒn ®Çy b»ng Ðp ch¶y.
Qu¸ tr×nh mµi mßn kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nãng còng t-¬ng tù nh- qu¸ tr×nh
mµi mßn kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nguéi, bao gåm sù trãc vµ bong ra cña çc h¹t kim
lo¹i trªn bÒ mÆt nh¸m cña dông cô. NÕu khu«n dËp cã chÊt l-îng bÒ mÆt cao (cÊp
7 ®Õn cÊp 9) th× mßn do mµi mßn sÏ kh«ng cao.
Mµi mßn cµng m¹nh nÕu xuÊt hiÖn nøt nãng. L-íi nøt nãng cµng nhá vµ
cµng s©u th× mµi mßn cµng lín. Kim lo¹i biÕn d¹ng d-íi ¶nh h-ëng cña lùc t¸c
dông sÏ ch¶y vµo tÊt c¶ çc vÕt nøt nãng nhá vµ khi dÞch chuyÓn theo bÒ mÆt
khu«n dËp sÏ cßn tiÕp tôc gia t¨ng. Nøt nãng vµ sù mµi mßn bÒ mÆt bÞ nøt nãng
lµm t¨ng thÓ tÝch lßng khu«n.
BiÕn d¹ng khu«n (Ðp lón khu«n)

D-íi ¶nh h-ëng cña nung nãng côc bé vµ ¸p lùc lín, t¹i çc vÞ trÝ kh¸c nhau
cña lßng khu«n dËp bÞ ch¶y, Ðp lón hoÆc biÕn d¹ng d- kh¸c nhau lµm sai lÖch
h×nh d¹ng cña lßng khu«n.
Khi çc mÐp cña lßng khu«n bÞ biÕn d¹ng t¹o ra çc vïng ®¸y bÞ khoÐt s©u
vµo g©y khã kh¨n cho viÖc th¸o vËt dËp ra khái lßng khu«n, hoÆc ng-îc l¹i lµm
t¨ng gãc nghiªng thµnh lßng khu«n. Sù biÕn d¹ng cña çc mÐp lßng khu«n tuú
thuéc vµo h-íng ch¶y cña kim lo¹i biÕn d¹ng trong lßng khu«n: hoÆc kim lo¹i
ch¶y ®Ó t¹o phÇn nan hoa cña b¸nh r¨ng hoÆc ch¶y ®Ó t¹o thµnh vµnh b¸nh r¨ng.
Khi hai nöa khu«n dËp trªn m¸y bóa va ®Ëp vµo nhau còng cã thÓ g©y Ðp lón mÆt
g-¬ng cña khu«n dËp, lµm gi¶m chiÒu s©u lßng khu«n vµ do ®ã lµm gi¶m kÝch
th-íc vËt dËp theo chiÒu cao.
§Ó gi¶m sù mµi mßn çc phÇn tö khu«n dËp do biÕn d¹ng dÎo chóng, ng-êi
ta ¸p dông çc biÖn ph¸p kh¸c nhau nh-: t¹o ph«i ®Þnh h×nh hoµn chØnh h¬n trong
çc lßng khu«n chuÈn bÞ; sö dông s¶n phÈm çn chu kú hoÆc çn rÌn ph«i thay v×
sö dông s¶n phÈm çn h×nh th«ng th-êng; rót ng¾n sè nh¸t ®Ëp trong lßng khu«n
dËp khi dËp trªn m¸y bóa b»ng çch sö dông lßng khu«n phô nh- lßng khu«n th«,
lßng khu«n s¬ bé, v.v..
§Ó phßng ngõa nøt nãng bÊt th-êng ë khu«n dËp, cÇn sö dông çc m«i chÊt
çch nhiÖt ®Æc biÖt cã thÓ ®-a tíi bÒ mÆt ph«i hoÆc bÒ mÆt lßng khu«n cïng víi
324
chÊt b«i tr¬n. Trong sè çc chÊt b«i tr¬n ®Æc biÖt, cã thÓ sö dông bôi amian, mica,
mét vµi lo¹i muèi (muèi i«t ch¼ng h¹n).
NhiÖt ®é nung nãng cña khu«n dËp trªn m¸y bóa trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cã
thÓ ®-îc gi¶m xuèng b»ng çch gia t¨ng nhiÖt ®é kim lo¹i dËp (dËp trong kho¶ng
nhiÖt ®é cao). Khi ®ã thêi gian dËp gi¶m tíi møc khu«n dËp kh«ng kÞp nãng lªn
tíi nhiÖt ®é nguy hiÓm ®Ó g©y nøt nãng. BiÖn ph¸p nµy cã thÓ còng thùc hiÖn
®-îc ®èi víi m¸y Ðp tèc ®é cao.
CÇn l-u ý lµ, nÕu sù xuÊt hiÖn cña nøt nãng lµ do çc øng suÊt kÐo, th× ®iÒu
nguy hiÓm ®èi víi biÕn d¹ng dÎo khu«n dËp lµ do çc øng suÊt nÐn. Sù sai lÖch
h×nh d¹ng cña lßng khu«n cã thÓ cßn do çc øng suÊt nhiÖt g©y ra.
MÎ khu«n
BÒ mÆt lßng khu«n vµ nhÊt lµ çc gãc ngoµi bÞ mßn vµ mÎ lµm cho khu«n
dËp nhanh chãng bÞ h- háng. Khi bÒ mÆt khu«n dËp bÞ mßn sÏ xuÊt hiÖn líp bÒ
mÆt cña kim lo¹i khu«n dËp kh«ng bÞ oxy ho¸ vµ kh«ng ®-îc b«i tr¬n nªn rÊt dÔ
lµm cho kim lo¹i vËt dËp biÕn d¹ng dÝnh vµo vµ thËm chÝ cßn bÞ hµn vµo bÒ mÆt
lßng khu«n. Tr¸i ng-îc víi hiÖn t-îng mµi mßn, sù b¸m dÝnh cña kim lo¹i vËt
dËp lµm sai lÖch h×nh d¹ng cña lßng khu«n, lµm gi¶m thÓ tÝch cña lßng khu«n.
Kim lo¹i b¸m dÝnh ®Ó l¹i çc vÕt trªn vËt dËp vµ th-êng trë thµnh phÕ phÈm do
chÊt l-îng bÒ mÆt thÊp hoÆc cã kÝch th-íc kh«ng t-¬ng øng víi kÝch th-íc cña
b¶n vÏ vËt dËp.
14.3 B¶o d-ìng khu«n dËp

B¶o d-ìng khu«n dËp ®óng sÏ lµm t¨ng tuæi thä cña khu«n dËp tíi hµng chôc
phÇn tr¨m, vµ trong mét sè tr-êng hîp cã thÓ lµm t¨ng tuæi thä khu«n dËp lªn tíi
vµi lÇn. Ngoµi çc biÖn ph¸p b¶o d-ìng khu«n dËp c¬ b¶n (gia nhiÖt tr-íc khi
lµm viÖc vµ lµm nguéi trong qu¸ tr×nh lµm viÖc) cßn bao gåm viÖc b«i tr¬n, lµm
s¹ch v¶y oxit trªn bÒ mÆt khu«n dËp, v.v..
Yªu cÇu ®èi víi viÖc b«i tr¬n khi dËp nãng lµ hÕt søc phøc t¹p v× c«ng viÖc
nµy cÇn ph¶i lµm gi¶m lùc ma s¸t, kh«ng t¹o khãi vµ kh«ng bÞ mÊt tÝnh b«i tr¬n
khi gia nhiÖt khu«n, ®¶m b¶o vËt dËp cã chÊt l-îng bÒ mÆt cao, ng¨n kh«ng cho
kim lo¹i b¸m dÝnh lªn bÒ mÆt khu«n vµ ®¶m b¶o tuæi thä cña khu«n cao.
ChÊt l-îng b«i tr¬n ®-îc ®Æc tr-ng bëi chÊt b«i tr¬n cã kh¶ n¨ng che phñ,
kh«ng bèc ch¸y, kh«ng hiÕm, gi¸ thÊp, dÔ ®-a vµo sö dông, v.v.. B«i tr¬n hiÖu
325
qu¶ sÏ lµm gi¶m c«ng biÕn d¹ng khi chÕ t¹o vËt dËp, ®¶m b¶o cho viÖc sö dông
khu«n cã gãc nghiªng thµnh lßng khu«n nhá vµ gi¶m sù mµi mßn khu«n. Ngoµi
ra, viÖc b«i tr¬n cã thÓ cßn cã t¸c dông lµm gi¶m sù t¹o thµnh v¶y oxit, thóc ®Èy
viÖc lµm nguéi khu«n vµ ®ãng vai trß nh- mét chÊt çch nhiÖt ®Ó lµm gi¶m sù
truyÒn nhiÖt tõ kim lo¹i nãng tíi khu«n dËp.
Trong c«ng nghiÖp tõ l©u ®· sö dông graphit ph©n t¸n mÞn d-íi d¹ng huyÒn
phï dÇu vµ huyÒn phï n-íc ®Ó lµm chÊt b«i tr¬n khi dËp nãng. Graphit d¹ng
huyÒn phï n-íc ®-îc phñ lªn çc bÒ mÆt ®· ®-îc khö s¹ch dÇu cña khu«n dËp
®-îc gia nhiÖt ®Õn nhiÖt ®é 100  150o C. N-íc nhanh chãng bÞ bay h¬i vµ trªn
bÒ mÆt khu«n dËp cßn l¹i líp mµng graphit ph©n t¸n mÞn dµy vµ ®Òu, mµ sau khi
®-îc ®¸nh bãng sÏ tån t¹i trªn bÒ mÆt lßng khu«n trong thêi gian dµi. Trong vßng
tõ mét ®Õn hai giê líp nµy ®-îc lµm míi l¹i trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cña khu«n
dËp. T¹i nh÷ng chç nhÊt ®Þnh cña khu«n dËp ®-îc b«i tr¬n b»ng çch nµy tuæi
thä cña khu«n dËp gia t¨ng tõ mét ®Õn hai lÇn.
Trong tr-êng hîp kh«ng cho phÐp gia nhiÖt khu«n dËp tíi nhiÖt ®é ®¸ng kÓ,
th× viÖc b«i tr¬n khu«n dËp mét çch cã hÖ thèng ®-îc thùc hiÖn sau mçi lÇn dËp
lµ ®iÒu kiÖn b¾t buéc.
Graphit d¹ng huyÒn phï dÇu còng ®-îc sö dông réng r·i vµ thu ®-îc kÕt qu¶
tèt. HuyÒn phï dÇu cña graphit d¹ng keo trªn c¬ së mì l«ng cõu ®-îc phñ s¬ bé
lªn bÒ mÆt khu«n dËp vµ trong thêi gian vËn hµnh khu«n.
CÇn l-u ý lµ, graphit ®-îc sö dông ph¶i cã ®é s¹ch cao (99,9%), cì h¹t
kh«ng ®-îc v-ît qu¸ møc m, tèt h¬n lµ nhá h¬n 1 m. TÝnh chÊt hÊp thô cña
graphit phô thuéc rÊt nhiÒu vµo cì h¹t cña nã vµ do ®ã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng che
phñ vµ ®é bÒn cña mµng graphit trªn bÒ mÆt khu«n dËp. Mµng nµy cµng máng th×
t¸c dông b«i tr¬n cña nã cµng h÷u hiÖu. V× thÕ, nªn ®-a líp b«i tr¬n theo tõng
liÒu nhá, th-êng xuyªn vµ ®Òu ®Æn. §-a nhiÒu vµ ®-a kh«ng ®Òu chÊt b«i tr¬n ®Ó
b«i tr¬n khu«n dËp sÏ trë nªn kh«ng hîp lý. §èi víi khu«n dËp trªn m¸y Ðp vµ
m¸y rÌn ngang th× th-êng sö dông chÊt b«i tr¬n d¹ng mì, mì nµy sÏ nãng ch¶y
vµ ch¶y vµo çc vÞ trÝ khã tíi cña lßng khu«n. Ph-¬ng tiÖn ®-îc sö dông th-êng
lµ vßi phun.
Trong thùc tÕ ®· sö dông khu«n m¹ ®ång thay cho chÊt b«i tr¬n. Trong mét
sè nhµ m¸y ®· sö dông hçn hîp dung dÞch kiÒm sulfit xenluloza víi graphit (tû lÖ
326
3:1), dung dÞch muèi ¨n trong n-íc (1030%) khi dËp trªn m¸y bóa cì nhá vµ
trung b×nh.
V¶y oxit ®-îc t¸ch ra khái ph«i nãng khi nhóng ph«i vµo muèi h¹t lín h¬i
Èm lµm cho nã trë thµnh xØ láng vµ cÆn cßn l¹i dïng lµm chÊt b«i tr¬n.
§èi víi hîp kim bÒn nãng cã kho¶ng nhiÖt ®é dËp hÑp, ng-êi ta dïng bét
muèi kali i«t®ua (67%) vµ graphit (33%) ®Ó b«i tr¬n. Muèi kali i«t®ua tiÕp xóc
víi bÒ mÆt nung nãng cña khu«n dËp, bÞ nãng ch¶y vµ hoµ tan graphit. B«i tr¬n
theo çch nµy lµm t¨ng kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy lßng khu«n vµ dÔ dµng th¸o vËt dËp ra
khái lßng khu«n. Ngoµi ra, çch nµy kh«ng lµm b¸m dÝnh chÊt b«i tr¬n vµo thµnh
lßng khu«n dËp.
Chi phÝ cho khu«n dËp th-êng chiÕm mét tû lÖ lín (kho¶ng 1015% gi¸
thµnh vËt dËp), nªn chi phÝ cho çc biÖn ph¸p h÷u hiÖu nh»m gia t¨ng tuæi thä
khu«n dËp ph¶i nhanh chãng ®-îc hoµn vèn. V× vËy, viÖc b¶o d-ìng khu«n dËp
mét çch cã hÖ thèng lµ rÊt cÇn thiÕt, bao gåm çc viÖc sau:
1. Ng¨n ngõa sù t¹o v¶y oxit hoÆc khö v¶y oxit khái ph«i;
2. §¶m b¶o nhiÖt ®é tèi -u cho khu«n dËp;
3. Lµm s¹ch lßng khu«n kÞp thêi vµ cã hÖ thèng (sau mçi lÇn dËp);
4. Çch nhiÖt lßng khu«n ®Ó phßng ngõa qu¸ nhiÖt vµ nãng ch¶y çc gãc
ngoµi vµ mÐp khu«n; vµ
5. B«i tr¬n mét çch cã hÖ thèng vµ chÊt l-îng ®Ó gi¶m lùc ma s¸t cã h¹i t¹i
nh÷ng chç kim lo¹i dÞch chuyÓn t-¬ng ®èi so víi khu«n dËp.
Tuy nhiªn, nh÷ng chç cÇn ph¶i cã ma s¸t (ma s¸t ë cöa khu«n ra vµnh biªn)
th× kh«ng ®-îc b«i tr¬n.
Lµm s¹ch cã hÖ thèng líp v¶y oxit b¸m trªn bÒ mÆt lßng khu«n dËp (sau mçi
lÇn dËp) còng lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p b¶o d-ìng khu«n tÝch cùc. V¶y oxit
b¸m trªn bÒ mÆt lßng khu«n cã t¸c dông nh- chÊt g©y mßn khu«n, vµ cã ¶nh
h-ëng kh«ng nhá ®Õn chÊt l-îng bÒ mÆt cña vËt dËp. V× thÕ, viÖc lµm s¹ch lßng
khu«n vµ çc d¹ng b¶o d-ìng kh¸c lµ cÇn thiÕt ®Ó lµm t¨ng kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ
tuæi thä cña khu«n dËp.
14.4 Ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o vµ söa ch÷a khu«n dËp
327
Khu«n dËp vµ lßng khu«n th-êng ®-îc gia c«ng trªn çc m¸y c«ng cô nh-
m¸y bµo ngang, bµo däc, m¸y khoan, m¸y phay hoÆc m¸y phay chÐp h×nh ®iÒu
khiÓn b»ng tay, ®iÒu khiÓn tù ®éng hoÆc ®iÒu khiÓn theo ch-¬ng tr×nh (NC hoÆc
CNC). Khu«n dËp cßn ®-îc gia c«ng b»ng dËp nãng hoÆc dËp nguéi, gia c«ng
b»ng tia löa ®iÖn, gia c«ng ®iÖn ho¸ hoÆc ®óc.
§Ó tiÕt kiÖm thÐp lµm khu«n vµ gi¶m thêi gian chÕ t¹o khu«n, l¾p r¸p khu«n
trªn m¸y Ðp hoÆc m¸y rÌn ngang ng-êi ta sö dông khu«n ghÐp. ViÖc sö dông
khu«n ghÐp t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc hiÖu chØnh vµ vËn hµnh khu«n dËp
phøc t¹p, bëi v× ®èi víi mçi lßng khu«n ®· cã miÕng ghÐp riªng. ViÖc sö dông
miÕng ghÐp trong khu«n dËp trªn m¸y bóa cã phøc t¹p h¬n, nh-ng l¹i tiÖn lîi.
MiÕng ghÐp trong çc khu«n dËp trªn m¸y bóa ®-îc ghÐp vµo khèi khu«n
b»ng çch ghÐp nãng (gia nhiÖt s¬ bé khèi khu«n hoÆc lµm nguéi miÕng ghÐp
trong oxy), ghÐp b»ng then hoÆc ghÐp tr-ît hoÆc ghÐp bi.
KÝch th-íc cña miÕng ghÐp phô thuéc vµo h×nh d¹ng lßng khu«n. BÒ dµy cña
miÕng ghÐp h×nh l¨ng trô hg  2hp (hp - chiÒu s©u lín nhÊt cña lßng khu«n),
nh-ng hg  hp + 30 mm, chiÒu dµi miÕng ghÐp (®Öm) lg  lp + 2hp, chiÒu réng bg =
bp + 2hp. ChiÒu dµy thµnh lßng khu«n s  2hp, nh-ng kh«ng nhá h¬n 20 mm.
§èi víi miÕng ghÐp h×nh trô, hg  1,5hp nh-ng kh«ng nhá h¬n hp + 25 mm,
®-êng kÝnh dg  2dp, nh-ng kh«ng nhá h¬n dp + 30 mm (dp - ®-êng kÝnh lßng
khu«n). KÝch th-íc æ cho miÕng ghÐp ®-îc x¸c ®Þnh theo kÝch th-íc cña miÕng
ghÐp cã tÝnh ®Õn l-îng d«i l¾p ghÐp.
VËt liÖu miÕng ghÐp th-êng ®-îc chän tõ çc m¸c thÐp tèt nhÊt dïng cho
khu«n dËp nãng, tiÖn lîi nhÊt lµ khi sö dông miÕng ghÐp ®Ó gia c«ng khu«n dËp
cho vËt dËp d¹ng ®èi xøng trôc cã tû lÖ lín gi÷a chiÒu cao/ ®-êng kÝnh.
(h×nh 14.2, fig.359,tr.538[2], 7,5 cm)
328
H×nh 14.2 GhÐp miÕng ghÐp vµo khu«n tæ hîp b»ng mèi ghÐp then
a) miÕng ghÐp h×nh trô; b) miÕng ghÐp h×nh hép ch÷ nhËt
H×nh d¹ng kÕt cÊu cña miÕng ghÐp vµ ph-¬ng ph¸p kÑp chÆt khu«n dËp rÊt
kh¸c nhau. Th«ng dông nhÊt vÒ mÆt c«ng nghÖ lµ dïng mèi ghÐp then. Khu«n cã
miÕng ghÐp h×nh trô th-êng ®-îc l¾p th«ng qua ®Öm trung gian ®Ó ghÐp then
(h×nh 14.2).
CÇn l-u ý lµ, ngoµi viÖc tiÕt kiÖm vËt liÖu khu«n dËp, khu«n ghÐp cã thÓ
®-îc sö dông trong s¶n xuÊt lo¹t nhá nh»m gia t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ cña khu«n
dËp thay cho rÌn tù do.
Chi phÝ thÐp lµm khu«n dËp cã thÓ ®-îc gi¶m ®i nhê ¸p dông çc biÖn ph¸p sau:
- DËp ®ång thêi nhiÒu chi tiÕt ®èi víi vËt dËp nhá;
- Sö dông miÕng ghÐp trong lßng khu«n dËp tinh bÞ mßn ®Ó lµm miÕng ghÐp
cho b-íc chuyÓn tiÕp th«, nh- vËy mçi miÕng ghÐp ®-îc sö dông hai lÇn: cho
b-íc dËp tinh vµ sau ®ã söa l¹i cho b-íc dËp th«.
- DËp khu«n dËp, tøc lµ t¹o lßng khu«n dËp b»ng çch Ðp ch¶y trªn m¸y bóa
hoÆc m¸y Ðp nhê khu«n dËp mÑ.
DËp nãng th-êng ®-îc sö dông ®Ó dËp khu«n dËp cã lßng khu«n s©u vµ cã
h×nh d¹ng phøc t¹p, cßn dËp nguéi dïng ®Ó dËp khu«n cã lßng khu«n n«ng,
kh«ng cã mÐp s¾c vµ thµnh máng. DËp nguéi ®¶m b¶o chÝnh x¸c h¬n vµ chÊt
l-îng bÒ mÆt cao h¬n.
Thêi h¹n sö dông cña khu«n dËp cã thÓ t¨ng lªn nhê gia c«ng ho¸ nhiÖt
luyÖn (thÊm cacbon, thÊm nit¬, thÊm bo, m¹ cr«m, m¹ molip®en, m¹ niken, m¹
volfram hoÆc sulfit ho¸) hoÆc ho¸ bÒn b»ng tia löa ®iÖn.
Ho¸ nhiÖt luyÖn lµm t¨ng tÝnh chÊt bÒ mÆt cña khu«n dËp, t¨ng ®é bÒn mái
vµ ®é bÒn tæng cña kim lo¹i. ViÖc c¶i thiÖn tÝnh dÎo bÒ mÆt lµm t¨ng kh¶ n¨ng
chèng nøt nãng cña kim lo¹i.
329
Mét trong nh÷ng ph-¬ng ph¸p lµm t¨ng tuæi thä cña khu«n dËp lµ hµn ®¾p bÒ
mÆt lµm viÖc cña khu«n b»ng líp ®¾p ®Æc biÖt. Líp ®¾p nµy th-êng lµ hîp kim
cøng nh- hîp kim d¹ng stelit (30-50% Co, 20-35% Cr, 9-15% W, 1-2% C, cßn
l¹i lµ Fe) vµ stalinit. Khu«n dËp ®-îc ®¾p stelit kh«ng ph¶i t«i. Khi ®¾p stelit
khu«n dËp ph¶i ®-îc gia nhiÖt tíi nhiÖt ®é kh«ng d-íi 750o C. Hîp kim nµy
th-êng ®-îc ®¾p trªn çc chµy ph¼ng h×nh trô hoÆc h×nh ch÷ nhËt ®Ó cã thÓ dÔ
dµng mµi, hoÆc ®¾p lªn cèi, khu«n c¾t hoÆc khu«n c¾t biªn t¹i çc mÐp c¾t.
Tµi liÖu tham kh¶o

1. Lª Nh-¬ng vµ NguyÔn Ngäc Tr©n
C«ng nghÖ rÌn vµ dËp nãng, KH&KT, Hµ néi 1976
2. Vò Duy Tho¹i
C«ng nghÖ rÌn vµ dËp thÓ tÝch, §HBK, Hµ néi 1978
3. S¸ch tra cøu rÌn vµ dËp khèi, TËp 1, Chñ biªn M. V. Xtorojev
NguyÔn Minh Vò, NguyÔn Minh NguyÖt ... dÞch, KH&KT, Hµ néi 1983
3a. S¸ch tra cøu rÌn vµ dËp khèi, TËp 2, Chñ biªn M. V. Xtorojev
NguyÔn Minh Vò, NguyÔn Minh NguyÖt ... dÞch, KH&KT, Hµ néi 1988
4. À.Í. Áðþxaíîâ
Êîâêà è îáüåìíàÿ øòàìïîâêà, Ì. Ìàø. 1975ã.
5. ß.Ì. Îxðèìåíêî
Òåxíîëîãèÿ êóçíå÷íî-øòàìïîâî÷íîãî ïðîèçâîäñòâà,
Ì. Ìàø. 1976ã.
6. Þ.Ï. Ñîãðèøèí, Ë.Ã. Ãðèøèí è Â.Ì. Âîðîáüåâ
Øòàìïîâêà íà âûñîêîñêîðîñòíûx ìîëîòàx, Ì. Ìàø. 1978ã.
7. Â.Ê. Ñìèðíîâ, Ê.È. Ëèâèíîâ, Ñ.Â. Xàðèòîíèí
Ãîðÿ÷àÿ âàëüöîâêà çàãîòîâîê, Ì. Ìàø. 1980ã.
8. Ñïðàâî÷íèê ïî îáüåìíîé øòàìïîâêè, Ò2,
Ïîä îáùåé ðåäàêöèåé Ì.Â. Ñòîðîæåâ, Ì. Ìàø. 1968ã.
330
9. Ì.Â. Ñòîðîæåâ, Å.À. Ïîïîâ
Òåîðèÿ îáðàáîòêè ìåòàëëîâ äàâëåíèåì, Ì. Ìàø. 1977ã.
10. À.Â. Çèíîâüåâ, À.Í. Êîëïàøíèêîâ, Ï.È. Ïîëóxèí è äð.
Òåxíîëîãèÿ îáðàáîòêè äàâëåíèåì öâåòíûx ìåòàëëîâ è ñïëàâîâ, Ì. Ìåò.
1992ã.
Môc lôc
Lêi nãi ®Çu ....................................................................................... 3

PhÇn thø nhÊt: Nh÷ng vÊn ®Ò chung ................................. 5
Ch-¬ng 1: VËt liÖu sö dông trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi ........ 5
1.1 Ph«i liÖu trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi ................................. 5
1.2 C¾t ph«i ....................................................................................... 10
Ch-¬ng 2: ChÕ ®é nhiÖt trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp nãng............. 25
2.1 ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é ®Õn qu¸ tr×nh rÌn vµ dËp nãng................ 25
2.2 Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn .................................................................... 26
2.3 ChÕ ®é nung vµ lµm nguéi ........................................................... 28
2.4 Xö lý v¶y oxit khi nung vµ khi rÌn............................................... 34
Ch-¬ng 3: ¶nh h-ëng cña rÌn vµ dËp khèi ®Õn tæ chøc
vµ c¬ tÝnh cña kim lo¹i .................................................... 36
3.1 Tæ chøc cña kim lo¹i khi rÌn. Tû sè rÌn ....................................... 36
3.2 ¶nh h-ëng cña rÌn - dËp khèi ®Õn c¬ tÝnh cña kim lo¹i ............... 39
3.3 Chän ph-¬ng ph¸p rÌn - dËp phï hîp víi h×nh d¹ng
vµ ®Æc ®iÓm cña s¶n phÈm .......................................................... 40
PhÇn thø hai: C«ng nghÖ rÌn tù do..................................... 43
Ch-¬ng 4: Giíi thiÖu chung vÒ s¶n xuÊt rÌn .................................... 43
4.1 Kh¸i niÖm chung ......................................................................... 43
4.2 Dông cô vµ thiÕt bÞ rÌn ................................................................ 44
4.3 Kh¸i niÖm vÒ quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn vµ ph©n lo¹i vËt rÌn.......... 46
331
Ch-¬ng 5: Çc nguyªn c«ng rÌn tù do.............................................. 48
5.1 RÌn thñ c«ng ............................................................................... 48
5.2 Çc nguyªn c«ng rÌn m¸y............................................................ 50
Ch-¬ng 6: Thµnh lËp quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn tù do ....................... 79
6.1 Chän ph-¬ng ¸n c«ng nghÖ.......................................................... 79
6.2 Thµnh lËp b¶n vÏ vËt rÌn.............................................................. 80
6.3 X¸c ®Þnh khèi l-îng vËt rÌn vµ khèi l-îng ph«i........................... 83
6.4 Chän kÝch th-íc ph«i................................................................... 84
6.5 X¸c ®Þnh lo¹i, sè l-îng vµ thø tù thùc hiÖn çc nguyªn c«ng rÌn 85
6.6 Chän chÕ ®é nhiÖt........................................................................ 85
6.7 Chän lo¹i vµ cì thiÕt bÞ rÌn .......................................................... 85
6.8 Chän lo¹i, bËc thî vµ sè l-îng c«ng nh©n.................................... 87
6.9 Chän vµ thiÕt kÕ ph-¬ng tiÖn b¶o hé lao ®éng ............................. 88
6.10 LËp phiÕu c«ng nghÖ ................................................................. 88
PhÇn thø ba: C«ng nghÖ dËp khèi........................................ 90
Ch-¬ng 7: Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ dËp khèi.................................... 90
7.1 Giíi thiÖu chung vÒ s¶n xuÊt dËp khèi ......................................... 90
7.2 Çc d¹ng dËp khèi ....................................................................... 92
Ch-¬ng 8: DËp khèi trªn m¸y bóa .................................................... 108
8.1 §Æc ®iÓm dËp khèi trªn m¸y bóa.................................................. 108
8.2 ThiÕt kÕ vËt dËp ........................................................................... 115
8.3 ThiÕt kÕ quy tr×nh c«ng nghÖ ....................................................... 130
8.4 KÕt cÊu khu«n dËp trªn m¸y bóa.................................................. 165
8.5 Çc biÖn ph¸p h¹n chÕ phÕ liÖu.................................................... 179
Ch-¬ng 9: DËp khèi trªn m¸y Ðp trôc khuûu dËp nãng.................... 184
9.1 §Æc ®iÓm qu¸ tr×nh biÕn d¹ng khi dËp trªn METKDN ................. 184
9.2 C«ng nghÖ dËp trªn METKDN .................................................... 192
9.3 KÕt cÊu khu«n dËp trªn METKDN............................................... 202
Ch-¬ng 10: DËp khèi trªn m¸y Ðp thuû lùc
vµ m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt .............................................. 216
10.1 DËp khèi trªn m¸y Ðp thuû lùc .................................................. 216
10.2 DËp khèi trªn m¸y Ðp ma s¸t trôc vÝt.......................................... 221
332
Ch-¬ng 11: DËp khèi trªn m¸y rÌn ngang........................................ 228
11.1 §Æc ®iÓm c«ng nghÖ dËp khèi trªn m¸y rÌn ngang..................... 228
11.2 ThiÕt kÕ vËt dËp ......................................................................... 231
11.3 ThiÕt kÕ c«ng nghÖ dËp.............................................................. 234
11.4 KÕt cÊu khu«n dËp ..................................................................... 255
Ch-¬ng 12: Çc nguyªn c«ng hoµn thiÖn vµ nhiÖt luyÖn ................. 260
12.1 C¾t vµnh biªn vµ ®ét mµng ng¨n lç sau khi dËp.......................... 260
12.2 NhiÖt luyÖn vËt dËp.................................................................... 273
12.3 Lµm s¹ch vËt dËp ....................................................................... 274
12.4 N¾n söa vËt dËp ......................................................................... 277
12.5 Tinh chØnh vËt dËp ..................................................................... 279
Ch-¬ng 13: DËp khèi trªn çc thiÕt bÞ chuyªn dïng ........................ 282
13.1 Çn vµ çn rÌn ........................................................................... 282
13.2 RÌn quay ................................................................................... 295
13.3 DËp khèi nguéi .......................................................................... 297
13.4 DËp cao tèc................................................................................ 301
13.5 DËp ®¼ng nhiÖt .......................................................................... 303
13.6 DËp ë tr¹ng th¸i siªu dÎo ........................................................... 304
13.7 DËp kim lo¹i ë giai ®o¹n kÕt tinh ............................................... 307
Ch-¬ng 14: VËt liÖu khu«n dËp vµ sö dông khu«n dËp.................... 308
14.1 Ph©n lo¹i khu«n dËp vµ vËt liÖu khu«n dËp ................................ 308
14.2 Çc d¹ng mßn cña khu«n dËp nãng............................................ 311
14.3 B¶o d-ìng khu«n dËp ................................................................ 317
14.4 Ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o vµ söa ch÷a khu«n dËp.............................. 319
Tµi liÖu tham kh¶o ........................................................................... 322
333
334

Cong Nghe Ren Va Rap Khoi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Cong Nghe Ren Va Rap Khoi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cong Nghe Ren Va Rap Khoi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

trÇn ®øc cøu

c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi

häc viÖn kü thuËt qu©n sù

Nh÷ng vÊn ®Ò chung

VËt liÖu sö dông trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi

1.1 Ph«i liÖu trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp khèi

H×nh 1.1 H×nh d¹ng cña gï ®óc

c) C¸c khuyÕt tËt cña thái ®óc

d) ChuÈn bÞ thái ®óc tríc khi rÌn

1.1.2 ThÐp c¸n

- ThÐp c¸n h×nh - bao

1.1.3 C¸c lo¹i ph«i kh¸c

c) Ph«i qua gia c«ng c¬

1.2 C¾t ph«i

1.2.1 C¾t trªn m¸y c¾t

H×nh 1.4 S¬ ®å c¾t ph«i trªn m¸y c¾t

C¬ häc cña qu¸ tr×nh c¾t ph«i thanh (h×nh 1.5):

1.2.2 C¾t b»ng khu«n c¾t

1.2.3 KÕt cÊu vµ thiÕt kÕ dông cô c¾t

H×nh 1.6 KÕt cÊu lìi

H×nh 1.7 S¬ ®å thiÕt kÕ lìi c¾t ®Ó c¾t ph«i thanh

1.2.4 TÝnh lùc c¾t vµ chän m¸y c¾t

H×nh 1.8 S¬ ®å øng suÊt tËp

M«men chèng uèn Wu, 0,1 D o

Chó thÝch: Do - ®êng kÝnh ph«i, m; Ho - c¹nh ph«i vu«ng, m;

1.2.6 C¾t b»ng ngän löa

1.2.7 C¾t b»ng ca

1.2.8 C¾t b»ng tia löa ®iÖn

1.2.9 C¾t b»ng n¨ng lîng næ

ChÕ ®é nhiÖt trong c«ng nghÖ rÌn vµ dËp nãng

2.1 ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é ®Õn qu¸ tr×nh rÌn

2.2 Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn

H×nh 2.1 Kho¶ng nhiÖt ®é rÌn vµ dËp

NhiÖt ®é lín NhiÖt ®é kÕt thóc rÌn, oC Kho¶ng

2.3 ChÕ ®é nung vµ lµm nguéi

2.3.1 ChÕ ®é nung

trong ®ã: A - hÖ sè phô thuéc vµo h×nh d¹ng vËt nung,

2.3.2 ChÕ ®é lµm nguéi

a) Lµm nguéi trong qu¸ tr×nh gia c«ng

b) Lµm nguéi sau khi kÕt thóc rÌn

2.4 Xö lý v¶y oxit khi nung vµ khi rÌn

¶nh h-ëng cña rÌn vµ dËp khèi ®Õn tæ chøc

3.1 Tæ chøc cña kim lo¹i khi rÌn. Tû sè rÌn

Khi rÌn thÐp cacbon vµ thÐp

§èi víi c¸c mÉu däc (mÉu

2) Chi tiÕt d¹ng b¸nh r¨ng (h×nh 3.4)

H×nh 3.5 Sù ph©n bè thí

§-êng I-I - Sù ph©n bè phÇn t©m trôc cña ph«i ban

C«ng nghÖ rÌn tù do

Giíi thiÖu chung vÒ s¶n xuÊt rÌn

4.1 Kh¸i niÖm chung

4.2 Dông cô vµ thiÕt bÞ rÌn

4.3 Kh¸i niÖm vÒ quy tr×nh c«ng nghÖ rÌn

RÌn NhiÖt luyÖn Kho s¶n phÈm

C¸c nguyªn c«ng rÌn tù do

5.1 RÌn thñ c«ng

H×nh 5.1 C¸c lo¹i ®e rÌn thñ c«ng

5.2 C¸c nguyªn c«ng rÌn m¸y