3.

Yer Ölçüleri

3.1 Giriş
Yer ölçüleri, verilerin merkezini veya yığılma noktasını belirleyen istatistiklerdir.
2.bölümdeki Şekil 2.1.’e bakıldığı zaman histogram grafiğinde verilerin en fazla yığıldığı nokta
42.5 ile 48.5 değerleri arasında olduğu görülecektir. Grafikler bize verilerin yığılma noktaları
hakkında ön bilgi vermede yardımcı olurlar. Ancak bu değerler gerçek değerler değildir,
tahmindir. Bu yüzden gerçek değerler için yer ölçüleri hesaplanmalıdır (Clarke ve Cooke,
1983).

3.2. Aritmetik Ortalama

En basit yer ölçüsüdür. n sayıdaki gözlem değerin aritmetik ortalaması, bu gözlem
değerlerin toplamının toplam gözlem sayısına bölünmesi ile bulunan değerdir. X değişkeninin
aritmetik ortalaması X ile, Y değişkeninin aritmetik ortalaması Y ile gösterilir.
n

x1 + x 2 + ... + x n 
Xi
X = = i =1
(3.1)
n n
Örnek:
X i = 5,6,2,4,3 ise aritmetik ortalama,
5+6+2+4+3
X = = 4 tür.
5
Aritmetik ortalamanın birimi, gözlem değerlerin birimi ile aynıdır. Örneğin gözlem
değerler kg ile ifade ediliyor ise hesaplanan aritmetik ortalamanın birimi de kg, cm ile ifade
ediliyor ise aritmetik ortalamanın birimi de cm’ dir.
Aritmetik ortalama ifadesi aynı zamanda ortalama olarak da adlandırılır.

3.2.1.Aritmetik Ortalamanın Özellikleri

1) Gözlemlerin aritmetik ortalamadan farklarının toplamı sıfıra eşittir.

 (X − X )= 0
n

i
i =1

İspat:

 (X − X )=  Xi −  X
n n n

i
i =1 i =1 i =1
n
=  X i − nX
i =1
n

x i n
X = i =1

n
olduğundan Xi =1
i = nX olur. Bu değer eşitlikte yerine yazılırsa;

= nX − n X
=0 olur.

2) Gözlemlerin aritmetik ortalamadan sapmalarının kareleri toplamı

minimumdur.
2

 (X − X ) minimum veya
n

i
i =1
2 2

 (X − X )   ( X i − A) dir.
n n

i
i =1 i =1

Örnek: X i = 5,6,2,4,3 ve A=2 olsun.

X = 4 olarak hesaplanmıştı. Buna göre;
2

 (X − X ) = 10
5

i
i =1

5 2

 ( X i − A)
i =1
= 30

Dolayısı ile 10<30 olur.

3) Gözlem değerlerinden A gibi sabit bir sayı çıkartılıp yeni değişkene ait gözlem
değerleri elde edilse, yeni değişkenin ortalaması eski değişkenin ortalamasından çıkartılan sayı
kadar azalır.
Yi = X i − A ise
Y = X − A olur.
Örnek: X i = {5, 6, 2, 4, 3} ise, X değişkeninin tüm gözlem değerlerinden 2 gibi bir
değer çıkartıp, Y değişkeni elde ettiğimizde Y değişkeninin ortalaması ne olur?
Yi = {3, 4, 0, 2, 1}, X = 4 olarak daha önceden hesaplanmıştı. Y = 4 − 2 = 2 olur.
4) Gözlem değerlerinin tamamına A gibi sabit bir sayı eklenip yeni değişkene ait
gözlem değerleri elde edilse, yeni değişkenin ortalaması eski değişkenin ortalamasından
eklenen sayı kadar artar.
Yi = X i + A ise
Y = X + A olur.
Örnek : Xi = { 5, 6, 2, 4, 3 } ise X değişkeninin tüm gözlem değerlerine 2 gibi bir değer
ekleyip, Y değişkenine ait gözlem değerleri elde ettiğimizde Y değişkeninin ortalaması ne olur
?
Yi = { 7, 8, 4, 6, 5 }
Y = X +A =4+2=6

3.2.2. Frekans Tablosundan Aritmetik Ortalamanın Hesaplanması

Frekans tablosundan aritmetik ortalama aşağıdaki formülden hesaplanır (Clarke ve
Cooke, 1983).
 k

f
j =1
j .X j
X = k
(3.2)
f
j =1
j

Eşitlikte;
X :X değişkenine ait ortalamayı
k: sınıf sayısını,
fj: j.sınıfın frekansını,
Xj: j. Sınıfın sınıf değerini gösterir.
Örnek: 2. bölümde oluşturulan Çizelge 2.1.’deki frekans tablosuna ait aritmetik ortalama
hesaplanacaktır.
Çizelge 3.1. Frekans Tablosundan Aritmetik Ortalama Hesaplanması
Xj fj fj X j
27.5 3 82.5
33.5 3 100.5
39.5 3 .
45.5 5 .
51.5 1 .
57.5 2 .
63.5 2 .
69.5 1 .
75.5 4 .
 24 1194
k

f
j =1
j .X j
1194
X = k
= = 49.75
f
24
j
j =1

3.3. Medyan (Ortanca Değer)

Küçükten büyüğe doğru sıralanmış verilerde tam ortada yer alan değere medyan denir.
Örnek:
a)1, 6, 2, 4, 5, 7, 9 ise, medyanı bulmak için öncelikle bu sayılar küçükten büyüğe doğru
sıralanır.
1, 2, 4, 5, 6, 7, 9
Ortadaki değer 5 olduğu için medyan 5’tir.
b) 1, 7, 9, 3, 6, 8, 8, 3 ise
1, 3, 3, 6, 7, 8, 8, 9
6+7
Medyan = = 6.5 tur.
2
O halde küçükten büyüğe doğru sıralanmış verilerde,
a) Tek sayıdaki gözlem değeri için medyan,
 n +1
. gözlem değeri
2
b) Çift sayıdaki gözlem değeri için medyan,
(n 2) + ((n + 2) 2)
. gözlem değeridir.
2
Medyanın aritmetik ortalamaya tercih sebepleri şunlardır:
1) Gözlem değerleri içerisinde aşırı uç değerler varsa aritmetik ortalama bundan etkilenir.
Yani aşırı uç değerler, aritmetik ortalamayı yukarı veya aşağı çeker. Bu da aritmetik
ortalamanın mantık dışı bir değerde çıkmasına neden olur. Halbuki medyan, aşırı uç
değerlerden etkilenmez. Bu yüzden gözlem değerleri içerisinde aşırı uç değer varsa
medyan aritmetik ortalamaya tercih edilmelidir.
2) Açık uçlu frekans tablolarında sınıf değerleri hesaplanamaz. Sınıf değeri
hesaplanamadığı için fjXj değeri de hesaplanamaz. Bu nedenle bu tip tablolardan
aritmetik ortalama hesaplamak imkansızdır. Yine bu durumda medyan hesaplamak
gerekir.

3.3.1 Frekans Tablosundan Medyan Hesabı

Frekans tablosundan medyan hesaplamak için aşağıdaki formülden yararlanılır.
N
− Fm−1 )
(
Med = bL + 2 .c (3.3)
fm
bL : Medyan sınıfının bulunduğu sınıfın alt sınıf sınırını,
N : Toplam frekansı,
F(m-1): Medyan sınıfından bir önceki sınıfın –den az eklemeli frekansını,
f m : Medyan sınıfının frekansını,
c : Sınıf aralığını göstermektedir.
Medyan sınıfı bulunurken toplam frekansın bir fazlası 2’ye bölünür, çıkan değer –den
az eklemeli frekans sütununda nereye düşüyorsa o değerin bulunduğu sınıf, medyan sınıfıdır.
Örnek: Çizelge 3.2.’deki frekans tablosundan medyan hesaplanacaktır.
Çizelge 3.2. Frekans Tablosundan Medyan Hesabı
Sınıf sınırları fj -den az
24.5-30.5 3 3
30.5-36.5 3 6
36.6-42.5 3 9
42.5-48.5 5 14
48.5-54.5 1 15
54.5-60.5 2 17
60.5-66.5 2 19
66.5-72.5 1 20
72.5-78.5 4 24
 24

24 + 1
Medyan Sınıfı= = 12.5
2
 12. ile 13. gözlem değerin bulunduğu sınıf medyan sınıfıdır. Bu gözlem değerlerine (12.
ile 13.) –den az eklemeli sütunundan bakılır. Bu sütunda, 14’ün bulunduğu sınıf medyan
sınıfıdır. Buna göre;
bl = 42.5
N = 24
F (m-1) = 9
fm = 5
c = 6’dır.
(24 2 − 9)
Med = 42.5 + .6 = 46.1
5

3.4. Mod (Tepe Değeri)

Bir gözlem grubunda en çok tekrarlanan değere mod (tepe değeri) denir.
Örnek:
a) 3, 2, 4, 1, 6, 2, 4, 2, 2, 3, 2, 7 ise,
Mod=2’dir.
b) 3, 2 , 4, 1, 6, 2, 4, 2, 4, 7, 8 ise
Mod1= 2’dir.
Mod2=4’tür.
c) 4, 6, 1, 2, 5, 8, 7, 9 ise
Mod yoktur. Çünkü tüm gözlem değerleri sadece 1 kez tekrarlanmıştır.
3.4.1.Frekans Tablosundan Modun Hesaplanması
Frekans tablosundan mod, aşağıdaki formülden hesaplanır.
d1
Mod = bL + .c (3.4)
( d1 + d 2 )
Eşitlikte;
bL : Modun bulunduğu sınıfın alt sınıf sınırını,
d1 : Mod sınıfının frekansı ile bir önceki sınıfın frekansı arasındaki farkı,
d 2 : Mod sınıfının frekansı ile bir sonraki sınıfın frekansı arasındaki farkı,
c : Sınıf aralığını göstermektedir.
Mod sınıfı, frekans tablosunda frekansı en yüksek olan sınıftır.

Örnek: Çizelge 3.2. deki frekans tablosuna ait mod değeri aşağıdaki şekilde hesaplanır.
Mod sınıfı, sınıf sınırının 42.5 ile 48.5 değeri arasında yer aldığı sınıftır. Çünkü frekansı
en yüksek (5) olan sınıf, bu sınıftır. Buna göre çözüm;

bL = 42.5 c =6
d1 = 5-3 = 2
 d 2 = 5-1 = 4
d1 2
Mod = bl + .c = 42.5 + .6
(d1 + d 2 ) (2 + 4)
= 44.5 tur.

3.5. Aritmetik Ortalama, Medyan ve Mod Arasındaki İlişki

1) Eğer X = Med = Mod ise dağılışın şekli simetriktir.

X
Medyan
Mod
Şekil 3.1. Simetrik Dağılış

2) Eğer X  Med  Mod ise dağılışın şekli, sağa çarpıktır.

Mod Medy. X
Şekil 3.2. Sağa Çarpık Dağılış

3) Eğer X  Med  Mod ise dağılışın şekli, sola çarpıktır.

X Medy. Mod
Şekil 3.3. Sola Çarpık Dağılış
Çizelge 3.1.deki frekans tablosundan yararlanarak
X = 49.75 , Med = 46.1 , Mod = 44.5 olarak hesaplanmıştı. Buna göre dağılış sağa çarpık bir
dağılıştır. Bu durum, Şekil 3.2’de de görülmektedir.

3.6. Tartılı Ortalama

Kalitatif karakterlerdeki veriler, kategorik olarak sınıflandırılabilir. Kategorik
sınıflandırmada her sınıfın ortalamaya katkısı eşit derecede olmayabilir. Eğer buradan direkt
ortalama hesaplanırsa yanıltıcı olur. Örneğin bir öğrencinin mezun oluncaya kadar aldığı
dersleri düşünelim. Fizik 2 kredi, Kimya 3 kredi, T.Dili 1 kredi, Hayvan Islahı 4 kredi , ve
İstatistik 3 kredi, Tarım Ekonomisi 3 kredi v.s. öğrenci mezun olduğunda not ortalaması
(mezuniyet ortalaması) hesaplanmak istense tartılı ortalama hesaplanmalıdır. Çünkü bazı
derslerin haftalık kredisi 1 saat, bazı derslerinki ise 2 saat, 3 saat, 4 saattir. Kredisi 1 saat olan
dersin ortalamaya etkisi ile 4 saat olanınki eşit değildir.
 Tartılı ortalamanın birimi gözlem değerlerin birimi olup, aşağıdaki formülden
hesaplanır.
k

t
j =1
j .X j
Xt = k
(3.5)
t
j =1
j

X t : X değişkeninin tartılı ortalamasını,

t j : j. sınıfın tartısını,
X j : j. sınıfın sınıf değerini,
k : sınıf sayısını göstermektedir.

Örnek: Bir öğrencinin bir dönemde aldığı dersler, derslerin kredisi ve bu derslerden
geçme notları aşağıda verilmiştir.
Buna göre öğrencinin not ortalamasını bulunuz?
Dersler Kredisi ( t j ) Notlar ( X j ) t j .X j
A 2 60 120
B 3 75 225
C 1 90 90
D 4 65 260
E 5 95 475
 15 1170
k

t
j =1
j .X j
1170
Xt = k
= = 78
t
15
j
j =1

Eğer burada aritmetik ortalama hesaplanmış olsa idi

60 + ... + 95
X = = 77
5
olacaktı ki bu ortalama öğrencinin gerçek ortalaması olmayıp, farklı bir sonuç elde edilmesine
neden olacaktı.
Örnek: Pazardan kilosu 80.000 TL’den 2 kg domates, 70.000 TL’den 1 kg patlıcan,
100.000 TL’ den 3 kg şeftali alan bir kişi ortalama kaç TL ödemiştir?

Alınanlar kg ( t j ) Fiyatı ( X j ) TL t j .X j
Domates 2 80.000 160.000
Patlıcan 1 70.000 70.000
 Şeftali 3 100.000 300.000
 6 530.000
k

t
j =1
j .X j
530000
Xt = k
= = 88333.33
t
6
j
j =1

3.7. Geometrik Ortalama

Geometrik ortalama, herhangi bir örneği meydana getiren gözlem değerinin
çarpımlarının toplam gözlem sayısının n. dereceden kökü ile hesaplanır. Buna göre geometrik
ortalama;
GO = n x1 .x2 ...xn (3.6)
Eşitlikte,
GO: Geometrik ortalamayı,
Xi : Gözlem değerlerini,
n : Gözlem sayısını göstermektedir.
Bu formülden az sayıdaki gözlemlerin geometrik ortalaması hesaplanabilir. Ancak çok
fazla sayıda gözlem değeri olduğunda bu formülle hesaplama yapmak zor olduğu için aşağıdaki
formülden yararlanılır.
log GO = log n x1 .x2 ...xn
Bu formül genel olarak;
n
log GO =  log X i n şeklinde de yazılabilir.
i =1

Örnek:3, 5, 6, 2, 7 sayılarının geometrik ortalamasını bulunuz.

log GO = log n x1 .x2 ...xn formülünden
log GO = log 5 3.5.6.2.7 = 5 1260 = 4.1694 olur, veya
n
log GO =  log X i n formülünden de aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.
i =1

log GO = (log 3 + ... + log 7) / 5

log GO = 0.620074
Bu değerin antilogaritması alındığı zaman geometrik ortalama hesaplanır.Buna göre,
GO = 4.1694 olarak hesaplanır.
Geometrik dizilerde birleşik faiz formülünden yararlanarak dizideki artış hızı da
aşağıdaki formülden hesaplanabilir.
Pn = P0 (1 + r ) n (3.7)
Eşitlikte;
n : Yıl sayısını,
Pn : n. yıl sonundaki yeni kapitali,
P0 : Kapital miktarını,
r : Artış hızını göstermektedir.
 Örnek: Türkiye nüfusu 1990 yılında 50 milyon iken 1996 yılında 60 milyon olmuştur.
Bu yıl içinde nüfusun ortalama artış hızı ne olmuştur?
Pn = P0 (1 + r ) n
n=6, P0 = 50 milyon, P6 =60 milyon, r =?
60 = 50(1 + r ) 6
(1 + r ) = 6 60 / 50
(1 + r ) = 1.0309
r = 1.0309 − 1
r = 0.0309 veya %3.09 ‘luk bir artış olmuştur.

3.7.1. Geometrik Ortalamanın Özellikleri

1) Gözlem değerleri içerisinde 0 veya negatif bir değer olduğu zaman geometrik ortalama
hesaplanamaz. Çünkü sıfır ve negatif bir değerin karekökü ve logaritması alınamaz.
2) Bir örneği oluşturan gözlemlerin geometrik ortalaması, gözlemlerin logaritmalarının
aritmetik ortalamasının antilogaritmasıdır.
3) Gözlemler arasındaki değişimler aynı oranlarda veya aynı miktarda olursa bulunacak
ortalama geometrik ortalamadır.
4) Geometrik ortalamanın n. kuvveti alındığı zaman terimlerin çarpımını verir.

5) Aritmetik ortalamada  (X i − X ) = 0 özelliğine karşılık geometrik ortalamada,

n

i =1

( x1 / GO)( x2 / GO)...( xn / GO) = 1 ilişkisi vardır.