NOLI ME TANGERE
naging sanhi ng pagkamatay ng lolo ni Elias
Ang Noli Me Tangere ay isang nobelang isinulat ni Jose Rizal, at
inilathala noong 1887, sa Europa. Hango sa Latin ang pamagat nito
at "huwag mo akong salingin" ang ibig sabihin nito. Kinuha ito ni
Rizal sa ebanghelyo ni Juan: 20: 13-17 sa Bibliya na tumutukoy kung
paano pinagsusuot ng mga patalastas ang mga may ketong upang
lubayan sila ng mga nakakasalubong nila. Mas itong madalas
tawaging Noli; ang salin sa Ingles nito ay Social Cancer.
Unang nobela ni Rizal ang Noli Me Tangere. Inilathala ito noong 26
taong gulang siya. Makasaysayan ang aklat na ito at naging
instrumento upang makabuo ang mga Pilipino ng pambansang
pagkakakilanlan. Sa di-tuwirang paraan, nakaimpluwensiya ang aklat
ni Rizal sa rebolusyon subalit si Rizal mismo ay isang nananalig sa
isang mapayapang pagkilos at isang tuwirang representasyon sa
pamahalaang Kastila. Sinulat sa wikang Kastila ang Noli, ang wika
ng mga edukado noong panahong yaon.
Sinimulan ni Rizal ang nobela sa Madrid, Espanya. Kalahati nito ay
natapos bago siya umalis ng Paris, at natapos ito sa Berlin,
Alemanya. Inilaan ni Vicente Blasco Ibáñez, isang bantog na
manunulat, ang kaniyang serbisyo bilang tagapayo at tagabasa.
Bumuo ng kontrobersya ang nobelang ito kung kaya't pagkatapos
lamang ng ilang araw na pagbalik ni Rizal sa Pilipinas, tinanggap ni
Gobernador-Heneral Terrero sa Malacañang at inabisuhang puno ng
subersibong ideya ang Noli. Pagkatapos ng usapan, ang napayapa
ang liberal na Gobernador Heneral ngunit nabanggit niya na wala
siyang magagawa sa kapangyarihan ng simbahan na gumawa ng
kilos laban sa nobela ni Rizal. Mahihinuha ang persekusyon sa
kaniya sa liham ni Rizal sa Leitmeritz: "Gumawa ng maraming ingay
ang libro ko; kahit saan, tinatanong ako ukol rito. Gusto nila akong
gawing excommunicado dahil doon . . . pinagbibintangan akong
espiya ng mga Aleman, ahente ni Bismarck, sinasabi nila na
Protestante ako, isang mason, isang salamangkero, isang abang
kaluluwa. May mga bulong na gusto ko raw gumawa ng plano, na
mayroon akong dayuhang pasaporte at gumagala ako sa kalye
pagkagat ng dilim ... ".
Kahalagahan
Ang nobelang ito at ang sumunod rito, ang El Filibusterismo (o El
Fili), ay ipinagbawal sa Pilipinas dahil sa pagpapakita nito ng
korapsyon at abuso ng pamahalaan at simbahang Espanya.
Halimbawa nito ay si 'Padre Damaso' na sumasalamin sa
pangangasawa ng Kastilang kaparian. Sa nobela, nabuntis ni Padre
Dámaso ang isang babae. Ilang sipi ang nakapasok sa Pilipinas at
nang umuwi si Rizal pagkatapos ng kaniyang pag-aaral ng medisina,
nagkaroon siya kaagad ng sigalot sa lokal ng pamahalaan. Unang
pinatapon sa Dapitan, inaresto siya sa asuntong rebelyon dahil sa
kaniyang mga sulatin. Binaril siya sa Maynila noong 1896 sa edad na
35 taong gulang.
Naging susi ang katha niya na bumuo ng pagkakakilanlan ng mga
Pilipino at isang pag-iisip taliwas sa nakaugaliang rehiyonismo.
Ipinakita ng Noli ang iba't ibang elemento ng lipunang kolonyal.
BUOD NG NOLI ME TANGERE
MGA TAUHAN
I. Angkan ni Crisostomo Ibarra
* Crisostomo Ibarra - ang anak ni Don Rafael Ibarra na nag-aral sa
Europa at kasintahan ni Maria Clara
* Don Rafael Ibarra - ang ama ni Crisostomo Ibarra na pinaratangang
Erehe at Filibustero. Kaibigan ni Padre Damaso.
* Don Saturnino - ang lolo ni Crisostomo Ibarra
* Don Pedro Eibarramendia - ang ninuno ni Crisostomo Ibarra na
II. Angkan ni Maria Clara
* Maria Clara - ang kasintahan ni Crisostomo Ibarra na anak ni
Kapitan Tiago
* Kapitan Tiago - bilang Don Santiago de los Santos na ama ni Maria
Clara at mayaman at maimpluwensiya sa simbahan at gobyerno
* Doña Pia Alba - ang ina ni Maria Clara
* Tiya Isabel - ang tiyahin at nag-alaga kay Maria Clara at pinsan ni
Kapitan Tiago
III. Mga Pari
* Padre Damaso Verdolagas - isang paring Franciscano na tunay na
ama ni Maria Clara
* Padre Bernardo Salvi - kura sa San Diego na pumalit kay Padre
Damaso at malapit ang kanyang kalooban kay Maria Clara
* Padre Hernando de la Sibyla - kura ng Tanawan, Batangas
* Padre Manuel Martin - isang paring Agustino mahusay magsalita
IV. Mga Mag-asawa
* Doña Victorina de los Reyes de Espadaña - asawa ni Don Tiburcio
de Espadaña na nagpapanggap na Kastila at laging kagalitan ni
Doña Consolacion
* Don Tiburcio de Espadaña - pilay na Kastilang asawa ni Doña
Victorina na nagpapanggap na doktor
* Doña Consolacion - tinaguriang "Paraluman ng mga Gwardiya
Sibil" na asawa ng alperes at kaaway ni Doña Victorina
* Alperes/Komandante - asawa ni Doña Consolacion na isa sa
makapangyarihan sa San Diego
V. Pamilya ni Sisa
* Sisa - ang ina nina Basilio at Crispin na nabaliw at asawa ni Pedro
* Pedro - masamang asawa ni Sisa at iresponsableng ama sa
kanyang mga anak
* Basilio - panganay na anak ni Sisa
* Crispin - bunsong anak ni Sisa na sinaktan ng Sakristan Mayor at
pinagbintangang magnanakaw
VI. Elias
* Elias - nagligtas kay Crisostomo na anak ng angkang kaaway ng
mga ninuno ng mga Ibarra
* Balat - tiyo ni Elias, pinugutan ng ulo dahil sa pagiging tulisan
VII. Don Anastacio
* Don Anastacio - mas kilala bilang Pilosopong Tasyo at Tandang
Tasyo na isang pantas sa mga may pinag-aralan ngunit baliw para
sa mga taong walang pinag-aralan ayon sa noli me tangere.
VIII. Don Filipo Lino
* Don Filipo Lino - ama ni Sinang at tenyente mayor
IX. Nol Juan
* Nol Juan - namahala sa pagpapatayo ng paaralan
X. Lucas
* Lucas - kapatid ng taong madilaw na nagtangkang patayin si
Crisostomo Ibarra
XI. Alfonso Linares
* Alfonso Linares - Napili ni Padre Damaso na mapangasawa ni
Maria Clara.
XII. Kapitan Basilio
* Kapitan Basilio - isang kapitan ng San Diego
XIII. Tarsilo at Bruno
* Tarsilo at Bruno - Magkapatid na sumama sa pag-aalsa na pakana
ni Padre Salvi
XIV. Inday, Sinang, Andeng, at Victoria
* Inday, Sinang, Andeng, at Victoria - mga kaibigan ni Maria Clara na
kasama niyang maligo sa batis
XV. Mga Manang
* Hermana Pute
* Hermana Rufa
* Kapitana Maria
* Kapitana Dorya
* Kapitana Tinchang
Kabanata I
Isang Handaan
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de
los Santos na higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Kabilang sa
mga bisita ang bagong dating sa Pilipinas na si Padre Damaso na
nailabas ang kanyang mapanlait na ugali.
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng
kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa
pitong taong pag-aaral sa Europa. Tulad ng kaugaliang Aleman na
natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa Europa,
ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha
niyang panauhin.
Kabanata III
Ang Hapunan
Pinag-tatalunan ng dalawang pari kung sino ang uupo sa isang dulo
ng mesa. Sa tingin ni Padre Sibyla, si Padre Damaso ang dapat
umupo roon dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan
Tiyago. Pero, si Padre Sibyla naman ang iginigiit ng Paring
Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya
ang karapat-dapat na umupo. Maraming nakausap si Ibarra at
pagkatapos ay nagpaalam ng uuwi bagamat pnigilan ni Kapitan
Tiago dahil dadating si Maria Clara ay hindi nagpatinag ang binata.
Kabanata IV
Erehe at Pilibustero
Naglakad-lakad si Ibarra at nakilala niya si Tinyente Guevarra na
pinakiusapan niyang magkwento tungkol sa buhay ng kanyang ama
dahil wala siyang nalalaman tungkol dito. Ayon dito, ang kanyang
ama ang pinakamayaman sa kanilang lalawigan bagamat siya ay
ginagalang ay kinaiinggitan. Pinagbintangan siyang nakapatay kaya
pinagbintangan siyang erehe at pilibustero.
Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda de Lala. Mula sa
bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng
ilog. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na
habi,may suot na diyamante at ginto. Ang mga umpukan naman ng
mga Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiago
Ang katangian ni kapitan Tiago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay
pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Maitim ang buhok, at
kung hindi lamang nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay
magandang lalaki. Dahil sa siya ay mayaman, siya ay isang
impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa
gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing niya
sa sarili ay isang tunay na Kastila at hindi Pilipino.
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Nanlamig at biglang nabitawan ni Maria Clara ang tinatahi ng may
biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya
ang boses ni Ibarra, dali-daling pumasok sa silid si Maria Clara.
Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago harapin si
Ibarra. Nang magkita na sila ni Ibarra at nagtama ang kanilang
paningin, nakaramdam silang dalawa ng tuwa.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Habang binabagtas ni Ibarra ang isang pook sa Maynila, marami
siyang naalala. Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi
tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan
na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako
ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga
ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na
kalabaw.
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago.
Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang
na sumakay si Maria. Biglang dumating si Padre Damaso at
kinausap si Kapitan Tiago. Tutol si Padre Damaso sa
pakikipagmabutihan ni Maria Clara kay Ibarra.
Kabanata X
Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa
isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos
natatanaw ang kabuuan ng bayan.
Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na
pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang alperes at
si Padre Salvi ang siyang makapangyarihan dito.
Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang
malawak na palayan at may bakod na lumang pader at kawayan. Sa
ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng
paglilibingan na malapit sa pader na parang babagsak na. Sinabi ng
naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar
sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang
hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.
Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si
Don Rafael. Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi
nila ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang
tagapaglibing. Pero nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na
kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa
dahil sa utos ni Padre Garrote.
Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Dahil sa katalinuhan,
pinatigil saiya sa pag-aaral ng kanyang ina dahil ang gusto nito para
sa anak ay maging isang pari.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Si Crispin at Basilio ay magkapatid na sakristan. Nagtatrabaho sila
sa simbahan na taga kampana na sineswelduhan lang ng 2.00 kada
buwan. Pinapalo sila at pinagbintangan na mgananakaw sa
simbahan. Kapag nalaman ito ni Sisa ay siguradong magagalit ito.
Kabanata XVI
Si Sisa
Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago marating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng
lalaking iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy
sa lansangan. Si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at
Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili niya ang
mga alahas niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang umuwi ang
kanyang asawa at sinasaktan pa siya.
Kabanata XVII
Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo.
Dumadaloy ang masaganang dugo. Tinanong ni Sisa kung bakit
naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang
natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan mayor.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento. Nakiusap si Sisa sa
tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang
tagapagluto, Kung nasaan si Crispin. Ang sagot sa kanyang tanong
ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at
pagkawala ng pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng
alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya
sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang
magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong
nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi
ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng guro
kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at
lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. May
labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni
Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa pyesta.
Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag
sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng
kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip kung paano
maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang
sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay
ay natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na
nawala ang kaba sa kanyang dibdib.
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San
Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni
Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi sa bayang
sinilangan. Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama
ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan
nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura.
Kabanata XXIII
Ang Piknik
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na
sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya
silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa ay
binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya
Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Padre Salvi, nagtuloy ito
sa kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na sulat ang
kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang liham
at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang karwahe at
nagpahatid sa piknikan.
Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang
Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay
kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa
sandaling iwan ng simbahan.
Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na
bungang kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa
Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan
at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa. Ang mga
pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibigan o kaaway,at sa
mga Pilipino, mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa
pista.
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higitan sa dami ng handa
ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang
mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na
diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Kabanata XXVIII
Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol
sa pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na interesadong
mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga
Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan
ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo
ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at
ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga
hiyas na itinatago nila.Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula
ang prusisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng
matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga
nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong
makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga
tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob
ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang
bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno
ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa
langit.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa
wikang kastila at Tagalog. Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni
Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa
alam niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang
sariling sermon.
Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Sabi nito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa
ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq
tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas
naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito
ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isa pa, si Elias ay
nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din
niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako
ito ay mayroong kaaway.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Nahalata ng alkalde na panay
ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang
usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na
lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol
sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi.
Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso
at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi
matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa. Handa ang binata
na dungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa
kanyang ama.
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa
hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay
ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni
Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon
sa binata.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra.
Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre
Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni
Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng
pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral.
Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga
batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga
binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya Consolacion ay
pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa ng alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba. Paano
hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng
alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang
amoy katulad ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa
sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa
kay Maria Clara.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis.
Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay
naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw sa
mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan. Tapos na ang
unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya
ang kasintahan at ang mga kasama nito.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin ng antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok
ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-
bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang
kanyang panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta
niya kay Ibarra. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si
Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa
binata kung wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Dumating sa bahay ni Kapitan Tiago sina Dr. Tiburcio de Espadana,
na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng
lahat ng ministro sa Espanya at ang kanyang asawa na si Donya
Victorina na sa biglang tingin ay napapagkamalang isang Orofea.
Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Ipinakilala ni Donya Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na siya ay
anaanak ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang
sulat sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso
madali niyang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay
tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa
pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.
Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang
pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng
kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay binabantayang
mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay
nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen
ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya
nilabnot ang pustiso ng asawa.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na
makilala at makatulong sa isang binatang mayaman, matapat, may
pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong marangal na
hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na
ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang
pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan.
Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa
San Diego. Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan
Basilio at Lucas. Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang
sabungero sa gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang
magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay
naman na namamasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Nang mapadaan ang Donya sa
tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga paningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo
hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya
ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng
Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap
na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang
latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin
si Donia Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating
ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan
ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang hindi
pinasabing pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na
parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw.Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip.
Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Hindi na nag-aksaya ng panahon si
Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng
mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga
pag-aalinlangan at pagbabala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga sawimpalad. May 60
taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de
libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa
at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang
kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang
kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa
lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan
ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at
asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno,
silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae,
ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno
ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman
ng mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang
paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang
buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang
hatol.
Kabanata LI
Mga Pagbabago
Hindi nakaimik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula
kay Donya Victorina. Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang
papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago.
Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling
sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang
nagpatianod sa kapritso ng Donya.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa
mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa
libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto
ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si
Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito
nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa
Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa
kumbento upang makaganti siya sa kura.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiran ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila
na sinindihan. Panaghoy at paghikbi naman ang narinig ni Ermana
sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libingan. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa
kaluluwa sa purgartoryo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon
ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay
isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng
matinding kasawian sa kanilang buhay.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang
kumain. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-
walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa
kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang
tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal.
Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan
ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya,
isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang
paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan.
Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si
Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit,
iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng
mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na
may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik
kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit
ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Nakakapaso ang
sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.  Mag-iikalawa
ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang
mga hayop na humihila sa kariton. Pero pinagbawalan sila ni
Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.  Pagkakita kay Ibarra ng
mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may
sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating
at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang
nagmula sa kumbento. Iba-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan.
Ang mga nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na
nagiging pilibustero.  Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas
Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng
kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa alilang babaing nasa daan.
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit Kabanata LXIV
daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa Katapusan
binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre
loob ang mga indio kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na Damaso sa Maynila. Namatay si Padre Damaso sa sama ng loob. Sa
tao. kabilang dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging
Kabanata LX obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clara na
Ikakasal na si Maria Clara pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Diego at nanirahan na sa Maynila. Ilang linggo naman bago naging
Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-
Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging
Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-
at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan isa.
niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa
napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya
si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t
inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi
ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno
nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta
nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni
Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay
niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na
lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na
parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Hindi napansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero,
hindi naman binabasa ni Maria ang dyaryo. Pamaya-maya dumating
si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang
kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang
kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra
walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay
na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
Noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog
sa ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi
katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mga tao. Ngunit
ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wala man lamang
nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don
Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang
mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy pero hindi naman nananakit
ng kapwa.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang
kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa
tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang