9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

Tao
Mula sa Wikipediang Tagalog, ang malayang ensiklopedya

Para sa ibang gamit, tingnan ang Tao (paglilinaw).

Tao[1]
Ang tao (Homo sapiens) ay isang primado ng pamilyang Hominidae, at ang
Temporal range: 0.195–0 Ma
tanging nabubuhay na espesye ng henus na Homo.[3][4][5] Ang mga tao ay ↓

nagmula sa Aprika kung saan ang mga ito ay umabot sa pagiging moderno sa PreЄ Є O S D C P T J K PgN
Pleistoseno-Kamakailan
anatomiya nito mga 200,000 taon ang nakalilipas at nagsimulang magpakita
ng buong pagiging moderno sa pag-aasal mga 50,000 taon ang nakalilipas.[6]
Ang lipi ng tao ay nag-na diberhente mula sa huling karaniwang ninuno kasama
ng pinaka-malapit na nabubuhay nitong kamag-anak na chimpanzee mga
limang milyong taon ang nakalilipas na nag-ebolb sa Australopithecines at
kalaunan ay sa henus Homo.[7] Ang unang espesyeng Homo na lumisan sa
Aprika ang Homo erectus na uring Aprikano na kasama ng Homo
heidelbergensis ay itinuturing na agarang ninuno ng mga modernong tao.[8][9]
Nagpatuloy na sakupin o ikolonisa ng mga Homo sapiens ang mga kontinente
na dumating sa Eurasya noong 125,000 hanggang 60,000 taon ang
nakalilipas,[10][11] sa Australia noong mga 40,000 taon ang nakalilipas, sa
Amerika mga 15,000 taon ang nakalilipas at sa mga malalayong isla gaya ng
Hawaii, Easter Island, Madagascar, atNew Zealand sa pagitan ng mga taong
300 CE at 1280 CE.[12][13] Noong mga 12,000 taon ang nakalilipas, ang mga tao
ay nagsimulang magsanay ng sedentaryong agrikultura na domestikasyon ng
mga halaman at hayop na pumayag para sa paglago ng kabihasnan. Ang tao ay
kalaunang nagtatag ng iba't ibang mga anyo ng pamahalaan, relihiyon at
kultura sa buong mundo na nagpaisa ng mga tao sa loob ng isang rehiyon at
tumungo sa pagpapaunlad ng mga estado at imperyo. Ang mabilis na pag-unlad
ng pagkaunang pang-agham at medikal noong ika-19 at ika-20 siglo ay Mga taong mula sa Timog
tumungo sa pagpapaunlad ng mga pinapatakbo ng gatong(fuel) na mga Silangang Asya
teknolohiya at napabuting kalusugan na nagsanhi sa populasyon ng tao na Katayuan ng pagpapanatili
tumaas ng eksponensiyal. Sa pagkalat sa bawat kontinente maliban sa
Antarctica, ang mga tao ay isang kosmopolitanng espesye at sa 2012, ang
populasyon ng daigdig ay tinatayang mga 7 bilyon.[14][15] Ang mga tao ay
inilalarawan sa pagkakaroon ng malaking utak na relatibo sa sukat ng katawan
Pinakamaliit na Pag-
nito na may isang partikular na mahusay na neokorteks, preprontal na korteks
alala (IUCN 3.1)[2]
at lobong temporal na gumagawa sa mga ito na may kakayahan sa
pangangatwirang abstrakto, wika, instrospeksiyon, paglutas ng problema at Pag-uuring pambiyolohiya
kultura sa pamamagitan ng pagkatutong panlipunan. Ang kakayahang pang- Kingdom: Animalia
isip na ito na sinamahan ng pag-aangkop sa lokomosyong bipedal na
Phylum: Chordata
nagpapalaya sa mga kanya sa pagmamanipula ng mga bagay ay pumayag sa
mga to na gumawa ng mas higit na paggamit ng kasangkapan kesa sa anumang Class: Mammalia

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 1/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

mga ibang nabubuhay na espesye ng daigdig. Ang mga tao ang mga tanging Order: Primates
nabubuhay na espesye ng hayop na alam na makagagawa ng apoy at pagluluto
Suborder: Haplorrhini
gayundin ang tanging mga espesyeng makapagdadamit sa kanilang at lumikha
at gumamit ng maraming ibang mga teknolohiya at mga sining. Ang pag-aaral Infraorder: Simiiformes
ng mga tao ang disiplinang pang-agham na antropolohiya. Ang mga tao ay Family: Hominidae
walang katulad na labis na may kasanayan sa paggamit ng mga sistema ng
Genus: Homo
komunikasyong simboliko gaya ng wika para sa paghahayag ng sarli, ang
pagpapalit ng mga ideya at organisasyon. Ang mga tao ay lumilikha ng mga Species: H. sapiens
komplikadong mga istrakturang panlipunan na binubuo ng maraming mga Pangalang binomial
nakikipagtulungan at nakikipagtunggaling mga pangkat mula sa pamilya at
Homo sapiens
ugnayang kamag-anak hanggang sa mga estado. Ang mga interaksiyong
Linnaeus , 1758
panlipunan sa pagitan ng mga tao ay naglatag ng isang sukdulang maluwag na
uri ng mga halaga, mga asal panlipunan, at mga ritwal na ang magkakasamang Subspecies
ang bumubuo ng basehan ng lipunang pantao. Ang mga tao ay kilala sa
†Homo sapiens idaltu White et al., 2003
pagnananis ng mga ito na maunawaan at maimpluwensiyahan ang kapaligiran
Homo sapiens sapiens
nito na naghahangad na ipaliwag at imanipula ang phenomena sa pamamagitan
ng agham, pilosopiya, mitolohiya at relihiyon.

Mga nilalaman
Kasaysayan ng tao
Ebolusyon Range of Homo sapiens (green)
Ebidensiya mula sa biolohiyang molekular
Ebidensiya mula sa fossil rekord
Kasingkahulugan
Mga pag-aangkop na pang-anatomiya Species synonymy[1] [ipakita]
Paglitaw ng mga Homo sapiens
Tingnan din
Mga sanggunian

Kasaysayan ng tao

Ebolusyon
Pangunahing lathalain: Ebolusyon ng tao

Silipin din: Antropolohiya, Homo (henus), at Linyang panahong ng ebolusyon ng tao

Ang siyentipikong pag-aaral ng ebolusyon ng tao ay nag-aaral ng pag-unlad ng henus na Homo na nagsasagawa ng
rekonstruksiyon ng diberhensiyang ebolusyonaryo ng lipi ng tao mula sa ibang mga hominini(na pinagsasaluhang ninuno
ng mga tao at mga chimpanzee), mga hominid(dakilang mga ape) at mga primado. Ang mga modernong tao ay
inilalarawan bilang kabilang sa espesyeng Homo sapiens na sa spesipiko ay sa isang umiiral sa kasalukuyang
subespesyeng Homo sapiens sapiens.

Ebidensiya mula sa biolohiyang molekular

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 2/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

Ang pinaka-malapit na nabubuhay na mga kamag-anak ng mga

tao ang mga gorilya at mga chimpanzee.[16] Sa
pagsesekwensiyang henetiko ng parehong genome ng tao at
chimpanzee, ang kasalukuyang mga pagtatantiya ng
pagkakatulad ng mga sekwensiyang DNA ng mga tao at
chimpanzee ay sa pagitan ng 95% at 99%.[16][17][18] Sa
Isang puno ng pamilya na nagpapakita ng mga
pamamagitan ng paggamit ng pamamaraang tinatawag na
umiiral sa kasalukuyang hominoid: mga tao
orasang molekular na nagtatantiya ng panahong kinakailang para (henus Homo), mga chimpanzee at bonobos
sa bilang diberhenteng mutasyon na matipon sa pagitan ng (henus Pan), mga gorilya (henus Gorilla), mga
dalawang mga lipi, ang tinatayang petsa para sa paghihiwalay sa orangutan (henus Pongo), at mga gibbon (apat na
pagitan ng mga lipi ay makukwenta. Ang mga gibbon henera ng pamilyang Hylobatidae: Hylobates,
Hoolock, Nomascus, at Symphalangus). Ang
(hylobatidae) at mga orangutan (henus Pongo) ang mga unang
lahat ng mga ito maliban sa mga gibbon ay mga
pangkat na humiwalay mula sa linyang ebolusyon na tumutungo
hominid.
sa mga tao at pagkatapos ay mga gorilya(henus gorilla) na
sinundan ng mga chimpanzee at mga bonobo(henus Pan). Ang
petsang paghihiwalay sa pagitan ng mga liping tao at chimpanzee ay inilagay sa mga 4 hanggang 8 milyong taon ang
nakalilipas sa epoch na Mioseno.[19][20][21]

Ebidensiya mula sa fossil rekord

May kaunting ebidensiya ng fossil para sa diberhensiya ng mga liping gorilya, chimpanzee at hominin.[22][23] Ang pinaka-
unang mga fossil na iminungkahing mga kasapi ng liping hominin ang Sahelanthropus tchadensis na may petsang mula
7 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=7) milyong taon ang nakalilipas, ang Orrorin
tugenensis na may petsang mula
5.7 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=5.7) milyong taon ang nakalilipas at ang Ardipithecus
kadabba na may petsang
5.6 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=5.6) milyong taon ang nakalilipas. Ang bawat isa sa
mga ito ay ikinatwirang ninunong bipedal ng kalaunang mga hominin ngunit sa bawat mga kaso, ang mga pag-aangkin ay
tinutulan. Posibleng alinman sa mga espesyeng ito ang mga ninuno ng isa pang sanga ng mga Aprikanong ape o ang mga
ito ay kumakatawan sa isang pinagsaluhang ninuno sa pagitan ng mga hominin at iba pang mga ape. Ang tanong ng
relasyon sa pagitan ng mga sinaunang espesyeng fossil na ito at ng mga liping hominin ay nilulutas pa rin. Mula sa mga
sinaunang espesyeng ito, ang Australopithecines ay lumitaw sa fossil rekord mga
4 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=4) milyong taon ang nakalilipas at nag-diberhente sa
mga sangang matipunong austrolapithecine(na tinatawag ring Paranthropus) at matikas na austrolapithecine na ang
isa(na posibleng ang A. garhi )ay nagpatuloy na maging mga ninuno ng henus na Homo. Ang pinaka unang mga kasapi ng
henus na Homo ang Homo habilis na nag-ebolb noong mga
2.3 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=2.3) milyong taon ang nakalilipas. Ang Homo habilis
ang unang espesye na may mga positibong ebidensiya ng paggamnit ng mga kasangkapang bato. Ang mga utak ng mga
sinaunang hominin na ito ay tulad ng sukat ng sa chimpanzee at ang pangunahing pag-aangkop ng mga ito ang
bipedalismo(dalawang paa) bilang pag-aangkop sa pamumuhay pang-lupain. Sa sumunod na milyong mga taon, ang isang
proseso ng ensepalisasyon ay nagsimula at sa pagdating fossil rekord ng Homo erectus, ang kapasidad na pang-bungo ay
dumoble. Ang Homo erectus ang unang hominina na lumisan sa Aprika at ang mga espesyeng ito ay kumalat sa Aprika,
Asya at Europa sa pagitan ng
1.3 hanggang 1.8 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=1.3–1.8) milyong taon ang nakalilipas.
Ang isang populasyon ng H. erectus na minsan ring inuuri bilang isang hiwalay na espesyeng Homo ergaster ay nanatili sa
Aprika at nag-ebolb sa Homo sapiens. Pinaniniwalaang ang mga espesyeng ito ang una na gumamit ng apoy at mga
komplikadong kasangkapan. Ang pinaka unang mga fossil na transisyonal sa pagitan ng H. ergaster/erectus at '' Archaic
https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 3/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

H. sapiens ay mula sa Aprika gaya ng Homo rhodesiensis ngunit ang mga tila anyong transisyonal ay natagpuan rin sa
Dmanisi, Georgia. Ang mga inapo ng mga Aprikanong H. erectus na ito ay kumalat sa buong Eurasya mula ca. 500,000
taon ang nakalilipas at nag-ebolb sa H. antecessor, H. heidelbergensis atH. neanderthalensis. Ang pinaka unang mga
fossil ng anatomikong modernong mga tao ay mula sa Gitnang Paleolitiko gaya ng mga labing Omo ng Ethiopiya. Ang mga
kalaunang mga fossil mula sa Skhul sa Israel at Katimugang Europa ay nagsimula noong mga 90,000 taon ang nakalilipas.

Mga pag-aangkop na pang-anatomiya

Ang ebolusyon ng tao ay inilalarawan ng isang bilang ng mga
pagbabagong morpolohikal, pang pag-unlad, pisiolohikal at pang-asal na
nangyari simula ng paghihiwalay sa pagitan ng huling karaniwang ninuno
ng mga tao at chimpanzee. Ang pinaka mahalaga sa mga pag-
aangkop(adaptations) na ito ang bipedalismo, lumaking sukat ng utak,
humabang ontoheniya(hestasyon at pagiging sanggol) at nabawasang
dimorpismong seksuwal. Ang relasyon sa pagitan ng lahat ng mga
pagbabagong ito ay paksa ng nagpapatuloy na debate ng mga
siyentipiko.[24] Ang iba pang mahalagang mga pagbabagong
morpolohikal ay kinabibilangan ng malakas at tumpak na paghawak na
isang pagbabagong unang nangyari sa Homo erectus.[25] Ang bipedalismo
o paglakad gamit ang dalawang paa ang basikong pag-aangkop ng linyang
Hominin at itinuturing na pangunahing sanhi sa likod ng isang hanay ng
mga pagbabagong pang-kalansay na pinagsasaluhan ng lahat ng mga
bipedal na hominin. Ang pinaka unang Hominin na bipedal ay itinuturing
na ang Sahelanthropus[26] o ang Orrorin. Ang Ardipithecus na isang Rekonstruksiyon ng Homo habilis na
unang ninuno ng tao na gumamit ng mga
buong bipedal ay kalaunang dumating. Ang mga naglalakad gamit ang
kasangkapang bato.
bukod(gorilya at chimpanze) ay nag-diberhente sa mga parehong
panahon at maaaring ang Sahelanthropus o ang Orrorin ang huling
pinagsasaluhang ninuno ng tao sa gorilya at chimpanzee. Ang mga sinaunang bipedal ay kalaunang nag-ebolb sa
Australopithecines at kalaunan ay sa henus na Homo. May ilang mga teoriya ng halagang pag-aangkop ng bipedalismo.
Posibleng ang bipedalismo ay pinaboran dahil ito ay nagpalaya sa mga kamay sa pag-aabot at pagdadala ng pagkain, dahil
ito ay nagtipid ng enerhiya sa lokomosyon, dahil pumayag sa mahabang distansiyang pagtakbo at pangangaso o isang
stratehiya sa pag-iwas ng hipertermiya sa pamamagitan ng pagbabawas ng surpasiyong nalalantad sa direktang araw. Ang
espesye ng tao ay nagpaunlad ng isang mas malaking utak kesa sa ibang mga primado na tipikal ay 1,330 cc sa mga
modernong tao na higit dalawang beses ng sukat ng isang chimpanzee o gorilya.[27] Ang paterno ng ensepalisasyon ay
nagsimula sa Homo habilis na sa tinatayang 600 cc ay may isang utak na katamtamang mas malaki sa utak ng
chimpanzee, Ang ensepalisasyong ito ay nagpatuloy sa Homo erectus (800-1100 cc) at umabot sa pinakamataas sa mga
Neandertal na may aberaheng sukat ng 1200-1900cc na mas malaki kahit sa mga Homo sapiens. Ang paterno ng
pagkatapos ng kapanganakang paglago ng utak ay iba mula sa ibang mga ape(heterokroniya) at pumapayag para sa
tumagal na panahong pagkatutong panlipunan at pagkakamit ng wika sa mga batang tao. Gayunpaman, ang mga
pagkakaiba ng istraktura ng utak ng tao at sa ibang mga ape ay maaaring mas mahalaga kesa sa mga pagkakaiba sa
sukat.[28][29][30][31] Ang pagtaas sa bolyum ng utak sa paglipas ng panahon ay umapekto sa iba't ibang mga area sa utak
ng hindi pantay. Ang lobong temporal na naglalaman ng mga sentro para sa pagpoproseso ng wika ay tumaas ng hindi
proporsiyonal gayundin ang preprontal na korteks na nauugnay sa komplikadong pagggawa ng desisyon at nagpapagaan
ng pag-aasal ng panlipunan.[27] Ang ensepalisasyon ay naiugnay sa tumataas na pagbibigay diin sa diyeta[32][33] o sa pag-
unlad ng pagluluto,[34] at iminungkahi na ang katalinuhan ay tumaas bilang tugon sa tumaas na pangangailangan para sa
paglutas ng mga problemang panlipunan habang ang lipunang pantao ay naging mas masalimuot. Ang nabawasang digri
ng dimorpismong seksuwal ay pangunahing makikita sa isang pagbabawas ng ngiping kanino ng lalake relatibo sa ibang
https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 4/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

mga epesye ng ape(maliban sa mga gibbon). Ang isa pang mahalagang pagbabagong pisiolohikal na nauugnay sa
seksuwalidad ng tao ang ebolusyon ng tagong estrus. Ang mga tao ang tanging mga ape kung saan ang babae nito ay
mapupunlayan sa buong taon kung saan ay walang mga espesyal na hudyat ng pertilidad na nalilikha ng katawan gaya ng
pamamaga ng organong seksuwal sa estadong estrus. Gayunpaman, ang mga tao ay nagpapanatili ng isang digri ng
dimorpismong seksuwal sa distribusyon ng buhok ng katawan at taba sa balat at sa kabuuang sukat na ang mga lalake ay
mga 25% mas malaki kesa mga lalake. Ang mga pinagsamang pagbabagong ito ay pinakahulugang resulta ng isang tumaas
na pagbibigay diin sa bigkis ng magkapares bilang isang posibleng solusyon sa pangangailangan ng pamumuhunang pang-
magulang sanhi ng tumagal na pagkasanggol ng supling nito.

Paglitaw ng mga Homo sapiens

Pangunahing lathalain: Kamaikailang pinagmulang Aprikano
Sa pagsisimula ng panahong Itaas na Paleolitiko
mga 50,000 taon bago ang kasalukuyan, ang
buong pagiging moderno ng pag-aasal kabilang
ang wika, musika at ibang mga pangkalahatang
kultural ay umunlad.[35][36] Habang ang mga
modernong tao ay kumakalat mula sa Aprika,
ang mga ito ay naka-enkwentro ng ibang mga
hominin gaya ng mga Neandertal, at mga
Denisovan na maaaring nag-ebolb mula sa mga
populasyon ng Homo erectus na lumnisan sa Ang landas na sinundan ng mga tao sa kurso ng kasaysayan.
Aprika noong mga

2 (http://toolserver.org/~verisimilus/Timeline/Timeline.php?Ma=2) milyong taon ang nakalilipas. Ang kalikasan ng

interaksiyon sa pagitan ng mga sinaunang tao at mga espesyeng ito na Neandertal at Denisovan ay matagal ng
pinagdedebatihan. Ang tanong ay kung ang mga tao ay pumalit sa mga mas naunang espesyeng ito o ang mga ito ay sapat
na magkatulad upang magtalik, na sa kasong ito, ang mga mas naunang populasyong ito ay maaaring nag-ambag ng
materyal na henetiko sa mga modernong tao.[37] Ang mga kamakailang pag-aral ng mga genome ng tao at Neandertal ay
nagmumungkahi ng isang paglipat ng gene sa pagitan ng mga sinaunang Homo sapiens at mga Neandertal at
Denisovan.[38][39][40] Ang migrasyong ito na mula sa Aprika ay tinatayang nagsimula noong mga 70,000 taon bago ang
kasalukuyan. Ang mga modernong tao ay kalaunang kumalat sa daigdig na pumalit sa mga mas naunang hominin na
maaaring sa pamamagitan ng kompetisyon o hibridisasyon. Ang mga ito ay tumira sa Eurasya at Oceania noong mga
40,000 tao bago ang kasalukuyan at sa Amerika ng hindi bababa sa 14,500 taon bago ang kasulukuyan.[41][42]

Tingnan din
Lalaking tao
Babaeng tao
Pagkatao
Mga araling pantao

Mga sanggunian
1. Groves, Colin (Nobyembre 16, 2005). Wilson, D. E., at Reeder, D. M. (mga patnugot). ed. Mammal Species of the
World (http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?id=12100795) (Ika-3 ed.). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-
801-88221-4. http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?id=12100795.

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 5/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

2. Global Mammal Assessment Team (2008). Homo sapiens (http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/136584/0).

In: IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.2. <www.iucnredlist.org>. Downloaded on 03
March 2010.
3. Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990). "Primate evolution at the
DNA level and a classification of hominoids". J Mol Evol 30 (3): 260–266. doi:10.1007/BF02099995 (http://dx.doi.org/1
0.1007%2FBF02099995). PMID 2109087 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2109087).
4. "Hominidae Classification" (http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html).
Animal Diversity Web @ UMich. http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html.
Hinango noong 2006-09-25.
5. hŏmo (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=homo) săpĭens (http://www.pe
rseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=sapiens), săpĭo (http://www.perseus.tufts.edu/hopp
er/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=sapio). Charlton T. Lewis and Charles Short. A Latin Dictionary on
Perseus Project.
6. McHenry, H.M (2009). "Human Evolution". In Michael Ruse & Joseph Travis. Evolution: The First Four Billion Years.
Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. p. 265. ISBN 978-0-674-03175-3.
7. Tattersall, Ian & Jeffrey Schwartz. 2009. Evolution of the Genus Homo. Annual Review of Earth and Planetary
Sciences. Vol. 37: 67-92. DOI: 10.1146/annurev.earth.031208.100202
8. Antón, Susan C. & Carl C. Swisher, III. 2004. Early Dispersals of homo from Africa. Annual Review of Anthropology.
Vol. 33: 271-296. DOI: 10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024
9. Trinkaus, Erik. 2005. Early Modern Humans. Annual Review of Anthropology. Vol. 34: 207-30 DOI:
10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913
10. "Hints Of Earlier Human Exit From Africa" (http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_hu
man_exit_from_Africa). Science News. doi:10.1126/science.1199113.
(http://dx.doi.org/10.1126%2Fscience.1199113.).
http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa. Hinango noong
2011-05-01.
11. Paul Rincon Humans 'left Africa much earlier' (http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228) BBC
News, 27 January 2011
12. Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society:
an update" (http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlem
ent%20guidebook.pdf). University of Waikato.
http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guid
ebook.pdf. Hinango noong 29 April 2010.
13. Tim Appenzeller, Nature Human migrations: Eastern odyssey (http://www.nature.com/news/human-migrations-eastern
-odyssey-1.10560) 485, 24–26 doi:10.1038/485024a 02 May 2012
14. "World Population Clock" (http://www.census.gov/population/popclockworld.html). Census.gov. United States Census
Bureau, Population Division. http://www.census.gov/population/popclockworld.html. Hinango noong 2012-09-15.
15. Roberts, Sam (31 October 2011). "U.N. Reports 7 Billion Humans, but Others Don’t Count on It" (http://www.nytimes.c
om/2011/11/01/world/united-nations-reports-7-billion-humans-but-others-dont-count-on-it.html?_r=1). The New York
Times. http://www.nytimes.com/2011/11/01/world/united-nations-reports-7-billion-humans-but-others-dont-count-on-
it.html?_r=1. Hinango noong 2011-11-07.
16. Wood, Bernard; Richmond, Brian G. (2000). "Human evolution: taxonomy and paleobiology" (http://www.pubmedcentr
al.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1468107). Journal of Anatomy 197 (1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-
7580.2000.19710019.x (http://dx.doi.org/10.1046%2Fj.1469-7580.2000.19710019.x). . PMID 10999270 (https://www.n
cbi.nlm.nih.gov/pubmed/10999270). http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?
tool=pmcentrez&artid=1468107.
17. Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol.
2007. 36:191–209: "Sequence differences from the human genome were confirmed to be ∼1% in areas that can be
precisely aligned, representing ∼35 million single base-pair differences. Some 45 million nucleotides of insertions and
deletions unique to each lineage were also discovered, making the actual difference between the two genomes ∼4%."
18. Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 (forthcoming, october) Human Evolution and the
Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41
19. Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology , Vol. 26, (1997), pp. 515-
540
20. Ruvolo, Maryellen (1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA
sequence data sets" (http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248). Molecular Biology and Evolution 14 (3): 248–
265. PMID 9066793 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9066793).
http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248.

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 6/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

21. Dawkins R (2004) The Ancestor's Tale. ^ "Query: Hominidae/Hylobatidae". Time Tree. 2009. Retrieved December
2010.
22. Begun, David R. 2010. Miocene Hominids and the Origins of the African Apes and Humans. Annual Review of
Anthropology, Vol. 39: 67 -84
23. Begun, David R., Mariam C. Nargolwalla, Laszlo Kordos. 2012. European Miocene Hominids and the Origin of the
African Ape and Human Clade. Evolutionary Anthropology. 21:1 10-23. DOI 10.1002/evan.20329
24. Boyd, Robert; Silk, Joan B. (2003). How Humans Evolved. New York, New York: Norton. ISBN 0-393-97854-0.
25. Brues, Alice M.; Snow, Clyde C. (1965). "Physical Anthropology" (http://books.google.com/books?id=9WemAAAAIAAJ
&pg=PA1). Biennial Review of Anthropology 4: 1–39. http://books.google.com/books?id=9WemAAAAIAAJ&pg=PA1.
26. Brunet, M.; Guy, F.; Pilbeam, D.; Mackaye, H.; Likius, A.; Ahounta, D.; Beauvilain, A.; Blondel, C.; Bocherens, H.;
Boisserie, J.; De Bonis, L.; Coppens, Y.; Dejax, J.; Denys, C.; Duringer, P.; Eisenmann, V.; Fanone, G.; Fronty, P.;
Geraads, D.; Lehmann, T.; Lihoreau, F.; Louchart, A.; Mahamat, A.; Merceron, G.; Mouchelin, G.; Otero, O.; Pelaez
Campomanes, P.; Ponce De Leon, M.; Rage, J.; Sapanet, M.; Schuster, M.; Sudre, J.; Tassy, P.; Valentin, X.; Vignaud,
P.; Viriot, L.; Zazzo, A.; Zollikofer, C. (2002). "A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa" (http://w
ww.nature.com/nature/journal/v418/n6894/full/nature00879.html). Nature 418 (6894): 145–151.
doi:10.1038/nature00879 (http://dx.doi.org/10.1038%2Fnature00879). PMID 12110880 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/
pubmed/12110880). http://www.nature.com/nature/journal/v418/n6894/full/nature00879.html.
27. P. Thomas Schoenemann (2006). "Evolution of the Size and Functional Areas of the Human Brain". Annu. Rev.
Anthropol 35: 379–406.
28. Park, Min S.; Nguyen, Andrew D.; Aryan, Henry E.; U, Hoi Sang; Levy, Michael L.; Semendeferi, Katerina (2007).
"Evolution of the human brain: changing brain size and the fossil record". Neurosurgery 60 (3): 555–562.
doi:10.1227/01.NEU.0000249284.54137.32 (http://dx.doi.org/10.1227%2F01.NEU.0000249284.54137.32).
PMID 17327801 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17327801).
29. Bruner, Emiliano (2007). "Cranial shape and size variation in human evolution: structural and functional perspectives"
(http://www.emilianobruner.it/pdf/Bruner2007_CNS.pdf) (PDF). Child's Nervous System 23 (12): 1357–1365.
doi:10.1007/s00381-007-0434-2 (http://dx.doi.org/10.1007%2Fs00381-007-0434-2). PMID 17680251 (https://www.ncb
i.nlm.nih.gov/pubmed/17680251). http://www.emilianobruner.it/pdf/Bruner2007_CNS.pdf.
30. Potts, Richard. 2012. Evolution and Environmental Change in Early Human Prehistory. Annu. Rev. Anthropol. 41:151–
67
31. Leonard, William R. , J. Josh Snodgrass, and Marcia L. Robertson. 2007. Effects of Brain Evolution on Human
Nutrition and Metabolism. Annu. Rev. Nutr. 27:311–27
32. "06.14.99 - Meat-eating was essential for human evolution, says UC Berkeley anthropologist specializing in diet" (htt
p://berkeley.edu/news/media/releases/99legacy/6-14-1999a.html). Berkeley.edu. 1999-06-14.
http://berkeley.edu/news/media/releases/99legacy/6-14-1999a.html. Hinango noong 2012-01-31.
33. "Meat in the human diet: an anthropological perspective. - Free Online Library" (http://www.thefreelibrary.com/Meat+in
+the+human+diet:+an+anthropological+perspective-a0169311689). Thefreelibrary.com. 2007-09-01.
http://www.thefreelibrary.com/Meat+in+the+human+diet:+an+anthropological+perspective-a0169311689. Hinango
noong 2012-01-31.
34. Organ, Chris (22 August 2011). "Phylogenetic rate shifts in feeding time during the evolution of Homo" (http://www.pna
s.org/content/108/35/14555.full?sid=95c4876b-9870-4259-888f-24a6179be4fc). PNAS.
http://www.pnas.org/content/108/35/14555.full?sid=95c4876b-9870-4259-888f-24a6179be4fc. Hinango noong 17 April
2012.
35. April Nowell. 2010. Defining Behavioral Modernity in the Context of Neandertal and Anatomically Modern Human
Populations. Annual Review of Anthropology Vol. 39: 437-452. DOI: 10.1146/annurev.anthro.012809.105113
36. Francesco d'Errico and Chris B. Stringer. 2011. Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence of
modern cultures? Phil. Trans. R. Soc. B 12 April 2011 vol. 366 no. 1567 1060-1069. doi: 10.1098/rstb.2010.0340
37. Wood, Bernard A. (2009). "Where does the genus Homo begin, and how would we know?" (http://books.google.com/b
ooks?id=ITp_RnsPfzQC&pg=PA17). In Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.; Leakey, Richard E. (eds). The First
Humans: Origin and Early Evolution of the Genus Homo. London, UK: Springer. pp. 17–27. ISBN 978-1-4020-9979-3.
http://books.google.com/books?id=ITp_RnsPfzQC&pg=PA17.
38. Brown, Terence A. (8 April). "Human evolution: Stranger from Siberia". Nature 464: 838–839. doi:10.1038/464838a (ht
tp://dx.doi.org/10.1038%2F464838a).
39. "Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania" (http://www.sciencedi
rect.com/science/article/pii/S0002929711003958), The American Journal of Human Genetics,
doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005 (http://dx.doi.org/10.1016%2Fj.ajhg.2011.09.005), , PMID 21944045 (https://www.ncbi.
nlm.nih.gov/pubmed/21944045), http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002929711003958
40. Hebsgaard MB, Wiuf C, Gilbert MT, Glenner H, Willerslev E (2007). "Evaluating Neanderthal genetics and phylogeny".
J. Mol. Evol. 64 (1): 50–60. doi:10.1007/s00239-006-0017-y (http://dx.doi.org/10.1007%2Fs00239-006-0017-y).
PMID 17146600 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17146600).

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 7/8
9/13/2018 Tao - Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

41. Wolman, David (April 3, 2008). Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans (http://news.nationalgeograp
hic.com/news/2008/04/080403-first-americans.html). news.nationalgeographic.com.
http://news.nationalgeographic.com/news/2008/04/080403-first-americans.html.
42. Wood B (1996). "Human evolution". BioEssays 18: 945–954. doi:10.1002/bies.950181204 (http://dx.doi.org/10.1002%
2Fbies.950181204).

Ang lathalaing ito na tungkol sa Tao at Biyolohiya ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa

pagpapalawig (https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tao&action=edit) nito.

Kinuha mula sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tao&oldid=1648512"

Huling pagbabago: 01:32, 16 Hulyo 2018.

Magagamit ang teksto sa ilalim ng Lisensyang Creative Commons Attribution/Share-Alike; maaaring mailapat ang
karagdagang termino. Tingnan ang Takdang Gamit para sa mga detalye.

https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao 8/8