‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 701‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫موسیقیدرمانی در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫سارا حاتمی‪1‬‬

‫سمیه پاکباز‪2‬‬

‫فرزانه غفاری‪3‬‬

‫چکیده‬
‫موسیقی که طبق اعتقاد حکما‪ ،‬علم تألیف الحان و ادوار و نغمات و هنر بیان‬
‫احساسات و عواطف و سبب انبساط و انقلاب روح بوده است‪ ،‬در پزشکی و درمان جایگاه‬
‫ویژهای داشته است‪ .‬موسیقیدرمانی در پزشکی ایران نیز از جایگاه والایی برخوردار بوده‬
‫و بسیاری از پزشکان به موسیقی علمی و عملی آشنایی داشته و از ویژگی درمانی‬
‫موسیقی آگاه بوده و در آثار خود پیرامون آن بحث کرده و از آن به عنوان ابزاری جهت‬
‫نگاهداشت تندرستی و یا درمان بسیاری از بیماریهای روحی و جسمی سود بردهاند‪.‬‬
‫هدف پژوهش حاضر‪ ،‬بررسی مختصری از کاربرد موسیقیدرمانی در ایران باستان و‬
‫بخشی از دوران تمدن اسلامی با تکیه بر آرای برخی پزشکان موسیقیدان تا قرن نهم‬
‫هجری قمری است‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‬
‫موسیقیدرمانی‪ ،‬پزشکی باستان‪ ،‬پزشکی اسلامی‬

‫‪ .1‬دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫‪ .2‬دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی ایران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫‪ .3‬دانشیار دانشکده طب سنتی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪( .‬نویسنده مسؤول)‬
‫‪Email: ghaffariinfo@gmail.com‬‬
‫تاریخ پذیرش مقاله‪1331/6/22 :‬‬ ‫تاریخ دریافت مقاله‪1331/12/11 :‬‬ ‫نوع مقاله‪ :‬مروری‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 701‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫مقدمه‬
‫موسیقیدرمانی‪ ،‬حرفهای مرتبط با بهداشت و سلامتی است که در آن فرد درمانگر‪،‬‬
‫موسیقی و تمام جنبههای فیزیکی‪ ،‬هیجانی‪ ،‬ذهنی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬زیباییشناختی و‬
‫روحی آن را به کار میگیرد تا با حفظ افزایش سلامتی درمانشونده کمک شود‪.‬‬
‫(درویشی‪ 1333 ،‬ش‪ ).‬موسیقیدرمانی در پزشکی ایران از جایگاه ویژهای برخوردار‬
‫بوده و پزشکان بسیاری از ویژگی درمانی موسیقی آگاه بوده و در آثار خود از آن‬
‫بحث به میان آوردهاند‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫بنا به روایات ملی و اساطیری‪ ،‬سابقه پزشک و پزشکی به دوران جمشید‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫چهارمین پادشاه پیشدادی باز میگردد‪( .‬الگود‪ 1312 ،‬ش‪ ).‬با توجه به نقش مهمی‬
‫که جمشید در درمانگری داشت و انتساب پیدایی نوای خوش به وی‪ ،‬میتوان به‬
‫ارتباط موسیقی با حرفه پزشکی پی برد‪ ،‬هرچند که در منابع این دوران اشاره‬
‫مستقیمی به درمان با موسیقی توسط جمشید نشده است‪.‬‬
‫پس از اسلام نیز روشها و اندوختههای علمی پزشکان و روانشناسان ایرانی به‬
‫این دوران منتقل شد و شیوه تلقیندرمانی‪ ،‬منثرهدرمانی‪ ،‬موسیقیدرمانی و دیگر‬
‫طرق رواندرمانی به نسل روانپزشکان بعدی منتقل شد‪ .‬این در حالی بود که طبق‬
‫اسناد‪ ،‬هنوز مرکز آموزشی ـ درمانی گندی شاپور تا سال ‪ 212‬هجری برپا بوده و‬
‫به تربیت شاگردان و علاج بیماران میپرداخته است‪( .‬کاویانی‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬در این‬
‫راستا اساتید ایرانی به ارائه دیدگاههای ارزشمندی در حوزه موسیقی و جایگاه آن‬
‫در درمان پرداختهاند‪.‬‬
‫روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده است‪ ،‬توصیفی ـ تحلیلی با استفاده‬
‫از فیشبرداری (مطالعه کتابخانهای) و جمعآوری منابع است‪.‬‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 701‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫الف ـ مروری بر تاریخچه موسیقیدرمانی‬

‫در همه تمدنهای کهن‪ ،‬موسیقی نه تنها یکی از شاخههای مهم علوم‬
‫محسوب میشده‪ ،‬بلکه درباره جنبههای متافیزیکی و ارتباط موسیقی با جسم و‬
‫روح و روان انسانها نیز نظرات شگفتی وجود داشته که بخشهایی از آنها حتی‬
‫به صورت مکتوب به دست ما رسیده است‪ .‬در کانونهای اصلی تمدنهای باستانی‬
‫(هند‪ ،‬چین‪ ،‬بینالنهرین‪ ،‬مصر و ایران) جلوههای متافیزیکی موسیقی و تأثیرگذاری‬
‫روانی آن‪ ،‬مهمترین جنبههای موسیقی محسوب میشده است‪ .‬این جنبهها که در‬
‫بیشتر موارد در هم تنیده شدهاند و از آمیزش آنها تأثیرات غایی و نهایی مورد‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫نظر گرفته میشده است‪ ،‬در دو بعد کلی قابل تفکیکاند‪ :‬یکی جنبههای عام‬
‫تأثیرگذاری موسیقی که حاصل آن بهجت و سرور معنوی انسانی است و دیگری‬
‫جنبههای خاص تأثیرگذاری موسیقی که اختصاصاً در حوزههای موسیقیدرمانی‬
‫قابل تبیین است‪( .‬درویشی‪ 1333 ،‬ش‪ ).‬اولین شفاها با ریتم طبلها‪ ،‬زنگها و‬
‫رقصها توأم بود‪ .‬اولین نیایشها با تکرار موزون آنها هماهنگ میشده است‪ .‬در‬
‫فرهنگهای دیرینه جوامع اولیه‪ ،‬رهبر موسیقی‪ ،‬طبیب و روحانی قبیله بود‪.‬‬
‫نخستین نشانههای رشد و توسعه موسیقی را در محدوده بینالنهرین و نزد اقوام‬
‫آشوری‪ ،‬بابلی‪ ،‬کلدانی یافتهاند‪ ،‬سپس میتوان از مصر‪ ،‬هند‪ ،‬چین و پس از آن از‬
‫فلسطین و یهودیان نام برد‪ .‬در مغربزمین هم یونان پیشگام بوده است‪ ،‬زیرا تاریخ‬
‫موسیقی آن به سال ‪ 222‬قبل از میلاد میرسد‪ .‬نخستین سند تاریخی موسیقی‬
‫یونان به المپیوس سال ‪ 336‬قبل از میلاد مربوط میشود که نمایندگان یونان در‬
‫اسپارت برای بازیهای فتیک گرد آمده بودند و هنرمندان هنر خود را عرضه‬
‫کردند‪ .‬آنها افسانههای باستان را در موسیقی علمی خویش گنجاندند‪( .‬اهری‪،‬‬
‫‪ 1323‬ش‪ ).‬در روم هم از ‪ 322‬ق‪.‬م موسیقی رواج داشته است‪ .‬موسیقی در بین‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 770‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫مصریها نیز رواج داشته است‪ .‬در تشریفات و رسوم مذهبی سومریها هم‬
‫موسیقی اهمیت داشته داشته و در میان آثاری که از آنها به دست آمده‪ ،‬یک‬
‫قطعه نقش برجسته به چشم میخورد که اشخاصی را در حال اجرای مراسم آیین‬
‫(قربانی) نشان میدهد‪ .‬در ایلام نیز موسیقی را هنگام برپاکردن رسوم مذهبی به‬
‫کار میبردهاند‪ .‬خدایان آشوری نیز دوستدار موسیقی بودند و آشوریها به خاطر‬
‫آنها در موقع عبادت و پرستش ارباب‪ ،‬انواع موسیقی را به کار میبردند‪ .‬در آثار به‬
‫دستآمده از آنان سازهایی مانند چنگ و سه تار و آلات ضربی دیده میشوند‪.‬‬
‫(جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪).‬‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫ابوتراب رازانی در کتاب شعر و موسیقی میگوید‪ :‬از سومر باستان دو ستون که‬
‫بر آن آهنگ موسیقی کنده شده‪ ،‬به دست آمده و از خرابه اور اسباب موسیقی‬
‫بادی کشف شده که متعلق به ‪ 1222‬ق‪.‬م است‪ .‬بر اثر تتبعات دقیق و با اتکا به‬
‫تصاویر و نقش و نگارهای به دستآمده‪ ،‬موسیقی سومر شامل سرود‪ ،‬شکوائیه و‬
‫مرثیه و نوحه بر ویرانی شهر نیپور بوده است‪ .‬در کلده پزشکان پیش از عمل‪،‬‬
‫آهنگی مقدس میسرودهاند و دربار کلده از موسیقی خاصی بهرهمند میشد و‬
‫نوازندگان از آلتی شبیه لیر که ‪ 1‬وتر داشته استفاده میکردهاند‪ .‬آلات موسیقی آن‬
‫عصر زهی‪ ،‬بادی و ضربی بود‪ .‬نوازندگانی که در حدود ‪ 622‬ق‪.‬م در رکاب شاهان‬
‫ایلام بودهاند‪ ،‬چنگی ‪ 13‬وتری داشتهاند و در بریتیش میوزیوم لندن‪ 2‬نقشی از‬
‫ایلام قدیم وجود دارد که به موجب آن ده نوازنده و پانزده خواننده با کمک چنگ‬
‫و نی مضاعف و طبل هنرنمایی میکنند‪ .‬عبرانیان و بنیاسرائیل نیز از سازهایی‬
‫مانند شوفار (شیپور) و هاسوسرت استفاده میکردند‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪).‬‬
‫در ایران باستان نیز موسیقی و درمان با موسیقی از جایگاه ویژهای برخوردار‬
‫بوده که در ذیل به تفصیل به آن میپردازیم‪.‬‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 777‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫ب ـ موسیقی و موسیقیدرمانی در ایران باستان‬

‫در این بخش لازم است پیش از ورود به بحث موسیقیدرمانی در ایران باستان‪،‬‬
‫گذری بر تاریخچه علم موسیقی در ایران باستان و جایگاه آن در میان ایرانیان‬
‫داشته باشیم‪ .‬واژه موسیقی یا موزیک‪ ،‬واژهای یونانی است که پس از ترجمه کتب‬
‫علمی یونانی به عربی به این زبان داخل شد‪ .‬در مورد معنای آن تفسیرهای‬
‫فراوانی شده است‪ ،‬اما درست آن است که از واژه لاتین موزا گرفته شده است که‬
‫خدای هنر و دانش و الهه نغمه و سرود و فرهنگ آنان است‪ .‬از موسیقیدانان در‬
‫ادب فارسی دری با نام رامشگر‪( 3‬رامش به معنی خوشحالی و خوشبختی) آمده‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫است‪ .‬رامشگر مطابق روایات فردوسی که خود از روایات چند هزار ساله ایران‬
‫باستان برآمده است‪ ،‬اشاره وی در پیدایی نوای خوش به اواسط دوران جمشید باز‬
‫میگردد که این زمان به هشت هزار سال پیش برمیگردد و گمان میرود یکی از‬
‫گوشههای نوای خوش ایران‪ ،‬نوروز یا نوروز بزرگ بوده است که تا دوران مغول‬
‫شناخته میشد‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪).‬‬
‫از آنجا که بنا به روایات ملی و اساطیری‪ ،‬سابقه پزشک و پزشکی به دوران‬
‫جمشید چهارمین پادشاه پیشدادی باز میگردد‪( .‬کاویانی‪ 1333 ،‬ش‪ ).‬با توجه به‬
‫نقش مهمی که جمشید در درمانگری داشت و انتساب پیدایی نوای خوش به وی‪،‬‬
‫میتوان به ارتباط موسیقی با حرفه پزشکی پی برد‪ ،‬هرچند که در منابع این‬
‫دوران اشاره مستقیمی به درمان با موسیقی توسط جمشید نشده است‪.‬‬
‫فریدون یکی دیگر از پادشاهان اساطیری است که در زمینه پزشکی نامش به‬
‫میان میآید‪.‬‬
‫فریدن یا ثریت در متون دینی بیش از جم مورد تأیید و تمجید قرار گرفته‬
‫است و مستقیماً مورد عنایت یزتههای درمانبخش واقع شده است و در شمار‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫نیایشگران هوم میباشد‪( .‬کاویانی‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬شاید بتوان در مورد وی نیز احتمال‬
‫داد با موسیقی به گونهای که گفته شد‪ ،‬آشنا بوده است‪.‬‬
‫زرتشت پیامبر ایران باستان میان ‪ 1222‬تا ‪ 1222‬پیش از میلاد میزیست‪ ،‬با‬
‫آنکه آگاهیهای ما درباره زندگی وی بسیار اندک است و مطابق آنچه در اوستا و‬
‫منابع پهلوی و فارسی آمده است و بیشتر جنبه اساطیری دارد‪ ،‬در این مطالب‬
‫حقایقی را نیز میتوان یافت‪ .‬مطابق متون اوستایی وی از کودکی تعلیمات‬
‫روحانی دیده بود و در گاهان (یسن ‪ 33‬بند ‪ )6‬خود را زوتر (پهلوی زوت) نامیده‬
‫است و آن اصطلاحی است که در مورد دینمردی که دارای شرایط کامل روحانیت‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫است به کار میرود‪( .‬آموزگار‪1323 ،‬ش‪).‬‬
‫زرتشت را به خاطر انتساب سرودههایی با آهنگ و در قالب نیایش که در‬
‫گاتاها مندرج است‪ ،‬میتوان بانی موسیقی مذهبی نامید‪ .‬موسیقی که برای درمان‬
‫بیماریهای روانی از آن استفاده میشد‪ ،‬البته باید در نظر داشت آنچه موسیقیدرمانی‬
‫توسط زرتشت نامیده میشود با نواختن ساز همراه نیست‪ ،‬بلکه همان نوای‬
‫آهنگین اثرگذار زرتشت است‪.‬‬
‫قدیمترین و مقدسترین قسمت اوستا‪ ،‬گاتا است که در میان یسنا جای داده‬
‫شده است‪ .‬در پهلوی به گاتا‪ ،‬گاس گویند و جمع آن گاسان است‪ .‬به سبب موزون‬
‫بودن آن (قطعات منظومی که در میان نثر است) گاتا نامیده شد‪ ،‬یعنی سرود و‬
‫نظم و شعر‪ ،‬اما نه شعری که مبنایش بر عروض باشد‪ ،‬بلکه نزدیکتر به اوزان‬
‫اشعار هند و اروپایی مانند ریگ ودا‪ .‬از آنجا که گاتا سخنان خود زرتشت است‪،‬‬
‫احترام مخصوصی برای آن منظور میداشتند‪( .‬پورداوود‪1323 ،‬ش‪).‬‬
‫واژه گاثا چون نام یک کتاب بوده است‪ ،‬به همانگونه پیشین خود‪ ،‬یعنی گاثا‬
‫بر جای مانده‪ ،‬اما مفهوم آن با با جریان عظیم دگرگونیهای زبان در جهان تغییر‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫کرده و امروزه به نام گاه خوانده میشود و همان است که در نام دستگاه‪ ،‬سهگاه‪،‬‬
‫چهارگاه‪ ،‬راست پنجگاه بر زبان ایرانیان میگذرد‪.‬‬
‫بدین ترتیب با بررسی سرودههای زرتشت در گاتاها‪ ،‬تأثیری که کلام آهنگین و‬
‫نیایشهای منظوم وی بر پیروان مزدا پرست او داشته است‪ ،‬مشخص میشود‪.‬‬
‫(جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪ ).‬میتوان گفت وی نوعی از موسیقی را به خدمت باورهای دینی‬
‫درآورد که یکی از کارکردهای مهم آن جنبه شفابخشی و درمانی آن بود‪ .‬بسیاری‬
‫از نیایشهای مندرج در گاتاها علاوه بر هدایت به سوی اندیشه و گفتار و کردار‬
‫نیک‪ ،‬برانگیزاننده نوعی حس امیدواری و اتکا به قدرتی برتر و شوق به حیات‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫میباشند و این همان کاری است که رواندرمانان برای بهبود بیمار‪ ،‬سعی در‬
‫انجام آن داشتند‪ .‬تمنا و درخواستی که در بسیاری از این نیایشهای منظوم نهفته‬
‫بود‪ ،‬قدرت شفابخشی را با خود به همراه داشت‪.‬‬
‫به عنوان مثال در نخستین گاتا‪ ،‬اهنود‪ ،‬یسنا ‪ ،22‬آمده است‪« :‬از پی ستایش‬
‫خلقت خرد مقدس مزدا دستها را برای یاریخواستن بلند نموده پیش از هر چیز‬
‫خواستارم ای اشا که وهومن و روان آفرینش را از خود خشنود سازم‪».‬‬
‫یا در سپنتمد گات‪ ،‬یسنا ‪ ،13‬آمده است‪« :‬ای مزدا تویی پدر مقدس این خرد‬
‫کسی که جهان شادمانی بخش آفریدی و پس از مشورت با منش پاک بتوسط‬
‫آرمتی بان صلح و مسالمت دادی‪».‬‬
‫گفتنی است زرتشت خود به درمان بیماران میپرداخت و در کنار استفاده از‬
‫گیاهان و جراحی‪ ،‬از دعاها و اوراد موزونی به نام منثره برای رواندرمانی استفاده‬
‫میکرد‪ .‬موسیقی در ایران باستان در قالب تلقینی مذهبی صورت میگرفت که‬
‫امروزه در تمرینهای تن آرامی مشاهده میشود‪( .‬کاویانی‪ 1323 ،‬ش‪).‬‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫در بندهش نیز در بخش نهم‪ ،‬آنجا که از چگونگی بانگها (چشارگ بانگ‪،‬‬
‫سنگ بانگ‪ ،‬آب بانگ‪ ،‬گیاه بانگ‪ ،‬زمین بانگ) سخن به میان آمده است‪ ،‬به وین‬
‫بانگ اشاره شده‪« :‬گوید وین بانگ آن است که پرهیزگاران نوازند و اوستا را‬
‫برخوانند؛ بربط‪ ،‬تنبور‪ ،‬چنگ و هر ساز زهی را که نوازند وین خوانند‪( ».‬بهار‪1332 ،‬‬
‫ش‪ ).‬توجه به تفاوتهای ظریفی که در این اصوات نهفته است‪ ،‬همچنین موسیقی‬
‫که هنگام خواندن اوستا توسط پرهیزکاران نواخته میشود و تأثیری که در القای‬
‫آرامش به مخاطب داشته است‪ ،‬جالب توجه است‪.‬‬
‫متأسفانه با حمله اسکندر به ایران و از بینرفتن بسیاری از آثار و منابع‪ ،‬در‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫مورد موسیقیدرمانی دوره هخامنشیان و پس از آن‪ ،‬دوره اشکانیان اطلاعاتی به‬
‫دست ما نرسیده است‪ .‬تنها سند مهمی که از دوره اشکانیان به جای مانده و نشان‬
‫از موسیقی در این دوران داشته است‪ ،‬کارنامه اردشیر بابکان است که به رویدادهای‬
‫دوره اشکانیان نیز میپردازد و به نوازندگی اردشیر جوان اشاره میکند‪ .‬سند با‬
‫ارزش دیگر‪ ،‬رساله خسرو کواتان و ریدک است که پرسش نهم کسری از ریدک‬
‫درباره خنیاگری است‪ .‬دوره بهرام گور به خاطر آرامش و رفاهی که پدید آمد‪ ،‬مردم‬
‫یک نیمه از روز را به رامش و شادی میگذراندند و یکی از درخواستهای آنان از‬
‫بهرام داشتن خنیاگر بود‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪).‬‬
‫باید اشاره کرد در این دوران با رسمیشدن آیین زرتشت در کشور‪ ،‬آتشکدههایی‬
‫بنا شد که هیربدان برای زمزمه ادعیه و سرودن نیایشها در آنجا گماشته شدند‪.‬‬
‫(کریستنسن‪ 1332 ،‬ش‪ ).‬بدینگونه شاهد نوعی موسیقیدرمانی توسط رهبران مذهبی‬
‫جامعه آن روزگار هستیم‪.‬‬
‫عصر ساسانی را میتوان دوره طلایی موسیقی نامید‪ .‬در این عصر با ظهور‬
‫موسیقیدانان بزرگی اعتلای موسیقی ایرانی را شاهد هستیم‪ .‬تأتیراتی که‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫موسیقیدانان این عصر بر پادشاهان ساسانی و جامعه آن عصر داشتند از جنبه‬

‫روانی در القای شادی و فراهمآوردن لحظاتی خوش‪ ،‬قابل بررسی است‪.‬‬
‫باربد‪ ،‬نکیسا‪ ،‬رامتین از رامشگران بزرگ دوران ساسانی بودند که نامشان در‬
‫منابع اواخر عهد ساسانی به چشم میخورد‪ .‬باربد واقعه مرگ شبدیز‪ ،‬اسب خسرو‬
‫پرویز را با ابهام و تلویح گوشزد خسرو پرویز کرد‪ ،‬در صورتیکه خسرو سوگند یاد‬
‫کرده بود هر کس خبر هلاکتش را بیاورد او را به قتل خواهد رسانید‪( .‬کریستنسن‪،‬‬
‫‪ 1332‬ش‪).‬‬
‫عوفی در جوامع الحکایات‪ ،‬حکایتی آورده است که نشاندهنده جایگاه موسیقی‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫و کاربرد آن در جامعه عصر ساسانی است‪.‬‬

‫در ایران زمان ساسانی پادشاهی وفات مییابد ـ ظاهراً هرمزد دوم ـ و از او‬
‫پسری دو ساله به نام شاپور دوم به جای میماند‪ .‬موبدان در گزینش او به پادشاهی‬
‫تردید داشتند‪ ،‬برای اینکه بدانند آیا از استعداد و هوش ذاتی برخوردار است یا‬
‫خیر‪ ،‬به تدبیر بزرگمهر وزیر‪ ،‬نوازندگان را در کنار گهواره او به نواختن واداشتند و‬
‫چون کودک با تکاندادن دست و پای خویش ابراز شادمانی کرد‪ ،‬او را دارای‬
‫هوشی سرشار شاختند و به پادشاهی برگزیدند‪( .‬عوفی‪ 1331 ،‬ش‪ ).‬حکایاتی از این‬
‫دست‪ ،‬حتی اگر دور از حقیقت و یا در قالب اسطوره و افسانه باشند‪ ،‬میتوانند‬
‫منعکسکننده بخشی از واقعیتها یا باورها و اعتقادات مردم آن روزگار باشند‪.‬‬
‫علاوه بر زرتشتیان و موسیقیدانان‪ ،‬رهبران فکری جامعه نیز مسائل مهم دینی‬
‫و مذهبی و گسترش آرا و افکار خود را با زبان موسیقی بیان میکردند‪ .‬مانی‪ 1‬و‬
‫مزدک‪ 1‬از این جملهاند‪ .‬آثار منظوم مانی به فارسی میانه و پارتی و سرودههایش با‬
‫هدف دینی در ستایش خدایان سروده شدهاند‪( .‬میرمیران‪ 1321 ،‬ش‪ ).‬با توجه به‬
‫اینکه آنچه باعث شد مانی از سوی شاپور اول پذیرفته شده و آزادانه در کشور‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫رفت و آمد کند و به ترویج دینش بپردازد‪ ،‬مهارتش در پزشکی بوده است‪( .‬زرینکوب‪،‬‬
‫‪ 1361‬ش‪ ).‬میتوان استنباط کرد که وی از موسیقی کلامش برای درمان بیماران‬
‫استفاده میکرده است‪.‬‬
‫نکتهای که در این باره قابل تأمل است‪ ،‬اینکه این آثار منظوم از ویرانههای‬
‫صومعههایی که خود بناهای مذهبیاند‪ ،‬به دست آمده است‪ .‬در مراسم عبادی‬
‫مانویان‪ ،‬موسیقی و آوازهای مقدس به ویژه مزامیر‪ 6‬سهم بسیار عمدهای داشت و‬
‫دعاهایی که تکخوان میخواند‪ ،‬افراد حاضر در مجلس دستهجمعی تکرار میکردند‪.‬‬
‫(میرمیران‪ 1321 ،‬ش‪).‬‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫پس از بنا یا به عبارتی بازسازی گندی شاپور در خوزستان به دست شاپور اول‬
‫ساسانی در سال ‪ 212‬م و تأسیس دانشکده پزشکی و بیمارستان آن و زمان‬
‫شکوفایی آنجا به هنگام سلطنت شاپور دوم و خسرو انوشیروان‪ ،‬یکی از تخصصهای‬
‫پزشکی که به اوج پیشرفت خود رسید‪ ،‬رواندرمانی و توجه به موسیقیدرمانی‬
‫بود‪.‬‬
‫در بخش منحصر و مجزایی از بیمارستانهای ساسانی و به ویژه مرکز درمانی‬
‫گندی شاپور‪ ،‬روان شناسان‪ /‬منثره پزشکان حضور و فعالیت داشتند‪ .‬در دوره‬
‫شاپور دوم منثره پزشکی نیز آموزش داده میشد‪ .‬در مراکز درمانی سرزمین ایران‬
‫برای درمان بیماران از جمله بیماران روانی در کنار تمام تدابیر‪ ،‬اتاق موسیقی نیز‬
‫در نظر گرفته شده بود که میتوانست برای بیمارستانهای سدههای بعدی سرمشق‬
‫باشد‪ ،‬به طوری که بعدها هنگامی که پزشکان جندی شاپور به دارالخلافه اسلامی‬
‫نقل مکان نمودند و اقدام به ساخت بیمارستانهایی در حوزه حکومت اسلامی‬
‫نمودند‪ ،‬در بیمارستان بغداد که پزشکان ایرانی ریاست آن را بر عهده داشتند و از‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫گردانندگان آن بودند‪ ،‬نهرهایی جاری بود که صدای آن باعث آرامش روانی‬

‫بیماران بود‪( .‬کاویانی‪ 1323 ،‬ش‪).‬‬
‫بر اساس کتیبههای یافتشده در سال ‪ 1313‬در جندی شاپور علم موسیقی و‬
‫درمان با موسیقی از دپارتمانهایی بوده است که هر دانشجوی پزشکی آن زمان‬
‫باید فرا میگرفت‪ .‬پرستارهایی هم که در آن بیمارستان در آن زمان تربیت‬
‫میشدند‪ ،‬باید در نواختن چند ساز اصلی تبحر داشتند‪ .‬موسیقی هنگام زایمان‬
‫زنان دربار ساسانی نیز از لوازم کار یک پزشک بود‪( ،‬همتی‪ 1333 ،‬ش‪ ).‬چنانکه از‬
‫مطالب فوق برمیآید‪ ،‬موسیقیدرمانی در ایران باستان تأثیرگذار بوده و از جایگاه‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫مطلوبی برخوردار بوده است‪ .‬در دورههای مختلف حکومتی علیرغم فراز و نشیبهای‬
‫آن در حوزه درمان‪ ،‬همچنان ادامه داشته است‪.‬‬

‫ج ـ موسیقیدرمانی در ایران پس از اسلام‬

‫پس از اسلام‪ ،‬روشها و اندوختههای علمی پزشکان و روانشناسان ایرانی به این‬
‫دوران منتقل شد و شیوه تلقیندرمانی‪ ،‬منثرهدرمانی‪ ،‬موسیقیدرمانی و دیگر‬
‫طرق رواندرمانی به نسل روانپزشکان بعدی منتقل شد‪ .‬این در حالی بود که طبق‬
‫اسناد هنوز مرکز آموزشی ـ درمانی گندی شاپور تا سال ‪ 212‬هجری برپا بوده و‬
‫به تربیت شاگردان و علاج بیماران میپرداخته است‪( .‬کاویانی‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬در این‬
‫راستا‪ ،‬اساتید ایرانی به ارائه دیدگاههای ارزشمندی در حوزه موسیقی و جایگاه آن‬
‫در درمان پرداختهاند‪.‬‬
‫به عنوان مثال ماسرجویه جندی شاپوری پزشک‪ ،‬چشمپزشک و داروشناس‬
‫مشهور ایرانی اواخر سده ‪ 2‬هجری قمری که به کاربرد روانشناسی در پزشکی توجه‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫داشت‪ ،‬معتقد بود صدای گوینده و موسیقی در تحت تأثیر قراردادن شنونده نقشی‬
‫مهم دارد‪( .‬کرامتی‪ 1323 ،‬ش‪).‬‬
‫ابونصر فارابی (‪ 262-332‬ق‪ ).‬فیلسوف‪ ،‬ریاضیدان‪ ،‬ستارهشناس و موسیقیدان‬
‫بزرگ ایرانی که در فلسفه او را معلم ثانی مینامند‪ ،‬بزرگترین موسیقیدان ایرانی‬
‫پس از اسلام است و اثر وی به نام موسیقی کبیر بزرگترین اثری است درباره‬
‫موسیقی چه عملی و چه نظری‪( .‬جنیدی‪1332 ،‬ش‪ ).‬وی در موسیقی کبیر‪ ،‬نغمهها‪،‬‬
‫الحان و ترنمها را مورد بررسی قرار داده و آنها را سه نوع میداند‪.‬‬
‫ملذه‪ ،‬مخیله‪ ،‬انفعالیه‪ .‬دسته اول را الحانی میداند که باعث نشاط و شادی‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫میشوند‪ .‬الحانی که آسایشی در نفس به وجود میآورند و تأثیرشان نیز به همین‬
‫منحصر است‪ .‬دسته دیگر‪ ،‬الحانی است که خیالانگیز هستند‪ ،‬یعنی تخیل و تصور‬
‫در نفس به وجود میآورند و اموری را محاکات مینمایند‪ .‬دسته آخر نیز الحان‬
‫احساس انگیزند‪ ،‬الحانی که الهامگرفته از عواطف و انفعالات نفسانی فرحبخش یا‬
‫دردناک‪ .‬وی همچنین در راستای این بحث اشاره میکند اهداف ترنم و موسیقی‬
‫‪ 3‬قسم است‪ .‬برخی ترنم میکنند تا آسایش و لذت یابند و خستگی و گذشت‬
‫زمان را احساس نکنند‪ .‬برخی نیز حال یا احساسی را تقویت کنند و بپرورانند و یا‬
‫آرام سازند یا خاموش کنند برخی نیز به یاری ترنم‪ ،‬سخنان را فهمیدنیتر و خیال‬
‫انگیزتر میسازند‪( .‬فارابی‪ 1331 ،‬ش‪ ).‬وی رسالهای نیز به نام رساله العقل دارد که در‬
‫آن از تأثیر موسیقی بر روان انسان سخن به میان آورده است‪( .‬علیجانیها‪ 1333 ،‬ش‪).‬‬
‫ابوزید بلخی (‪ 231-322‬ق‪ ).‬فیلسوف‪ ،‬جغرافیدان‪ ،‬ادیب و متکلم قرن چهارم‬
‫هجری‪ ،‬در کتاب مصالح الابدان و الانفس که موضوع آن‪ ،‬سلامت تن و روان و‬
‫ارتباط تنگاتنگ آنها با یکدیگر است و در ‪ 2‬مقاله تألیف شده است‪ ،‬فن ‪13‬‬
‫کتاب اولش را با عنوان فی تدبیر السماع که درباره شنوایی است به بررسی تأثیر‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 771‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫موسیقی و قابلیتی که موسیقی نزد حکمای قدیم برای ورود به پزشکی و درمان‬
‫برخی بیماریها داشته است‪ ،‬اختصاص میدهد‪ .‬وی میگوید‪« :‬موسیقی فقط‬
‫وسیله تفنن و سرگرمی نیست و برخلاف نظر عدهای در زمره شراب و بوی خوش‬
‫که لذت بخشند‪ ،‬نیست‪ ».‬وی علیرغم اینکه منکر تأثیر موسیقی بر جسم افراد‬
‫نمیشود‪ ،‬به برتری ارتباط موسیقی با مصالح نفسانی و روحی بر مصالح جسمی و‬
‫بدنی اشاره میکند و از آثار عجیب آن را تحریک و کشیدهشدن فرد هم به سوی‬
‫شادی و هم به سوی غم مفرط میداند‪ .‬وی همچنین اشاره میکند موسیقی نقش‬
‫مهمی در حفظ سلامتی و بازگرداندن آن به بدن ایفا میکند‪ ،‬حتی غذا و شرابی‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫که انسان میخورد اگر با موسیقی درخور آن همراه باشد‪ ،‬با کمکنمودن به هضم‪،‬‬
‫به سلامتی فرد کمک میکند‪ .‬در باب بازگرداندن سلامتی به بدن‪ ،‬حکمای پیشین‬
‫مداوای بسیاری از بیماریها را با صداهای مطبوع و خوشی که قوت بدن افراد را‬
‫افزایش و درد ناشی از بیماری را کاهش میداد‪ ،‬درمان میکردند‪ .‬وی سپس‬
‫میگوید‪« :‬موسیقی اشرف لذات انسانی است و فرد باید بداند که استفاده از آن در‬
‫جهت ارتقابخشیدن به فضایل انسانی است‪ ».‬همچنین اشاره میکند به بنای‬
‫موسیقی بر اساس علمی که والاترین علوم و حکمت است و در شریعت نیز اهمیت‬
‫دارد‪ .‬با فضیلتترین لذات را شنیدن صداهای دلانگیز و موسیقی خوب میداند‬
‫(حس شنوایی)‪ ،‬زیرا برخلاف سایر لذات مانند غذا و شراب در اثر مداومت استفاده‪،‬‬
‫فرد را دلزده و ملول نمیکنند‪ .‬در ادامه نیز به فضلا و ملوک استفاده از موسیقی‬
‫را به طور متعادل توصیه میکند‪ .‬وی انتخاب موسیقی بر اساس ‪ 3‬ویژگی مطلوب‬
‫بودن موسیقی و لذتبخشبودن آن‪ ،‬کیفیت ساختش و با ارزشبودن معانی‬
‫شعرهایی که در آن استفاده شده است و کاملبودن فضیلت آن در صورت وجود‬
‫این سه عامل در یک موسیقی را مطرح میکند‪ .‬معانی اشعاری که بر اساس آن‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 710‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫آهنگها ساخته میشود را نیز به ‪ 3‬دسته تقسیم میکند‪ .‬آنچه که قوه شهوت را‬
‫تحریک میکند‪ ،‬مانند وصف مناظر زیبا و مجالس شراب با ندیمان یا صورتهای‬
‫زیبا‪ ،‬آنچه قوه شجاعت را تحریک میکند‪ ،‬مانند وصف جنگاوریها و در آخر هم‬
‫آنچه سجیه اخلاقی مانند بخشش و گذشت است‪( .‬بلخی‪ 1322 ،‬ش‪).‬‬
‫بدین ترتیب‪ ،‬ابوزید از تأثیری که موسیقی هم بر جسم و هم بر روان داشته‬
‫است‪ ،‬به خوبی آگاه بوده و پرداختن به آن را به عنوان یکی از راهکارهای درمانی‬
‫تجویز نموده است‪.‬‬
‫ابوبکر محمد بن زکریای رازی (‪ 211-313‬ق‪ ).‬فیلسوف‪ ،‬پزشک و دانشمند‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫بزرگ ایرانی هنگامی که در ری بود‪ ،‬هوش و نبوغ و بلند پروازیاش او را به سوی‬
‫آموزش رشتههای گوناگون کشانید و بخشی از خردگرایی و فلسفه و ادبیات عرب‬
‫و شعر را در دوره کودکی و نوجوانی فرا گرفت و شیفته موسیقی شد و به‬
‫یادگیری عود پرداخت و توانایی آوازخواندن را در خویش دید و به آن دست یازید‪.‬‬
‫(رازی‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬شناختی که وی از موسیقی داشت‪ ،‬آنجا که در گفتار نخست‬
‫المنصوری فی الطب‪ ،‬به شرح چگونگی ساخت آوا پرداخته و از حنجره با عنوان‬
‫دستگاهی برای ساخت انواع آوا نام میبرد و اندامی به نام لسان المزمار که آن را‬
‫مانند تارهای صوتی میداند‪ ،‬نمایان است‪( .‬رازی‪1323 ،‬ش‪ ).‬میتوان دستگاه ساخت‬
‫آوا در بدن را به دستگاه موسیقی تشبیه کرد‪ .‬همچنین در این کتاب وی ذکر‬
‫کرده است‪« :‬کسی که میخواهد به شناخت نبض و نشانههای آن آشنایی بیشتر‬
‫پیدا کند‪ ،‬باید در حالت تندرستی همواره نبض سرخرگ وی گرفته شود و حالت‬
‫آن در دید و توجه بماند تا هنگام بیماری آن را با گاه تندرستی بسنجد‪( ».‬رازی‪،‬‬
‫‪ 1323‬ش‪).‬‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 717‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫اهمیت آشنایی پزشک با وزن و ضرب نبض که از لوازم آن‪ ،‬شناخت موسیقی‬
‫است‪ ،‬از سخن وی پیداست‪ .‬شناختی که وی از انواع نبض و ضربآهنگشان و در‬
‫نتیجه تشخیص بیماری آنها دارد‪ ،‬خود گواه همین گفته است‪.‬‬
‫به گفته ابن ابی اصیبعه‪ ،‬رازی کتابی با نام فی جمل الموسیقی نیز دارد‪ .‬وی‬
‫همچنین یکی از راههای علاج بیماری مالیخولیا را علاوه بر اشتغال به صید‪،‬‬
‫شطرنج‪ ،‬درمان با موسیقی میداند و این شیوه درمان را در الحاوی ذکر کرده‬
‫است‪( .‬کعدان‪ 1332 ،‬ش‪).‬‬
‫علی بن عباس مجوسی اهوازی (‪ 312-321‬ق‪ ).‬صاحب کتاب طبی کامل الصناعه‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫الطبیه‪ ،‬طبیب عضدالدوله دیلمی‪ ،‬در مقدمه کتابش‪ ،‬مطالعه کتب آموزشی‬
‫چهارگانه در حساب‪ ،‬هندسه‪ ،‬نجوم و الحان را در کنار کتب طبی‪ ،‬برای معلمان و‬
‫دانشجویان طب مفید میداند‪ ،‬در عین حال اذعان میکند ممکن است کسی‬
‫بدون آموختن این علوم در فن طب ماهر باشد‪ .‬آنجا که هندسه را برای شناخت‬
‫اشکال زخمها و نجوم را برای تشخیص زمان مناسب تجویز دارو مفید میداند‪،‬‬
‫علم موسیقی را یاریگر پزشک میداند‪ ،‬زیرا اگر پزشک پنجههایش با نواختن‬
‫تارها و ذهنش با نغمات تمرین یابد‪ ،‬حرکت نبض و لمس عروق بر او آسان‬
‫میگردد‪( .‬مجوسی اهوازی‪ 1322 ،‬ش‪ ).‬نظر به اینکه در جزء اول کامل‪ 11 ،‬باب به‬
‫نبض و گونههای آن‪ ،‬اسباب پدیدآورنده هر یک از گونههای نبض‪ ،‬دگرگونگشتن‬
‫و علل آن داده شده است‪( .‬مجوسی اهوازی‪ 1322 ،‬ش‪ ).‬میتوان گفت تقسیمبندی‬
‫دقیق رگها که علی بن عباس به آن اشاره کرده‪ ،‬شناخت وی را از ضرب و وزن‬
‫نبض که ردپای بیماری را مشخص میکند و احاطهاش به موسیقی را‪ ،‬بیان‬
‫میکند‪.‬‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫شیخالرئیس ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی (‪ 332-122‬ق‪ ).‬در برخی آثارش‬
‫درباره موسیقی سخن رانده است‪ .‬در شفا‪ ،‬النجاه‪ ،‬دانشنامه علایی‪ ،‬بخشی به‬
‫موسیقی اختصاص یافته است و در کتب دیگری با نامهای المدخل إلی صناعه‬
‫الطبیه و اللواحق به طور کامل به موسیقی پرداخته است‪.‬‬
‫دانشنامه علایی شامل ‪ 3‬رساله در منطق‪ ،‬علم برین (حکمت الهی) علم زیرین‬
‫(حکمت طبیعی) به قلم بوعلی است‪ .‬رسائل دیگر در هندسه‪ ،‬هیأت و موسیقی‬
‫شیخ الرئیس را شاگرد وی جوزجانی که تاریخ ولادت او مشخص نیست‪ ،‬ولی تاریخ‬
‫وفاتش سال ‪ 132‬هجری است‪ ،‬پس از مرگ وی از مصنفات استادش یا دیگران‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫به آن اضافه کرده است‪ .‬در مقدمه مؤلف‪ ،‬ابن سینا در دانشنامه علایی میگوید‬
‫قصدش تألیف کتابی است که ‪ 1‬علم از علوم پیشینیان را گرد آورد و موسیقی را‬
‫یکی از آنها میداند و در تعریف آن میگوید‪« :‬بازنمودن سبب ساز و ناساز آوازها‬
‫و نهادن لحنها» (ابن سینا‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬در کتاب شفا نیز بخش موسیقی آن با نام‬
‫«جوامع علم الموسیقی» یکی از ‪ 1‬بخش (فن سوم) تعلیمات (ریاضیات) آن است‬
‫و درباره صوت‪ ،‬ابعاد‪ ،‬اقتباس‪ ،‬ایقاع‪ ،‬انتقال‪ ،‬آلات موسیقی و‪ ...‬بحث میکند‪( .‬ابن‬
‫سینا‪ 1316 ،‬م‪ ).‬اشارات و تنبیهات نیز کتاب دیگری از ابن سینا است که در آن از‬
‫معالجه برخی امراض با نغمههای دلنشین‪ ،‬به خصوص افرادی که دچار بیماریهای‬
‫روانی هستند‪ ،‬ذکری به میان آورده است‪( .‬حسنزاده آملی‪ 1322 ،‬ش‪ ).‬ابن سینا‬
‫همچنین موسیقی را تسکیندهنده قوی دردها و شادیبخش میداند‪ ،‬حتی‬
‫موسیقی آرام را شبهنگام‪ ،‬قبل خواب تجویز میکند‪ ،‬وی هر قسمت از روز را‬
‫مخصوص نواختن موسیقی در یکی از گوشهها میداند‪( .‬کعدان‪ 1332 ،‬ش‪ ).‬وی‬
‫رسالهای فارسی نیز با عنوان رگشناسی (علم النبض) دارد که در تاریخ موسیقی‬
‫ایران جایگاه مهمی دارد و نشاندهنده احاطه وی بر موسیقی و کاربرد آن توسط‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫ابن سینا در پزشکی است‪ .‬ابن سینا در این رساله حتی بر نظرات جالینوس که‬
‫موسیقی را هنر و پزشکی را علم دانسته و معتقد است نمیتوان موسیقی را تماماً‬
‫در اختیار پزشکی قرار داد‪ ،‬میتازد و بر وی خرده میگیرد و میگوید پزشک باید‬
‫موسیقی بیاموزد و این کاری دراز بود‪( .‬ابن سینا ‪ 1322‬ش‪ ).‬وی در این رساله برای‬
‫بسیاری از واژگان معادل فارسی جایگزین کرده است‪.‬‬
‫عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار از دانشمندان‬
‫صاحبنظر در این حوزه است‪ .‬وی در کتاب قابوسنامه ـ که در قرن پنجم هجری‬
‫تألیف شده است (‪ 131‬ق‪ ).‬ـ باب ‪ 36‬این کتاب با عنوان آیین و رسم خنیاگری‪ ،‬به‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫تأثیر نواختن موسیقی بر طبایع مختلف اشاره دارد‪ .‬شرایطی که یک نوازنده باید دارا‬
‫باشد تا بر شنونده تأثیر بگذارد و توجه به وضعیت روحی و عاطفی و حتی سن و‬
‫جنسیت بیمار مورد توجه قرار گرفته است‪ .‬چنانکه آمده است‪« :‬چون به سرا کاری‬
‫شوی روی گرفته مباش و همه راههای گران (آهنگهای سنگین) مزن و نیز همه‬
‫راههای سبک مزن که نیز همه از یک نوع زدن شرط نه بود که آدمی همه از یک‬
‫طبع نباشد هم چنانکه همه خلق مختلفاند [خلق نیز مختلفاند]‪ ».‬همچنین اشاره‬
‫شده است‪« :‬دستان خسروانی را مناسب مجلس ملوک‪ ،‬طریقتها به وزن کم چنانکه‬
‫بدان سرود توان گفت و آن را راه نام کردند و آن راهی بود که به طبع پیران و خداوند‬
‫جد نزدیک بود‪ .‬برای جوانان شعرهایی به وزن سبکتر‪ 3‬و خفیف نام کردند‪ .‬کودکان و‬
‫زنان لطیف طبعتر هستند برای بهرهبردن از موسیقی ترانه را نصیب این قوم کردند‪».‬‬
‫تناسب موسیقی و آلاتی که با آن نواخته میشود‪ ،‬با مزاج مستمعان نیز بیان شده‬
‫است‪« :‬اگر سرخروی باشد و دمویروی بود‪ ،‬بیشتر به درود زن‪ ،‬اگر زردروی و‬
‫صفراوی بود‪ ،‬بیشتر زیر زن‪ .‬اگر سیاهگونه بود‪ ،‬نحیف و سوداوی بود‪ ،‬بیشتر بر سه تار‬
‫زن و اگر سپیدپوست و فربه بود‪ ،‬مرطوب بود‪ ،‬بیشتر بر بم زن که این رودها را بر ‪1‬‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫طبع ساختند‪ ».‬همچنین به نواختن موسیقی حسب حالهای وقتی و فصلی‪ ،‬چون‬
‫سرودهای بهاری و خزانی و زمستانی و توجه شده است‪« :‬و باید بدانی به هر وقت چه‬
‫باید گفتن نه باید اندر بهار‪ ،‬خزانی و اندر خزان‪ ،‬بهاری گویی‪( ». ...‬عنصرالمعالی‪1323 ،‬‬
‫ش‪ ).‬چنانکه در طب سنتی ایران‪ ،‬مزاج که یکی از امور طبیعیه است‪ ،‬تحت تأثیر سن‪،‬‬
‫جنس‪ ،‬فصل قرار دارد‪ ،‬تناسب موسیقی با زمان نواختن آن نیز از دیگر مسائلی است‬
‫که میتوان در این باب به آن اشاره کرد‪.‬‬
‫ابن هندو (متوفی به سال ‪ 112-122‬ق‪ ).‬در کتاب «مفتاح الطب و منهاج‬
‫الطلاب» که برای دانشجویان پزشکی تألیف کرده است‪ ،‬هنگامی که از علومی نام‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫میبرد که پزشک لازم است بداند‪ ،‬میگوید‪ :‬علم موسیقی از جهتی داخل در‬
‫صناعت طب است و ثاون اسکندرانی از بقراط نقل کرده است که فیلسوفان متقدم‬
‫بیماران را با آهنگها و الحان شفا میدادند‪( .‬ابن هندو‪ 1362 ،‬ش‪).‬‬
‫خواجه کمالالدین عبدالقادر بن غیبی حافظ مرغی (‪ 232-311‬ق) از بزرگترین‬
‫موسیقیدانان عصر تیموری است‪ .‬او آهنگسازی دانشمند و نوازندهای بزرگ بود‬
‫که نه تنها در علم موسیقی و ادوار‪ ،‬استادی را به حد اعلا رسانده بود‪ ،‬بلکه در علم‬
‫قرائت و شعر و خط نیز بغایت ماهر بود‪ .‬وی ابتدا در مصاحبت سلطان احمد‬
‫جلایر‪ ،‬سپس میرانشاه و پس از آن تیمور و بعد از مرگ تیمور نیز در خدمت‬
‫شاهرخ پس تیمور بود تا آنکه در سال ‪ 232‬ق به مرض طاعون درگذشت‪ .‬از‬
‫تألیفات فراوان او در موسیقی «مقاصد الالحان»‪« ،‬کنزالتحف»‪« ،‬کنز الالحان فی‬
‫علم الادوار» را میتوان نام برد‪( .‬میرجعفری‪ 1323 ،‬ش‪ ).‬وی در «مقاصد الالحان» از‬
‫همه جنبههای موسیقی گفتگو میکند‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪ ).‬وی در این کتاب‪ ،‬ضمن‬
‫برشمردن خواص موسیقی‪ ،‬به استفاده از آن در زمینه پزشکی و چگونگی‬
‫بهرهگیری یک پزشک از موسیقی در راه تشخیص درمان امراض اشاره میکند‪ .‬او‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫حدیثی از پیامبر (ص) نقل میکند که در آن علوم به ‪ 2‬دسته‪ ،‬علم ابدان و علم‬
‫ادیان تقسیم میشود‪ .‬وی با این استدلال که پیامبر به دلیل اینکه انجام ارکان‬
‫دین و عبادت بنده بدون صحت بدن و سلامت کامل نیست‪ ،‬پس علم طب از‬
‫واجبات است و طبیب را لابد است از معرفت و شناخت نبض که تشخیص بیشتر‬
‫امراض با شناخت نبض ممکن است و تا طبیب را معرفت علم موسیقی حاصل‬
‫نباشد‪ ،‬وزن نبض را درک نمیکند‪( .‬مراغی‪ 1366 ،‬ش‪ ).‬مراغی آخرین موسیقیدان‬
‫بزرگ ایران بود و پس از او به دلیل ویرانیها و تباهیهایی که در ایرانشهر رخ داد‬
‫و مرگ هنرمندان و دانشمندان ایرانی و از بینرفتن دانشگاهها و انجمنها‪ ،‬موسیقی‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫رو به افول نهاد‪.‬‬

‫بدینترتیب باید توجه داشت حکما با علم به اینکه هر راهی مناسب چه زمانی‬
‫از روز است و با توجه به حالات روحی مختلفی که در فرد در طول شبانهروز به‬
‫وجود میآید‪ ،‬دقت کافی در انتخاب موسیقی مناسب را مبذول میداشتند‪ .‬دقت‬
‫در این امر را میتوان به تأثیری که موسیقی در رفع بیماریهای روحی‪ ،‬خستگی‬
‫و ایجاد انگیزه و احساس شعف در فرد به وجود میآورد‪ ،‬دانست و حکما از این اثر‬
‫بخشی در درمان بیماری استفاده میکردند‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫چنانکه ابن سینا نیز پرداختن به این نوع موسیقی را تجویز میکند و راهوی‬
‫را در صبح‪ ،‬عشاق‪ 3‬را در ظهر‪ ،‬عراق‪ 12‬را در عصر‪ ،‬اصفهان‪ 11‬را در غروب‪ ،‬مناسب‬
‫میداند‪.‬‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫نتیجهگیری‬
‫پس از بررسی جایگاه موسیقیدرمانی در پزشکی ایران باستان و نقش و اهمیتی‬
‫که پزشکان در درمان بسیاری از بیماریهای روانی و جسمی برای آن قائل شدهاند‪،‬‬
‫همچنین کاربرد آن در پزشکی ایران دوره اسلامی و آثار به جایمانده از آن دوران‪ ،‬به‬
‫نکته حائز اهمیتی برخورد میکنیم که همانا این شاخه از پزشکی از قدیمیترین ادوار‬
‫تاریخ‪ ،‬در سرزمین ایران وجود داشته است‪ .‬علیرغم اینکه آثاری که پس از اسلام‪ ،‬در‬
‫این زمینه به دست آمدند‪ ،‬بیشتر به جنبه نظری موسیقی پرداختهاند‪ ،‬اما درمان با‬
‫موسیقی همواره صورت میگرفته است و دیگر اینکه پزشکان در این دوره علیرغم‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫اختلافات جزئی در آرا و نظراتشان‪ ،‬بر تأثیرگذاربودن این شیوه درمانی اتفاق نظر‬
‫داشته‪ ،‬حتی اگر احاطه پزشک به موسیقی را شرط لازم ندانستهاند‪ ،‬ولی مفید قلمداد‬
‫کردهاند‪ .‬باید خاطرنشان ساخت که آنان از اثرات عمیق اصوات بر جسم و روح انسان‬
‫آگاه بوده و به همین دلیل در به کاربردن آن نهایت دقت را به خرج میدادند که این‬
‫خود پس از شناخت کامل نوع بیماری و احاطه آنان بر پزشکی حاصل میشد‪.‬‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫پینوشتها‬
‫‪ .1‬جمشید چهارمین پادشاه کارآمدی بود که کمر همت به آبادانی جهان بسته بود و به مردم یاری‬
‫میرساند و مفهوم سلامتی را به آنان آموخت‪( .‬الگود‪ 1312 ،‬ش‪ ،.‬ص ‪)13‬‬
‫‪2. British Museum‬‬
‫‪ .3‬ایرانیان گذران زندگی را به رامش‪ ،‬از جمله فرمانهای دینی میشمردند که در پندنامه پوریوت‬
‫کیشان آمده است‪ .‬رامشگر کسی است که وسایل خوشی و سعادت و خرمی را فراهم میکند‪ .‬خنیاگر‬
‫(هونیاککر به زبان پهلوی‪ ،‬هو نیاک کر)‪ .‬نیاک در واقع دگرگونشده واژه نواک و ریشه آن واک است و‬
‫در اوستا از ریشه یوچ برآمده که در سانسکریت به گونه ‪ vakas‬درآمد و مشتقات فراوان دارد که همگی‬
‫به همان آوا و صوت برمیگردد‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪ ،.‬ص ‪)12‬‬
‫‪ .1‬مانی از نجبای ایران بود‪ .‬وی در سال ‪ 211‬یا ‪ 216‬میلادی در منطقهای بین دجله و فرات متولد شد‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫و در زمان شاپور اول ساسانی آیین جدیدی را رواج داد و خود را فارقلیط که مسیح ظهور او را خبر داده‬
‫بود‪ ،‬معرفی کرد‪ .‬عاقبت وی در زمان وهرام اول در سال ‪ 236‬میلادی محکوم و کشته شد‪( .‬کریستنسن‪،‬‬
‫‪ 1332‬ش‪ ،.‬صص ‪)223 ،261‬‬
‫‪ .1‬مزدکیه آیین بود که اواخر عهد ساسانیان و در زمان قباد ظهور کرد و میتوان گفت اشتقاقی از آیین‬
‫مانی بود‪ .‬قباد در ابتدا به این آیین درآمد‪ ،‬ولی در آخر به دسیاری فرزندش انوشیروان آنها را نابود کرد‪.‬‬
‫(کریستنسن‪ 1332 ،‬ش‪ ،.‬صص ‪)123 ،121‬‬
‫‪ .6‬مزامیر‪ :‬جمع مزمار‪ ،‬نایها و دفها یا سرود و آواز نیکو‪( .‬لغتنامه دهخدا)‬
‫‪ .3‬راه سبک‪ ،‬در موسیقی غربی لایت موزیک امروزه است‪( .‬جنیدی‪ 1332 ،‬ش‪ ،.‬نوای خوش ایران‪ ،‬ص‬
‫‪)213‬‬
‫‪ .2‬مخفف رهاوی که یکی از دوازده مقام موسیقی ایرانی است‪( .‬لغتنامه دهخدا)‬
‫‪ .3‬یکی از دوازده مقام موسیقی ایرانی‪( .‬فرهنگ فارسی معین)‬
‫‪ .12‬نام پردهای در موسیقی که به وقت چاشت سرایند‪( .‬لغتنامه دهخدا)‬
‫‪ .11‬نام پردهای از دوازده پرده موسیقی‪( .‬لغتنامه دهخدا)‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫فهرست منابع‬
‫منابع فارسی‪:‬‬
‫ابن سینا‪ ،‬ابوعلی حسین بن عبدالله‪ 1323( .‬ش‪ .).‬رساله منطق دانشنامه علایی‪ .‬مقدمه و تصحیح محمد‬
‫معین و محمد مشکوه‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن آثار و مفاخر‪ ،‬صص ‪.1-3‬‬

‫ابن سینا‪ ،‬ابوعلی حسین بن عبدالله‪ 1322( .‬ش‪ .).‬رگشناسی‪ .‬با مقدمه و حواشی و تصحیح محمد‬
‫مشکوه‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‪ ،‬ص ‪.13‬‬

‫ابن هندو‪ ،‬ابوالفرج علی بن حسین‪ 1362( .‬ش‪ .).‬مفتاح الطب و منهاج الطلاب‪ .‬به اهتمام مهدی محقق و‬
‫محمدتقی دانشپژوه‪ ،‬تهران‪ :‬مؤسسه مطالعات اسلامی‪ ،‬ص ‪.16‬‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫آموزگار‪ ،‬ژاله‪ 1321( .‬ش‪ .).‬تاریخ اساطیری ایران‪ .‬تهران‪ :‬سمت‪ ،‬چاپ هشتم‪ ،‬ص ‪.31‬‬

‫آموزگار‪ ،‬ژاله‪ .‬تفضلی‪ ،‬احمد‪ 1323( .‬ش‪ .).‬اسطوره زندگی زرتشت‪ .‬تهران‪ :‬نشر چشمه‪ ،‬صص ‪.22-21‬‬

‫الگود‪ ،‬سیریل‪ 1312( .‬ش‪ .).‬تاریخ پزشکی ایران‪ .‬مترجم محسن جاویدان‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ اقبال‪ ،‬ص ‪.13‬‬

‫اهری‪ ،‬حامد‪ .‬انوار‪ ،‬امیرعلی‪ .‬اسدی‪ ،‬تورج‪ .‬حقدوست‪ ،‬نکیسا‪ .‬عطائی‪ ،‬مریم‪ 1323( .‬ش‪ .).‬سلامت غذا با‬
‫رویکرد موسیقی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارت علمی آبزیان‪ ،‬صص ‪.21-23‬‬

‫بلخی‪ ،‬احمد بن سهل‪ 1322( .‬ش‪ .).‬مصالح الابدان و الانفس‪ .‬تهران‪ :‬مؤسسه مطالعات تاریخ‪ ،‬طب اسلامی‬
‫و مکمل دانشگاه علوم پزشکی تهران‪ ،‬صص ‪.133-122‬‬

‫بهار‪ ،‬مهرداد‪ 1332( .‬ش‪ .).‬بندهش‪ ،‬فرنبغ دادگی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات توس‪ ،‬ص ‪.33‬‬

‫پورداوود‪ ،‬ابراهیم‪ 1323( .‬ش‪ .).‬گاتها‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات اساطیر‪ ،‬ص ‪.113‬‬

‫جنیدی‪ ،‬فریدون‪ 1332( .‬ش‪ .).‬نوای خوش ایران‪ .‬تهران‪ :‬نشر بلخ‪ ،‬صص ‪،113-116 ،122 ،62-63‬‬
‫‪.161 ،111-113‬‬

‫حسنزاده آملی‪ ،‬حسن‪ 1322( .‬ش‪ .).‬دروس شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا‪ .‬مقامات العارفین‪ ،‬قم‪:‬‬
‫انتشارات آیت اشراق‪ ،‬ص ‪.166‬‬

‫زرینکوب‪ ،‬عبدالحسین‪ 1361( .‬ش‪ .).‬تاریخ مردم ایران‪ .‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪ 2 ،‬جلدی‪ ،‬جلد اول‪ ،‬ص ‪.133‬‬

‫رازی‪ ،‬محمدبن ذکریا‪ 1323( .‬ش‪ .).‬المنصوری فی الطب‪ .‬پژوهش حازم بکری صدیقی‪ ،‬برگردان محمدابراهیم‬
‫ذاکر‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه علوم پزشکی تهران‪ ،‬صص ‪.123 ،163 ،121‬‬
 ‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 711‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫عنصرالمعالی‪ ،‬کیکاووس‪ 1323( .‬ش‪ .).‬درس زندگی‪ /‬گزیده قابوسنامه‪ .‬مصحح غلامحسین یوسفی‪،‬‬
‫تهران‪ :‬انتشارات علمی‪ ،‬صص ‪.112-112‬‬

‫عوفی‪ ،‬سدیدالدین محمد‪ 1331( .‬ش‪ .).‬پانزده باب جوامع الحکایات‪ .‬به اهتمام محمد رمانی‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫انتشارات کلاله خاور‪ ،‬ص ‪.366‬‬

‫فارابی‪ ،‬محمد بن محمد ابونصر‪ 1331( .‬ش‪ .).‬موسیقی کبیر‪ ،‬آذرتاش آذرنوش‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه علوم‬
‫انسانی‪ ،‬صص ‪.13-21‬‬

‫کاویانی‪ ،‬حمید‪ 1333( .‬ش‪ .).‬تاریخ پزشکی ایران باستان‪ .‬تهران‪ :‬المعی‪ ،‬صص ‪.316 ،122 ،32-31‬‬

‫کرامتی‪ ،‬یونس‪ 1323( .‬ش‪ .).‬مقالات پزشکی‪ ،‬دایرهالمعارف اسلامی‪ .‬زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی‪،‬‬
‫تهران‪ :‬بنیاد دایره المعارف اسلامی‪22 ،‬جلدی‪ ،‬جلد سیزدهم‪ ،‬ص ‪.611‬‬
‫سارا حاتمي‪ ،‬سمیه پاکباز‪ ،‬فرزانه غفاری‬

‫کریستنسن‪ ،‬آرتور‪ 1332( .‬ش‪ .).‬ایران در زمان ساسانیان‪ .‬مترجم رشید یاسمی‪ ،‬تهران‪ :‬صدای معاصر‪،‬‬
‫صص ‪.332-313‬‬

‫مجوسی اهوازی‪ ،‬علی بن عباس‪ 1322( .‬ش‪ .).‬کامل الصناعه الطبیه‪ .‬مترجم دکتر سیدمحمد خالد‬
‫غفاری‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارت مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه نهران ـ مک گیل‪ 2 ،‬جلدی‪ ،‬جلد اول‪،‬‬
‫صص ‪.261-262 ،26‬‬

‫مراغی‪ ،‬عبدالقادر‪ 1366( .‬ش‪ .).‬جامع الالحان‪ .‬به کوشش تقی بینش‪ ،‬تهران‪ :‬مؤسسه مطالعات و‬
‫تحقیقات فرهنگی‪ ،‬ص ‪.12‬‬

‫میرجعفری‪ ،‬حسین‪ 1323( .‬ش‪ .).‬تاریخ تیموریان و ترکمانان‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه اصفهان و سمت‪ ،‬صص‬
‫‪.111-111‬‬

‫میرمیران‪ ،‬مجتبی‪ 1321( .‬ش‪ .).‬فرهنگ و ادبیات ایران پیش از اسلام‪ .‬تهران‪ :‬سرآغاز‪ ،‬ص ‪.112‬‬

‫درویشی‪ ،‬محمدرضا‪ 1333( .‬ش‪ .).‬موسیقی‪ ،‬کدام موسیقی؟ کدام درمان؟‪ .‬فصلنامه ماهور‪ ،‬سال دوم‪،‬‬
‫شماره هشتم‪ ،‬صص ‪.33-12‬‬

‫علیجانیها‪ ،‬فاطمه‪ 1333( .‬ش‪ .).‬تدبیر سماع در طب سنتی ایران‪ .‬فصلنامه تاریخ پزشکی‪ .‬سال پنجم‪،‬‬
‫شماره چهاردهم‪ ،‬ص ‪.163‬‬
‫سال هفتم‪ ،‬شماره بیستودوم‪ ،‬بهار ‪4931‬‬ ‫‪ / 710‬فصلنامه تاریخ پزشكي‬

‫همتی‪ ،‬کریم‪ 1333( .‬ش‪ .).‬بررسی تأثیر شنیدن آوای بدون کلام در کنترل علائم حیاتی بیماران‪.‬‬
‫فصلنامه علمی پژوهشی بیهوشی و درد‪ .‬دوره پنجم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬ص ‪.11‬‬

‫منابع عربی‪:‬‬
‫ابن سینا‪ ،‬ابوعلی حسین بن عبدالله‪ 1316( ،‬م‪ .).‬جوامع علم الموسیقی‪ ،‬الشفاء‪ .‬به کوشش زکریا یوسف‪،‬‬
‫نشر قاهره‪ :‬سه جلدی‪ ،‬جلد اول‪ ،‬ص ‪.3‬‬

‫کعدان‪ ،‬عبدالناصر‪ 1332( .‬ش‪ .).‬گنجینه مقالات منتخب (العلاج بالموسیقی فی طب العربی)‪ .‬تهران‪:‬‬
‫دانشگاه علوم پزشکی ایران‪ ،‬هشت جلدی‪ ،‬جلد پنجم‪ ،‬ص ‪.13‬‬

‫موسیقيدرماني در ایران باستان تا عصر تیموریان‬

‫یادداشت شناسه مؤلفان‬
‫سارا حاتمی‪ :‬دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫سمیه پاکباز‪ :‬دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی ایران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫فرزانه غفاری‪ :‬دانشیار دانشکده طب سنتی‪ ،‬دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪( .‬نویسنده‬
‫مسؤول)‬
‫پست الکترونیک‪Ghaffariinfo@gmail.com :‬‬
 4931 ‫ بهار‬،‫ شماره بیستودوم‬،‫سال هفتم‬ ‫ فصلنامه تاریخ پزشكي‬/ 717

Music therapy from ancient Iran till Teymooriyan age.

Sara Hatami
Somayeh Pakbaz
Farzaneh Ghaffari
Abstract
Music as a scholar science is comparator of tunes with melodies
and art of saying the emotions also it had a main role in management
of disease. Music makes a revolution in spirit and cause an
exhilaration which has been noticed by the sages from ancient of Iran.
The doctors were familiar with practical music and knew it’s
characteristics to cure. They discuss about music as a medicinal tools
‫ فرزانه غفاری‬،‫ سمیه پاکباز‬،‫سارا حاتمي‬

in their books. Purpose of this study is collecting all the ideas about
music therapy and effect of music on health from ancient of Iran until
Teymooriyan age. It is noticed to some part of Islamic civilization
beside it too. Actually, this study gathered some ideas about music
therapy until the 9th age. Music therapy had a role in plan of
management of diseases among the physicians in the past.

Keywords
Music Therapy, Ancient Iran, Islamic Medicine