1

« Οικοφεμινισμός : Τhe Death of Nature.

Women, Ecology and the Scientific Revolution
της Carolyn Merchant »

Ειρήνη Αστρά
Α.Μ. 16403
Π.Μ.Σ. Θεολογία και Κοινωνία
Κατεύθυνση Θρησκειολογίας
Ειδίκευση Βιοηθικής
β΄εξάμηνο
email: eastra@hotmail.gr
τηλ. 6946524656

μάθημα: Νέα θρησκευτικά κινήματα

(μάθημα επιλογής β΄εξαμήνου)
Καθηγητής : Στυλιανός Παπαλεξανδρόπουλος
2
 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.0 Πρόλογος ................................................................................................ 4

2.0 Εισαγωγή ............................................................................................... 5

3.0 Η φύση ως γυναίκα ............................................................................... 8

4.0 Kαλλιεργήσιμες γαίες, Έλη και Δάση ................................................ 11

5.0 Οργανωνική κοινωνία και ουτοπία. Ο κόσμος ως οργανισμός.

Κοινωνική και φιλοσοφική θεώρηση του οργανικού μοντέλου ............. 12

5.1 Οργανική κοινωνία και ουτοπία. Κοινωνική θεώρηση του

οργανικού μοντέλου ..................................................................................... 12
5.2 Ο κόσμος ως οργανισμός. Φιλοσοφική θεώρηση του οργανικού
μοντέλου ..................................................................................................... 14

6.0 Η φύση ως διαταραχή. Αναφορά στην θέση της γυναίκας στην παραγωγή
και αναπαραγωγή ....................................................................................... 15

7.0 Κυριαρχία πάνω στη φύση. Αναφορά στον Francis Bacon ........... 16

8.0 Η μηχανική τάξη. Ο μηχανισμός ως δύναμη και η διαχείρηση

της φύσης .................................................................................................... 18

8.1 Η μηχανική τάξη ................................................................................. 18

8.2 Ο μηχανισμός ως δύναμη και η διαχείρηση της φύσης ...................... 18

9.0 Γυναίκες επιστήμονες γιατην φύση – Leibnitz και Newton .......... 19

10.0 Κριτική στo The Death of Nature της Carolyn Merchant ............ 20

11.0 Oικοφεμινισμός ................................................................................. 21

11.1 Ιστορική αναδρομή και βασικά χαρακτηριστικά ............................... 21

11.2 Ο οικοφεμινισμός ως νέο θρησκευτικό κίνημα ................................. 24
11.2.1 Η εποχή της μητριαρχίας. Η «εισφορά» της Marija Gimbutas και του Johann
Jakob Bachofen ............................................................................................. 24
11.2.2 Η οικοφεμινιστική θεολογία .............................................................. 25
11.2.3 Η οικοφεμινιστική κίνηση στην Ελλάδα σήμερα. ............................. 28
11.2.4 Θρησκευτικά γνωρίσματα του οικοφεμινισμού ................................. 29
12.0 Επίλογος ............................................................................................ 31
Βιβλιογραφία ............................................................................................... 32
 4

1.0 Πρόλογος

Φύση και πολιτισμός, άνθρωπος και περιβάλλον, κυριαρχία ή

συμφιλίωση με τη φύση, χειραφέτηση της γυναίκας και πατριαρχική ανελευθερία
κυρίως όμως οργανική και μηχανιστική αντίληψη του κόσμου είναι μερικά από τα
βασικά δυαλιστικού τύπου διλήμματα της Carolyn Merchant, καθώς αναπτύσεi την
οικολογικοφιλοσοφική της θεωρία στο βιβλίο “ The Death of Nature.Women,
Ecology and the Scientific Revolution ”.
Στην παρούσα εργασία, η οποία πραγματοποιείται στα πλαίσια του μαθήματος
των Νέων Θρησκευτικών Κινημάτων, θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθεί η
οικοφεμινιστική συλλογιστική της συγγραφέως, καθώς αυτή ξετυλίγεται μέσα από
πληθός ιστορικών στοιχείων, των οποίων την εξιστόρηση η Merchant θεωρεί
σημαντικά, δίοτι κατ΄ αυτήν αποτελούν την βάση της κοινωνίας σήμερα. 1 Οι
οικονομικοκοινωνικές εξελίξεις, οι οποίες διαδραματίστηκαν από την Αναγέννηση
μέχρι και την Επιστημονική Επανάσταση, η οποία συντελείται κατά τον 16ο και 17ο
αιώνα , στρέφονται γύρω από τον κεντρικό άξονα της αντίθεσης του φιλοσοφικού
οργανικού και μηχανιστικού μοντέλου θεώρησης των πραγμάτων και κυρίως της
φύσης. Αυτό, το οποίο ενδιαφέρει την συγγραφέα είναι να αναδειχθεί η ιστορική
σύνδεση φύσης και γυναίκας και η «αποδεδειγμένη» κυριαρχία αυτών από τον
ανδροκρατούμενο μηχανιστικό πολιτισμό.
Στα κεφάλαια, που θα ακολουθήσουν, θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθούν τα
κεντρικά σημεία σκέψης της συγγραφέως, καθώς και οι βασικές έννοιες, τις οποίες
πραγματεύεται. Βασικό μέλημα είναι να γίνει κατανοητή η σύνδεση, την οποία
επιχειρεί η συγγραφέας να κάνει μέσα από ένα ομολογουμένως πυκνό και δύσκολο
να ακολουθήσει κανείς κείμενο 2, το οποίο εντούτοις αποτελεί ορόσημο για την
οικοφεμινιστική κίνηση και τις αξίες, που πρεσβεύει και τα οράματά της σε σχέση με
το μέλλον του πλανήτη και τον ρόλο της γυναίκας μέσα στην κοινωνία.
Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι η Merchant δεν
παρουσίαζει τις τρέχουσες συνθήκες, που επικρατούσαν κατά την εποχή της
συγγραφής του βιβλίου στον χώρο του οικοφεμινισμού τόσο στην χώρα της όσο και
παγκοσμίως. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο, θα γίνει μια προσπάθεια αναφοράς στο
«φαινομένο» του οικοφεμινισμού και των διαφόρων εκφράσεών του, καθώς και στη
σχέση του με το ευρύτερο κίνημα της οικολογίας. Θα αναφερθούν τα στοιχεία
εκείνα, τα οποία τον ταξινομούν στα νέα θρησκευτικά κινήματα, καθώς φέρει
πλείστα όσα γνωρίσματα αυτών και εν τέλει θα βολιδοσκοπήσουμε το πώς
εκφάινεται ο οικοφεμινισμός στον ελλαδικό χώρο σήμερα.

1 Merchant, Carolyn , “Partnership, Narrative and Environmental Justice. An Interview with Carolyn Merchant”, στο :
Bryson, J. Scott (ed.) , Interdisciplinary Literary Studies, Vol. 3, No 1, Literacy Ecocritism (Fall 2001), Penn State
University, Fall 2001, σελ. 124-130.
2 Jervis, L. Jane ,“ The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution by Carolyn Merchant”, στο :
Technology and Culture , Vol. 23, No. 4 (Octοber 1982), The Johns Hopkins University Press Technology Stable,
σελ. 653-654 .
 5

2.0 Εισαγωγή

Η φύση αποτελεί ένα θέμα, το οποίο έχει από καταβολής κόσμου απασχολήσει
τον άνθρωπο σε όλα τα επίπεδα της ζωής και της έκφρασής του. Αυτό, που
περιέβαλε τον άνθρωπο προκαλώντας του έκπληξη, δέος, θαυμασμό, ενδιαφέρον
έγινε από νωρίς αντικείμενο νοητικής επεξεργασίας και λατρείας. Η ανάγκη του
θρησκεύεσθαι συνδέθηκε από νωρίς λοιπόν με την έννοια της φύσης και των
στοιχείων και φαινομένων αυτής, αποτελώντας ένα από τα πρώτα στάδια της
εξέλιξης της θρησκείας.3 Είναι γνωστό άλλωστε, ότι το περιβάλλον είτε πρόκειται
για το φυσικό είτε το τεχνητό ή κοινωνικό παίζει σημαντικότατο ρόλο τόσο σε άμεσο
όσο και έμμεσο βαθμό, επηρεάζοντας τις συνθήκες διαβίωσης, διαμορφώνοντας τον
ψυχικό και πνευματικό του κόσμο καθώς και τον ίδιο πολιτισμό, τον οποίο παράγει.
Οι πρώιμες ανθρώπινες κοινωνίες βασίζονταν στην θεώρηση του φυσικού
περιβάλλοντος ως μία επανάληψη φαινομένων, τα οποία απέδιδαν μία συνέχεια, η
οποία με την σειρά της σήμαινε «φυσιολογικότητα».4 Η διαδοχή των εποχών, η
επαναλαμβανόμενη κίνηση των καιρικών φαινομένων και των σημείων του ουρανού
και της γης προσέδιδαν ένα υπερβατικό χαρακτήρα σε αυτά. Η ίδια η φύση επομένως
απέπνεε ιεροπρέπεια. Συν τοις άλλοις, η εξασφάλιση τροφής ήταν από μόνη της κάτι
θεόσδοτο και ταυτόχρονα μυστηριακό. Σε περιοχές δε, που είχαν άμεση σχέση με την
καλλιέργεια της γης ο ιεροπρακτικός δεσμός φύσης ανθρώπου έγινε ισχυρός
οδηγώντας στην ανάπτυξη θρησκειών, που σχετίζονταν άμεσα με την φύση, όπως
θρησκειών γονιμότητας, θρησκειών στο «πάνθεον», των οποίων ανήκαν χθόνιες ή
μητρικές θεότητες, φυτικές, ζωικές ή υδάτινες επιφάνειες καθώς και
τελετουργικά σχετικά με την φυτική παραγωγή.5 Η σημασιολογική σύνδεση της της
ευφορίας με το θηλυκό στοιχείο ήταν προφανής στις περισσότερες περιπτώσεις. H
ζωή αναπηδούσε μέσα από τους σπόρους, εξελισσόμενη σε βλαστό, όπως το
ανθρώπινο ον από τη μήτρα της μητέρας του. Η ίδια η γη παρουσιαζόταν δε ως Γη,
Γαία, Μεγάλη Μητέρα, Μάνα Γη, Μεγάλη Θεά.6
Η ανάλυση κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της πρωτόγονης
θρησκευτικότητας δεν είναι βέβαια έργο της παρούσης στιγμής. Η αναφορά σε αυτά
γίνεται χάριν μιας ελάχιστης εγκυκλοπαιδικής γνώσης, η οποία θα μπορούσε να
αποβεί χρήσιμη για την κατανόηση των κεντρικών συμβόλων και μεταφορών, οι
οποίες χρησιμοπούνται από την Merchant αλλά κυρίως από τις εκπροσώπους του

3 Στο βιβλίο του Τheories of Primitive religion o E.E.Evans Prichard , αναφέρει, ότι η μυθική-φυσιολατρική
φάση της θρησκείας ακολούθησε μετά την φετιχιστική και τοτεμική φάση της.βλ. E.E. Evans- Prichard E. E.,
Theories of Primitive Religion, Οxford University Press, London, 1965, σελ. 104.
4 Eliade, Mircea, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των θρησκειών, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1998, σελ. 47-48
5 o.π., σελ.196, 230, 252, 310.
6 Το θηλυκό στοιχείο βέβαια όχι μόνο στη γη αλλά και στον ουρανό, όπως στην Σελήνη, καθώς αυτή με την
περιοδική της κίνηση και εμφάνιση ρύθμιζε τους ζωικούς ρυθμούς και τις ανθρώπινες δραστηριότητες. βλ. Eliade,
Mircea, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των θρησκειών, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1998, σελ. 155-183.
 6

οικοφεμινισμού και ιδίως αυτού, που σχετίζεται με την αναβίωση παγανιστικών7

γυναικείων θεοτήτων.
Στο έργο της «The Death of Nature. Women, Ecology and the Scientific
Revolution» προσπαθεί να αναδείξει το σύχρονο πρόβλημα της καταστρατήγησης
των φυσικών πόρων και της καταστροφής των οικοσυστημάτων ως αποτέλεσμα της
αλλαγής στάσης του δυτικού πολιτισμού απέναντι στη φύση. Η συγγραφέας ως
περιβαλλοντική ιστορικός κάνει μία ιδιαίτερα εκτενή ανάλυση των ιστορικών
συνθηκών και γεγονότων εκείνων, που τοποθετούμενα χρονικά στους αιώνες από την
Αναγέννηση ως την Επιστημονική Επανάσταση (1500-1700) οδήγησαν στην αλλαγή
του τρόπου θεώρησης της φύσης από Ιερό και ταυτόχρονα θηλυκό, φυσικό, οργανικό
ζωντανό ον σε αντικείμενο μηχανιστικά, υλικά εκμεταλλεύσιμο και κατ΄επέκτασιν
νεκρό και εύκολο «θύμα» της οικονομικής και συγκεκριμένα καπιταλιστικής
εκμετάλλευσης. Η αναφορά στο φιλοσοφικό δυαλισμό οργανικού – μηχανιστικού8
είναι κυρίαρχη. Σε αυτόν τον δυαλισμό άλλωστε θα μπορούσε να βασιστεί και το
βασικό μήνυμα της Merchant, όσον αφορά την λύση που προτείνει η ίδια κινούμενη
στα πλαίσια του οικοφεμινισμού, όσον αφορά την φεμινιστική και οικολογική κρίση.
Είναι δε διάχυτη σε όλο το έργο της η προσπάθεια να διαλευκανθεί η φιλοσοφική
μετάβαση από το οργανικό, φυσικό μοντέλο θεώρησης του κόσμου στο μηχανιστικό,
διότι κατ΄αυτόν τον τρόπο θα τονισθούν τα αίτια για τα οποία η θεώρηση του
κόσμου για την γυναίκα άλλαξε ακολουθώντας αυτήν την ίδια φθίνουσα πορεία της
φύσης. Tαυτόχρονα, η Μerchant ενδιαφέρεται να τονίσει την αλληλεπίδραση φύσης
και πολιτισμού, η οποία ευθύνεται για την οικολογική κρίση και την απώλεια των
προνομίων των γυναικών διαμέσου της ιστορίας. Η ίδια άλλωστε ως ιστορικός της
Επιστήμης επιθυμεί να αναδείξει «τον ρόλο, που διαδραματίζει η συνείδηση και τα
σύμβολα σχετικά με την φύση, καθώς και η αλληλεπίδραση μεταξύ παραγωγικών και
αναπαραγωγικών δυνάμεων στην ανθρώπινη και φυσική ιστορία και στη θέση της
οικολογικής αλλαγής στην κατανόηση της εξέλιξης τους μέσα στον χρόνο».9
Το συγκεκριμένο έργο της Merchant αποτελεί και την παρακαταθήκη της για τα
πεδία της Περιβαντολογικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας καθώς και του κινήματος του
Οικοφεμινισμού. Ο οικοφεμινιστικός χαρακτήρας του έργου της φαίνεται ήδη από
την πρώτη στιγμή που διαβάζει κάποιος τον πρόλογο, τον οποίο εισάγει η

7 O όρος παγανιστικός αναλυόμενος ετυμολογικά παραπέμπει άμεσα στο τί πραγματικά σημαίνει. Εκ του
λατινικού pagan > paganus σημαίνει αγροτικός, μη αστικός και ως εκ τόυτου αναφέρεται σε ό,τι είχε σχέση με τον
αγροτικό πληθυσμό, ο οποίος λάτρευε ως επί το πλείστον αγροτικές ή οικιακές θεότητες κυρίως προρωμαϊκής
προελέυσεως. βλ. Henig, Martin & King Antony, Pagan Gods and Shrines of the Roman Empire,Oxford University
Committee for Archaelogy, Oxford, 1986.
8 Ο Μηχανισμός είναι μια θεωρία της Φυσικής Φιλοσοφίας, κατά την οποία το σύμπαν και όλα τα φαινόμενα, που
παρατηρούνται σε αυτό υπακούουν σε συγκεκριμένους νόμους , οπότε καθίσταται προβλέψιμο. Η θεωρία αυτή
έφθασε στην ολοκλήρωσή της τον 18ο αιώνα με την ανάπτυξη των κλασσικών φυσικών επιστημών και προκάλεσε
«επανάσταση» στην εώς τότε θεώρηση της φύσης και του κόσμου. Αν και οι προπάτορες της μηχανιστικής
αντίληψης θεωρούνται ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος, η αντίληψη του κόσμου πριν τον 18ο αιώνα ήταν στον
αντίποδα της μηχανιστικής αντίληψης. Ο κόσμος, η φύση δεν υπάκουε σε νόμους και προσταγές, αλλά απαρτιζόταν
από ζωντανά στοιχεία και όχι υλικά και νεκρά. βλ. Ορισμό του Μηχανισμού στη φιλοσοφία στο :
ENCYCLOPEDIA UNIVERSALIS FRANCE : https://www.universalis.fr/encyclopedie/mecanisme-philosophie/
Ανάκτηση 20/01/2018
9 βλ. σχετικά https://ourenvironment.berkeley.edu/people/carolyn-merchant . Ανάκτηση 20/01/2018
 7

συγγραφέας στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου της το 1990. Κάνοντας μια σύντομη
αναφορά στην παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση της εποχής κατά την οποία
γράφτηκε το βιβλίο (1980), και η οποία είναι κατά την γνώμη της μεγαλύτερη από
την κρίση της δεκαετίας του 1970 και απαριθμώντας τα διάφορα οικολογικά
προβλήματα,10 τα οποία ήταν επίκαιρα τότε, δίνει την εικόνα της φύσης ως Γαίας,
της οποίας οι υλοτόμοι κόβουν τους βόστρυχους. H συγκεκριμένη απεικόνιση της
φύσης ήταν δημοφιλής μεταξύ πολλών οικοφεμινιστριών γυναικών διανοούμενων
της εποχής, οι οποίες μοιράζονταν τα ίδια φεμινιστικά ιδανικά και τα οποία
εξέφραζαν παντοιοτρόπως μέσω των τεχνών ή επιστημών, που εκπροσωπούσαν. Η
Merchant θεωρεί, ότι χάρη σε αυτές τις γυναίκες αναβαθμίστηκε η πνευματικότητα
(earth spirituality) γύρω από τη λατρεία της γης. Το πνευματικό στοιχείο είναι έντονο
και συνυφασμένο με την παρουσία θεοτήτων, πνευμάτων, νυμφών και διάφορων
στοιχείων, τα οποία κατοικοεδρεύουν στα φυσικά πράγματα ή είναι χαρακτηριστικά
αυτών. Σε αυτό το σημείο βλέπουμε την άμεση σχέση του κλάδου εκείνου του
οικοφεμινισμού, ο οποίος είναι πνευματικής, νεοπαγανιστικής κατεύθυνσης και για
τον οποίο θα κάνουμε λόγο παρακάτω.
Πώς όμως συνδέονται οι γυναίκες με την οικολογία, θα μπορούσε να αναρωτηθεί
κάποιος. Σε αυτό το ερώτημα θα μας απαντήσει η συγγραφέας υπεραπλουστευμένα,
ότι κοινό σημείο είναι το χαρακτηριστικό της καταπίεσης, την οποία δέχθηκαν
γυναίκες και φύση κατά την αλλαγή του αναγεννησιακού κοσμοειδώλου από
οργανικό με τη γυναίκα - Γη στο κέντρο σε μηχανιστικό με αυτήν ως δούλο. Αυτός
είναι ο λόγος, για τον οποίο θα αφιερώσει μεγάλο μέρος του βιβλίου στην
παρουσίαση των φιλοσοφικών τάσεων του 16ου και 17ου αιώνα καθώς και στην
κοινωνική, οικολογική και φιλοσοφική θεωρία, που βασίζεται στο οργανικό μοντέλο
διαχείρισης για να καταλήξει στην θεώρηση της φύσης ως διαταραχής και της
κυριαρχίας πάνω σε αυτήν. Ακριβώς στο σημείο αυτό θα αναφερθεί στην μηχανική
τάξη πραγμάτων του 17ου αιώνα με τις όποιες αλλαγές επιφέρει αυτή στη διαχείριση
της φύσης και με ευθεία αναφορά στον Francis Bacon ως πρωτεργάτη αυτών των
αλλαγών θα περάσει στην επιστήμη του Leibnitz και Newton, έχοντας εξυψώσει
πρώτα τον ρόλο των γυναικών διανοούμενων του 17ου αιώνα, οι οποίες φέρονται από
την συγγραφέα να έχουν επηρεάσει αυτούς.
Μέσα στην όλη συλλογιστική της Merchant αυτό, που και η ίδια ως οπαδός του
οικοφεμινισμού αφήνει να εννοηθεί, είναι, ότι η λύση, που θα οδηγήσει στην
βελτίωση της κοινωνίας και την αποκατάσταση της οικολογικής ισορροπίας είναι η
επανεφαρμογή των αξιών της προεπιστημονικής εποχής. Η οικοφεμινιστική
κριτική στηρίζεται άλλωστε ιδεολογικά στην κατακεραύνωση αυτού του
επιστημονικού και μετέπειτα βιομηχανικού μοντέλου αντίληψης, το οποίο
ακολούθησε χρονικά τον οργανικό φυσικό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων,
έχοντας ως αποτέλεσμα την απώλεια δυνατότητας για τις γυναίκες να
διαδραματίσουν ενεργό ρόλο στην ιστορία και για την φύση να παραμείνει στον

10 Το οικολογικό πρόβλημα της καταστροφής του στρώματος του όζοντος, το οποίο βρίσκεται στα ανώτερα
στρώματα της ατμόσφαιρας της γης, είχε ήδη αρχίσει το 1980 ως τέτοιο και του οποίου η βασικότερη αιτία του
ήταν η εκπομπή χλωροφθορανθράκων. βλ. σχετικά Zερεφός, Χρήστος, «Εισαγωγικά μαθήματα στη φυσική της
Ατμόσφαιρας», Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008.
 8

«θρόνο», που κατείχε στην προεπιστημονική εποχή. Με άλλα λόγια, επιβάλλεται να

αναστηθεί η φύση από την παρούσα νεκρή κατάσταση, στην οποία βρίσκεται, και
αυτό είναι εφικτό, μόνο αν επιστρέψει, έστω και εν μέρει, ο ανθρώπινος πολιτισμός
στην προεπιστημονική «ειδυλλιακή» εποχή, διότι κατά την γνώμη της, όπως και
τότε έτσι και τώρα συντελείται μία επανάσταση. 11

3.0 Η φύση ως γυναίκα

Ξεκινώντας η συγγραφέας με την παραδοχή, ότι ο κόσμος, που χάσαμε ήταν

οργανικός, 12 προσδίδει έναν νοσταλγικό τόνο στην αφήγησή της. Η οργανική
ιδιότητα του πάλαι ποτέ ιδανικού κόσμου έγκειται, στο ότι ζώντας κοντά στη φύση
σύμφωνα με τους κανόνες αυτής, οι άνθρωποι βίωναν αυτήν ως ζωντανό οργανισμό.
Οι κοινότητές τους ήταν οργανωμένες, όπως είναι διαρθρωμένος ένας ζωντανός
οργανισμός με τις αναλογίες του να αντιστοιχούν σε αυτές ενός ανθρώπινου σώματος.
Η φύση ως μητέρα και τροφός παρείχε σε αυτούς τα απαραίτητα για την ζωή τους. Ο
σεβασμός και η αφοσίωση των ανθρώπων σε αυτήν προσέδιδαν ακριβώς αυτά τα
χαρακτηριστικά. Η φύση ήταν η μητέρα τους. Ακολούθως η ηθική, που χαρακτήριζε
τις σχέσεις και την συμπεριφορά των ανθρώπων με την φύση ήταν αυτή, που
παρατηρείται στις αγαπητικές σχέσεις γονέων και τέκνων.To σύστημα αξιών ήταν
επίσης άμεσα συνδεδεμένο με αυτήν την γονεϊκή σχέση. Η αλλαγή όμως του
συγκεκριμένου πλαισίου σχέσεων φαίνεται να αλλάζει και αυτό αρχίζει να
συντελείται στα χρόνια της Αναγέννησης στη Δύση, όταν αλλάζει το κοσμοείδωλο
της εποχής σε ποικίλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τότε η φύση
σταδιακά παύει να θεωρείται μητέρα, αλλά πρόξενος δεινών. Οι μητρικές ιδιότητές
της μεταβάλλονται και αυτές και η ίδια γίνονται αντικείμενο κυριαρχίας. Η
11 Η Merchant αναδεικνύει εδώ την προβληματική του κινήματος της Οικολογίας του Βάθους (ή Βαθειά
Οικολογία εκ του Deep Ecology). H Οικολογία του βάθους ήταν επίκαιρη την εποχή, που γράφτηκε το βιβλίο. Η
συγκεκριμένη οικολογική θεωρία διαμορφώθηκε ως οικολογική φιλοσοφία και κίνημα το 1972 από τον νορβηγό
ορειβάτη και φυσιοδίφη Αrne Naess. Αυτό, που πρεσβεύει είναι η αξία της ύπαρξης όλων των έμβιων όντων και η
αποσύνδεσή τους από την χρησιμότητά τους στον άνθρωπο, ενώ αυτά έχουν αδιαμφισβήτητο δικαίωμα να
αναπτύσσονται μακρυά από κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία τα επηρεάζει σε κάθε περίπτωση.
Επιβαλλόταν, οπότε, η αλλαγή θεώρησης της φύσης από ανθρωποκεντρική σε φυσιοκεντρική. Οι πρώτοι
υποστηρικτές της Οικολογίας του βάθους ήταν ορειβάτες και φυσιοδίφες, ομοιδεάτες του Naess και αργότερα
ερευνητές, οι οποίοι εργάζονταν σε φυσικά περιβάλλοντα σε έρευνες πεδίου. Η θεωρία του Naess βασιζόταν στην
«βαθειά» βίωση της φύσης και κυρίως του βουνού για έναν ορειβάτη ,όπως αυτός. Η βαθειά αυτή βίωση έδωσε και
το όνομα στο κίνημα (in depth – deep ecology). Για να επιτευχθεί δε αυτό, έπρεπε ο άνθρωπος να επιστρέψει στη
φύση μακρυά από τις επιρροές του αστικού τρόπου ζωής και να το επιτύχει αυτό μετά από εύλογο χρόνο
προσαρμογής εκεί. βλ.Taylor, Bron, Earth Spirituality and Contemporary Environmentalism (Part II): From Earth
First! And Bioregionalism to Scientific Paganism and the New Age, στο : Religion,Vol. 31,2001, σελ .181.
12 Αναφερόμενοι στον όρο οργανικό, θα πρέπει να διεκρινήσουμε ορισμένα πράγματα γύρω από αυτό.
Ανατρέχοντας σε λεξικά, βρίσκουμε, ότι η λέξη οργανικό σημαίνει αυτό, το οποίο προσδιορίζε.ι το σώμα ενός
ζώντος οργανισμού ή επίσης αυτό, το οποίο αναφέρεται στις ζωτικές του λειτουργίες ή ακόμα προέρχεται από την
ουσία κάποιου έμβιου όντος (ανθρώπου, ζώου ή φυτού). Κατ΄επέκτασιν, το οργανικό είναι και ζωτικό ή
αποφασιστικής σημασίας για κάποιον ή κάτι, ακόμα κι αν αναφερόμαστε σε ένα ευρύτερο σύστημα. Η πρώτη του
χρήση, που το συναντούμε τυπωμένο σε γραπτό κείμενο ως σημαίνον αυτό παρατηρείται το 1509. βλ.σχετικά :
https://www.merriam-webster.com/dictionary/organic. Ανάκτηση 21/01/2018.
 9

πολιτισμική μεταβολή με τη σειρά της μετουσίωσε τον ρόλο και της γυναίκας από
σεβαστό σε υποτιμημένο ακολουθώντας κατ΄αναλογίαν σε αυτό την φθίνουσα πορεία
της φύσης.Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ειπωθούν λίγα λόγια για το ελισσαβετιανό
αναγεννησιακό κοσμολογικό σύστημα, για το οποίο η Merchant αφιερώνει ουκ
ολίγες σελίδες για να αναλύσει με παραδείγματα από την λογοτεχνία και την τέχνη
της εποχής.
Όπως προειπώθηκε, το κύριο κοσμολογικό αναγεννησιακό μοτίβο είναι το
οργανικό. Η φύση βιώνεται από τους ανθρώπους της εποχής ως μητέρα, η οποία
λειτουργεί ως εκδήλωση του Θεού στη γη, ο οποίος ως Δημιουργός σχεδιάζει τον
κόσμο. Την ίδια στιγμή, η φύση δρα και ως αντιπρόσωπός Του επί γης, διδάσκωντας
ως αγαθή διδάσκαλος το μυστικό σχέδιο του Θεού. Η αναγεννησιακή τέχνη βρίθει
και αυτή απεικονίσεων και συμβολισμών αναλόγων. Η φύση εδώ ως ολότητα και
μοναδικότητα συνιστά μια εξειδανίκευση της ανθρώπινης και κυρίως γυναικείας
φύσης. Βέβαια, αυτό είναι ενίοτε και ουτοπικό, είτε αναφερόμενο στην ανθρώπινη
φύση είτε σε εξειδανικευμένες ιδεολογικές ουτοπίες της πρότερης εποχής.13 Η τάση
αυτή εμφανίζεται συνήθως ως μία απόδραση από το περιβάλλον των πόλεων και ως
επιστροφή στη φύση. Η βουκολική απεικόνιση ενίοτε παρουσιάζει τον Κήπο της
Εδέμ, ονειρικούς κήπους, αγροτικά τοπία, γαλήνιες σκηνές ζωής στη φύση, όπου
συνήθως ευρίσκεται στο κέντρο του κάδρου μία θηλυκή και μειλίχια ύπαρξη
πλαισιωμένη από ζώα ή πουλιά. Το λεγόμενο αυτό «αρκαδικό» θέμα, 14 όμως,
υπόκειται και σε άλλες ερμηνείες. Το μειλίχιο του θηλυκού στοιχείου υπονοεί
ταυτόχρονα και κάτι υποτάξιμο. Όπως εννοεί και η ίδια η συγγραφέας, η σύνδεση
της γυναίκας με την φύση την υποβίβασε εν τέλει παρά την ανύψωσε, διότι
κατ΄αυτόν τον τρόπο προβλήθηκε η παθητική της πλευρά.
Eν συνεχεία και για να αποδείξει την αντίφαση αυτή, που προαναφέρθηκε,
δηλαδή την ανάδειξη της παθητικής πλευράς του θηλυκού στοιχείου μέσα από την
απεικόνισή του ως ειδυλλιακού, η Merchant θα αναφερθεί στο φιλοσοφικό υπόβαθρο
της εποχής της Αναγέννησης. Ξεκινώντας με μια αναφορά στον Τιμαίο του Πλάτωνα
επιθυμεί να καταδείξει το πώς επηρέασε το πλατωνικό κοσμοείδωλο το αντίστοιχο
αναγεννησιακό. Ολόκληρος ο κόσμος εδώ κατέχει ζώσα ψυχή και δη θηλυκή, η
οποία μάλιστα αναπαριστάται ως στρογγυλή στο σχήμα χωρίς ανάγκη από άλλα μέλη
του σώματος, εξ΄ου και είναι παλαιότερη και ανώτερη αυτού ευρισκόμενη στο
κέντρο του σύμπαντος ως τροφός και αποτελώντας την πηγή της κίνησής του.
Οι νεοπλατωνικοί της Αναγέννησης επέκτειναν το πλατωνικό μοντέλο
εμπλουτίζοντάς το με στοιχεία χριστιανικά. Η ψυχή είναι κι εδώ ζώσα και θηλυκή και
αποτελείται από δύο συνιστώσες. Η ανώτερη εξ αυτών δημιούργησε τις ανθρώπινες
ψυχές εκ των θείων ιδεών ενώ η κατώτερη παρήγαγε τον ορατό κόσμο, που βλέπουμε.
Η φύση είναι και εδώ θεϊκή αλλά υποταγμένη πλέον στον Θεό, διότι οι ανώτερες
Θείες Ιδέες είναι αρσενικού γένους. Η μετάβαση στην αντίληψη της φύσης ως
κατώτερης συντελείται. Σε αυτό θα συντελέσει και η αριστοτέλεια φιλοσοφία, η
οποία γίνεται γνωστή στη Δύση κατά τον 12ο αιώνα. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη

13 Οι Σταυροφορίες ήταν μια τέτοια ουτοπία για την Μerchant.

14 Η βουκολικη αυτή αναπαράσταση της φύσης έλαβε το όνομά της από το έργο “ Arcadia” (1590) του Philip
Sydney .
 10

για τη φύση εδράζεται στην ιδιότητα της φύσης ως πηγή της κίνησης για τα φυσικά
αντικείμενα είτε δυνητικά είτε ρεαλιστικά εκ των έσω. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται να
ακολουθείται κι εδώ η εσωτερική ανάπτυξη μεσα στη φύση, επομένως έχει
οργανική βάση. Στη Μεταφυσική του όμως και όσον αφορά στις τέσσερεις ιδιότητες
της ύλης παρατηρεί, ότι αυτές είναι αρσενικού και θηλυκού γένους με τις αρσενικές
να έχουν τον ενεργητικό γενεσιουργό ρόλο.15 Κατ΄εφαρμογήν αυτής της διάκρισης
οι αναγεννησιακοί άνθρωποι άρχισαν να έχουν την πεποίθηση, ότι λειτουργούν και
τα εν οίκω. Εφ΄όσον η (ενεργή) αρσενική ψυχή κυβερνά το θηλυκό παθητικό σώμα,
έτσι και η επίσης αρσενική λογική ως λόγος και η ελευθερία αποφάσεων ανήκει στον
άνδρα. Συνεπώς, οι γυναίκες πρέπει να διοικούνται από τους άνδρες.
Οι αλχημιστές αγκαλιάζοντας την αριστοτελική βιολογική θεωρία, δημιουργούν
επίσης έναν ανδρογυνικό ερμαφρόδιτο δυαλισμό, που προκύπτει από την ένωση
αντιθέτων στοιχείων. Η θηλυκή γη γονιμοποιείται από τις ουράνιες αρσενικές
δυνάμεις, οι οποίες κινούμενες παράγουν βροχή, η οποία ως σπέρμα γονιμοποιεί την
γη. Στην αλχημιστική κοσμογονία είναι εμφανή τα γνωστικά στοιχεία, τις οποίες
αναφέρει αναλυτικά η Merchant. Ο γυναικείος χαρακτήρας της θεότητας είναι εδώ
εμφανής. Η Μητέρα Σοφία ως ουράνια μητέρα ή «Ογδόη» δημιούργησε ακομα και
αυτόν τον ίδιο τον Πατέρα, ο οποίος με τη σειρά του δημιούργησε τους επτά
ουρανούς και τα άλλα γήινα στοιχεία. 16 Συμπερασματικά, η πλατωνική,
νεοπλατωνική και αριστοτελική αντίληψη περί της παθητικής φύσης της ύλης
αποτέλεσε τη «στόφα» για τη διαμόρφωση της μηχανιστικής φιλοσοφίας.
Κατόπιν, η συγγραφέας θα αναλύσει διάφορες φιλοσοφικές απόψεις σχετικά με
την θεώρηση της γης ως θηλυκό, κυρίως όσον αφορά τον υπόγειό της κόσμο,
επιθυμώντας να τονίσει το ανήθικο της μεταλλευτικής και εν γένει εξορυκτικής
ανθρώπινης δραστηριότητας. 17 Παραθέτωντας αποσπάσματα από ρωμαίους
φιλοσόφους αλλά και απόψεις της αναγεννησιακής εποχής αναλύει το πώς η όποια
παρέμβαση στο σώμα της γης, όπως η εξορυκτική δραστηριότητα εν γένει, είναι
όπως το να βασανίζεις τον γονέα σου και δη τη μητέρα σου. Η εικόνα, την οποία
δίνει ο Σένεκας (65μ.Χ) επί παραδέιγματι είναι ενδεικτική αυτής της θέσης. Η γη
αναπνέει, ενώ οι πλανήτες και τα αστέρια είναι ζωντανά, όπως και αυτή. Εφ΄όσον
αναπνέει, αυτό σημαίνει, ότι κατέχει και σώμα και μάλιστα με όλα τα
χαρακτηριστικά του ανθρώπινου, όπως φλεβικό σύστημα με τη μορφή ποταμιών,
ιδρώτα ως υγρασία και πλήθος άλλων χαρακτηριστικών. Ως ζωντανά τα έγκατα της
γης θεωρούσε και ο Da Vinci, ο οποίος μάλιστα έγραψε, ότι η κίνηση των αερίων στα
έγκατα της γης ως σε γαστρική κοιλότητα παράγουν τους σεισμούς ή ακόμα δίνουν
ζωή σε μέταλλα και ορυκτά σχηματιζόμενα αυτά όπως σε μία μήτρα. Η παραπομπή
στο γεννητικό σύστημα της γυναίκας τόσο από αρχαίους φιλοσόφους και ιστορικούς
όσο και από τους αλχημιστές της εποχής ήταν εμφανής. Η εξορυκτική

15 Οι ιδιότητες και αιτίες της ύλης κατά τον Αριστοτέλη ήταν : 1.ύλη 2. ενέργεια 3. μορφή 4. σκοπός. βλ. σχετικά
http://www.ekivolos.gr/ARISTOTELIS.pdf Ανάκτηση 21/01/2018
16 Η επιρροή τέτοιων γνωστκών δοξασιών περί του θηλυκού της Μητέρας Θεάς είναι φανερή σε οικοφεμινιστικές
νεοπαγανιστικές ομάδες, οι οποίες λατρεύουν την τρισυπόστατη Μητέρα Θεά ως δημιουργό των πάντων.
17 Ο ακτιβισμός εναντίον των διάφορων μορφών άντλησης ενέργειας υπό την έννοια της άντλησης φυσικών πόρων
της γης, όπως το πετρέλαιο και ο άνθρακας ήταν επίκαιρος κατά την δεκαετία, που γράφτηκε το βιβλίο της
Merchant. Αυτός είναι πιθανότατα και ο λόγος, που αναλύει την «αντιεξορυκτική» της πολεμική.
 11

δραστηριότητα ήταν όχι απλά επεμβατική αλλά απογορευμένη εντελώς και απόλυτα
ανήθικη. Από τον Αναξαγόρα, τον Θεόφραστο μέχρι τον Πλίνιο και τον Οβίδιο
επαναλαμβάνεται για την Merchant ακριβώς αυτό. Συν τοις άλλοις, η όλη
μεταλλευτική δραστηριότητα δεν βλάπτει μόνο την φύση ως «ιερό γονεά» κατά τον
Πλίνιο μολύνοντάς την αλλά δρα επιμολυντικά και για το ανθρώπινο πνεύμα. Η
ανθρώπινη απληστία και διαφθορά, η οποία επέρχεται με την χρήση των παραγώγων
της γης, αυξάνεται και έτσι οι άνθρωποι γίνονται επιθετικοί, κάτι που δεν ίσχυε στην
λεγόμενη «χρυσή εποχή» του ανθρώπινου γένους,18 οι άνθρωποι γίνονται τέρατα και
ως νόθοι υιοί κατατρώνε την μητέρα τους.

4.0 Kαλλιεργήσιμες γαίες, Έλη και Δάση

H Merchant προχωρά σε αυτό το κεφάλαιο σε μια ανάλυση αφιερωμένη ειδικά

στην αποψίλωση των δασών και την αποξήρανση ελών ως αποτέλεσμα της
επέκτασης των καλλιεργήσιμων γαιών. Παραδεχόμενη και η ίδια, ότι η ανθρώπινη
παρέμβαση σε ένα φυσικό περιβάλλον, όσο είναι αυτό ολοκληρωμένο, αυτάρκες και
αυτόνομο κι αν είναι, αποτελεί καταστρεπτική αλλαγή, θα τολμούσαμε να πούμε, ότι
σε αυτό το σημείο είναι εμφανώς επηρεασμένη από την οικολογία του βάθους. Υπό
αυτό το πρίσμα αναλύει όλες τις αλλαγές, που συντελέστηκαν στα οικοσυστήματα
της πρώιμης μοντέρνας Ευρώπης. Η εξιστόρηση της οικολογικής αλλαγής προς το
χειρότερο πάντα είναι άλλωστε η εξιστόρηση της ιστορικής, πολιτισμικής και
οικονομικής αλλαγής για την συγγραφέα. Αυτή πρέπει να ειδωθεί υπό την επιρροή
της ανθρώπινης δραστηριότητας στο φυσικό περιβάλλον, όντας το ένα σε συνεχή
συνδιαλλαγή με το άλλο. Η οικολογική οπτική είναι επομένως απαραίτητη, όταν
θέλουμε να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τις αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις
περιβάλλοντος και ανθρώπου.19 Η συγγραφέας επιδίδεται εκ νέου σε μία ιστορική
αναδρομή στις συνθήκες, που αφορούσαν την εξέλιξη της αγροτικής δραστηριότητας,
όπως αυτές εξελίχθηκαν από τον πρώιμο μεσαίωνα έως τον 17ο αιώνα. Η αγροτική
οικολογία των φέουδων του πρώιμου μεσαίωνα είναι ενδεικτική και της σχέσης των
αγροτών με την εκάστοτε κοινότητά τους και την γη. Σε αυτήν την εποχή υπάρχουν
αγροτικές κοινότητες με δική τους γη και κοινόχρηστους πόρους όπως δάση, ποτάμια,
πηγές. Υπάρχει επομένως αλληλεπίδραση του ιδιώτη με τα κοινά στα πλαίσια των
παραδοσιακών μοτίβων συνεργασίας. Η παραγωγή είναι έτσι εξασφαλισμένη και δεν

18 H Χρυσή Εποχή του ανθρώπινου γένους σχετίζεται άμεσα με την χρήση (ή καλύτερα μη χρήση) των μετάλλων.
Ο Ησίοδος στο έργο του «Έργα και Ημέρες» αναφέρει τις εποχές αυτές, κατά τις οποίες το ανθρώπινο είδος από
χρυσό, σοφό και ανώτερο κατά την χρυσή εποχή κατέληξε επιθετικό. βλ. Ησίοδος,Έργα και Ημέρες,Θεογονία, Η
Ασπίδα του Ηρακλή, Ζήτρος,Θεσσαλονίκη,2001.
19 Οι απόψεις της Merchant για την αλληλεπίδραση και ως εκ τούτου την «συνεργασία» που απαιτείται μεταξύ
ανθρώπου και περιβάλλοντος διαφαίνονται σε ένα μεταγενέστερο κείμενό της, από διάλεξή της ,όπου αναφέρεται
σε αυτό το ζήτημα. βλ. Merchant, Carolyn, From the Cotrol of Nature to Partnership,2010 στο :
https://nature.berkeley.edu/departments/espm/env-hist/Moses.pdf Ανάκτηση 21/01/2018
 12

διαταράσσεται η γονιμότητα του εδάφους, διότι οι άνθρωποι παράγουν μόνο ό,τι

τους χρειάζεται. Η οικογένεια είναι η βασική οικονομική μονάδα. Σε αυτήν την
«ειδυλλιακή» όμως αγροτικοοικονομική εικόνα εισάγεται ένας παράγων αστάθειας
και αυτός είναι η ιεραρχική δομή της εξουσίας, που εισάγεται αυτήν την περίοδο. Οι
φόροι, η καταπιεση οικονομική και μη, ενίοτε οι διαμάχες των αγροτών με τον
τοπικό άρχοντα για τους κοινόχρηστους πόρους αλλάζει το τοπίο.20 Από την άλλη η
αύξηση του πληθυσμού οδηγεί στην επέκταση των καλλιεργήσιμων γαιών εις βάρος
των δασών. Οι αγρότες δε οδηγούνται στην ανέχεια και επομένως στην έλλειψη
πόρων για εγγειοβελτιωτικά έργα, όπου η υπερφορολόγηση επικρατεί. Η ποιότητα
του εδάφους έτσι επιδεινώνεται και η αποψίλωση των δασών καθώς και η
αποξήρανση των ελών επιβάλλεται. Ειδικά τα έλη, τα οποία αποτελούσαν αυτόνομα
οικοσυστήματα μειώθηκαν στο ελάχιστο παρά τις τότε οικολογικές φωνές κατά της
αποξήρανσής τους. Εντούτοις, υπήρχαν και περιπτώσεις κατά τις οποίες η Merchant
διήκρινε μία «προβιομηχανική πράσινη επανάσταση». Αυτές ήταν οι περιπτώσεις,
όπου επικρατούσε η παραδοσιακή συλλογική οικονομία (sharing economy) με τους
κοινόχρηστους πόρους και την μειωμένη φορολόγηση των αγροτών, ενώ εκεί υπήρχε
ακόμα και μια πρότυπη ανακύκλωση των κτηνοτροφικών, αγροτικών και
βιομηχανικών της εποχής προϊόντων. Tην οργάνωση των κοινωνιών και ιεράρχηση
των εξουσιών ,που είχαν άμεση επιρροή στο περιβάλλον αναλόγως του τρόπου
αντίληψης της φύσης και της εξουσίας θα αναλύσει η συγγραφέας στη συνέχεια.

5.0 Οργανωνική κοινωνία και ουτοπία. Ο κόσμος ως οργανισμός.

Κοινωνική και φιλοσοφική θεώρηση του οργανικού μοντέλου

5.1 Οργανική κοινωνία και ουτοπία. Κοινωνική θεώρηση του οργανικού

μοντέλου

Η οργανική μεταφορά ως θεμέλιος λίθος της οικοφεμινιστικής θεωρίας αποτελεί

σε αυτό το σημείο βασική ιδέα της οργανικής θεωρίας για την κοινωνία. Με
αφετηρία το οργανικό μοντέλο η συγγραφέας διακρίνει τρεις παραλλαγές του :
πρώτον την ιεραχική, δέυτερον την κοινωνική και τρίτον την επαναστατική.

20 Εδώ η συγγραφέας αναφέρει χαρακτηριστικά την ιδιωτικοποίηση των νερόμυλων καιι ανεμόμυλων στην
κεντρική Ευρώπη με σκοπό την φορολόγηση της χρήσης τους. Η Merchant μιλά εδώ από σκοπιά
σοσιαλιστικοοικολογική, αφού σαφώς θεωρεί την ιδιωτικοποίηση αυτή ως κάτι κακό. Απόψεις της κοινωνικής
οικολογίας φαίνεται να αποδέχεται η συγγραφέας εκφράζοντας συμπάθεια για μορφές οικονομικής, κοινωνικής όσο
και πολιτικής οργάνωσης κατά τα πρότυπα της κοινωνικής οικολογίας. Ο οικοφεμινισμός έχει επηρεαστεί ιδιαίτερα
από κεντροαριστερές και ακροαριστερές ριζοσπαστικές τάσεις και αυτό φαίνεται στη ρητορική του για την
αλληλεπίδραση ανάμεσα σε κοινωνικές και οικονομικές μορφές οργάνωσης και τη φύση. βλ. Bookchin, Murray.
The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy, AK Press, Oakland,2005,
σελ. 85-87.
 13

Η οργανική κοινωνία ως πρώτη παραλλαγή είναι εμπνευσμένη από το έργο του

John of Salisbury “Policraticus” (1159). Η κοινωνία εδώ είναι οργανωμένη και
διαρρυθμισμένη, όπως ένα σώμα, με συνοχή. Η κεφαλή του σώματος είναι ο άρχων
φεουδάρχης, ο οποίος προνοεί για τους υπηκόους του. Ο κλήρος σχηματίζει την ψυχή
του σώματος και τα όργανά του τα αποτελούν οι δικαστές, τα χέρια ο στρατός ενώ τα
πόδια του οι αγρότες, οι εργάτες της γης. Έχοντας ως πρότυπο τις κοινωνίες των
μελισσών και των μυρμηγκιών είναι αδιαμφισβήτητη η επιρροή από το φυσικό
περιβάλλον. Το μοντέλο αυτό ήταν κατά τον Ακινάτη αργότερα πιο κοντά στην
κοσμική και θεία τάξη, διότι ο βασιλιάς ως κεφαλή λαμβάνει την εξουσία από τον
Θεό και η Εκκλησία αποτελεί τον πνευματικό του παλμό. Αν μπορούσαμε να
μιλήσουμε με όρους πολιτικούς σημερινούς, θα λέγαμε, ότι το συγκεκριμένο μοντέλο
είναι συντηρητικής πολιτικής κατεύθυνσης. 21
Η δεύτερη παραλλαγή του οργανικού μοντέλου είναι η οργανική κοινότητα, η
οποία πάλι μιλώντας με σημερινούς πολιτικούς όρους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί
σοσιαλιστική. Κατά την συγγραφέα θα μπορούσε να ονομαστεί «αγροτικός
κομμουνισμός». Στην πράξη αφορούσε ίσο καταμερισμό της γης μς συγκεκριμένες
χρονικά περιόδους καλλιέργειας και συγκομιδής καθώς επίσης και κοινόχρηστους
πόρους.
Η τρίτη επαναστατική παραλλαγή της οργανικής κοινωνικής θεωρίας της
Merchant αποτελεί αυτήν της οργανικής ουτοπίας. Τί θα μπορούσε να σημαίνει αυτό
παρά παραπομπή σε κάτι, το οποίο έχει επαναστατική υφή. Σε αυτήν την περίπτωση
κυριαρχεί η απόρριψη του συμβατικού. Κάθε μοντέλο εξουσίας απορρίπτεται και
επιβάλλεται η επιστροφή στη φύση και σεμια ισονομική κοινότητα, η οποία ομοιάζει
στην «χρυσή εποχή» της ανθρωπότητας. Δίχως άλλο, πρόκειται για μια ριζοσπαστική
θέση, η οποία σήμερα εκφράζει τις απόψεις του αριστερού αναρχικού φάσματος
αλλά και της ριζοσπαστικής οικολογίας, ενώ είναι κατά κάποιον τρόπο σεκταριστική.
Η ίδια η Merchant την αποκαλεί χιλιαστική, διότι ως σε μια νέα εποχή ελευθερίας και
αγάπης, στην οποία ο Θεός πηγάζει εκ των έσω και είναι παντού, υπάρχει
κοινοκτημοσύνη και αλληλοπεριχώρηση σε όλα. Αποτελεί για την συγγραφέα μια
«προβιομηχανική κοινωνική επανάσταση». 22 Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος
για την χρησιμότητα αυτού του επαναστατικού οργανικού μοντέλου για την
συγχρονη οικολογία. Η απάντηση δίνεται από την ίδια την συγγραφέα. Μέσα σε
αυτές τις ουτοπίες ο άνθρωπος ζει μέσα στη φύση. Η επιστροφή σε αυτή οπότε είναι
επιβεβλημένη. Οι ουτοπίες αποτελούν πρότυπα επομένως της διατήρησης της
βιοποικιλότητας για την σημερινή εποχή. Εξάλλου, υπάρχουν κατά την ίδια και
σήμερα αληθινές ουτοπίες, όπως κάποιες κοινωνίες αυτόχθονων πληθυσμών, που
ανέκαθεν ζούσαν μέσα στη φύση και την σέβονταν. Ο ολισμός επίσης, που
παρατηρείται στις ουτοπίες αυτές φανταστικές ή «αληθινές» είναι σημαντικό
στοιχείο. Το Όλον προτάσσεται έναντι του μερικού, του μέλους. Αυτό ισχύει ακόμα

21 Η οικονομική δραστηριότητα του ενός επηρεάζει αυτήν του άλλου. Οι σχέσεις των μελών και η κοινωνική τους
τάξη εξαρτάται από τον μισθό, που λαμβάνουν.
22 Σε αυτό το σημείο η Merchant κάνει μια εκτενή ανάλυση του ουτοπικoύ μοντέλου, που παρουσιάζουν οι
συγγραφείς – ακτιβιστές της εποχής κυρίως αναφερόμενοι στους Tomasso Campanella με το έργο “ City of the
Sun” (1602) και Johahn Valentin Andrea με το “Christianopolois” (1629). Ακόμα και ο Francis Bacon
μνημονεύεται για την ουτοπική του πολιτεία “The New Atlantis” (1627)
 14

και σε θέματα διατροφής και υγείας, αρχιτεκτονικής και εργασίας των μελών των
ουτοπικών κοινοτήτων.23 Μεταφέροντας δε το μοντέλο αυτό στην κοινωνία πρέπει ο
μακρόκοσμος να αντικατοπτρίζεται στον μικρόκοσμο. Έτσι οι φυσικοί πόροι δεν
καταστρατηγούνται ενώ η γυναίκα, της οποίας η πορεία και τύχη είναι κοινή με
αυτήν της φύσης εξισώνεται και εν τέλει ανυψώνεται.

5.2 Ο κόσμος ως οργανισμός. Φιλοσοφική θεώρηση του οργανικού μοντέλου

Βασικό μοντέλο ανάδειξης του προβλήματος της μετάβασης από την

οργανική στη μηχανιστική αντίληψη, η οποία έχει τόσο μεγάλη σημασία για την
ανάδειξη της οικοφεμινιστικής κίνησης, αποτελεί για την Merchant η φιλοσοφική
θεώρηση του οργανικού μοντέλου. Όπως και στην κοινωνική του εφαρμογή ισχύουν
και εδώ εν παραλλήλω τρία μοντέλα, αλλά από τη σκοπιά της φιλοσοφίας ειδωμένα.
Το πρώτο μοντέλο αφορά την θεώρηση της φύσης υπό το πρίσμα των
νεοπλατωνικών φυσικών μάγων της Αναγέννησης. Κατ΄αυτούς, ο μακρόκοσμος
αντικατοπτρίζεται στον μικρόκοσμο, ενώ και οι δύο κόσμοι είναι ζωντανοί. Η
σύσταση του κόσμου είναι τριμερής, με την ύλη για σώμα, τις Ιδέες για νου και μια
θηλυκή φύση ως ψυχή. Όλα τα διέπει αυτή η θηλυκή ψυχή, και η παραμικρή αλλαγή
του ενός επηρρεάζει το άλλο.24 Ο νεοπλατωνικός μάγος ξεκινώντας ως βοηθός της
φύσης με τις διάφορες μαγικές πρακτικές, εν τέλει καταλήγει και αυτός χρήστης της.
Παραμένει η φύση για αυτόν ζωντανή, αλλά σε κάθε πρίπτωση αξιοποιήσιμη. Σε
παραλληλισμό με το κοινωνικό οργανικό μοντέλο, θα λέγαμε, ότι αυτό αντιστοιχεί
στην οργανική κοινωνία.
Μεταβατικό στάδιο της νεοπλατωνικής φυσικής μαγείας και οδηγός προς την
μηχανιστική πλέον αντίληψη είναι ο νατουραλισμός. Σε αυτόν η φύση είναι ως ύλη
πλέον νεκρή και λειτουργεί μόνο ως δέκτης στις άνωθεν θείες ενέργειες, ενώ μόνη
της δεν αλληλεπιδρά ποτέ. Αυτό το φιλοσοφικό σύστημα θα μπορούσε να πει
κάποιος, ότι ανήκει στην οργανική κοινότητα.
Η τρίτη και πλέον ριζοσπαστική θεωρία περί της δράσης της φύσης είναι ο
βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Εκπρόσωποι αυτής όπως ο Παράκελσος θεωρούν τη
φύση ως μία ενότητα, όπου το υλικό ενώνεται με το ψυχικό. Το πνευματικό αποτελεί
την αληθινή ουσία ενώ το υλικό είναι ένα απλό φαινόμενο. Στον βιταλισμό η φύση
είναι ζωντανή αν και εδώ επίσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος του
ανθρώπου. Για την συγγραφέα η θέση της γυναίκας στον βιταλισμό είναι
ανανεωμένη, και ελεύθερη από τις κοινωνικές νόρμες, εφ’ όσον η γυναίκα - φύση

23 Η ολιστική αντίληψη για τον οικοφεμινισμό είναι ζωτικής σημασίας. Η φύση είναι το Όλον και αυτό διέπει τα
πάντα. Όλοι αποτελούν κομμάτι της και εργάζονται για το καλό της φύσης, ενώ η ισονομία και ισοτιμία, που ισχύει
τοποθετεί όλους σε αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. βλ. King, Ynestra, «Healing the Wounds : Feminism, Ecology and
the Nature/Culture Dualism», στο : Diamond, Irene & Orenstein,Gloria Feman (eds.)Reweaving the World,:The
Emergence of Ecofeminism, Sierra Club Books,San Francisco, 1990 σελ. 115-117
24 Σε αυτό το σημείο διακρίνουμε πιθανότατα ένα πρόδρομο της οικολογίας του βάθους και πιθανότατα της
Θεωρίας του Χάους.
 15

εδώ είναι σε κάθε έκφανση της ζωντανή και σεβαστή. Το οργανικό κοινωνικό
αντίστοιχο θα ήταν η οργανική ουτοπία με τον ολισμό, που την διακρίνει.

6.0 Η φύση ως διαταραχή. Αναφορά στην θέση της γυναίκας στην παραγωγή
και αναπαραγωγή.

Παρά το «ειδυλλιακό» αναγεννησιακό τοπίο για την φύση, το οποίο η Μerchant

επιχειρεί να παρουσιάσει με πλήθος ιστορικών στοιχείων μέχρι αυτό το σημείο, η
ίδια παρουσιάζει την αλλαγή της θεώρησης της φύσης από καλή μητέρα και τροφό
σε υπαίτια δεινών και καταστροφής.
Για τους ανθρώπους του 16ου αιώνα η φύση άρχισε να θεωρείται κάτι
ανεξέλεγκτο και έγινε σταδιακά συνώνυμο της διαταραχής. Στην αμφίσημη αυτή όψη
της φύσης υπερτονίσθηκε η πτυχή της, που είχε να κάνει με την καταστροφή. Η
γυναίκα ως συνώνυμο της παθητικής φύσης και εξαιτίας του μη κατανοητού των
φυσικών της λειτουργιών, έμελλε να δεχτεί την ίδια κατάκριση. Παράλληλα η άγνοια
και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο οδηγούσε στον σχηματισμό δεισιδαιμονιών και
απόψεων ακραίων, όπως αυτή περί της αχαλίνωτης σεξουαλικής ορμής της γυναίκας,
προσδίδοντας σε αυτήν βίαιες και αποτρόπαιες συμπεριφορές, οι οποίες πολλές
φορές απεικονίζονταν και στην τέχνη. Ως εκ τούτου και εξαιτίας των ακραίων
δυαλισμών της εποχής περί του καλού και του κακού, το χάος και η βία ταυτίστηκε
με την γυναίκα και η ίδια δαιμονοποιήθηκε. Η δαιμονική της φύση ήταν δεδομένη.
Στο τέλος του 15ου αιώνα, το αντιφεμινιστικό για την συγγραφέα, Malleus
Maleficarum (1486) αποτέλεσε την αιτία, για την οποία ξεκίνησε ένα ανελέητο
κυνήγι γυναικών κατηγορειθησών ως μάγισσες. Ακολουθώντας συγκεκριμένες
προδιαγραφές για το πώς θα έπρεπε να δρα μια μάγισσα, μεγάλος αριθμός γυναικών
θανατώθηκε, αφού πέρασε από ανακρίσεις και δίκες παρωδίες όπως και φρικτά
βασανιστήρια. Οι βαθύτεροι λόγοι, όμως, ήταν άλλοι για την οικοφεμινιστική σκέψη
της Merchant. Οι γυναίκες έπρεπε να παραμείνουν στην θέση τους χωρίς να
διεκδικούν το παραμικρό, το οποίο θα έθετε σε κίνδυνο τα κεκτημένα των ανδρών.
Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να έχουν θέση σε έναν οικονομικά και καπιταλιστικά
κατά την συγγραφέα πατριαρχικό κόσμο, εφ’ όσον θα διεκδικούσαν κομμάτι της
πίτας. Έτσι εξηγείται κατά τα λεγόμενά της πάντα και ο μεγάλος αριθμός γυναικών
εμπόρων, βιοτεχνών καθώς και εν γένει μελών της μέσης και ανώτερης τάξης, που
κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν ως μάγισσες. Χαρακτηριστικά αναφέρει το
παράδειγμα, όταν μόνο σε μία δίκη στην Αγγλία καταδικάστηκαν 600 γυναίκες ως
μάγισσες με τις 597 εξ αυτών να έχουν τις προαναφερθείσες ιδιότητες. Εκτός αυτών
των περιπτώσεων όμως, στη δαιμονοποίηση της γυναίκας έπαιξε ρόλο και η
πολιτικοθρησκευτική διαμάχη μεταξύ προτεσταντών και αγγλικανών, όταν πολλές
γυναίκες προτεστάντες ρίχθηκαν στην πυρά.
Βεβαίως υπήρξαν και υποστηρικτές των γυναικών, που κατηγορούνταν για
μαγεία. Αυτοί, όπως ο ιατρός Johann Weyer και ο νομικός Jean Bodin καθώς και
 16

άλλοι προσπάθησαν να τις υποστηρίξουν ο καθένας από την ειδικότητά του

αρθρώνοντας έναν «επιστημονικό» λόγο για τα δεδομένα της εποχής. Σε κάθε
περίπτωση ομως αν και φεμινιστές προσέδιδαν στοιχεία κατώτερου όντος στις
γυναίκες με σκοπό να αποδείξουν την ανικανότητα να κρίνουν αυτές το
λανθασμένο από το σωστό, δηλαδή την μαγεία από την θρησκεία, ώστε να επέλθει η
αθώωση τους.
Η διαδρομή, τώρα, από την ενεργή επαγγελματικά και ανεξάρτητη οικονομικά
γυναίκα του ιεραρχικού μοντέλου κοινωνίας στην άβουλη και δαιμονοποιημένη
γυναίκα του 16ου και 17ου αιώνα, η οποία καταδικάστηκε ως μάγισσα είναι απόλυτα
συνυφασμένη με την πορεία της φύσης. Οι γυναίκες κατέληξαν κατ΄αυτόν τον τρόπο
να θεωρούνται υποχείρια των συζύγων. Ο ρόλος του περιορίστηκε από την
παραγωγή σε αυτόν της αναπαραγωγής. Ο δε σεξισμός γύρω από την αναπαραγωγή
ίσχυε κατ΄αναλογίαν με αυτό που συνέβαινε στην κοινωνία. Η αναπαραγωγή ήταν
έργο του άνδρα, καθώς αυτός ήταν ανώτερος γενετικά. Ακολουθώντας στην
αριστοτέλεια άποψη περί ανωτερότητας του ανδρικού σπέρματος επικράτησε μια
ανάλογη στάση στην ιατρική της εποχής. Ο άνδρας και μόνο ευθυνόταν για την
παροχή της ζωής και της ψυχής στο έμβρυο, έχοντας την αριστοτέλεια ιδιότητα του
σχηματισμού της ύλης. Η γυναίκα ήταν κατώτερη γενετικά και παρήχε μόνο την
τροφή στο έμβρυο. Σταδιακά δε ο σεξισμός στον τομέα της αναπαραγωγής είχε και
απτά αποτελέσματα όσον αφορά το επάγγελμα της μαίας. Οι μαίες λίγο πολύ
εξισωμένες με μάγισσες έπρεπε να αντικατασταθούν από άνδρες ιατρούς. Έτσι,
ολοένα περισσότεροι άνδρες ιατροί και ολοένα λιγότερες μαίες ασχολούνταν με το
τόσο γυναικείο αυτό θέμα της γέννας.
Από όσα προαναφέρθηκαν, η Merchant συμπεραίνει μέσα σε λίγες προτάσεις,
υπεραπλουστευμένα θα έλεγε κάποιος, ότι η θέση της γυναίκας και η ταύτισή της με
την φύση εντοπίζεται στο δίπολο φύση – πολιτισμός, με τον δεύτερο ως ανέκαθεν
ανδροκρατούμενο να έχει δαιμονοποιήσει την πρώτη και ως εκ τούτου και την
γυναίκα. Η δε επιστημονική επανάσταση, αναφερόμενη στην ιατρική, δεν στάθηκε
αμερόληπτη απέναντι στην γυναίκα, θεωρώντας αυτήν κατώτερο ον.

7.0 Κυριαρχία πάνω στη φύση. Αναφορά στον Francis Bacon

Η κυριαρχία πάνω στη φύση ξεκινά με την ανάπτυξη των επιστημών. Για την
Merchant, όπως και για τις εκπροσώπους του οικοφεμινισμού η επιστημονική
ανάπτυξη έχει κατά κάποιο τρόπο δαιμονοποιηθεί. Ο Francis Bacon θεωρείται
πρωταγωνιστής αυτού του κεφαλαίου ως πρωτεργάτης της μηχανιστικής
επιστημονικής θεώρησης και εξ’ ου της εκμετάλλευσης της φύσης. Η Merchant
λοιπόν τον χρίζει αρχηγό της επανάστασης αυτής, καθώς αποπνευματικοποιεί την
 17

φύση, μη θεωρώντας αυτήν ως ζώσα ή έχουσα την οποιαδήποτε θεϊκή υπόσταση. 25

Θα μπορούσε εδώ να ειπωθεί, ότι ο Βacon ακολουθεί σε αυτό τους νεοπλατωνικούς
φυσικούς μάγους, οι οποίοι αν και σέβονταν την φύση εντούτοις την θεωρούσαν
αξιοποιήσιμη. Με την τεχνολογική πρόοδο του 17ου αιώνα αυτό γινόταν όλο και πιο
εύκολο.
Η φύση επομένως κατά τον Bacon και όπως τον βλέπει πάντα η συγγραφέας
τοποθετείται σε μία θέση κατήγορου της φύσης. Το γλωσσικό του ύφος, βρίθει
εκφράσεων υποτιμητικών για τη φύση και αντιφεμινιστικών σεξουαλικών
υπονοούμενων. Η ρητορική του ήταν άλλωστε γνωστή από τις δικαστικές αίθουσες
και μάλιστα εναντίον γυναικών, κατά των οποίων ενίοτε είχε εκφωνίσει πύρινους
λόγους.26 Κατά την διαδεδομένη δε άποψη της εποχής, ότι οι γυναίκες διακατέχονται
από σεξουαλικές ορμές και πάθη, τα οποία στρέφουν κατά των ανδρών, η
αντιφεμινιστική ρητορική του Bacon σύγκλινε στο ότι αυτές έπρεπε να κατασταλούν.
Όσον αφορά τη φύση, αυτή έπρεπε να εξεταστεί και να τεθεί στην βάσανο της
ανάκρισης, όπως οι μάγισσες ανακρίνονταν στις αίθουσες βασανιστηρίων. Αυτό
μάλιστα ήταν δυνατόν να γίνει μηχανικά, όπως και στην πραγματικότητα άλλωστε,
όπου μηχανικά βασάνιζαν τα θύματα των ανακρίσεων. Αυτό μάλιστα ήταν σε κάθε
περίπτωση θεάρεστο, εφ’ όσον θεάρεστη ήταν η κυριαρχία στη φύση. Ακριβώς, όπως
η Εύα ως γυναίκα ευθυνόταν για την πτώση από τον Κήπο της Εδέμ, έτσι και η φύση
ως θηλυκή όφειλε να εξερευνηθεί, ώστε η παραχθείσα γνώση να οδηγήσει τον
άνθρωπο πάλι πίσω στην πρότερη παραδείσια κατάσταση. Η φύση όφειλε να
λάμβάνει οδηγίες από τον άνθρωπο, ούσα χρήσιμη σε αυτόν και μάλιστα σε
κατάσταση, στην οποία θα ήταν δέσμια.27 Σε συνδυασμό επίσης με την μηχανική η
εκμετάλλευσή της θα γινόταν εύκολη.
Η Merchant λοιπόν βλέπει στον Bacon την προσπάθειά του μέσα από
μεταφορικές λεκτικές εκφράσεις να υποβαθμίσει την γυναίκα, όπως υποβαθμίζει τη
φύση. Θεωρεί, ότι αντικαθιστά το θηλυκό στοιχείο της φύσης με το αρσενικό,
θεωρώντας τον άνδρα διάδοχο της κληρονομιάς του Θεού και καθιστώντας αυτόν
ακόμα και δημιουργό.28

25 Ωστόσο, μετά από προσεκτικότερη ανάλυση της σκέψης του Bacon, θα μπορύσε να συμπεράνει κάποιος, ότι
αυτός επιδείκνυε σεβασμό στη φύση και απέφευγε να χρησιμοποιεί εκφράσεις, οι οποίες παρέπεμπαν σε
βασανίστήρια, όσον αφορά τη φύση, θεωρώντας επίσης, ότι ποτέ ένα πείραμα δεν πρέπει να ξεπερνά τα όρια και να
γίενται μαρτύριο. Πρέπει να υπάρχει επομένως κάποιο μέτρο ηθικής. βλ Pesic, Peter, «Wrestling with Proteus:
Francis Bacon and the Torture of Nature» στο: Isis,Vol. 90, No 1,March 1999, σελ. 88-93
26 Εδώ η συγγραφέας αναφέρεται συγκεκριμένα στον δικανικό λόγο, τον οποίο εκφώνησε ο Βacon το 1616 κατά
της Mrs Turner συζύγου του Sir Thomas Overbury, η οποία τον δολοφόνησε.
27 Η φύση μπορύσε σε τρεις καταστάσεις να υπάρχει για τον Bacon. Αυτές ήταν η ελέυθερη φύση, η καταστροφική
φύση και η δέσμια φύση.
28 Στο έργο του Francis Bacon “The New Atlantis” (1627), η Merchant διακρίνει τις πνευματικές καταβολές των
τεχνητών οικοσυστημάτων και ειδικά των παρεμβάσεων στην γενετική μέσω της κλωνοποίησης και της ευγονικής.
Ο οικοφεμινιστικός λόγος είναι φανερά ενάντια στην τροποποίηση οποιουδήποτε γενετικά μεταλλεγμένου
οργανισμού. βλ. http://gmoinfo.blogspot.gr/2013/05/the-feminist-opposition-of-gmos.html Ανάκτηση 23/01/2018
 18

8.0 Η μηχανική τάξη. Ο μηχανισμός ως δύναμη και η διαχείρηση της φύσης

8.1 Η μηχανική τάξη

Η νεά μηχανική φιλοσοφία του 17ου αιώνα διέδωσε την αντίληψη, ότι ο κόσμος,
η κοινωνία και ο ανθρώπινος εαυτός μας ενοποιούνται υπό την έννοια μιας νέας
μεταφοράς, αυτής του μηχανισμού. Ηγήτορες αυτής της μηχανιστικής φιλοσοφίας
ήταν οι γάλλοι στοχαστές Mersenne, Gassendi και Descartes. Το μηχανιστικό
φιλοσοφικό μοντέλο αντίληψης δεν είχε πλέον την φύση στο κέντρο ως ζώσα και
θηλυκή, ούτε θεωρούσε την κοινωνία οργανική ενότητα, αλλά όλα μέσα στον κόσμο
από τη φύση έως και οποιοδήποτε επιμέρους μέλος αυτής της πραγματικότητας
έπρεπε να διέπεται από νόμους λειτουργώντας προκαθορισμένα και προβλεπόμενα.
Το οργανικο ,επομένως, ανιμιστικό στοιχείο εξουδετερώθηκε πλέον για πάντα. Η
φύση δεν ήταν πλέον ζωντανή αλλά νεκρή, αφού δεν αποτελείτο από ζωντανά,
οργανικά μέλη αλλά άψυχα, νεκρά, υλικά σωματίδια. Μέσα σε αυτά δεν υπήρχε ζωή
ή κίνηση, ούτε κάποια δύναμη μπορούσε να τα κινήσει. Αποτελούσαν λοιπόν ένα
πτώμα, κατά παραδοχή της Merchant, το οποίο ο Δημιουργός έθετε σε κίνηση, όπως
ο ωρολογοποιός θέτει σε κίνηση ένα ρολόι. Τα πνεύματα αφαιρέθηκαν από την φύση
και οι οποιεσδήποτε θείες ιδέες υπήρχαν πια μόνο στο μυαλό ή την φαντασία
κάποιων. Αυτό είχε αντίκρισμα και στην κοινωνική δομή, διότι η οποιαδήποτε
επαναστατική ή αναρχική κίνηση όπως και κάθε τάση ανεξιθρησκείας ή προσωπικής
θρησκευτικής προτίμησης πέρα από τα αποδεκτά, θεωρείτο ανωμαλία και έπρεπε να
τεθεί εκτός λειτουργίας. 29 Η τάξη στην κοινωνία είναι κάτι θεόσδοτο, όπως έλεγε ο
Descartes, με τον Θεό να θέτει τους μαθηματικούς κανόνες, όπως ο βασιλιάς θέτει
τους νόμους.
Έκτοτε η συζήτηση μεταξύ των στοχαστών για το ποιό από τα δύο μοντέλα,
οργανικό ή μηχανιστικό είναι το ορθότερο συνεχίζεται και παρά την επικράτηση εν
τέλει της μηχανιστικής θεώρησης της πραγματικότητας η συγγραφέας θεωρεί, ότι
αυτή δικαιοδοτεί την ανθρώπινη απληστία κυρίως με την κυριαρχία πάνω στη φύση.

8.2 Ο μηχανισμός ως δύναμη και η διαχείρηση της φύσης

Η μηχανιστική αντίληψη έθεσε την φύση υπό εξέτασιν με βάση την λογική
σκέψη και έρευνα. Φιλόσοφοι, όπως ειδικά ο Descartes με τη συγκεκριμένη λογική
του μέθοδο, που αναλύει στο έργο του “Discours de la Methode”, αξιοποιούν τις

29 Χαρακτηριστικά η συγγραφέας αναφέρεται στους Ροδόσταυρους, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν εκείνη την

εποχή προσφέροντας δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες σε αναξιοπαθούντες και ως εκ τούτου διώκονταν από τις αρχές,
ως αιρετικοί.
 19

δυνατότητες της φύσης για γίνουν οι άνθρωποι «κύριοι και κάτοχοί» της. Η
μηχανιστική επιστήμη επομένως δίνει την δύναμη εκείνη στον άνθρωπο να
κατακτήσει τον κόσμο. Ακριβώς σε αυτό το σημείο, η συγγραφέας εισάγει τον
οικολογικό της προβληματισμό, όσον αφορά τον τρόπο, που η φύση μπορεί να
διαχειριστεί. Παραπέμποντας σε ένα μοντέλο διαχείρισης από τον 17ο αιώνα, όταν
λόγω έλλειψης ξυλείας για τα πλοία του αγγλικού βασιλικού πολεμικού ναυτικού
αναζητήθηκαν άλλοι τρόποι εξεύρεσής της. Έτσι και σήμερα, προτείνει η
συγγραφέας, πρέπει να υιοθετηθεί ένας ανάλογος τρόπος διαχείρησης, ο οποίος όμως
δεν πρέπει να καταλήξει να αναλωθεί σε μαθηματικά μοντέλα πρόβλεψης, όπως
συνηθίζεται να γίνεται στα πλαίσια της Διαχειριστικής οικολογίας με σκοπό την
αύξηση ων κερδών κρατών και οργανισμών. 30 Η φύση ωστόσο μπορεί αν γίνει
διαχειρήσιμη υπό μία οργανική, «κοινοτική» προσέγγιση, η οποία βασίζεται κατά την
γνώμη της Merchant, στην συμμετοχική άμεση δημοκρατία των ανθρώπων και όχι σε
αποφάσεις ειδικών, όπως επίσης και στην θεώρηση των οικοσυστημάτων ως
συστημάτων αμοιβάιας αλληλεξάρτησης. Πρέπει να υπάρξει επομένως μετατόπιση
βάρους από έναν ανθρωποκεντρικό σε έναν φυσιοκεντρικό πολιτισμό.

9.0 Γυναίκες επιστήμονες για την φύση – Leibnitz και Newton

Η Merchant αφιερώνει τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου της στους

Gottfried Wilhelm Leibnitz (1646-1716) και Isaac Newton (1642-1727), οι οποίοι αν
και διαμορφωτές της νεώτερης επιστήμης της φυσικής, όπως την γνωρίζουμε σήμερα,
αναγνωρίζει σε αυτούς μία αλλαγή στον μηχανιστικό τρόπο σκέψης. Επίσης
αφιερώνει μια εκτενή αναφορά σε γυναίκες διανοούμενους της εποχής και κυρίως
την Anne Conway (Anne Finch, Viscountess of Conway,1631-1769), στην οποία ως
κυριότερη εκπρόσωπο του Βιταλισμού ή Ζωτικοκρατίας αποδίδει, ότι επηρρέασε
πολλούς φιλοσόφους της εποχής και κυρίως τους προαναφερόμενους.
Για την συγγραφέα η αναφορά στην Anne Conway είναι προφανής. Η
συγκεκριμένη αποτελούσε σε ένα κόσμο ανδρών μία από τις λίγες εξαιρέσεις της
εποχής. Συν τοις άλλοις, η φιλοσοφία της αντιστεκόταν στην επικρατούσα τότε
επιστημονική αντίληψη για την νεκρή, άβουλη και άψυχη φύση, που απαρτίζεται από
επίσης νεκρά, άψυχα σωματίδια. Με τον μονιστικό της βιταλισμό η Anne Conway
διατέινεται, ότι η φύση και η ύλη είναι έμχυχη αλλά και ομοούσια μονάδα, όπως το

30 Εδώ η συγγραφέας ασκεί κριτική στην Οικολογία της διαχέιρισης της βιοποικιλότητας, διότι, κατά την άποψή
της, η συγκεκριμένη οικολογία προσπαθεί επιστημονικά να μελετήσει τις προοπτικές ανάπτυξης ή διατήρησης
οικοσυστημάτων με σκοπό μόνο την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων, όπως των μεγάλων πολυεθνικών
εταιρειών πώλησης σπόρων ενδεχομένως. βλ Perkins, Richard, «The Internationalisation of Managerial
Environmentalism : Globalisation, Diffusion and Territorialisation»,στο : Toc, Vol.4, Issue 8, August 2010, σελ.
1069-1083. επίσης βλ. http://home.ca.inter.net/greenweb/GW69ManagerialEnv.html Ανάκτηση 23/01/2018
 20

πνεύμα και το σώμα αποτελούν μια μονάδα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Conway
αποκαθιστά την ζωντανή ενότητα της φύσης. 31
H Merchant αποδίδει στην Conway μερίδιο επιρροής στους Leibnitz και Newton. Ο
δυναμικός βιταλισμός του πρώτου ήταν ξεκάθαρα αντίθετος στον «θάνατο της
φύσης», τον οποίο διακήρυτταν οι οπαδοί της μηχανιστικής επιστήμης. Μέσα σ’
αυτόν δακρίνεται ένα βιταλιστικό στοιχείο, το οποίο δίνει οργανικό προσανατολισμό
στην (μετα)φυσική θεωρία του. Η αρχή της αυτοτελούς εσωτερικής ανάπτυξης της
ζωτικής δύναμης παραπέμπει στην κεντρική ιδέα της οργανικής θεωρίας, κατά την
οποία η ζώσα φύση διαπνέει όλα τα όντα.
Ακριβώς σε αυτό το σημείο, που αφορά τη δύναμη αυτή, η οποία ενυπάρχει σε
όλα τα όντα, φυσικά ή μη, εκφράζει παρόμοιες απόψεις ο Newton. Ο ίδιος ως
θεμελιωτής της σύγχρονης φυσικής φέρεται από την συγγραφέα, ότι εξέφραζε τις
αμφιβολίες του σχετικά με το πόσο νεκρή ήταν η φύση, ιδίως όσον αφορούσε την
θεωρία του για τα υποατομικά σωματίδια. Η δύναμη, που κινούσε τα αντικείμενα,
ήταν φαινομενικά κάτι εξωτερικό. Εντούτοις, στο έργο του “Optics” (1705), όσο και
σε αδημοσίευτα συγγράματά του, φέρεται να μην μπορεί να αποδεχθεί την παντελή
απουσία κάποιας δύναμης, η οποία κινεί τα σώματα. Αυτή θα έπρεπε να είναι μια
λειτουργία προνοημένη από τον Θεό και επομένως απαραίτητη, διότι διαφορετικά ο
κόσμος θα έφθινε. Αυτή η anima vegetiva, όπως γράφει στο έργο του “Of Nature’s
Obvious Laws and processes in Vegetation” (1674) διαπνέει τα πάντα και κάνει τον
κόσμο να ομοιάζει «με ένα μεγάλο έμβιο ον παρά ένα άψυχο φυτό.»
Ο λόγος, για τον οποίο αναφέρεται η Merchant στους Leibnitz και Newton είναι
προφανής. Θεωρεί, ότι ακόμα και σε αυτούς τους κύριους εκπροσώπους της
μηχανιστικής επιστήμης μπορεί να δει κάποιος μια επιρροή της οργανικής θεωρίας
ως ένα ίχνος οργανικής αλήθειας.

10.0 Κριτική στo The Death of Nature της Carolyn Merchant

Το έργο της Carolyn Merchant “The Death of Nature.Women, Ecology and the
Scientific Revolution” ήταν αδιαμφισβήτητα επιδραστικό στην οικοφεμινιστική
σκέψη των αρχών της δεκαετίας του 1980, εποχή, κατά την οποία οικοφεμινισμός
ήταν στις αρχές της ακμής του. Η συγγραφέας επιχειρεί να παρουσιάσει ως κύρια
αιτία για την καταπίεση της γυναίκας, που πάει χέρι με χέρι με την καταπίεση και
καταστροφή της φύσης, τον ανδροκρατούμενο πατριαρχικό πολιτισμό μέσα από το
πρίσμα του δυαλισμού οργανικού και μηχανιστικού. Ωστόσο, θα μπορούσε να
διακρίνει κάποιος, ότι πολύ περισσότερο επιχειρεί την ιστορική εξιστόριση της
ματάβασης από το οργανικό στο μηχανιστικό επιστημονικό μοντέλο. Μέσα από την
παράθεση πολλών και συχνά άσχετων με το θέμα ιστορικών στοιχείων δεν
αναδεικνύει αυτό, που βασικά επιθυμεί να αναδείξει και αυτό δεν είναι άλλο από την

31 Η Anne Conway βέβαια ήταν ακραία οπαδός του βιταλισμού με επιρροές από την εβραϊκή Kabballah.
 21

μεταφορά φύσης – γυναίκας, αφιερώνοντας ελάχιστο μέρος σε κάθε ενότητα για

αυτό το σκοπό και συνήθως μιλώντας σε λίγες προτάσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου
υπεραπλουστευμένα. Ταυτόχρονα, η αναφορά στην ειδυλλιακή πρότερη κατάσταση,
η οποία επικρατούσε πριν την επιστημονική επανάσταση δεν μπορεί να βασιστεί με
δυνατά επιχειρήματα για το ορθό της αλήθειάς της. Τα ιστορικά δεδομένα της εποχής
πριν την Αναγέννηση μάλλον αποδεικνύουν το αντίθετο. 32 Εκτός αυτού, η
συγγραφέας αφήνει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και συγκεκριμένα αυτό από τον
18ο αιώνα μέχρι σήμερα χωρίς να το αναλύσει μέσα από την οικοφεμινιστική της
οπτική, εστιάζοντας μόνο στα γεγονότα του 16ου και 17ου αιώνα. Η σύνδεση οπότε
με την σημερινή εποχή δεν είναι ορατή, αλλά υπονοούμενη. Ο ρόλος της
πατριαρχικής κοινωνίας - και μαζί της Εκκλησίας-, που τόσο πολύ αποτελεί αιτία
δεινών για τον οικοφεμινισμό δεν διαφαίνεται να τονίζεται ιδιαίτερα εδώ, εκτός κι αν
κρύβεται ούτως ή άλλως πίσω από την μεταφορά πολιτισμού – μηχανισμού. Παρ’
όλα αυτά σκοπός της παρούσης εργασίας δεν είναι να ασκηθεί κριτική στο έργο της
Merchant, αλλά να αναδειχθεί η οικοφεμινιστική κίνηση ως εκφράζουσα
χαρακτηριστικά νέου θρησκευτικού κινήματος. Αυτό θα προσπαθηθεί να γίνει
παρακάτω.

11.0 Οικοφεμινισμός

11.1 Ιστορική αναδρομή και βασικά χαρακτηριστικά

Η οικολογία αποτελεί στις μέρες μας μια έννοια με την οποία όλοι μας έχουμε
ακούσει και γιατην οποία πιθανότατα έχουμε διαβάσει άρθρα σε εφημερίδες,
περιοδικά, βιβλία. Η εξοικίωση με αυτήν θεωρείται μάλλον δεδομένη. Καλούμαστε
να λάβουμε μέρος σε ενέργειες, που όπως διατείνονται οι εμπνευστές τους, σώζουν
το μέλλον του πλανήτη και τον διαφυλάσσουν για τις επόμενες γενεές. Οι έντονες
κλιματικές αλλαγές, που συντελέστηκαν κυρίως κατά το τελευταίο μισό του αιώνα
ίσως έπαιξαν ενεργό ρόλο προς την κατεύθυνση της δημοσιοποίησης του
οικολογικού προβλήματος. Οι δραστηριότητες του ανθρώπου, όσον αφορά τη βαρειά
βιομηχανία, την γεωργία ή την ανεύρεση και εκμετάλλευση πηγών ενέργειας
θεωρήθηκαν υπαίτιες για την απώλεια ισορροπίας στα διάφορα οικοσυστήματα. Η
«αφύπνιση» όμως για το οικολογικό ζήτημα δεν προέκυψε εν μία νυκτί αλλά και
ούτε μπορεί να χαρακτηριστεί και εντελώς αθώα. Εκτός αυτού, η οικολογία από την
έναρξη της πορείας της μεχρι και σήμερα αναμείχθηκε με φιλοσοφίες, ιδεολογίες και
τάσεις.33

32 βλ Βοck, Gisela, Frauen in der europäischen Geschichte. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. C.H. Beck,
München 2005.
33 Ο όρος οικολογία (Ökologie) ανεφέρθηκε πρώτη φορά από τον Ernst Haeckel στο έργο του “Ökologie” (1873).
 22

Ήδη απότην δεκαετία του 1960,34 όταν έκανε δυναμικά την εμφάνισή του το
κίνημα του New Age, ήρθαν στην επιφάνεια οι απόψεις περί της επιστροφής στη
φύση και τον οργανικό τρόπο ζωής. Η πνευματικότητα γύρω από τη γη ή τις
παραδόσεις, που σχετίζονταν με την Μητέρα Γη ήταν διάχυτη. Η οικολογική
πνευματικότητα του New Age με την μορρφή της φυσικής ζωής στην εξοχή, της
φυτοφαγίας, της προτίμησης σε οτιδήποτε φυσικό παρά τεχνητό καθώς και σε ό,τι
ανατάσσει την φυσική ευζωία αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο με το οικολογικό
κίνημα. Ο περιβαλλοντισμός ( Εnvrironmentalism) ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με
το νεοεποχιακό κίνημα.35 Ταυτόχρονα, οι πολεμικές συρράξεις τις εποχής και ο
κίνδυνος του πυρηνικού ολοκαυτώματος έβαλαν νερό στο μύλο της οικολογικής
ρητορικής. Το 1970 διακηρύχθηκε η Ημέρα της Γης36 και λίγα χρόνια αργότερα η
Οικολογία του βάθους του Arne Naess έκανε την εμφάνισή της.
Κατά την εποχή, που γράφτηκε το βιβλίο της Merchant, δηλάδή κατά τα τέλη
της δεκαετίας του 1970 με αρχές του 1980 έκανε την εμφάνισή του το κίνημα του
οικοφεμινισμού 37 ως παράγωγο της οικολογικής επαγρύπνισης προερχόμενης εκ
New Age και συνδυασμένης με το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, το οποίο είχε
ξεκινήσει από την δεκαετία του 1960.38 Η πνευματικότητα της γης (earth spirituality)
είχε ήδη εξαπλωθεί στους γυναικείους κύκλους από τα τέλη της δεκαετίας του 1960.
Η πνευματικότητα αυτή περιελάμβανε τη σύνδεση της γυναίκας με την γη και είχε
σαφως νεοπαγανιστικές προεκτάσεις. Ταυτόχρονα η οικολογική ανανέωση μέσω
αυτής της νέας συνείδησης γης και γυναίκας ήταν εφικτή. 39 H χριστιανική
παραδοσιακή θρησκεία παρερμηνευόμενη στα όσα είχε διδάξει ο απόστολος Παύλος
για τις γυναίκες, είχε εξάλλου δώσει το έναυσμα να ταυτιστούν με την μητέρα γη.
Ταυτόχρονα, η επιστροφή στη φύση με ό,τι συνεπάγεται αυτό άνοιγε νέα πεδία
δράσης και ερμηνείας. Οι γυναίκες ως εκπρόσωποι της φύσης όφειλαν να διδάξουν
την οδό προς αυτήν. Και επειδή μέχρι τα μέσα της δεκαετίας το 1970 δεν υπήρχε
κάποιο φεμινιστικό κίνημα με οικολογικές ανησυχίες αλλά ούτε και ένα οικολογικό
κίνημα με φανερές ή κεκαλυμμένες πνευματικές αναζητήσεις, ο οικοφεμινισμός είχε
απήχηση. Ο συγκερασμός γυναικείας πνευματικότητας , που ούτως ή άλλως δίδασκε
η ομοουσιότητα με την φύση και οι πολιτικές φεμινιστικές διεκδικήσεις για ισότητα
μεταξύ των φύλων αλλά και άλλων κοινωνικά ευπαθών ομάδων ή πληθυσμών π.χ.
34 Το 1962 η Rachel Carson δημοσίευε το έργο της “Silent Spring”.
35 O Περιβαλλοντισμός ( Environmentalism) κατά τον William Bloom αποτελεί έναν από τους τέσσερεις πυλώνες
του New Age. Η τάση να θεραπευτεί η γη μέσω μιας νέας σχέσης με αυτήν, αντιλαμβανόμενοι αυτήν ως ιερή και
ως Μητέρα. Η αλληλοεξάρτηση μέσα σε αυτό το πλαίσιο σχέσεων είναι βασική. Εδώ, μπορούμε να διακρίνουμε
και τις θέσεις περί αλληλοεξάρτησης της Merchant. βλYork, Michael, Historical Dictionarry of New Age
Movements,The Scarecrow Press,Inc.Lanham Maryland and Oxford, Oxford, 2004, σελ. 67
36 Η Ημέρα της Γης ( Earth Day) δημιουργήθηκε από τον Gaylord Nelson, ο οποίος το 1969 και όντας
γερουσιαστής του Winsconsin εμπνεύστηκε από το αντιπολεμικό κίνημα των φοιτητών και θεωρησε ,ότι πρέπει να
γίνει γνωστό το οικολογικό πρόβλημα ξεκινώντας από την πετρελαιακή μόλυνση στην Santa Barbara της California.
Έκτοτε,από τις 22 Απριλίου του 1970 γιορτάζεται κάθε χρόνο. https://www.earthday.org/about/the-history-of-earth-
day/ Ανάκτηση 23/01/2018.
37 Ο οικοφεμινισμος ως όρος χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από την γαλλίδα αναρχική φεμινίστρια Francoise D’
Eaubonne στο έργο της“Le Feminisme ou la Morte” το 1974
38 Δεύτερο κύμα του Φεμινισμού ( Second Wave Feminism) “women’s movement (political and social movement)”
στο : Britannica Online Encyclopedia. Ανάκτηση 23/01/2018
39 York, Michael,Historical Dictionarry of New Age Movements,The Scarecrow Press,Inc.Lanham Maryland and
Oxford, Oxford, 2004, σελ. 64
 23

έγχρωμοι, αυτόχθονες και άλλοι, που λάμβαναν από την προστασία τους, ήταν η
ιδανική ιδεολογική σύνθεση. Βέβαια, όπως σε όλα τα κινήματα, θρησκευτικά ή μη,
υπάρχουν διάφορες τάσεις. Έτσι και στον οικοφεμινισμό οι βασικές τάσεις αυτού
ήταν κυρίως δύο. Η μία τάση θεωρούσε την σύνδεση φύσης γυναίκας ως κάτι θετικό
και αξιοποιήσιμο , η δε δεύτερη τάση το θεωρούσε λανθασμένο ως κατασκεύασμα
της ανδροκρατούμενης πατριαρχικής κοινωνίας. Σε αυτήν την δέυτερη τάση
μπορούμε να κατατάξουμε και τον οικοφεμινισμό της Merchant, αν παρατηρήσουμε
την κριτική, που ασκεί εν τέλει στις διάφορες φιλοσοφικές θεωρήσεις της φύσης.
Το πυρηνικό ατύχημα στο Three Mile Island της Πενσυλβάνιας το 1979
οδήγησε σε αντιδράσεις πολλών τότε ακτιβιστικών οργανώσεων. Το πρώτο συνέδριο
του Οικοφεμινισμού με θέμα « Γυναίκες και ζωή στη Γη. Ένα συνέδριο πάνω στον
Οικοφεμινισμό στη δεκαετία του ΄80» στο Amherst της Ολλανδίας είχε ως αφορμή
τo πυρηνικό αυτό ατύχημα. Ταυτόχρονα η ενίσχυση από τις ριζοσπαστικές
συνιστώσες εκ των φεμινιστριών κυρίως προερχόμενων οπαδών του
οικοφεμινισμού40 προσέδωσε στην όλη κίνηση χαρακτηρηστικά αντίδρασης στην
ιεραρχία των ανδρικών κοινωνιών. Η ψευδοεπιστημονική βάση πέρι της ύπαρξης
ενός μητριαρχικού πολιτισμού χιλιάδες χρόνια προ Χριστού και η επιστροφή για
άλλους στην «χρυσή εποχή» της ανθρωπότητας 41 έδινε ένα πραγματιστικό
επιχείρημα για το ορθό των λεγόμενών τους. Βάσει αυτής της συγκεκριμένης
«ιστορικότητας» ξεπήδησαν πολλές οικοφεμινιστικές κινήσεις με έκδηλη
θρησκευτικότητα. Η θρησκευτικότητα αυτή εντοπιζόταν στην αναβίωση νεο-
παγανιστικών λατρειών με κεντρικές σε αυτές γυναικείες θεότητες, οι οποίες
συνήθως ήταν συνδεδεμένες με την γη και την γονιμότητα. Η δε ονομαζόμενη “Gaia
Hypothesis” αρχικά διαμορφωμένη από τον βρεττανό χημικό και μετεωρολόγο James
Lovelock το 1979 42 επηρέασε και έδωσε ηθελημένα ή μη ακόμα μία επιστημονική
έγκριση σε new age και νεοπαγανιστικά οικολογικά ρεύματα να εκφραστούν άλλη
μια φορά για την σοφή θεά μητέρα Φύση. Θα μπορούσαμε οπότε να μιλήσουμε γα
μια φεμινιστική νεοπαγανιστική οικολογική πνευματικότητα ή αλλιώς
οικοφεμινιστική θεολογία (ή ως νεολογισμός θεαλογία από την Θεά -Thealogy) 43
με καθαρά αρχαιολατρικές παγανιστικές προεκτάσεις. Σημειωτέον να πούμε, ότι η
οικοφεμινιστική θεολογία δεν επικεντρώνεται μόνο στην λατρεία συγκεκριμένων
γυναικείων θεοτήτων αν και συνήθως αυτός είναι ο κανόνας. 44 Πολλές φορές
εκλαμβάνεται η φύση ως Όλον, αφού αυτή θεωρείται η Μεγάλη Θεά, η οποία
αντικαθιστά τον πατριαρχικό Πατέρα – Θεό των παραδοσιακών θρησκειών και η
οποία βρίσκεται παρούσα σε όλη την δημιουργία. Αυτή η οικοφεμινιστική

40 Taylor, Bron. (ed.) «Radical Environmentalism», στο:The Encyclopedia of Religion and Nature, Continuum, 2005,
London & New York,2005,σελ.1326-1333
41 Η «χρυσή εποχή» της ανθρωπότητας εντοπιζόταν για άλλους στο 250.000 έτη π.Χ. ή για άλλους αποτελούσε το
20.000 π. Χ. το τέλος της αλλαγής από το μητριαρχικό στο πατριαρχικό σύστημα .
42 Η θεωρια του James Lovelock περί της γης ως ενός αυτορυθμιζόμενου ζωντανού οργανισμού διαμορφώθηκε στο
έργο του “Gaia: A New Look at Life on Earth” (1979). Την θεωρία του την επέκτεινε αργότερα στο έργο του “The
Ages of Gaia: A Biography of Our Living Earth” το 1988. βλ. York, Michael,Historical Dictionarry of New Age
Movements,The Scarecrow Press,Inc.Lanham Maryland and Oxford, Oxford, 2004, σελ. 78
43 Caron, Charlotte, «Thealogy», στο: Russel, Letty M.; Clarkson, J. Shannon (ed.). Dictionary of Feminist Theologies.
Westminster John Knox Press,Louisville, 1996,σελ. 281–282.
44 βλ. McCulloch, Gillian,The Deconstructin of Dualism in Theology and New Age Spirituality,Paternoster theological
Monographs, Milon Keynew, 2002,σελ .198
 24

νεοπαγανιστική τάση λαμβάνει σε κάθε χώρα χαρακτηριστικά των τοπικών

παγανιστικών θεοτήτων.
Σήμερα ο οικοφεμινισμός έχοντας δεχθεί κριτική ακόμα και από εκπροσώπους
του κλασσικού φεμινισμού για εκλεκτισμό συνεχίζει να επηρεάζει πολλές γυναίκες.
Όσον αφορά την ταυτότητά του αυτός έχει περισσότερο μεταμορφωθεί σε έναν
πνευματικό φεμινισμό, ο οποίος βρίσκει την έκφρασή του στην φυσιοκρατική
θρησκευτική και μυστικιστική εμπειρία και λιγότερο στον πολιτικοκοινωνικό λόγο.
Στη συνέχεια θα γίνει μια συνοπτική αναφορά στα χαρακτηριστικά εκείνα, που τον
κατατάσουν στα νέα θρησκευτικά κινήματα ειδικά όσον αφορά την νεοπαγανιστική
του έκφανση.

11.2 Ο οικοφεμινισμός ως νέο θρησκευτικό κίνημα

Έχοντας αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο εισαγωγικά στα γενικά

χαρακτηριστικά του οικοφεμινισμού και ειδικώτερα σε αυτά, που του προσδίδουν
ιδιαίτερα θρησκευτικά γνωρίσματα, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τα στοιχεία
εκείνα, τα οποία όντως μπορούν να δώσουν την ταυτότητα του νέου θρησκευτικού
κινήματος σε αυτόν. Ελλείψει μάλιστα επαρκών άλλων δεδομένων, που ενδεχομένως
να μας παρείχε το βιβλίο της Carolyn Merchant “The Death of Nature. Women,
Ecology and the Scientific Revolution” σε σχέση με την σημερινή κατάσταση, η
οποία επικρατεί στον χώρο του οικοφεμινισμού είτε στον τομέα των καθαρά
οικολογικοφεμινιστικών του διεκδικήσεων είτε στον τομέα των νεοπαγανιστικών του
εκφράσεων, θα γίνει μία απόπειρα παρουσίασής του με βάση κυρίως την ξένη
βιβλιογραφία καθώς στον ελλαδικό χώρο δεν έχουν εκδωθεί πολλά έργα αφιερωμένα
στον οικοφεμινισμό και αυτά είναι σε αρκετές περιπτώσεις δυσεύρετα.

11.2.1 Η εποχή της μητριαρχίας. Η «εισφορά» της Marija Gimbutas και του
Johann Jakob Bachofen

Η οικοφεμινιστική θεωρία ενισχύθηκε, όπως προαναφέρθηκε στην

«επιστημονική» βάση περί της ιστορικής ύπαρξης ενός μητριαρχικού πολιτισμού,
για την χρονική τοποθέτηση του οποίου οι απόψεις διίστανται. Η λιθουανή
αρχαιολόγος Marija Gimbutas, εξέχουσα μορφή της προϊστορικής αρχαιολογίας της
εποχής του Χαλκού, συνετέλεσε ενεργά σε αυτήν την κατεύθυνση. Η συγκεκριμένη
έχοντας ενεργή οικολογική συνείδηση, προτού το ενδιαφέρον για την οικολογία
πάρει ευρείες διαστάσεις,45 προχώρησε σε μία ρηξικέλευθη ερμηνεία σχετικά με τα

45 Η Marija Gimbutas κατά παραδοχήν του εκδότη στον επίλογο του τελευταίου βιβλίου της “The living
Goddesses” ήταν ήδη εξοικιωμένη με την οικολογική συνείδηση, όπως επίσης και με τις τοπικές γήινες
 25

ειδώλεια της παλαιολιθικής και νεολιθικής εποχής, τα οποία είχαν βρεθεί σε πολλές
περιοχές της Ευρώπης. Για την Gimbutas τα ειδώλεια αυτά απεικόνιζαν μία εποχή,
κατά την οποία οι άνδρες και οι γυναίκες ζούσαν εν μέσω της φύσης αρμονικά, ενώ
οι γυναίκες είχαν τον κύριο λόγο. Αν και οι θεωρίες της Gimbutas δεν παρέπεμπαν
στην ύπαρξη μιας και μόνο Μητέρας Θεάς, η οποία ήταν κοινή στους προϊστορικούς
λαούς παγκοσμίως, αλλά μιλούσαν για την παρουσία πολλών και διαφόρων
θηλυκών θεοτήτων, αυτές έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από τις εκπροσώπους του
νεοπαγανιστικού οικοφεμινισμού. Εντούτοις, οι αρχαιολογικές αυτές ερμηνείες
έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο για τη διαμόρφωση της οικοφεμινιστικής
αρχαιομυθολογίας.
Η θεωρία περί της ειδυλλιακής εποχής, όπου κυριαρχούσε το γυναικείο φύλο
είχε πρωτοαναφερθεί όμως πολύ παλαιότερα και συγκεκριμένα από τον ελβετό
κοινωνιολόγο και ανθρωπολόγο Johann Jakob Bachofen (1815 -1887) στο έργο του
“Mutterrecht und Urreligion”, το οποίο δημοσίευσε το 1926 και στο οποίο
αναφερόταν στο προαιώνιο μητριαρχικό δικαίωμα και την ανωτερότητα του
ειρηνικού μητριαρχικού πολιτισμού, που κάποτε κυριαρχούσε στην γη. O ίδιος
έχοντας ασχοληθεί μεταξύ άλλων με το ρωμαϊκό δίκαιο θεώρησε, ότι αυτό
αντικατόπτριζε μητριαρχικές καταβολές. 46 Για να βασίσει την θεωρία του αυτή
εξέδωσε πολλά έργα σχετικά με το θέμα, τα οποία αρχικά δεν έτυχαν ιδιαίτερης
εκτίμησης, αλλά αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τις φεμινίστριες κατά την δεκαετία
του 1970.

11.2.2 Η οικοφεμινιστική θεολογία

Η οικοφεμινιστική θεολογία έχει ως κεντρική και αφετηριακή της ιδέα την

ανάδειξη του ρόλου της γυναίκας και ταυτόχρονα την αφύπνιση περί των
οικολογικών προβλημάτων. Έχοντας αναπτύξει μία πολεμική εναντίον του
πατριαρχικού πολιτισμού και των κακώς κειμένων, τα οποία οφείλονται στις
διάφορες εκφάνσεις αυτού, όπως επί παραδείγματι ο καπιταλισμός, αρθρώνει τον
οικοφεμινιστικό της λόγο. Αυτός ο λόγος αντιπροσωπεύει ως επί το πλείστον δύο
τάσεις. Η πρώτη τάση είναι αυτή, η οποία εμπνέεται περισσότερο από τα φεμινιστικά
ιδεώδη και απορρίπτει την ταύτιση φύσης και γυναίκας θεωρώντας, ότι αυτό θα
οδηγούσε αυταπόδεικτα στην ταύτιση της γυναίκας με την παθητική φύση. 47
Ταυτόχρονα θεωρεί βασική την συνεργασία ανδρών και γυναικών, ώστε να οι
δράσεις για την αποκατάσταση της φύσης να είναι αποτελεσματικές. Η δεύτερη τάση
είναι αυτή, η οποία τονίζει την ταύτιση της γυναίκας με την φύση, αφού και οι δύο
αυτές έχουν κοινά ουσιώδη χαρακτηριστικά, όπως τη μητρότητα, την ευαισθησία και

παγανιστικές παραδόσεις της πατρίδας, της. βλ. Gimbutas, Maria,“The Living Goddesses” University of
California Press, London,2001
46
Σχετικά με την μητριαρχική θεωρία του Bachofen και ειδικά σε αναφορά με την Θεωρία της Εξέλιξης βλ. Dörmann
Johannes, «War Johann Jakob Bachofen Evolutionist?»,στο: Anthropos, Bd.60, H 1/6 ,Antropos Institut, 1965, σελ.
1-18
47 Με αυτήν την τάση φάινεται να συμφωνεί και η Carolyn Merchant, όπως παραδέχεται στο “Τhe Death of Nature”.
 26

το χάρισμα του να δίνουν στον συνάνθρωπο ανιδιoτελώς. Και οι δύο τάσεις

συνδέονται με το κοινό στοιχείο της λατρείας στη φύση και ειδικά στην
προσωποποίηση αυτής ως Μεγάλης Θεάς, η οποία εκφράζει αξίες, τις οποίες δεν
μπορεί να εκφράσει ο πατριαρχικός Θεός των μονοθεϊστικών θρησκειών. 48 Η
Μεγάλη Θεά αντιπροσωπεύει για τις οικοφεμινίστριες την αρχέγονη θρησκεία, που
υπήρχε στην ανθρωπότητα και ειδικά στον ευρωπαϊκό χώρο ήδη από την προϊστορία
και μέχρι την έλευση του χριστιανισμού. Σε αυτό, όπως προαναφέρθηκε,
χρησιμοποιήθηκαν «επιστημονικές» μαρτυρίες περί της ύπαρξης της μητριαρχίας
στην απώτατη προϊστορία, αλλά και άλλες ουτοπικές αρχαιομυθολογίες.49 50 Κατά
την απώτατη αυτή εποχή και μέχρι την έναρξη της πατριαρχικής εποχής οι γυναίκες
διοικούσαν και ηγούνταν των κοινωνιών τους απολαμβάνοντας την εκτίμηση σε
αυτές ως φέρουσες την γονιμότητα και εξ αυτής τη διαιώνιση του είδους. Ο κόσμος
ήταν ειρηνικός, αφού η ίδια η φύση τους ήταν συνηφασμένη με την μειλιχιότητα και
τη μη βία. Η στιγμή της αλλαγής επήλθε, όταν διεκδικήθηκε η πατρότητα από τους
άνδρες και αφαιρέθηκε η αποκλειστικότητα των γυναικών στην τεκνογονία σε
συνδυασμό με κατακλυσμιαία φυσικά γεγονότα. 51 Η αρχέγονη αυτή θρησκεία
αντικαταστάθηκε σε κάποια χρονική στιγμή από θρησκείες, οι οποίες είχαν
κυριάρχους αρσενικούς θεούς και έτσι έγινε μια μετάβαση από την λατρεία της
γυναικείας θεότητας της Μητέρας Γης, που ενίοτε παρουσιαζόταν ως Γη, Γαία,
Μητέρα Γη, Σελήνη και ήταν άμεσα συνυφασμένη με τα γήινα στοιχεία της φύσης 52
στην λατρεία του Ήλιου ή αρσενικών ουράνιων θεοτήτων. Ο πατριαρχικός Θεός
έγινε αυτός, που έδινε ή έπαιρνε ζωή και ήταν ταυτόχρονα τιμωρός. 53
Αυτήν την «αρχαία δόξα» επιθυμούν να αναβιώσουν πολλά οικοφεμινιστικά με
νεοπαγανιστικό χαρακτήρα κινήματα σήμερα σε πολλές περιοχές του κόσμου. Η
αναβίωση της λατρείας γυναικείων παγανιστικών θεοτήτων, η οποία λαμβάνει σε
κάθε χώρα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προχριστιανικής τοπικής
θρησκευτικότητας καθώς και η εξάπλωση της φυσικής μαγείας με τη μορφή της
Wicca είναι πλέον διαδεδομένη. Η Μεγάλη Θεά ή η Μητέρα Θεά ή Γαία ή απλώς
φύση είναι στο επίκεντρο της λατρείας και θεολογίας αυτών των ομάδων. Η
θεοποίηση δε αυτής προσφέρει την μόνη εναλλακτική λύση για την προστασία της
φύσης, αλλά και της γυναίκας, εφ’ όσον η μηχανιστική αντίληψη για το περιβάλλον

48 Radford Ruether, Rosemary ,Gaia and God, An Ecofeminist Theology of Earth Healing, Harper Collins Publishers
Ltd, New York,1992, σελ.247
49 Οι Αμαζόνες ήταν μία από αυτές .βλ. Eller Cynthia, Gentlemen and Amazons: The Myth of Matriarchal
Prehistory. University of California Press, Berkeley, 2001
50
Τέτοιες φεμινιστικές ουτοπίες έχουν αποτυπωθεί από φεμινίστριες λογοτέχνες οπαδούς της μητριαρχικής θεωρίας
ουκ ολίγες φορές. βλ. Kraemer hoff Christine, «Gender Essentialism in Matriachalist Utopian Fantasies: Are
Popular Novels Vehicles of Sacred Stories Or Purely Propaganda?», στο: The Pomegranate,Vol. 11.2 (2009), σελ.
240-259
51
Η φεμινιστική μητριαρχική θεωρία περί της μητριαρχικής προϊστορίας με τα συγκεκριμένα αυτά χαρακτηριστικά
προωθήθηκε ιδιαίτερα από την φεμινίστρια και ακτιβίστρια Gloria Steinem, η οποία με την επανέκδοση του
βιβλίου κόμικ Wonder Woman του William Moulton Marston το 1972 μέσω του περιοδικού Ms έκανε ιδιαίτερα
γνωστή στους φεμινιστικούς κύκλους την μητριαρχική θεωρία . Έκτοτε, δημοσίευσε πολλά άρθρα
αντιπροσωπευτικά των θέσεών της στο φεμινιστικό περιοδικό Ms. http://www.nytimes.com/books/first/e/eller-
myth.html Ανάκτηση 28/01/2018
52 Eliade, Mircea, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των θρησκειών, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1998, σελ.230
53 Ενδεικτικές απόψεις από την σκοπιά μιας οικοφεμινίστριας για την αντίθεση αυτή πατριαρχικού Θεού και
μητριαρχικής Θεάς βλ. Stone, Miriam, When God Was A Woman, Harvest/HBJ Publications, 1978
 27

και τον κόσμο, που εκφράζεται από τον δυτικό αρσενικό πολιτισμό έφερε μόνο δεινά
και για τις δύο. Όπως δε στην Ζωτικοκρατία, η Μεγάλη Θεά ως φύση ως θηλυκή
ζώσα ουσία διαπνέει κάθε άνθρωπο (ακόμα και άνδρα) και τον ζωτικοποιεί, τον
καθιστά «συγγενή» με την μητέρα του και τον αναγεννά. 54 To σημαντικό για την
θεολογική σκέψη των οικοφεμινιστικών ομάδων αυτών είναι, ότι η Θεότητα έχει
πλέον αντικαταστήσει τον πατριαρχικό Θεό, ο οποίος είναι κατά την γνώμη τους
εκτός του κόσμου αυτού έχοντας ο ίδιος κυριαρχήσει επί αυτού ως δυνάστης. Για τις
οπαδούς της Μεγάλης Θεάς, αυτή προσωποποιεί τις ακριβώς αντίθετες αξίες, όπως
την αγάπη όχι μέσω της κυριαρχίας, αλλά μέσω της αγάπης εκ των έσω. Η Θεά
βρίσκεται συνεχώς μέσα στον κόσμο και όχι κάπου υπερβατικά, μακρυά, αλλά
πανθεϊστικά, ολιστικά. Ο δυαλισμός πολιτισμού και παραδοσιακής θρησκείας
οδήγησε στον διαχωρισμό «της γης, του σώματος, της φύσης της γυναίκας και της
Θεάς», την οποία πρέπει να ανακαλέσουν οι άνθρωποι, ώστε να ενσωματωθούν όλα
αυτά τα στοιχεία στον κόσμο ξανά. 55 Συνδέοντας πάλι το ηθικό και το καλό με την
φύση, τότε μόνο θα αποκατασταθεί η εικόνα της φύσης ως αγαθής και θα
αντιστραφεί αυτή της κακής και τυφλής. 56 Όσον δε αφορά το κακό, το οποίο
υπάρχει στον κόσμο, αυτό δεν οφείλεται στην Θεά αλλά αποκλειστικά στον άνθρωπο
με την –υπεραπλουστευμένη- δικαιολογία, ότι οι άνθρωποι είναι παραπάνω από ένας
και ως εκ τούτου γεννώνται διαμάχες. Το ήθος, το οποίο πρέπει να επικρατήσει
επομένως είναι αυτό, το οποίο εναντιώνεται στην λογική της κυριαρχίας του
πατριαρχικού αρσενικού Θεού. 57 Συμπερασματικά, η συνεργασία μεταξύ των
ανθρώπων έχει αντίκτυπο σε όλους και κυρίως στην φύση και για αυτόν τον λόγο
είναι αναγκαία. 58
Έχοντας λοιπόν αφαιρέσει αυθαίρετα όλα τα θετικά στοιχεία από τον υπερβατικό
αλλά ταυτόχρονα προσωπικό Θεό του Χριστιανισμού, αποδίδουν αυτά στην Μεγάλη
Θεά κάνοντάς την έτσι αντικαταστάτη Του, χωρίς άλλη αιτιολόγηση. Τοποθετώντας
δε τον άνθρωπο μέσα στη φύση ως αναπόσπαστο, οργανικό κομμάτι αυτής, του
αφαιρεί το δικαίωμα της κυριαρχίας πάνω σε αυτήν, θεωρώντας όλα τα στοιχεία
αυτής ίσα.59 Δεν είναι τυχαίο, που η οικοφεμινιστική θεματολογία έχει αναπτύξει ως
βασικό θέμα την ίση μεταχέιριση των ζώων και ως εκ τούτου έχει εξυμνήσει την
χορτοφαγία.60 H κρεωφαγία είναι για πολλές οικοφεμινίστριες μια εκδήλωση της

54
Helen A. Berger, «The Earth is Sacred: Ecological Concerns in American Wicca», στο: Madelein Cousineau
(ed.),Religion in a Changing World: Comparative Studies in Sociology, Praeger Publishers,Westport, 1998,
σελ .213-220
55
Οι απόψεις της Carol Christ για τις βασικές γραμμές της θεολογίας της Θεάς μετά από μία ανασκόπηση 35 ετών
από την αφετηρία του κινήματος της φαίνονται εδώ. βλ Christ P., Carol «Why Women, Men and Other Living
Things Still Need the Goddess: Remembering and Reflecting 35 Years Later», στο: Sage Journals,Vol. 20, Issue3,
April 2012, σελ. 242-255
56
Christ P. Carol, Rebirth of the Goddess, Finding meaning in Feminine Spirituality, Routledge,New York,1999, σελ.
156
57
Christ P. Carol, Rebirth of the Goddess, Finding meaning in Feminine Spirituality, ο.π., σελ.163
58
Αυτές είναι οι απόψεις των Carol Christ και Judith Plaskow, εξέχουσων μορφών του νεοπαγανιστικού
οικοφεμινισμού. βλ. Christ P. ,Carol & Plaskow ,Judith «Two Feminist Views of Goddess and God», στο: Tikkun,
Vol.29, Number 3,Summer 2014, Duke University Press, Durham, σελ. 29
59
Primavesi , Anne,Sacred Gaia: Holistic Theology and Earth System Science, Routledge,London -New York, 2000,
σελ.42-44
60
Ασχέτως αν τα φυτά είναι και αυτά ζωντανοί οργανισμοί.
 28

πατριαρχικής καταπίεσης και της διάκρισης κατά των ευπαθών ομάδων εν γένει.61 Η
ολιστική θεώρηση σε όλα τα επίπεδα είναι επομένως επιβεβλημένη.

11.2.3 Η οικοφεμινιστική κίνηση στην Ελλάδα σήμερα.

Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από την παγκοσμιοποίηση και την όλη
πνευματικοθρησκευτική απελευθέρωση, η οποία κυριαρχεί στον δυτικό κυρίως
κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες. Ο φεμινισμός άφησε και εδώ τα ίχνη του με δράσεις
και γυναικών από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα.62 Ο οικοφεμινισμός, όσον
αφορά το οικοπαγανιστικό – νεοπαγανιστικό του σκέλος έχει αναπτυχθεί και
διαδωθεί τα τις τελευταίες δύο τουλάχιστον δεκαετίες μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο
αναβίωσης της αρχαιοελληνικής θρησκευτικότητας. Βέβαια υπάρχουν οργανώσεις ή
κοινότητες γυναικών, οι οποίες δεν ακολουθούν τα πνευματικά αυτά ίχνη. 63 Σε
γενικές γραμμές όμως, θα παρατηρούσε κάποιος, η βασική κατεύθυνση είναι η
νεοπαγανιστική.
Ο ελληνικός νεοπαγανισμός λοιπόν αγκαλιάζει τα γυναικεία -και όχι μόνο-
κινήματα, που έχουν στο κέντρο τους την λατρεία γυναικείων θεοτήτων του
αρχαιοελληνικού πανθέου. Αν και η αίσθηση, που κυριαρχεί μεταξύ των οπαδών της
αρχαίας ελληνικής θρησκείας είναι, ότι αποτελούν αυτοί τους συνεχιστές της
προχριστιανικής «χρυσής εποχής» της αρχαίας θρησκείας, στην ουσία δεν είναι παρά
συγκρητιστές. Ο σύγχρονος νεοελληνικός νεοπαγανισμός και μαζί οι οικοφεμινι-
στικές παραφυάδες του δεν αποτελούν παρά νεοθρησκειακά εναλλακτικά
μορφώματα, αφού συνδυάζουν παραδόσεις και πρακτικές, οι οποίες δεν ανήκουν
στην κλασσική κατά αυτούς θρησκεία, αλλά έχουν διάφορες προελεύσεις, κυρίως
ανατολικές. Σήμερα, στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται φανερά πλέον αρκετές
κοινότητες «εθνικών», αν και το ελληνικό κράτος δεν έχει αναγνωρίσει επισήμως την
εθνική «πατρώα» θρησκεία. 64 Κοινά σημεία όλων των εθνικών, αλλά και των
οικοφεμινιστικών κινημάτων συμπεριλαμβανομένων, είναι κατά παραδοχή τους η
φυσικότητα της θρησκείας, υπό την έννοια, ότι δεν είναι μια θρησκεία εξ
αποκαλύψεως, κατά δεύτερον η οργανική αντίληψη του κόσμου και σαφώς το
πολυθεϊστικό-πανθεϊστικό περιεχόμενό της και εν τέλει η πολεμική της εναντίον του

61
Η οικοφεμινιστική «υποδιαίρεση» του Vegeterian Ecofeminism εκφράζει τις συγκεκριμένες ιδέες. βλ.Gaard, Greta,
«Vegetarian Ecofeminism: A Review Essay.», στο : Frontiers: A Journal of Women Studies, Vol.23, Number 3,
University of Nebraska Press, 2002, σελ.117-146.
62
Ήδη από το 1920 έιχε ιδρυθεί ο «Σύνδεσμος για τα δικαιώματα της γυναικός» , ο οποίος δρα εώς σήμερα. Βλ.
http://leagueforwomenrights.gr/ Ανάκτηση 29-01-2018
63
Ομάδες ακτιβιστικές, όπως οι Μωβ και Stop Ttip Ceta Tisa Ελλάδας, οι οποίες περισσότερο κινούνται στα όρια
του ριζοσπαστικού ή αναρχικού φεμινισμού, τοποθετούμενες στο αριστερό πολιτικό φάσμα, αλλά έχοντας
οικοφεμινιστικές ανησυχίες,είναι κάποιες από αυτές. βλ. https://tomov.gr/ και http://stop-ttip-ceta-
greece.blogspot.gr/ Ανάκτηση 29-01-2018
64
Τέτοιες είναι το ΥΣΕΕ (Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικών Ελλάδας), Δελφυς Ιεροπρακτικός Βραχίονας του ΥΣΕΕ),
ΕΛΛΗΝ.Α.Ι.Σ (Ελλήνων Αρχαιοθρήσκων Ιερό Σωματείο), Θύρσος, αλλά και άλλες πολλές μικρότερες ομάδες.
 29

πατριαρχικού Θεού των Χριστιανών.65 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει λοιπόν να

ειδωθεί η πνευματική οικοφεμινιστική κίνηση στην Ελλάδα σήμερα. Εξάλλου την
θεολογία περί της Μεγάλης Θεάς Μητέρας την υποστηρίζουν οι έλληνες εθνικοί,
καθότι αναγνωρίζουν σε αυτήν την «αλήθεια» κατά αυτούς της εξελικτικής πορείας
της φύσης και της γυναίκας από την ελευθερία στην καταπίεση. 66 Προς την
κατέυθυνση της ανάδειξης του ρόλου της γυναίκας και της λατρείας τόσο της Θεάς
όσο και των γυναικείων θεοτήτων του αρχαιοελληνικού πανθεου κινούνται
συγγραφείς, οι οποίοι ως επί το πλείστον με συλλογικές εκδόσεις, έχουν γράψει
σχετικά. 67

11.2.4 Θρησκευτικά γνωρίσματα του οικοφεμινισμού

Ο οικοφεμινισμός και οι περισσότερες από τις διάφορες εκφράσεις του με το

προκάλυμμα της οικολογίας και της σωτηρίας του πλανήτη εστιάζει κυρίως στο να
τονισθεί η ιερότητα της φύσης και εκ του συσχετισμού της με αυτήν η «καθιέρωση»
της γυναίκας και η δαιμονοποίηση του πατριαρχικού πολιτισμού. Η όλη ρητορική
λαμβάνει, όμως, πνευματικά χαρακτηριστικά. Η ταύτιση της γυναίκας με τη φύση
αλλά και η εξόφθαλμη θεοποίησή της ως Μεγάλης Θεάς ή Μητέρας68 λαμβάνει
θρησκευτικό χαρακτήρα. Η φύση μετατρέπεται σε Απόλυτο. Η απολυτοποίηση της
οποιασδήποτε έννοιας επιφέρει εν τέλει την υπερβατικοποίησή της και την
μετατροπή της σε αυθεντία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε ήδη το πρώτο
στοιχείο, το οποίο δίνει θρησκευτική υφή στον οικοφεμινισμό. Η πνευματικότητα
άλλωστε, με την οποία συνδέθηκε εξ αρχής δεν ήταν μόνο σε θεωρητική, ιδεολογική
βάση, όσον αφορά τη συσχέτιση φύσης και γυναίκας και την οργανική ιδιότητα
αυτών απέναντι στον μηχανιστικό ανδρικό πολιτισμό και θρησκεία. Αυτή η
πνευματικότητα, η οποία είναι χαρακτηριστικό των νέων θρησκευτικών κινημάτων,
ικανοποιεί ένα ακόμα κριτήριο για τον θρησκευτικό χαρακτήρα του κινήματος. Εδώ,
ικανοποιείται το κριτήριο της έλλειψης του προσωπικού στοιχείου του θείου. Όπως
είδαμε και στο βιβλίο της Carolyn Merchant, το όλον, είτε πρόκειται για την
65
Τις βασικές θέσεις των ελλήνων εθνικών παρουσιάζει στο βιβλίο «Υπέρ της των Ελλήνων Νόσου:Περί των
πατρώων θεών» ένα από τα ηγετικά στελέχη τους ο Βλάσης Ρασσιάς.βλ. Ρασσιάς, Βλάσης,Υπέρ της των Ελλήνων
Νόσου:Περί των Πατρώων Θεών, Ανοιχτή Πόλη, Αθήνα, 2002 .
66
βλ. σχετικό άρθρο στην επίσημη ιστοσελίδα του ΥΣΕΕ http://www.ysee.gr/index.php?type=article&f=gynaika
Ανάκτηση 29-01-2018
67
Έργα αφιερωμένα στις γυναίκες και στην Μεγάλη Θεά έχει γράψει μεταξύ άλλων η Χαρίτα Μήνη («The Women's
Olympics and the Great Goddess», Εκδόσεις Ελευσίς,2004 - «Το Ιερό Θηλυκό και η Μαγδαληνή», Εκδόσεις
Ελευσίς, 2005 - «Γαία», Εκδόσεις Αρχέτυπο, 2002 - «Στα Ίχνη Της Αφροδίτης», Εκδόσεις Ελευσίς, 2003 -
«Νεοπαγανισμός: Η Αναγέννηση της Αρχαίας Θρησκείας», Εκδόσεις Αρχέτυπο,2000 και άλλα ), ενώ μερικά
συλλογικά έργα με το θέμα αυτό είναι τα : Ammer Sigrid , Λεοντίδου Ευτυχία (επιμ.) «Η Ελλάδα των
Γυναικών.Διαδρομές στο Χώρο και στο Χρόνο», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1992, Λεοντίδου, Ευτυχία, Η Θεά
σε δράση. Τοκετός,Κουκκίδα, Αθήνα, 2006, ενώ η Ομάδα Μελέτης Μητριαρχικών Κοινωνιών, ενεργή για κάποια
χρόνια εξέδωσε το συλλογικό έργο Θεά Αναδυόμενη το 1995.
68
Ή επίσης Δήμητρα, Γαία, Περσεφώνη, Αφροδίτη, Άρτεμις, Αθηνά, Ειληθυία, Πότνια Θηρών, Ιερό Θηλυκό και
άλλες, αλλά πάντα ως προσωποποίηση της μίας κεντρικής θεότητας της Μητέρας Θεάς.
 30

εφαρμογή του στην δομή και οργάνωση της κοινωνίας είτε ως ολιστική φιλοσοφία,
που εξηγεί τις ιδιότητες της φύσης, υπερέχει του μερικού. Όλα τα επιμέρους στοιχεία
του υπόκεινται στο Όλον και ως εκ τούτου προάγεται το γενικό καλό. Ο ολισμός ως
κύρια τάση της οικοφεμινιστικής προσέγγισης της αλήθειας είναι φανερή. Από την
άλλη, η Carolyn Merchant στην «αντιπαράθεση» της με τον Francis Bacon ασκεί
κριτική σε αυτόν σχετικά με την πειραματική του μέθοδο, με την οποία θέτει εις
βάσανον την φύση. Ο λόγος είναι, ότι ο Bacon «ανακρίνει» αυτή στο κλειστό
εργαστήριο, όπως οι μάγισσες ανακρίνονταν στις κλειστές αίθουσες ανακρίσεων και
βασανιστηρίων. Ο βαθύτερος συμβολισμός Όλον-Φύση-ανοιχτότητα και εργαστήριο
-αίθουσα βασανιστηρίων- κλειστότητα είναι προφανής. Το Όλον είναι κάτι, το οποίο
έχει μόνο θετικά στοιχεία, ενώ το αντίθετό του μόνο αρνητικά. Το Όλον είναι η φύση
και αυτή είναι τα πάντα.
Προχωρώντας στη σύντομη αυτή ανάλυση, εντοπίζουμε το πλέον ορατό στοιχείο,
από το οποίο λαμβάνει θρησκευτικό χαρακτήρα ο οικοφεμινισμός, και αυτό είναι η
καθαυτή αναβίωση παγανιστικών θεοτήτων και πρακτικών μαγείας69 μαζί με πολλά
συγκρητιστικά στοιχεία. Η θεοποίηση της ίδιας της Γης ως Μητέρας- Γης -Φύσης ή η
λατρεία της μέσω γυναικείων και συνήθως χθόνιων, γήινων θεοτήτων, αποτελεί ίσως
το ισχυρότερο πειστήριο επ’ αυτού. Ο κοσμοθεϊσμός του οικοφεμινισμού
διαπιστώνεται σε αυτήν την περίπτωση χωρίς άλλη αμφιβολία. Η ιεροποίηση και
θεοποίηση της φύσης ως γυναίκας, η λατρεία παγανιστικών θεοτήτων του
παρελθόντος αλλά και η ίδια η πεποίθηση, ότι ο κόσμος είναι στην ουσία
αυτοδημιούργητος, αφού δεν υπάρχη κάποια ενιαία παραδοχή για το αντίθετο,
συνθέτουν το κοσμοθεϊστικό πλαίσιο, στο οποίο εντάσσεται ο οικοφεμινισμός.
Ταυτόχρονα, η ψευδοεπιστημονικότητα περί των αδιάσειστων στοιχείων των
προϊστορικών μητριαρχικών καταβολών του ανθρώπου αποτελεί ακόμα ένα στοιχείο
χαρακτηριστικό των νέων θρησκευτικών κινημάτων. Ο οικοφεμινισμός αποπειράται
να πείσει με «επιστημονικές αλήθειες» το ορθό των λεγόμενών του. Βέβαια, η
ανιστορικότητα των ισχυρισμών του είναι εν τέλει αυτό, που αποδεικνύεται. Στην
ουσία βέβαια, αυτό που πράττει, είναι να αίρει το κομμάτι εκείνο της αλήθειας εκ του
συνόλου της και να αναγάγει το όλον στο μερικό, κάτι το οποίo είναι χαρακτηριστικό
κάθε αίρεσης ή νεοθρησκειακής λατρείας, ομάδας, σέκτας.

69
Σε όλο τον κόσμο σήμερα αλλά κυρίως στις αγγλοσαξωνικές χώρες με έμφαση στις ΗΠΑ, δραστηριοποιούνται
οργανώσεις Wicca, οι οποίες έχουν μεγάλη απήχηση σε γυναίκες με φεμινιστικές και οικολογικές ευαισθησίες, οι
οποίες έχοντας απωλέσει το ενδιαφέρον τους για τις παραδοσιακές θρησκείες, από τις οποίες προέρχονται,
επιδίδονται στην ουσία σε νεοπαγανιστικές και αλλά κυρίως μαγικές (witchcraft) λατρείες ή πρακτικές. βλ. Eller,
Cynhia, Living in the Lap of the Goddess, Beacon Press, Boston, 1993.
 31

12.0 Επίλογος

Ο οικοφεμινισμός έχοντας ξεκινήσει από ένα σημείο, από το οποίο γεννήθηκε

ως ιδέα μέσα στο περιρρέον κλίμα της διάχυτης θρησκευτικότητας ή καλύτερα
πνευματικότητας της Νέας Εποχής κατά την δεκαετία του 1960 και συνεχίζοντας ως
κίνημα με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μέσα στις δεκαετίες, που
ακολούθησαν, συμπορεύτηκε έκτοτε με τις διάφορες οικολογικές θεωρίες και
διαμόρφωσε μία οπτική του κόσμου φυσιοκρατική και ολιστική. Η απόπειρα πάταξης
εκ μέρους του των δυαλισμών οργανισμού και μηχανισμού, πολιτισμού και φύσης,
γυναίκας και άνδρα, μητριαρχίας και πατριαρχίας, για τους οποίους λίγο έως πολύ
ήταν υπεύθυνοι ο πατριαρχικός πολιτισμός και η παραδοσιακές θρησκείες, οδήγησε
εν τέλει σε έναν νέο φαύλο κύκλο δυαλισμών. Κατά κάποιον τρόπο δημιούργησε
έναν εκλεκτισμό, όπως άλλωστε και πολλά νέα θρησκευτικά κινήματα της
σύγχρονης και όχι μόνον εποχής, διατεινόμενος, ότι κατέχει την μόνη αλήθεια. Στην
πραγματικότητα όμως δεν προσέφερε κάτι νέο σε σχέση με όσα ήξερε η
ανθρωπότητα ως σήμερα. Το κυριότερο όμως είναι, ότι δεν προσέφερε την
εσχατολογική, σωτηριολογική δυνατότητα στην ανθρώπινη ύπαρξη.
Υπερβατικοποιώντας κάθε τι φυσιοκρατικό και «οργανικό» παρέμεινε και παραμένει
στο γήινο, κοσμικό και εκκοσμικευμένο πεδίο, εμμένοντας στην ύλη και τον παρόντα
κόσμο.
 32

Βιβλιογραφία

Ελληνική βιβλιογραφία

Eliade,Mircea, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των θρησκειών, Εκδόσεις

Χατζηνικολή, Αθήνα, 1998

Ησίοδος,Έργα και Ημέρες,Θεογονία, Η Ασπίδα του Ηρακλή,

Ζήτρος,Θεσσαλονίκη,2001.

Zερεφός, Χρήστος, «Εισαγωγικά μαθήματα στη φυσική της Ατμόσφαιρας»,

Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2008.

Ρασσιάς, Βλάσης,Υπέρ της των Ελλήνων Νόσου:Περί των Πατρώων Θεών, Ανοιχτή
Πόλη, Αθήνα, 2002 .

Ξένη βιβλιογραφία

Berger, Helen A. «The Earth is Sacred: Ecological Concerns in American Wicca»,

στο: Madelein Cousineau (ed.),Religion in a Changing World: Comparative Studies
in Sociology, Praeger Publishers,Westport, 1998

Βοck, Gisela, Frauen in der europäischen Geschichte. Vom Mittelalter bis zur
Gegenwart. C.H. Beck, München 2005.

Bookchin, Murray. The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of

Hierarchy, AK Press, Oakland,2005

Christ P., Carol «Why Women, Men and Other Living Things Still Need the Goddess:
Remembering and Reflecting 35 Years Later», στο: Sage Journals,Vol. 20, Issue3,
April 2012
______, Rebirth of the Goddess, Finding meaning in Feminine Spirituality

Christ P. ,Carol & Plaskow ,Judith «Two Feminist Views of Goddess and God», στο:
Tikkun, Vol.29, Number 3,Summer 2014, Duke University Press, Durham
Dörmann Johannes, «War Johann Jakob Bachofen Evolutionist?»,στο: Anthropos,
Bd.60, H 1/6 ,Antropos Institut, 1965

Eller Cynthia, Gentlemen and Amazons: The Myth of Matriarchal Prehistory.

University of California Press, Berkeley, 2001
___________, Living in the Lap of the Goddess, Beacon Press, Boston, 1993.
 33

Evans- Prichard E.E., Theories of Primitive Religion, Οxford University Press,

London, 1965, σελ. 104

Frank R. Thomas, Carolyn Merchant (ed): Radical Ecology: The Search for a Livable
World. 2nd Edition Routledge, New York, 2005. doi: 10.1007/s10745-006-9078-1

Gaard, Greta, «Vegetarian Ecofeminism: A Review Essay.», στο : Frontiers: A

Journal of Women Studies, Vol.23, Number 3, University of Nebraska Press, 2002,
σελ. 117-146 Stable URL: http://www.jstor.org/stable/i366836
___________,«Ecofeminism Revisited: Rejecting Essentialism and Re-Placing
Species in a Material Feminist Environmentalism», στο: Feminist Formations, Vol.
23, Issue 2, Johns Hopkins University Press, Summer 2011, σελ. 26-53,
https://doi.org/10.1353/ff.2011.0017

Gimbutas, Maria, “ The Living Goddesses ” University of California Press,

London,2001

King, Ynestra, «Healing the Wounds : Feminism, Ecology and the Nature/Culture
Dualism», στο : Diamond, Irene & Orenstein,Gloria Feman (eds.) Reweaving the
World,:The Emergence of Ecofeminism, Sierra Club Books,San Francisco

Henig, Martin & King Antony, Pagan Gods and Shrines of the Roman
Empire,Oxford University Committee for Archaelogy, Oxford, 1986.

Jencson, Linda, «Neopaganism and the Great Mother Goddess: Anthropology as

Midwife to a New Religion», στο: Anthropology Today ,Vol. 5, No. 2 , Royal
Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Apr.1989, σελ. 2-4 ,doi:
10.2307/3033137

Jervis, L. Jane ,“ The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific
Revolution by Carolyn Merchant”, στο : Technology and Culture , Vol. 23, No. 4
(Octοber 1982), The Johns Hopkins University Press Technology Stable, σελ.
653-654 .

Kraemer Hoff Christine, «Gender Essentialism in Matriachalist Utopian Fantasies:

Are Popular Novels Vehicles of Sacred Stories Or Purely Propaganda?», στο: The
Pomegranate,Vol. 11.2 (2009)

Lerner, Michael, «God and Goddess Emerging», στο: Tikkun, Vol. 29, Number 3,
Berkeley, Summer 2014, doi: 10.1215/08879982-2713313
 34

Merchant, Carolyn , “Partnership, Narrative and Environmental Justice. An Interview

with Carolyn Merchant”, στο : Bryson, J. Scott (ed.) , Interdisciplinary Literary
Studies, Vol. 3, No 1, Literacy Ecocritism (Fall 2001), Penn State University, Fall
2001
______________, “The Scientific Revolution and the Death of Nature”, στο: Focus-
Isis, Vol. 97, Number 3, The University of Chicago Press, Semptember 2006, σελ.
513-533, https://doi.org/10.1086/508090

McCulloch, Gillian,The Deconstructin of Dualism in Theology and New Age

Spirituality,Paternoster theological Monographs, Milon Keynew, 2002

Pesic, Peter, «Wrestling with Proteus: Francis Bacon and the Torture of Nature» στο:
Isis,Vol. 90, No 1,March 1999

Perkins, Richard, «The Internationalisation of Managerial Environmentalism :

Globalisation, Diffusion and Territorialisation»,στο : Toc, Vol.4, Issue 8, August 2010

Plumwood, Val, Feminism and the Mastery of Nature, Routledge, London-New

York,1993

Primavesi , Anne,Sacred Gaia: Holistic Theology and Earth System Science,

Routledge,London -New York, 2000
_________, Gaia’s Gift :Eatrh, Ourselves and God After Copernicus, Routledge,
London-New York, 2003

Radford Ruether, Rosemary ,Gaia and God, An Ecofeminist Theology of Earth

Healing, Harper Collins Publishers Ltd, New York,1992

Runtree ,Kathryn, «Archaologists and Goddess Feminists at Catalhoyuk»,

στο :Journal of feminist studies in religion, Volume 23,Number 2,Indianna University
Press, Fall 2007, σελ.7-26

Stone, Miriam, When God Was A Woman, Harvest/HBJ Publications, 1978

Taylor, Bron, Earth Spirituality and Contemporary Environmentalism (Part II): From
Earth First! And Bioregionalism to Scientific Paganism and the New Age, στο :
Religion,Vol. 31, 2001, doi:10.1006/reli.2000.0257

Taylor, Bron. (ed.) «Radical Environmentalism», στο: The Encyclopedia of Religion

and Nature, Continuum, 2005, London & New York,2005
 35

Λεξικά-Εγκυκλοπαίδειες

Britannica Online Encyclopedia. Ανάκτηση 23/01/2018

https://www.merriam-webster.com/dictionary/organic. Ανάκτηση 21/01/2018
Caron, Charlotte, «Thealogy», στο: Russel, Letty M.; Clarkson, J. Shannon (ed.).
Dictionary of Feminist Theologies. Westminster John Knox Press,Louisville, 1996

ENCYCLOPEDIA UNIVERSALIS FRANCE :

https://www.universalis.fr/encyclopedie/mecanisme-philosophie/Ανάκτηση
20/01/2018

York, Michael,Historical Dictionarry of New Age Movements,The Scarecrow

Press,Inc.Lanham Maryland and Oxford, Oxford, 2004,

Διαδίκτυο

http://www.ysee.gr/index.php?type=article&f=gynaika Ανάκτηση 29-01-2018

https://tomov.gr/ και http://stop-ttip-ceta-greece.blogspot.gr/ Ανάκτηση 29-01-2018

http://leagueforwomenrights.gr/ Ανάκτηση 29-01-2018

http://www.nytimes.com/books/first/e/eller-myth.html Ανάκτηση 28/01/2018

https://www.earthday.org/about/the-history-of-earth-day/ Ανάκτηση 23/01/2018.

http://home.ca.inter.net/greenweb/GW69ManagerialEnv.html Ανάκτηση 23/01/2018.

http://gmoinfo.blogspot.gr/2013/05/the-feminist-opposition-of-gmos.html
Ανάκτηση 23/01/2018.

Merchant, Carolyn, From the Cotrol of Nature to Partnership,2010 στο :

https://nature.berkeley.edu/departments/espm/env-hist/Moses.pdf Ανάκτηση
21/01/2018

http://www.ekivolos.gr/ARISTOTELIS.pdf Ανάκτηση 21/01/2018

https://www.merriam-webster.com/dictionary/organic. Ανάκτηση 21/01/2018.

https://ourenvironment.berkeley.edu/people/carolyn-merchant . Ανάκτηση 20/0

http://users.otenet.gr/~scoutari/Godsoc.html
36