Férvedes Vilalba (Lugo) Número 8 Año 2015 Pp.

: 431 - 437 ISSN 1134-6787

CONTEXTOS CERÁMICOS DE ÉPOCA MODERNA EN LUGO

(SS. XVI-XVIII).
CERAMIC CONTEXTS OF MODERN PERIOD IN LUGO
(XVI-XVIII SS.).

Adrián FOLGUEIRA CASTRO

adrianfolgueira@gmail.com

RESUMO

Preséntase neste traballo unha aproximación á cultura material en Lugo en época Moderna. A partir
do estudo dos materiais máis representativos localizados en contextos selados dalgunhas das intervencións ar-
queolóxicas levadas a cabo na cidade, trataremos de describir os principais elementos que mellor definen o
enxoval cerámico deste período.

ABSTRACT

An approach to the material culture in Lugo is presented in this work in Modern period. From the
study of the most representative materials located in contexts sealed of some of the archaeological interven-
tions carried out in the city, we will try to describe the main elements that better define the ceramic household
equipment of this period.

Palabras Clave: Idade Moderna, Talavera, louza, cerámica.

Keywords: Modern Age, Talavera, crockery, pottery.

1.- INTRODUCCIÓN. dieval, con rúas estreitas e moi irregulares (Rúa

Tradicionalmente, a gran maioría dos estudos
e publicacións nados da investigación arqueolóxica
de Lugo centran a súa análise na cidade romana de
Lucus Augusti e/ou nos seus vestixios materiais.
Non obstante, non debemos esquecer a existencia
dun plano medieval posterior, orixinado en torno á
catedral, e que alterou completamente o trazado da
antiga urbe romana. Deste xeito, e debido ao pobo-
amento ao longo da Idade Media, o característico
trazado ortogonal clásico quedou supeditado ao
novo modelo de poboamento medieval que, com-
partindo o mesmo recinto amurallado, se reconstrúe
nun novo estrato sobre a antiga traza romana.
Foi pois preto da catedral onde tería pervivido
o núcleo altomedieval (Burgo Vello), en tanto que
o resto do espazo intramuros se atoparía completa-
mente ruralizado ou próximo ao abandono en moi-
tos casos, algo que parece ser a tónica xeral da ci-
dade ata ben entrada a época Contemporánea. A
partir deste área catedralicia abriuse cara o norte o
gran eixo urbanístico deste período, a rúa Nova,
que atravesa o recinto por completo nunha direc-
ción S-N e a partir da cal se artella unha trama, ca-
racterizada polo típico desorde do urbanismo me-
Miñá, Rúa da Tinería, Rúa Falcón, Carril dos For-
nos...).
Con todo, cabe lembrar que a investigación da
arqueoloxía urbana medieval e moderna de Lugo
apenas contribúe, de momento, a clarificar o de-
senvolvemento da cidade entre a época romana e a
contemporánea, algo agravado pola escaseza de
contextos destes períodos no rexistro das escava-
cións, e aparellado a unha cultura material que
normalmente se recupera de niveis de recheo e/ou
de estratos case sempre alterados polas cimenta-
cións das construcións contemporáneas.
Así pois, neste pequeno traballo non preten-
demos máis que presentar os materiais cerámicos
obtidos de tres contextos claramente situables en
época moderna, exhumados en sendas interven-
cións arqueolóxicas, que presentan un conxunto
homoxéneo e ata certo punto definitorio do enxoval
doméstico da cidade entre finais do século XVI e o
século XVIII. Pretendemos con elo aportar unha
primeira achega para a posta en valor deste período
tan esquecido, polo menos dende a óptica da cultu-
ra material, da cidade de Lugo.
432
A. FOLGUEIRA CASTRO
Fig.: 1. Situación das tres intervencións arqueolóxicas.
2.- CONTEXTOS ARQUEOLÓXICOS.
Como dixemos, os materiais que constitúen o
obxecto deste artigo foron recuperados de tres es-
cavacións arqueolóxicas, todas elas localizadas na
esfera dese plano medieval antes mencionado, co-
mo son a propia rúa Nova, a Praza do Campo, e a
rúa Quiroga Ballesteros coa intervención realizada
na Praza de Abastos (Fig.: 1).
 Rúa Nova.
Falamos en realidade de dúas intervencións
arqueolóxicas diferentes, unha de control e outra de
escavación levadas a cabo entre os anos 2008 e
2009. O soar obxecto das actuacións, de forma tra-
pezoidal e sobre o que se asenta un edificio do sé-
culo XIX, atópase situado na parte sur da rúa Nova,
preto da praza do Campo e dentro do ámbito do
denominado Burgo Vello ou Medieval, como refle-
xa a estrutura da propia rúa, de traza moi ben con-
servada e caracterizada pola súa estreiteza e lonxi-
tude, sen que apenas sufrise modificacións ao lon-
go do tempo.
Así pois, nos traballos desenvolvidos puide-
ron ser documentadas varias estruturas de época
moderna, concretamente dous pozos, algunhas fo-
sas e un muro relacionado cun posible pavimento
ademais de retallos doutros moi alterados pola ci-
mentación do actual inmoble (Santamaría Gámez,
G., Bartolomé Abraira, R., Alcorta Irastorza, E.,
2011: 25-26). Os niveis asociados a estas estruturas
(recheo das gabias de cimentación, colmatación das
fosas e nivel de derrubo do muro) aportaron, en xe-
ral, un conxunto cerámico homoxéneo que parte
Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437
dende época baixomedieval (como mostra unha
branca acuñada en Burgos a comezos do s. XV re-
cuperada dunha das fosas, Fig. 4.6) e nos remite,
como termo ante quem, ata o s. XVIII. A isto de-
bemos engadir o nivel de incendio que non se pui-
do asociar con construción algunha, pero que ta-
mén se situou nunha cronoloxía baixomedieval
(Santamaría Gámez, G., 2008: 26-34).
A partir dos materiais recuperados comeza-
mos a conformar o que poderiamos considerar co-
mo “paquete esencial” que, estando evidentemente
suxeito a matices e engadidos, caracteriza o enxo-
val cerámico que cabe esperar en calquera nivel de
época moderna intervido na cidade de Lugo. A
grandes trazos falamos de dous grupos principais,
cerámica común e a louza esmaltada. Para o pri-
meiro, ante a falta de estudos en profundidade e a
complexidade de interpretar un conxunto tan am-
plo, consideramos como expoñente máis recoñeci-
ble as olas de bordo de pestana, que perduran den-
de época baixomedieval xunto coas coñecidas co-
mo cerámicas de pastas acastañadas e as de pasta
vermella (César Vila, M., Bonilla Rodríguez, A.,
2003), das que tamén temos algunha mostra. Pola
súa banda, as louzas esmaltadas presentan a mesma
problemática en canto á falta de investigacións
propias e a abundancia de producións diferentes e
complexas de identificar con seguridade, polo que
neste caso remitímonos unicamente ás louzas de
Talavera de la Reina e Puente del Arzobispo, máis
concretamente á serie tricolor, que parece ser unha
constante na gran maioría das intervencións, sen
menoscabo de posibles testemuñas doutras series
(como a dos fentos ou a das bolboretas) así como

CONTEXTOS CERÁMICOS DE ÉPOCA MODERNA EN LUGO (SS. XVI-XVIII)
doutras producións que, ata o momento, non nos
atrevemos a identificar con seguridade (barállanse
procedencias diversas, falándose sobre todo de
producións sevillanas, pero tamén portuguesas,
aragonesas, levantinas...).
Xunto a estes dous grandes “fósiles directo-
res”, adoitan aparecer outros elementos claramente
recoñecibles, pero en todo caso moito menos habi-
tuais, que veñen a reforzar as propostas cronolóxi-
cas dos demais materiais asociados. No noso caso,
podemos falar das cerámicas comúns de pastas
vermellas desta escavación da Rúa Nova ou o
fragmento da cana dunha pipa de caolín atopada na
escavación da Praza de Abastos, pouco documen-
tada en Lugo pero moi habitual noutros ámbitos da
comunidade, especialmente naqueles máis ligados
ao comercio marítimo.
 Praza do Campo.
Levada a cabo no verán do ano 2007, a esca-
vación realizada no inmoble nº8 da Praza do Cam-
po achéganos tamén algúns contextos aproveitables
para este pequeno estudo. A propia construción do
edificio nos retrotrae, como pouco, ata o século
XVIII, tal e como se desprende da estratigrafía das
súas cimentacións así como dos materiais recupe-
rados nos recheos das gabias das mesmas. En con-
cordancia cronolóxica con esta construción, atopa-
mos tamén un muro medianeiro, que cruza comple-
tamente o soar de sur a norte e que debemos situar
entre finais do século XVII e o século XVIII, por
debaixo do cal se documentaron tamén dúas fosas
que aportaron diversos materiais de cronoloxía mo-
derna, entre os que volven destacar os fragmentos
de louza de Talavera de la Reina e Puente del Ar-
zobispo, así como os bordos de pestana.
A maiores debemos falar doutro muro, ao que
se adhire o mencionado anteriormente e que está
cortado pola gabia de cimentación do propio inmo-
ble, polo que sen dúbida é anterior ao s. XVIII e
que, xunto cun nivel de incendio localizado na zona
norte do soar, constitúen os contextos máis antigos
aquí referidos, estando xa asentados sobre os niveis
de abandono de época romana e podendo levarnos
a época baixomedieval ou comezos de época mo-
derna(Bartolomé Abraira, R., 2007: 35-39). Entre
os materiais exhumados destes contextos rescata-
mos para este artigo tres novas mostras de olas de
bordo de pestana.
 Quiroga Ballesteros / Praza de Abastos.
De novo nos atopamos nunha intervención si-
tuada nunha zona que se foi integrando no armazón
urbanístico medieval, especialmente dende a cons-
trución de dous conventos tan salientables como o
de San Francisco e o de Santo Domingo (separados
hoxe, precisamente, pola rúa Quiroga Ballesteros),
que xunto cas súas hortas e demais dependencias,
lle outorgaron a este espazo un aspecto unitario que
Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437
433
abarcaba toda a zona sen solución de continuidade
Unha vez escavados os estratos e estruturas de
época contemporánea saíron á luz varios niveis, xa
de época moderna, relacionados co espazo de horta
do citado convento de Santo Domingo, edificio eri-
xido na súa maior parte na segunda metade do s.
XIV e que sufriu importantes modificacións duran-
te os séculos XVII e XVIII. Situado a escasos me-
tros ao leste da intervención, e delimitado cara o
oeste pola igrexa de San Francisco e as súas pose-
sións por un muro que apareceu no sector central
da escavación e que posiblemente actuaría como
elemento de contención desas terras de cultivo do
convento dominico (Bartolomé Abraira, R., 2014:
47-53) .
Baixo estes niveis de horta, rexistrouse ade-
mais un novo estrato, tamén moi orgánico, no que
se abriu a gabia de cimentación do muro de conten-
ción, cun conxunto material moi ben definido no
s.XVII (destacando unha moeda de 8 maravedís en
cobre, de Felipe III, acuñada en Cuenca en 1604.
Fig.4.7), o que, por outra banda, serviu para nos dar
un termo post quem para o muro e os niveis de ín-
dole agrícola, que debemos enmarcar así entre os
séculos XVII e XIX, xa que aparecen cortados por
unha gran fosa colmatada por un recheo heteroxé-
neo, pero cuxos materiais máis tardíos nos levan a
un momento sempre anterior ao século XX. (Barto-
lomé Abraira, R., 2014: 54-55)
Entre os materiais rescatados destes contextos,
atopamos de novo as louzas esmaltadas ocupando
un lugar preponderante, destacando varios frag-
mentos de louzas de Talavera de la Reina e Puente
del Arzobispo, así como as olas de bordo de pesta-
na entre a cerámica común e un novo elemento,
pouco documentado na arqueoloxía urbana de Lu-
go ata o momento, pero moi común noutras zonas
da comunidade como Pontevedra ou Vigo como é o
anaco de cana dunha pipa de caolín con cronoloxía
ben definida no s. XVII (Fig.: 4.3).
3.- MATERIAIS.
 Louza de Talavera de la Reina e Puente del
Arzobispo.
Cómpre indicar en primeiro termo que dende
un tempo a esta parte se foi aceptando a atribución
TalaveraPuente para referirse a esta produción,
baixo a consideración de que case todas as series de
Talavera de la Reina se repiten en Puente del Arzo-
bispo, sendo extremadamente complexo diferencia-
las e negándose incluso a anterior opinión que con-
sidera ás pezas de Puente como unha variante máis
ruda e popular (Sánchez Pacheco, T., 1995: 65).
Se ben noutras intervencións arqueolóxicas da
cidade se ten documentado a presenza de louzas de
Talavera-Puente de diferentes series, nas escava-
cións que nos ocupan tan só se rexistrou a serie tri-
434
A. FOLGUEIRA CASTRO

color (Fig.: 2), produción case omnipresente nos
estratos de época moderna da cidade, algo que ava-
la a ampla difusión e boa acollida que tivo esta se-
rie durante un longo período de tempo, sendo a que
máis fama lle aportou a Talavera e a que máis imi-
tación sufriu (Castro Lorenzo, M.L., 2009: 146).
Cunha cronoloxía aceptada de entre finais do
século XVI e o século XVII (Sánchez Pacheco, T.,
1995: 67; Bertrán, J.A., et al., 2001: 67) , falamos
de exemplares elaborados nunha pasta de gran cali-
dade, con abundante óxido de estaño que lle im-
prime unha tinguidura leitosa, estando sempre vi-
drados no anverso e no reverso.
En canto ás formas, na súa maioría recoñécen-
se pratos de diferentes tamaños (Fig.: 2.1-2; 2.4;
2.10), cuncos (Fig.: 2.5; 2.9) e unha pequena taciña
(Fig.: 2.3). A decoración está realizada en cor azul,
laranxa e morado ou violeta máis escura para o per-

Fig.: 2. Exemplares de Louza de Talavera-Puente da serie tricolor.

Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437


CONTEXTOS CERÁMICOS DE ÉPOCA MODERNA EN LUGO (SS. XVI-XVIII)
filado do debuxo. Algúns exemplares presentan a
orla castelá (roleos e rombos cruzados por aspas)
para a ornamentación do bordo de pratos e xerras
(Fig.: 2.10), mentres que outros están decorados
con orlas de follas partidas ralladas e volutas (Fig.:
2.2), que enmarcan o motivo central que pode va-
riar entre temáticas vexetais (Fig.: 2.3; 2.7-8), zo-
omorfos (Fig.: 2.4), arquitectónicos ou figuras hu-
manas inspiradas no renacemento italiano (Sánchez
Pacheco, T., 1995: 67; Bertrán, J.A., et al., 2001:
67).
 Olas de bordo de pestana.
Pola súa banda, as olas de bordo de pestana
(Fig.: 3) son bastante coñecidas en Galicia, así co-
mo noutras partes do continente, definíndose polo
seu característico reborde que presenta unha pro-
longación inferior para dar cun bordo triangular, en
forma de T, o que posiblemente permitira a coloca-
ción dunha tapadeira na parte interna do bordo,
ademais dun perfil sinuoso, corpo globular e base
plana, cuns diámetros que no noso caso oscilan en-
tre os 12 e os 22 cm. A pasta adoita ser relativa-
mente fina, con inclusións cuarcíticas e micáceas,
Fig.: 3. Olas de bordo de pestana.
Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437
435
acabados exteriores afinados con maior ou menor
esmero e unha estampa compacta que se traduce en
fracturas rectas e limpas. A cor adoita ser gris, si
ben tamén contamos con algunha mostra de pasta
acastañada (Fig.: 3.3) posiblemente de cronoloxía
algo máis avanzada se temos en conta que tamén
presenta un bordo máis evolucionado, xa que a
forma en T irá discorrendo ó longo do tempo cara
unha maior aproximación ó corpo (César Vila, M;
Bonilla Rodríguez, A., 2003: 305-306). Non con-
tamos con ningún exemplar decorado, aínda que en
ocasións poden presentar liñas incisas ou dixita-
cións.
Por outra banda, é tamén habitual atopar con-
crecións de feluxe e máculas externas producidas
pola exposición directa ao lume, o que nos falo do
seu emprego como ola de cociña, se ben tamén po-
dería ser empregada como recipiente de almacena-
xe.
Acéptase, en xeral, unha cronoloxía baixome-
dieval e moderna, documentándose dende os sécu-
los XIV-XV ata, incluso, o XVIII nas súas versións
máis evolucionadas (Bonilla Rodríguez, A., César
Vila, M., 2005: 229; César Vila, M., Bonilla Ro-
436
A. FOLGUEIRA CASTRO
Fig.: 4. Outros materiais.
dríguez, A., 2003: 306; Peña Santos, A. de la,
1995: 30-36), polo que sen dúbida falamos dunha
das producións máis características dos últimos sé-
culos medievais e en toda a idade Moderna.
 Cerámica común de pastas vermellas.
Denominación que inclúe unha produción
que, como o seu nome indica, está caracterizada
pola intensa tonalidade vermella da súa pasta e que,
por outra parte, presenta unha fabricación moi de-
purada, cunha estampa dura e compacta que se tra-
duce en fracturas rectas e vivas. O exterior adoita
presentarse engobado, con acabados moi coidados
que dan lugar a un lustroso afinado (Fig.: 4.1-2).
No apartado formal, téñense documentado xe-
rras, botellas, lebrillos e cuncas (César Vila, M;
Bonilla Rodríguez, A., 2003: 325-326), malia que
no noso caso tan só podemos falar de dúas xerras
recuperadas da intervención da Rúa Nova.
As escasas referencias cronolóxicas desta
produción lévannos aos séculos XVI e XVII (César
Vila, M., Bonilla Rodríguez, A., 2003: 325-326;
Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437
Peña Santos, A. de la, 1995: 38).
 Pipa de caolín.
As pipas de caolín, se ben son relativamente
habituais e están amplamente documentadas nos
enclaves costeiros tanto de Galicia como do resto
da Península, constitúe sen dúbida unha peza anó-
mala dentro dos contextos lucenses de época mo-
derna (Fig.: 4.3). Trátase dun produto de importa-
ción, de procedencia anglosaxona ou dos Países
Baixos, cunha cronoloxía aceptada para o século
XVII e primeira metade do XVIII (Beltrán de He-
redia Bercero, J., Miró Alaix, N., 2008).
A materia prima é o caolín, unha arxila de cor
branca, composta exclusivamente por caonilita, moi
plástica e altamente refractaria, o que a converte
nun material idóneo para a fabricación deste tipo de
obxectos (Beltrán de Heredia Bercero, J., Miró
Alaix, N., 2008: 142-143).
Se ben unha pipa conta con tres partes funda-
mentais, isto é, a cazoleta (onde se estamparía a
marca do fabricante), a cana e a boquilla, no noso

CONTEXTOS CERÁMICOS DE ÉPOCA MODERNA EN LUGO (SS. XVI-XVIII)
caso tan só podemos falar do anaco dunha cana,
coa particularidade de presentar un pequeno motivo
decorativo en forma de espiral rotelada que, proba-
blemente, daría paso á boquilla.
4.- CONCLUSIÓNS.
Tralo exposto, evidénciase o carácter deste
traballo como un mero punto de partida, unha pe-
quena achega a un mundo moito máis amplo que
precisa da publicación de máis traballos para unha
correcta identificación e delimitación cronolóxica
de moitas outras pezas que, xunto a este “paquete”
básico, aparecen nas intervencións da cidade.
É o caso da gran variedade de louzas esmalta-
das, boa parte delas decoradas en tonalidades azul
cobalto, pero tamén verdes, amarelos, ocres... con
motivos case sempre xeométricos, e que semellan
ser representantes de diferentes producións que, en
moitos casos, deberán ser adscritas ao período aquí
5.- BIBLIOGRAFÍA.
BARTOLOMÉ ABRAIRA, R.
2007 Escavación arqueolóxica en área no inmoble nº
8 da praza do Campo, Lugo. Informe valorativo
depositado na Consellería de Cultura da Xunta de
Galicia.
2014 Excavación arqueológica en área con relación al
proyecto de adecuación exterior, ecoespacio y
oficina en la Plaza de Abastos municpal de Lu-
go. Informe-Memoria técnica depositada na Conse-
llería de Cultura da Xunta de Galicia.
BELTRÁN DE HEREDIA BERCERO, J., MIRÓ ALAIX, N.
2008 Les pipes de caolí del segle XVII trobades al jaci-
ment de L’Antic Mercat del Born a Barcelona: im-
portacions ingleses i holandeses, Quaderns d’Ar-
queología i História de la Ciutat de Barcelona, 4,
pp.: 138-157. Barcelona.
BERTRÁN, J.A., CASANOVAS, M.A., MAÑUECO, C.,
PLEGUEZUELO, A., SESEÑA, N.
2001 Cerámica de Talavera de la Reina y Puente del
Arzobispo en la colección Bertrán y Musitu.
Juan Antonio Bertrán.
BONILLA RODRÍGUEZ, A., CÉSAR VILA, M.
2005 Excavación arqueológica en área en el solar de la an-
tigua capilla y lazareto medieval de S. Lázaro (San-
tiago de Compostela, A Coruña). Gallaecia, 24, pp.:
219-242. Santiago de Compostela.
CASTRO LORENZO, M.L.
2009 La vajilla de lujo en Santiago de Compostela en los
Recibido: 15/06/2015
Aceptado: 01/07/2015
Férvedes, 8 (2015), pp.: 431 - 437
437
referido.
Outro tanto acontece coa cerámica común e
coas coñecidas como cerámicas populares, ampla-
mente representadas en Lugo para a época Con-
temporánea coa olaría de Bonxe, cunha difusa de-
limitación temporal en canto á súa orixe pero cu-
nhas características formais que sinalan cara unha
continuidade dende os tipos baixomedievais e mo-
dernos.
Tamén dentro dos achados máis esporádicos
poderiamos incluír outro tipo de cerámicas, como
por exemplo as anforetas de indias, que non son
descoñecidas do rexistro arqueolóxico lucense.
E todo elo sen esquecer a relevancia doutros
materiais como moedas, vidros... que contribúan a
completar e comprender os compoñentes da cultura
material dunha época que, curiosamente, en moitos
aspectos se atopa en Lugo peor definida que a ro-
mana, pese a mediar mil cincocentos anos entre
ambas.
siglos XVI y XVII: aportaciones de la arqueología.
Pontevedra, 22, pp.: 123-158. Deputación de Pon-
tevedra.
CESAR VILA, M., BONILLA RODRÍGUEZ, A.
2003 Estudio de los materiales cerámicos del “Castelo da
Lúa” (Rianxo, A Coruña), Gallaecia, 22, pp. 297-
367. Santiago de Compostela.
PEÑA SANTOS, A. de la,
1995 La excavación de 1988 en el Puente del Burgo
(Pontevedra). Crónica de una frustración, Ponteve-
dra, 11, pp.: 21-63.
SÁNCHEZ-PACHECO, T.
1995 Museo de Cerámica. Guía. Ajuntament de Barce-
lona.
SANTAMARÍA GÁMEZ, G.
2008 Control arqueológico de las obras de rehabilita-
ción del edificio nº 5 en Rúa Nova, Lugo. Memo-
ria técnica depositada na Consellería de Cultura da
Xunta de Galicia.
SANTAMARÍA GÁMEZ, G., BARTOLOMÉ ABRAIRA, R.,
ALCORTA IRASTORZA, E.
2011 Contribución ao coñecemento do armazón urbanís-
tico de Lucus Augusti: descubrimento dun novo
Cardo Minor durante as obras de rehabilitación do
edificio nº 5 da Rúa Nova de Lugo. Croa, 21, pp.:
20-46.