UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

TOPLOTA I BUKA: UTICAJ, IZVORI I ZAŠTITA

Predmet: Zaštita životne sredine

SEMINARSKI RAD

Mentor: Student:
Doc. dr Dušica Pešević David Cvjetković

Banja Luka, januar 2018.

 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

S A D R Ž A J:

UVOD.........................................................................................................................................3
TOPLOTA.................................................................................................................................3
PRENOS TOPLOTE.....................................................................................................................4
RAZLIKE IZMEĐU TOPLOTE I TEMPERATURE............................................................................5
TOPLOTNO ZAGAĐIVANJE........................................................................................................6
IZVORI TOPLOTE.......................................................................................................................6
UTICAJ TOPLOTE......................................................................................................................7
BUKA.......................................................................................................................................11
ZVUK......................................................................................................................................11
FIZIČKE KARAKTERISTIKE ZVUKA..........................................................................................11
BUKA......................................................................................................................................12
IZVORI BUKE..........................................................................................................................14
UTICAJ BUKE..........................................................................................................................16
ZAŠTITA OD BUKE..................................................................................................................19
UTICAJ BUKE NA STANJE ŽIVOTNE SREDINE U BANJOJ LUCI.................................................19
ZAKLJUČAK.........................................................................................................................23
LITERATURA........................................................................................................................24
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

UVOD

Pored hemijskih supstanci, čijim neposrednim djelovanjem dolazi do raznovrsnih

posljedica, bitan doprinos u zagađivanju životne sredine imaju i fizički činioci, među njima i
toplota i buka.
Uticaj temperature prisutan je kod svih fizičkohemijskih procesa i dobro je poznat.
Međutim, nagli priliv toplote u neku od sfera životne sredine praćen je istovremeno
značajnijom promjenom temperature, što dovodi do izmjena u njoj, pa može da se razmatra
kao svojevrsno toplotno zagađivanje.
Ovom tipu djelovanja može da se doda i djelovanje buke, koja takođe kao dovedena
energija ostavlja posljedice, u ovom slučaju prvenstveno na žive organizme.
Kroz rad će, dakle, biti prikazano šta je to buka i uticaj buke kao zagađivača, navešće se i
mogući uticaju buke na zdravlje stanovništva, te dati određene mjere za mogućnosti zaštite
životne sredine od uticaja buke, a to isto važi i za toplotu.
Karakteristika obje vrste djelovanja je prostorna ograničenost, što znači da se ova razmatranja
ne mogu da objedine sa globalnim promjenama temperature i ukupnom razmjenom energije
na Zemlji.

TOPLOTA

Toplota ili toplotna energija, u fizici, je energija koja spontano prolazi između sistema
i okoline na neki način, osim kroz rad ili transfer materije.1
To je  je fizička veličina koja se obično označava sa Q i predstavlja energiju koja prelazi sa
toplijeg tijela na hladnije. Osnovna jedinica za toplotnu energiju u Međunarodnom sistemu
jedinica jeste džul (J), dok se u nutricionizmu koristi jedinica kalorija (1 cal = 4,186 J).
Zbog toga što se toplota odnosi na količinu prenesene energije između dva tijela, to
nije funkcija stanja bilo kojeg tijela, za razliku od temperature i unutrašnje energije. To znači
da toplota nije osobina tijela, već je osobina procesa. Toplota nastaje na osnovu
utrošenog mehaničkog rada, a i na račun kinetičke energije. Na primjer, udarom čekića, koji
ima kinetičku energiju, o nakovanj stvara se toplota. Kinetička energija čekića pretvara se u
kinetičku energiju molekula, to jest u njihovo nevidljivo kretanje. Toplota je, dakle, kinetička
energija molekularnog kretanja.

Molekularno-kinetička teorija toplote

Molekule u tijelima ne miruju, nego se nalaze u stalnom pokretu, čija brzina može biti

veća ili manja. Pri sudaru dvaju tijela prenosi se kinetička energija s jednog tijela na drugo.
To ne vrijedi samo za velika tijela nego i za sitne čestice, to jest molekule. Što tijelo
više grijemo, molekule se sve brže kreću i imaju sve veću kinetičku energiju.
Zbog toga se molekule međusobno udaljavaju, pa čvrsto tijelo prelazi u tečno agregatno
stanje. Tečno tijelo zagrijavanjem prelazi u gasovito agregatno stanje. Molekule vode daljim

1
Born M., 1949.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

zagrijavanjem odlaze u zrak, tj voda prelazi u vodenu paru. Para ima toliku kinetičku energiju

da pokreće parnu mašinu. Dio nauke o toploti, koji se bavi toplotom kao jednim oblikom
energije i proučava pretvaranje toplotne energije u mehaničku radnju, zove
se termodinamika. 
U skladu sa prvim zakonom termodinamike, ako se toplota dovede tijelu, onda se
jedan dio toplote troši na povećanje unutrašnje energije tijela, odnosno na povećanje
temperature, a drugi dio na mehanički rad širenja tijela.
Prvi zakon termodinamike: energija se ne može ni stvoriti, ni uništiti, već samo može da
prelazi iz jednog oblika u drugi.2
Dat je izrazom: Q=ΔU+A
u kome je Q količina toplote koju sistem primi ili otpusti, A je količina rada koju sistem izvrši
ili rad koji se izvrši nad sistemom, a U je unutrašnja energija sistema.
Konvencija o prelazu toplote:

 ΔQ > 0 ako je topota predana sistemu

 ΔQ < 0 ako je sistem predao toplotu okolini

Prenos toplote

Dva fizička tijela koja imaju istu temperaturu su u toplotnoj ravnoteži. Tada između
njih ne postoji transfer toplotne energije. Kada je jedno tijelo toplije (ima višu temperaturu),
javlja se transfer toplotne energije od toplijeg ka hladnijem, što znači da se toplota prenosi
usljed razlike u temperaturi.
Prelazak toplote sa toplijeg na hladnije tijelo je egzoterman proces, odvija se sam od sebe.
To se dešava zbog težnje svakog sistema da zauzme najstabilnije stanje , a to je stanje
ravnoteže u kome dolazi do izjednačenja intenziteta svih vrsta energije u sistemu i njegovoj
okolini.
Prema drugom zakonu termodinamike, prenos toplote sa hladnijeg tijela na toplije nije
moguće zato što je to nespontan proces koji bi se vršio uz utrošak energije.
Rad se može u potpunosti prevesti u toplotu, ali toplota u rad ne može, jer dio toplote mora da
se preda hladnijem tijelu.3 Prenos toplote se može izvršiti na tri načina: kondukcija,
konvekcija i zračenje.

Slika 1. Kondukcija, konvekcija i radijacija (http://varcevanje-

energije.si/images/stories/november09/fragmat1.jpg)
1. Kondukcija je prenos toplote kada su dva fizička tijela u direktnom kontaktu.
Na primjer, jedan kraj metalnoga štapa se stavi u peć, toplota se po štapu širi
2
Helmholtz H., 1848.
3
Thompson W. (Kelvin), 1850.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

kondukcijom i nećemo moći da držimo štap (ovo zavisi od vrste materijala, ako je u
pitanju drveni štap moći ćemo da ga držimo i dok gori).
2. Konvekcija (strujanje) je prenos toplote preko nekog posrednika, npr. fluida koji
strujanjem prenosi toplotu.
Grijanje prostorija pomoću peći postiže se strujanjem zraka.
3. Zračenje je prenos toplote tako da zagrijano tijelo emituje elektromagnetno zračenje,
a hladnije tijelo zagrijava se upijanjem (apsorpcijom) energije zračenja.
Na ovaj način Zemlja prima toplotu od Sunca.
Ako stojimo blizu ugrijane peći, osjetićemo toplotu, iako je okolni zrak još hladan.
Iz vrućeg tijela rasprostire se toplota na sve strane nevidljivim toplotnim zrakama, pa
se iz tog razloga peći centralnog grijanja nazivaju radijatorima.

Razlike između toplote i temperature

Toplota i temperatura nisu isto. Temperatura nam govori koliki je stepen

molekularnog kretanja. Temperatura je, dakle, stepen toplotnog stanja tijela (stepen
zagrijanosti) i od nje zavisi agregatno stanje tijela.
Dva fizička tijela mogu imati istu količinu toplote, a različitu temperaturu.
Da toplota i temperatura nisu isto najbolje možemo shvatiti iz sljedećeg primjera.
Ako bismo u dvije po veličini različite prostorije ložili peć iste veličine, tako da trošimo istu
količinu goriva u jedinici vremena, vidjeli bismo da su temperature prostorija različite.
Veća prostorija bi imala manju temperaturu, a manja veću, iako je svaka prostorija, to
jest zrak u prostoriji, primio istu količinu toplote sagorijevanjem jednake količine goriva.
Na ovom primjeru vidimo da dva fizička tijela imaju istu količinu toplote, a različitu
temperaturu. Da bi veća prostorija imala istu temperaturu kao manja, morali bismo većoj dati
veću količinu toplote, to jest morali bismo potrošiti veću količinu goriva.
Ako stavimo ruku u posudu s vrućom vodom i držimo je nekoliko sekundi, a zatim je
stavimo u posudu s toplom vodom, učiniće nam se kao da je topla voda hladna. Stavimo li
ruku u hladnu vodu i držimo li je nekoliko sekundi, a onda je uronimo u onu toplu vodu,
imaćemo osjećaj kao da smo je stavili u vruću vodu. Iz toga vidimo da ljudski osjećaj nije
mjerodavan za prosuđivanje stanja nekoga fizičkog tijela, to jest njegove temperature.

Količina toplote
Želimo li masu nekog tijela od 1 kg ugrijati na plameniku od 10 °C na 20 °C, trebaće
nam određeno vrijeme. Za grijavanje 1 kg istog tijela na tom plameniku od 10 °C na 30 °C
biće potrebno duže vremena. Za grijanje 2 kilograma datog tijela trebaće dvostruko duže
vremena nego za grijanje 1 kilograma. Dakle potrebna količina toplote za zagrijavanje je veća
što je veća masa koju zagrijavamo i što je zagrijavamo na višu temperaturu. Prema tome je:
Q=m·(t2-t1)
gdje je: Q - količina toplote izražena u džulima (J), m - masa vode u kilogramima (kg) i t2-t1 je
razlika temperature u celzijusima (°C).
Za različita tijela treba različita količina toplote da bi se 1 kilogram ugrijao za 1°C.
Količina toplote u J ili kcal koja je potrebna da se 1 kg ugrije za 1°C zove se specifična
toplota ili specifični toplotni kapacitet, a označava se malim slovom c.
Iz toga vidimo da je Q=c·m·(t2-t1)=c·m·Δt

Toplotno zagađivanje
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Toplotno zagađivanje, za razliku od zagađivanja hemijskim supstancama je posljedica

zagrijavanja i povišenja temperature okoline, zbog različitih djelatnosti. Praktično, termalnom
zagađivanju podliježu prirodne vode. Ovo je posljedica korištenja voda za hlađenje u nizu
proizvodnih procesa, pri čemu kada se zagrije biva ispuštena u prirodne vode, što dovodi do
povišenja njihove temperature. Najveće količine ovih voda dobijaju se iz termoelektrana i
nuklearnih elektrana, u kojima se voda koristi za hlađenje turbina i drugih agregata. Hlađenju
podliježu i drugi različiti sistemi u industriji, gdje se radi na povišenim temperaturama.
Pored zagrijavanja prirodnih voda, rad niza postrojenja kao i grijanje stanova dovodi i do
zagrijavanja vazduha u svim odgovarajućim objektima, kao i samih građevina.
Posljedica ovakvih zagrijavanja je povišenje temperature vazduha iznad gradova, odnosno
industrijskih centara, u odnosu na temperaturu vazduha u njihovoj okolini.
Na ovaj način dolazi do obrazovanja „toplotnog ostrva“, čija se mikroklima razlikuje od klime
njegove okoline. Ova pojava može da se smatra termalnim zagađenjem, ako nema i nekih
drugih vrsta zagađivanja.
Izvori toplote

 Sunce je prirodni i najveći izvor toplotne energije. Na njegovoj površini vlada

temperatura od 5 778 K (5 505 °C), a u unutrašnjosti se penje na milione stepeni.
Znatan dio Sunčeve toplote upije atmosfera, tako da na samu Zemljinu površinu ne
dolazi cjelokupna vrijednost od Sunca. Sunčeva energija je najvažnija za život na
Zemlji, važna je za postojanje svi živih organizama na planeti. Da nema nje, kruženje
vode u prirodi ne bi bio moguć proces. Sunčeva energija omogućava rast biljaka koje
sakupljaju tu energiju. Ovaj oblik toplotne energije naziva se i solarna energija.
 Zemlja je takođe izvor toplote. Prema unutrašnjosti Zemlja je sve toplija, ali u
dubinama većim od 18 metara ispod površine, vanjske toplotne promjene temperature
nemaju uticaja. To znači, da toplota dolazi iz unutrašnjosti Zemlje. Na svakih 100
metara prema središtu Zemlje temperatura raste za 3 °C. Iz Zemljinog jezgra
temperatura od 6.500 °C zrači prema spoljašnjim slojevima. Energija koja dolazi iz
unutrašnjosti Zemlje se zove geotermalna energija. Održiva i čista geotermalna
energija se može naći u vrućoj vodi i stijenama. Takođe se nalazi u stalnim stijenama
dostupnim u ekstremnoj dubini Zemlje. Ljudi koriste geotermalnu energiju
posredstvom toplih izvora ili podzemnih voda.
Zbog ekonomskih i tehnoloških razloga, iskorištavanje geotermalne energije
ograničeno je do dubine oko 5 km.
 Hemijska energija, koja se nalazi u različitim hemijskim supstancama, oslobađanjem
se pretvara u toplotu. Najčešći oblik toplote nastao je hemijskim spajanjem jedinjenja
sa kiseonikom, a ovaj proces se zove oksidacija, a ako se pri tom javlja plamen, to je
gorenje. Sagorijevanjem goriva dobijamo dobijamo toplotu za kućnu i tehničku
upotrebu. Toplota sagorijevanja goriva je njegova ogrjevna vrijednost ili ogrjevna
moć, a to je ona količina toplote koja potpunim sagorijevanjem razvije 1 kilogram
goriva. Ogrjevna moć goriva određuje se takozvanom kalorimetrijskom bombom.
 Atomska (nuklearna energija) čiji izvor su procesi koji se dešavaju između atoma,
odnosno molekula pojedinih hemijskih elemenata. Kako su atomi sastavljeni od
najsitnijih čestica, kao što su protoni, neutroni i elektroni, to procesi koji se zbivaju
između tih najsitnijih čestica stvaraju nuklearnu ili atomsku energiju.Naučnik Henri
Bekerel (Henry Becquerel) je krajem 19. vijeka otkrio prirodnu radioaktivnost,
ustanovio je da uranijum, sam od sebe, spontano ispušta zračenje. Ustanovljeno je da
se radioaktivni element uz emisiju zračenja pretvara u drugi element. Svi elementi sa
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

atomskim brojem iznad 83 su radioktivni.

Drugi tip radioaktivnosti nastaje usljed bombardovanja nukleusa neutronima,
protonima ili drugim nukleusom. Reakcije radioaktivnog raspada i nuklearnog
pretvaranja se jednim imenom nazivaju nuklearne reakcije. Za nuklearne reakcije je
karakteristična promjena jezgra.
Nuklearna energija je mnogo veća od hemijske, ali se i ona konačno pretvara u
toplinsku energiju. Sve faze tehnoloških postupaka: rudarenje, rafinisanje rude,
obogaćivanje, izrada gorivih elemenata, odlaganje i prerada istrošenih goriva imaju
vrlo veliki uticaj na okoliš sa mogućim dalekosežnim posljedicama.
 Životinjski i biljni proizvodi nam pružaju prirodnu toplotnu energiju. Konzumirajući
ih, dobijamo toplotnu energiju u obliku kalorija, što nas pokreće. Kada sagorijevamo
vrste biljnih proizvoda, kao što je drveće, stvara se toplotna energija. Toplotna
energija iz biomase-biljnih i životinjskih proizvoda - izvorno je iz sunca. Biljke koriste
toplotnu energiju direktno od sunca da raste kroz proces fotosinteze. Životinje jedu
biljke kako bi dobili energiju. Ljudi jedu biljke kao i životinje za energiju.
 Otpadna toplota je neiskorištena toplota koja nastaje pri pretvaranju energije ili
proizvodnji. Otpadna toplota je nužan proizvod mašina koje prozvode rad i drugih
procesa koji koriste energiju. Na primjer, hladnjak grije okolni zrak ili motor s
unutrašnjim sagorijevanjem otpušta toplotu u okoliš. Potreba da sistem otpušta dio
toplote kao nusproizvod leži u osnovnim zakonima termodinamike.
Automobili proizvode dva puta više otpadne toplote nego korisnog rada. Otpadna
toplota se mora zatim odvoditi iz motora kako se ne bi postigla
prevelika temperatura koja bi oštetila motor.

Uticaj toplote

Uticaj toplote na biljni svijet. Toplota je vegetacioni faktor, od koga u velikoj mjeri
zavisi intenzitet porasta i razvića biljaka i svi fiziološki procesi kao što su: klijanje, cvjetanje,
oplođenje, dozrijevanje itd. Svaka promjena toplote ima jak uticaj na biljku. Pri tome su
podjednako štetne suviše niske kao i suviše visoke temperature. Jače zahlađenje izaziva
poremećaj u rastu i razvoju, pa i uginuće biljaka. Previsoka temperatura usporava rast, a iznad
određene granice izaziva oštećenja na biljci. Najčešće usljed visoke temperature dolazi do
toplotnog udara biljke i pojave ožegotina na plodovima.
Do toplotnog udara dolazi kad se javljaju temperature od 30oC uz topao i suv vjetar, a
noćne temperature nisu niže od 20oC. Oštećenja na biljci manifestuju se na različite načine
tako se može desiti da cvjetni pupoljci uvenu, listovi gube turgor (klonu), hlorofil može da se
potpuno razgradi kad list prelazi u tamnu boju, korjen prestaje sa rastom itd. Biljke jedno
izvjesno vrijeme mogu da prežive takve nepovoljne uslove, uz prestanak rasta, a ako se
dogodi da je i snadbijevanje vodom otežano i nedovoljno, enzimi koji regulišu rast biljke gube
svoju funkciju i biljka ugine.
Toplotni stres se javlja i na otvorenom i u zatvorenom prostoru. Visoke temperature smanjuju
proces fotosinteze i intenzitet disanja biljke. 
Npr. kod paradajza i paprike visoke temperature mogu uticati na poremećaj prilikom
oprašivanja jer visoka temperatura oštećuje polen. Brokoli i špinat prerano da sjeme, odnosno
cvat, umjesto lisnu masu. Gorak ukus kod salate može da bude proizrokovan visokom
temperaturom. Kod boranije takođe visoke temperature izazivaju poremećaj pri oplodnji što
dovodi do pojave obilne lisne mase, a cvjetanje izostane. Takođe visoke temperature izazivaju
i druge fiziološke promjene npr. trulež vrha ploda koji se javlja kod paradajza, lubenice i
paprike i koji je usko povezan i sa nedostatkom Ca u biljci otpadanje cvjeta kod kornišona,
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

paprike, paradajza može biti posljedica visoke temperature.

Mjere zaštite - Stres izazvan visokim temperaturama može se ublažiti slijedećim
agrotehničkim mjerama:
 Ako je u pitanju otvoreno polje: duboka osnovna obrada zemljšta, pravovremena i
predsjetvena priprema zemljišta, međuredno kultiviranje u toku vegetacije,
navodnjavanje, orošavanje, kišenje, sjenčenje, krečenje i neposredno pokrivanje
biljaka, odabir sorti i hibrida otpornih na visoke temperature i sušu
 Ako je u pitanju zaštićen prostor: provjetravanje, sjenčenje mrežom, navodnjavanje,
orošavanje.
Uticaj toplote na životinjski svijet. Poput biljaka, i životinje različito podnose visoke
temperature. Najbolje ih podnose konji zbog toga što imaju izuzetno razvijenu aktivnost
znojnih žlijezda i znoje se. Za razliku od njih, živina veoma teško podnose visoke
temperature, jer uopšte nema znojnih žlijezda i višak toplote tijela odaje disanjem. Svinje,
iako imaju znojne žlijezde, teško podnose vrućine jer se ne znoje dovoljno, a i masno tkivo
sprečava odavanje toplote. Goveda i koze teško podnose visoke temperature. Toplotni stres
kod životinja karakteriše se kao stanje tokom kojeg dolazi do povećanja temperature tijela,
ubrzanja disanja, što može izazvati usporavanje metabolizma.
Krave koje dožive toplotni stres donose manju i slabije razvijenu telad na svijet, daju
maje mlijeka itd. Toplotni stres produžuje liječenje bolesnih životinja, životinje su umornije,
jetra je masnija, dolazi do negativnih reakcija na vakcinisanje, a česti su i abortusi.
Uopšte negativne posljedice toplotnog stresa su niži prijem hrane, lošija konverzija hranjivih
materija, povećan prijem vode, pad proizvodnje mlijeka, promjene sastava mlijeka, lošija
plodnost, slabiji embrionalni razvoj, sporiji rast i razvoj jedinke, te smanjena želja za
parenjem.
Mjere zaštite - Preporuka je da u ljetnjem periodu odgajivači obezbijede ispust sa
nastrešnicom, koji će životinje štititi od jakog Sunčevog zračenja. Štale treba češće
provjetravati i to u kasnim večernjim i ranim jutarnjim časovima kada je vazduh svježiji, a
treba ih češće i čistiti i izđubravati. Životinje ne treba obilno hraniti preko dana , jer je apetit
smanjen zbog vrućine, ali se zato mogu obilnije nahraniti u večernjim časovima. Životinje
treba čuvati od promaje i obezbijediti im dovoljno svježe, pitke i čiste vode.
Posljedice djelovanja zagrijane vode na organizme u njoj. Posljedice termalnog
zagađivanja životne sredine prvenstveno se odnose na termalno zagađivanje voda, tačnije na
floru i faunu voda. Razlog promjena je da se svi hemijski i biohemijski procesi ubrzavaju sa
povišenjem temperature, u prosjeku dvostruko za promjenu temperature od 10 Celzijusevih
stepeni. Rastvorljivost čvrstih supstanci se takođe povećava, dok se rastvorljivost kiseonika
smanjuje. Oba ova efekta daju značajnije smanjenje sadržaja kiseonika, zbog smanjenje
rastvorljivosti i ubrzane potrošnje, što dovodi do izmjena u flori i fauni, a na kraju i do
eutrofizacije.
Slatkovodne ribe na umjerenim širinama su se kroz svoju evoluciju prilagodile sporim
sezonskim kolebanjima i izmjenama temperature vode, međutim, pri neprirodnim naglim
temperaturnim promjenama, tzv. temperaturskim šokovima može doći do njihovog masovnog
uginuća.
Temperatura vode je bitan činilac u biološkim procesima koji djeluju na
razmnožavanja, rast, ishranu, ponašanje, otpornost na intoksikaciju uginuće itd. cjelokupnog
vodenog svijeta. Različitosti eksperimentalnih metoda onemogućavaju tačno određivanje
letalne temperature.4
4
Pod terminom letalna temperatura podrazumijeva se temperatura pri kojoj dolazi do uginuća 50%
eksperimentalnih primjeraka, kada se temperatura permanentno povećava za 3-10 °C
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Uopšteno rečeno, porast temperature vode za 3 do 5 °C nema vidnijih posljedica po

organizme, ali ako se temperatura vode poveća za 5 do 10 °C i više, može doći do ozbiljnih
posljedica. Na temperaturi od 40 °C broj stanovnika rijeke se znatno smanjuje.
Mjere zaštite - Termalno zagađivanje može se izbjeći tako da se otpadne vode ohlade
prije ispuštanja u prirodne vode, ali svi načini hlađenja vode imaju ozbiljan nedostatak, a to je
da se pri hlađenju u stvari rasipa ogromna količina energije, čija proizvodnja je i dovela do
odgovarajućeg zagađenja drugih sredina. Suštinsko sprečavanje termalnog zagađivanja vode
je korištenje toplih voda za zagrijavanje drugih sistema, odnosno prostorija, a ne dodatno
hlađenje.
Uticaj toplote na ljude. U neuobičajenim uslovima, kao što su pojave velikih vrućina,
ljudski organizam radi pod posebnim preopterećenjem. Suština uticaja visokih temperatura na
organizam je povećan gubitak tečnosti i pokušaj organizma da se zaštiti tako što se pokušava
"hladiti" pomoću širenja krvnih sudova na koži. Posljedica ovih, u osnovi fizioloških procesa,
je pad pritiska kao rezultat gubitka elektrolita i pad pritiska zbog "raspoređivanja" krvi u,
sada, proširenim krvnim sudovima. Ako je temperatura spoljašnje sredine približno ista ili ista
kao temperatura tijela (36,5 ° C), jedini mehanizam za odvođenje toplote je znojenje. Samo
po sebi, znojenje ne snižava tjelesnu temperaturu, već je isparavanje znoja sa površine kože
proces kojim se postiže hlađenje organizma. Izlučivanje znoja može biti i do 2 litra u sat
vremena, što predstavlja ogroman stres za organizam koji dovodi do dehidracije i drugih
ozbiljnih zdravstvenih stanja kao što su: sunčanica, toplotna iscrpljenost i toplotni udar.
 Sunčanica nastaje usljed dužeg izlaganja nepokrivene glave dejstvu sunčevih zraka.
Simptomi se razvijaju nakon 6- 12 sati od maksimalne izloženosti glave suncu, a
ispoljavaju se u vidu malaksalosti, vrtoglavice, jake glavobolje, mučnine, povraćanja,
teškog disanja, ubrzanog pulsa i nesvjestice.
 Toplotna iscrpljenost se javlja nakon dužeg boravka u uslovima vrućine, kad
znojenjem dolazi do značajnog gubitka tečnosti i elektrolita, pa ukoliko se ne
nadoknade nastupa: iscrpljenost praćena mučninom, glavoboljom, vrtoglavicom,
drhtavicom i grčevima, dok je koža vlažna od znoja i hladna.
 Toplotni udar je najozbiljniji poremećaj kada dolazi do otkazivanja mehanizama u
organizmu koji regulišu tjelesnu temperaturu zbog čega tjelesna temperatura raste i do
40˚C i više. Karakteristična je crvena i suva koža zbog prestanka znojenja čime je
blokirano odavanje viška toplote iz organizma. Ostali simptomi su isti kao kod
sunčanice samo jače izraženi.
Ako su prisutni simptomi koji ukazaju na toplotni udar, odmah pozvati hitnu pomoć ili
osobu transportovati u najbližu zdravstvenu ustanovu. Dok se čeka medicinska pomoć,
osobu treba premjestiti na hladnije mjesto i rashlađivati je hladnim oblogama na vratu,
pazuhu i preponama, te prskati joj kožu hladnom vodom.
Obzirom da je odgovor na izlaganje visokim temperaturama individualan, neke osobe
su osjetljivije i zdravstvene posljedice su kod njih teže. U tu grupu spadaju hronični
bolesnici, djeca, trudnice, stari ljudi. Praćenje zdravstvenog stanja kod ovih osoba se
obavlja sa posebnom pozornošću i uz konsultaciju sa ljekarima koji inače prate
njihovo stanje.
Mjere zaštite - Da ne bi došlo do komplikacija dehidratacije i ozbiljnog ugrožavanja
zdravlja, potrebno je pridržavati se savjeta i preporuka koje su izdala stručna lica. Preporuke
koje važe za svo stanovništvo, tokom perioda visokih temperature su sljedeće :
- izbjegavati boravak tokom najtoplijeg dijela dana, od 10 – 17 sati;
- izbjegavati težak fizički rad tokom najtoplijeg dijela dana, a tokom rada se preporučuje
pravljenje češćih i kraćih pauza radi osvježenja;
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

- redovno unositi dovoljne količine tečnosti i uz sebe uvijek imati vodu za piće;
- izbjegavati alkohol, gazirana i previše zaslađena pića, ne pretjerivati sa unosom kofeina;
- tuširati se mlakom vodom više puta na dan;
- jesti češće, manje obilne, lagane obroke u vidu povrća, žitarica i voća;
- izbjegavati masnu i začinjenu hranu, suhomesnate proizvode, kao i slatkiše;
- održavati temperature prostorija u kojima se boravi ispod 32˚ u toku dana i ispod 24˚ u toku
noći;
- pri izlasku nositi šešire širokog oboda i sučane naočare, zaštiti se kremom sa zaštitnim
faktorom;
- nositi svijetlu i komotnu odjeću od prirodnih materijala, ...

Uticaj toplote na stanje životne sredine u Republici Srpskoj

Kada je riječ u djelovanju toplote kod nas, štete su ogromne i na teritoriji Republike
Srpske, zbog čega je u avgustu 2017. godine vlada RS nakon održanih sastanaka odlučila do
kraja avgusta uplatiti 11 miliona KM poljoprivrednim proizvođačima, a 5 miliona KM biće
dodatno uplaćeno kao poseban paket mjera podrške jesenjoj sjetvi.
Suša je najviše utjecala na kukuruz i soju, jer kada je u pitanju uzgoj voća i povrća
poljoprivrednici u većoj mjeri imaju sisteme za navodnjavanje. Kukuruzi su prošle godine bili
za preko metar niži od visine koju inače dostignu, plodova na stabljikama manje je nego
obično, a i oni koji postoje duplo su manji od ubičajenih.
Osim smanjene proizvodnje mlijeka prisutne su i druge posljedice visokih temperatura
na stočni fond jer životnje odbijaju da jedu. Povećan je broj pobačaja, uginuća teladi, ali i
krava od temperaturnog šoka.

BUKA
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Zvuk

Zvuk predstavlja talasno kretanje elastične sredine. Kao fiziološka pojava on

predstavlja osjećaj nastao dejstvom zvučnih talasa, koji se opažaju čulom sluha. Međutim,
ljudsko uho ne detektuje sve zvučne talase, nego one u opsegu učestalosti od 16 Hz do 20000
Hz. Zvučne talase manje od 16 Hz čovjek ne čuje (spadaju u oblast infrazvuka, a registruju se
kao potresi – vibracije). Frekvencije veće od 20000 Hz čovjek, takođe, ne čuje – one se
nazivaju ultrazvukom. Uho čovjeka ne prima podjednako sve talasne dužine zvučnog spektra.
Najbolje se čuju zvuci talasnih dužina kojima odgovaraju frekvencije između 500 i 4000 Hz.
Izvori zvuka su čvrsta, tečna i gasovita tijela koja osciluju. Oscilacije izvora zvuka
prenose se na elastičnu sredinu, što izaziva oscilacije molekula (ili drugih čestica) elastične
sredine i dovodi do nastajanja talasnog kretanja. Talasi koji se rasprostiru od izvora zvuka
nazivaju se zvučni talasi, a prostor u kome se oni prostiru naziva se zvučno polje. Osnovne
veličine koje karakterišu zvučne talase su talasna dužina, zakon rasprostiranja u prostoru i
intenzitet.

Fizičke karakteristike zvuka

Talasna dužina je rastojanje između dvije tačke, duž pravca prostiranja u zvučnom
polju, čije su faze oscilacija jednake i izražava se u metrima. Kao kod svakog oscilatornog
kretanja, talasna talasna dužina je vezana sa frekvencijom (f) i brzinom prostiranja talasa (c)
jednačinom: λ= c/f.
Brzina prostiranja se izražava u m·sec-1 i zavisi od osobina sredine, a frekvencija (učestalost
treperenja elastične materije) se izražava u Hz (s-1). Količina energije koja u jednoj sekundi
prostruji kroz plohu veličine 1 m2, okomito postavljenu na smjer širenja zvuka, naziva se
jakost ili intenzitet zvuka (I).5
Intenzitet zavisi od amplituda oscilacija, a mjeri se jedinicom zvučne snage na jedinicu
površine (W/m2) ili se izražava veličinom zvučnog pritiska u mikrobarima ili paskalima.
Zvučni pritisak je poremećaj atmosferskog pritiska uzrokovan zvukom. To je maksimalni
pritisak u jednoj tački prostora, umanjen za prosječan atmosferski pritisak u istoj toj tački;
izražava se u paskalima (Pa).
Standardni zvuk ima frekvenciju od 1000 Hz i intenzitet od 10-12 W/m2, što predstavlja
prag čujnosti (vrijednost pri kojoj zvuk počinje da se čuje). Maksimalna jačina zvuka
predstavlja gornju jačinu čujnosti – jačina bola – čiji je intenzitet 1012 W/m2. Brojevi od praga
čujnosti do granice bola stoje u odnosu 1:1 milion, zbog čega je uvedena logaritamska skala
(belska ili decibelska), kako bi se lakše upoređivala dva zvuka različitog intenziteta.
Bel (po Graham Bell-u) i decibel predstavljaju logaritamske, senzorske jedinice nivoa
intenziteta zvuka.

Buka

5
Jelaković T., Tranzistorska audiopojačala 2., prošireno izdanje, Školska knjiga, Zagreb, 1977.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Buku predstavljaju zvuci svih vrsta koji ometaju slušanje posebnih zvukova ,
narušavaju tišinu ili izazivaju nadražujuće i štetno djelovanje na ljudski organizam.6
To je vrlo glasni, čovjeku neugodni, čak i bolni zvuk.
Buka je opisana kao zvuk bez prihvatljivog muzičkog kvaliteta ili kao nepoželjan zvuk.7
Svaka zvučna pojava koja izaziva neprijatan subjektivan osjećaj kod čovjeka može se nazvati
bukom.
Osnovne karakteristike buke ogledaju se u njenoj jačini (intenzitetu), visini, trajanju,
isprekidanosti ili kontinuiranosti, kao i u dodatnim šumovima koji joj daju doprinos.
Stepen smetanja zavisi od psiholoških faktora (od vrste zvučnih informacija, očekivanju ili
nenadanosti, starosti i drugom).
Mladim ljudima na primjer ne smeta buka u disko-klubovima, stanarima često smeta buka iz
susjednog stana itd.
Čovjeku mnogo manje smeta neizbježiva buka (na primjer šum slapova), nego izbježiva buka.
Manje nam smeta buka koju proizvodimo sami od buke koju proizvode drugi.
Svaka buka intenziteta većeg od 85 do 90 dB može nakon duge izloženosti uzrokovati trajna
oštećenja sluha.

Buka kao zagađivač. Buka kao zagaživač životne sredine predstavlja svakodnevni
problem sa kojim se čovjek suočavao i težio da njome upravlja i da je kontroliše.
Osnovni faktor povećanja zagađenja životne sredine bukom jeste upravo antropogeni faktor,
odnosno čovjek sa svojim svakodnevnim i nesmotrenim aktivnostima.
Buka se smatra onečišćivačem okoliša, pa se propisuju maksimalno dopuštene granice,
izražene u decibelima (dB).
Postoje vrlo restriktivni propisi za buku koju u nastanjenim područjima
stvaraju industrijska postrojenja i prometna sredstva. Standardi maksimalno dopuštene buke,
koje propisuje Evropska unija, posebno su restriktivni prema motorima sa unutrašnjim
sagorijevanjem za automobile i avione. 
Prema izvještaju Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) smatra se da je nivo od
70 decibela poželjna gornja granica buke.
Ljudsko uho je najosjetljivije za zvuk u opsegu od 2000-2500 Hz. 8 Van ovih granica
osjetljivost uha opada. Naravno i u ovom slučaju granice nisu strogo određene, nego zavise od
individualnih osobina svakog čovjeka.
Tipični nivoi zvučnog pritiska su: za spavanje do 20 dB i frekvence od 50-100 Hz;
šapat i kucanje sata do 40 dB; cvrkut ptica je od 55-60 dB; normalan govor i kucanje na
mašini je između 60 i 70 dB sa frekcencijom od 200 do 700 Hz; rad automobila je između 80 i
90 dB i frekvencije do 8000 Hz itd.

6
Dragan A. Marković, Šimon A. Đarmati, Ivan A. Gržetić, Dragan S. Veselinović, Fizičkohemijski osnovi
zaštite životne sredine, knjiga II
7
Kuzmanović I., Božić M., Analiza uticaja buke na stanje životne sredine u Banjoj Luci uz pomoć GIS alata,
2016., http://www.gisforum.rs/index.php/arhiva?id=15
88
Dragan A. Marković, Šimon A. Đarmati, Ivan A. Gržetić, Dragan S. Veselinović, Fizičkohemijski osnovi
zaštite životne sredine, knjiga II
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Slika 2. Buka utiče na san

(http://ordinacija.vecernji.hr/repository/images/_variations/a/b/abd2716bbe39a904bd6703aaa
351bb3f-styria.jpg)

Karakter i izvor buke Nivo jačine u dB

1. Šum lišća pri slabom vjetru, 10-20
2. Tihi šapat na rastojanje od 1m 20-30
3. Tiha seoska sredina noću 30
4. Koraci, tiha periferija danju 40
5. Žagor u srednje posjećenom restoranu, trgovački centar 50
6. Buka u srednje prometnoj ulici 60
7. Glasni govor, autobusi na udaljenosti 150m 70
8. Buka teretnog automobila, kamion i motocikl udaljen 150m, 80
automobil udaljen 150m
9. Buka u prometnoj ulici, voz i podzemna željeznica na 150m 90
10 Mlazni avion na visini 300m 100
.
11 Zvuk automobilske sierene na udaljenost 5-7m 110
.
12 Buka turbomlaznog motora na rastojanju od 10m 120
.
13 Buka turbomlaznog motora sa forsažom 130
.
Prag bola 140
Mehanička povreda uha 150
Tabela 1. Vrijednost nivoa buke

Nivo od 0 dB praktično znači odsustvo zvuka koji može da se čuje. Svako povećanje
za 10 dB iznad ovog nivoa predstavljanje udvostručenje jačine zvuka. Tako je vika jačine 70
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

dB dvostruko intenzivnija od razgovora od 60 dB, ali je 16 puta jača od šapata jačine 30 dB.
Ako je intenzitet zvuka oko 140 dB dolazi do pojave bola u ušima. Veći intenzitet zvuka ili
veća buka može da dovede do pucanja bubnih opni i gluvoće. Granica bola nije jednaka za
sve ljude, nego se mijenja od osobe do osobe zbog različite osjetljivosti uha.

U tabeli 2 dat je najviši dozovoljeni nivo buke u sredini u kojoj čovjek boravi
predviđen Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma. Iz tabele možemo
vidjeti da su dozvoljeni nivoi intenziteta buke određeni u odnosu na odgovarajuću namjenu
prostora, odnosno područja.

Najviši dozvoljeni nivoi vanjske

buke (dB)
Područj Namjena područja Ekvivalentni Vršni nivoi
e novio Leq
(zona) Dan Noć L10 L1
I Bolničko, lječilišno 45 40 55 60
II Turističko, rekreaciono, oporavilišno 50 40 60 65
III Čisto stambeno, vaspitno-obrazovne i 55 45 65 70
zdravstvene institucije, javne zelene i
rekreacione površine
IV Trgovačko, poslovno, stambeno i 60 50 70 75
stambeno uz saobraćajne koridore
V Poslovno, upravno, trgovačko, zanatsko, 65 60 75 80
servisno
VI Industrijsko, skladišno, servisno i 70 70 80 85
saobraćajno područje bez stanova
Napomena:
1. U smislu ovog pravilnika dan je od 06:00 do 22:00, a noć od 22:00 do 06:00 sati.
2. Vršni nivo L10 i L1 su oni nivoi buke, koji su prekoračeni u trajanju od 10%,
odnosno 1% ukupnog vremena mjerenja, odnosno perioda dan ili noć

Tabela 2. Dozvoljeni nivoi vanjske buke prema Pravilniku o dozvoljenim granicama

intenziteta zvuka i šuma („Službeni list“ SRBiH broj 46/89)

Izvori buke

Dug vremenski period buka se smatrala neizbježnim zlom civilizacije, sporednim

produktom tehničkog progresa, burnog razvoja tehnike, automatizacije, mehanizacije, porasta
transporta i sl. Malo ko je pretpostavljao da će ona dostići takav nivo koji će biti ne samo
neprijatan za sluh, već i opasan za organizam čovjeka. Iako je uglavnom karakteristična za
industrijske i urbane centre, u posljednje vrijeme sa porastom poljoprivredne mehanizacije i
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

sveopštim razvojem, sve veći problem predstavlja i u seoskim sredinama.

Prema porijeklu buku možemo podijeliti na buku prirodnih izvora i na buku vještačkih izvora
(sve ono što je čovjek stvorio).

Prirodni izvori buke. Prirodne izvore buke predstavljaju prirodni fenomeni i pojave
kao što su grmljavine sa udarom groma, erupcije vulkana, gejziri, seizmološke pojave
(zemljotresi i klizišta), huka vjetrova i morskih talasa, vodopadi, atmosferske padavine (kiša,
grad), rika i masovno kretanje (trk) životinja, te glasovi ptica. To su najstariji izvori buke koji
su se zadržali do današnjih dana. Budući da se prirodna buka javlja povremeno, da je
kratkotrajna i zahvata relativno male prostore u životnoj sredini, ona ne predstavlja značajniji
zvučni problem.
Vještački izvori buke. Vještački izvori buke uglavnom su karakteristični za urbane i
industrijske centre. Vještačka buka se može podijeliti na industrijsku buku (nastaje u toku
rada pnemuatskog alata, presa, motora, kompresora i sl.) i gradsku ili komunalnu buku (potiče
najvećim dijelom iz saobraćaja). Komunalnu buku je teško sistematizovati, pratiti i
proučavati, jer potiče iz različitih izvora i veoma je promjenjiva. Za kontrolu komunalne buke
veoma često nije bilo razumijevanja, prije svega zbog nedovoljnog poznavanja efekata koje
buka može da izazove na čovjeka.
Komunalna buka definiše se kao buka koji stvaraju svi izvori buke na otvorenom prostoru:

 Saobraćaj (drumski, željeznički i avio)

 Građevinske mašine (izvođenje javnih radova)
 Industrija
 Mašine za kućnu upotrebu
 Sportske aktivnosti, koncerti, zabavni parkovi, alarmi,...

U posljednje vrijeme se u gradovima kao povremeni izvori buke javljaju koncerti

narodne i zabavne muzike, praćeni zvučnicima velike snage, zatim diskoteke i sportske
priredbe na kojima dolazi do upotrebe raznih navijačkih rekvizita (bubnjevi, trube, petarde i
sl.). Urbana sredina je posljednjih decenija opterećena bukom, koja se povećava za nekoliko
decibela godišnje. U Njujorku nivo buke redovno prevazilazi 85 dB i ustanovljeno je da žitelji
ovog grada gube oštrinu sluha sa 30 godina, za razliku od ljudi koji žive pod normalnim
uslovima, kod kojih se ova pojava javlja u 70-im godinama.9 Budući da je u savremenim
gradovima saobraćaj izuzetno intenzivan, 60-80% buke koja prodire u prostorije vezano je
upravo za ovaj izvor.

9
Dragan A. Marković, Šimon A. Đarmati, Ivan A. Gržetić, Dragan S. Veselinović, Fizičkohemijski osnovi
zaštite životne sredine, knjiga II
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

buke. Na putevima lokalnog značaja kamioni predstavljaju 65-65% ukupnog broja vozila, što
znači da će i pri beznačajnom saobraćaju nivo buke biti veći od 73 dB.
Željeznički saobraćaj - Povećanje brzine kretanja vozova takođe predstavlja značajan
porast nivoa buke u stambenim naseljima pored pruge. Buka nastala pri kretanju električnog
voza lako se prostire na otvorenom prostoru. Maksimalan nivo buke na rastojanju od 7,5 m od
električnog voza u pokretu je 93 dB. Pri brzini od 35 km/h električni voz pravi buku od 82
dB. Osnovni izvor buke željezničkog saobraćaja jesu udari vagona na spojnicama i neravnost
šina. Izvori buke u gradovima jesu i tramvaji, i to oni starijeg tipa prave buku od 95 dB, a
novijeg tipa 75 dB. Po intenzitetu, buka prouzrokovana tramvajem bliska je onoj koju
proizvode autobusi i vozila sa dizel motorima.
Vazdušni saobraćaj - Značajna specifična težina u režimu buke mnogih gradova
pripada vazdušnom saobraćaju. Nerijetko se aerodromi civilnog vazduhoplovstva nalaze u
samoj blizini stambenog naselja ili se ono približava njima širenjem grada. Blizina aerodroma
ujedno znači da i vazdušne trase prelaze iznad gusto naseljenih dijelova grada. Nivo buke
može da iznosi od 80-108 dB.
Industrijska postrojenja - Izučavanja industrijske buke pokazala su da je ona
postojana i širokopojasna. Najznačajniji nivoi nalaze se se u oblastima 500-1000 Hz, tj. u zoni
najveće osjetljivosti organa sluha.

Proizvodnja i distribucija energije 111 dB

Proizvodnja i prerada uglja Do 120 dB
Proizvodnja i prerada nafte 112 dB
Crna metalurgija – željezara 120-130 dB
Metalna industrija 130 dB
Brodogradnja 135 dB
Hemijska i prehrambena industrija 115 dB
Drvna industrija 120 dB
Tekstilna industrija 121 dB
Tabela 3. Pregled maksimalnih nivoa buke po nekim privrednim granama

Na osnovu tabele može se zaključiti da u industriji buka prevazilazi 100 dB. Ako se
buci na radnom mjestu doda buka iz naselja kojim se čovjek kreće, kao i ona u stanu, slijedi
da je čovjek skoro neprekidno izložen buci što neizbježno mora ostaviti posljedice po njegovo
zdravlje i radne sposobnosti.

Uticaj buke

Podaci Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) kažu da se opšti nivo jačine buke
povećava za 1 dB godišnje, što predstavlja jedan od vodećih faktora rizika narušavanja
cjelokupnog integriteta zdravlja.

Istorijat - U sedmom vijeku p.n.e. su dati prvi pisani „zakoni“ o buci u Rimskoj
imperiji. Egipatski zapisi iz iz prve godine p.n.e. iz okoline Nila govore o negativnom uticaju
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

buke na ljudski organizam. Robert Koh 10 je iskazao misao da će doći dan kada će buka
postati jedan od velikih neprijatelja čovjeka, tako da će se boriti sa njom kao nekada sa kugom
ili kolerom. Smatra se da fetus već od 27. nedelje reaguje na akustičke stimuluse promjenom
pulsa.
Čovjek je oduvijek živio u svijetu zvukova i apsolutna tišina ga plaši. Pri
projektovanju jednog konstruktorskog biroa u Hanovere arhitekte su su preduzele sve mjere
kako nijedan zvuk sa ulice ne bi dospio u zgradu: okviri prozora sa trostrukim staklom,
ugradnja ploča od armiranog betona i specijalne plastične mase radi zvučne izolacije. Kroz
nekoliko nedelja zaposleni su se žalili da ne mogu raditi u uslovima ugnjetavajuće tišine. Oni
su se nervirali i gubili radnu sposobnost. Uprava je bila primorana da napravi magnetofone
koji su se s vremena na vrijeme uključivali i emitovali tihu uličnu buku. Nedugo zatim radna
atmosfera se dosta poboljšala.
Naučnici iz laboratorije psihologije univerziteta u Kembridžu, poslije dugogodišnjih
istraživanja, došli su do neočekivanog zaključka: zvuci određene jačine stimulišu proces
mišljenja, a naročito povoljno djeluju na proces računanja. Za vrijeme eksperimenta, osobe
koje su rešavale matematičke zadatke pri zvucima muzike ili razgovora, brže su ih i uspješnije
rešavali od onih koji su to radili u tišini.
U Japanu se prodaju jastuci u kojima se nalazi uređaj koji podražava zvuk kišnih kapi
koje padaju u ritmu čovječijeg pulsa. Takav zvuk brzo uspavljuje korisnike jastuka.
U drevnoj Kini je bila izmišljena zvučna kazna: Ko psuje svevišnjeg ne mora biti
obješen, ali flautisti, dobošari, i galamdžije (drekavci) moraju pred njim neprestano svirati i
danju i noću sve dok ne padne mrtav.

Svaki čovjek na buku reaguje na svoj način. Reakcija umnogome zavisi od uzrasta ,
temperamenta, zdravstvenog stanja, te okolnih uslova. Međutim, činjenica je da u odnosu na
buku kod ljudi nisu razvijeni odbrambeni mehanizmi i zaštitne reakcije, kao što je to slučaj sa
nekim drugim spoljašnjim uticajima (npr. sa toplotom). Iako može doći do navikavanja i
mada uho kao svojevrstan zaštitni organ prima na sebe prvi udar zvučnih talasa, često prije
svega strada nervni sistem. Drugim riječima, gubitak sluha od buke može nastati kasnije od
pojave funkcionalnog narušavanja centralnog nervnog sistema. Uho se može navići na neke
stalne ili ponavljajuće zvukove, ali ovo navikavanje ne može zaštiti od patoloških procesa –
gubitka sluha, već samo može odložiti njegov nastanak.
Šteta koju buka nanosi ljudima zavisi od spektra zvučnih oscilacija i karaktera njihove
promjene. U prvom redu čovjek počinje da slabije čuje visoke zvukove, a zatim i niske.
Opasnost gubitka sluha zbog buke u značajnom stepenu zavisi od individualnih karakteristika
čovjeka. Neki gube sluh čak i nakon kratkotrajnog dejstva buke relativno umjerenog
intenziteta, dok drugi mogu da rade pri jakoj buci skoro cijeli radni vijek bez nekih primjetnih
oštećenja sluha. Postepeno djelovanje jake buke ne djeluje samo negativno na sluh, već
izaziva i druge štetne posljedice: zvonjenje u ušima, vrtoglavicu, glavobolju i povećanje
zamora.
Buka u velikim gradovima skraćuje životni vijek ljudi. Po podacima austrijskih
istraživača ovo skraćivanje života koleba se u granicama od 8 do 12 godina. Pretjerana buka

10
Robert Koh je bio ljekar i mikrobiolog. Otkrio je bacil antraksa i tuberkuloze. Dobitnik je Nobelove nagradu
za medicinu i fiziologiju 1905. godine.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

može biti uzrok nervne iscrpljenosti, psihičke potištenosti, te poremećaja nevnog, endokrinog
i kardiovaskularnog sistema. Buka ometa ljude u radu i odmoru, smanjujući njihovu
produktivnost.
Na buku su osjetljivija starija lica. U uzrastu od 27 godina na buku reaguje 46,3%
ljudi, u uzrastu od 28-37 godina – 57%, itd, a u uzrastu 58 godina i starijem – 72%. Pored
uzrasta, konstatovana je i zavisnost od vrste posla kojim se ljude bave. Naime, dejstvo buke je
izraženije na osobe koje se bave umnim radom (60,2%), nego na osobe koje obavljaju fizičke
poslove (55%). Ovo se objašnjava većim zamorom nervnog sistema osoba koje se bave
umnim radom.

Uticaj buke na nervni sistem. Rezultati istraživanja asocijativnih reakcija svjedoče o

tome da kod lica koja žive u nepovoljnim akustičkim uslovima počinje da se mijenja struktura
centralnog nervnog sistema. Pošto gradska buka slušni analizator stalno drži u
prenapregnutom stanju, u moždanoj kori dolazi do razvoja procesa inhibicije, koji mijenjaju
uslovno-refleksnu aktivnost čovjeka. Izazivajući narušavanje funkcije moždane kore, buka
narušava regulaciju rada unutrašnjih organa. Mnogobrojna istraživanja pokazuju da
uklanjanje buke doprinosi normalizaciji arterijskog pritiska oboljelih od hipertenzije.
Spontane reakcije organizma na buku rezultat su nadražaja simpatičkog nervnog sistema i
analogni su reakcijama na druge stresne činioce, kao što su toplota, hladnoća, bol i drugo.

Uticaj buke na kardiovaskularni sistem. Pod uticajem buke može doći do

snižavanja sistalnog i povećanja distalnog pritiska. Pri tome kolebanja arterijskog pritiska
nerijetko dostižu 20-30 mm živinog stuba. Neočekivano jak zvuk izaziva povećanje broja
otkcuaja srca i povećava krvni pritisak. Neprekidna jaka buka može izazvati sužavanje
perifernih krvnih sudova, a takođe i preraspodjelu krvi povećanjem njihovog dospijevanja u
mišiće, mozak i druge značajne organe. Pod uticajem buke može doći do pojačanog lučenja
adrenalina i noradrenalina iz kore nadbubrežne žlijezde. Adrenalin utiče na rad srca i
doprinosi prelasku slobodnih masnih kiselina u krv.

Uticaj buke na druge organe i sisteme. Pod dejstom buke može doći i do drugih
ozbiljnih promjena u funkcionisanju različitih organa i sistema čovjeka: smanjena sekrecija
pljuvačnih žlijezda i želudačnih žlijezda, narušavanje funkcije štitaste žlijezde i kore
nadbubrežne žlijezde, te promjena električne aktivnosti mozga. Buka iznad 80-90 dB utiče na
lučenje većine hormona hipofize, koji kontrolišu sintezu drugih hormona. Posebno može doći
do porasta lučenja kortizona iz kore nadbubrežne žlijezde. Kortizon11 posjeduje sposobnost
smanjenja mogućnosti jetre da se bori sa štetnim supstancama, među kojima se nalaze i
kancerogeni.

Uticaj buke na san. Buka u značajnoj mjeri narušava san. Krajnje neprijatno djeluje
iznenada nastala buka, posebno u večernjim i noćnim satima, na tek zaspalog čovjeka.
Iznenada nastala buka za vrijeme sna (glasna muzika, tutnjava teretnjaka) često izaziva jak
starh, posebno kod bolesnih i kod djece. Buka smanjuje trajanje i dubinu sna. Ustanovljeno je
da velika uloga pripada hronološkoj konfiguraciji buke, smjenjivanju buke različitog
intenziteta, pa tako neravnomjerno kretanje saobraćaja jače narušava san od intenzivnog, ali

11
Kortizon je jedan od glavnih hormona koje oslobađa kora nadbubrežne žlijezde kao odgovor na stres.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

ravnomjernog. Očigledno adaptacija na redovne i česte buke nastupa daleko lakše nego na
neredovne i rijetke.
Različiti ljudi različito djeluju na buku za vrijeme sna. Reakcije na buku zavise od
uzrasta, pola i zdravstvenog stanja čovjeka. Skraćivanje stadijuma dubokog sna dovodi do
hormonskih poremećaja, depresije i drugih psihičkih poremećaja. Pod uticajem buke od 50 dB
vrijeme uspavljivanja se povećava na sat i više, san postaje površan, a nakon buđenja ljudi
osjećaju umor, glavobolju, a nerijetko i lupanje srca. Odsustvo normalnog odmora poslije
teškog dana dovodi do toga da umor poslije rada ne iščezava i postepeno prelazi u hroničnu
premorenost, koja može doprinijeti razvoju niza oboljenja, takvih kao što su rastrojstvo
centralnog nervnog sistema i hipertenzija.

Uticaj buke na životinje. Zvukovi iz okoline jako utječu na životinje. Prometna buka i buka
industrijskih mašina u gradovima i industrijskim područjima jedan je od uzroka malobrojnosti
životinja na tim područjima. Od stresa izazvanog bukom stradava veliki broj životinja.
U moru zvuk putuje 5 puta brže nego u zraku. U morima brodovi, platforme i
podmornice nanose veliku štetu sisarima i drugim morskim stvorenjima. Da onečišćenje mora
bukom nije nimalo bezazleno, potvrđuju rezultati raznih istraživanja širom svijeta. Naime,
takvi zvukovi mogu omesti komunikaciju između majki i mladunaca ili drugih članova grupe,
onemogućiti pronalazak plijena, partnera ili bijeg od predatora, dezorjentisati životinju, te ju
navesti na krivi smjer.
Pticama buka ometa komunikaciju i ugrožava egzistenciju. Ptice se pod uticajem buke
drugačije ponašaju, dolazi do određenih fizioloških promena, problema u komunikaciji i
narušavanja auditornih obilježavanja njihove teritorije, što ih na kraju primorava da napuste
svoje stanište. Sve ovo dovodi do smanjenja biološke raznosvrsnosti ptica u urbanim
sredinama.

Zaštita od buke

Zaštita od buke prvenstveno je vezana za usavršavanje mašina, uređaja i transportnih

sredstava, čijim radom ona nestaje.
Drugi način za smanjenje buke je postavljanje zvučne izolacije, tj. pregrada koje apsorbuju
zvuk i sprečavaju njegovo rasprostiranje. Te pregrade mogu da budu postavljene oko mašina
u preduzećima ili u zidovima prostorija gdje ljudi borave.
Smanjivanje buke može se postići i izgradnjom tunela, presvlačenjem puteva posebnom
podlogom i ograničavanjem brzine vozila u naseljenim četvrtima na 30 km/h.
U naseljima zvučne izolacione pregrade predstavljaju drvoredi na ulicama, koji smanjuju
intenzitet buke u zgradama, od vozila koja se kreću ulicom.
Najefikasnija zaštita postiže se kada se zgrade podižu na 25-30 m od magistrale i zelenog
pojasa, pošto intenzitet buke opada sa kvadratom rastojanja. U zimskom periodu zaštitna
funkcija zasada smanjuje se za 3-4 puta. Efikasnost zaštite zelenim pojasom data je u tabeli 4.

Širina pojasa (m) Sniženje nivoa buke (dB)

10-14 4-5
14-20 5-8
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

20-25 8-10
25-30 10-12
Tabela 4. Uticaj širine zasada (drvoreda) na smanjenje nivoa buke – mnogoredni pojas
kombinovanog (drveće-žbunje) zasada

Sem pomenutog, na nivo buke može da utiče i svaki pojedinac vodeći računa da pri
svakodnevnom životu ne izaziva nastajanje buke. Potrebno je i zdravstveno prosvjećivanje
stanovništva. Buka bi se značajno mogla smanjiti primjenom normativa za buku na ulici i u
stanovima kroz Zakone o standardizaciji, kao tehničkim normama.

Uticaj buke na stanje životne sredine u Banjoj Luci

Rad, na temu Uticaj buke na stanje životne sredine u Banjoj Luci, predstavlja jedan
analitički prikaz štetnog djelovanja buke na stanje životne sredine u određenim gradskim
zonama, koristeći se GIS alatima (GIS=Geografski informacioni sistem).
Podaci koji su bili na raspolaganju su egzaktni, dobijeni iz Lokalnog ekološkog plana
(LEAP) za Banja Luku. Mjerne stanice su postavljene na dvadeset unaprijed određenih
lokacija u gradu. Izbor lokacija zavisio je od koncentracije stanovništva, važnijih
saobraćajnica, stanica za putnike i slično.
Zadatak je bio da se izvrši poređenje dobijenih sa graničnim vrijednostima, koje su
određene Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma („Službeni list“
SRBiH broj 46/89). Za analizu su korišđene dnevne i noćne vrijednosti. Koristeći dobijene
rezultate, metodom interpolacije u računarskom softveru Quantum GIS, grafički su
predstavljena krizna žarišta u gradu. Određene su tačke najveće vrijednosti, koje dugoročno
mogu ostaviti posljedice po lokalno stanovništo.

Podaci koji se koriste u ovom radu, koji su radili bivši studenti našeg fakulteta,
dobijeni su snimanjem intenziteta dnevne i noćne buke, odnosno urađeno je 24-časovno
mjerenje nivoa buke na svakoj lokaciji. Lokacije na kojima je izvršeno mjerenje buke su:

1. Klinički centar 11. Osnovna škola „Georgi Stojkov

2. Hirurgija – stara bolnica Rajkovski“
3. Trg „Krajine“ 12. Osnovna škola „Branko Ćopić“
4. Narodno pozorište 13. Vrtić „Ježeva kućića“
5. Zapadni tranzit 14. Hotel „Bosna“
6. Istočni tranzit 15. Hotel „Damjan“
7. Rebrovačka crkva 16. Hotel „Firenca“
8. Autobuska stanica 17. Dvorana „Borik“
9. Željeznička stanica 18. Dvorana „Obilićevo“
10. Osnovna škola „Ivo Andrić“ 19. Park „Petar Kočić“
20. Park „Mladen Stojanović“
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Slika 3. Mjerne stanice intenziteta buke na području grada Banjaluke

(http://www.gisforum.rs/index.php/arhiva?id=15)

Analiza podataka postojećeg stanja nivoa buke na području grada metodom

interpolacije - Interpolacija predstavlja postupak prognoziranja vrijednosti atributa u
određenoj lokaciji, kojoj nedostaje uzorkovana tačka, a na osnovu mjerenja izvršenih u
tačkama koje su u okviru istog područja.

Klinički cetar 57 41 45 40 OŠ „Branko Ćopić“ 63 4 55 45

Hirurgija – stara bolnica 63 45 45 50 6

Trg „Krajine“ 67 56 60 50 Vrtić „Ježeva Kućica“ 64 4 55 45

8
Narodno pozorište 69 55 60 50
Hotel „Bosna“ 65 5 60 50
Zapadni tranzit 71 58 60 50 3
Istočni tranzit 69 55 60 50 Hotel „Damjan“ 60 5 60 50
Rebrovačka crkva 68 54 60 50 0
Autobuska stanica 72 69 70 70 Hotel „Firenca“ 65 5 60 50
3
Željeznička stanica 63 51 70 70
Dvorana „Borik“ 58 4 55 45
OŠ „Ivo Andrić“ 67 45 55 45 6
Dvorana „Obilićevo“ 57 4 55 45
7
OŠ „G.S.Rajkovski“ 64 4 55 45
Park „Petar Kočić“ 61 5 55 45
2
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

1
Park „M. Stojanović“ 60 4 55 45
6
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Tabela 5. Izmjerene i granične vrijednosti nivoa buke

U tabeli 5. redom se nalaze izmjerene dnevne i noćne vrijednosti nivoa buke, kao i
dozvoljene granične vrijednosti. Možemo da uporedimo odstupanja dobijenih rezultata
mjerenja u odnosu na dozvoljene granične vrijednosti.
Metodom interpolacije, koristeći opciju Raster - Interpolation i metodu interpolacije Inverse
Distance Weighting(IDW), ovi podaci su prikazani kartografski.

Slika 4. Interpolacija dnevnih vrijednosti intenziteta buke

 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

Slika 5. Interpolacija noćnih vrijednosti intenziteta buke

Ako pogledamo kartu dnevnih vrijednosti, možemo zaključiti da su najveće vrijednosti nivoa
buke izmjerene na velikim raskrsnicama u gradu, samom centru grada, te autobuskoj i
željezničkoj stanici. Najmanje vrijednosti su izmjerene u zoni kliničkog centra i parka
„Mladen Stojanović“, i u ostalim zonama izvan centra grada.
Analizirajući kartu noćnih vrijednosti i uporedivši je sa kartom dnevnih vrijednosti
intenziteta buke, primjetne su razlike. Najveće vrijednosti izmjerene su na lokaciji autobuske i
željezničke stanice u centru grada, s tim da su te vrijednosti manje od dnevnih. Nešto više
vrijednosti su zabilježene uz saobraćajnice dok su u ostalim zonama uglavnom manje
vrijednosti.
Zaključak mjerenja - Kada sumiramo rezultate mjerenja nivoa buke i upoređivanja
sa dozvoljenim vrijednostima može se primjetiti da postoje prekoračenja dozvoljenih
vrijednosti, što je posebno primjetno u toku dana na većini mjernih lokacija, međutim, na
pojedinim lokacijama i u noćnom terminu postoje prekoračenja. Na povećan nivo buke u
užem dijelu grada utiče visok intenzitet saobraćaja, upotreba tehnički neispravnih automobila
te loša putna podloga. U noćnim terminima pored saobraćaja uticaj imaju i ugostiteljski
objekti. Jedan od najčešćih uzročnika buke u urbanim dijelovima Banja Luke je loša
kombinacija poslovno-stambenog prostora.
Ono na šta treba obratiti pažnju je to da su mjerenja nivoa buke kod oporavišnih, vaspitno –
obrazovnih, rekreacionih i javnih površina pokazala da je izmjereni nivo buke iznad
dozvoljenih vrijednosti.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

ZAKLJUČAK

Toplota i buka imaju bitan doprinos u zagađivanju životne sredine. Oba ova djelovanja
ostavljaju značajne posljedice po žive organizme.
Toplotno zagađivanje, za razliku od zagađivanja hemijskim supstancama je posljedica
zagrijavanja i povišenja temperature okoline, zbog različitih djelatnosti.
Pored zagrijavanja prirodnih voda, rad niza postrojenja kao i grijanje stanova dovodi i do
zagrijavanja vazduha u svim odgovarajućim objektima, kao i samih građevina.
Posljedica ovakvih zagrijavanja je povišenje temperature vazduha iznad gradova, odnosno
industrijskih centara, u odnosu na temperaturu vazduha u njihovoj okolini.
Povećanje toplote negativno djeluje na sva živa bića, a mjere zaštite, koje su navedene kroz
ovaj rad, mogle bi u velikom značaju da spriječe negativne efekte i štetu.
Veliki problem što se tiče djelovanja buke je neinformisanost stanovništva o mogućim
posljedicama, ali na sreću posljednjih decenija je sve veći broj istraživanja na tu temu.
U širem smislu se može zaključiti da posljedice djelovanja buke na čovjekovo zdravlje mogu
biti sledeće:
- nagluhost i gluhoća (poremećaji u razumijevanju i komunikaciji),
- neurovegetativne reakcije (hipertenzija, endokrinološki i poremećaji metabolizma),
- umor i psihičke reakcije (razdražljivost),
- smanjenje radne i životne sposobnosti.
Posebno valja istaknuti djelovanje buke kao stresora jer ono znatno pojačava štetne učinke
ostalih stresora koji su učestalo prisutni u životu modernog čovjeka
Kombinacijom nekih od mogućih mjera za smanjenje uticaja buke na zdravlje
stanovništva potrebno je uticati na poboljšanje postojećeg stanja.
Sem toga, na nivo buke može da utiče i svaki pojedinac vodeći računa da pri svakodnevnom
životu ne izaziva nastajanje buke.
Nivo buke uvijek je moguće smanjiti odgovarajućim tehničkim mjerama, kako u radnoj, tako i
u životnoj sredini.
 Toplota i buka: uticaj, izvori i zaštita

LITERATURA

1. Malešev D., Odabrana poglavlja fizičke hemije, Beograd, 2008.

2. Hrvatska enciklopedija, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, 2016.

3. Kruz V., Tehnička fizika za tehničke škole, Zagreb, 1969.
4. Maxwell, J.C., Theory of heat, 1871.
5. Daintith J., Oxford Dictionary of Physics, 2005.
6. Planck. M., The Theory of Heat Radiation, Philadelphia. 1914.
7. Plavšić D., Uticaj ekstremno visokih temperatura na bilje, 2017.
8. The World Book Encyclopedia Chicago: World Book-Childcraft International, Inc.,
1979.
9. Zeljković S., Penavin-Škundrić J., Odabrana poglavlja neorganske hemije, Banjaluka,
2015.
10. Ritter M. E., The Physical Environment: an Introduction to Physical Geography,
2006.
11. Prelec Z., Inženjerstvo zaštite okoliša, 2012.
12. Hatfield J. L., Prueger J. H., Temperature extremes: Effect on plant growth and
development
13. Vujaklija G., Uticaj visokih temperatura na domaće životinje, 2015.
14. Erbez M., Toplotni stres u goveda, Brno
15. Analitika informativni portal, Uticaj visokih temperatura na zdravlje, 2015.
16. Marković D., Đarmati Š., Gržetić I., Veselinović D., Fizičkohemijski osnovi zaštite
životne sredine, Knjiga II, Izvori zagađivanja posledice i zaštita
17. Kristoforović-Ilić M., Komunalna higijena, Novi Sad
18. Kumanović I., Božić M., Analiza uticaja buke na stanje životne sredine u Banjoj Luci
uz pomoć GIS alata, 2016.
19. Lokalni ekološki plan (LEAP) za Banja Luku, Banja Luka, 2009.
20. Jelaković T., Tranzistorska audiopojačala 2., prošireno izdanje, Školska knjiga,
Zagreb, 1977.
21. Babisch W., Transportation noise and cardiovascular risk, Berlin
22. www.radiosarajevo.ba