građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

2 / 2009

METODA PROGRAMIRANOG PONAŠANJA U

NELINEARNOJ ANALIZI OKVIRNIH KONSTRUKCIJA ZGRADA
Mladen Ćosić1

Rezime: U radu su prikazani aspekti primene metode programiranog ponašanja (capacity design method)
u nelinearnoj statičkoj seizmičkoj analizi okvirnih konstrukcija zgrada. Na osnovou različitih koncepcija
formiranja mehanizama loma sistema, analizirana su deformaciona stanja i merodavne lateralne smičuće
sile u osnovi zgrada. U tom smislu razmatrana su 4 modela (mehanizma loma) uz njihovu nelinearnu
statičku analizu i upoređene pushover krive i vrednosti ciljnih pomeranja.

Ključne reči: metoda programiranog ponašanja, mehanizmi loma, nelinearna statička seizmička analiza

Resume: This paper shows aspects of using the capacity design method for nonlinear static seismic
analysis of buildings. Using different concepts for development of failure mechanisms, deformation states
and design lateral forces were analyzed at the basis of building. Four models (failure mechanisms) were
considered with nonlinear static analysis, and than pushover curves and design lateral deformations were
compared.

Key words: capacity design, failure mechanisms, nonlinear static seismic analysis

Za nelinearnu statičku seizmičku analizu koristi se

1. UVOD termin pushover analiza (nonlinear static pushover
analysis) jer se zasniva na principu analize postepene
lateralne deformacije sistema, dok se prati ukupna
Za uobičajeno opterećenje konstrukcija ostaje u
raspodela lateralne sile. Primenom nelinearne statičke
linearno-elastičnom području rada materijala i odnos
seizmičke analize moguće je odabrati mesta
između nosivosti i deformacija je jednostavan. U
potencijalnih plastifikacija sistema, čime se stvaraju
slučaju dejstva zemljotresa, a u zavisnosti od njegove
uslovi da se na sistemu formira poželjni mehanizam
jačine, pojedini delovi konstrukcije prelaze u
loma. Na taj način se kotrolisanim razvojem
nelinearno područje rada materijala. Da bi se pratilo
nelinearnih deformacija na sistemu sprečava da isti
ponašanje konstrukcije u nelinearnom domenu u
dođe u stanje potpunog kolapsa.
uslovima dejstva zemljotresa, razvijene su nelinearna
dinamička i statička seizmička analiza. Usled
kompleksnosti nelinearne dinamičke analize u
poslednjih dvadesetak godina razvijena je nelinearna
2. FORMIRANJE MEHANIZMA LOMA
statička seizmička analiza, a čija se podela generalno
može izvršiti na konvencionalnu i adaptivnu [1]. SISTEMA
Ovom analizom se vrši procena odgovora sistema na
dejstvo zemljotresa, pri čemu se ukazuje na lokacije Nelinearna statička seizmička analiza koristi
kritičnih mesta gde se mogu očekivati veće nelinearne inkrementalno-iterativnu proceduru za proračun
deformacije, kao i globalno ponašanje konstrukcije u jednačina ravnoteže sistema primenom metode
nelinearnom području. konačnih elemenata. Inkrementalno-iterativna
procedura se izvršava sve dok se ne dostigne unapred
1
dipl.inž.građ., student poslediplomac, Fakultet tehničkih definisani nivo horizontalnog pomeranja ili dok ne
nauka, Univerzitet u Novom Sadu nastupi kolaps konstrukcije. Ovakvom inkrementalno-

4
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
iterativnom procedurom omogućeno je praćenje
razvoja materijalne nelinearnosti u plastičnim
zglobovima, pri različitim fazama opterećenja
konstrukcije [2] (slika 1.). Ulaskom u domen
nelinearnog ponašanja nastupa redukcija krutosti
preseka, a što se odražava na stanje celokupnog
sistema preko preraspodele statičkih uticaja. Dakle, u
ovakvim situacijama nije moguće kontrolisati razvoj
nelinearnih deformacija u kritičnim presecima.
Slika 1 - Inkrementalni razvoj nelinearnih deformacija
Pri formiranju većeg broja plastičnih zglobova
ponašanje sistema se znatno menja u odnosu na
početno stanje, tako da se mogu uspostaviti
zakonitosti na osnovu kojih sistem postepeno prelazi u
mehanizam. Raspored plastičnih zglobova i naponsko-
deformacijsko stanje u svakom plastičnom zglobu
definiše moguće mehanizme loma sistema, a sa druge
strane mehanizam loma zavisi od geometrijskih
karaketeristika sistema i položaja opterećenja. Pošto
se razmatra apliciranje opterećenja u inkrementima, to
se može uzeti u obzir i promena mehanizma loma
sistema u toku nelinearnih statičkih seizmičkih
analiza. Kod jednostavnih sistema i koncetrisanih
opterećenja mehanizmi loma se mogu unapred
predvideti, dok se kod složenih sistema i opterećenja
oni pretpostavljaju primenjujući postupke teorije
plastičnosti [3]. Razlikuju se: bočni, gredni i zglobni
kao osnovni mehanizmi loma, dok se kao složeniji
identifikuju kombinovani mehanizmi loma.
3. KONCEPT METODE
PROGRAMIRANOG PONAŠANJA
Prethodno su opisani opšti postupci analize
mehanizma loma, pa se na osnovu ove činjenice i
nazivaju mogući mehanizmi loma sistema. U
određenom sistemu neće uvek biti poženjo formiranje
različitih mehanizama loma, pogotovo ne u
nauka + praksa 12.2 / 2009
stubovima. Na osnovu ovakvih polaznih pretpostavki
razvijena je metoda programiranog ponašanja
(capacity design) [4]. Glavna ideja ove metode je da
se unapred izaberu elementi, odnosno načini
neelastičnog deformisanja koji mogu formirati
mehanizme sa velikom sposobnošću absorpcije
energije i ne ugrožavaju vertikalnu nosivost
konstrukcije. Ti elementi se namerno dimenzionišu
tako da se prvi plastificiraju. Istovremeno su detalji
njihovog izvođenja takvi da omogućavaju što veću
disipaciju energije. Ostalim elementima obezbeđuje se
dovoljno velika nosivost tako da se mogu
programirani mehanizmi absorpcije u potpunosti
prihvatiti (slika 2.).
Slika 2 - Ilustracija metode programiranog ponašanja
Sa fs je označena računska nosivost slabijeg
elementa. To je unapred odabran element (ili
elementi) koji ne ugrožava globalni stabilitet
konstrukcije i kome je moguće obezbediti dovoljan
duktilitet. fj je računska nosivost jačeg elementa. To su
u principu manje duktilni elementi (na primer oni koji
rade na smicanje) ili elementi čije bi rušenje moglo
ugroziti globalni stabilitet konstrukcije (na primer
stubovi). Treba imati u vidu da je zbog različitih
faktora (konzervativnost projektovanja, standardne
dimenzije, minimalni zahtevi o armaturi, rezerve u
materijalu) stvarna nosivost slabijeg elementa (Φ·fs)
obično mogo veća od računske (Φ>1). Sa druge strane
postoji određena mogućnost da je stvarna nosivost
jačeg elementa manja od računske.
Opisanom metodom [5] moguće je obezbediti da,
nezavisno od jačine zemljotresa, sila u neduktilnim
elementima ne bude veća od unapred propisane sile
Φ·fs, jer slabiji duktilni elementi rade kao osigurači.
Ukoliko se analiza proširi na višespratne okvirne
konstrukcije zgrada, idealan plastični mehanizam bio
bi da se razviju plastični zglobovi na krajevima greda
i samo na krajevima stubova na mestima uklještenja
[6].
Primenjujući prethodno opisanu metodu
sprovedene su nelinearne statičke seizmičke analize za
višespratnu zgradu primenom softvera SAP2000. Kao
reprezentativni model zgrade usvojen je četvorobrodni
okvir u ravni sa deset spratova. Razmatrana su četiri
različita mehanizma loma sa unapred usvojenim
rasporedom plastičnih zglobova. Plastični zglobovi za
5
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.2 / 2009

prvi mehanizam (mehanizam I) su postavljeni samo Dalji korak u komparativnoj analizi različitih
na krajevima greda. Kod drugog mehanizma modela bio je da se primenom adekvatne metode
(mehanizam II) plastični zglobovi su postavljeni samo odredi merodavan nivo lateralnog ciljnog pomeranja i
na krajevima stubova. Treći mehanizam je sa odgovarajuća seizmička sila. Za ovo istraživanje
plastičnim zglobovima postavljenim na krajevima primenjena je metoda spektra kapaciteta (capacity
greda i na krajevima stubova na mestima uklještenja spectrum method) prema ATC-40 propisima [8].
(mehanizam III), dok je poslednji mehanizam sa Rezultati analiza su prikazani u formatu ADRS
plastičnim zglobovima postavljenim na krajevina svih (acceleration displacement response spectrum). Na
štapova (greda i stubova) (mehanizam IV). osnovu preseka pushover kriva i kriva zahteva
Na osnovu prethodno definisanih numeričkih (demand curve) određen je nivo ciljnog pomeranja Ut
modela izvršene su nelinearne statičke seizmičke i merodavne lateralne sile Pt (tabela 1.).
analize (slika 3.), primenom koncepta inkrementalno-
iterativne formulacije. Usled postojanja velikog broja Tabela 1 - Ciljna pomeranja i merodavne lateralne sile za
plastičnih zglobova na sistemu korišćen je veliki broj razmatrane mehanizme
inkremenata, a takođe i iteracija usled potrebe za
smanjenjem rezidualnog opterećenja posle svake meh. I meh. II meh. III meh. IV
iteracije. Razvoj sile u plastičnom zglobu definisan je Ut
7.6 7.3 7.5 7.2
(cm)
prema propisima FEMA 356 [7], a koji se zasniva na
Pt
primeni krive obvojnice (backbone curve). 896.1 731.8 850.8 712.2
(kN)

Upoređujući nivoe ciljnog pomeranja može se

konstatovati gotova identičnost, ali je razlika u
merodavnim lateralnim silama značajna. Naime,
mehanizam sa plastifikacijom po svim štapovima i
mehanizam sa plastifikacijom samo po stubovima
imaju znatno manje vrednosti merodavnih lateralnih
sila. Za druga dva mehanizma ove vrednosti sila su
znatno veće, a što ukazuje da su mehanizmi znatno
krući pa navlače na sebe veće seizmičke sile. Veće
lateralne seizmičke sile znače i potrebne veće
poprečne preseke, odnosno potrebnu armaturu za
Slika 3 - Razvijene pushover kriva za razmatrane prijem smičićih sila. Povećanje sila za treći
mehanizme mehanizam u odnosu na četvrti iznosi do 20%.
Na slikama 4.-7. prikazane su pushover krive i
Generalno, najlošija situacija se dobija za krive zahteva u ADRS formatu za sve mehanizme,
mehanizam II pošto je kod istog dozvoljeno samo respektivno.
formiranje plastičnih zglobova na stubovima. U
odnosu na mehanizam IV gde je dozvoljeno
formiranje plastičnih zglobova i na gredama smanjena
je globalna duktilnost, dok je nosivost gotovo
identična. Daleko bolja situacija je za mehanizme I i
III. Ukoliko se dozvoli samo formiranje plastičnih
zglobova na gredama onda je moguće postići i
najveću nosivost u nelinearnom domenu. Kod
mehanizma III gde je dozvoljeno formiranje plastičnih
zglobova na gredama i stubovima na mestima
uklještenja, daleko je pojovljnija situacija u odnosu na
mehanizam IV gde se uspostavlja plastificiranje po Slika 4 - Pushover kriva i kriva zahteva za mehanizam I
svim štapovima sistema. Veća je nosivost u
nelinearnom domenu, krutost je pozitivna i duktinost
Evidentno je da je kod mehanizma II i pri
je znatno uvećana, gotovo dvostruko.
prekoračenju nivoa ciljnog pomeranja najmanja

6
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
vrednost moguće duktilnosti, dok je kod prvog i
trećeg mehanizma znatno veća.
Slika 5 - Pushover kriva i kriva zahteva za mehanizam II
Slika 6 - Pushover kriva i kriva zahteva za mehanizam III
Slika 7 - Pushover kriva i kriva zahteva za mehanizam IV
Upoređujući stanja plastičnih zglobova za nivo
drifta 0.4%, za prvi i treći mehanizam karakterističan
je razvoj plastičnih zglobova u srednjim i donjim
etažama, dok je kod drugog i četvrtog mehanizma
karakterističan razvoj plastičnih zglobova u srednjim
etažama. Takođe, kod drugog i četvrtog mehanizma
su izraženi međuspratni driftovi (slika 8.) u srednjim
etažama, a što ukazuje na razvoj velikih nedozvoljenih
deformacija koje su stvorene kombinovanim, odnosno
stubnim mehanizmima loma. Jasno se uočava
povećanje međuspratnih deformacija u srednjim
nauka + praksa 12.2 / 2009
etažama za drugi i četvrti mehanizam, u odnosu na
prethodna dva mehanizma.
Slika 8 - Međuspratni driftovi za razmatrane mehanizme
4. ZAKLJUČAK
Savremeni koncept analize zgrada u uslovima
zemljotresnog dejstva gotovo da nije moguće zamisliti
bez primene metode programiranog ponašanja, čime
se dobija uvid u ponašanje sistema pri razvoju
nelinearnih deformacija i kontrola unapred odabranim
najpovoljnijim mehanizmom loma sistema.
LITERATURA
[1] FEMA (1997) FEMA 273. Washington
[2] CSI (1998) SAP2000 Integrated Finite Elements
Analysis and Design of Structures, Detailed Tutorial
Including Pushover Analysis. Berkeley
[3] Tomičić, I. (2003) Modeliranje seizmički otpornih
armiranobetonskih okvira. Građevinar, Zagreb, br. 55, str
449-455
[4] Paulay, T., Priestley, M. J. N. (1991) Seismic
Design of Reinforced Concrete and Masonry Buildings.
New York: John Wiley & Sons
[5] Aničić, D., Fajfar, P., Petrović, B., Szavits-
Nossan, A., Tomažević, M. (1990) Zemljotresno
inženjerstvo – visokogradnja. Beograd: Građevinska knjiga
[6] Alendar, V. (2004) Projektovanje seizmički
otpornih armiranobetonskih konstrukcija kroz primere -
Deo B. Beograd: Građevinski fakultet
[7] FEMA (2000) FEMA 356. Washington
[8] ATC (1996) ATC-40. Redwood City