ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

Εξελικτική Προσέγγιση Ιστορίας

Η ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου ακολουθεί την εξέλιξη της κοινωνίας. Παρά τις
κριτικές που δέχονται οι εξελικτικές θεωρίες είναι γενικά αποδεκτό ότι η συγκρότηση της
κοινωνίας εξελίσσεται από πιο απλές μορφές οργάνωσης, σε πιο σύνθετες. Μπορεί, λοιπόν, ο
τουρισμός να εμφανίζεται και να εξαπλώνεται παράλληλα με τον κοινωνικό μετασχηματισμό βάσει
της βιομηχανικής επανάστασης, όμως τα συστατικά του χαρακτηριστικά προϋπήρχαν και
εξελίχθηκαν στο σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας. Βασικά στοιχεία για την πληρέστερη
κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης, ως μεθοδολογική προσέγγιση, είναι τα παρακάτω (Βόγλη Ε.,
2015, σ. 65-69):
• Ο χρόνος στην εξέταση της ιστορίας είναι σχετικός με το επίπεδο εστίασης του μελετητή.
Έτσι, ο χρόνος είναι αργός όταν εστιάζουμε στην δομή, μέσος όταν εστιάζουμε σε πολλά
συγκυριακά γεγονότα χωρίς να συνδέονται με πρόσωπα και σύντομος όταν εστιάζουμε σε
καθοριστικά γεγονότα που συνδέονται με δράση συγκεκριμένων προσώπων.
• Η διαίρεση του ιστορικού χρόνου σε περιόδους και υποπεριόδους είναι ένα
«κατασκευασμένο», αλλά απαραίτητο εργαλείο. Συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση του
αντικειμένου και αφορά ένα μακροχρόνιο (συνήθως από έναν αιώνα και περισσότερο)
διάστημα κατά το οποίο διαπιστώνεται μια σχετικά ομαλή συνέχεια σε ότι αφορά βασικά
πεδία της κοινωνικής ιστορίας.
• Εξαιρετικής σημασίας γεγονότα ορίζουν το μεταβατικό διάστημα ανάμεσα σε διαφορετικές
ιστορικές περιόδους. Αναφερόμαστε σε πρωταγωνιστές αυτών των γεγονότων σαν ιστορικές
προσωπικότητες και τους αποδίδουμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Όμως, οι προσωπικότητες
αυτές λειτούργησαν υπό συγκεκριμένες συνθήκες, οι οποίες ήταν αποτέλεσμα
μακροχρόνιων διεργασιών και επηρέασαν καθοριστικά και τους ίδιους τους πρωταγωνιστές.
• Στην ιστορία δεν υπάρχουν στεγανά. Ακόμη και μετά από επαναστάσεις ή σπουδαίες
ανακαλύψεις, οπότε επέρχονται αλλαγές σε δομές και λειτουργίες των κοινωνικών ομάδων,
είναι οι ίδιες ανάγκες που θα πρέπει να καλυφθούν. Οι προγενέστερες δομές είτε συνεχίζουν
να υπάρχουν με περιορισμένο ρόλο, είτε απορρίπτονται αλλά οι λειτουργίες τους
επιτελούνται από νέες με διαφορετικούς τρόπους.
• Η εστίαση στην ιστορία συγκεκριμένων περιοχών οφείλεται στο ότι αποτέλεσαν πεδίο
μακροχρόνιων διεργασιών, που οδήγησαν σε καινοτομίες για την εξέλιξη του πολιτισμού
και κατ՚ επέκταση στην καθιέρωση και εξάπλωση του τουριστικού φαινομένου.
Αρχαιότητα (έως 476 μ.Χ.)
Η εμφάνιση των πρώτων αστικών κέντρων, κατά την προϊστορία και την πρώιμη αρχαιότητα, ήταν
αποτέλεσμα μακραίωνων διεργασιών, που συνδέονται με την εξέλιξη των μεθόδων της αγροτικής
και κτηνοτροφικής παραγωγής, με το περίσσευμα προϊόντων και την δημιουργία ενός
προστατευμένου χώρου συναλλαγής τους, δηλαδή την εμφάνιση της αγοράς. Αυτό ανατροφοδοτεί
την εντατικοποίηση της παραγωγής και παράλληλα την ανάπτυξη του γραπτού λόγου, των
ανταλλακτικών μέσων, του καταμερισμού εργασίας και των δομών εξουσίας. Η πρώτη
συστηματική ανάπτυξη των ταξιδιών, χωρίς εξαναγκαστικό και νομαδικό χαρακτήρα, εμφανίζονται
αυτή την περίοδο, κυρίως, στην Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, ενώ παράλληλα αναπτύσσονται τα
μεταφορικά μέσα. Η ανάπτυξη της αστικοποίησης στον ελλαδικό χώρο και ο εκχρηματισμός της
αγοράς διευρύνει το εμπόριο, την εξέλιξη των μεταφορικών μέσων και μεγεθύνει περαιτέρω το
φαινόμενο, καθώς καθιερώνονται τα ταξίδια για πολιτιστικούς, ιατρικούς και θρησκευτικούς
λόγους, ενώ παράλληλα αναπτύσσονται οι «τουριστικές» υποδομές και υπηρεσίες στους τότε
γνωστούς προορισμούς (Ζαχαράτος Γ. & Τσάρτας Π., 1999, σ. 113-115).
Η κυριαρχία τη Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε έναν εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο, με μακρές
περιόδους ειρήνης και η διευκόλυνση των μεταφορών με την κατασκευή πολλών δρόμων δίνουν
νέα ώθηση στον τουρισμό. Την εποχή αυτή εμφανίστηκε το φαινόμενο των εποχικών διακοπών,
κυρίως για τις ανώτερες αστικές τάξεις, σε παραθεριστικές κατοικίες. Κατά την ακμή της
αυτοκρατορίας, οι διακοπές επεκτάθηκαν στην κοινωνική διαστρωμάτωση, καθώς η μεσαία τάξη
απέκτησε παραθεριστική κατοικία. Επιπλέον αναπτύχθηκαν τα τουριστικά θέρετρα, όπου μάλιστα,
η διασκέδαση τις νύχτες ξεπερνούσε τα όρια, καθώς χαλάρωνε ο κοινωνικός έλεγχος (Casson L.,
1995, σ.163-177).
Με την παρακμή, τη διαίρεση και τελικά την πτώση της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
ολοκληρώνεται μια μακρά περίοδο κατά την οποία θεμελιώνεται και το τουριστικό φαινόμενο.
Βασικά χαρακτηριστικά του, είναι η διάθεση ελεύθερου χρόνου και εισοδηματικού πλεονάσματος
των αστικών και αριστοκρατικών τάξεων, το οποίο αξιοποιήθηκε για την πραγματοποίηση ταξιδιών
αναψυχής και μάλιστα αυτά έγιναν χαρακτηριστικό γνώρισμα της κοινωνικής θέσης και της
προβολής της, στο ανταγωνιστικό πλαίσιο της αστικής κοινωνικής ιεραρχίας.

Μεσαίωνας (έως 1500)

Οι συχνές συγκρούσεις και οι βίαιες επιδρομές κατά τον πρώιμο μεσαίωνα οδηγούν σε εκτεταμένη
ανασφάλεια και μαζικές μεταναστεύσεις πληθυσμών, μείωση του εμπορίου και παρακμή των
πόλεων. Σταδιακά αναπτύσσεται η αγροτική οικονομία, με σχετική αυτάρκεια, είτε σε μεγάλες
γαιοκτησίες, είτε σε ημιαυτόνομες κοινότητες. Η κυριαρχία του Χριστιανισμού στην Ευρώπη
οδήγησε στον έλεγχο και την ανάπτυξη δομών εξουσίας σε συνεργασία ή αντιπαράθεση με
τοπικούς φεουδάρχες που κυριαρχούσαν στη δύση. Η απόκλιση και το σχίσμα με την Ανατολική
Εκκλησία, η άνοδος του Ισλάμ στην Αραβική Χερσόνησο και την Μέση Ανατολή, οι σταυροφορίες
και η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αποτελούν κομβικά γεγονότα και οριοθετούν μια
μακρά ιστορική περίοδο, όπου τα ταξίδια αναψυχής περιορίζονται.
Όμως ο Μεσαίωνας δεν είναι μια μαύρη τρύπα στην Ευρωπαϊκή Ιστορία. Υπάρχουν αξιοσημείωτα
στοιχεία που θα συμβάλουν στη μετάβαση προς τη Νεώτερη Εποχή και στην επανεμφάνιση του
τουριστικού φαινομένου με ανανεωμένο δυναμισμό. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για τα εξής
(Ράπτης K., 1999 & Ζαχαράτος Γ. & Τσάρτας Π., 1999, σ. 115-116):
• Τα ταξίδια των προσκυνητών προς τους Αγίους Τόπους αρχικά και άλλες περιοχές
θρησκευτικού ενδιαφέροντος της Ευρώπης. Η αύξηση του αριθμού των προσκυνητών
αξιοποιείται από του Ενετούς στην προσφορά οργανωμένων ταξιδιών που καλύπτουν τις
απαιτούμενες ανάγκες τους.
• Η εξέλιξη της ναυπηγικής, των οργάνων ναυσιπλοΐας και της χαρτογραφίας ήταν εξαιρετικά
σημαντική και οδήγησε στην εμφάνιση των μεγάλων εξερευνητών, στην επικοινωνία με
άλλους πολιτισμούς, την ανάπτυξη του εμπορίου και τελικά στην διάσχιση του Ατλαντικού.
Άλλο, εξαιρετικό τεχνολογικό επίτευγμα της εποχής, με καθοριστική επίδραση, είναι η
εμφάνιση της μηχανικής τυπογραφίας.
• Η επανεμφάνιση και η ακμή σημαντικών αστικών κέντρων κατά τον ύστερο μεσαίωνα
συνδέεται με την ανάπτυξη του εμπορίου, τον καταμερισμό εργασίας, την ανάπτυξη
εργαστηρίων και συντεχνιών επαγγελματιών, την εμφάνιση πιστωτικών ιδρυμάτων και
πανεπιστημίων. Η καταστροφική επιδημία πανώλης με τις τεράστιες απώλειες αναχαίτισε
πρόσκαιρα την ανάπτυξη των πόλεων, όμως τις επόμενες δεκαετίες και μέχρι το τέλος του
ύστερου μεσαίωνα, οι αστικοί πληθυσμού ακμάζουν πάλι και μάλιστα σταδιακά αποκτούν
οικονομική δύναμη και κοινωνικό κύρος.

Νεώτερη Εποχή (έως 1945)

Κατά την πρώιμη Νεώτερη Εποχή, η οικονομική δύναμη των αστών, κυρίως στις πόλεις της
Ιταλίας, έχει ήδη καθιερωθεί και βρίσκει διέξοδο στις παραγγελίες έργων τέχνης. Η μίμηση
αριστοκρατικών προτύπων αποτελεί όχημα κοινωνικής ανέλιξης. Πληθαίνουν οι περιηγητές και τα
βιβλία, όπου καταγράφουν τις εμπειρίες τους. Τα ταξίδια τους, που ονομάζονται Γκραντ Τουρ,
υλοποιούνται κυρίως από Άγγλους ευγενείς, προς την Ιταλία αρχικά, οδηγούν στην ανάπτυξη των
υποδομών και την εμφάνιση υποστηρικτικών επαγγελμάτων. Το φαινόμενο διευρύνεται με την
συμμετοχή των αστικών στρωμάτων και την προσθήκη νέων προορισμών. Η αύξηση της ζήτησης
ικανοποιείται με την ανάπτυξη νέων τουριστικών θέρετρων. Κάποια από αυτά αναπτύσσονται με
την αξιοποίηση ιαματικών πηγών και προσφέρουν ποικιλία υπηρεσιών, ενώ η θεραπευτικές
ιδιότητες των θαλάσσιων λουτρών οδηγεί στην εμφάνιση των παραθαλάσσιων θέρετρων
(Ζαχαράτος Γ. & Τσάρτας Π., 1999 σ. 116-117).
Η επιστημονική επανάσταση άλλαξε τους τρόπους που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την
πραγματικότητα και τι θεωρείται γνώση. Η Γαλλική Επανάσταση ανέτρεψε την αντίληψη του
ανθρώπου για την εξουσία και τη δομή της κοινωνίας. Η Βιομηχανική Επανάσταση άλλαξε ριζικά
την παραγωγική διαδικασία και κατ՚ επέκταση την οργάνωση και λειτουργία της οικονομίας. Η
αποικιοκρατία, η Αμερικανική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός και οι κοινωνικές εξεγέρσεις
αποτελούν καθοριστικά στοιχεία του μετασχηματισμού προς την σύγχρονη μορφή του κόσμου. Οι
εξελίξεις αυτές ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων διεργασιών και χαρακτηρίζονται κομβικές για την
ιστορία της Ευρώπης, αλλά και της ανθρωπότητας συνολικά (Hobsbawm E.J., 1992).
Η μετανάστευση από την επαρχία προς τα αστικά κέντρα και προς το Νέο Κόσμο τροφοδοτούν
διαρκώς με φτηνό εργατικό δυναμικό τις παραγωγικές μονάδες. Η μεσαία αστική τάξη μεγαλώνει,
ο ανταγωνισμός εντείνεται, ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας διευρύνονται, ο καπιταλιστικός
τύπος αστού κυριαρχεί. Βασικά χαρακτηριστικά του είναι η απόρριψη της θεοκρατικής και
αριστοκρατικής τάξης του Μεσαίωνα, ο ανθρωποκεντρισμός και η ορθολογική κυριαρχία έναντι
της φύσης με ωφελιμιστικούς σκοπούς, ο οικονομικός φιλελευθερισμός που προτάσσει την άρση
των περιορισμών και των προνομίων με σκοπό την κερδοφορία και την επανεπένδυση (Φίλιας Β.,
1978, σ. 11-16). Η αστικοποίηση αλλάζει τον τρόπο ζωής, υιοθετούνται νέα πρότυπα, ενώ σταδιακά
αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων που προσβλέπουν σε ανοδική κοινωνική κινητικότητα και
επομένως στη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν τουριστικά ταξίδια Αλλεπάλληλες κοινωνικές
αναταραχές θα συμβάλλουν τελικά στην κατάκτηση αυτής της δυνατότητας (Hobsbawm E.J.,
1996). Παράλληλα, ο σιδηρόδρομος εξαπλώνεται καθιστώντας τις μεταφορές γρηγορότερες,
μαζικότερες και φθηνότερες. Ο Τόμας Κουκ θα ξεκινήσει να οργανώνει ομαδικά τουριστικά ταξίδια
για την διευρυμένη ζήτηση από τα μεσαία στρώματα. Εξελίσσεται η ναυπηγική και τα
υπερωκεάνια κάνουν πιο ασφαλή και μαζικά τα θαλάσσια ταξίδια. Εμφανίζεται το αυτοκίνητο, το
οποίο σύντομα θα παραχθεί μαζικά και με χαμηλό κόστος με την τμηματοποίηση της παραγωγής. Η
ιδιοκτησία ιδιωτικών οχημάτων από τα μεσαία στρώματα αλλάζει καθοριστικά και σε μαζικό
επίπεδο τον τρόπο ζωής. Οι αεροπορικές μεταφορές εξελίσσονται, συνδέουν σταθερά δημοφιλής
προορισμούς και αναπτύσσουν περαιτέρω τον διεθνή τουρισμό. Η τουριστικές υποδομές
αυξάνονται ανάλογα με την ζήτηση και αναβαθμίζονται ποιοτικά (Ζαχαράτος Γ. & Τσάρτας Π.,
1999 σ. 118-119).
Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, η Ρωσική Επανάσταση, η μεγάλη κρίση του 1929-30 και οι πολιτικές
μεταρρυθμίσεις, που ακολούθησαν είναι καθοριστικά γεγονότα κατά το πρώτο μισό του 20ου
αιώνα. Η επίδρασή τους στην κοινωνία, την οικονομία και τον πολιτισμό υπήρξε καταλυτική για
την μετέπειτα διαμόρφωση της σύγχρονης εποχής. Παρότι λειτούργησαν ανασταλτικά για την
οικονομική ανάπτυξη, οπότε και για το τουριστικό φαινόμενο, τελικά διαμόρφωσαν τις συνθήκες
της εκρηκτικής ανάπτυξής του κατά τις επόμενες δεκαετίες.

Σύγχρονη Εποχή (έως 1990)

Η ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου υπήρξε ραγδαία στη σύγχρονη εποχή. Από τις 25,3
εκατομμύρια διεθνείς αφίξεις και τα 2,1 δισεκατομμύρια διεθνείς εισπράξεις το 1950 ανήλθαν στις
455,6 εκατομμύρια αφίξεις και 255,1 δισεκατομμύρια το 1990 (βλ. παρακάτω Πίνακας 1.1:
Διεθνείς αφίξεις & εισπράξεις 1950-1990 (Κοκκώσης Χ. & Τσάρτας Π., 1999, σ. 21). Η δυναμική
ανάπτυξη ευνοήθηκε από τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν ιστορικά, όπως την σχετική ασφάλεια
και σταθερότητα μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, την ίδρυση του Ο.Η.Ε., το σχέδιο για την
ανοικοδόμηση, τον ψυχρό πόλεμο και τον ανταγωνισμό μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, την
σταδιακή μετάβαση στην οικονομία της κατανάλωσης και την ανάπτυξη της τεχνολογίας.

1950 1960 1970 1980 1990

Διεθνείς αφίξεις
25,3 69,3 165,8 287,8 455,6
(εκατομμύρια)
Διεθνείς εισπράξεις
2,1 11,6 17,9 102 255,1
(δισεκατομμύρια $)
Πίνακας 1.1: Διεθνείς αφίξεις & εισπράξεις 1950-1990 (Κοκκώσης Χ. & Τσάρτας Π., 1999, σ. 21)
Η αστικοποίηση μεγεθύνεται διαρκώς για να καλύψει τη διευρυμένη ζήτηση εργασίας στον
δευτερογενή και τριτογενή τομέα και με την προσδοκία καλύτερων συνθηκών ζωής και κοινωνικής
ανόδου. Ο καταμερισμός εργασίας στα αστικά κέντρα οδηγεί σε σταδιακή αύξηση του μεγέθους
και των επιπέδων διαβάθμισης των μεσαίων στρωμάτων. Η κοινωνική κινητικότητα επιταχύνεται,
ανατροφοδοτώντας την αγορά. Η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, οι αμειβόμενες
άδειες, ο περιορισμός του χρόνου εργασίας, ο κατώτατος μισθός, τα συστήματα κοινωνικής
ασφάλισης και πρόνοιας, ο κοινωνικός τουρισμός συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην καθιέρωση
της μαζικής ζήτησης τουρισμού. Ο καταναλωτής τουρισμού προσβλέπει στην ικανοποίηση της
ανάγκης για διακοπές αναψυχής ως αντίβαρο στον αστικό τρόπο ζωής, που τον φορτίζει με άγχος.
Επιπλέον, η κατανάλωση τουρισμού γίνεται αντικείμενο επίδειξης κοινωνικής θέσης για τα
ανερχόμενα στρώματα, που επιθυμούν να προβάλλουν την ανέλιξή τους.
Παράλληλα, εξελίσσονται τα μεταφορικά μέσα. Το αυτοκίνητο, ως μέσο μετακίνησης ιδιωτικής
χρήσης, εξαπλώνεται διαρκώς προς χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και μαζί με τα τουριστικά
λεωφορεία διευκολύνουν τα τουριστικά ταξίδια. Τα αεροπλάνα γίνονται γρηγορότερα,
ασφαλέστερα και μεγαλύτερα. Μειώνεται το κόστος ανά θέση επιβάτη και πολλαπλασιάζονται οι
ναυλωμένες πτήσεις. Οι αερομεταφορές γίνονται μαζικά και καθίστανται βασικό μέσο ανάπτυξης
των διεθνών τουριστικών μετακινήσεων. Τα κρουαζιερόπλοια αυξάνονται και μεταφέρουν μεγάλο
αριθμό τουριστών σε δημοφιλής προορισμούς. Αναπτύσσεται ο θαλάσσιος τουρισμός με διαφόρων
ειδών σκάφη αναψυχής.
Μεγάλες τουριστικές εταιρίες παράγουν μαζικά οργανωμένα «πακέτα» υπηρεσιών που προσφέρουν
στους καταναλωτές ως τελικό προϊόν μέσω δικτύου πρακτορείων. Το τελικό προϊόν περιλαμβάνει
τις απαιτούμενες υπηρεσίες σε εξαιρετικά χαμηλότερες τιμές σε σχέση με την εξατομικευμένη
πρόσβαση σε αυτές. Οι εταιρίες μαζικού τουρισμού κυριαρχούν στην αγορά, καθιερώνοντας την
επικράτηση του προτύπου κατανάλωσης των τριών «s» (sea, sun, sand). Ο ανταγωνισμός μεταξύ
των τουριστικών προορισμών εντείνεται.
Η οικονομική και κοινωνική σημασία του τουρισμού αναγνωρίζεται παγκοσμίως. Συμβάλλει στην
μεταφορά οικονομικών πόρων από τις αναπτυγμένες χώρες προς τις αναπτυσσόμενες.
Θεσμοθετούνται διεθνείς, περιφερειακοί και εθνικοί οργανισμοί για την μελέτη, προβολή και
έλεγχο της ανάπτυξης του φαινομένου. Τα κράτη σχεδιάζουν και εφαρμόζουν προγράμματα
τουριστικής πολιτικής Τα προγράμματα αυτά εξελίσσονται, εξειδικεύονται σε διάφορους τομείς και
καθίστανται σε ιδιαίτερα σημαντικά πεδία της οικονομικής, κοινωνικής, εκπαιδευτικής και
εξωτερικής πολιτικής των κυβερνήσεων (Ζαχαράτος Γ. & Τσάρτας Π., 1999 σ. 120-123).

Παρούσα Κατάσταση, ΤΠΕ και Παγκοσμιοποίηση

Από την δεκαετία του 1990, κυρίως και έπειτα, συντελούνται μια σειρά από αλλαγές, που επιδρούν
άμεσα στην ζωή των ανθρώπων, αλλά και την κοινωνική δομή. Βασικά χαρακτηριστικά των
αλλαγών αυτών είναι η ταχύτητα με την οποία εμφανίζονται και εξαπλώνονται, η ένταση της
επίδρασής τους, η σύνδεσή τους με την εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών
και την παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Ενδεικτικά παραδείγματα των αλλαγών αυτών είναι: 1) η
μετάβαση από το σταθερό τηλέφωνο και τον προσωπικό Η/Υ στο σπίτι, στις διαρκώς δικτυωμένες,
φορητές, ψηφιακές συσκευές πολλαπλών λειτουργιών και εφαρμογών, 2) η τάση προς επαγγέλματα
υπηρεσιών, που είναι αρκετά ετερογενή μεταξύ τους και συχνά σχετίζονται ή και εξαρτώνται από
τις ΤΠΕ, καθώς και ο αυξανόμενος ρόλος τους στις παραγωγικές διαδικασίες και στην παγκόσμια
οικονομία, 3) ο περιορισμός των εθνικών πολιτικών, που διαμορφώνονται με σχετική αυτονομία
στο πλαίσιο συμφωνιών, υπέρ διεθνοποιημένων πολιτικών, που καθορίζονται κανονιστικά από
υπερεθνικούς οργανισμούς και υπό την επήρεια πολυεθνικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και
εταιριών (Giddens A., 2002). Κατ՚ επέκταση, επέδρασαν καθοριστικά στο τουριστικό φαινόμενο, το
οποίο συνέχισε την αλματώδη ανάπτυξή του παρά τις προσωρινές διακυμάνσεις από τις
παγκόσμιες, οικονομικές και χρηματοπιστωτικές κρίσεις (βλ. Παρακάτω Πίνακας 1.2: Διεθνείς
αφίξεις & εισπράξεις 1995-2017 (UNWTO, Tourism Highlights, 2018 Edition).
 1995 2000 2005 2010 2015 2017
Διεθνείς αφίξεις
531 680 809 952 1.240 1.326
(εκατομμύρια)
Διεθνείς εισπράξεις
415 495 706 986 1.260 1.340
(δισεκατομμύρια $)
Πίνακας 1.2: Διεθνείς αφίξεις & εισπράξεις 1995-2017 (UNWTO, Tourism Highlights, 2018 Edition)
Η κατάρρευση των κρατών του υπαρκτού σοσιαλισμού στην ανατολική Ευρώπη αποτέλεσε
καθοριστική γεωπολιτική εξέλιξη και υπήρξε καταλυτική με πολλαπλές αλληλοσυνδεόμενες
επιπτώσεις. Η επίδραση είχε ιδεολογικοπολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο σε
παγκόσμιο επίπεδο. Οι αγορές άνοιξαν και επηρέασαν την παγκόσμια οικονομία. Αναδύθηκαν νέοι
γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί και νέες συμμαχίες. Εμφανίστηκαν αυξημένες μεταναστευτικές ροές
προς τις δυτικές χώρες, αλλάζοντας την σύνθεση του παραγωγικού δυναμικού. Παράλληλα, η
ένταξη της Κίνας στις διεθνείς αγορές, οι ρυθμοί ανάπτυξής της, η ένταση της αστικοποίησης της,
όπως και σε άλλες, Ασιατικές κυρίως χώρες, άλλαξαν την κοινωνική τους διαστρωμάτωση. Τα
ανερχόμενα μεσαία στρώματα προσάρμοσαν τα δυτικά πρότυπα, της αστικοποίησης και του
καταναλωτισμού, στα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά. Στην Ευρώπη ο πολιτικός σχεδιασμός
επιφέρει υιοθέτηση του κοινού νομίσματος, εμβάθυνση της ενοποίησης, απελευθέρωση της
διασυνοριακής μετακίνησης ατόμων και διεύρυνση με τις ανατολικές χώρες. Ο τουρισμός
αναπτύσσεται περιφερειακά και διεθνώς, ολοκληρώνοντας τον παγκόσμιο χαρακτήρα του.
Οι μεγάλες οικονομικές και χρηματοπιστωτικές κρίσεις επαναλαμβάνονται τακτικά προκαλώντας
απώλειες εισοδημάτων και ανασφάλεια σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα επηρεάζοντας τον
τουρισμό. Η αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων και η ανασφάλεια στην αγορά εργασίας, με
ιδιαίτερη δυσκολία στην απορρόφηση κυρίως των νεοεισερχομένων, εντάθηκε ακόμη περισσότερο
μετά την πρόσφατη οικονομική κρίση, που ακόμη προκαλεί κοινωνικές αναταραχές και πολιτικές
αντιπαραθέσεις. Τελικά, την εποχή που περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ έχουν την δυνατότητα να
πραγματοποιήσουν τουριστικά ταξίδια, ταυτόχρονα διαρκώς αυξάνεται ο πληθυσμός που βρίσκεται
σε συνθήκες ανέχειας και ακραίας φτώχειας στην ίδια κοινωνία.
Η αύξηση των γεωπολιτικών εντάσεων και των ένοπλων συρράξεων, ως αποτέλεσμα του νέου
πολυμέτωπου ψυχρού πολέμου, προκαλεί αυξημένες μετακινήσεις πληθυσμών, γενικευμένη
ανασφάλεια και αναβίωση ακραίων συντηρητικών και εθνικιστικών πολιτικών. Η τρομοκρατική
επίθεση στις ΗΠΑ το 2001 και οι πόλεμοι που ακολούθησαν, ήταν καταλυτικοί παράγοντες για τις
παραπάνω εξελίξεις, καθώς και τελικά για τη διεθνοποίηση της τρομοκρατίας και της ανασφάλειας,
επηρεάζοντας πολλές χώρες και τις τουριστικές ροές.
Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης σχετίζεται με τον αυξανόμενο ρόλο των πολυεθνικών
εταιριών, των διεθνών και περιφερειακών χρηματοπιστωτικών και πολιτικών οργανισμών. Βασικά
στοιχεία είναι η απελευθέρωση των αγορών σε διεθνές επίπεδο, η απορύθμιση μηχανισμών ελέγχου
και πολιτικών κοινωνικής προστασίας. Η πρόταση έντασης της ανταγωνιστικότητας με βάση το
νεοφιλελεύθερο μοντέλο προσέγγισης φαίνεται να έχει πολλαπλές και σύνθετες επιπτώσεις στην
κοινωνική συνοχή και την επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Σε συνδυασμό με την
γενικευμένη ανασφάλεια, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, αποτελούν επιμέρους στοιχεία των
ριζικών αλλαγών, που βιώνονται ως αδυναμία δημοκρατικού ελέγχου και τελικά προκαλούν
αντιδραστικές συμπεριφορές, που επηρεάζουν πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές επιλογές. Οι
μεγάλες φυσικές καταστροφές και η συχνότερη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων ανέδειξαν
την ευπάθεια των προορισμών και των υποδομών τους. Η κλιματική αλλαγή, ως παγκόσμιο
οικολογικό πρόβλημα, αποτελεί αίτιο για την συχνότερη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων
με καταστροφικές συνέπειες. Οι προβληματισμοί και οι αντιπαραθέσεις για το θέμα δεν φαίνεται να
αποδίδουν μια γενικευμένη παγκόσμια συναίνεση για αποφασιστικές στρατηγικές πολιτικές
αντιμετώπισής του, παρά μόνο επιμέρους ρυθμίσεις με περιορισμένα αποτελέσματα. Αρκετοί,
παραθαλάσσιοι τουριστικοί προορισμοί ήδη υφίστανται τις συνέπειες και αναζητούν τοπικές και
περιφερειακές λύσεις. Παράλληλα, οι καταναλωτές ευαισθητοποιούνται για το θέμα προκαλώντας
σχετικά προγράμματα εταιρικής ευθύνης και την ανάπτυξη ήπιων, εναλλακτικών μορφών
τουρισμού (Cohen E. & Cohen S. A., 2012a).
Η εμφάνιση, διάδοση και εξέλιξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών, του παγκόσμιου ιστού και
λοιπών φορητών ψηφιακών συσκευών ήταν μια επανάσταση με ραγδαία εξάπλωση και
καθοριστική επίδραση. Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών άλλαξαν την προσωπική,
κοινωνική και εργασιακή ζωή του ανθρώπου, άλλαξαν την οργάνωση και λειτουργία κρατών,
οργανισμών και επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα σχετικά με τον τουρισμό μπορούμε να διακρίνουμε τις
παρακάτω χαρακτηριστικές συνέπειες (Σακελλαρίδης Ο., 1999 & Giddens A., 2002):
• Για τους καταναλωτές, η δυνατότητα διαρκούς πρόσβασης σε πληθώρα πληροφοριών
σχετικά με προορισμούς, τουριστικές επιχειρήσεις, αξιοθέατα και εκδηλώσεις, καθώς και τις
αξιολογήσεις από άλλους επισκέπτες αλλάζει τους τρόπους που οργανώνουν,
προμηθεύονται, βιώνουν, αντιλαμβάνονται, καταγράφουν και προβάλουν τις τουριστικές
τους εμπειρίες.
• Για τις τουριστικές επιχειρήσεις, τα πληροφοριακά συστήματα κρατήσεων και διανομής,
οργάνωσης και διαχείρισης προμηθειών και υποστηρικτικών λειτουργιών, προώθησης και
επικοινωνίας σε συνδυασμό με το διαδίκτυο αλλάζουν τον τρόπο οργάνωσης και
λειτουργίας με συνέπειες σε κάθε διάσταση της δραστηριότητάς τους.
• Για φορείς και οργανισμούς, οι δυνατότητες ψηφιακής καταγραφής, στατιστικής
επεξεργασίας και μελέτης του τουρισμού συνέβαλαν στην καλύτερη κατανόηση της
δυναμικής του φαινομένου επηρεάζοντας τους σχεδιασμούς και τις παρεμβάσεις τους.
Καθοριστική φαίνεται να είναι η επίδραση της οικονομίας διαμοιρασμού στην αγορά και
ειδικότερα στον τουριστικό τομέα. Η ανάπτυξή της ήταν ταχύτατη και είχε έντονες συνέπειες σε
πολλούς κλάδους. Το μοντέλο της δημιουργίας μιας ανοιχτής αγοράς, όπου άμεσα, ιδιώτες ή
επαγγελματίες, χρήστες (peer to peer) προσφέρουν και ζητούν προϊόντα και υπηρεσίες μέσα από
ψηφιακές πλατφόρμες, επέτρεψε συναλλαγές σε μια κλίμακα χωρίς προηγούμενο. Ιδιαίτερα, οι
ψηφιακές πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης ακινήτων, πολλαπλασίασαν σε ελάχιστα χρόνια τα
διαθέσιμα καταλύματα προς βραχυχρόνιες μισθώσεις σε τουρίστες. Χαρακτηριστικό είναι το
παράδειγμα της πλατφόρμας Airbnb, η οποία από το 2008, οπότε ιδρύθηκε, έφτασε το 2017 να
διαθέτει στην ψηφιακή της πλατφόρμα, περισσότερα από 4 εκατομμύρια ακίνητα σε 191 χώρες,
ενώ συνολικά οι αφίξεις ήταν περισσότερες από 200 εκατομμύρια1. Ιδιαίτερα, η νέα γενιά
τουριστών ηλικίας 18-35 ετών, η επονομαζόμενη Millenials, φαίνεται να διαφοροποιούνται στις
τουριστικές τους επιλογές με τρόπο που συνάδει με την συστηματική χρήση φορητών ΤΠΕ και τα
χαρακτηριστικά της οικονομίας διαμοιρασμού. Αναζητούν νέες τουριστικές εμπειρίες, είναι πιο
δραστήριοι, οργανώνουν μόνοι τους το ταξίδι και χρησιμοποιούν διαρκώς το διαδίκτυο μέσω
φορητών ψηφιακών συσκευών (Γκούρη Ν., 2017). Αυτό συνέβαλε σε μια σειρά από συνέπειες
όπως η συνολική αύξηση των τουριστικών μετακινήσεων, η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την
μαζική κατανάλωση υπηρεσιών ως τουριστικό πακέτο προς την εξατομικευμένη κατανάλωση
υπηρεσιών ως τουριστική εμπειρία, η υπερπροσφορά τουριστικών καταλυμάτων και αντίστροφα η
έλλειψη για μόνιμη διαμονή, ο αθέμιτος ανταγωνισμός προς τα ξενοδοχεία και τα αδειοδοτημένα
τουριστικά καταλύματα, η μετατροπή δημοφιλών προορισμών σε σχεδόν αποκλειστικά τουριστικής
διαμονής με κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, η αδυναμία προστασίας του καταναλωτή,
η απώλεια φορολογικών εσόδων και η αδυναμία καταμέτρησης του φαινομένου. Οι παραπάνω
εξελίξεις άσκησαν υπερβολική πίεση σε ανθρώπους και υποδομές αρκετών τουριστικών περιοχών.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα, αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους, αποτελούν η Βαρκελώνη, η
Βενετία και η Σαντορίνη, όπου επιχειρείται να αντιμετωπιστεί ο υπερτουρισμός με περιοριστικές
ρυθμίσεις.. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι δυσλειτουργίες που προκαλούνται, είναι τόσο έντονες που
εκφράζεται τουριστοφοβία από μέρος του τοπικού πληθυσμού (Μητροπούλου Α., 2019). Κάποια
θέματα φαίνεται να επιλύονται από τις πρόσφατες περιοριστικές πολιτικές παρεμβάσεις, άλλα όμως
συνεχίζουν να προκαλούν προβληματισμό και αντιπαραθέσεις, που άπτονται άμεσα του
τουριστικού φαινομένου2.

1 https://www.airbnbcitizen.com/airbnb-is-global-and-growing/
2 https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/185826_kymata-toyriston-diohnoyn-toys-monimoys-katoikoys-tis-athinas &
https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/108724_eyhi-i-katara-airbnb