Λύσεις ασκήσεων Γενικής Φυσικής ΙΙ: σετ 4

Σταμάτης Σταματιάδης

1 Θεωρία
Η χωρητικότητα C πυκνωτή με φορτίο ±Q στις πλάκες και τάση (διαφορά
δυναμικού) μεταξύ των πλακών ∆V , ορίζεται ως
Q
C= .
∆V
Στο SI μετριέται σε C/V ≡ F. Εξαρτάται μόνο από τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά
του πυκνωτή και το υλικό μεταξύ των πλακών. Η χωρητικότητα επίπεδου πυκνωτή
είναι
κϵ0 A
C= ,
d
όπου κ η σχετική διαπερατότητα (διηλεκτρική σταθερά) του μέσου μεταξύ των
οπλισμών (αδιάστατο μέγεθος). Για το κενό κ = 1.
Ένας απομονωμένος φορτισμένος αγωγός μπορεί να θεωρηθεί μία πλάκα πυ-
κνωτή που έχει την άλλη στο άπειρο. Μπορούμε να ορίσουμε και γι’ αυτόν τη
χωρητικότητα.
Πυκνωτές με χωρητικότητες C1 , C2 ,…, συνδεδεμένοι ισοδυναμούν με ένα πυ-
κνωτή χωρητικότητας C:
Αν η σύνδεση είναι σε σειρά, έχουν ίδιο φορτίο1 ) και ισχύει
Q Q Q 1 1 1
V = V1 + V2 + · · · ⇒ = + + ··· ⇒ = + + ··· .
C C1 C2 C C1 C2
Αν η σύνδεση είναι παράλληλη, έχουν ίδια τάση και ισχύει
Q = Q1 + Q2 · · · ⇒ CV = C1 V + C2 V + · · · ⇒ C = C1 + C2 + · · · .

Σε φορτισμένο πυκνωτή με φορτίο Q, υπό τάση ∆V , είναι αποθηκευμένη (δυ-

ναμική) ενέργεια. Έστω ότι κατά τη διαδικασία φόρτισης, ο πυκνωτής έχει φορτίο
q με 0 ≤ q ≤ Q. Το έργο για να μεταφερθεί φορτίο dq από τη μία πλάκα στην άλλη
είναι dW = dq∆V = dq q/C. Το συνολικό έργο W είναι
∫ Q
q Q2
W = dq = .
0 C 2C
1
η μία πλάκα του ενός έχει ίδιο και αντίθετο φορτίο με την πλάκα του άλλου καθώς αποτελούν
αφόρτιστο απομονωμένο αγωγό.

1
2 Λύσεις
1. Αρχικά ο πυκνωτής είχε άγνωστο φορτίο Q με τάση ∆V = 80 V. Η χωρητικό-
τητά του είναι
Q
C= .
∆V
Μετά την αύξηση της τάσης, η διαφορά δυναμικού έγινε ∆V ′ = 110 V και το
φορτίο έχει αυξηθεί κατά q = 9 × 10−5 C: Q′ = Q + q. Η χωρητικότητα δεν
αλλάζει:
Q′
C= .
∆V ′
Άρα
Q Q+q ∆V q
= ′
⇒Q=q ′
⇒C= ′
.
∆V ∆V ∆V − ∆V ∆V − ∆V
Με αντικατάσταση, C = 3 µF.

2. Η δυναμική ενέργεια που αποθηκεύεται σε ένα πυκνωτή χωρητικότητας C,

φορτισμένο με φορτίο Q είναι

Q2 1
U= = C(∆V )2 .
2C 2
Για την ίδια τάση, ∆V , η ενέργεια είναι ανάλογη της χωρητικότητας. Η φόρτιση
του πυκνωτή σταματά όταν η διαφορά δυναμικού στις πλάκες εξισώνεται με
την ηλεκτρεγερτική δύναμη της μπαταρίας που τον φορτίζει.
Αν συνδέσουμε τους πυκνωτές σε σειρά, ισοδυναμούν με πυκνωτή χωρητικό-
τητας C όπου
1 1 1 1
= + + ⇒ C ≈ 3.37 µF .
C C1 C2 C3
Η ενέργεια είναι 242.89 µJ.
Αν συνδέσουμε τους πυκνωτές παράλληλα, ισοδυναμούν με πυκνωτή χωρη-
τικότητας C = C1 + C2 + C3 = 32 µF. Η ενέργεια είναι 2304 µJ.

3. Ο πυκνωτής 1 των 3 µF και ο πυκνωτής 2 των 6 µF είναι συνδεδεμένοι σε

σειρά. Χωρητικότητα ισοδύναμου πυκνωτή
1 1 1
= + ⇒ C12 = 2 µF .
C12 C1 C2

Η παράλληλη σύνδεση των δύο πυκνωτών με χωρητικότητες 2 µF ισοδυναμεί

με πυκνωτή χωρητικότητας C123 = C12 + C3 = 4 µF.
Αν ∆V = 12 V, ο πυκνωτής 3 έχει αυτή την τάση και φορτίο Q3 = C3 ∆V =
24 µC. Ο ισοδύναμος πυκνωτής των 1, 2 έχει την ίδια τάση και φορτίο Q12 =
C12 ∆V = 24 µC.

2
 Στη σύνδεση σε σειρά, τα φορτία των πυκνωτών 1, 2 είναι ίδια και ίσα με το
φορτίο Q12 . Άρα Q1 = Q2 = 24 µC. Για τις τάσεις ισχύει ∆V1 = Q1 /C1 = 8 V
και ∆V2 = Q2 /C2 = 4 V και έχουν άθροισμαb 12 V, όπως περιμέναμε.
4. Οι πυκνωτές 1 (των 15 µF) και 2 (των 3 µF) συνδέονται σε σειρά. Χωρητικότητα
ισοδύναμου πυκνωτή C12 . Ισχύει
1 1 1
= + ⇒ C12 = 2.5 µF .
C12 C1 C2
Ο ισοδύναμος των 1, 2 και ο πυκνωτής 3 (των 6 µF) είναι συνδεδεμένοι πα-
ράλληλα. Ισοδύναμη χωρητικότητα C123 = C12 + C3 = 8.5 µF. Ο ισοδύναμος
των 1, 2, 3 και ο πυκνωτής 4 (των 20 µF) είναι συνδεδεμένοι σε σειρά. Για την
ισοδύναμη χωρητικότητα ισχύει
1 1 1
= + ⇒ C1234 = 340/57 µF ≈ 5.96 µF .
C1234 C123 C4
Για τα φορτία, αν εφαρμοστεί τάση ∆V = 15 V: Q1234 = C1234 ∆V ≈ 89.47 µC.
Αφού o ισοδύναμος των 1, 2, 3 πυκνωτής και ο 4 είναι σε σειρά, ισχύει
Q123 = Q4 = Q1234 ≈ 89.47 µC. Η τάση στον 4 είναι ∆V4 = Q4 /C4 ≈ 4.47 V.
Η τάση στον ισοδύναμο πυκνωτή των 1, 2, 3 είναι ∆V123 = Q123 /C123 ≈ 10.53 V.
Τόση είναι η τάση στον πυκνωτή 3 και στον ισοδύναμο των 1, 2. Για τα
φορτία, Q3 = C3 ∆V3 ≈ 63.16 µC, Q1 = Q2 = Q12 = C12 ∆V12 ≈ 26.31 µC. Η
τάση ∆V1 = Q1 /C1 ≈ 1.75 V και η ∆V2 = Q2 /C2 ≈ 8.77 V.
5. Η τάση του C1 είναι V . Το φορτίο που αποκτά αρχικά είναι Q = C1 V . Ανοί-
γουμε τον S1 , κλείνουμε τον S2 και αφήνουμε να ισορροπήσουν. Οι C1 και C2
έχουν ίδια τάση, V1 = V2 , και μοιράζονται το φορτίο Q. Άρα
Q1 Q2 C2
= ⇒ Q2 = Q1 .
C1 C2 C1
Αλλά Q1 + Q2 = Q. Επομένως
( )
C2 C1
Q = Q1 1 + ⇒ Q1 = Q .
C1 C1 + C2
Η τάση είναι ∆V = Q1 /C1 .
Με αντικατάσταση, Q = 120 µC, Q1 = 80 µC, Q2 = 40 µC, ∆V = 13.33 V.
6. Η χωρητικότητα είναι
κϵ0 A
C= .
d
Το ηλεκτρικό πεδίο μεταξύ των οπλισμών επιπεδου πυκνωτή είναι ομογενές.
Η διαφορά δυναμικού μεταξύ των πλακών είναι, από τον ορισμό,
∫
V+ − V− = E⃗ · d⃗s .
L+→−

3
 Επιλέγω ως καμπύλη L το ευθύγραμμο τμήμα που είναι κάθετο στους οπλι-
σμούς. Το μήκος του είναι d και πάνω σε αυτό το στοιχειώδες μήκος και το
ηλεκτρικό πεδίο είναι παράλληλα. Έχουμε
∫ ∫
dV = E · d⃗s = E
⃗ ds = Ed .
L+→− L+→−

Επομένως, dVmax = Emax d.

Με αντικατάσταση των A = 175 × 10−4 m2 , d = 0.04 × 10−3 m, κ = 2.1, Emax =
6 × 107 V/meter έχουμε C ≈ 8.134 nF και dVmax = 2400 V.

7. Το αριστερό τμήμα του πυκνωτή έχει οπλισμούς με εμβαδόν Aℓ = L2 /2 και

απόσταση d. Μεταξύ των οπλισμών έχει μονωτή με σχετική διαπερατότητα
κℓ . Η χωρητικότητά του είναι

κℓ ϵ0 Aℓ L2
Cℓ = = κℓ .
d 2d
Το δεξί τμήμα του πυκνωτή έχει οπλισμούς με εμβαδόν Ar = L2 /2 και από-
σταση d. Μεταξύ των οπλισμών έχει μονωτή με σχετική διαπερατότητα κr . Η
χωρητικότητά του είναι

κr ϵ0 Ar L2
Cr = = κr ϵ0 .
d 2d
Οι δύο πυκνωτές συνδέονται παράλληλα. Ισοδυναμούν με πυκνωτή χωρητι-
κότητας
κℓ + κr L2
C = Cℓ + Cr = ϵ0 .
2 d
Με αντικατάσταση των L = 2 × 10−2 m, d = 0.75 × 10−3 m, κℓ = 2.56, κr = 6.7
έχουμε C ≈ 21.86 pF.

8. (α) Λόγω ομοιόμορφης κατανομής φορτίου και συμμετρίας, αναμένουμε το

ηλεκτρικό πεδίο να έχει (σε σφαιρικές συντεταγμένες) (αʹ) μόνο ακτινική συ-
νιστώσα (βʹ) μέτρο που εξαρτάται μόνο από την ακτίνα.
Επιλέγουμε ως επιφάνεια Gauss σφαίρα με ακτίνα r μεταξύ a, b, ομόκεντρη
του πυκνωτή. Η ηλεκτρική ροή από αυτή είναι
∫
ΦE = E ⃗ · dA
⃗ = E(r)4πr2 .
S

Από το νόμο του Gauss

Q ⃗ = ke Q r̂ .
ΦE = ⇒E
ϵ0 r2

4
 Η διαφορά δυναμικού μεταξύ των πλακών είναι, από τον ορισμό,
∫
Va − Vb = ⃗ · d⃗s .
E
Ca→b

Επιλέγω ως καμπύλη C το ευθύγραμμο τμήμα που είναι παράλληλο στην

ακτίνα της σφαίρας, με κατεύθυνση από a προς b. Επομένως
∫ b ( )
ke Q 1 1
∆V = 2
dr = ke Q − .
a r a b
Η χωρητικότητα είναι  
 Q  ab
C =  =
 ke (b − a) .
∆V

(β) Η χωρική πυκνότητα ενέργειας, u(⃗r), είναι

ϵ0 2 ke Q2
u(⃗r) = E = ,
2 8π r4
στο χώρο μεταξύ των πλακών. Εκτός του πυκνωτή το πεδίο είναι 0. Η συνο-
λική ενέργεια είναι
∫ ∫ ∫ ∫ 2π ∫ π ∫ b
3
U = ud r = ur2 sin θ dr dθ dϕ
0 0 a
∫ 2π ∫ π ∫ b
ke Q2
= 2
sin θ dr dθ dϕ
0 0 a 8π r
∫ ∫ π ∫ 2π
ke Q 2 b 1
= dr sin θ dθ dϕ
8π a r2 0 0
( ) ( )
ke Q 2 1 1 Q2 ke (b − a)
= − · 2 · 2π =
8π a b 2 ab
Q|∆V | Q 2
= = .
2 2C

9. (α) Θεωρούμε ότι το μήκος L είναι πολύ μεγάλο ώστε να μπορούμε να αγνοή-
σουμε την ασυμμετρία στα άκρα. Λόγω ομοιόμορφης κατανομής φορτίου και
συμμετρίας, αναμένουμε το ηλεκτρικό πεδίο να έχει (σε κυλινδρικές συντεταγ-
μένες) (αʹ) μόνο ακτινική συνιστώσα (βʹ) μέτρο που εξαρτάται μόνο από την
ακτίνα. Επιλέγουμε κυλινδρική επιφάνεια Gauss, με άξονα τον άξονα του πυ-
κνωτή, ύψος L και ακτίνα ρ μεταξύ των a, b. Η ηλεκτρική ροή από τις βάσεις
του κυλίνδρου Gauss είναι 0 καθώς το ηλεκτρικό πεδίο είναι παράλληλο σε
αυτές. Από την παράπλευρη επιφάνεια η ροή είναι
∫
ΦE = E ⃗ · dA
⃗ = E(ρ)2πρL .
S

5
Από το νόμο του Gauss
Q Q
ΦE = ⇒ E(ρ) = .
ϵ0 2πϵ0 ρL

Η διαφορά δυναμικού μεταξύ των πλακών είναι, από τον ορισμό,

∫
Va − Vb = ⃗ · d⃗s .
E
Ca→b

Επιλέγω ως καμπύλη C το ευθύγραμμο τμήμα που είναι παράλληλο στην

ακτίνα του κυλίνδρου, με κατεύθυνση από a προς b (είναι δηλαδή παράλληλο
στο ηλεκτρικό πεδίο). Σε αυτό ds ≡ dρ. Επομένως
∫ b ∫ b
Q 1 Q
∆V = E(ρ) dρ = dρ = ln(b/a) .
a 2πϵ0 L a ρ 2πϵ0 L

Η χωρητικότητα είναι

Q Q 2πϵ0 L
C= = Q
= .
∆V 2πϵ0 L ln(b/a) ln(b/a)

(β) ϵ = κϵ0 , κ = 2.3, b = 9 mm, C/L = 40 pF/m. Από τον τύπο που καταλήξαμε
πριν ( )
C 2πκϵ0 κ κ
= ⇒ ln(b/a) = ⇒ a = b exp − .
L ln(b/a) 2ke C/L 2ke C/L
Με αντικατάσταση, a ≈ 0.37 mm.