MBUK NDITO

ESIT EDIK

Edik Enioñ Abatim

 ABATIM LEGENDARY STORIESS
Volume one

MBUK NDITO

ESIT EDIK

CALDSPA
CALABAR DRAMATIC SOCIETY & PUBLICATIONS AGENCY
 ABATTM LEGENDARY STORY VOL 1 (EFIK

(FOR SCHOOLS
AND COLLEGES) EDITION
Published by CALDSPA PUBLICATIONS AGENG
Calabar
No. 31 Ibesikpo Street,
Cross River State, Nigeria.
08096182991

CALDSPA 2014

Thes Book is in Copyrights Law. No reproduction or

dramatization of any part may take place without the
written permission of CALDSPA
PUBLICATIONS
AGENCY
ISBN: 5456565474

PUBLISHER'S NOTE:
Prs special edition is mainly for researchers and
opinion leaders across the Efik speaking Local
ives Tfnient Areas of Cross River State tor ther
Constructive criticism to eable the
publishers to
ifr ove o subsequent
printing/edition.
 SE IDUDE KE
NWED EMI

Ntoño Iko iv

Uku Nwed Emi VI

IBUOT KIET: EDIK ENIOÑ ABATIM 1

IBUOT IBA: ARIT OBOM.. A

IBUOT ITA: EKON IKPEME 10

IBUOTINAN MBAN IDAN 16

IBUOT ITION: URUAIFIN. 22

IBUOT ITIOKIET: UTOM UKO-IYAK 26

IBUOT ITIABA: QBON NYA 29
IBUOT ITIAITA: EKON NDEM ENO YE ITU. 35

IBUOT USUKKIET: IKO ABASI. 40

IBUOT DUOP: UTOMO-OBON 48

ii
 NTOÑO IKo

Okposuk edi mme enyene obio emehede ndikot idem

Enion Abatim"; eset-eset ekedioño Enion nte Obiommo
Abatim'. Enyin emi Enion, edi udori-enyin
'Obi
ndito obio emi ke ntak nda mmana ifiok mmo
ekenode nti
ye ifioknwed
nde emi ekesinde ndusuk ndito mmo eyama ekan
ndito obio efen ke eset. ediwak

Nte nnyin ikade iso ndinam nduñode ke abaña

'Abatim', imokut ite, enyene enyiñ emi ekedienyiñ emi
Ete emi
okobonde mme ikpo ekpuk enamde
oro ekeworode ke ubon Enioñ-Abatim mfin,
Ibom Iboku Eburutu emi
ke obio Unehe
ekotde Ibom ke ikpo nte okoduñde
idahaemi- 1,100 A.D. Ndito Abatim emi tosin
isua kiet
ke Eman
Uruan, Obio-oko, Akwa Akpa, Itu
ema enyuñ eduño
Enion kpa nte N. A. P. G. ye ke Akani Obio
Mckenzie,
Intelligence Report abarña Enyoñ A. D. 0. ewetde ke -

clan, 28 March, 1935.

Nnyin nko, imokut ite
'Aba' emi adade ke
ada ono
"Abasi' ke ini 'tim' ntoño enyin emi,
Etim", ekere enyiñ emi adade ke iso esie adade ono
edide eyen edi nwan, ekot
amanade ke enye Atim,
"Atim, emi
u
Usen urua Efik Akwa Eyibio yeEkpri
Ekpri Eyibio nteo
Eyibio nte ibat
erna esitoro edide toto ke eset. Edi me etiñ uto Iko Efik,
mme ekere mme etiñ ire
nkpo ufok; enyiñ emi, ete mmo
enyin mmo eedi 'mme etin
mme etim nnyin nko idiana do itiñ
ñkpo obio. ite, mme in
Iko emi eyetim waña nkar
iko owo
anwaid
IV
akan ndito eyo e i n m e enyin Enioñ
ntre nko ke ekeme rditin Fmbana
Kpasuk emi
oworode "fa-Tbom, Esuataña
fen nte Tkpeme emi Etcheri
Nkbem Oton otono ntak,
wrodFowo, Jko eren
Aman owo", Ekpenyori
Sukv kanem
Mme mbon ndutim Ikpa ison kpa ye
Owo Nvo ye Iya-
mme inem enviñ eken ke Eniori.
eset
mma man afo odiona nte
Ofon ndikot ñiwed emi
ke isua 13 60 AD
ami
eketiede ke Edik Enion Abatim toñode
tutu esim isua
1904 emi Iko
FTTo ekebehede ke Edik oro,
Efik kpukpru.
Abasi okomumde isoñ ke EnioH ye

mme obio eken

emi
ikesinde ebeñe ino
Edi, kpa nte nnyin ke mme nwed eken
tkewetde mme ñkpo ibaña mmo
ranyin ovio
imebeñe edieke ndito Ernon ye
em nny1n ikewetde, ke mbuk ekededi emi encde ke
ekededi ekutde ndudue
nno
ndifoi nnyin nwut koro uso iSuaha
riwed emi, ekutre
Emi edi akpa akakan mbuk emi
item, sfiok nko edi etibe. utom
ibaña Enion Abatim nte udeme eti ubok
nnyin inode
Obio Enion.
myin ke nkori
ekebuanade
kpukpru mmo emi
Ke akpatre, rinyin nokom
nduñore akan1 Edtk
iri ikekamade mme utom
ye nnyir Nka Esit Kiet Ndito Enion
EFHon e i ke ubok, akpari akparn
Ete
tte ubok mTum, ubok
Ke (aiatbar LagoS ye Abuja
ifafT etuk uka tsosona-o

N.E. NKebem
, Alatts
 UKU NWED EMI

t nuito Eno
Ewet Nwed emi ke uku
orO Edi,
iie ya, iya, Nyanm:2
edude ke ufok,
Etcheri IKpeme, Ekpenyon
Onoyom,
Yakedono, Ebiti, tdide, Nkeben
Esuabarña,
Amaku, Ebon, Ukpe Anametemiok
ISO
iso,
Nkanor, Aruk, Ekanem
Ndem, Asanya, mme Anwarnt
Anwafioñ ye Anwakan kpa ye
ndusuk nkani owo
Mme enyin oro eti nnyin
emi nny
emi ekedude ke Edik Enion ke eset
iwetde mme nkpo ibana mmo ke Edikot Nwed1
Mbuk Ndito Es1t Edik em1

Nko, kpa ye ke ukpono ye editi

Eka Ndito Esit Edik

Oboñ-añwan Grace Eboñ

1932 2014
 IBUOT KIET
EDIK ENION

Edik Enioñ Abatim ekedi kiet ke otu mme oworo etop

akani itie
edik West Africa ke eset koro enye ekedide
udep ifin, emi ntuaña, ufen ye iyaresit okokponde ono
ndito owo ekemende mmo edi uñyam ke urua Enioñ.

Esit Edik

Edik emi edi ekpri añyan añyan, eñyene usop-mmoñ

mben
ke ukwo, inem ofim onyuñ awak ndiworo ke
mbubreyo, emi mme oko-iyak ye mbon udep urua

ewatde ebe ye mme inem nneme mmo emi edade

ebiok ukwo.
ofim Edik
Mme oduñ mben esuk etiene ebo mme inem
ewak ndibop mme
emi, emi ekesin nkañi owo ke eset
eto
ufok iduñ mmo mkpere mben esuk. Ndiye
ukpasak, Eto Mkpa, Ofriyo, Ntufiak, Ukwoñ-nkwoño,
 edu ekese ke Edik
Ntioñ, Ukpa ye mme mkpenek enyun
emi, emi mme ebok ye mme adua etohode ke mme
inem
ewoñ mmo enyuñ ekwaha mme uyom mmo, ke
ni mme yak ke esit mmon,mme unan, asat, ede
obubo, ikon-ikon, obon, ofot ye ekere eworode udia ke
enyoh ikpe-mmoñ, ndusuk mmo esio mfiak-ñikabade,
envuh efro ke ervoñ ikpammon ye inemesit.

Ed Enion ovoho ye ndiye frawa nte obokpot, oboto-

oboto ve ndive ikoni nnyama emi mme ubom oburerede
ke envoñ ebe. Ndusuk mbiet Edik emi esaña ye
mmo
nvan ndodobi uruk emi iban edade
ebop mme udebi
utam ye mne asarasa mmo emi
esidepde ke mme urua
Jte Mbara ye Edem Ndudu ke obio Ito
eke "aba
Tiftene

A
Ofiom unam-mmon
td esn eftyeie
mmon
mbio-mbionnyan-nnyan asa em
ye
ewafiade eduk esit
ikot ke ukwo edim. Mme
utai ufian, a ye ikut inyañ inyuñ inanake ke
ftu,
Enon kpä ye ndiye Edik
inuen-mba emi edade Edik em
enin ie uyete FHEON
yr ie nduuk oxfutu fmno ke
ndaeyo ye ke ukw0-edim.
Edik Enioñ eyeye kpukpru ini ye mme aran ison
ini utin
ekese, edi uyai esie etim oworo ke mkpo-usen;
usen ubokasiahade kpa ye ke usop-utin nde, ini oro ke
Edik emi esiyomo nte urua, oto nsio-nsio inem ikwo ye
mme inuk emi mmme inuen-mba, mme unam obot yye
eke mmoñ kpa ye rnme iyak nde ekwode enyuñ etaña
mme ase mfon etana mmo, emi ofonde akan eke ey0
nnyin emi.

MME UKPEP NKPO

Edik Enioñ ekedi oworo etop edik ke mkpoñ emi
(1)
minaña efre uto Edik emi nte itie odotde
ndiñyene nduok odudu.
(2) Ifonke eti obio ndomokiet ke idiok edi ofon nditi
obio ke eti ñkpo kpa nte emi etide Enioñ Abatim
nte obio ifiok ye onioñ ke eset eset.

MME MBUME
1 Siak enyiñ unam-mmoñ ition ye inuen mba ita
emi ewakde ndidu ke mme Edik.
2. Siak enyiñ Enioñ Ition ye se mmo kiet kiet
edade eno.
3 Nso inam mbon eset ekewakde ndibop mme
ufok iduñ mmo mkpere mben mmon?
Wet Ibibio mbuk abañade Edik Enioñn.
5. Kabade mbuk fo oro sin ke iko mbakara.

3
 IBUOT IBA
ARIT OBOM

Iko Efik emi edi ofuri akpanikÍ, ete, "anie ediye anana
mbuk" koro Edik Enioñ emi nnyin itorode uyai esie,
ama oyoho ye ekese mbuka ke eset emi kiet ke otu
mme mbuka oro ekedide iso ndem Arit Obom.

Ndem Arit Qbom ekedi kiet ke otu ndito akwa ndem

Efik
Efik kiet emi ekerede Afia-añwan emi Enion
ekewoñorede ekot Afia-enion ke ntak ndem oro
ekedide ufak mmo ke ekoñ Ikot Ama-ama-isim, ke
nkpo nte isua 14:00 A.D.

Nkan: ovwo ke Enioñ ema esino mbuk 'Ikot Ama-ama-

isim ete mmo ekedi mbio-mbio owo oro ekeñyenede
mme isimn emi mmo ekebemde Enioñ iso ekeduño ke
Edik oro. Mbio-mbio eketo idut Cameroon,
owo oro
emi ekon ye idibi udia akasuande
mmo ke ekondo ke
ata ediwak isua emi ekebede.

Sia Enioñ eset ekedide mme okop odudu,

mmo ema
ebin mbio-mbio owo oro esioño ke Edik emi ofuri ofuri.
Mme ata utop ema ekut ndusuk mmo ke mme
ikpo akai
Ikot Ibiono, Ikong ye Annañ, edi ndusuk mmo emi
ekesonde, ema eforo mme owo ikot, ndusuk enyuñ
4
eforo mme ndem ye mme mbiam ke mme Ikot Enioñ.
Edi ata ediwak mmo ema ekpuhore ke idiok uduot
mmo eduk ke ubon owo, edi mmo oro iyip mmo
ekesoñde, ema enim mme mbiet uduot mmo emi mme
mbia-ibok mbubit owo ke Ikot Ekpene ye Ibibio edade
mmo eñyam mme ibok usobo-idem mmo ke mme
urua, "Akwete Fine-boy".

Iso Ndem Arit Obom akada ekpere ebiet emi Ibibio

Esuk Ntan Mbat ediduriode idahaemi. Edi ke ini Enioñ
okokpoñde Esuk oro, ndem oro ama etiene mmo odok
aka ekesim Obio Enioñ ekedikotde Akani Obio, edi
ndem emi ediduñ idaha emi ke inua Eeik ekotde Inua
Qbom ke nwaha nduk Obio Asañ kpa do ke Edik Enioñ
Abatim.

Edi ndusuk ndito ndem emi, ema ebe eka ekeduño ke

Edibe-Asañ emi edide ekpri isu emi asakde iso ese Asañi
Enion, emi Obio Asañ ekesibukde ndito mmo emi
esiborode ke mme ndioi edinam nte ifot, obom ye ino
emi ke akpatre, esisuhorede mmo ke mkpa esuene.

Oku ndem
5
Oku ndem Arit Obom, ekesideduri iban-idibi utoH ete
mmo ekudede ebe ke iso ndem emi ke mmo mikamake
ndom ye ndisi nsen-unen ke ubok koro edieke nwan-
idibi ebede ke iso ndem emi, etre nditop ndom mme
nsen-unen nsin ke mmon, enye isitreke ndinyene
okposoñ nsim-uman, itoñ uwem mbon nsoñ-ibuot
esibe efep ke ntak okposoñ ubiak uman. Iban esikpaña
nsa ete, "Abasi akan idap itie uman".

Ndem Arit Qbom ama esinyene ukeme ñko ndinam

nwan-idibi emi otutde utoñ, aman ndito amana-iba emi
ekedide se Efik ekebetde bet ndikut ke enyin ke eset.
Edieke nka- iferi añwan awakde ndiduo udoño, eyebat
ete, Arit Qbom oyom ikpo idem esie sia esitiñ ete
ndem oro edi "ndem eka-abasi". Mme andinyene owo
emi odoñode, eyekot oku ndem emi ofiokde ndutim
eka-abasi, eyeno kpukpru se enye oyomde man eye
ada anam ndutim ndem emi ket-ket.

Ke akpatre, oku ndem esisibe ikek nnuen-ubok mme

eke ukot eyen emi odoñode,
otop oduok on ndem oro,
utu ke eyen oro odoñode anana ofuri idem sia uwem
ama odu, itoñ okoño nkwa. Akamba oku ndem ke Edik
Enion, Mma Mary Uwem emi otode Nkoro ke Asañ
Enion, ama esi- no mbuk nte ndem Arit Qbom eketiede
ke eset.

6
 Usen uwa ndem

ndem Arit
Ete, ediwak eka ndito ke eset, ema esitoro ndem
Obom nte "ndem mfon iso iban". Ke akpaniko,
oro ama esisio ikpo ndek iyak
ebede inyañ, eno iban,
iwa ye mme
emi mmo ekesidade etem ebodi, edia usuñ
iwa.
edita udia nte ukom, bia, mkpoñ ye edidia

Ke eyo oro, mfri inwañ iban ema esiñwum eti eti,

mme
ndem Arit Obom ono
ndusuk Iban ema esitiñ ete edi
ndem iren-owo ekedi Ukpa
mmimo mfon iso oro. Edi
Idibi-Nya-añwa,
Obo, Ayara Ekuriku, Atabiri-inyañ, iso ndem Ete
Etibe-ntañ-ebek, Inua Ekondo ye
emi odude ke mben
Anwakañ Ikpeme ke Mkpañ-itiat
inyañ Esuk Itu.

ke emi, ema esin mme

Edi ediwak ndito Enioñ eyo
edidide mme okpono Abasi;
ndem oro ke ntak mmo
owo ini enamde mmo
itañake mme ndem mmon ino
nte esidide ke eset; mmo inyuñ ikotke mme
idiok-ikpo
ndem emi ini mme ubom mmo oyomde
ndisip ke akpa-
uwak mbiomo ye
inyan ibomke ntak idiok-enyoñ ye
7
mme owo ke esit ubom.
mme ndem
Edi ndusuk ndito Enion ke ekpekpono
odudu ndem enam mme
mmon ke ndibe; eda mme
m m e nkan-nkuk
nkpo etukde uboñ, itoho isu Enion ye
ke mmo miwaha mmo kaña. Ndusuk owo enyuñ
ISu
mme isen itie
eda mme odudu ndem eko iyak, esiak
ekese ndutim ekim
ukpono Abasi, emi mme uwa ye
eyo oko minanake ke esit.

etetim ndem isoñ ndien udia oduk idem.

MME UKPEP KPO
1. Mme mbuka ema ewak ke eset oto se mme
Ete nnyin ekekponode kpa nte emi nnyin ikopde
mbuk ufin emi ndem Arit Obom ekesinde
ndito Enioñ ke eset.

2. Ndusuk ndem Efik edi odiok ofon koro ndem

Arit Obom ama esisio mfon iso orno iban Enioñ
ke eset, mmo ema esifiohÍ mme iyak ebede
inyañ.

MME MBUME
1. Nso ke afo ekeme nditiñ mbaña ndem Arit
Qbom?
2. Nte edi akpaniko ete ndem oro ekedi ndem
eka-abasi? No ntak fo.
3. Didie ke ndem Arit Qbom ekesida otuhorede:
(a) Iban-idibi
(b) Nka iferi iban.
A. Siak enyiñ ndusuk ndem irenowo ke Enioñ?.
Siak mme iso ndem inañ efen emi afo
5
odioñode?

9
 IBUOT ITA
EKON IKPEME

Nte ndigkeyo edide, akayak esisit mme obio unehe

ekedade ekpere Edik Enioñ ke eset, ekpekekan Enion
ubok ebo oworo etop Edik mmo. Mme Unehe oro
ekekere edieke mmimo idibode Edik oro inyene,
eyefon eti-eti ye mmimo sia ke osiode efep uko-iyak,
eyeñwam mmimo ndiwat mbe ke Edik emi ini ekededi
iyomde ndimen mme nkpo urua mmimo mbe nka urua
Panya emi odude ke idut Equatorial Guinea.

Nyomonsia etop ekoñ oro ama esin ndusuk ndito Enioñ

efeñe ekpoñ obio mmo akpan-akpan oro mmo
ekebode etop ete, ema ekan obio unehe Arochukwu
duop ekeduakde ndida ekoñ nduk obio mmo.

Ndito Obio Asañ

10
Ndusuk mbon itok ekoñ ke Asañ Enion Abatim, ema
efeñe eka ekeduno ke Akpabuyo emi mmo,
ekebuahade ntre ye Idua, ekem mmo ema ekpoñ
Akpabuyo ebe eka ekesiak Idua Asañ emi odude
idahaemi ke idak ifum ukara Oron ke Akwa Ibom. Ibat
ibat owo ke otu mmo, ema esuho ke ndusuk nkani obio
ke Akpabuyo nte Esuk Mba, Ikot Akriba, Nkakat
Eyamba, ye nkani ine Efik nte Ataboñ, Abana, Odon ye
Amoto emi edude ke idak ifum ukara Bakassi ke Cross
River
Edi sia ike Efik etiñde ete,"owo amana uko osuk edi
tuko, ikpo uko nko osuk oworo enye", Qboñ Ikpeme
emi akakarade Asañ Enioñ ke eyo oro, ama esin ubok
ke obodom enyoñ okom, ini kiet ikot esie ema eworo
edikem ibat nte ekpuk Bukoñ ekedide ke eyo oro ke
esiode efep Nkoro, okposuk edi mmo Nkoro mikedaha
edem ke ekoñ oro kpa nte Oboñ Bassey Nyoñ Bassey
Ekpriete ke obio Asañ okobukde ke ini ekekamade
utom ñwed emi ke ubok.

Mme ekpuk Bukoi oro edi:-

. Ikpeme Ekpenyoñ
. Etcheri
ii. Ikpeme Ekanem
V. Ekpo Anwafion
V. Ekanem Ikpeme
Vi. Ebiti Ikperme
vii. Nderm Inyañ Ekoñ Chief Ftum Etcheri
Obon Ufok Etchern
Vii. Ukpe Asanya
Ndusuk Adaha ke Obio Asañ:

Chief Etim Philip Ekpiken Etinyin Group Capt.

Tta D. Ikpeme (rtd) C.O.N
Ibuot ufok Ikpeme Ekanem lbuot Ufok Ikpeme Anwakañ

H/Chief Dr. Asuquo Ekpenyoñ

Ibuot Ufok Ekpenyoñ Onion

Chief A. T. Ekanem
Chief Joe Ikpenie
Ono itein
Ono item

12
 Nka ukpotio oro ema esidioño nsio-nsio usuñ emi owo
ekemede ndida nkan mme asua ke ekon. Ediwak ini ke
ntak etop odudu mmo, mme mboho ema esikpe mmo
eda ye mmimo eñwana ekoH ye mme asua. Unehe
ema esuana eduk Edik Enioñ nte iyoñ, mmo enyuñ
ekama mme ofut ye mme okpoyom ke ubok sia mme
ikañ-utop (Adaifed) ye mme otombe emi edide mme
ikpo ekoñ mbakara eyo emi mikewakke ke eyo oro.
Edi Obon Ikpeme ye ikot esie oro ekenyenede eñyin,
ema esak mme Unehe imam koro ntuk ibok ekoñ emi
ekebrede mmo ke enyoñ idet-enyin ubok nnasia ekedi
eti idiono ono mmo. Ke uyo Etubom nka ukpotio oro,
mkparawa esie ema esin ubok ke mme ekomo,
etororede nsio-nsio ikwo ekoñ mmo eyak, ndusuk
mmo ema enyuñ eyoro idem ibok ke usuñ emi mmo
ekefiokde, edi Oboñ Ikpeme akada ndimum ndomo,
onyuñ onwoñ mme editibe esie, akwana utim ika-itiaba
ete, itiaba ayaña ekpo ibat', ndiwut mbeñidem esie
nditop ekoñ ye Unehe.
Inikiet, otu owo edikut nte enye efehede ebine Unehe,
ofut ye ikañ ikamake ke ubok, edi enye aka akada aba-
edem esie ekeberi'ke akwa etak ukim, emi okoduode
ke isoñ nte ikpo emi ukim oro minyeneke oduñ baba
kiet ke isoñ. Mkpeñeyeñ ama odoro Unehe ke idem
nte owo kiet kpot-kpot ekemede ndida edem esie
mberi ke akwa etak ukim, ndien ukim oro oduo ke isoñ.
Mmo ema enyuñ etomo mme ikpo ekoñ mmo eduoño
ke isoñ koro nsuñ-ikañ ntafioñ emi okoworode ke ukim
oro ama esin nkan-nkuk oro akabade ufot okoney0.

Unehe ema eñwoño ete, tutu amama mmimo idimenke

ekoñ iduk aba Edik Enioñ ke ntak odudu emi mmo
ekekutde akakande odudu mmo. Chief Augustus Tom
Ekanem emi (Oboñ Bukoñ Asañ), ama.etiñ ete, ke ini
Unehe akafiakde emen ekoñ oduk Edik Enioñ oyoho
ikaba, Oboi Ededem emi akakarad Efik (Atakpa) ke
eyo oro, ama ono ñwed esok Obio Unehe ete mmo
edede efiak eyom Enioñ iko, enye oro edidi ekoñ
kpukpru qwo ke Efik koro iko eyen eka efep enyin owo
ifepke utoñ.
Edi tutu esim mfin emi, ediwak owo ke eyeyik nte
odudu Oboñ Ikpeme akasañade, ndusuk owo ema etiñ
ete enye ekedi owo mforo, emi okotode ke ntak esie
ediwak ndem mmoñ eda Edik Enioñ eñyene ke eset.
Eren-owo ama esimia ata ndiwot akpasa ndek-iyak
itiaba ke kpukpru usen inañ, emi Enioñ esiñyamde urua
Akani Obio ke Akwa Ofioñ ye Ekpri Ofioñ.

MME UKPEP NKPO

1. Edik Enioñ ekedi fikukure usuñ urua emi
ekekperede mme obio unehe ndibe nka urua
Panya ke eset emi midotke ndito obio oro ye
Ukara eyak edik emi esire ke eyo nnyin enmi.
Enioñ Abatim ekedi obio emi ekekopde uko ke
eset emi minaña ndito mmo ke eyo emi ye idito
obio efen nde, etre ndikwak enyin ini owo akade
mfina ye imno
4
 Ekepkep-kep iyakke edim oboñ obuma

MME MBUME
1. Mme anie ekeduk nka ukpotio ke Enio?
2. Anie ekedi Etubom mmo?
3. Ntaha etiñde ete oboñ nka ukpotio oro ekedi
owo nka ekpinon-e?
A. Nso ke afo ekeme nditiñ ke abaña Idua Asañ ke
Oron?
5. Tiñ nte Enioñ akasañade akan Unehe ke ekoñ.

15
 IBUOT INAN
MBAN IDAN

Akani eren kiet ama odu ke Akani Obio Enion emi

okosoñde ebe isua ikie ye edip ye efut ke emana. Eren
oro ekekere Mbañ Idañ. Enye okoto ufok uboñ eke
Enion. Ke eyo oro, ikpo ekpuk iba ekedu ke Enioñ, emi
ekedide, Babom ye Bukoñ.

Fkese ini ifiok ayañade ikpowo ke nkpo otukde emana,

Mban ldañ ekesida mmo usuñ koro mkpaña ama
esiwak eti-eti ono ndito isoñ emi ekeyakde mme isen
owo etie ke ebekpo uboñ mme Ete-Ete mmo0. Kiet ke
otu ntak oro ekesin, esiyom nda-usuH Mbañ Idañ, koro
enye ama okut ekese ikpowo emi mme Ete-Ete mmno
ekewatde obio Enioñ ke nsio-nsio iso ubom edi edito ke
ebiet enye odude idahaemi.

Ndusuk mmo ekedi:-

1. Ubom Etinyin Anwakañ Ikpeme (Buboñ)
2 Ubom Oboñ Ekpenyoñ/Ikwo Esin
3 Ubom Oboñ Nya (Babom)
(Bukoñ)
Ubom Oboñ Ndem (Babom)
Ubom Oboñ Iya (Babom)
. Ubom Oboñ Obo (Bukoñ/Babom)
Ubom Abia-Ntuñ Umo Fnañ (Babom)
6
8. Ubom Beme-Eburucha
9. Ubom OboH Ekpo Anwafioi(Bukon)
10. Ubom Ndem Inyañ Ekoñ (Bukoñ)
11. Ubom Ukpe Asanya (Bukoñ) ye mme mmo eken
koro nnyin inimde ite Nkoro ama odu ke otu oro
toñode ke ini Enioñ ekedude ke Akani Obio.
Ke ntak oro, ini ekededi ekeyomde ndimek obufa Obon
Enion, eyeda ini kaña enam nduñode ke abaña emana
owo emi ekenyenede udoñ nditie ke Ebekpo EnioD.
Owo oro eyebe ke nsio-nsio udomo man ese ukeme
esie ye ediñyime emi mbukpo Enioñ eñyimede enye.

Kiet ke otu mme udomo oro, eyeyom owo oro ataña

ñtan isoñ emi ekewobide ke inwañ usuk (Ranco
Pontoon) ye Ikpa Nkara oro Enioñ ekebehede ete, Ete
ekpuk mimo ema etiene ebuana ke udim oro. Eyeyom
owo oro oduok mmin okot nti mbukpo Enioñ ke adiana
ke adiana, nte emana mmo kiet kiet ekedide ke eyo
oro. ke akpatre, eyetop ikañ, edieke akrasi mmin
mikobohoke enye iduo ke isoñ, ikañ eketopde eno enye
miketipke, eyeda oro edioño ete owo oro edi eyen ke
akpaniko.
Edi kpa ye oro, eyeyom owo oro etiñ emana esie ke
mme itie itiaba mme awakde akan oro tutu okoworo ke
Abatim Ibom Iboku emi edide Ete emi okobonde Enion.
Edinam enye oro, ndudue ama esiwak ndidu, ntak
ekedi oro Obio ekesiyomde Mbañ Idañ esisoño se owo
kiet kiet etiñde abaña emana esie. Tutu esim mfin emi,
17
Enion ye Efik kpukpru ke edada emana etañ ase edi
mmo etoño ndisio urua edinam emi ke ntak mbuaha
iyip ye ediwak emana.

Edieke obufa Oboñ Enioñ oduode akamba udoño mme

enye akpade ke ema ekenam edinam uboñ esie ema,
eyeda oro edioño ete enye ikedighe nnen-nnen owo
emi odotde nditie ke Ebekpo mmo. Edi, edi nsinsi isuñi
owo ndiwot Qboñ ke ebekpo koro Qboñ etiede ke ibuot
nti mbukpo ye ndem isoñ obio.

Mban idañ ekedi ekpri abasi ono Enion ke eyo oro.

Mme owo ema esifon ido ye enye eti eti koro enye
mikeñyeneke eyen. Mme owo ema esiñyene
mbuotidem ete, akamba iyak kiet emi owo osiode ke
ñkpo-oko esie ono Mbañ Idañ, eyeno owo oro mfoniso
ndifiak ñwot iyak itiaba efen. Ke ntak oro ke mme owo
ekesida nte ata akpan edinam, ndifon ido ye akani eren
oro emi ndusuk owo ekesikotde enye'Nte'

Tutu esim mfin emi, ediwak owo ke eteti eyo Mbañ

Idañ nte ata akani eyo emi kpukpru ñikpo ekesañade
ket ket akan nte edidide ke eyo nnyin emi koro ediwak
ndito eyo emi ifiokke ukpono man ekedi ndino ikpÍ owo
mme eno.

Edi inaha ekpono ndomokiet nte ndem mmoñ

owo
man owo oro ama akpa,
enye idikabade iforo ndem
obio oro koro etiñde ete ndon Mbañ IdaH ke Akani
Obio, owo ndomokiet inyeneke ndibop ufok do sia
18
edinim ndon esie oro (Efe Mbañ Idan) nte iso ndem
ubon Enioñ mbiet eke Efe Asabo ke Calabar.

Etinyin Ndem-Ita K. Ndem

ye mme Mboñ Ekpe

lieliim

Ndusuk Mboñ Efe Mbañ Idañ

19
 EFE MBANG IDANG
ENIONG ABATIM ANCESTRAL HOUSES COUNCIL
MENSER3: SECRETARIATE
8 kong Akan: Obio HeLse Aani Oho Fong
Babon Eders Hause CO No.5Egerton Sten
Babom UsuA HOUse Calabar CRS, Nigene
Etinyn ikpeme Amwak.ang kpeme
Roval HouSe MOTTC: PROSRE SS & STRENGTH

Hrutad 8-2-2013

n a Pogri

a u n Jlpa -

sgi Enori
Ke abora
ubop Bf Aki uai be Akuni Oho Srueñ em Apukssu
ebo uz uye, n y n nma t e r i Ep emi, emabuie uè o owd myin
zd Hln Idai ko dkuru Dho koo nisuk auo f k l a ot, raon osshook
Aa #kwa Shot 6 n i e mu mudihe rite
Sa aiae uridn »r rdiwa su ngi my M n WAa emi m
te e, a 0s - ke kpukpsue ikpe sbtó ka Baden -tun Oneen,
Da isicte "ya J s i Jnyien (Babnbsin l) ndabuora e atitin eri
a n e sne uo u s v ta enfe na atu mna Ahon 6zbe fe akan,ami mn

20- 2- 2013 e karni Gte

fo seva cru koso mne Elh r1Jia ke ekpo nnemke osit ke abrria
a rhpo kaote ke zásuk ohb, Ami mmeng uken e t a evni gssk

fetari

Are 6Aaode vaahn stho,

Pde 8hde

Aidiwel

20
MME UKPEP NKPo
. Ofon owo ndidiono emana esie man enye
iditop unen esie iduok nte ikopde ete,
ediwak ndito Enioi ema esiyak mme unen
mmo eno mme isen owo ke ntak efre.

Tfonke owo ndimen ukpono ekpenode Abasi

da nkono owo nte enye koro owo dighe
Abasi.
MME MBUME
1. Siak enyii ikani ekpuk emi ekedude ke Edik
Enion ke eset?.
2 No ekpri mbuk abañade Mbañ Idañ?.
3 Tin ntak anade ededuñore kaña ndien edori
owo ke ifum uboñ?.
4. Nso ke mbuk Mbañ Idañ ekpep f?
5. Kot nnyuñ kabade deta Efe Mbañ Idañ sin ke
iko mbakara.
 TBUOT ITION
URUA IFIN

Akani Urua ifin ke Edik

Enioñi
Urua ifin ke Edik Enioñ Abatim ama esiyoho eti eti koro
nsuhore nkaha ekedi ifin ikie ke ekesiñyam ke
usen inañ emi Enioñ eñyamde urua ke Akwa
kpukpru
Ofioñ ye
Ekpri Ofioñ. Ediwak ikpo irenowo ye iban ema esiduk
ke mme mbubine ifin koro mbubine ifin
okoworode
etop ke eset. Mbubine ifin ama esidoro mbon eset
udori ke Enioñ ata eti eti, mmo ema
enyun ebop ndiye
ikpo ufok, okposuk edi mme ufok oro ediwak edinade
ndon mfin ke ntak ekoñ ye
ndiok-eyo.
Edi ndusuk ini, otuto ke ntak unana
ye ison owO
akamade owo, enye enyime ndiyak eyen esie nno owo
efen emen onyoñ nte ofin. Eyemen uto ndito oro
ekesañade edep ke mme obot ikot, esuhore urua Edik
Enioñ emi akadade ke ufot Esuk Efioetim ye Esuk Ntan
Mbat man mbon mbubine ifin ke Calabar ekpedep
mmo enyono.

Ke ntak oro ke eketiñ ebaña urua Edik Eniori Abatim nte

urua ufen, ntuaña ye mmoñ-eyet" ono ndito owo emi
ekemende mmo nte ifin enyorño mme esen idut. Edi
ediwak ndito oro ekeñyamde ekedi mbon nsoñ-ibuot
ke ufok ye mme andinyene mmo, ndusuk mmo ekedi
mbon ntime, obom ye ino emi ekefekde mme obio
emana mmo.

Urua Enioñ ama esiñyene uteñe eti-eti akpan akpan ke

ikpikpu usen ke ntak eto ndem kiet emi akadade ke
esuk urua oro. to ndem oro ekekere "Ukpa Obo"
Enye ama esinyene ukeme ndinam mme ifin emi
emende eka unyam, edu ke ndobo uyo tutu edep mmo
enyoño koro ndusuk ifin ema esitara ke mme nkpokobi
efeñe enyoño obio emana mmo. Ke ntak oro, akpa ifet
emi ekedade mme ifin edi uñyam, eyeyom mmo
emenere enyin ese eto ndem Ukpa Obo; ini kiet mmo
eyedu ke ndue-idem tutu edep mmo enyoño.
Mfiaowo ema esitoro mme ifin ekedepde ke urua Enioñ
koro mmÍ ema utom inwañ nkan mme
esifiok ndinam
ifin ekedepde ke West Indies ye mme nkan-nkuk mmo
eken. Ntak ekedi oro mme ifin misinaha isoñ ke urua

23
 Fnioñ edi edawak mo ekedi mbon nson-ibuot nte
mme edep urua ekedinode mbuk ebana mmo.

Enion eset ema esikpono eto ndem Ukpa Obo nte owo
okpono Abasi; iyakke okpo-ekpe ye iban ekibi ikoñ eto
oro mme ndisibe oruñ ye ikpok-eto oro ke odudu idem
mmo sia esitiñ ete ikenyeneke udoño eto ndem oro
mikokokke. Ke ini owo anamde owo efen idiok ikpo,
enye ama akam efehe okotomo eto ndem oro, ete,
nda ke ubok Ukpa Obo", owo emi ebinede enye,
enyene ndifiak edem ini kiet mbak obio edidia enye
isop ekpe.
Owo eduede mbet eto ndem Ukpa Obo, isiñyeneke
ndikom owo ke usuñ; idaha ikañ ke ufok owo, itohÍ
inwañ usuk ye mme ikot Enioñ ekededi tutu enye osio
isop esie ofuri-ofuri. Edi, owo oro eduede isop, enye
edi eren owo (okpo-ekpe), eyeyom enye ebem iso
aban idem ekpe kaña mbemiso enye osio isop esie.

Okposuk edi ndito ererimbot emi eyomde idiono, afo

emekemne ndikut ye nnyin ete eset ama esifri ifiom koro
tak baba kiet ikpoduhe emi ekpesinde owo emen
nsofñ urua eno Abasi esie nte eyen, añyam ono owo
efen emen ekesin ufin.

di yak eketibe ntre: ono mbon oro Ekpe akadiad mm0

iSOp koro kpasuk idigk iyp mmo oro ebe ndito cmana
11 ) f:S0ile: sii e:kan iiot Sid mm0 miiokke ete,
"ok nbok ouk in "Okposoñ unen nko Cnenen
owo ekot" Ete, "uko esisit, ufep esisit."

Akani Qboñ Enioñ

Etinyin Nya Okue Nya Owen]

MME UKPEP NKPO

1 Ofon owo ndidu eti uwem man enye idibo
ufen iyoho ye ukut ke uwem emi.
2. Ofon owo nko ndibak kpukpru se ebakde
mbak enye idisop ikpa mkpa.

MME MBUME
1. Mme anie ke esinyam?
2. Ntaha ekeñyamde mmo-o?
3 Nte afo ekpedi Ete eyen, akpanyam eyen fo ke
ntak unana-a? No mme ntak fo
4. Nso ke mfia-owo eketiñ ebaña mme ifin emi
mmo ekedepde ke urua Enion?
5 Nso ke afo ekeme nditiH mbaña eto ndem
Ukpa Obo?

25
 IBUOT ITIOKIET
A UTOM UKO IYAK

Ke esiode efep utom uñyam-urua, akpan ubok utom

efen emi okoworode etop ke Edik Enioñ Abatim ke eset
ekedi utom uko iyak. Utom oro ama esifori ikpo iren
owo ata eti-eti akpan akpan emi mmo ekedionode
ekese usun emi owo adade ewot mme iyak emi
akedide barasuene ke Edik Enioñ ke eset.

Ndusuk usuñ gko oro ekedi; uko ntañ, nsok, ikeñ, iyire,
efuñe, akacho, nsudua, esim, mkpete ye ediwak usuñ
eken. Edi ini ama odu mme iyak ekenanade ke Edik
ekesinde mme oko-iyak eduk ediomi nte
Enioñ emi,
mmo ekedade eyo uto unana oro.

Mme oko-iyak oro ema eka ekedep mme ntiana emi

mmo ekekutde ke mme usuñ urua mmo ke idut efen,
eda cka eketo ke Edik emi, emi mme iyak ekenyenede
ndiern nme itie udibe sia ke eyo oro, Edik Enioñ Abatim
ekesina ata iferi. Mme ntiana eketode ema esiaha eti
eti enyuñ ekori otonode ke Odu Itu tutu ke [kot Ebon,
"Obot Akpabio" emi adade ekpere enyoñ-enyon Ibiono
ye !kono emi edude ke Akwa Ibom kpa ye Unehe
Arochukwu emi odude ke Idut Abia.
Mme iyak ema esikpa ke fdik Enioñ eti eti koro mme
 MME UKPEP NKPOo
. Ofon owo ndinyene ediwak ikpo umum iyak
man enye okpoforo.
2 Ofon ndinyene se ekpenamde man mme iyak
idinana ke mmoñ nnyin.

MME MBUME
1. Siak mme +kpo umum iyak ition emi afo
esikutde edade emum iyak ke mmoñ obio
mbufo.
2 Didie ke ekama mme fikpo oko emi emum
iyak?
(a) Nsok
(b) Nsim
(C) Iyire
3. Didie ke mme oboñ ekesaña eduk Edik Enion
okpomiok?
A. No ntak ita emi odotde owo nditre ndifak ndioi
ibok nsin ke inyañ ibom ye ke isoñ obio.
5 Nso idi mkproñ-ubom, nnyuñ iñ nte esiwatde
ubom ke mmoñ?

28
 IBUOT ITIABA
OBON NYA

Ataañyam urua kiet ama odu ke Edik Enioñ Abatim emi

ekekerede Qboñ Nya. Enye okoto ekpuk emi ekotdee
Babom. Ke eyo oro, Babom ye Bukoñ emi edide ata
ikani ekpuk ke Enioñ, ekesiduño oto kiet nte ndito eka
iba mbem-iso mbufa ekpuk eken ekeworo edi ke ntak
ndutim ukara.

Nkani owo ke eset ema esino mbuk ete Ete emi

okobonde Nya kpa enye okobon Iya, edi Oboñ Ndem
nwan Efot akamande ono Ete-Ete mmo, okosoño mmo
mbiba. Ntak edi oro etiñde ebaña Ikot Nya ye Ikot Iya
nte ekpuk kiet ke Ikot Ndem ke Enioñ emi nkÍk mmo
edude ke Obio-oko, Ikorofioñ, Ikoneto ye Oron

Qbon Nya ekedi ata anyam-urua nte nnyin ikopde ke

mbuk eset. Enye ama oduñ ke Akani Obio Enioñ; ndon
esie akada ekpere Akwa Esuk; ndaha ndok esie ke
ubok nnasia ekedi oworo-etop urua Akani Obio, emi
akadade ke ibuot usuñ Efe ekpe.

Eren oro ekedi eñyene ikpo owo koro ubonm-urua esie

ekemenerede ubok ke otu mme ubom urua mme uke
esie ke eyo oro. Ndusuk ikpo urua esie ekedi mme

29
Ke ini ubom-urua Nya akadiande ke Esuk urua Panya,
sia enye mikemeke ndisem iko mbakara, ama oyom
ofin esie esem ono mfia-owo emi ekesidepde mme iñn,
ete imo imenyene uñyam ofin. Edi ke ata ndiok-iso,
ofin esie ama akabade esem ono mfiaowo ete imo ida
Nya idi uñyam, enye ama onyuñ ekpe urua esie ke eti
ekom urua koro Oboñ Nya ekedide eneñere idem
erenowo.

Mfia-owo ema ebo Nya edep emi iyip akasatde mme

nda nse ke otu ndito Efik ye mme mmo eken. Ke ini
Nya okokutde nte ñkpo okotoñode ndikpuhore, edade
anyan ikpokobi ifin ekobi enye, enye ama eseme ono
mfia-owo ete ndudue odu ke edinam mmo koro edide
imo ida ofin oro idi uñyam idighe enye enyene imo, emi
ekpesinde enye añyam imo ono mmo. Edi kpukpru se
enye eketiñde, ekedi ama oduk mbakara ke utoñ ufien,
Oworo mmo ke uton nnasia sia mme unarit mikokopke
iko Efik, ndidioño se mme iko esie akadade ono.

Mme edep-urua ema ekpaha Nya esin ke ñkpokobi ifin

mmo, enyuñ enuk enye esin ke ubom nsuñ-ikañ ifin
mmo, emi utit eyen Ete oro ekedide ke inwañ o-cocoa,
cotton, coffee ye tobacco mfia-owo, emi ufen, bioñ ye
umia ckeyohode ke esit nte inua mikemeke ndibuk
fnma.

Lnion ema ckop idiok etop, enyun eseme eti-eti ye

Mme
eyen mno, eni ofin esie ekesuenede enye.
Mbon Fkpe, ema ebre akpatre Ekpe eno eyen mmo
 koro Nya ekedide ada idaha ekpe. Mmo ema enyuñ
ewot kpukpru ifin ekebeiiede mmo enim eno unyam.

Udion iyip mme ifin oro ema efioro ekese ke ison

otonode ke Efe Ekpe Akani Obio tutu ekesim ke Akwa
esuk, emi okoforode ndem Enion emi edikotde mfin,
"Idibi Nya-Anwa". Koro ekedade ndem oro esio Oboñ
Nya emi Enion mikckwe aba. Ndem oro edidu
idahaemi ke akpatre estuk ke Atan Onoyom. Kpukpru
ndito Atan enyuñ edi mme Ikot Nya koro edide owo ke
ufok mme Oboñ Nya akasiak obio Atan. Ete, "oyei bari
kot Nya, Owei".

Obon Eyibio Ndem Yakedohop

buot Obio Atan Onoyom ye Adiaha esie
(Jkot Nya)
Mfia-owo oro ema ekedep Nya enyono, ofin esie ama
akabade emen ubom-urua esie ye mme inyene ekese
kpa ye ndito ubom Ete-ufok, ada enyene. Edi mbon
mbubine emi eketode Efik ye oron, ema eyat esit ata
ofi eti
ye enye. Mmo ikonyuñ inyimeke enye adian
ubom uirua esie ke mme ine emi mmmo ekedañde ke
usun unyono urua a
Panya.
Miboi ik ke Calabai ema Cnyun eyat mbiet esit oro ye
32
 Akani ofin oro koro mmo mikenyimeke enye oduH ye
mmo ebighi ke Obuton nte udon esit esie ekedide sia
enye okponyon obio ete-ufok, Enioñ ikpeketreke
ndiwai enyenta nkeñe-nkeñe nte ekpe ikot ata ebot.

Ke ntak oro, efehe

eren oro ama
okoneyo-okoneyo
okpoñ Obio Efik, onyon obio emana esie ke Ikabo.
Enye ama ekedi enyene nkpo owo ukem ukem nte
akani ete-ufok esie, edi utit esie ikofonke sia enye nko
ama oduo
ke afia mbon-udep urua mfia-owo, emi
ekemende enye ke nkan-ubok kpa ke uyo
Oboñ-anwan
Victoria
enyono obio mfia-owo. Etin ete Akani ofin oro
ama esisin mfina
eti-eti, iyakke mfia-owo enam mme
mbubehe ke Obio Ikabo, ke mibehe
esuk mbehe, ntak ekedi oro mfia-owo
ekpe enye okuk
esin ke ubom nsun-ikañ mmo, ewat
ekekpekde enye
enyoño nte ofin.
Edi ke mfon-iso owO oro, enyeatara ke uruk ofin
ama
esie ke isua oro mbakara ekewukde ete etre
uñyam ifin
tonode ke isua 1838, okpusuk edi ndusuk owo ekekade
iso ndidep nnyuñ nyam mme ifin ke
ndibe.
Ke ini akafiakde esim obi0 emana esie, ikot
eren oro
mmo ke Obio Ikabo, ema edia idara ke ediwak usen,
fnmo ema enyuñ emek enye nte akwa Qboñ mmo emi
etop uboñ esie okopkonde eti eti ke eyo oro.
MME UKPEP NKPO idiok-ñkDo
ndinam idiok-ñkpo man
1. Ifonke owo
nte nnyin ikopde
nde idisim enye idem kpa
eketibede ono Akani Ofin OboH Nya ke Enioñ.

mme owo eforode mfin idighe

2 Ediwak uforo emi
eti uforo, koro afo etim oduñore,
eyekut ete
ndusuk uforo asaña ye ufik, utuk ye nkan-ubok.

MME MBUME
Ewe ekpuk ke Enioñ ke Qboñ Nya okoto? Enye
1.
ekedi nsuto owo ke Enion?
Tin nte Qboñ Nya akasañade oduk ufin ono
2
mfia-owo.
Didie ke ekenam ye ofin Nya ini enye
3
ekesuenede ete-ufok esie?
A Utit ofin oro eketie didie?
Nso ke mbuk emi ekpep fi?

34
 TT8uOT ITIAITA
EKON NDEM ENO YE ITU

Ikwo Ekoñ:
Ekon Ndem Eno -

0, iwawat ikaka inyon

Ekoñ iwawat ikaka inyoñ

Mbemis0 oworo etop ekoñ Ndem Eno ye Asibon Edem

akada itie, ekoñ efen ama ada itie ke eset-eset emi
Oboñ Ndem Eno ye ikot esie ekeñwanade ye Itu ke
ntak isu Enioñ ye mme ikot eken emi ata ediwak nditg
eyo emi minyeneke ifigk ibaña. Ekoñ oro adada itie ke
nkpo nte isua ikie iba ye ubak emi ekebede.

Ibibio Itu emi mikoduñoke ke Obot-Afia-Enioii ke eset,

emi ekediwoñorede ekot Itu, ema ebuño eduk obio oro
ke ini etop esie gkoworode nte akwa esuk mbehe kiet
ke West Africa. Sia Ibibio edide idut ewakde uwak nte
iyon, mmo ema edomo ubom ye unioñ ndibo Enion
obio oro kpa nte edide mfin, edi Enioñ mkpoñ ema
etuak eda enyuñ ewut mmo ete, "ekpri idem idighe
udoño" nte esitopde ke nke.

Obon Ndem Eno ama esin uyo okot Qboñ Ekpenyon

Fkpe (James Fdem Efiokoho), Qboñ Otu Abasi Ofiofi ye
Qbon Coacobassey emi ekedide mme okop odudu
eda
Irenowo ke Atakpa (Obio Ffik) ke eyo oro ete, mmo
 ye Enion ke ekoñ oro koro "enwan ama akan Idiok okot

Omon"
di, mbemiso ekoñ oro okotono, ke ndibe, Oboñ Ndem
Eno ama ada mme lIfa-Ibom oro aka okowut mme ebiet
emi mmo edidade etop ekoñ ye Itu. Mmo kiet-kiet
ema enyene saña-saña udim ekoñ mmo. Ke mmo ema
ekekure ndidioño mme ndaha edotde ndida nwana
ekoñ ye Ibibio Itu, Oboñ Ekpenyoñ Ekpe ama obuup
ndifiok se edidide udori mmo ke mmimo ima ikan ke
ekoñ oro. Oboñ Ndem ama onwoño ndino enye isoñ
ke Itu. Nie ufok Eyamba akasañade enyene ison ke
Esuk Itu ekedi oro.

Ebiet efen Oboñ Ndem okosiode ubok anyan ndisana

nyak nng enye ekedi ebiet edikotde mfin, Ikot Edem
Ekpenyoñ, oro edi, Mkpan-uruk I ye II, ke ini enye
okonode Oboñ Otu Bassey ebiet edikotde mfin, Ikot
Otu Abasi Ofioñ. Mme udeme Oboñ Cocobassey ekedi
Obot Etin, Etehe Ntem, Ikot Efa ye Afia Isoñ. Nte
mmo ekewatde edok, mmo ema edi edisim asa emi
mmo ekekutde Ete kiet eketibide ubom ke efe, owo oro
ama anam Qboñ Ndem ofiok enyin esie nte
Otoñ, eyen
Oku Iboku

Obon Ndem ama obup ndifiok mme owo ndomokiet

ama oduñ ke ikot oro, iboro eyen ete oro ekedi ke baba
Owo kiet iduñke
do, ntak oro ekesin enye akasanade
ebiet oro ye nkan-nkuk esie
ayak ono Obon Otu. Ebiet
oro ke cdikot
mfin, Qlton Fdioñ koro ekedade eti akpa
6
owo emi akanamde mbubehe ke esit ikot oro.

Se Efik ekekamade enwaña ekoñ ye Itu ekedi utetem

okpo mbat, emi eset ekekotde "kori-kori". Ekeme
ndikut mbiet mbat mbakara emi ke ibibene akani ufok
nkpokobi Calabar emi ekedidade ebop oko ufok ukot
nwed Cross River ke Calabar emi ekotde ke iko
mbakara "State Library"

Ke edade okpo mbat kori-kori enwaña ekoñ, eyesin

mbat emi ke esio-usioñ, esioño mkpri-mkpri etomo
mme asua. Tutu esim mfin emi, mkpri ndito ke
ke
ekekama mme okpo-mbat enwaña ekoñ mbre ke mme
esuk Enioñ, kpasuk nte mbon eset oro ekenamde sia
ifiok mikoduhe ino mmÍ ndikama mme ikañ-utop,
otombe ye ekese ñkpo ekoñ eyo emi (nwana ekoñ) kpa
nte edide ke emana emi.

Ke akpatre, Enioñ ama akan Itu ke ekoñ oro, emi ufiet

akanade ke eyo oro, tutu esim mfin emi ete,
"Enioñ aba, Itu aba,
Enion akan Itu obo usam,
Emi ekomo atakde ke ukim".

Iso ekoñ oro ke edikot mfin "Ukim Mbiam". Edi, etiñ

ete, Enioñ ye Itu ema efiak emana iman koro mmo
edide kiet ke ntak ndo ye nduñ ndiana ke ediwak isua.
Uwut-ikpo, ke ini ekesiakde Ufok Esop Ukara ke Itu ke
ISua 1890 akana nte akpan Oboñ Obio Itu ke eyo oro
edi etubom esop, edi Itu ema esana unen eyak eno
Oboñ Cocobassey (1898) etie akpa, udiana Oboñ
ekedi

Onoyom Iya Nya ke Obio Usiere (1924) ye Oboñ

mbemiso ekeyak
Bassey Ndem Eno ke Atan Onoyom
Adiaha ye
ndien eno ndito Itu. Mmo ekedi: Bassey
Bassey Udo.
Ibibio Itu, ema esimehe ndikot Enioñ, "Itu Mmoñ"koro
otoñode ke ufok iwed, Ufok Abasi, ukara ye ediwak
nkpo eken, mmo ekesinam ntre tutu esim isua 1987
emi Ukara akabaharede Akwa Ibom osio ke akani Cross
River. Edi kpa ye oro, mme idut mbiba emi ke
ebobobo ke iman ye kiet eken koro okuk ikpikpu, ofoñ
ikpikpu, owo edi iñyene.

MME UKPEP NKPO

1. Ifonke owo ndiyom iko mme ndida ekoñ nduk
obio owo ke ñtak ekededi.
2 Eset ema enyene saña-saña usuñ emi mmo
esidade eñwana ekon mbemiso mfia-owo
ekekpep mbubit owo nte esañade eda ikañ-utop
ye mme otombe eñwana ekoñ ye mme asua.

38
MME MBUME
. Nso ke afo ekeme nditiñ mbaña Qboñ Ndem
Eno?
Mme anie ekedi mbon nsaña esie ke ekoñ
Enion
ye Itu?
3 Nso ke mmo ekekama efñwana ekoñ oro?
Ke otu Enioñ ye Itu, anie ekekan ke ekoñ oro?
Nsuto ufiet akana?
5. Siak enyiñ ndusuk obio emi edude ke Efik
Mbuot-Akpa.

39
 TIBUOT USUKKIET
I K O ABASI

Pst.(Dr. E. Ekpenyon Pst.E. Ekpo Okon

Ke eyo ekim oro ama ekebe, Edik Enioñ Abatim ama edi
ediñyene ifre ye emem koro mme utom ekim
ekesuhorede ubok ke isoñ obio mmo. Eyo oro ke mbon
Iko-Abasi 'Missionaries' eketo Scotland Mission eka
ekesiak "Akwa Ufok" Mission nte mbon eset ekesikotde
ke Akani Obio Enioñn.

Mfia-owo emi ekenode eka ekeriam mme utom Iko-

Abasi nte Rev. Robinson ye Mra Mary Slessor, ema
ekpep ndito Enion ete edi idiok-nkpo ndiwot owo,
ndiduk nka ekpinon ye nka ifot nnyuñ nsua owo nte
mmo. Ke akpaniko, mme inem Iko-Abasi oro ema
enan ekese ndito owo oro ekeborode ke mme utom
ekim, ekabarede esit, enyuñ etiene Abasi ke ofuri esit

10
mmo ikoho iyak ke mmoñ ke usen Iko-Abasi, iwaha
mme ndem mmoñ aba; idaha owo ke ekpinon nte
ekedide ke eyo ekim oro; mmo inyuñ itopke ekoñ ye
idem mmo man ekedi ye mme nduñ ndiana mmo.

Ke ini Enioñ ekesuanade, okposuk edi ekpuk Bukoñ

okosuhode ke Edik, ke ini Babom ekebede eka
ekeduño ke mben akpa Enioñ, emi okotode ke ntak
oro, mmo ekesiak Obio Usiere ye Atan Onoyom ye Isoñ
Inyañ kpa ye mkpri obio eken, nkani owo ke Enioñ, ke
nda-usuñ mbon Iko-Abasi (mfia-owo), ema enam
mme ubiere ifañ emi ke iso Abasi ye ke iso owo oto nda
usun Oboñ Onoyom Iya Nya emi ekedide akpa owo emi
akakabade esit ke Akani Obio Enioñ ke eset ete:

1. Babom ye Bukoñ ididianakede kpak ke nsi-nsi

iman nte ndito eka koro Edik Enioñ ye mme akpa
Enioñ ofuri-ofuri edisuhore kpa ke enyiH Enioñ
ke nsi-nsi ke ufon nditÍ ini iso. Amen.

2. Ke otu Babom ye Bukoñ, kiet inyeneke ndida kiet

eken nka ikpe ke Esop-ukara nte mme idut efen
ke ekondo enamde ye kiet eken mbak nkukom
isoñ ye nsuana edidu ke ufot mmo mbiba.
3 Babom edade uboñ ye mme idaha ekededi isañ
emi eyesana eyak eno BukoH ke utoño ntak
efen mbak utok ye mkpaña edidu ke ufot mmo
mbiba.

41
 ke idem ke ini iso ke
4. Babom ye Bukoñ ekpedada
ntak ndutim obio ye ukara ekededi, ndito mmo
mme ufok ke mme isoñ
eyenyene odudu ndibop
usen iso. Mmo
Enion enimde ebeñe mme uforo
edi, Akani Obio, Inwañ Usuk, Akwa-Ikot ye
Ekpri-Ikot Enioñ kpa ye Akwa-Asa ye Ekpri-Asa
Enioñ. Mme ebiet efen edi Obio Asañ Enioñ,
Obot Ito Okpo, Obio Usiere ye Atan Onoyom emi
enyenede Enioñ toto ke eset.

5 Babom inyeneke ndinam asari ke otu idem mm

man ekedi ye Bukoñ kpasuk ntre nko ke edi ye
Bukon koro ubahare edide oburobut edinam,
asaña ye nsuana, nsobo ye edidok emi
midotke ye mmo emi enyimede Eyen Abasi nte
Oboñ ye nte andinyaña.

Ke eyo oro, Bukoñ ye Nkoro ekedi kiet, ntak edi oro

owo mikokopke esiakde Nkoro nte saña-saña obio nte
edide ke emi. Kpasuk ntre nko ke edi ye Beme emi
ekedude ntre ye Babom emi minaña ete mmo efre
ntoño mmo ke Enioñ kpa nte Chief Ekpo Bassey Ekpo
eketiñde ke ini ekekamade utom ñwed emi ke ubok.

Mbuk kiet enemde imam ke otu mne mbuk eyo oro,

emi ediwak ikpo iren-owo ke Enioí ekekabade esit
etiene Abasi ekedi, ke ini Iko-Abasi okomumde isoñ ke
Obio Asañ, kpukpru Mboñ Ekpe ema etiene ekabade
esit, kpukpru mmo ema enyuñ etiene Abasi, ibohoke
owo kiet kpot emi okotode Ikot Ndem Inyañ koro esit
2
esie ekesinede ke mbre ye idem.

Ama ebe isua ition, ekomo Ekpe ikebreke ke Efe Ekpe

Asañ koro Iyamba ekpe, Qboñ Ikpeme, ama okobi Efe
Ekpe ke ntak Iko-Abasi. Ndito Obio emi ema enyuñ
emia mbuba ndibop ukem-ukem Ufok Abasi
Presbyterian eke Hope Waddle emi mmo ekekutde
ebopde obufa ke eyo oro ke Calabar.

Ufok Abasi
Obio Asañ

Ke mfoñ iso, ema ekure utom Ufok Abasi Asañ kpa ke

isua oro nko ekekurede eke Hope Waddle, oro edi ke
isua 1895. Mbemiso ekesim isua 1904, ema ekan owo
ikie inañ ke otu ikpo-owo emi eketuakde ibuot eno
Abasi ke Ufok Abasi Asañ. Ufok Abasi, "Mission" ama
onyuñ odukeObio Usiere, Ntan Obu, Enioñ Itu, Okpo,
Obot Akpabio, Atan Onoyom ye Ikot Ebiti.

Edi mme isua oro Mboñ Ekpe ekekabarede esit etiene

Abasi, owo kiet oro mikekabakede. esit, ama aka iso
ndibre ekomo ekpe ke ufok esie ke kpukpru usen, enye
ama onyuñ oyorode nsio-nsio ikwo ekpe, okwo ikpon
ete, 'Abasi ikpaha, Ekpe ikpaha'. Enye ikoyui ikepaha
mba ke mme edinam esie ke alaña edikpan emi
ekekpande enye koro tutu ke Usen Fderi, owo oro ama
3
 esibre ekomo Ekpe onyuñ atuak unek enek ikpoñ ke
ufok esie ke ibuot enye akpakade Ederi nte mme uke
esie eken ekenamde.

Edinam owo kiet oro ama enyeñe ofuri Obio Asañ tutu
mbon mkpri mbuotidem ke otu Mboñ Ekpe, ema
ediañade kiet kiet ebine enye, tutu ufok esie oyoho ye
otu owo akpan-akpan oro mkposoñ mmin mikenanake
ke okpokoro esie. Ufiet ama ana ke otu ikot Abasi ke
Enion, koro owo kiet kpot-kpot ekemende ikpo iren
owo ke Obio afiak aka ke utom obukidem.

Edi Mboñ Ekpe oro ema esin iboro edinam mmo ke

ikwo ete, 'nka Ufok Abasi nkwe nkpo ndia, nka ufok
ekpe, ndia nkpÍ nyuho' emi ikwo oro osuhore ke Efe
Ekpe Asañ Enioñ, tutu esim mfin emi.

Mme Mboñ Ekpe ke Enioñ, ema eyat esit eti-eti ke

abaña ediberi emi ekeberide usuñ Efe
Ekpe Asañ ke
ediwak isua yeofioñ. Ke ntak oro, ema ebo Oboñ
Ikpeme idaha ekpe esie nte Iyamba ekpoñ eno ufok
Ikot Ndem-Inyañ koro mmo mikeyakke ekpe
osop ke
ikot ke mme isua oro emi obio ekesanade idem emi
eyak. Ntak edi oro Ufok Ikot Ndem Inyañ esisiode
Oboñ ekpe (Iyamba) ke Efe Ekpe Asañ tutu esim mfin
emi. Iyamba Ekpe ke Asañ ke isua ekewetde
nwed emi
ekedi Chief Ekpo Ekpo Nsa.

44
 Qboi M. U. Edide Chief Albert Ndem
Akani Iyamba Efe Ekpe Asañ
AkaniOboñAsañ
(Isuñ Okpoho) (Ikot Ndem Inyañ Ekon)

Ufok Ikpeme akama Mboko, Ebonko ye mme idaha

eken emi ufok oro esikamade toto ke eset. Ufok Oboñ
Etcheri (Ekpenyoñi Onioñ) akama Oku-akama, Ekpo
Anwafion - Nyamkpe, ke ini ufok Ukpe Asanya

akamade Nkanda koro edide eyen mmo 'Chief

Emmanuel Etim James (Ekepkep)' ekedep Nkanda ke
Obio Efik osok Enioñ ke +kpo isua edip ye duop emi
ekebede.

45
Edi, nte ededi, odot ndito Enioñ emana emi ekom Abasi
koro isua ifañ oro mme Ete-ete mmo ekenyimede Abasi
oto iko Abasi mfia-owo, akpan-akpan Mma Mary Mary
Edik mmo emi
Slessor, akwa ukpuhore ama odu ke
mbuk eset emi
okoyohode ye mme ubi nte ikopde ke
edude ke iwed emi. Edi idighe Edik Enioñ ikpoñ ke
mme ubi ekeyoho ke eset-eset koro mikosuhoke Edik
ke Efik ye mme nkan-nkuk mmo, emi owo mikokopke
etop mme enyene ndik nkpontibe ke mme Edik mmo.

Nnyin iyenyuñ iwet mme ikpo abañade Edik Ukwa

Ibom, Edik Obufak ke Eki, Edik Obio-oko, Edik Ikoneto,
Edik Adiabo ye ndusuk Edik eken ke Akpabuyo ye
Bakassi emi mme ldem Ekpe esibrede ke esit mmoñ
mmo ke ufot uwemeyo, emi mbon obot edade ekop
mme uyom ekomo ye mme ikwo Ekpe ke esit mmoñ.

MME UKPEP NKPO

Utom Iko-Abasi ama enyene ufon ono mbon
eset ata eti eti kpa nte nnyin ikopde ke mbuk
eset emi koro ndioi edinam ye ubi eke esuhorede
ubok emi odotde itoro ye ekom.

Ofon ndiduño ke emem ye kiet eken kpa nte emi

Hain y: Bukoi ke linion Albatim ekcbierede
idile ye kiet cker ke emenniendito eka.

6
Ndusuk Mbon emem ke Enioñ Abatim:

Elder Chief B. N. Nkebem Chief E. N. Ekpenyeñ (JP)

1929 1993 Justice of the Peace (Govt.)

MME MBUME
1. Didie ke Mbon Enioñ Abatim ekesaña efiok
Abasi?
2 Nso ye nso ke mme ekpuk mbiba emi ekedude
ke Enion ke eset, ekebiere ndinam ke iso mme
Oku Abasi ke eset?
3 Nso idi ntak etiñde ete ndusuk ikpowo ke Enioñ
ke eset ekedi mbon mkpri mbuotidem?
Siak ndusuk Edik efen emi Efik enyenede.
5. Tiñ ntak odotde ndito Enioñ emana emi ndikom
Abasi?

47
 IBUOT DUOP
UTOMO QBQN EFIK

Fdidem Ekpo Okon Abasi Otu V

8
Se Efik ekotde "Utomo-Oboñ "edi saña saña edinam
utit isua emi Esien Efik Duopeba enamde ke ukpono
Edidem mmo ke Ebekpo. Oyoho edinam mmo iba ekedi
oro ke eyo ukara Edidem Ekpo Okon Abasi Otu oyoho
ition emi akadade itie ke Saturday usen 21/12/2013.

Usen oro ke Enioñ Abatim ekenyene oyoho ebuana

(anam ikaba) ke Ebekpo Efik ke idak ndutim Esien Efik
Duopeba. Nte ido esidide, edinam emi akada itie ke esit
ebiet Edidem Efik ke Adiabo Ikot Mbo Otu emi odude ke
idak ifum ukara Odukpani, Cross River, Nigeria.

Ema ebe owo aba ye efut emi eketode Enioñ eka

ekebuana ke edinam usen oro ye oworo etop mbre
mmo emi edide Atambembe, emi ekebrede esin ke
inemesit Edidem Efik.

Ke osiode efep mme ndedibe eno eken, okuk emi

Bukon Enioñ ekedade eyere ikot oro ekedi tosin Naira
ata (N60,000.00) ke ini Enioñ Abatim
Naira
ekenode tosin
ikie (N100,000.00) nte Esien Efik.
Eyen Enioñ
(Nkebem-Nkebem) ema etiñ uto iko Efik ke edinam
usen oro ke ukpono
Qboñ Efik oto iberedem Etie ibuot
okpokoro Esop Uforo Esa Qboñ Efik, Elder (High Chief
Dr.) Asukwo Ekpenyofñ oON ye Dr. Emmanuel Nsan nte
ewet nwed Esop, emi esop mmo edide oton
ke edinam utomo Qboñ Efik
otoño ntak
eyo emi.

49
 Elder (High Chief Dr.) High Chief Dr.
Asukwo Ekpenyon, OON Emmanuel Nsañ, oOFR

Ndusuk ndito Enioñ ke edinam usen oro ekedi:

Elder (High Chief Dr.) Asukwo Ekpenyoñ, OON Asañ

2. Elder Chief (Mrs) Eme N. Okoro, OON Okpo
3. Chief Joe Henry Ikpeme Asañ
Elder Chief Mrs. Minika James Asan
Lady Dr. Roibito Ekpiken Ekanem Asañ
6. Chief Idim Ikpeme Okpo
7. Chief Barbara E. Etim James Asan
Chief . J. Erete Ikot Ofioñ Ebiti
Dr. (Barr) Bassey Ekpenyoñ Obio Usiere
10 Elder Chief Bassey Ikpeme Asañ
11 Prince Edet Moses Ubok-Edide Asañ
12 Evang. (Chief) Nkebem Nkebem- Ikot Nkebem
13 Chief Joseph
Okon Nkebem Asan
4 Prince Koksure Edide Asan
15 Prince Ikperne Edide Asañ
16 Chief Peter James Asan
7 Cief Ekpenyoñ Okon
Chief manuel James
Fkpenyon Obio Usiere
Asan
19 Chief kOn Ffion doe Ikot Ofion Ebiti
Chiet John Ftim Nkebem
21 Obot Akpabio
Chiet Augustin Efion Ikpene Ikot Ebiti
Cief Erete Nyon Bassey Asan
23. Elder Nkebem N. Nkebem (Sir Joe) Obot Akpabio
24 Pst Chief Ita Ikpeme Asan
25. Chief Fdem Bassey Asan
26. Chief Bassey Eboñ Bassey Asañ
27. Mma Glory Efioñ Akpatre Asan
Chief Jacob N. Ebiti Ikot Ofioñ Ebiti
29 Prince Efioñ Ita Ubok-Edide Asan
30. Chief Patrick Eyo Esuabana Asañ
31 Chief Etcheri Etcheri Asan
32 Mma Bassey-anwan
Joseph Nkebem Asañ
33 Chief Alfred Dan Esien Asañ
34 Ekpenyoñ Etcheri Akamba Asan
Dorathy Emmanuel Ikpeme Asañ
36. Etim Philip Ekpiken (Jnr) Asan

Atambembe Enioñ
Kpa nte ema eketin, Efik ema ekem ibat ke Utomo-
Oboñ Efik eke isua 2013, edi ntañ mmbok Efik ke Esien
 iyomde mbufiok ata eti eti ke nta
Duopeba, edi se
Efik etahare esuho ekpri otu oto
ediwak nkani ekpuk ke
ke Akwa Ibom. NduSuk ekpul
ebuana mmo ye Tbibio
Itu Mbauzo, Enwañ, Ebuhu
etiñde ebaña edi: Idua,
nte nnyin ikokutde ke ñwed
kpoto ye Otoñ- Ama, kpa
emi nk0 ewetde ke Edikot
edinam Usen oro kpa nte
Nwed Mbuk E. N. Amaku.

Edicke ekade iso ndisin Idua ke otu Esien Efik

Duopeba, ndusuk ekpuk ke Asan Enion enyene
ndibuana ye mmo koro ke ñkpo nte Isua 15:00AD ke
ntak ekon emi okotode Arochuku oduk Edik Enioñ, ata
ediwak ndito Asañ Enioñ, ema ebe eka ekeduño ntre ye
idua ke ebiet edikotde mfin Akpabuyo. Ke edikpoñ
Akpabuyo, Idua ekeworo ye obufa enyin emi ekedide
idua Asañ emi enyiñ emi osuhore tutu esim mfin nditi
ebuana ldua ye ndito Asañ Enioñ ke eset. Kot se
ewetde ke oyoho Ibuot Nwed emi Ita.

Ke ntem, mme ufok eñyenede ebuana ye Idua Asan

nte mme iman Esien Efik edi: (a) Idua (b) Asañ Abatim
c)Odon/Amoto (ke Bakassi). Mmo nko ekeme
dsutig ye Enioñ ke ufok Bukoñ Akani Obio. Kpasuk
ntre riko ke edi ye edisiak saña saña ufok nno Itu. Ke
SOde etep obio emi ndidu idahaemi ke idak
ifu
ukara Akwa lbom, Itu edi kiet ke otu ñkani obio Enion
tonode ke ñkpo nte isua 14:00 AD tutu esim mfin.

edito, Eniçn ekekot obio emi Obot Afia-Enioi

Hdida nti akwa iso ndem
nnno kiet emi ekerede Aftd
Enion emi edide eyen eka afia-añwan ndem Efik Iboku.
Ndusuk ndem Enioñ ke Itu edi: Iso Ndem Ete
Anwakan Ikpeme ye Atabiri-inyañ emi Enioñ ye Itu
ewade tutu esim mfin.

Ndien, okoto ke ikot Enioñ ke eyo ukara Oboñ Ndem

Eno (1822-1904) ke ndusuk ekpuk ke ufok Eyamba ke
Atakpa Ikot Efiom K Calabar, ekesaña enyeñe ison ke
Itu ye mme ube inyañ Itu nte Etehentem, Edioñ, Ikot
Otu, Ikot Efa ye Mkpañ-Uruk. Mme ekpuk oro ekedi,
ufok Oboñ Otu Bassey Ofioñ, oboñ Ekpenyoñ Ekpe
(James Edem Efiokoho) ye Ufok Oboñ Cocobassey.
Edisin Itu nte kiet ke otu mme Esien Efik Duopeba
inenke koro mme ufok emi ekade iso ndinyene ebuana
ke ufok ubon Eyamba ke Atakpa tutu esim mfin.

Ke otukde Eñwan nte akani Esien Efik, editre ndisin

Odot (Obio Ekpo Añwa Mbañ) ye mme ñkan-ñkuk esie
inenke koro idibi aman Enwañ kpa enye aman Odot.
Edieke Enwañ emi osuhore ke Efik miwakke ikem
ndimum ufok oro ikama, Obio Odot ye mme mkpri
obio eken eni edude ke idak esie, ekpon ekem ndida
ke idem nte Esien Efik kiet koro Abasi minanake
nsuhore.
Kpasuk ntre nko ke edi ye Ebuhu ye Ikpoto emi ediwak
ndito mmg ema ekebuaha ntre ye Nsiduñ ke ntak
ndo, ekoñ ye idibi-udia.

53
 Ke ntak emi, nnen nen Esien Efik Duopeba emi
odotde ye eyo nnyin emi kpa
nte Etubom Eyo Okoon
eset esie, edi emi:
Akak ewetde ke mbuk
Creek Town
1. Obio-oko (Iboku Esit Edik) -
Iboku Utan Henshaw Town, Duke
Town, Cobham Town
Old Town
3 Obuton
Ye kpukpru nkok Adiabo
A. Adiabo
ke Iboku
Obom Itiat ye mme nkok
Abayen
esie
Ikorofioni ye kpukpru ñkok esie
Ikoneto ye kpukpru ñkok esie
Enion Abatim Babom ye Bukoñ ye mme
nkok mmo
Ito/Idere ye kpukpru ñkok mmo
1 Ukwa ye kpukpru ñkok Esie
11 Odot Ndon, Ekim, Uyi
12 Eki ye kpukpru ñkok esie

. Mme Adaha
Esop Ndito Enion Abatim
ke Calabar
Ewet nwèd emi.
Ofon ndidioño nte edade ebaharede ndusuk ufok ke
Enioñ ke ntak ebuana mmo ke Ebekpo Efik nte kiet ke
otu Esien Efik Duopeba

Mmoedi
(A) Bukon
i. Etinyin Ikpeme Anwakai
Ikpeme Ekpenyoñ, IKpeme Ekanem,
Ekanem Ikpeme, Ebiti Ikpeme.
ii. Etinyin Ekpenyoñ Qnioñ
Etcheri, Uyi ye mme mkpri ufok
eken enyenede ebuana
ii. Abatim Esit Edik(Edere)
Ikot Eboñ/Ikot Nkebem,
Ntan Obu Ukpe,
iv. Abatim Esit Edik (Usuk)
Okpo, Ekpo Añwafioñ, Ikot Ofion
Ebiti
V. Bukon Akani Obio
Ndem-Inyañ, Ukpe Asanya,
Idua-Asañ Abatim (Idibi Bukoñ)
(B) BABOM
I. Babom Usuk
Ukei Mbom ye Ikot Ndem
ii. Babom Edere
Atan Onoyom
ii. Babom Esin Ufot
Isoñ Inyañ Enioñ Abatim

55
 iv. Beme Eburucha
Aka
Omon, Metoñ, Ekpo Nkasi,

Kpasuk nte etiñde ke mbuk emi, Babom Edere ye

ye Babom Esin Ufot ye mme mkpri
Babom usuk kpa
ema eda ke idem
eken emi edude ke idak mmo,
ufok edide:
emi mme Etubom ye mme Ibuot ufok mmg

Etubom Iya Nya Onoyom Mbuk

Babom Usuk
. Etubom (Engr) Ita Idim Ekpo
Babom Edere
Chief Ekpo Bassey Ekpo
Babom Esin Ufot
V. Etinyin Ekpo Nya Ekpo
Etie Ifum
V. Chief lan Asuquo
Esukwa
Vi. Etubom Ekpo Ada Ekpo
Ekpika Ndem

Ndusuk mme ono item ke Babom

Elder Ita Nya Owen
Chief Ekpenyoñ E. Ada
. Chief Efioñ Eyibio Ndem
V. Chief Ita Okon Mbukpa
v. Chief Ekpenyoñ Okon Ekpenyoñ (Alhaji Kasim)
Vi. Chief Nya Ndem Mbukpa
VI. Chief Ita Bassey Bassey

56
Ndusuk Ibuot ufok ke mme ufok uboñ Bukoñ edi
emi ke idak:-
Etinyin (Group Capt.) Ita David Ikpeme (rtd.) C.O.N
(Tbuot ufk, Etinyin Ikpeme Anwakañ)
High Chief (Dr.) Asuquo Ekpenyon, OON
(Ibuct ufok, Bukon Akani Obio/Ufok Etinyin Ekpenyñ Onion)
. Chief J.J Erete
(Ibuot ufok /Abatim Esit Edik (Usuk)
iV. Elder (Evang.) Nkebem Nkebem
Ibuot ufok, Abatim Esit Edik (Edere)
V. Elder Chief Bassey Ikpeme
(Etie ibuot okpokoro, Efe MbaH Idañ)
Ndusuk Adaha ke Ufok Uboñ Bukoñ:
Prince Ikpeme Edide (Etubom)
Prof. Edet Matthew Anam
Elder Chief Eboñ Andrew Bassey
HH Chief Etim Okon Etim
Chief Michael H. Ikpeme
Chief Eboñ Asanya Esuabaña
Etinyin Ndem-Ita Kingsley Ndem
Chief Joseph Okon Tom Nkebem-iso
Prince Edet Moses Ubok Edide
Chief Augustin Efioñ Ikpeme
Chief Okokon James
Chief Etcheri Etcheri
Chief Edem Basseyy
Elder Lawrence Etcheri
Chief Ene Eboñ
Chief ye Chief Mrs. Nyama Ette Nkebem
$7
 Esop mme Etubom Efik

oro ana ono mme

Mme ndutim eken esuhode, enye
Etubom Ufok ye mme mbet mmo ke Esa OboH ke ufon
Enioñ kpa nte Etubom Ufok Babom Edere, Etubom Iya
Nya Onoyom Mbuk eketiñde ke ini enye akanamde
sop Mme Etubom Efik ke Iboku Esit Edik (Western
Calabar) edioño ebaña mme ndutim uboñ ke Enioñ ke
otukde mme idaha Etubom ufok ye mme ono item.
Eyenyuri ewet se otukde Ufok Nkoro Ibom Eno ke
Enion ke utoño ntak edimin nwed emi.

MME UKPE NKPO

Ofon ndinyene ebuana ndito ete kpa nte emi
ndito Enioñ Abatim ekenamde ke mbuk emi ye
n e Efik eken koro ikpoñ edi ucdoño.

Enion edi akani Esien Efik kiet emi odotde

ukpono ye uku ke otu mme Esien Efik
Duopebà kpa nte emende ewut ke nduti
ubon mmo emi edude ke nwed emi.

58
Mme-Ada-idaha ke Abatim Enioñ ye Efik:

Etubom I. O. Mbuk Chief Ian Asuquo

Etubom Babom Usuk Esukwa Babom

Chief ye Mma J. O. Nkebem Ekpuk: E. Etim James

Ibuot Obio, Bukoñ Akani Obio (Mme Ekep-kep)
(Nditoi) Asañ Enioñ Abatim

59
 Mme Adaha
Nka Esit-kiet Ndito Esit Edik
Enion Abatim

MME MBUME
Nso idi Utomo Oboñ?
Ewe Oboñ Efik ke ekenam ukpono eno ke isua
oro?
NsO ye nso ke Enioñ ekenam ke edinam usen
oro?
Siak eny1n ndusuk ufok emi edude ke Enion
ADetim.
Ewe ufok ke otu oro ke ata fwet-iwed emi
Nkebem Nkebem oto? Afo oio ewe ufok ke
obo fo?
 MME NWED NDUNORE
Ndusuk Nwed ekenwamde ndida nnam nduñore Akani
Edik Enioñ emi (Mbuk Ndito Esit Edik) ekedi:

D. Simmonds. "An Ethnographic Sketch of the Efik

people in forces "Efik Traders of Old Calabar.

G.I. Jones. "Trading States of Oil Rivers"

K. K. Nair. "Politics and Society in Old Calabar" Ph. D.

(Ibadan) Thesis, December 1967.
N.A.P.G. Mckenzie A.D.O. for Aro District
Intelligent Report on Enyon Clan 28 March,
1935.

Nkebem E. Nkebem (Efik News Translation C.R.B.C.

Clabar) Efio-ekpo August 24, 2004 ye mme
Nwed esie eken.

Mme Iko ntiense ke abana emana Enioñ

Etubom Iya Nya mbuk - Obio Usiere

ii. - Obio Usiere

Elder Ita Nya Owen
ii. Chief Ita Ekpenyoñn Isoñ Inyañ
Chief A. T. Ekanem - Asañ Eniçñ
iV.
V. Chief Etim Philip Ekpiken Asañ Enion
-

VI. Late Chief Grace Eboñ -Asañ EnioH

vii. Late Chief Bassey Bassey- Atañ Onoyom

61
 Mme Nwed Nkebem Nkebem ewetde:

MBRE
1. Ebuk-Idiok JS 1
2. Ekpri Bassey JS 2
3. Nnaubom - JS 3

4. Esa Qboñ Efik SS 1

5. Edidem Efik (Part 1-3) SS Classes

MBUK
1. Ededem JS 1
2. Asukwo Kokoeka JS 2/3
3. Atakpa Ikot Efiom ye
4. Titia Adamson
SS Classes
5. Mbuk Ndito Esit Edik General Reader
ot: Eyesin mme Nwed emi kiet kiat ke mme mbre- F
oro edi ke ido mbakara

CALDSPA
CALABAR DRAMATHC
SOCIETY &
PU8LICATIONS AGEN
AEAIM

tso ndom

Ukpoig
bof Enigh
Mibzbins-fin

Ukg-lyak
Hikcp-tibe
Ekgh-ispit
kg Abas

Mbre

Ubon-Elk

CALBSPA