Professional Documents
Culture Documents
Dobrzanski Duda Mirecki Modelowaniw 3 2014
Dobrzanski Duda Mirecki Modelowaniw 3 2014
Dobrzanski Duda Mirecki Modelowaniw 3 2014
Janusz DOBRZAĒSKI
Piotr DUDA
Politechnika Krakowska
Leszek MIRECKI
Rafako S.A.
Przedstawiono wybrane wyniki badaē uzyskane w projekcie rozwojowym pt. „Ocena zachowania siú i prognoza
dđugotrwađej pracy stali nowej generacji na elementy kotđów eksploatowanych powyľej temperatury granicznej” [1], w
zakresie zbudowania modeli zjawiska peđzania, które to modele wraz z zaproponowanæ analizæ numerycznæ posđuľyđy
do opracowania sposobu wyznaczania trwađoħci eksploatacyjnej elementów o zróľnicowanej geometrii do pracy w czú-
ħci ciħnieniowej kotđów o parametrach nadkrytycznych (ciħnienie do 28,5 MPa; temperatura do 620ûC) wykonanych z
wybranych stali, a w szczególnoħci: wysokochromowych stali martenzytycznych o zawartoħci 9 i 12% Cr w gatunkach
X10CrMoVNb9-1 (P91), X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) oraz austenitycznej stali chromowo-niklowej w gatunku
X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H), co jest drugæ czúħciæ opracowania.
W pierwszej czúħci przedstawiono sporzædzone charakterystyki materiađowe badanych stali, omówiono zapropono-
wanæ metodologiú oceny stanu materiađu i jego stopnia wyczerpania (zmiany obrazu mikrostruktury, zmiany skđadu
fazowego wydzieleē, model ewolucji mikrostruktury, klasyÞkacja mikrostruktury) oraz narzúdzia do jego oceny [2].
W omawianej czúħci opracowania zaprezentowano zbudowane dla badanych stali modele zjawiska peđzania:
– Garofalo (Soderberga) opisujæce I i II etap peđzania przy stađym naprúľeniu oraz w stađej temperaturze,
– wđasne modele opisujæce odksztađcenie peđzania dla I, II i III etapu peđzania przy stađym naprúľeniu i w stađej tem-
peraturze,
– modele opisujæce zaleľnoħci czasu do zniszczenia od naprúľenia dla wybranych stali,
– modele opisujæce prúdkoħci peđzania w stanie ustalonym od wartoħci naprúľenia dla wybranych stali.
Na ich podstawie zaproponowano matematyczne modele odksztađcenia peđzania w funkcji czasu i naprúľenia dla
wszystkich trzech analizowanych stali. Przedstawiono analizú wytúľenia wybranych elementów konstrukcyjnych
o zróľnicowanej geometrii: kolektora wylotowego wykonanego ze stali P91, przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali
Super 304H i przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali VM12SHC, w oparciu o uprzednio wykonanæ przez wytwórcú
kotđów dokumentacjú projektowæ. Wykonana analiza przy wykorzystaniu metody elementów skoēczonych pozwoliđa
na wskazanie miejsc koncentracji naprúľeē w tych elementach konstrukcyjnych.
Przeprowadzona analiza numeryczna pozwoliđa na okreħlenie rozkđadu odksztađceē i naprúľeē w nowych elemen-
tach konstrukcyjnych oraz takich, w których jest juľ widoczny wpđyw postúpujæcego procesu peđzania, a ponadto na
symulacjú pracy wybranych elementów krytycznych w czasie znacznie przekraczajæcym czas przeprowadzonych prób
peđzania. Modelowano pracú elementów urzædzeē do 200 000 godzin pracy, podczas gdy najdđuľsze próby peđzania
zrealizowane w ramach projektu trwađy okođo 25 000 godzin.
Sđowa kluczowe: stale dla energetyki, modelowanie peđzania, analiza numeryczna, matematyczne modele odksztađ-
cenia peđzania, kolektor wylotowy, wúľownice przegrzewacza pary
the pressure part of boilers with supercritical parameters (pressure up to 28.5 MPa; temperature up to 620ûC) made of
selected steels, in particular: high-chromium martensitic steels containing 9 and 12% of Cr – grades X10CrMoVNb9-1
(P91) and X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC), and austenitic chromium-nickel steel – grade X10CrNiCuNb18-9-3
(Super 304H), which is the second part of the study.
In the Þrst part, the material characteristics developed for selected steels were presented, the proposed methodology
for the assessment of material condition and exhaustion extent (changes in the image of microstructure, changes in
phase composition of precipitates, microstructure evolution model, microstructure classiÞcation) and the assessment
tools were discussed [1].
In this part of the study, the following creep effect models built for the examined steels were presented:
– Garofalo (Soderberg) model describing stage I and II of the creep at constant stress and constant temperature,
– own models describing creep strain for stage I, II and III of the creep at constant stress and constant temperature,
– models describing the relationships between time to destruction and strain for selected steels,
– models describing steady-state creep rates depending on stress values for selected steels.
On the basis of these, the mathematical models of creep strain as a function of time and stress for all the three ana-
lysed steels were proposed. The effort analysis for selected structural components with different geometry: discharge
collector made of P91 steel, SH3 superheater made of Super 304H steel and SH3 superheater made of VM12SHC
steel, was presented based on the design documentation prepared previously by the boiler manufacturer. The analysis
made using the Þnite-element method allowed the points of stress concentration in these structural components to be
indicated.
The numerical analysis allowed the determination of strain and stress distribution in new structural components
as well as those where the effect of progressing creep process was already visible, and moreover the operation simula-
tion for selected critical elements within the time signiÞcantly exceeding that of completed creep tests. The operation
of the equipment elements was modelled for up to 200,000 hours, while the longest creep tests performed as a part of
the project were approx. 25,000 hours.
Key words: steels for the power industry, creep modelling, numerical analysis, mathematical creep strain models,
discharge collector, steam superheater coils
Ocena zachowania siú i opracowanie sposobu pro- Celem projektu byđa ocena zachowania siú i opra-
gnozowania trwađoħci eksploatacyjnej stali nowej ge- cowanie sposobu prognozowania trwađoħci eksploata-
neracji dla energetyki i wykonanych z nich elementów cyjnej wybranych stali nowej generacji dla energetyki
krytycznych kotđów o parametrach nadkrytycznych i wykonanych z nich elementów krytycznych kotđów
pracujæcych powyľej temperatury granicznej to zna- o parametrach nadkrytycznych pracujæcych powyľej
czy w warunkach peđzania w dobie koniecznoħci mak- temperatury granicznej to znaczy w warunkach peđza-
symalnego wykorzystania rzeczywistych moľliwoħci nia.
bezpiecznej eksploatacji znacznie dđuľszej niľ wyzna- W ramach projektu opracowano charakterystyki ma-
czony obliczeniowy czas eksploatacji, przy zminimali- teriađowe wybranych stali w stanie wyjħciowym (dosta-
zowaniu nieplanowanych odstawieē instalacji jest po- wy) i po dđugotrwađej ekspozycji w warunkach peđzania
waľnym wyzwaniem. Niezbúdnym w ocenie dynamiki oraz metodologiú oceny stanu materiađu po dđugotrwađej
oraz w ocenie obniľania siú poziomu cech i ich wartoħci pracy w warunkach peđzania, co omówiono w pierwszej
odpowiadajæcych za odpornoħè na peđzanie istotnæ rolú czúħci opracowania [2]. Na ich podstawie opracowano
odgrywajæ charakterystyki materiađowe búdæce powiæ- wđasne modele zjawiska peđzania badanych stali oraz
zaniem zmian w mikrostrukturze materiađu w wyniku przeprowadzono symulacjú pracy wybranych elemen-
peđzania z poziomem charakterystycznych wskaļni- tów czúħci ciħnieniowej kotđa, co omówiono w poniľszym
ków odpornoħci na peđzanie. Stworzone charaktery- opracowaniu, które jest drugæ czúħciæ opracowania.
styki umoľliwiajæ zbudowanie modeli peđzania, które Modelowanie zostađo przeprowadzone dla wybranych
w powiæzaniu ze stworzonymi modelami elementów stali przeznaczonych na elementy przegrzewaczy pary
konstrukcyjnych kotđów pozwalajæ na prognozowanie
kotđa o parametrach nadkrytycznych.
czasu bezpiecznej eksploatacji odniesionego do rzeczy-
W projekcie przedstawiono metodykú budowy mode-
wistych warunków eksploatacji. Opracowane charak-
lu peđzania na któræ skđada siú:
terystyki materiađowe dla wybranych gatunków stali
– opracowanie modeli Garofalo (Soderberga) opisu-
przewidywanych do stosowania w pierwszej kolejnoħci
jæcych I i II etap peđzania przy stađym naprúľeniu
w kotđach na nadkrytyczne parametry pracy w ener-
getyce krajowej zaprezentowano w pierwszej czúħci i temperaturze,
opracowania [2]. Wybrane stale to: wysokochromo- – okreħlenie wđasnych modeli opisujæcych odksztađce-
we martenzytyczne o zawartoħci 9 i 12% Cr w gatun- nie peđzania dla I, II i III etapu peđzania przy stađym
kach X10CrMoVNb9-1 (P91) i X12CrCoWVNb12-2-2 naprúľeniu i temperaturze,
(VM12SHC) oraz austenityczna chromowo-niklowa w – modelowanie zaleľnoħci czasu do zniszczenia od na-
gatunku X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H). Poniľej prúľenia dla wybranych stali,
natomiast omówiono elementy modelowania peđzania, – modelowanie prúdkoħci peđzania w stanie ustalonym
budowania modeli wybranych elementów krytycznych od wartoħci naprúľenia dla wybranych stali.
kotđa pracujæcych w warunkach peđzania wykonanych W oparciu o powyľsze skđadowe zbudowano matema-
z tych stali oraz prognozowanie ich pracy do 200 tys. tyczne modele odksztađcenia peđzania w funkcji czasu
godzin. i naprúľenia dla analizowanych stali.
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy... 31
3. MATERIAĐ DO MODELOWANIA
Tabela 1. Zestawienie wymaganych skđadów chemicznych nowych ľarowytrzymađych stali przewidzianych do stosowania
w pierwszych kotđach o parametrach nadkrytycznych w krajowej energetyce [3-6]
Table 1. Summary of required chemical compositions of new creep resisting steels intended for use in the Þrst boilers with
supercritical parameters in the domestic power sector [3-6]
Gatunek
Zawartoħè pierwiastków, %
stali
C Si Mn Cr Ni Mo Cu V W Nb pozostađe
A 0,08-0,12 0,20-0,50 0,30-0,60 8,0-9,5 < 0,40 0,85-1,05 - 0,18-0,25 - 0,06-0,10 N 0,03-0,07
Co: 1,40-1,60
B 0,11-0,14 0,40-0,60 0,15-0,45 11,0-12,0 0,20-0,40 0,20-0,40 - 0,20-0,30 1,30-1,70 0,03-0,08 N:0,030-0,070
B:0,0030-0,006
C 0,09-0,11 0,11-0,27 0,69-0,80 17,75-18,35 8,87-10,05 min. 0,17 2,71-3,03 0,18-0,25 - 0,20-0,56 N 0,03-0,07
A – X10CrMoVNb9-1 (T/P91); W-1.4903
B – X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12)
C – X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H)
Tabela 2. Zestawienie elementów czúħci ciħnieniowej kotđa o parametrach nadkrytycznych, z których pobrano wycinki do
badaē [1]
Table 2. Summary of elements in pressure part of boiler with supercritical parameters from which samples were taken for
investigation [1]
siú z duľæ prúdkoħciæ, która maleje z upđywem czasu. pracy. Nie moľna zatem okreħliè wpđywu temperatury
Drugi etap peđzania fII , peđzania ustalonego, charak- na wartoħè odksztađcenia peđzania. Odpowiedni wspóđ-
teryzuje wzglúdnie stađa prúdkoħè peđzania. Prúdkoħè czynnik ma wartoħè zero, a ekspotencjalny czynnik
tú reprezentuje prosta o wspóđczynniku kierunkowym równania przyjmuje wartoħè jeden i nie wpđywa na ob-
równym prúdkoħci peđzania w etapie ustalonym tzn. liczenia. Wzór w takiej postaci odpowiada prawu Nor-
minimalnej prúdkoħci peđzania. Trzeci etap peđzania, tona-Baileya, które jest czústo stosowane w izotermicz-
peđzania progresywnego, przebiega z narastajæcæ prúd- nych warunkach do obliczeē w pierwszym i drugim
koħciæ i koēczy siú uszkodzeniem materiađu w chwili okresie peđzania [19–21].
okreħlanej jako czas do zniszczenia. Etap ten jest czústo
Model peđzania SHAR Ŧ Strain Hardening
pomijany w analizach. Na rysunku zostađ on uwzglúd-
niony tylko w sumarycznej postaci krzywej peđzania Model peđzania SHAR Ŧ Strain Hardening (umacnia-
[7–11]. nie odksztađceniowe) jest równieľ modelem zalecanym
Zmianú odksztađcenia peđzania w funkcji czasu opi- do stosowania w pierwszym okresie peđzania. Jest on
suje równanie empiryczne (1): opisywany równaniem (4):
fo = c1 vc2 (f) c3 e c4 /T
-
f = f0 (1 + bt1/3) exp (kt) (1) (4)
a) b)
Rys. 2. Przebieg zmierzonego i zamodelowanego rzeczywistego odksztađcenia peđzania stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w tempe-
raturze Tb = 600 C przy poziomie naprúľenia: a) ıb = 125 MPa (A = 6.47E-3, b = 72.01, fo min = 6.98E-6); b) ıb=160 MPa (A = 6.96E-3,
o
= 125 MPa (A = 6.47E-3, b = 72.01, fo min = 6.98E-6); b) ıb = 160 MPa (A = 6.96E-3, b = 11.46925038, fo min = 7.61E-5)
przypadku peđzania w temperaturze Tb = 600oC, przy Do modelowania odksztađcenia peđzania w III etapie
naprúľeniu ıb = 125 i 160 MPa materiađu komory wy- zaproponowano wzór (6).
lotowej przegrzewacza pary z tej stali dobrano na dro-
t K
f III = M exp ;c
tr m E
dze obliczeniowej stađe równania (5). Stađe A, b, fo min (6)
w równaniu (5) obliczono metodæ Levenberga-Mar-
quardta [24, 25]. Równanie to opisuje jedynie trzeci etap peđzania
4.1.1. Modelowanie uszkodzeē i powinno byè uľywane w pođæczeniu ze wzorem opi-
(III etapu peđzania) sujæcym drugi i ewentualnie pierwszy etap peđzania.
Przykđadowo wzór ten moľna zsumowaè z wzorem Ga-
Szereg zamieszczonych w literaturze wzorów, w tym rofalo (Soderberga). Istotnæ cechæ wzoru (6) jest fakt,
równieľ wzór Garofalo (Soderberga), bardzo dobrze
ľe wystúpujæce w nim wspóđczynniki opisujæ Þzyczne
opisuje I i II etap procesu peđzania. Jednak czústo istot-
parametry procesu peđzania. We wzorze tym tr, K, M sæ
ne jest zamodelowanie takľe III etapu peđzania. Trze-
stađymi doħwiadczalnymi. Stađa tr [godz.] oznacza czas
ci, ostatni etap peđzania prowadzi do nieuchronnego
do zniszczenia i jest dobrze opisana w literaturze, moľ-
zniszczenia elementu i jako taki czústo jest pomijany
liwa do pozyskania z prób peđzania prowadzonych do
w analizach [26].
zniszczenia jak i z danych tablicowych materiađu. Stađe
Jednak III etap peđzania powinno siú braè pod uwagú
K, M opisujæ intensywnoħè procesu zniszczenia. Propo-
z wielu powodów. Przede wszystkim dysponujemy do-
nowana funkcja dobrze interpoluje dane doħwiadczal-
ħwiadczalnymi danymi z prób peđzania, które zwykle
koēczæ siú zniszczeniem próbki. Przy uľyciu wspóđcze- ne i nadaje siú do analiz komputerowych. Funkcja ta
snych komputerów i oprogramowania, analiza takich jest róľniczkowalna i nie zwraca zbyt duľych wartoħci,
danych jest duľo szybsza i wskazana. Co wiúcej, trzeci co byđoby problemem przy obliczeniach numerycznych
etap peđzania niekoniecznie prowadzi do natychmia- [22, 23, 26–28].
stowego zniszczenia elementu. W gruboħciennych ele- 4.1.2. Zbudowane modele opisujæce I, II i III etap
mentach ciħnieniowych trzeci etap procesu peđzania peđzania dla badanych stali
moľe wystæpiè jedynie w niektórych obszarach danego
Sumarycznæ funkcjú odksztađcenia peđzania przed-
elementu. W elementach o skomplikowanych ksztađ-
stawia wzór (7). Opisuje ona wszystkie trzy etapy pro-
tach procesy peđzania nie zachodzæ równomiernie
cesu peđzania.
w cađym elemencie, lecz najintensywniej w rejonach
koncentracji naprúľeē. Niejednokrotnie w tych obsza-
f = fI, II + fIII = A 81 - exp `- jB + fo min t + M exp ;c m E (7)
t t K
rach powodujæ relaksacjú naprúľeē. W zwiæzku z tym b tr
w tych rejonach degradacja spowodowana peđzaniem
jest mniejsza siú moľna by oczekiwaè. Taki przypadek Funkcja ta ma wiele zalet. Bardzo dobrze interpoluje
zostanie przedstawiony poniľej. Zatem modelowanie dane doħwiadczalne dla wielu gatunków stali a wiúk-
i analiza trzeciego etapu procesu peđzania mogæ okazaè szoħè wspóđczynników we wzorze odpowiada Þzycznym
siú waľne i uľyteczne. parametrom. Funkcja ta bardzo dobrze nadaje siú do
34 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki Prace IMĽ 3 (2014)
a) b)
Rys. 3. Przebieg zmierzonego i zamodelowanego rzeczywistego odksztađcenia peđzania stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC)
w temperaturze Tb = 575oC i przy naprúľeniu: ıb = 230 MPa (A = 6.55E-3, b = 2.43E+1, fo min = 3.25E-5, tr = 8.57E+2, K = 4.26,
M = 1.34E-3). ıb = 260 MPa (A = 6.52E-3, b = 7.48, fo min = 4.07E-4, tr = 6.15E+1, K = 2.73, M = 6.22E-4)
Fig. 3. Course of measured and modelled real creep strain of X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) steel at Tb=575oC and stress
level of: ıb = 230 MPa (A = 6.55E-3, b = 2.43E+1, fo min = 3.25E-5, tr = 8.57E+2, K = 4.26, M = 1.34E-3). ıb = 260 MPa (A = 6.52E-3,
b = 7.48, fo min = 4.07E-4, tr = 6.15E+1, K = 2.73, M = 6.22E-4)
obliczeē numerycznych ze wzglúdu na to, ľe jest róľ- zamodelowaè dla wybranej nominalnej temperatury
niczkowalna, ciægđa i zwraca skoēczone wartoħci. pracy.
Przykđady przeprowadzonego modelowania funkcji Uproszczenie to, pozwalajæce na przyjúcie tempera-
odksztađcenia opisujæcej trzy okresy peđzania dla ma- tury na stađym poziomie, w której zachodzi peđzanie,
teriađu wúľownic przegrzewacza pary wykonanego ze sđuľy zamodelowaniu procesu peđzania. W rzeczywi-
stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) na podstawie stoħci liczæc peđzanie poħrednio uwzglúdnia siú równieľ
wyników prób peđzania z pomiarem wydđuľenia w cza- zmiany temperatury, poniewaľ do obliczeē brane sæ
sie próby wykonanych w temperaturze Tb = 575oC naprúľenia zmienne w czasie, a te pochodzæ nie tylko
i przy stađym naprúľeniu ıb = 230 i 260 MPa pokazano od zmian ciħnienia czynnika, ale w znacznym stopniu
na rys. 3. równieľ wywođane sæ zmianami temperatury czynni-
Na drodze obliczeniowej dobrano stađe równania (7) ka. Powodujæ one, zwđaszcza dla nowych gatunków
dla jednoosiowego przypadku peđzania stali X12CrCo- stali o mađym wspóđczynniku przewodnoħci cieplnej
WVNb12-2-2 (VM12SHC) w temperaturze Tb = 575oC w wysokich temperaturach, duľæ róľnicú temperatury
i przy stađym naprúľeniu ıb = 230 i 260 MPa. Stađe rów- na gruboħci ħcianki, wywođujæc powstawanie duľych
nania obliczono metodæ Levenberga-Marquardta. naprúľeē cieplnych.
4.2.1. Modelowanie zaleľnoħci czasu
4.2. MODELE ODKSZTAĐCENIA PEĐZANIA do zniszczenia od naprúľenia
W FUNKCJI CZASU I NAPRùĽENIA
Wpđywu naprúľeē nie moľna pominæè w oblicze-
Procesy peđzania zachodzæ w materiađach poddanych niach, tak jak wpđywu zmian temperatury. Dlatego
dziađaniu wysokiej temperatury i obciæľeē w dđugim zaproponowano sposób pozwalajæcy uwzglúdniè wpđyw
okresie czasu. Jednoosiowe odksztađcenie peđzania zmiany naprúľeē na krzywæ odksztađcenia peđzania.
w czasie dla ustalonej temperatury i naprúľenia moľ- Zaleľnoħè odksztađcenia peđzania od czasu i naprúľenia
na zamodelowaè szeregiem funkcji, np. wzorem (5) lub przedstawiona zostanie z wykorzystaniem zmodyÞko-
(7). Jednak przy obliczeniach rzeczywistych elementów wanego wzoru (2).
nie moľna pominæè wpđywu temperatury i naprúľenia. Z przebiegu krzywych jednoosiowego odksztađcenia
W pracujæcym gruboħciennym ciħnieniowym elemencie peđzania dla róľnych obciæľeē widaè, ľe odksztađcenie
wystúpujæ naprúľenia o róľnych wartoħciach. Ponadto peđzania zaleľy równieľ od naprúľenia. Zaleľnoħè tú
podczas uruchamiania i odstawiania w róľnych obsza- moľna opisaè wzorem (8). Wyznaczony w ten sposób
rach elementu wystúpujæ temperatury o róľnych war- czas do zniszczenia tr moľe zostaè nastúpnie podsta-
toħciach. Odksztađcenie peđzania zaleľy od wszystkich wiony do wzoru (7):
tych wielkoħci.
tr = exp [c1 + c2 ln (v + 1) 2] (8)
Poniewaľ peđzanie jest procesem dđugotrwađym, za-
chodzæcym w wysokiej temperaturze, a elementy czúħci gdzie c1, c2 stanowiæ stađe doħwiadczalne, które mogæ
ciħnieniowej kotđa przez wiúkszoħè czasu pracujæ przy zostaè wyznaczone za pomocæ oprogramowania kom-
nominalnych, stađych wartoħciach temperatury, wpđyw puterowego, przy wykorzystaniu wartoħci czasu do
zmian temperatury moľna pominæè, a proces peđzania zniszczenia z tablicowych danych materiađowych lub z
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy... 35
wykresów wytrzymađoħci na peđzanie dla danej tempe- 4.2.2. Modelowanie zaleľnoħci odksztađcenia
ratury. Równanie (8) opisuje zaleľnoħè Þzycznæ i bar- peđzania przy zniszczeniu od naprúľenia
dzo dobrze nadaje siú do obliczeē numerycznych. Cha- Z przebiegu krzywych jednoosiowego odksztađcenia
rakterystyka proponowanej funkcji pozwala na ekstra- peđzania dla róľnych obciæľeē widaè, ľe rzeczywiste
polacjú odksztađcenia peđzania, bowiem jeħli w dđugim odksztađcenie peđzania przy zniszczeniu fc, r zaleľy
okresie czasu naprúľenie jest mađe, to funkcja ta przyj- równieľ od naprúľenia. Zaleľnoħè tú moľna opisaè wzo-
muje mađe wartoħci, co jest zgodne z rzeczywistym za- rem (9):
chowaniem materiađu. fc, r = c1 + c2 v (9)
Dla badanych stali na podstawie uzyskanych wyni-
ków badan peđzania w oparciu o obliczenia numeryczne gdzie: c1, c2 stanowiæ stađe doħwiadczalne i mogæ one
dobrano dla jednoosiowego przypadku peđzania stađe zostaè wyznaczone za pomocæ oprogramowania kom-
w równaniu (8). Stađe te obliczono metodæ Levenberga- puterowego.
Marquardta. Przykđad tak zbudowanej zaleľnoħci na- Przykđad zbudowanego modelu odksztađcenie peđza-
prúľenia ı od czasu do zerwania tr w stađej temperatu- nia przy zniszczeniu od naprúľenia dla jednoosiowego
rze dla stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) poka- peđzania stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w temperaturze
o
zano na rys. 4. Tb = 600 C w postaci graÞcznej pokazano na rys. 5 przy
czym stađe w równaniu (9) dobrano na drodze oblicze-
niowej z wykorzystaniem metody Levenberga-Mar-
quardta.
maganym czasie pracy wystúpujæ trwađe odksztađcenia Poniľej przedstawiono niektóre wybrane wyniki ana-
spowodowane peđzaniem w miejscach o dopuszczalnych lizy numerycznej przeprowadzonej na komorze wyloto-
zađoľonych wartoħciach gwarantujæcych bezpiecznæ wej przegrzewacza pary pierwotnej SH3.
eksploatacjú. Natomiast w obszarach o najwiúkszym Komora jest czúħciæ instalacji ciħnieniowej kotđa. Ko-
wytúľeniu trudno jest przewidzieè wielkoħci tych od- mora o wymiarach 360×60 mm (ħrednica zewnútrzna
ksztađceē aby oceniè czy ich wielkoħci nie sæ niebez- × gruboħè) oraz króèce o wymiarach 52×10 mm zostađy
pieczne dla dalszej eksploatacji. wykonane ze stali X10CrMoVNb9-1 (P 91). Wymagana
Analizú wytúľenia przeprowadzono dla wybranych temperatura obliczeniowa To komory to 569oC, zaħ ci-
elementów konstrukcyjnych zaprojektowanych dla ħnienie obliczeniowe po dziađajæce na jego wewnútrznæ
kotđa energetycznego o nadkrytycznych parametrach powierzchniú wynosi 28,4 MPa.
pracy. W szczególnoħci przedmiotem analizy byđy: Koncentracje naprúľeē w tym elemencie konstruk-
– komora wylotowa przegrzewacza pary wykonana cyjnym wystúpujæ w okolicy otworów pod króèce. Opra-
z wysokochromowej martenzytycznej stali X10CrMo- cowany model numeryczny powtarzalnego szczegóđu
komory z wykorzystaniem programu ANSYS pokaza-
VNb9-1 (P 91),
no na rys. 8. Dla modelu siatki dyskretne stworzono
– wúľownice przegrzewacza pary pierwotnej IIIû (SH3)
z 8-wúzđowych elementów typu „brick” opisanych li-
wykonany z wysokochromowej martenzytycznej stali
niowymi funkcjami ksztađtu utwierdzajæc go aby za-
X12CrCoWVNb12-2-2(VM12SHC),
pewniè warunki symetrii oraz brak ruchu sztywnego.
– wúľownice przegrzewacza pary pierwotnej IIIû (SH3)
Na wszystkich powierzchniach styku z dalszæ czúħciæ
wykonany z chromo-niklowej austenitycznej stali
instalacji zađoľono pđatnoħè przekrojów oraz wprowa-
X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H). dzono siđy ciægnæce. Na powierzchniach wewnútrznych
pđaszcza komory i króèców zađoľono równieľ wymaga-
ne ciħnienie obliczeniowe oraz wprowadzono wđaħciwo-
ħci wytrzymađoħciowe (Ret, Rmt, moduđ Younga) oraz
wđasnoħci Þzyczne (wspóđczynnik rozszerzalnoħci linio-
wej Į, ciepđo wđaħciwe Cw, przewodnoħè cieplna Ȝ) stali
X10CrMoVNb9-1(P 91).
ZdeÞniowany model numeryczny posđuľyđ do analizy
zjawiska peđzania w wybranym elemencie konstruk-
cyjnym komory wylotowej SH3. W wyniku obciæľenia
ciħnieniem wewnútrznym o wartoħci 28,4 MPa oraz ze
wzglúdu na podniesienie temperatury komory od war-
toħci 20oC do 569oC dochodzi w niej do powstania naprú-
ľeē. Rozkđad sumarycznych zredukowanych naprúľeē
wedđug hipotezy HMH w kolektorze wylotowym poka-
zano na rys. 9a, a rozkđad zredukowanych odksztađceē
sprúľystych wedđug hipotezy HMH w na rys. 9b.
Maksymalne sumaryczne naprúľenia zredukowa-
ne wystúpujæ na powierzchni wewnútrznej na krawú-
Rys. 8. Model badanej komory wylotowej przegrzewacza dziach otworów pod króèce wlotowe, a ich wartoħè do-
pary pierwotnej z podziađem na elementy skoēczone chodzi do 207 MPa. Naprúľenia sæ mniejsze od granicy
Fig. 8. Model of examined primary steam superheater out- plastycznoħci i dlatego nie pojawiajæ siú odksztađcenia
let chamber with division into Þnite elements plastyczne.
a) b)
Rys. 9. Rozkđad na wewnútrznej powierzchni komory wylotowej IIIû przegrzewacza pary wykonanej ze stali X10CrMoVNb9-
1(P 91): a) sumarycznych naprúľeē zredukowanych w MPa, b) zredukowanych odksztađceē sprúľystych w %
rd
Fig. 9. Distribution of stresses on the internal surface of 3 stage steam superheater outlet chamber made of X10CrMoVNb9-1
(P91) steel: a) total reduced stresses in MPa, b) reduced elastic strains in %
38 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki Prace IMĽ 3 (2014)
Natomiast maksymalne zredukowane odksztađce- Na rys. 10a pokazano rozkđad zredukowanych naprú-
nie sprúľyste wystúpuje na powierzchni wewnútrznej ľeē sumarycznych w modelowanym fragmencie pđasz-
krawúdzi otworów pod króèce wlotowe, a jego wartoħè cza komory po 200 tysiæcach godzin pracy, a rozkđad
dochodzi do 0,13%. zredukowanych odksztađceē peđzania w chwili 200 tys.
godzin na rys. 10b. Maksymalna wartoħè naprúľeē po-
jawia siú na powierzchni wewnútrznej i zbliľa siú do
6. SYMULACJA PRACY I WYZNACZANIE 84 MPa. Obniľenie naprúľeē jest skutkiem wzrostu
TRWAĐOĦCI EKSPLOATACYJNEJ odksztađceē wywođanych zjawiskiem peđzania. Maksy-
WYBRANYCH ELEMENTÓW CZùĦCI malne zredukowane odksztađcenie peđzania (Rys. 10b)
CIĦNIENIOWEJ KOTĐA wynosi okođo 0,65%. Stanowi ono gđównæ czúħè maksy-
malnego zredukowanego odksztađcenia cađkowitego,
Opracowane modele peđzania badanych stali omówio- które osiæga wartoħè okođo 0,70%. Analiza skđadowych
ne w rozdziale 5 opracowania umoľliwiđy przeprowa- stanu odksztađceē peđzania w punkcie ich koncentracji
dzenie symulacji pracy przez okres 200 tysiúcy godzin pozwala stwierdziè, ľe koncentracja ta jest spowodo-
wybranych elementów konstrukcyjnych przegrzewacza wana gđównie przez odksztađcenie obwodowe. Wielkoħè
pary pracujæcych w warunkach peđzania w kotle o nad- tego odksztađcenia w postaci graÞcznej ujawniono na
krytycznych parametrach pracy wymienionych w roz- rys. 11.Wystúpuje ono w miejscu koncentracji naprúľeē
dziale 6 opracowania. Uzyskane wyniki symulacji na na wewnútrznej powierzchni komory.
przykđadzie komory wylotowej przegrzewacza pary IIIû Prognozowane wielkoħci tego odksztađcenia mogæ
w postaci graÞcznej pokazano na rys. 10 [30]. byè odczytane z rys. 11 (szczególnie w miejscu koncen-
tracji naprúľeē na wewnútrznej powierzchni komory)
pokazujæcym w postaci graÞcznej rozkđad odksztađceē
peđzania w kierunku osi y na wewnútrznej powierzchni
analizowanej komory wylotowej ze stali X10CrMoV-
Nb9-1(P 91) po 200 tys. godzin eksploatacji w zađoľonej
temperaturze obliczeniowej To = 569oC i przy ciħnieniu
obliczeniowym po = 28,4 MPa.
a)
a) b)
Rys. 12. Prognozowany przebieg w miejscu koncentracji naprúľeē na wewnútrznej powierzchni komory wylotowej wykona-
nej ze stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w zaleľnoħci od czasu eksploatacji do 200 tys. godzin: a) obwodowych odksztađceē peđzania
w %, b) sumarycznych naprúľeē zredukowanych w MPa
Fig. 12. Forecast course of stresses in the area of stress concentration on the internal surface of outlet chamber made of
X10CrMoVNb9-1 (P91) steel depending on the time of operation for up to 200 thousand hours: a) circumferential creep stre-
sses in %, b) total reduced stresses in MPa
dele bardzo dobrze aproksymujæ dane doħwiadczal- đej temperaturze i stađym obciæľeniem do 200 000
ne dla analizowanych w projekcie stali (Rys. 1–7) godzin.
2. Analiza wytúľenia wybranych elementów kon- 7. Dla wszystkich zamodelowanych elementów kon-
strukcyjnych o zróľnicowanej geometrii, a w szcze- strukcyjnych zaobserwowano w funkcji czasu eks-
gólnoħci: komory wylotowej wykonanej ze sta- ploatacji wzrost odksztađceē peđzania oraz spadek
li X10CrMoVNb9-1 (P91), przegrzewacza SH3 maksymalnych sumarycznych naprúľeē.
wykonanego ze stali X12CrCoWVNb12-2-2 oraz 8. Zaproponowano sposób wyznaczania trwađoħci
przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali X10Cr- eksploatacyjnej przy zađoľeniu stađej temperatury
NiCuNb18-9-3, przeprowadzona z wykorzysta- pracy i stađej wartoħci ciħnienia pary we wnútrzu
niem metody elementów skoēczonych pozwoliđa tych elementów. Dla wszystkich analizowanych
na wskazanie miejsc koncentracji naprúľeē w tych elementów konstrukcyjnych wyznaczono ich zu-
elementach konstrukcyjnych (Rys. 9). ľycie spowodowane zjawiskiem peđzania powstađe
3. Wyniki modelowania sæ istotnæ wskazówkæ przy przez okres numerycznie modelowanej pracy.
podejmowaniu decyzji o miejscach kontroli pracy 9. Przedstawione w projekcie charakterystyki ma-
podczas eksploatacji elementów czúħci ciħnienio- teriađowe i opracowane na ich podstawie analizy
wej kotđów pracujæcych w warunkach peđzania, numeryczne pokazujæ przykđady praktycznych za-
a wykonanych z badanych stali. stosowaē opracowanych modeli peđzania.
4. Przeprowadzona analiza numeryczna pozwoliđa na 10. Uzyskane wyniki búdæ wykorzystywane do prowa-
okreħlenie rozkđadu odksztađceē i naprúľeē w no- dzenia prawidđowej oceny trwađoħci i trwađoħci roz-
wych elementach konstrukcyjnych oraz búdæcych porzædzalnej elementów czúħci ciħnieniowej kotđów
w eksploatacji, w których jest juľ widoczny wpđyw pracujæcych w warunkach peđzania, jak i w ocenie
postúpujæcego procesu peđzania (Rys. 9, 10). i prognozowaniu trwađoħci resztkowej i resztkowej
5. Przeprowadzona analiza pozwoliđa na symulacjú trwađoħci rozporzædzalnej elementów búdæcych
pracy wybranych elementów krytycznych w cza- w eksploatacji, które przekroczyđy zađoľony obli-
sie znacznie przekraczajæcym czas przeprowadzo- czeniowy czas pracy.
nych prób peđzania. Modelowano pracú elementów Wyniki zamieszczone w publikacji zostađy uzy-
urzædzeē do 200 000 godzin pracy, podczas gdy skane w ramach badaē wspóđÞnansowanych
najdđuľsze próby peđzania zrealizowane w ramach przez Narodowe Centrum Badaē i Rozwoju na
projektu trwađy okođo 25 000 godzin (Rys. 11, 12). podstawie umowy NR15 0060 10/2011 – Projekt:
6. Dla wszystkich zamodelowanych elementów kon- „Ocena zachowania siú i prognoza dđugotrwađej
strukcyjnych uzyskano maksymalne zredukowane pracy stali nowej generacji na elementy kotđów
odksztađcenia peđzania o wartoħciach mniejszych od eksploatowanych powyľej temperatury granicz-
1%. Potwierdziđo to ich bezpiecznæ pracú przy sta- nej”.
LITERATURA
1. Dobrzaēski J., Duda P., Purzyēska H., Mirecki L., Zieliēski 8. Dobrzaēski J.: Materiađoznawcza interpretacja trwađoħci stali
A.: Projekt rozwojowy NR 15 0060 10, Ocena zachowania siú dla energetyki, Wyd. Open Access Library, Volume 3, 2011
i prognoza dđugotrwađej pracy stali nowej generacji na ele- 9. Kowalewski Z.L.: Peđzanie metali. Techniki badaē, mechani-
menty kotđów eksploatowanych powyľej temperatury gra- zmy i przykđadowe wyniki. Biuro Gamma. Warszawa 2005
nicznej; Sprawozdanie merytoryczne z wykonanych badaē 10. Kowalewski Z. L.: Zjawisko peđzania metali. Eksperyment
przemysđowych (stosowanych) i prac rozwojowych, Gliwice i modelowanie. Wydawnictwo Instytutu Podstawowych Pro-
2013, niepublikowane blemów Techniki, PAN, Warszawa 2005
2. Dobrzaēski J., Zieliēski A., Purzyēska H., Mirecki L.: Charak- 11. Chmielniak T., Kosman G., Rusin A.: Peđzanie elementów tur-
terystyki materiađowe i metodologia oceny stanu wybranych bin cieplnych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warsza-
stali nowej generacji elementów kotđów o nadkrytycznych pa- wa 1990
rametrach pracy, Prace IMĽ, t. 66, nr 3, 2014, s. 13-28 12. Duda P.: Monitorowanie cieplno-wytrzymađoħciowych warun-
3. Dobrzaēski J.: Nowej generacji martenzytyczne stale 9–12% ków pracy ciħnieniowych elementów urzædzeē energetycz-
Cr do pracy w warunkach peđzania na elementy krytyczne nych. MonograÞa nr 305, Politechnika Krakowska, Kraków
czúħci ciħnieniowej kotđów energetycznych o nadkrytycznych 2004
parametrach pracy, Prace IMĽ, T 63, 2011, s 1-13 13. Seon-Jin Kim, Yu-Sik Kong, Young-Jin Roh, Woo-Gon Kim:
4. Hernas A. i inni: Materiađy i Technologie do budowy kotđów Statistical properties of creep rupture data distribution for
nadkrytycznych i spalarni odpadów, Praca zbiorowa pod re- STS304 stainless steels. Mater. Sci. Eng. 483-484A, 2008, pp.
dakcjæ A. Hernasa, Katowice 2009 529-532
5. Hernas A. i inni: Materiađy i technologie stosowane w budowie 14. Farris J.P., Lee J.D., Harlow D.G., Delph T.J.: On the scatter
kotđów o parametrach nadkrytycznych o temperaturze pary in creep rupture times. Metall. Mater. Trans. A 21, 1990, pp.
do 700ûC, Praca zbiorowa pod redakcjæ A. Hernasa, Gliwice 345-352
2013 15. Harlow D.G., Delph T.J.: Creep Deformation and Failure:
6. Dobrzaēski J., Zieliēski A., Hernas A.: Struktura i wđasno- Effects of Randomness and Scatter. J. Eng. Mater. Tech.-T.
ħci nowych stali ľarowytrzymađych o osnowie ferrytycznej, ASME 122, 2000, pp. 342-347
Materiađy i Technologie do budowy kotđów nadkrytycznych 16. Harlow D.G., Delph T.J.: A computational probabilistic model
i spalarni odpadów, Praca zbiorowa pod redakcjæ A. Hernasa, for creep-damaging solids. Comp. and Struct. 54, 1995, pp.
Katowice 2009, s. 48-49 161-166
7. Hernas A., Dobrzaēski J.: Trwađoħè i niszczenie elementów 17. Davies R.B., Hales R., Harman J.C., Holdsworth S.R.: Statisti-
kotđów i turbin parowych, Wydawnictwo Politechniki Ħlæskiej, cal Modeling of Creep Rupture Data. J. Eng. Mater. Tech.-T.
Gliwice, 2003 ASME 121, 1999, pp. 579-591
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy... 41
18. Hayhurst D.R.: The effects of test variables on scatter in high- 26. Evans M.: Statistical properties of the failure time distribu-
temperature tensile creep-rupture data. Int. J. Mech. Sci. 16, tion for 0.5Cr0.5Mo0.25V steels. J. Mater. Proc. Techn. 54,
1974, pp. 829-841 1995, pp. 171-180
19. Taler J., Wúglowski B., Zima W., Grædziel S., Zborowski M.: 27. Whitmarsh Ch.L.: Method for calculating allowable creep
Analysis of Thermal Stresses in a Boiler Drum During Start- stress in linearly increasing stress environment, NASA Tech-
up, Transactions of the ASME, Journal of Pressure Vessel nical Note, NASA TN D-4352, January 1968
Technology, Vol.121, pp.84-93, February 1999 28. Jakowluk A., Procesy peđzania i zmúczenia w materiađach,
20. Duda P., Taler J., Roos E.: Inverse Method for Temperature WNT, Warszawa 1993
and Stress Monitoring in Complex-Shape-Bodies, Nuclear 29. Monkman F.C., Grant N.J.: Proc. ASTM, 56 1956, 593
Engineering and Design, 227, (2004), pp. 331-347 30. Povolo F.: Comments on the Monkman-Grant and modiÞed
21. Duda P., Osocha P., Grædziel S., Wúglowski B., Monitoring of Monkman-Grant relationships, Jurnal of materials science
Thermal-Strength State In Thick-Walled Pressure Elements, 20, 1985, s. 2005-2010
Heat Transfer and Renewable Sources of Energy 2004, J. Mi- 31. Phaniraj C., Choudhary B.K., Bhanu Sankara Rao K., Baldev
kielewicz and W. Nowak (editors), pp.485-492 Raj:Relationship between time to reach Monkman-Grant duc-
22. ANSYS User’s Manual, Revision 5.7 A tility and rupturú life, Scripta Materialia 48, 2003, s. 1313-
23. Garofalo F., Whitmore R.W., Domis W.F., Gemmingen F.: 1318
Creep and creep-rupture relationships in an austenitic stain- 32. PN-EN 12952-4/2002, Kotđy wodnorurowe i urzædzenia po-
less steel. Trans. Metall. Soc. AIME 221, 1961, pp. 310-319 mocnicze. Czúħè 4: Obliczenia oczekiwanej trwađoħci kotđów
24. Nowak K.: Uncertainty of lifetime for CAFE creep damage podczas eksploatacji
model. Computer Methods in Materials Science 11, 2011, pp. 33. Larson F.R., Milller J. : Trans ASME, 74, 1952, 765
315-323
25. Chrzanowski M., Nowak K.: Opis zniszczenia mieszanego
w warunkach peđzania przy pomocy automatów komórko-
wych. Acta Mechanica et Automatica 4, 2010, pp. 29-36