QWELLYBOOKS Guram MaisuradzeQarTul Somxuri Urtiertobis Istoriografiidan PDF

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 160

saqarTvelo – somxeTi

gamomcemloba artanuji
guram maisuraZe

qarTul-somxuri urTierTobis
istoriografiidan

kavkasiuri saxli
Tbilisi
2008
UDC (uak) 821.353.1.091.821.19
m-178
GEORGIA-ARMENIA

The Javakhishvili Institute of History and Ethnology

Georgian Academy of Sciences

Guram Maisuradze
proeqtis avtori naira gelaSvili

mxatvari kote sulaberiZe

redaqtori istoriis mecnierebaTa doqtori


devi berZeniSvili FROM THE HISTORIOGRAPHY OF
recenzentebi: istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori
GEORGIAN-ARMENIAN RELATIONS
liana davlianiZe
istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori
aleqsandre dauSvili

madlobas vuxdiT evropul fond


HORIZON-s finansuri daxmarebisTvis

Our deep gratitude for financial support


to the European Foundation HORIZON

ARTANUJI Publishers
Tbilisi 2006
ISBN 978-9941-400-07-0
Sinaarsi

redaqtorisagan ................................................................................................ 9
Sesavali .............................................................................................................. 11

Tavi I
Sua saukuneebis somxuri istoriografiis ZiriTadi
tendenciebi da misi arekvla Tanadroul qarTul
istoriografiaSi ..................................................................................... 15

Tavi II
XIX saukunis somxuri istoriografia carizmis
antiqarTuli ideologiuri politikis samsaxurSi ................. 95

Tavi III
qarTul-somxuri istoriuli urTierTobis asaxva
mezobelTa sabWour istoriografiaSi ........................................ 139

Tavi IV
axali xedva Tu Zveli inercia? ..................................................... 246

daskvna .............................................................................................................. 279

From the of Georgian – Armenian Resations (Summary) ............................ 285

saZieblebi ....................................................................................................... 296

6 7
redaqtorisagan

guram maisuraZis wigni – `qarTul-somxuri urTierTobis is-


toriografiidan~, sayuradRebo naSromia, sadac ori mezobeli
xalxis urTierTobebze dawerili TiTqmis yvela nawarmoebia ganx-
ilul-Sefasebuli uZvelesi droidan dRemde. avtori vrclad
moixilavs Zveli somexi istorikosebis tendenciur Tu gazviade-
bul cnobebs, romlebic somxeTis saxelmwifos upiratesobas amt-
kicebdnen amierkavkasiaSi da mis gareTac. g. maisuraZe axsnas uZeb-
nis am tendenciurobas.
somexi istorikosebis sapirispirod aqve Seswavlilia Sua sau-
kuneebis qarTvel istorikosTa cnobebi da Sefasebulia isini,
rogorc sapasuxo reaqcia.
calke TavebSia ganxiluli XIX da XX saukuneebis somxur-
qarTul urTierTobaTa amsaxveli literatura. obieqturad axs-
nili da Sefasebulia cilobisa Tu dapirispirebis faqtebi; aRsani-
Snavia avtoris zomieri toni paeqrobisas, rac mis argumentacias
damajereblobas matebs. sasurveli iqneboda am wignis gamocema
ucxo enazec.

d. berZeniSvili
5.07.05

8 9
Sesavali

xalxTa istoriul urTierTobaTa Tema yovelTvis aqtualuri


iyo amierkavkasiur istoriografiaSi, rac, albaT, TviT am qveynis
warsulis TaviseburebebiT unda yofiliyo ganpirobebuli. kavka-
sia ZvelTaganve msoflio mniSvnelobis savaWro da samxedro-
strategiuli magistralebis gzasayars warmoadgenda, ramac is
aRmosavleTisa da dasavleTis samyaros damakavSirebel oqros
xidad aqcia. gangebis mier kuTvnilma am erTob sapatio da,
amasTanave, saxifaTo rolma kavkasia did saxelmwifoTa sacilo-
bel qveynad gawira. kavkasiis dauflebisaTvis brZolis istoriis
faqtebi cxadyofs, rom mis gasakontroleblad msoflios did
saxelmwifoTa metoqeoba adgilobriv xalxebs, Tu erTi mxriv,
politikuri orientaciis mixedviT erTmaneTisadmi dapirispire-
bul nawilebad TiSavda, meore mxriv, saerTo mtris faqtori maT
gaerTianebisakenac ubiZgebda. es situacia mTeli sisruliT aisaxa
amierkavkasiur istoriografiaSi, sadac erTimeoris gverdiT
Tanaarsebobda da adamianTa cnobierebaze zemoqmedebda, rogorc
kavkasiis gaerTianebis idea, misTvis damaxasiaTebeli saerTo ten-
denciebis gamovleniT, ise mis sapirispirod, hegemonisturi mis-
wrafebebis Sesabamisad gaazrebuli faqtebisa da movlenebis ara
marto subieqturi, aramed zogjer, gayalbebuli warmodgenebi.
pirvelma yvelaze mkafio gamovlineba Sua saukuneebSi, leonti
mrovelis eTnogenetikur koncefciaSi pova Tavisi adgili, xolo
meore, upiratesad Zveli somxuri istoriografiis damaxasiaTebel
movlenad iqca.
kavkasiis istoriis gadmocemisas istoriografiaSi gamJRavneb-
uli erTmaneTisagan gansxvavebuli damokidebuleba, ra Tqma unda,
obieqturi da subieqturi mizezebiT iyo ganpirobebuli da saSi-
nao da sagareo politikuri faqtorebis rTuli gadaxlarTvis
Sedegs warmoadgenda, sadac sagareo faqtori, kavkasiis geografi-

10 11
uli mdebareobis gamo, mainc gansakuTrebul, TiTqmis gadamwyvet geografiis sakiTxebis ganxilvisas, upiratesoba TiTqmis,
rols TamaSobda am qveynis istoriaSi da istoriografiamac, aseT yovelTvis politikur mosazrebebs eZleva.
viTarebaSi, politikuri brZolis iaraRis mniSvneloba SeiZina. XX s-is 90 wlebis dasawyisSi damoukidebeli qarTuli da somx-
rogorc, Cvens droSi, mTiani yarabaRis problemebis gamwvavebam uri saxelmwifoebis aRmocenebam, bunebrivia, istorikosebs Soris
gviCvena, konfliqturi situaciis warmoqmnaSi arcTu umniSvnelo politikuri koniunqturisagan Tavisufali, gulwrfeli saubris
wili edo istorikosTa erTi nawilis mier istoriuli faqtebis saWiroeba warmoSva saukuneebis ganmavlobaSi dagrovili proble-
tendenciur gaSuqebas. aseve, afxazTa mier gamogonili istoriu- mebis garSemo. Tavisuflebis pirobebSi saubris msurveli sakmaod
li suraTi daedo safuZvlad afxazuri sazogadoebis gauTviTc- bevri aRmoCnda. perioduli gamocemebis, ZiriTadad, gazeTebis
nobierebeli nawilis Cabmas imperiis gegmebis realizaciaSi. igive furclebi aWrelda momzadebuli Tu moumzadebeli avtorebis,
suraTis mowmeni varT Sida qarTlSi datrialebuli ambebisas da specialistebisa Tu araspecialistebis statiebiT. visac rogor
sxv. SeeZlo ise icavda sakuTari istoriis Rirsebas. amaSi sagangaSo,
saqarTvelosa da somxeTis, masTan erTad ki, saerTod, kavkasi- ra Tqma unda, araferia. WeSmariteba xom kamaTSi unda daibados.
is istoriis kvlevis politizirebam bevri arakompetenturi piri mTavaria mokamaTesTan keTilmosurne damokidebulebis SenarCune-
miizida da miatmasna mecnierebas, ris Sedegadac istoriis sub- ba da sxvisi azris pativiscemis unaris gamomJRavneba, gansakuTre-
ieqtur gaazrebaSi ukve privitivizmmac gaidga Rrma fesvebi. sam- biT maSin, roca saqme istoriul mezoblebTan urTierTobas exe-
wuxaroa, agreTve, rom naCqarevi daskvnebi da zogjer susti pro- ba, miT umetes, aTeuli saukuneebiT erTmaneTTan umWidroesad
fesiuli momzadebis mizeziT damaxinjebuli istoriuli suraTia dakavSirebul saqarTvelosa da somxeTis istorias. didi ivane
asaxuli saSualo da umaRlesi skolebis saxelmZRvaneloebSi, rac javaxiSvili jer kidev, XX s-is dasawyisSi werda: `SeuZlebelia
axalgazrdobaSi arajansaRi ganwyobilebis gavrcelebis umTavre- qarTveli eris istorias swerde da amasTan ar icnobde da ar
si wyaro xdeba. am mxriv gansakuTrebiT sagangaSoa viTareba am- afasebde somexTa Zvel da mdidar istorias. marto geografiuli
ierkavkasiis istoriuli geografiis mecnieruli kvlevis saqmeSi. mezobloba rodi akavSirebda qarTvels da somexs. am moZme erTa
mdgomareobas isic amZimebs, rom istoriul geografias, rogorc kavSirurTierToba ara marto aTeul saukuneebs iTvlis, aramed
istoriul mecnierebas, zogan (magaliTad, azerbaijanSi) aravi- sixarulisa da Wiris TiTqmis ganuyoflobas iTvaliswinebs. isto-
Tari tradicia ara aqvs. aseT dros mezobelTa gamocdilebisa riuli bedis erTgvarovneba imaSi poulobs Tavis gamoxatulobas,
da miRwevebis gauTvaliswinebloba ukve winaswar ganapirobebs mkv- rom arasdros erTi eris bedniereba meoris xarjze ar momxdara
levris gardauval marcxs. amierkavkasiis istoriis subieqturi da yovelTvis erTi da igive saerTo mteri hyavdaT da Tavs
gaazrebis mizezebis Ziebisas ar SeiZleba SeumCneveli darCes is yovelTvis erTad icavdnen* . didi winapris es Segoneba dResac
sagulisxmo faqtic, rom am tendencias somxeTSi istoriuli aqtualurad JRers da urTierTsasikeTo TanamSromlobisaken
tradiciac kvebavs. Zvel somxur wyaroebs aseTi mimarTuleba nam- mogviwodebs.
dvilad axasiaTebT. sagareo faqtoris zegavleniT somxeTisaTvs warmodgenili naSromi ar iTvaliswinebs dasmul sakiTxze
Tavsmoxveuli ideologiuri politika sazogadoebis zeda fenebSi qarTuli da somxuri istoriografiis srul mimoxilvas. is mxo-
xSirad erovnuli interesebis gamomxatveladac aRiqmeboda, rac lod erTi SedarebiT viwro problemiT ifargleba da ukve xseneb-
saTanado asaxvas povebda saistorio mwerlobaSi. raRaca msgavsi
xdeba Tanamedrove somxur istoriografiaSic, sadac obieqturi,
*
mecnieruli kvlevis sazianod, gansakuTrebiT, istoriuli sergo jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, Tbili-
si, I981, gv. 502.

12 13
uli im cnobili tendenciis aRmocenebisa da ganviTarebis
pirobebis Seswavlas cdilobs, romelic didi xania xels uSlis
ara marto qarTul-somxuri istoriuli urTierTobis obieqtur
gaSuqebas, aramed mTlianad amierkavkasiis istoriis realuri Tavi I
suraTis warmosaxvasac. am TvalsazrisiT, yuradReba, ZiriTadad,
somxur istoriografiazea gamaxvilebuli, ramdenadac aseTi ten- Sua saukuneebis somxuri istoriografiis
denciis ganviTarebisaTvis Sesaferisi politikuri niadagis arse-
ZiriTadi tendenciebi da misi arekvla
boba somxeTis istoriul pirobebSi bevrad ufro TvalsaCinod
Tanadroul qarTul istoriografiaSi
ikveTeba.

somxuri istoriografiis `oqros saukune~ maSin dadga (V s.),


roca somxuri saxelmwifoebriobis didma marcxma (erovnuli xe-
lisufleba dasavleT somxeTSi 391 w. gaauqmes romaelebma, aRmo-
savleTSi ki, sparselebma 428 w.), erovnuli TviTSegnebis dacvas
samkvdro-sasicocxlo mniSvnelobis funqcia daakisra. aseT situ-
aciaSi somex istorikosTa patriotul movaleobad iqca Zliereb-
is xanis somxeTis istoriis mTeli didebulebiT, Tundac gazvia-
debiT, warmoCena, oRondac mas damoukideblobisaTvis xalxis
darazmva da sulierad ganmtkiceba SeZleboda. aqedan gamom-
dinare somxeTisa da somexTa gamorCeulobis ideam Sua saukunee-
bis somxur istoriografiaSi myarad daimkvidra adgili da sax-
elmwifoebrivi marcxiT Selaxuli Rirsebis dacvis erT-erT Zir-
iTad saSualebad iqca.
Zvel somex istorikosTa TxzulebebSi Tavdapirvelad re-
ligiur-politikuri uflebebis dacvisaken mimarTulma motivebma
imZlavres (koriuni, agaTangelosi, favstos buzandi), ramdenadac
somxeTis gayofisa (387 w.) da samefos gauqmebis Semdeg iranmac
da bizantiamac es qveyana sakuTari ideologiuri da kulturuli
wnexis qveS moaqcies da misi saSualebiT cdilobdnen upiratesad
TavianTi batonobis uzrunvelyofas maT kuTvnil nawilebSi.
iranelebi, romelTa xelSi somxeTis 4/5 aRmoCnda, TavianTi mTa-
vari metoqis, bizantiis gavlenis Sesasusteblad Seudgnen qris-
tianTa devnas da Seecadnen zoroastruli religiis gavrcelebas
somexTa Soris. amave mizniT, krZalavdnen berZnuli enis funqcion-
irebas da aZlierebdnen siriuli enis poziciebs, romelic spar-
seTSi qristianTa enad iyo miRebuli. mfarvelobdnen da somxur
eklesiaSi awinaurebdnen siriel samRvdelo pirebs. SahinSahis

14 15
gansakuTrebuli mfarvelobis pirobebSi selevkiis sirieli kaTa- eCvenebina, rom is daarsebulia ara wm. grigolis mier III s-sa, Tu
likosi Tavs ukve mTeli aRmosavleTis qristianTa meTaurad IV s. dasawyisSi, ara mociqulebis mier, aramed TviT cidan Camo-
grZnobda da miiswrafoda ra aseTi mdgomareobis mosapoveblad, suli qristes mier3 .
Tavis titulaturaSi somxeTis garda saqarTveloca da albaneT- aseT wregadasul ambiciebs TavisTavad xeli unda Seewyo ara
ic Seitana 1 . amis sapirispiro viTareba iyo Seqmnili dasavleT marto qristianobis winaSe somxuri eklesiis gansakuTrebuli
somxeTSi, sadac saxelmwifo da saeklesio enad mxolod berZnuli damsaxurebisa da misi upiratesobis gancdisaTvis, aramed, siriu-
iyo miRebuli. somxuri eklesiis mdgomareobas isic arTulebda, li eklesiis analogiurad, aRmosavleTis qveynebis qristianTa
rom Tavidanve saRvTismsaxuro ena somxeTSi berZnuli da siriu- meTauris pretenziebis gaCenisTvisac, ris sababsac bizantiasTan
li iyo, ramdenadac qristianoba somxeTSi sirielebisa da berZneb- dapirispirebuli sasanianTa iranis politika iZleoda. sasaniane-
is saSualebiT gavrcelda da somxur eklesiaSi wirva Tavidanve bi somxeTs, rogorc aRmosavluri tradiciebis matarebel qvey-
ucxo enaze warmoebda2 , rac sakuTari politikuri xelisuflebis anas, sakuTari kulturul-politikuri samyaros Semadgenel naw-
aryofnis pirobebSi, somxur eklesias gadagvarebiT, xolo erov- ilad miiCnevdnen da TavianTi politikis sayrden bazad iTval-
nul TviTSegnebas ganadgurebiT emuqreboda. am didi saSiSroebis iswinebdnen kavkasiaSi. mazdeanur religiasTan dapirispirebis
winaaRmdeg miimarTa, pirvel rigSi, somxuri eklesiis moRvaweTa miuxedavad, somxuri eklesiis dogmaturi uTanxmoeba bizantia-
mTeli Zalisxmeva, rasac aqtiurad dauWira mxari somex arSakun- sTan, irans saSualebas aZlevda masze dayrdnobiT ideologiuri
Ta erT-erTma ukanasknelma xelisufalma mefe vramSapuhma. somx- situacia kavkasiaSi Tavisi mTavari metoqis sawinaaRmdegod ware-
uri eklesiis nacionalizacia wirva-locvis, samsaxurisa da qad- marTa. amitom, irani sul male somxuri eklesiis SezRudvidan
agebis somxur enaze warmarTvas saWiroebda, risTvisac aucilebe- misi mfarvelobis taqtikas daadga, gansakuTrebiT mas Semdeg,
li iyo somxuri damwerlobis da sasuliero literaturis somx- rac 554 w. dvinis saeklesio krebis dadgenilebiT somxurma
ursave enaze Seqmna. Zveli somxuri saistorio mwerloba am didi eklesiam sabolood gawyvita kavSiri bizantiis eklesiasTan. am
kulturuli amocanis gadaWras kaTalikos sahaksa da meudabnoe droidan iranelTa xelSewyobiT somxuri eklesiis funqciebi
bers maStocs miawers. somxuri eklesiis gaerovnebulobasTan er- qveyanaSi gamudmebiT farTovdeboda. mas gadasaxadebis akrefac
Tad, rogorc amis Sesaxeb Zveli somxuri wyaroebi gadmogvcemen, ki miendo. male is, somxuri saxelmwifoebriobis ararsebobis
iwyeba misi avtoritetis amaRlebisaTvis farTo propaganda. niSan- pirobebSi, somexi xalxis erTaderTi oficialuri warmomadgene-
doblivia, rom Zveli somxuri saistorio mwerlobis warmomad- li gaxda. somxuri eklesia TandaTan iranelTa batonobis sayrden
genelTa didi umravlesoba umaRlesi rangis sasuliero pirebi bazad iqca kavkasiaSi, xolo qristianobis monofizituri
iyvnen (kaTalikosi, episkoposi da a. S.) da etyoba, amitomac maT mimarTuleba bizantiis winaaRmdeg ideologiuri da politikuri
Txzulebebs qristianobisa da somxuri eklesiis apologia lait- brZolis erT-erT umTavres iaraRad. gasagebia, rom somxuri
motivad gasdevs Tavidan bolomde. rogorc m. abeRiani SeniSnavs, eklesias am funqciis gansamtkiceblad iranis xelisuflebas misi
magaliTad, agaTangelosis mizani iyo somxuri eklesiis aRmoce- gavlenis sferos geografiuli sazRvrebis gafarToebisTvisac
nebis istoria iseTnairad warmoedgina, rom mas Rrma STabeWd- unda ezruna. 6I4 w. ktezifonSi cnobili sparsuli saeklesio kreba
ileba moexdina da Rirsi yofiliyo gakvirvebisa... da ramdena- Sahis piriT brZanebda: `yvela qristianma, vinc Cems xelmwifobas
dac somxuri eklesia ukve Tavs damoukideblad grZnobda berZneb- emorCileba, somexTa sarwmunoeba unda miiRoso~4 . amiT somxuri
isa da sirielebis gavlenisagan, saWiro iyo mematianes, aseve,
3
ix. m. abeRianis dasaxelebuli naSromi, gv. 102-103.
1 4
Ìàíóê Àáåãÿí, Èñòîðèÿ äðåâíåàðìÿíñêîé ëèòåðàòóðû, Åðåâàí, 1975, ñ. 57. ê»μ»áëÇ »åÇëÏáåáëÇ å³ïÙáõÃÇõÝ« ºñ»õ³Ý« 1939« ¿ç 200; Ëóêîíèí Â. Ã.
2
iqve, gv. 51-52. Äðåâíèé è ðàííåñðåäíåâåêîâûé Èðàí, Ìîñêâà, 1987, ñ. 180-188.

16 17
eklesiis ierarqiulma pretenziebma kavkasiaSi farTo gasaqani mi- elebs hrgebiaT, aRmosavleTi – somxebs. am natyuari Zeglis
iRo da msaxurma istoriografiamac ara marto somxuri eklesiis, Tanaxmad, dokuments, Turme, xels awerdnen romis mxridan
aramed mTlianad kavkasiis politikuri istoriis suraTis war- imperatori konstantine da papi silvestri, somxeTis mxridan ki
mosaxvac am Targze scada. mefe Trdati da grigol ganmanaTlebeli8 .
somxuri samRvdeloebisa da eklesiis gazrdili pretenziebis somexTa moqcevas ukavSirdeba da mis analogiuradaa gad-
kvali sakmaod cxadad atyvia Zveli somxuri saistorio mwerlo- mocemuli somxuri anbanisa da damwerlobis Seqmnis ambavic.
bis pirvelsave Zeglebs, sadac didi pompezurobiTaa aRbeWdili grigol ganmanaTleblis msgavsad, somxuri anbanis Semqmnelic
qristianobis winaSe somxeTis kulturuli rolis gansakuTrebu- saerTo kavkasiur moRvawedaa gamoyvanili da, amis Sesabamisad,
lad warmosaxvis cda da am Zeglebis sxvadasxva redaqciebSi met- masve miewereba, somxurTan erTad, qarTul da albanur anbanTa
naklebi sisruliTaa gamJRavnebuli aRmosavleTis qristianuli Seqmnac. koriunis mixedviT, aRmosavleT somxeTSi damwerlobis
qveynebis sulieri meTauris miCemebis survili. somexTa moqcevis danergvis Semdeg, maStoci Tavis moswavleebTan erTad iberiaSi
berZnul, arabul, qarTul redaqciebSi mocemuli istoriuli su- gamgzavrebula, iq mas qarTuli anbani Seuqmnia da mTargmnelo-
raTis Tanaxmad, somexTa ganmanaTlebeli da somexTa mefe ufle- biTi saqmianobac gaumarTia (igulisxmeba RvTismsaxurebisTvis
bamosilebi Canan, mouxmon iberiisa da albaneTis mefeebs, Semdeg saWiro literaturis Targmnis dawyeba). somexi misioneris gan-
ki maT qveynebSi qristianuli sarwmunoebis gansamtkiceblad manaTlebluri saqmianobis xelSesawyobad qarTvel mefesa da
iqadagon, daniSnon episkoposebi da organizaciulad moawyon episkoposs qveynis sxvadasxva mxridan saswavleblad mravalricxo-
eklesiebi5 . somexTa moqcevis qarTul redaqciaSi, romelic erT- vani axalgazrdoba SeukrebiaT, romelTagan SemdegSi zogierTebi
e
E rT uZveles Targmans warmoadgens, somexTa ganmanaTlebeli gri- episkoposebadac ki dauniSniaT9 .
goli somexTa garda mTeli aRmosavleTis momqceveladaa gamoy- Zveli somxuri saistorio mwerlobis kritikuli ganxilvisas
vanili: `esreT ukue ara xolo somxiTi gareSeicva mis (e. i. grig- pirvelad iv. javaxiSvilma SeniSna, rom maStocisa da grigolis
olis) mier qadagebaman cxovrebisaman, aramed sparseTi da asureTi mniSvnelobis mTeli kavkasiisaTvis ganzogadeba erTi da imave
da midni... amaT yovelTagani tkbilsa mas uRelsa qristessa moiy- wrisa da TiTqmis erTi da imave mweral gadamkeTeblis saqme unda
vanna erni mravalni~6 . am Zeglis mixedviT, somexTa damsaxureba yofiliyo... orive ZeglSi erTi da imave mimarTulebisa da Teori-
qristianobis winaSe berZnebis TanabarmniSvnelovani iyo. Zeglis is gamoxatuleba yofila10. niSandoblivia, rom s. eremianis azri-
avtori wers: `da iyvnes ornive ese varskvlav brwyinvale kon- Tac, wm. grigolis Rvawli qarTvelTa gaqristianebis saqmeSi gan-
stantine da Trdat, konstantine kerZoTa dasavlisaTa, xolo sazRvruli politikuri mosazrebebiT aris Setanili ZeglSi
Trdat aRmosavliT, da brwyinavdes da gananaTlebdes~7 . am Temam daaxloebiT IX-X ss.. erTi istoriografiuli naSromisaTvis ga-
Tavisi Semdgomi ganviTareba gviandel ZeglebSic pova. magaliTad, keTebul SeniSvnaSi igi wers: `Èçó÷åíèå àðàáñêîé âåðñèè èñòîðèè
e. w. `xelSekrulebis wignis~ (`daSanc TuRT~) mixedviT, TiTqos, Àãàòàíãåëîñà ïîêàçûâàåò, ÷òî âåðñèÿ î êðåùåíèè ñâ. Ãðèãîðèåì òàêæå ãðóçèí,
romsa da somxeTs erTmaneTs Soris gavlenis sferoebad gaeyoT àëáàíîâ, àáõàçîâ è àëàíîâ ìîãëà âîçíèêíóòü òîëüêî IX-X ââ., êîãäà àðìÿíñêèå
mTeli qristianuli samyaro, romlis ZaliTac dasavleTi roma-

8
¸³ß³Ýó ÃÕÃáÛ ùÝÝáõÃÇõÝ áõ Ñ»ñùáõÙÁ ³ñ³ñ Ω Þ³Ñݳ½³ñ»³Ýó« ä³ñÇë« 1862«
5
ix. georgika, t. I, Tbilisi, I96I, gv.70-73; Í. Ìàðð. Êðåùåíèå àðìÿí, ¿ç. 21« 25
9
ãðóçèí, àáõàçîâ è àëàíîâ ñâ. Ãðèãîðèåì, Ñïá, 1905, ñ. 63-211. Êîðþí. Æèçíü Ìàøòîöà. Òåêñò ðàçíî÷òåíèÿìè ðóêîïèñåé, ïåðåâîä,
6
cxovreba wm. grigol parTelisa, gamocemuli leon meliqseT-be- ïðåäèñëîâèå è êîììåíòàðèè Ì. Àáåãÿíà, Åðåâàí, 1941, ãë. XV.
10
gis mier, tfilisi, 1920, gv. 43. iv. javaxiSvili, Zveli somxuri saistorio mwerloba, Tbilisi,
7
iqve, gv. 46. I935, gv. 183.

18 19
Áàãðàòèäû âåëè áîðüáó çà óñòàíîâëåíèå ñâîèõ ñþçåðåííûõ ïðàâ íàä âñåìè ufro unda mieweros, vidre realur viTarebas, romelTa Sesaxeb
õðèñòèàíñêèìè ôåîäàëàìè ñòðàí Çàêàâêàçüÿ~11. avTenturi wyaroebi sul sxva suraTs gvixataven14.
pirveli istorikosi, romelic somxuri eklesiis istoriasTan ganxilul TxzulebebSi ganviTarebuli somxeTis gandidebis
erTad, qveynis saSinao da sagareo urTierTobis istoriasac gad- idea Tavis apogeas aRwevs movses xorenacis `somxeTis istoria-
mogvcems aris V s. meore naxevarSi mcxovrebi, m. abeRianis dax- Si~, sadac somexTa gamorCeulobis azri koncefciis donezea ayva-
asiaTebiT `Taviseburi somxuri patriotizmiT aRsavse~12, favs- nili. am ideis ufro mZafrad aRsaqmelad da misTvis praqtikuli
tos buzandi. am avtoris `somxeTis istoria~, faqtobrivad, mami- mniSvnelobis misaniWeblad naSromi sruldeba e. w. `godebiT~, sa-
konianTa sagvareulo istoriis saxotbo Txzulebas warmoadgens, dac m. xorenaci iZleva arSakunianTa somxuri samefos damxobis
sadac faqtebi da movlenebi xsenebuli `Taviseburi Semdgomdroindel somxeTSi Seqmnili mZime socialur-ekonomikuri,
patriotizmis~ prizmaSia gatarebuli. aseTi saxiTaa gadmocemuli politikuri da kulturul-moraluri dacemis saSinel suraTs.
am TxzulebaSi arsebuli qarTul-somxur urTierTobaTa mkveTri kontrasti warsulsa da awmyos Soris qmnis erovnuli
amsaxveli fragmentebic. favstos buzandis gadmocemiT, somxeTSi Rirsebis mwvaved gancdis saSualebas, rac, cxadia, arsebulisadmi
papis mefobisas (369-374) misi xelisuflebis winaaRmdeg somxeTis Seurigeblobisa da amboxiskenaa mimarTuli. `godebis~ pirvelsave
mTeli rigi olqebi ajanyebulan da misgan gandgoma ucdiaT. winadadebaSi aSkarad SeigrZnoba avtoris politikuri amocana –
sparseTTan omis damTavrebis Semdeg ki sparapet muSeR mamikonians didebuli warsulis SexsenebiT protestis grZnobiT ganawyos
uTavia ajanyebis CaxSoba da somxeTisagan gamdgari qveynebis dab- xalxi usaxuri sinamdvilisadmi: `dagtiri Sen somexTa qveyanav,
runeba. gamdgarTa Soris asaxelebs `gugarqis~ (qvemo qarTlis dagtiri Sen, yovelTa CrdiloelTa Soris gamorCeulo, rameTu
aRixocnen (pirisagan miwisa) mefe da mRvdeli, mrCeveli da moZR-
somxuri saxelwodeba) xelisufalsac. igi wers: sparapetma muSeRma
vari; dairRva mSvidobianoba da fesvi gaidga uwesrigobam, Seirya
gailaSqra iveriis mefeze, sastikad Seaviwrova, daimorCila
marTlmadidebloba da ugunurobis wyalobiT ganmtkicda mwvale-
iverTa mTeli qveyana, maxvils misca azatebi da naxararuli
bloba da a. S.15. warsulsa da awmyos Soris kontrastis kidev
gvarebi, vinc ki moixelTa. sparapetma muSeRma brZana jvars ecvaT
ufro gaZlierebas xels uwyobs Txzulebis ZiriTad nawilSi
farnavazianebi, xolo gugarqis bdeSxs, romelic adre somxeTis
somxeTis istoriis gansakuTrebuli brwyinvalebiT warmoCena,
mefes emorCileboda da bolos aujanyda, Tavi mohkveTa da misi
risTvisac avtori faqtebisa da movlenebis araTu Selamazebas,
gvaris mamrobiTi STamomavloba gaJlita, qalebi ki tyved waiy-
aramed, rig SemTxvevebSi, maT gayalbebasac ar erideba.
vana. mTeli mxare xelaxla daimorCila, waiyvana mZevlebi, dan-
somxuri istoriografiis mamad saxeldebuli m. xorenacis
arCenebi ki daxarka. daikava ra teritoria Zvel sazRvramde,
`somxeTis istoria~ pirveli naSromia, sadac gadmocemulia qvey-
romelic iyo somxeTsa da iverias Soris, anu did mdinare
nis gabmuli istoria uZvelesi droidan V s-mde, somex arSakunian-
mtkvramde, dabrunda ukan13.
qarTlis mimarT somxeTis teritoriuli pretenziebi pirve-
lad, vgoneb, am ZeglSia fiqsirebuli, Tumca, sakontrolo 14
ix. n. janaSia, qvemo qarTlis istoriuli geografiidan, wignSi
masaliT, favstos buzandis mier emociurad monaTxrobi ar das- `istoriul wyaroTmcodneobiTi narkvevebi~, Tbilisi, I986, gv. 55-
turdeba da, albaT, somexi avtoris subieqtur ganwyobilebas 92; a. bogveraZe, qarTlis (iberiis) samefos 369 w. gayofis sakiTx-
isaTvis, kr. `Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan~, Tbili-
si, 1976, gv. 88-98; daviT musxeliSvili, saqarTvelo IV-VIII sauku-
11
Êóëüòóðà ðàííåôåîäàëüíîé Àðìåíèè IV-VII ââ., Åðåâàí, 1980, ñ. 45. neebSi, Tbilisi, 2003, gv. 61-64 da sxv.
12 15
Ìàíóê Àáåãÿí, Èñòîðèÿ äðåâíåàðìÿíñêîé ëèòåðàòóðû, ñ. 106. movses xorenaci, somxeTis istoria, al. abdalaZis gamocema, Tbi-
13
ö³íëïáë ´áõ½³Ý¹« ä³ïÙáõÃÛáõÝ Ñ³Ûáó« ºñ»í³Ý« 1968« ¿ç. 252 lisi, I984, gv. 240.

20 21
Ta samefos damxobamde. somexTa warmomavloba m. xorenacs bib- nawilSi, erT wagrZelebul mTasTan adridanve cxovrobdnen mcir-
liuri mamamTavridan gamohyavs, riTac is somxeTis istorias eodeni kacni, romlebic nebiT damorCildnen gmirs17. dawvrilebiT
msoflio istoriul process ukavSirebs da iq sapatio adgils aRwers mematiane titan belze saocari gamarjvebis ambavs, ris
uZebnis. m. xorenacisTvis damaxasiaTebeli Txrobis maJoruli aRsaniSnavadac haiks brZolis velze, vanis tbis samxreT-aRmosav-
toni, somex xelisufalTa warmatebebis kvalobaze, TandaTan, leTiT, dastakerti gauSenebia da saxelad misTvis haiqi daurqme-
sazeimo JReradobas iZens da bolos, aRtacebaSi gadadis, roca via. amis gamo mTel mxaresac hioc Zori (somexTa xevi) Seurqme-
tigran ervandianisa da Trdat III-is sagmiro saqmeebis aRweras via18. `Cveni winapris, haikis saxelis mixedviT Cven qveyanas haiqi
iwyebs. misi politikuri idealia iseTi xelisufali, romelsac hqvia~-o, dasZens bolos mematiane19. amiT sruldeba Txroba haikis
SeeZleboda somxeTis sazRvrebis yvela mimarTulebiT da yvelaze mier gaweul Rvawlze somexTaTvis sakuTari teritoriis Seqmni-
Sors gatana. am idealis Sesabamisad warmogvidgens m. xorenaci saTvis, rac faqtobrivad, vanis tbis midamoebiT Semoifargla.
somxuri eTnosisa da erovnuli teritoriis formirebis process, somexTa teritoriis SemdgomSi gafarToeba ukve haikis STa-
romelic monoeTnikuri samyaros warmoqmniT unda dasruldes. momavlebs miewereba, romlebic CrdiloeTis mxareebSi cdiloben
am Temas m. xorenacis TxzulebaSi erTi upirvelesTagani adgili TavianTi samflobeloebis Seqmnas. am procesSi isini saTaves ude-
ukavia. ben somxuri sanaxararoebis warmoqmnas samxreT kavkasiaSi. haikis
somxeTis uZvelesi da Zveli istoriis gadmocemisas m. xore- STamomavlebis mier axali teritoriebis aTvisebasa da sanax-
naci, ZiriTadad, samxreT kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis araroebis daarsebas m. xorenaci ase gadmogvcems: haikis Svili
mniSvnelovani nawilis asparezze Slis Tavis Txrobas, riTac, Cans, xori gamravlda CrdiloeTis mxareebSi, daafuZvna iq soflebi,
arapirdapir moxazavs somxeTis istoriuli teritoriis navar- amboben, rom misgan momdinareobs xorxorunTa gvaris didi sanax-
audebel sazRvrebsac. misi gadmocemiT, somexTa eTnarqi haiki, araro. aseve haikis Svili aramaneaki Crdilo-aRmosavleTisaken
babilonSi, vaJis (aramaneakis) SeZenis Semdeg gaeSura CrdiloeTis mTebiT mozRudul erT tafobze damkvidrda, gaaSena misi Crdi-
mxareebSi mdebare araradis qveynisaken (vanis tbis samxreTiT) lo nawili da mimdebare mTis Ziri. Tavisi saxelis mimsgavsebiT
Tavisi vaJebiTa da qaliSvilebiT, SviliSvilebiT, daaxloebiT sa- mTas uwoda aragawi, xolo savargulebs aragawis Ziri... arama-
mas mZleTa mZle kacTan, agreTve, msaxurebsa da SemokedlebulebT- neakis vaJma aramaisma aiSena samkvidro saxli mdinaris piras mde-
an erTad, mTeli avla-didebiT. igi mivida da damkvidrda erTi bare erT borcvze, romelsac Tavisi saxelis mixedviT armaviri
mTis Zirs, vakeze, sadac ukve dasaxlebuliyo mcire xalxi adrin- daarqva, xolo mdinares, SviliSvilis erastis saxelisagan erasxi.
deli gafantvis dros. haikma daimorCila isini da aago iq samemkvi- vaJiSvili Sara mTeli Tavisi saxleuliTa da avladidebiT gag-
dreo saxli, romelic saSviliSvilod gadasca kadmoss, aramaneakis zavna man erT maxlobel, nayofier, mosavlian velze, romelzedac
Zes. amas Zveli zepirgadmocemebic adasturebeno – SeniSnavs aragawad wodebuli mTis ZirSi, mis CrdiloeTiT, miedinebian wyal-
m. xorenaci16. somexi mematianis Tanaxmad, amis Semdeg haiki kvlav ni aramciredni. misi saxelis mixedviT gavars Siraki daerqva20.
ganagrZobs STamomavlebisTvis teritoriebis gafarToebas dapy- ase TandaTanobiT haikis STamomavlebi iTvisebdnen, m. xorenacis
robebis gziT. igi wers: haiki danarCeni amaliT gaemarTa Crdilo- gadmocemiT, Semdgomdroindel somxeTis teritoriebs, romelTa
dasavleTisaken (igulisxmeba vanis tbis sanaxebi), mivida da konkretul geografiul sazRvrebs mematiane arsad ar aRniSnavs
damkvidrda zeganze, romelsac daarqva harqi, ramdenadac aq dasax- da mxolod toponimTa mixedviT Tu Seiqmnis mkiTxveli warmod-
ldnen mamani Torgomis saxlis modgmisa. gaaSena man agreTve erTi
sofeli da Tavis saxelis mixedviT uwoda haikaSeni. velis samxreT 17
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 70.
18
iqve, gv. 72.
19
iqve.
16 20
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 70. iqve, gv. 72-74.

22 23
genas somxeTis Tavdapirveli teritoriis moculobaze. am mxriv, Toebis Sesaxeb23. aSkaraa mematianis am sityvebs politikuri ide-
yvelaze ufro Crdilo nawilad matianeSi saxeldeba sevanis tbis alis mniSvneloba aqvs miniWebuli, romliTac, misi azriT, yovelma
midamoebi. m. xorenacis gadmocemiT, haikis erT-erTi STamomavali Rirseulma somexma xelisufalma unda ixelmZRvanelos. aseT
gelami gaeSura erTi tbis napirze mdebare Crdilo-aRmosavle- gamorCeul xelisuflad somxeTis istoriaSi m. xorenaci mefe
Tis mTisaken. gaaSena man im tbis sanapiro, daasaxla iq xalxi da tigran ervandians (ervandis Zes) asaxelebs, romelsac uSurvelad
Tavisi saxelisagan mTas geli daarqva, xolo dasaxlebas – aqebs, `brZensa da kacTaTvis saWiro yvela TvisebiT Semkuls~
gelaquni, romliTac iwodeba zRvac21. amis Semdeg m. xorenaci uwodebs. m. xorenaci aRtacebiT auwyebs Tavis mkiTxvels: tigranma
did samflobeloTagan mxolod sivnieTis warmoqmnaze saubrobs, daipyro berZnebic da aramciredi xniT daimorCila isini. tig-
romlis gaCenasa da saxelwodebas gelamis vaJis sisakis saxelsa ranis wyalobiT ganivrco Cveni qveynis sazRvrebi imdenad, rom
da mis sameurneo saqmianobas ukavSirebs sxva SemTxvevebis msgavsad. Zvel droSi metisTvis aRar migviRwevia. Tanamedroveebs SurdaT
amiT mematiane asrulebs Txrobas haikis naSierTa, misgan tigranisa, xolo STamomavloba Senatroda mas da mis dros...
warmoSobili gvarebisa da maTi saqmianobis Sesaxeb, rac, tigranma Tavisi vaJkacobiT ganadida Cveni eri. Cven, manamde
faqtobrivad, kavkasiaSi somexTa Tavdapirveli samkvidrebelis ucxoTeslTa uRlis qveS myofebma, sxvebi davimorCileT da mox-
Seqmnis istorias warmoadgens. ase rom, somexTa uZvelesi teri- arkeebad vaqcieT24.
toria kavkasiaSi, m. xorenacis mowmobiT, moicavda did sivrces m. xorenacis politikuri koncefcia, rogorc misi am msje-
vanis tbidan sevanis tbamde, ris dasadasturebladac am sivrceSi lobidan mkafiod warmoCindeba, uaRresad agresiulia. igi iwonebs
arsebul toponimebs somexi mematiane somexTa eTnarqisa da misi da axalisebs sxvisi teritoriebis mitacebas, xalxebis damor-
STamomavlebis SesaZlo saxelebTan aigivebs, Tumca wyaroebis ze- Cilebasa da daxarkvas, miuxedavad imisa, rom TviT somxeTi
gavleniT iZulebulia, arapirdapir mainc, am teritoriaze ufro araerTxel gamxdara amgvari agresiis msxverpli. miT ufro Seu-
Zveli mosaxleobis arsebobis SesaZleblobac dauSvas. m. xorenacis sabamo da sakvirvelia, TiTqos, aseTi ideebis xotba istorikosi-
SeniSvniT, `sakvirvelia mematianes naTqvami, rom Cvens qveyanaSi sagan, romelic guldaTuTquli godebs ZaladobiT damxobili
mraval adgilas gafantulad cxovrobda mcirericxovani xalxi, mSobliuri samefos gamo. magram, adreuli Sua saukuneebis cno-
Cveni Zireuli winapris, haikis mosvlamde~22. bierebisaTvis, rogorc Cans, sxva RirebulebebTan SedarebiT Zala-
m. xorenacis mixedviT, somexTa ZiriTadi samkvidreblis Seqm- sa da Zaladobas meti fasi hqonda, ris safuZvelzec es fenomeni
nis procesi, TiTqos, SedarebiT mSvidobiani da samarTliani xas- yovelTvis poulobda gamarTlebas adamianTa gonebaSi. Tavisi naS-
iaTisa iyo, ramdenadac haiki da misi STamomavlebi ufro xSirad romis dasawyisSi m.xorenaci wers: patara eri varT, friad ricxv
dausaxlebel, Tavisufal adgilebs ikavebdnen da mxolod aqa-iq mcire da uZluri, xSirad ucxo samefosagan dapyrobili, magram
xvdebodaT maT mosaxleoba, romelic, Tavisi mcirericxovnobis Cvens qveyanaSic momxdara bevri Rirssaxsovari sagmiro saqme25.
gamo, iZulebuli iyo damorCileboda somxebs. SedarebiT mSvido- gasagebia, rom am Rirssaxsovar sagmiro saqmeebSi somexTa mier
biani ganviTarebis am procesis dasrulebis Semdeg somexTa winap- sxva qveynebis dapyroba igulisxmeba, rac savsebiT Seefereboda
rebs, Cans, axali teritoriebis mosapoveblad mezoblebTan brZo- istorikosis epoqis suliskveTebas. amitomac, m. xorenacis Tval-
lebis gadaxda uxdebodaT. istorikosis ganmartebiT, arsebobs sazrisi qveynis SesaZlo sazRvrebze, mTlianad, xsenebul agresi-
gadmocemebi haikiani aramis mamacuri saqmeebis, gmiruli brZo- ul ganwyobas efuZneba. am mxriv, albaT, niSandoblivicaa, rom
lebisa da somexTa sazRvrebis yovelive mimarTulebiT gafar-
23
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 75.
21 24
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 74. iqve, gv. 88-89.
22 25
iqve, gv. 73. iqve, gv. 58.

24 25
m. xorenaci gaurbis geografiuli nomenklaturis gamoyenebiT Semdegac. antonusis winaaRmdeg sabrZolvelad artavazd II-s,
somxeTis sazRvrebis konkretul Cvenebas, ramdenadac, misi azriT, Turme, ubrZanebia `SeekribaT aTi aTasobiT jari atrpatakanSi,
somxeTis yvela mimarTulebiT gafarToeba Seuqcevadi da mudmivi agreTve, kavkasiel mTielTa, alvanTa da qarTvelTa Soris~29.
procesi unda yofiliyo. am Tvalsazriss igi parTiis pirveli qarTlis gamaqristianebel mirian mefes ki m. xorenaci qarTvelTa
arSakidi mefis piriT gadmogvcems teqstis im nawilSi, sadac wers: winamZRols uwodebs da Trdat somexTa mefis erT-erT
arSakma Tavisi Zalauflebis simtkicisaTvis mizanSewonilad CaTv- mxedarTmTavrad warmogvidgens 30. erTi sityviT, rogorc mar-
ala misive Zma valarSaki gaemefebina somxeTSi. sataxto qalaqad Tebulad adreve SeniSna l. janaSiam, m. xorenacis koncefciiT,
gadasca mas nizibini, xolo samflobelod gamouyo dasavleT qarTli somxeTis erT-erTi mxarea, xolo qarTlis mmarTveli
asureTis erTi nawili, palestina, azia, mTeli Sua xmeleTi, Teta- somxeTis mefis qveSevrdomia31. aseTivea m. xorenacis damokide-
lia, pontos zRvidan im adgilamde, sadac kavkasiis (mTa) uerTde- buleba kavkasiis sxva qveynebis mimarTac.
ba dasavleTis zRvas, agreTve atropatina. `sxvac Seni iyoso, m. xorenaci, misive TqmiT, simarTlis weris momxrea da kide-
uTxra mas, ramdensac Seni goneba da simamace miswvdeba, rameTu vac qadagebs amas Tavis naSromSi, magram praqtikulad, ramdena-
vaJkacT iseTive sazRvrebi aqvT, ra zomiTac maTi iaraRi dac erTxel SemuSavebuli koncefciis prizmaSi atarebs poli-
gasWris~26. somxeTis politikuri sivrcis usasrulod gafarToe- tikur movlenebs da mas umorCilebs istoriul faqtebs, amdenad
bis survili aq, sabolood, koncefciis saxiT yalibdeba: `ra zom- mis TxrobaSi araiSviaTad vxvdebiT qronologiisa da faqtebis
iTac iaraRi gasWris~, imave zomiTve SeiZleba gagrZeldes qveynis aRrevas, xolo calkeul SemTxvevaSi pirvelwyaroebis Segnebul
sazRvrebio. am koncefciiT, nebismieri mezoblis teritoria Sei- gayalbebasac. ase magaliTad, parTel arSakidTa umcrosi Stos
Zleba miCneuli iyos somxeTis nawilad, Tuki misi iaraRi mezob- pirveli warmomadgeneli somxeTSi ax. w. I s. meore naxevarSi gamef-
lisas sZlevs. aseT konteqstSi unda ganixilavdes is kavkasiasac, da, m. xorenacis ki es faqti Zv. w. III s. Sua wlebisTvis gadaaqvs,
romelic mTlianad CarTulia mis mierve Semoxazul, parTiis xe- roca es dinastia iranSi damkvidrda, riTac, etyoba, surda somex
lSi gadasuli somxeTis sazRvrebSi. mematianisaTvis damaxasiaTe- arSakidTa `erovnulobisaTvis~ uxsovar droSive daedo saTave.
belia, rom kavkasiis qveynebsa da xalxebs ver amCnevs (n. berZeniS- m. xorenacis cnoba tigran ervandianisadmi qarTvelTa da
vili) da mas mxolod zogadi geografiuli terminiT `CrdiloeT- alvanelTa daqvemdebarebis Sesaxeb areulia tigran II-is (Zv. w.
iT~ da `CrdiloelebiT~ aRniSnavs, riTac, etyoba, cdilobs somx- I s.) epoqis ambebTan, roca qarTvelebi da alvanelebi pontosa da
eTs daqvemdebarebuli qveynis STabeWdileba Seuqmnas mkiTxvels somxeTis samefoebTan erTiani frontiT saerTo mtrebs, ro-
kavkasiaze. amitomaa mis TxzulebaSi qarTli somxeTis nawilad, maelebs ebrZodnen. strabonis cnobiT, artaSes I-is dros (Zv. w.
xolo qarTveli xelisuflebi somxeTis samefos moxeleebad war- II s.) gogarene (qvemo qarTlis samxreTi nawili) somxeTs SeuerT-
modgenili. magaliTad, `mefem Sehyra kabadokielTa (jari), mTeli da, ris Sedegadac qarTveli pitiaxSi somxeTis mefis moxeled
rCeuli (meomrebi) qarTvelTa da alvanelTa27; / somexTa mefem / iqca. magram m. xorenaci azviadebs, roca artaSes I-is xelisufle-
aleqsandres mier iverielTa xelisuflad dadgenil mihrdats bas, mihrdatis saxiT, TiTqmis mTel qarTlze avrcelebs. xseneb-
miando CrdiloeTis mTebisa da pontos zRvis ganmgebloba~28. igive uli koncefciis bralia, agreTve, rom qarTlis gamaqristianebel
damokidebuleba grZeldeba kavkasiisa da qarTvelTa mimarT Zv.
w. II da I s. naxevris politikuri movlenebis gadmocemisas da
29
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. II9.
26 30
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 67. iqve, gv. I70, I84, I86.
27 31
iqve, gv. 92. l.-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,
28
iqve, gv. 111. Tbilisi, I962, gv. I85.

26 27
mirian mefes, faqtebis sawinaaRmdegod, somxeTis politikur igive mediduri damokidebuleba qarTlisa da gare samyaros
sivrceSi Semaval xelisuflad warmogvidgens, maSin rodesac, mimarT SeiniSneba m. xorenacis TxrobaSi qristianuli religiis
piriqiT, miriani somxeTis mimarT aqtiur politikas atarebda da aRmocenebisa da misi gavrcelebis ambis gadmocemisas, sadac igi
sparselTa daxmarebiT iq sakuTari interesebis dacvas cdilob- upirveles adgils somxebs akuTvnebs. m. xorenacis mtkicebiT,
da32. laSa janaSias dakvirvebiTac, omis pirvel periodSi, rode- qristes am qveynad yofnisas somxebs hyoliaT mefe abgari, romel-
sac iranelebma xelT igdes romis imperiis teritoriis nawili, mac, Turme, Tavidanve irwmuna qristes saswaulebrivi moqmedebis
SesaZlebelia, somxeTi, Tu misi romelime olqi iranelebma sagam- RvTiuri unari da masSi namdvilad Ze RmrTisa Seicno. misive gad-
geod Caabares kidec mirians33. mocemiT, dasneulebulma abgarma werili gaugzavna qristes da
somxeTis gandidebis saqmeSi m. xorenaci mniSvnelovnad usw- sTxova masTan misuliyo da moerCina. Cvenma macxovarma, wers
rebs da aWarbebs winamorbed avtorebs. Tu koriunis, agaTangelo- m. xorenaci, ar miiRo abgaris miwveva, Tumca werilis Rirsi ki gax-
sis, favtos buzandisa da sxvaTa TxzulebebSi ZiriTadad saubar- adao, da Sehpirda `raJams avmaRldebi SenTan gamovuSveb EerT-
ia qristianebisa da qristianuli kulturis gavrcelebaSi somex erT Cems mowafes, raTa gangkurnos sneulebaTagan da moganiWoT
moRvaweTa iniciativaze da mezoblebSi maT misionerul rolze, cxovreba Senc da Sens garSemo myofTac~ 37 . rogorc iTqva,
m. xorenaci qarTlsa da masTan erTad kavkasias politikuradac asrulda kidec. qristes erT-erTma _ mowafem Tadeosma gankurna
da sulieri kulturiTac somxeTze damokidebul qveynad warmogvi- abgari, ris Semdeg abgarTan erTad mTeli qalaqi moinaTlao.
Cens rogorc Zvel warmarTul, ise qristianul xanaSic. misi mtki- abgarma Tadeoss wasvlisas gaatana firmani, raTa yvelas Seewy-
cebiT, tigran I-is vaJi – vahagni, romelsac vaJkacobiT herakles narebina qristes saxareba. somexTa mefe abgari amiT ar
adarebdnen da sasomxeTSi mis Sesaxeb sazRapro Tqmulebebi yofi- dakmayofilda da Seecada qristes sarwmunoebaze mezobeli didi
la gavrcelebuli, Turme, qarTvelebs gauRmerTebiaT, TavianT xelisuflebic miemxro. man werili miswera romis keisars
qveyanaSi misive zomis qandakeba daudgamT, Tayvans scemdnen da tiberioss, asureTis mefes nersehs, sparsTa mefe artaSess da
msxverpls swiravdneno34. m. xorenacis mier moyvanili gadmocema urCia maT erwmunaT qriste da misi sityva38. rogorc samecniero
miT ufro niSandoblivia, rom somxur warmarTul panTeonSi vahag- literaturaSi kargadaa SeniSnuli mTeli es moTxroba somexi
ni uzenaes RvTaeba aramazdTan iyo gaTanabrebuli da anaitTan mematianis SeTxzulia, rasac safuZvlad daudo siriuli xalxuri
erTad RvTaebaTa pirvel sameuls qmnida35. ufro metic, qarTlSi gadmocemebi edesis mefe abgar ukamas Sesaxeb. sinamdvileSi ki
wm. ninos moRvaweobis ambis gadmocemisas qarTuli warmarTuli gaqristianda ara qristes Tanamedrove abgari, aramed II-III ss.
panTeonis uzenaes RvTaeba armazs, somxuri aramazdiT aRniSnavs36, mcxovrebi edesis mefe abgar IX (I79-2I4)39. m. abeRianis Tvalsazrisi-
riTac, etyoba, surs mkiTxveli daarwmunos, TiTqos, qarTlic Tac, mTel ganyofilebas abgaris Sesaxeb araferi aqvs saerTo
somxur kulturul sivrceSi Semavali qveyana yofiliyos. somxeTis istoriasTan da misi moxvedra m. xorenacis istoriaSi
saeWvo wyaroebis bralia 40 . miuxedavad imisa, rom qristes

32 37
ix. n. lomouri, narkvevebi qarTlis samefos istoriidan, Tbilisi, movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 126; ix. agreTve, gv. 122-
1975, gv. 43. 131.
33 38
l. janaSia, istoriul-wyaroTmcodneobiTi narkvevebi, Tbilisi, iqve, gv. 128-130.
39
1986, gv. 9. literatura sakiTxis garSemo ix. a. abdalaZis wignSi `qarTlis
34 cxovreba~ da saqarTvelo-somxeTis urTierToba, Tbilisi, 1982, gv.
movses xorenaci, somxeTis istoria, al. abdalaZis gamocema, gv. 95.
35
Ìàíóê Àáåãÿí, Èñòîðèÿ äðåâíåàðìÿíñêîé ëèòåðàòóðû, Åðåâàí, 1975, ñ. 27. 146-147 da sxv.
36 40
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 171. manuk abeRianis dasaxelebuli naSromi, gv. 157.

28 29
amaRlebis droidan somxeTSi qristianobis gavrcelebasa da sxva wreebisaTvis, romelTa saSualebiT, etyoba, misi gavlena mTel
xalxTa winaSe am mxriv gansakuTrebul damsaxurebaze mtkicebas somxur istoriografias gadaswvda mraval saukuneTa manZilze.
realuri safuZveli ar gaaCnda, amgvari gadmocemebi somxeTis niSandoblivia, rom m. xorenacis Semdeg Zveli somxeTis istoriis
eklesias upiratesobis gancdisa da sxvaTa mimarT pretenziebis dawera aRaravis ucdia da saWiroebis SemTxvevebSi Sua saukuneebis
sababs mainc aZlevda. aseTi damokidebuleba sakmaod mkafiod aqvs somexi avtorebi, ubralod, SemoklebiT gadmoscemdnen m. xorena-
gamoxatuli m.xorenacs qarTlSi qristianobis gavrcelebaze cis, ris Semdeg agrZelebdnen Txrobas43. m. abeRianis dakvirve-
saubrisas. am sakiTxs igi calke paragrafs uTmobs Tavis biT, 1400 wlis ganmavlobaSi, XIX s. miwurulamde, m. xorenacis
TxzulebaSi, sadac somxeTSi mimdinare procesebis paralelurad istoriis sinamdvileSi eWvi ar eparebodaT, somxeTis istorias m.
da masTan uSualo kavSirSi dawvrilebiT gadmogvcems wm. ninos xorenacis mixedviT aswavlidnen da mis calkeul nawilebs
moRvaweobis calkeul epizodebs, riTac, etyoba, surs qarTlis TanmimdevrobiT azepirebinebdnen moswavleebs44.
moqceva somxeTis istoriis nawilad, Tu mis gagrZelebad CrdiloelTa Soris somxeTis gamorCeulobis m. xorenaciseu-
warmogvidginos. m. xorenacis Tanaxmad, wm. nino (somxur teqstSi li idea Tavs iCens ukve VII s. somexi istorikosis sebeosis
nuned iwodeba) somxeTSi wamebul rifsimianTa amxanagi iyo, wamebas TxzulebaSic, sadac somxeTis mmarTveli Teodoros rStuni gan-
SemTxveviT gadarCenili. yuradRebis gamaxvileba ninos rifsimi- sakuTrebuli privilegiebiT aRWurvil piradaa warmodgenili,
anobaze, aSkaraa, miznad isaxavda qarTvelTa ganmanaTleblis romlis brZanebebis mixedviT moqmedebdnen qarTveli Tu albane-
somxuri samyarodan warmomavlobaze STabeWdilebis Seqmnas, li xelisuflebi45. amave STabeWdilebis gaZlierebas emsaxureba
ramdenadac somxuri tendenciiT, rifsime da misi megobrebi somex sebeosis mier motanili erTob saeWvo cnoba, romlis mixedviTac
wmindanebad da somxebad miaCndaT da ara romaelebad. amitomacaa, xalifa moaviam, Turme, Teodoros rStunis `uboZa xelisufleba
rom m. xorenacis mtkicebiT, wm. nino grigol ganmanaTleblis somxeTsa, qarTlsa, albaneTsa da sivnieTze kavkasionamde da Wo-
xelqveiTi, misi brZanebebis momlodine da Semsrulebelia. igi ris cixesimagremde... Tedorosi ki dapirda xalifas, rom am qve-
wers: `sanatrelma nunem moiTxova sando kacebi da gagzavna isini yanas mas daumorCilebda46. TviT sebeosis am cnobidan kargad
wm. grigorTan imis gasagebad, Tu ris gakeTebas ubrZanebda mas Cans, rom moavia, ubralod, kavkasiis damorCilebis uflebas aZ-
Semdeg, rac qarTvelebma siamovnebiT Seiwynares saxareba. (nunem) levda Teodoros rStunis, rac imxanad jerjerobiT arabebis-
miiRo brZaneba moespo kerpebi, rogorc es Tavad (grigorma) qna Tvisac miuwvdomeli Canda. am cnobis namdviloba saeWvod miaCniaT
da aRmarTa jvari patiosani jer kidev manamde, sanam ufali somxuri istoriografiis zog warmomadgenelsac47.
uwyalobebda maT mwyemss winamZRvrad~41. amasTan erTad, m. xorena- somxeTis gandidebisa da kavkasiaSi misi politikuri da kul-
ci imeorebs koriunis cnobas mesropis mier qarTvelebisa da turul-ideologiuri primatobis Tema somxur istoriografiaSi
albanelebisaTvis anbanis Seqmnis Taobaze42. axal energias iZens IX-X saukuneebSi, roca arabTa egidiT axlad
amgvarad, Tavis winamorbed avtorebTan SedarebiT m. xorena-
ci kidev ufro metad afarToebs drosa da sivrceSi somxeTis
politikuri da kulturuli gavlenis sazRvrebs da mis
43
farglebSi mis mierve, `CrdiloeTad~ wodebul mTel kavkasias Ì. Ì. Ìêðÿí, Ìîâñåñ Õîðåíàöè, Åðåâàí, 1969, ñ. 38-39.
44
aqcevs. es koncefcia erTob mimzidveli aRmoCnda sakuTari sax- manuk abeRiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 155.
45
el. cagareiSvili, somxuri wyaroebi arabeT-saqarTvelos urT-
elmwifoebriobis aRdgenisaTvis mebrZoli politikuri
ierTobis Sesaxeb `mravalTavi~, I, Tbilisi, 1971, gv. 477.
46
el. cagareiSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 478.
47
41
movses xorenaci, dasaxelebuli naSromi, gv. I70-I7I. Þçáàøÿí Ê. Í. Àðìÿíñêèå ãîñóäàðñòâà ýïîõè Áàãðàòèäîâ è Âèçàíòèÿ IX-
42
iqve, gv. 223-224. XI ââ. Ì., 1988, ñ. 42.

30 31
aRdgenili somxuri saxelmwifos bagratuniani mesveurebi mfar- ad scildeba realurobas. isini gazviadebulad warmogvidgenen
velTa politikur interesebTan garkveuli TanxvedriT iwyeben aSot I-is, smbat I-isa da aSot II-is samxedro-politikur RonisZ-
mTeli kavkasiis dasaufleblad brZolas. fsevdo Sapuh bagra- iebaTa Sedegebis mniSvnelobas. maT SromebSi xotbis Sesxmis sur-
tuni, hovhannes drasxanakertci da sxvebi TavianT TxzulebebSi vili ZiriTadad gansazRvravs faqtebis dafiqsirebis wess, ris
somex xelisuflebs Tavidanve somexTa da qarTvelTa xelisufle- Sedegadac iqmneba kavkasiaSi somexi bagratuni mefeebis ga-
bad warmogvidgenen, xolo somxur eklesias kavkasiis qristianTa nusazRvreli Zalauflebis iluziuri suraTi. momdevno saukuneeb-
meTaurad. ase magaliTad, fsevdo Sapuh bagratuni araerTgzis Si, somxuri samefos dasustebisa da TandaTanobiTi gaqrobis
amkobs smbat I-s “somexTa da qarTvelTa mefisa da TviTmpyrobe- kvalobaze, somex avtorTa Txrobis mediduri toni da hegemonis-
lis” tituliT48, asoRikis TqmiT ki, aSot I ocdaaTi wlis ganmav- turi midrekilebebi, TiTqos, TandaTan cxreba.
lobaSi iyo somxeTisa da qarTlis xan iSxani da xan iSxanTa iSx- V-X ss. ganmavlobaSi Seqmnili mTeli es mravalricxovani
ani, xolo smbat I memkvidreobiT flobda somxeTsa da qarTls49. somxuri saistorio literatura, ra Tqma unda, Tavis sasargeblo
kavkasiaSi somxuri eklesiis meTauri rolis saCveneblad ki ideologiuri wnexis qveS aqcevda Sua saukuneebis kavkasiis sa-
h. drasxanakertcis Tavis TxzulebaSi mohyavs konstantinopolis zogadoebas da somxur mosaxleobaSi amkvidrebda misi gamorCeu-
patriarqis nikoloz mistikosis werili misdami, sadac somxuri lobisa da kavkasiaSi gansakuTrebuli moraluri uflebebiT sarge-
eklesiisa da misi meTauris xsenebul rolze calkeuli miniSnebebi blobis azrs. aqedan gamomdinare, maTive azriT, somxuri saxelm-
SeimCneva. ufro metic, somexi mematianis mier gadmocemul ni- wifoebriobis aRdgena, ra formiTa da vis mierac ar unda momx-
koloz mistikosis werilis mixedviT, TiTqos, bizantia amierkavka- dariyo, unda ganxorcielebuliyo mis `istoriul sazRvrebSi~, anu
siaSi antiarabuli frontis organizaciaSi gadamwyvet mniSvnelo- zRvidan zRvamde, misi CrdiloeTis sazRvari ki kavkasiis mTebs
bas somxur eklesiasa da mis meTaurs akuTvnebda. sayuradReboa, Tu ar miebjineboda, mtkvramde mainc unda gavrcelebuliyo. Zir-
rom h. drasxanakertci kavkasiaSi somexTa wamyvan rolze saubrobs iTadad, m. xorenacidan momdinare, cocxal miTiur legendad qceu-
iseT araordinalur situaciaSi, roca samSoblodan arabTagan li es Tvalsazrisi, eklesiisa da somxuri mwerlobis garjiT,
ltolvili kaTalikosi Tavs adarnase qarTvelTa mefesTan afareb- saukuneebis ganmavlobaSi Zlierad zemoqmedebda somexTa goneba-
da, xolo misive cnobiT, qarTvelTa mefesa da mis jars somxeTis ze da am pretenziaTa realizaciis SesaZlebel dros moTminebiT
samefo taxtze maTTvis sasurveli kandidati (aSot smbatis Ze) eloda.
ahyavdaT50. aSkaraa, rom h. drasxanakertci movses xorenecis kon- aseTi ideologiuri foni da kavkasiis istoriis somxuri mod-
cefcias, faqtobrivad, brmad mihyveboda. eli, gasagebia, SeuTavsebeli iyo kavkasiis gaerTianebis procesSi
mTel kavkasiaze somxeTis uflebis IX-X ss. somxur istori- CarTuli gaerTianebuli saqarTvelos politikuri interesebi-
ografiaSi dawyebuli mtkicebebi, sxvadasxva formiT, TiTqmis XI s. saTvis, ris gamoc am istoriis axali modelis Seqmna gadaudebel
bolomde grZeldeba. am xanis somex istorikosTa cnobebi Crdi- amocanad unda qceuliyo.
loeTis mimarTulebiT teritoriebis gafarToebis Taobaze aSkar- kavkasiaSi sarwmunoebrivi primatobisTvis brZolas qarTlisa
da somxeTis eklesiebs Soris, gare faqtorebis zegavleniT (iran-
bizantiis ideologiuri dapirispireba), adridanve Caeyara safuZ-
48
Èñòîðèÿ àíîíèìíîãî ïîâåñòâîâàòåëÿ ïñåâäî-Øàïóõ-Áàãðàòóíè, ïåðåâîä ñ veli, rac Semdeg kidev ufro ganviTarda qveynis gaerTianebi-
äðåâíåàðìÿíñêîãî, ïðåäèñëîâèå è êîìåíòàðèè Ì. Î. Äàðáèíÿí-Ìåëèêÿí,
saTvis mezobelTa metoqeobis pirobebSi. Sua saukuneebis qarTuli
Åðåâàí, 1971, ñ. 163-165 è äð.
49
asoRiki, dasaxelebuli gamocema, gv. I07-I08 sazogadoebis, romelic IX-X saukuneebSive mkafiod avlenda
50 kavkasiaSi mimdinare politikur procesebSi wamyvani mdgomareobis
ioane drasxanakerteli, somxeTis istoria, el. cagareiSvilis
gamocema gamokvleviTurT, Tbilisi, I965, gv. 189_I91, I95. damkvidrebis survils, erovnuli Rirsebis SegnebisaTvis SeuTavse-

32 33
beli xdeboda sakuTari qristianuli warsulis mniSvnelobis bizantiis sataxto qalaqi RvTismSoblis sagangebo mfarvelobaSi
damcrobis cdebi, ris gamoc is erTmorwmune bizantiis medi- iTvleboda. aseTi Sedarebisas qarTvelebs araTu msoflio civi-
durobasac veRar hguobda. etyoba, amitomac, m. xorenacisa da lizaciis erT-erT umTavres mesveurad aRiarebuli berZnebis
saerTod somxuri istoriografiis ideologiuri wnexis Sesasuste- Tanabari, aramed kidev ufro meti siamayis sababic eZleodaT. es
blad da misi zemoqmedebis gasaneitraleblad, adreul Sua sauku- viTareba ki TavisTavad ukve gulisxmobda upiratesobas somxur
neebSive iqmneba qarTuli erovnuli tendenciis matarebeli, kargad tradiciaze, rac damajereblad aisaxa kidec `moqceva¡ qarTlisa¡s~
argumentirebuli qarTlis gaqristianebis istoria, romelic krebulSi Sesul ninos cxovrebaSi. k. kekeliZis dakvirvebiT, am
arsebiTad upirispirdeboda rogorc somxuri, ise erTmorwmune TxzulebaSi gansakuTrebiT gazviadebuli da gandidebulia ninos
berZnuli eklesiis hegemonistur midrekilebebs. amis saukeTeso pirovneba. is, marTalia, aris `tyue~, magram ara ubralo, is `hromi
magaliTia `moqceva¡ qarTlisa¡s~ matianeSi Sesuli qarTlis mTavaria~, Svili gamoCenili mxedarTmTavrisa da misioneris zabil-
gaqristianebis istoria, romelic specialur literaturaSi onisa, romelmac branjTa mTeli eri moaqcia qristes sarwmunoeba-
`fsevdoepigrafikuli~ an `Satberdul-WeliSuri~ `ninos cxovrebis~ ze. ninos biZa dedis mxridan cnobili patriarqia, isic ara
saxeliT moixsenieba 51 . am Txzulebis avtoris mtkicebiT, romelime Cveulebrivi qalaqisa, aramed ierusalimisa, romelic
saqristianoSi qarTlis gansakuTrebuli roli winaswar, jer kidev akvania qristianobisa. nino imdenad didi pirovnebaa, rom TviT
qristianobis gavrcelebamde iyo gansazRvruli, ramdenadac erT- elene dedofali mas `uwodda dedoflad da T¢sad sworad~ da
erTi udidesi qristianuli relikvia `samoseli qristesi yovlad `dedoflobiT mociqulad da maxareblad Seamkobda~... ninos wili
zegardmo qsovili... pirvel mowevn(u)l iyo kuarTi igi qristesi udevs, TiTqos, TviT elene dedoflis moqcevaSi. Txzulebis mixed-
ierusalimiT mcxeTad~52. amave avtoris cnobiT, berZenTa siamayis viT nino naTlavs somexTa wmindanebad miCneul rifsimesa da misi
umTavresi sagnis, qristes Zelis anu jvris flobaSic qarTvelebi saxlis 50 wevrs. es kidev cotaa, SeniSnavs k. kekeliZe, nino
berZnebs eziarebian, ramdenadac am Zelis nawilebi qristes `ferxTa gamoyvanilia TxzulebaSi mTeli aRmosavluri amierkavkasiis mis-
ficarni~ da samsWvalni, romliTac qriste jvars iyo gakruli, ionerad; qarTl-kaxeTisa da mTiulTa moqcevis Semdeg is, mis mier
qarTlSi imyofeboda. pirveli eruSeTis eklesiis, xolo meore moqceuli suji dedoflis meSveobiT, monaTlavs bodbeSi, agreTve,
manglisis eklesiis saZirkvelSi Cades53. albaT, amitomac iyo, rom mTavrebs iseTi somxuri provinciebisas, rogoricaa sivnieTi da
jer kidev VIII s., ioane sabanisZe berZenTa gasagonad amayad guaspurakani (vaspurakani). ninos samisionero asparezi – `queyana¡
acxadebda: `ara xolo Tu berZenTa sarwmunoeba ese RmrTismieri Crdiloisa¡~ aris `queyana¡ kavkasiaTa¡~. k. kekeliZe principulad
moipoves, aramed Cuenca, SorielTa amaT mk¢drTa... aha esera uaryofs, mis dros mecnierebaSi damkvidrebul Sexedulebas,
qarTlisaca mk¢drTa aqus sarwmunoeba da wodebul ars dedad TiTqos, `moqceva¡ qarTlisa¡s~ avtori somxuri tradiciis gavle-
wmidaTa~ 54 . qristianuli warsuliT berZnebTan gaTanabrebas nas ganicdides, ris gamoc mis TxzulebaSi Seugnebel gardanaS-
gulisxmobda, agreTve, SedarebiT gvian gavrcelebuli azri Tebs vxvdebodeT qarTlisa da somxeTis eklesiebis Tavdapirvel
qarTvelTa qveynis RvTismSoblis `wilxvedrilobaze~, ramdenadac urTierTobaze. aseT gardanaSTad Tvlian, wers k. kekeliZe, ninos
moxvedras rifsimianTa sazogadoebaSi da mis, am sazogadoebasTan
erTad, somxeTSi misvlas. magram araferi `Seugnebeli~ aq Cven ara
51
m. CxartiSvili, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi Sesav- gvaqvs, piriqiT, am SemTxvevaSi Cven saqme gvaqvs matianis avtoris
lis problemebi, `cxovreba wmindisa ninoisi~, Tbilisi, 1987, gv. 4.
52
savsebiT Segnebul aqtTan; mas surs gvaCvenos, rom somxuri ek-
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, w. I, Tbilisi,
1964, gv. 87. lesiis safuZveli daido im adamianTa Zvlebze, romelnic ninos
53 mier iyvnen moqceulni da masTan erTad moevlinnen somxeTs. meore
Zeglebi, I, gv. 86-87.
54
iqve, gv. 55. aseT “Seugnebel” gardanaSTs xedaven im epizodSi, sadac avtori

34 35
ninos miiyvans saswavleblad ierusalimSi dvinel miaforTan, Secvlida kavkasiis istoriaze somxuri koncefciiT Seqmnil war-
romelsac is ori wlis ganmavlobaSi `msaxurobs~. arc es faqtia modgenebs. X s. arsebuli istoriuli pirobebi (bizantiasTan
maCvenebeli qarTlisa da somxeTis eklesiebis Tavdapirveli urT- ideologiur WidilSi somxuri eklesiis dasustebiT gamowveuli)
ierTobisa. nino CvenSi samisionerod gamogzavna ara somexma qarTuli eklesiisa da misi mesveurebis aqtiurobas uwyobda xels.
miaforma, aramed `RmerTma~ da misma biZam, ierusalimis patriarq- somxur eklesiasTan dogmatur brZolaSi qarTveli moRvaweebi
ma. arcTu qristianoba uswavlia ninos am dvineli miaforisagan, kulturuli faqtorebis moSveliebasac cdilobdnen, sadac mTa-
ukanaskneli mas uTvaliswinebs bed-iRbals mxolod qristes var iaraRad qarTul enas irCevdnen. am xanaSi iqmneba ioane zo-
relikviebisas, rogoricaa juari, tiloni, sudari da samoselni, simes `qeba¡ qarTuli enisa¡~, romlis Tanaxmadac, qarTuli ena
gansakuTrebiT kuarTi. avtors imitom miuyvania nino dvinel mi- araTu berZnulis Tanasworad, aramed masTan da sxvebTan Sedare-
aforTan, rom ukanasknelma Tavisi sakuTari piriT aRiaros upi- biT upiratesobis mqonedac cxaddeba56. imave saukunis meore mwe-
ratesoba qarTlisa sxva qveynebis winaSe: mas, qarTls, anu ufro rali giorgi merCule ki enisa da konfesiis safuZvelze eTni-
zustad, `CrdiloTa mcxeTelTa~, rogorc somexi miafori ambobs, kuri sazRvrebis miRmac qarTlis usazRvrod gafarToebis Sesa-
RvTis gangebam wilad arguna iseTi didi siwminde, rogoricaa Zleblobas asabuTebs: `qarTlad friadi queyana aRiricxebis,
kuarTi uflisa, is kuarTi, romelsac erTmaneTs ecilebodnen romelsaca Sina qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis da locva yove-
sxvadasxva qveynis qristianebi55. li aResrulebis~57. qarTuli eklesiis gavlena dRiTi dRe izrde-
amrigad, qarTveli avtoris daskvniT, qarTlisa da wm. ninos ba, is hereTsa da sivnieTSic aRwevs, xolo somexTa kaTalikoss
mniSvneloba aRmosavleTis saqristianos winaSe gacilebiT didia, vahan I-s somxur eklesiaSi qarTuli wesebis danergvaSi amxelen58.
vidre somxeTisa da misi ganmanaTleblis grigol parTelisa. somxuri samefoebis dasustebisa da gaqrobis kvalad (XI s. Sua
qristianuli rwmenis siZveliTac qarTli win uswrebs somxeTs, wlebi) qarTuli eklesia Setevaze gadadis da mTels kavkasiaSi
ramdenadac qarTlis gansakuTrebuli roli qristianobis gavr- somxuri eklesiis Seviwroebas iwyebs. I046 w. RrtilaSi gamarTul
celebaSi winaswar iyo gansazRvruli. amitomac moxda, rom qris- qarTvel-somexTa saeklesio paeqrobaze qarTveli beri eqvTime
tianuli rwmenis Casaxvisas somxeTi qarTlze aRmoCnda damok- grZeli datuqsviT ekamaTeba somex winamZRvars sosTens da qarTu-
idebuli: somexTa eklesiis safuZveli daido im adamianTa Zvle- li sarwmunoebis upiratesobas umtkicebs. paeqrobis mowme bagrat
bze, romlebic ninos mier iyvnen moqceulni da masTan erTad IV-c, faqtobrivad, Zalas atans da sosTenisgan somxuri sarwmu-
moevlinen somxeTs. erTi sityviT, qarTveli mwerali mTlianad noebis datovebas da qarTulze moqcevas moiTxovs59. somxuri sar-
uaryofs ra V s.a da Semdgomi xanis somex mweralTa pretenziebs, wmunoebis gmobam im xanad qarTul sasuliero literaturaSi far-
kavkasiaSi qristianobis gavrcelebisa da damkvidrebis istoriis To xasiaTi miiRo60.
Tavis variants gvTavazobs, sadac istoriuli procesis mTavar
warmmarTvel Zalad ukve qarTlia gamoyvanili. 56
ix. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I, Tbili-
qarTlis gaqristianebis istoriis somxurisgan sruliad gan- si, 1980, gv. 167.
57
sxvavebuli da sapirispiro versiis Seqmnis Semdeg, qarTuli da ix. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. VIII,
somxuri eklesiebisa da politikuri erTeulebis metoqeobis Tbilisi, 1990, gv. 277-279.
58
§êï»÷³ÝáëÇ î³ñûÝ»óõáÛ ²ëáÕÏ³Ý ä³ïÙáõÃÇõÝ îÇ»½»ñ³Ï³Ý¦« ä»ï»ñμáõñ·« 1885«
pirobebSi, erTob saSuri unda yofiliyo msgavsi suliskveTebis
¿ç. 181-182
qarTvelTa politikuri istoriis dawerac, romelic, Tavis mxriv, 59
m. sabinini, saqarTvelos samoTxe, peterburgi, 1882, gv. 617-620.
60
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, Tbilisi,
55 1967, gv. 123; mcire sjulis kanoni, e. giunaSvilis gamocema,
k. kekeliZe, etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan,
I, Tbilisi I956, gv. 75-83. Tbilisi, 1972, gv. 33-34, 46-48, 63-64 da sxv.

36 37
aSkaraa, gaerTianebuli saqarTvelos mesveurebi Cqarobdnen bas, cxadia, xels uSlida rogorc konfesiur uTanxmoebaTa sim-
qarTuli sarwmunoebis bazis gafarToebas mTel kavkasiaSi, raTa wvave, ise somxuri istoriografiis tendenciebi. kavkasiis mo-
momavalSi qarTuli saxelmwifos SemadgenlobaSi am qveynis xalx- mavali gaerTianeba, saiTkenac gaerTianebuli saqarTvelos bagra-
ebis Semoyvana ar gaZnelebodaT. magram am politikas erTi mniS- tioni xelisuflebi Tanmimdevrulad iswrafodnen, araqristiani
vnelovani nakli axlda. konfesiur winaaRmdegobaTa daZleva `sar- mosaxleobis mindobasac gulisxmobda, ris gamoc qarTuli ide-
wmunoebrivi eqspansiis gziT~ SeuZlebeli iyo, miT umetes iseTi ologiuri politika ufro damajerebel argumentebs iTxovda,
mdidari kulturis qveyanaSi, rogoric somxeTi iyo. aseTi gziT vidre es qalkedonuri sarwmunoebis bazis gafarToeba Tu dapir-
politikuri amocanebis gadaWra TviT Zlierma bizantiamac ver ispirebuli konfesiebis morigebis saeWvo cdebi SeiZleboda
SeZlo. konfesiur niadagze ganviTarebul siZulvils ki yovelTvis yofiliyo. aseT pirobebSi Tavisi gadamwyveti sityva unda eTqva
da yvelgan didi boroteba mohqonda. aseTi finali qarTuli sax- qarTul saistorio mwerlobas, romelic SeZlebda kavkasiis gaer-
elmwifoebrivi politikisaTvis, romelic somexTa mindobasa da Tianebis pretenziis mqone qveynis istoriis Sesaferi RirsebiT
Tavis garSemo darazmvas cdilobda, ra Tqma unda, yovlad miuRe- warmoCenasTan erTad, somxurisgan gansxvavebuli, magram kavkasi-
beli iyo. albaT, amitomac, am xanaSive SeimCneva somxebTan konfe- is istoriis iseTi modelis agebas, romelic Seqmnil istoriul
siuri dapirispirebis Serbilebis cdebi, rac mkafiod aisaxa ars- pirobebSi orive xalxis Rirsebas daicavda da misaRebs gaxdida
en safarelis traqtatSi `ganyofisaT¢s qarTvelTa da somexTa~. Tanabrad. niSandoblivia, rom XI s., TiTqmis erTdroulad, ram-
arsenis mtkicebiT, somexi xalxi ar aris damnaSave istoriis denime qarTveli istorikosi (leonti mroveli, juanSeri, mat-
winaSe. sparseTis mefeebma aiZules somxeTis xelisufalni da ek- iane qarTlisa¡s avtori da sumbat daviTis Ze) wers uZvelesi
lesiis mesveurni gadaexviaT marTlmadideblobidan da mieRoT droidan XI saukunemde Tavisi qveynis gabmuli istoriis sxva-
`sjuli iakobTa~. amitom saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi dasxva nawilebs, sadac somxur Temas, gansakuTrebiT leontisTan,
moklebulia Sinagan kanonzomierebas da arsen safarelis rwmeniT, erTob mniSvnelovani adgili eTmoba. rogorc Cans, dasmuli prob-
xelsayrel politikur situaciaSi kavkasiis qveynebis ideologi- lemis gadaWris ZiriTadi tvirTis simZime leonti mrovels
uri gaerTianeba SeuZlebeli ar aris61. daekisra. amasave mowmobs leontis mTavari Txzulebis `cxovreba
XI s. 40-ian wlebSi ganviTarebuli politikuri movlenebi sul qarTvelTa mefeTa~-s qronologiuri sazRvrebic – uZvelesi
ufro cxadyofdnen gaerTianebuli saqarTvelosTvis somexTa droidan V s-mde, romelSic, agreTve, gaSlili aqvs movses
mxardaWeris gafarToebis mniSvnelobas. bagrat IV-m, marTalia, xorenacis Tavisi `somxeTis istoriis~, somxuri istoriografiis
mcire xniT, magram somexTave daxmarebiT daikava anisis samefos suliskveTebis am ZiriTadi wyaros, Txroba. aqedan gamomdinare
dedaqalaqi cxra cixiTurT da Sirakis vrceli qveyana, faqtobri- Cans, rom leontis somxebisTvisac unda gaewia angariSi, raTa
vad, Tavisi kontrolis TvalsawierSi moaqcia, riTac somxeTis misi `mefeTa istoria~ somxebisTvisac misaRebi gamxdariyo.
memkvidreobisaTvis brZolaSi mkveTrad daupirispirda bizantias. SemTxveviTi arc isaa, rom qarTlis cxovrebis krebulis Seqmnidan
liparit baRvaSis Ralatisa da bizantiis dawolis garda, Cans, sul male, ukve XII s. is somxur enaze iTargmna. aSkara iyo, leonti
arc somexTa mxardaWera iyo imdenad farTo da myari, rom bagrat mrovels Zalze rTuli amocanis gadawyveta uwevda. movses xo-
IV-s SeZleboda anisis ufro xangrZlivad dakaveba. somxur poli- renacis didi avtoritetisa da somexi xalxis cnobierebaze misi
tikur wreebze da xalxze ufro mniSvnelovani gavlenis mopove- gansakuTrebuli zegavlenis gamo, m. xorenacis xelaRebiT uar-
yofa SeuZlebeli iyo. ubralod, aseT simarTleSi somxebs ver
61 daajerebda. m. xorenacis kritikis sxva gza unda monaxuliyo da
arsen safareli, ganyobisaT¢s qarTvelTa da somexTa, teqsti kri-
tikulad daadgina, gamokvleva da komentarebi daurTo zaza aleq- leontimac genialuri simartiviT gadaWra saWirboroto didi
siZem, Tbilisi, I980, gv. I76-I78, 200. sakiTxi. uaryofis nacvlad m. xorenacis ZiriTadi debulebebi

38 39
da maT safuZvelze gaSuqebuli faqtebi Seaswora, xolo mis wamoyeneba ukve niSnavda movses xorenacis koncefciis uaryofas
eqspansiur koncefcias kavkasiis xalxTa sisxliT naTesaobisa da da mis kritikas. Tu qarTveli mematiane kavkasiis xalxebis warmo-
Zmobis sakuTari koncefcia daupirispira (konfesiur mavlobas erTmaneTTan mWidro kavSirSi ganixilavda, m. xorenaci
urTierTobaTa gamwvavebis pirobebSi `sisxliT naTesaobis~ argu- kavkasiaSi somxebis garda veravis amCnevda, somexTa eTnogenezi
menti gacilebiT qmediTunariani da upiratesi iyo), riTac ara misTvis iyo monoeTnikuri samyaros warmoqmnis procesi, romelic
marto moraluri upiratesoba moipova xorenacize, aramed drois somexTa eTnikuri ganviTarebis orbitaSi aqcevda maT samoqmedo
moTxovnebsac ukeT moergo. kavkasiaSi ZvelTaganve gaCaRebul teritoriaze somexTa mosvlamde dasaxlebul mcirericxovan xalx-
ideologiur brZolaSi qarTveli politikosi-mematiane Tavisi ebs da somxur samyarosTan Serwymas ganapirobebda. ase rom,
axali koncefciiT aSkarad gamarjvebuli Canda. Tuki leontis m. xorenacis monoeTnikur samyaros leonti erTmaneTis monaTesave
koncefcias realuri politikuri situacia umagrebda niadags mravalerovan kavkasias upirispirebda. kavkasiis xalxebis mraval-
(selCukiani Turqebis gamaCanagebeli Semosevebis winaaRmdeg kav- saukunovani xangrZlivi Tanacxovreba da saerTo politikuri Tav-
kasiis xalxTa Zalebis gaerTianebis aucilebloba), somex moRva- gadasavali met damajereblobas sZenda leontis Teorias. XI s.
weTa erTi nawilis mier xorenacis koncefciis reanimacia im meore naxevrisaTvis m. xorenacis koncefcias praqtikuli mniS-
dros, roca somxuri saxelmwifoebriobis ukanaskneli nams- vneloba aRar SeiZleboda hqonoda, radgan kavkasiis xalxTa Zmo-
xvrevebic qreboda, ubralod anaqronizmad gamoiyureboda. bis mowodeba cocxali politikuri programis mniSvnelobas iZen-
n. berZeniSvilis dakvirvebiT, realurad, leonti mroveli naS- da. im dros, roca moZalebuli mtris winaaRmdeg kavkasiaSi erTa-
romis mTel sigrZeze ebrZvis xorenels, agaTangeloss, asabuTebs derTi angariSgasawevi politikuri Zala gaerTianebuli qarTuli
qarTls...62. misive TqmiT, leontim marjved gamoiyena xoreneli samefo iyo, masTan Zmobis damadasturebeli Teoria Tavdacvisa
da originaluri istoria Seqmna. man ar uaryo cxadliv xorenelis da TavSesafris ZiebaSi myofi somxeTisaTvis araTu misaRebi da
istoriuli debulebani, Tumca arsebiTad Seaswora isini da, rac sasurveli, aramed aucilebelic iyo. kavkasiis xalxTa naTesaobis
mTavaria, daurTo originaluri Teoria TargamosianTa Sesaxeb idea sasargeblo iyo imdroindeli qarTuli sagareo politiki-
da Semdeg mTeli istoria am TargamosianTa urTierTobis fonze sTvisac. somxeTis memkvidreobisTvis brZolaSi bizantiasTan dapi-
gaSala, ramac saSualeba misca originaluri istoriuli cxovreba rispirebuli gaerTianebuli saqarTvelo leontis Teoriis saxiT
warmoeCina63, SinaarsiT da formiT iseTi istoria, romelic mo- axal damatebiT arguments iZenda somxeTze kanonieri uflebis
mavali didi saqarTvelos politikur interesebs Seesabameboda. dasamtkiceblad. mTavari politikuri amocaniTve iyo gansazRvru-
leonti mroveli `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ swored am Ta- li kavkasiis xalxTa mamamTavrad Targamosis dasaxeleba im dros,
visi originaluri koncefciis warmodgeniT iwyebs, riTac mkiTxve- roca berZnul-laTinuri da somxur-qristianuli mwerloba mas mxo-
lis yuradRebas amaxvilebs rogorc Tavisi Txzulebis mTavar po- lod somexTa mamamTavrad miiCnevda. miuxedavad amisa, leonti
litikur amocanaze, ise mis gansakuTrebul mniSvnelobaze qveynis sxvagvarad ver moiqceoda, radganac mxolod Targamosis saxlis
momavlisaTvis: `pirvelad vahsenoT ese, rameTu somexTa da qar- wevrs SeeZlo `somxeTis memkvidreobaze~ kanonieri pretenziis gac-
TvelTa, ranTa da movaknelTa, herTa da lekTa da megrelTa da xadeba.
kavkasianTa – amaT T¢sTa erTi iyo mama, saxeliT Targamos~64. Tavis koncefciaze dayrdnobiT leonti TanmimdevrobiT as-
leontis mier kavkasiis xalxTa sisxliT naTesaobis am Teoriis worebs da cvlis m. xorenacis umTavres debulebebs qarTul-somx-
ur istoriul urTierTobaTa Taobaze da axali SinaarsiT avsebs
62 kavkasiis istoriis yvelaze mniSvnelovan furclebs. maT Soris
n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, VIII, gv. 379-380.
63 upirvelesi, ra Tqma unda, iyo erovnuli teritoriis formirebis
iqve, gv. 26I.
64 sakiTxi. m. xorenacis mier somexTaTvis Semoxazul vrcel teri-
qarTlis cxovreba, IO , gv. 3.

40 41
torias, misgan gansxvavebiT, leonti Targamosis wilxvedril qvey- leontis Tanaxmad, Targamosis SvilebSi haosi pirveli Svili
nad acxadebs: `xolo qveyana igi, romeli wiliT xdomoda (Tar- da `umetesi gmiri~ iyo, ris gamoc mama mas Tavis qveynis naxevarsa
gamoss), ese ars sazRvari queyanisa misisa: aRmosavliT zRua gur- da umjobes nawils akuTvnebs, Tumca qarTveli mematiane am `um-
genisa, dasavliT zRua pontosa, da samxriT zRua oreTisa, da jobesi~ naxevris arc sazRvrebs asaxelebs da arc mis gansakuTre-
CrdiloT mTa kavkasia~65. bul sikeTeze iZleva raime cnobas. qarTveli mematianis yuradRe-
Targamosis samflobelos samxreTis sazRvari “zRua oreTi- ba, m. xorenacis sapirispirod, ZiriTadad, amierkavkasiiskenaa mi-
sa” vanis tba an xmelTaSua zRva SeiZleba iyos, rac, faqtobri- pyrobili, romlis centralur nawilSi is qarTul qveynebs –
vad, emTxveva somxeTis pirveli arSakidi mefisaTvis mizomil ter- qarTls, egriss da hereTs aTavsebs da detalurad aRwers Ti-
itorias. leonti ki, ramdenadac kavkasiis xalxebis uklebliv Toeuli maTganis sazRvrebs. gansakurebiT ki, yuradRebas amax-
yvela eTnarqs Targamosis Svilebad miiCnevs, am vrcel vilebs am qveynebis somxeTisagan gamomyof samxreTis sazRvarze,
teritoriaze uflebas, somexTa garda, kavkasiis sxva xalxebsac romelic misi aRweriT, md. berdujis saTaveebidan iwyeboda da
unawilebs, ra Tqma unda, Sua saukuneebSi miRebuli ufros- mtkvrisa da araqsis auzebis wyalgamyofs gahyveboda mTels si-
umcrosobis sayovelTao wesis mixedviT, sadac ufros vaJs, grZeze mtkvris saTaveebis CaTvliT (provincia `kola~), xolo
momdevno ZmebTan SedarebiT, mniSvnelovani upiratesobani gaaCnia. aqedan qeds, romelic gahyofda klarjeTs (md. Woroxis qvemo
miuxedavad imisa, rom am wesis Tanaxmad, ufrosi vaJi mamis dinebis auzi) taosagan (md. Woroxis Sua dinebis auzi). leontis
uflebisa da qonebis uSualo memkvidrea da is ikavebs mamis am CvenebaTa antikuri xanis ucxouri wyaroebiT damowmebis Sede-
rezidencias da iRebs xelisuflebas misgan. sxva Svilebic gad d. musxeliSvili askvnis, rom qarTuli erovnuli tradicia
inarCuneben memkvidreobis uflebas mamis qonebaze. leontis Semonaxuli leonti mrovelis mier, arsebiTad swori unda iyos67.
mixedviT, TviT Targamosma gaunawila Tavisi qveyana da naTesavi qarTlsa da somxeTs Soris gamaval sazRvars `xunaniTgan vidre
Tavis gamorCeul rva Svils, romelTac gmirebs uwodebs. igi wers: zRuamde sperisa~ 68 leonti mravalgzis axsenebs, rac, albaT,
`... ganuyo Targamos queyana da naTesavi T¢si rvaT amaT gmirTa: imasac niSnavs, rom, misi azriT, uZvelesi droidanve somxeTisa
naxevari naTesavisa misisa da naxevari da umjobesi queyanisa mi- da qarTlis samijno zonad ucvlelad mtkvrisa da araqsis wyal-
sisa misca haoss, xolo S¢dTa amaT misca xuedri maTi arZan- gamyofi qedi rCeboda. ufro metic, araqsis auzSi mdebare rig
gebisaebr maTisa: warmoiyvanna S¢dni igi CrdiloT kerZo da teritoriebs, is zogjer, qarTlis farglebSi aTavsebs. magali-
ganuyvnna queyanani Rirsebisaebr maTisa. misca qarTloss da uCina Tad, leontis cnobiT, farnavazis mefobisas aboci samSvildis
sazRvari: aRmosavliT hereTi da mdinare berdujisi; dasavliT saerisTavos SemadgenlobaSi iyo da, amdenad, misi azriT, qarT-
zRua pontosi, samxriT mTa, romeli mihyvebis berdujis mdinaris lis samxreTis sazRvris md. araqsamde gavrcelebasac kanonieri
Tavsa, da mTa, romeli mihyvebis dasavliT kerZo, romlisa wyali safuZveli gaaCnda. misive cnobiT, am sasazRvro zolis Tavis
gardmodis CrdiloT kerZo da mierTvis mtkuarsa, romel sasargeblod SecvlisaTvis qarTvel da somex xelisuflebs Soris
mihyvebis mTa Soris klarjeTsa da taos vidre zRuamdis; da konfliqtebic yofila, magram ZiriTadi sazRvari mainc, sab-
CrdiloT sazRvari Rado, romeli gamovlis Stod kavkasisagan olood, ucvleli rCeboda, romelic Semdeg saerTaSoriso aRi-
da mohkidavs wueri dasasrulsa Radosa, romelsa aw hq¢an lixi. arebiTac yofila dakanonebuli. am aqts leonti miawers bizan-
da amaT sazRvarTa saSual misca yoveli qarTloss66. tiis imperators konstantine dids, romelmac Turme `ganuCina

67
d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi
65
qarTlis cxovreba, I gv. 4. sakiTxebi, I, Tbilisi, 1977, gv. 79-80.
66 68
iqve, gv. 4-5. qarTlis cxovreba, I, gv. 8.

42 43
sazRvari mirians da Trdats esreT: romelTa queyanaTa mdinareni aseT viTarebaSi bunebrivad Tavs iCens Targamosis Svilebs
dian samxreTiT da mierTvian ra£ssa, ese queyanani Trdatis kerZad Soris uflebrivi Tanafardobis sakiTxi. ufros Svils, e. i. gvarSi
dayarna; da romlisa queyanisa mdinareni CrdiloT dian da mi- ufross, saerTo qonebis umetesi nawili – mTeli naxevari da, rac
erTvian mtkuarsa, ese mirianis kerZad dayarna. da ese ra ganugo mTavaria, xelisuflebis gamomxatveli mamis sayofeli (e. i. taxti)
konstantine mefeman da Suamdgomel eqmna maT, da warvida T¢sad gadaecema, ris gamoc, albaT, qonebis es nawili `umjobesad~
samefod 69 . amiT leonti, saerTod, asrulebs saubars somex- iTvleba. mamis Semdeg is gvaris, anu saxlis ufrosi, e. i.
qarTvelTa sazRvris Sesaxeb anu, rogorc TviTon ambobs, `Ziebas mamasaxlisi xdeba, amasTan danarCeni Zmebis samiznec, romlebic
sazRvarTa qarTlisaTa~. niSandoblivia, rom leontis mier dasax- memkvidreobis wesis safuZvelze TavianT rigs elian mamis samyo-
elebuli es sazRvari Sua saukuneTa mTel sigrZeze sinamdvileSic felis dasakaveblad. amdenad, leonti mroveli ara marto asworebs
ucvleli darCa. m.xorenacis versias somxuri teritoriis warmoqmnaze da e. w.
amrigad, leonti mrovelisa da m. xorenacis TxzulebebSi war- `somxur CrdiloeTs~ qarTvelebTan erTad ZvelTaganve kavkasiis
modgenili Tvalsazrisi saqarTvelosa da somxeTis kuTvnili ter- xalxebiT asaxlebs, aramed mtkvrisa da araqsis wyalgamyofi zonis
itoriebis Taobaze erTmaneTisagan sruliad gansxvavebuli da samxreTiT mdebare teritoriazec momavlisaTvis pretenziasac
arsebiTad sapirispirocaa. m. xorenaciT somexTa kuTvnili qveya- acxadebs, rogorc Targamosis rigiT meore memkvidris STamomavali.
na moicavda vrcel teritorias xmelTaSua zRvidan kavkasiis wyal- aSkaraa, rom sagangebod Txzulebis dasawyisSi gaJRerebuli
gamyof qedamde, romlis meCxerad dasaxlebuli erTi nawili mTavari idea (`ambavi rva ZmaTa~), romliTac leonti mroveli
babilonidan vanis tbis midamoebSi mravalricxovani SvilebiTa da m. xorenacs upirispirdeba, aris kavkasiis xalxTa saerTo warmo-
SviliSvilebiT gamosaxlebulma haikma da Semdeg misma STamomav- mavlobisa da, amdenad maTi Zmoba-naTesaobis idea, rac TavisTa-
lebma TandaTanobiT aiTvises samxedro moqmedebebisa da sameur- vad gulisxmobda saerTo mtris winaaRmdeg gaerTianebuli ZalebiT
neo saqmianobis Sedegad. amas garda, wina aziis mniSvnelovani naw- SebrZolebas. leontis dros am ideis legitimacias myar niadags
ili da mTeli kavkasia maT parTiis mefe arSakma miakuTvna. ase uqmnida selCukiani Turqebis moxSirebuli TavdasxmebiT Seqmnili
rom, m. xorenacis azriT, kavkasiisa da wina aziis erTi nawilis udidesi safrTxe, romelic gadagvarebiTa da ganadgurebiT emu-
momcveli es teritoria somxebs savsebiT kanonier safuZvelze qreboda mTel kavkasiur civilizacias, sadac wamyvan kulturul
ekavaT da moziare aravin hyavdaT. leonti mroveli, faqtobrivad, Zalas saqarTvelo da somxeTi warmoadgendnen. amasTan, is savse-
imave vrcel teritorias `kavkasiis mTidan oreTis zRvamde~ biT pasuxobda kavkasiaSi hegemonobisaTvis gamarTul mraval-
qarTvelTa da somexTa, agreTve, kavkasiis sxva xalxebis, saerTo saukunovan brZolaSi, faqtobrivad, gamarjvebuli gaerTianebuli
winapris Targamosis wilxvedril (igulisxmeba RmerTisgan) qvey- saqarTvelos saxelmwifoebriv interesebs, romelic amjerad (XI s.
nad miiCnevs, rac imas niSnavs, rom Targamosis Svilebi (gamorCeu- II nax.-Si) somxebisgan gamijvnas ki ar eswrafoda, aramed maT
li rva Svili) yvela erTad, mamis qonebis memkvidreebi arian da mindobasa da Tavis garSemo darazmvas cdilobda. aseT pirobebSi
mamis wilxvedrili maTi saerTo qonebacaa, sadac TiToeul maT- kavkasiis xalxTa naTesaobis Tvalsazriss SedarebiT advilad unda
gans sakuTari wili udevs maxloblobisa da ufros-umcrosobis SeeRwia adamianTa cnobierebaSi da misaRebi gamxdariyo leontis
sayovelTaod miRebuli wesis mixedviT. SesaZloa, amitomac leon- mier Seqmnili legenda Targamosisa da misi rva Svilis Sesaxeb. Tu
ti yovel maTgans Sesabamis rigiT nomers akuTvnebs: `pirvelsa xsenebul garemoebaTa zegavleniT, qristianul mwerlobaSi arse-
erqva haos, meoresa qarTlos, mesamesa bardos~ da a. S.70. bul versiebTan leontis versiis SeTavseba ase Tu ise mainc Sesa-
Zlebeli iyo, somexTa winapris haikis miCqmalva da misi mniSvnelo-
69
qarTlis cxovreba, I, gv. 70. bis damcroba im ubralo mizeziT ver moxerxdeboda, rom berZnul-
70
iqve, gv. 4.

44 45
laTinuri da mravalsaukunovani somxuri tradiciiT, ukve karga yovelni sazRvarni xazareTisani, da aRaSennes qalaqni pirsa
xniT damkvidrebuli azriT, Togarma-Targamosis erTaderT memkvi- xazareTisasa, da wamovides~ 71 . Cveni avtoris warmodgeniT,
dred haiki-haosi iTvleboda da mis adgilas romelime Zmadwode- Targamosianebs gaaCndaT erTi mTliani qveyana, romlis dacva
bulis gadmonacvleba, somxur mosaxleobaSi mainc, eWvs qveS daay- yvelas saerTo sazrunavia. xazarebi kvlav da ufro metad ga-
enebda, saerTod, leontis versiis siswores, rac imdroindeli Zlierdnen, maTi simravlis gamo Targamosianebma winaaRmdegoba
qarTuli politikisTvis erTob saWiro kavkasiis xalxTa gamaer- veRar gauwies da xazarebma “wartyunes queyana TargamosianTa, da
Tianebeli ideis diskreditacias gamoiwvevda. Targamosis samkvid- Semusrnes yovelni qalaqni araratisani da masisisani da Crdi-
rod miCneul teritoriazec (araratis mTis midamoebi) ZvelTa- losani. da daurCes cixe-qalaqni Tuxarisi, samS¢lde da mtueris
ganve somxebi saxlobdnen, rac memkvidreobis wesebze Sua sauku- cixe, romel ars xunani, Sida qarTli da egrisi~72. motanil teqst-
neebSi arsebuli warmodgenebi somexTa winapars, upirobod, mamis Si TargamosianTa qveynis orgvari gagebaa mocemuli. viwro gagebiT
pirmSod warmoaCenda. amitom, undoda Tu ara es leonti mrovels, esaa TiToeuli Targamosianis kuTvnili calke samkvidro, romel-
somexTa eTnarqi – haosi Targamosis pirvel Svilad da ZmaTa Soris ic Targamosma Tavis droze SemousazRvra Tavis Svilebs. farTo
`umetes gmirad~ da maTze `gamgeblad da uflad~ unda ecno. gagebiT ki es am qveynebis erTobliobaa da saerToa yvela
Targamosis pirvel Svilad haosis cnobam da, amdenad, ierar- TargamosianisTvis. swored am saerTo qveyniTa da misi erTiani
qiis saTaveSi misma Cayenebam leontis Txzulebas formalurad, ZalebiT warsdgebian xolme isini gare samyaros winaSe. niSan-
TiTqos, `prosomxuri~ mimarTuleba misca, magram, sinamdvileSi, is doblivia, rom axla ukve, miTosuri xanisgan gansxvavebiT, Targa-
m. xorenacisa da misi TanamoRvawe somexi avtorebis mier warmod- mosianTa Soris ufros-umcrosobaze ubralo miniSnebasac aRar
genili suraTisgan ara marto gansxvavebuli, aramed arsebiTad vxvdebiT, saerTo personaluri winamZRoli maT aRar hyavdaT.
sawinaaRmdego iyo. m. xorenaci da V-X ss. somxuri saistorio magram, Targamosianebic yvela erTnairi SesaZleblobisa da unar-
mwerloba kavkasiis istorias miTiuri haikidan dawyebuli somxuri is, ra Tqma unda, ar iyo da leontic TargamosianTa saerTo masidan
samefoebis arsebobamde, anu XI s. naxevramde, somxeTis sruli poli- am niSniT gamoarCevs qarTvelebsa da somxebs `somexTa da qarTvel-
tikuri batonobis xanad saxavs, sadac qarTveli xelisuflebi Ta da yovelTa TargamosianTa~ 73 , romlebzec, misi azriT,
somxeTis morCil moxeleebad gamoiyurebian. istoriis asparezze damokidebuli iyo TargamosianTa da maTi saerTo bedic. amito-
haosis Zmebis SemoyvaniT ki, qarTvelebi da kavkasiis sxva xalxebi mac, yvela kritikul momentSi Cveni avtori maT erTad axsenebs,
haosis sagmiro saqmeebis Tanamonawiled da gamarjvebebis Tanazi- rogorc TargamosianTa saerTo politikis mTavar ganmsazRvrel
arad gamohyavs leontis. amasTan, somexTa am upiratesobas miTi- Zalas. magaliTad, Targamosianebze gabatonebuli sparsTa mefe
uri xanis irealuri samyaros farglebiT zRudavs. haosis Semdeg TurqebTan iwyebs brZolas. leontis TqmiT, `maSin poves Jami mar-
Txzulebis dasawyisSi warmodgenili ierarqia sadRac qreba, jue somexTa da qarTvelTa, da ganudges sparsTa da ganamagres
leonti gamorCeulad aravis asaxelebs da yvelas maT saerTo sax- cixeni da qalaqni maTni. da SeerTnes yovelni naTesavni Targamo-
eliT TargamosianebiT aRniSnavs, haosis STamomavlebi calke ar sianni~74. ramdenime wlis Semdeg sparsTa mefe did laSqars agza-
saxeldebian. iqmneba Tanabaruflebianobis sruli STabeWdileba. vnis `somexTa da qarTvelTa da yovelni TargamosianTa zeda~75.
Targamosianebi karga xans erTad arian, erTad moqmedeben, erTad igive suraTi ixateba sxva epizodebis gamocemisasac: `ver wina-
icaven Tavs. faqtebi: xazarebi gaZlierdnen da kavkasianebi
71
qarTlis cxovreba, I, gv. 11.
Seaviwroves. am ukanasknelebma daxmareba sTxoves danarCen 72
iqve, gv. 11-I2.
Targamosianebs. radganac im dros, leontis ganmartebiT, isini 73
iqve, gv. I4.
`iyvnes mS¢dobiT siyuarulsa erTmaneTisasa~, Seikribnen `yovelni 74
iqve, gv. I4.
75
naTesavni Targamosianni, da gardavles mTa kavkasia da motyuennes iqve.

46 47
aRudges somexni da qarTvelni~, `maSin dauteva spandiat brZola naxevari ki misma Zmebma gainawiles, ris gamoc qarTlosis STamo-
somexTa da qarTvelTa~, `ganTavisufldes somexni da qarTvelni~ mavlebis qveyana Tavisi moculobiT haosis STamomavlebis qveya-
da a. S.76. erTi sityviT, leontisaTvis kavkasiaSi politikuri situ- nasTan SedarebiT ufro mcire unda yofiliyo. realuradac, is-
aciis ganmsazRvreli yvelaze mniSvnelovani faqtori somexTa da toriis sakmao periodSi, somxeTi qarTlze gacilebiT vrcel qvey-
qarTvelTa kavSiria da cdilobs Semdgomi xanis (ukve saxelmwifo- anas warmoadgenda. es viTareba, Cans, aiZulebda leontis somxebi
Ta urTierTobis doneze) istoriis gadmocemis drosac mkafiod qarTvelebze win moexsenebina, rogorc ufro didi qveynis warmo-
warmoaCinos qarTvel da somex xelisufalTa umWidroesi kavSiri madgenlebi. aseTi varaudis SemTxvevaSi, dasmuli sakiTxisadmi
da TanamSromloba istoriis mTel manZilze. leontis subieqturi damokidebulebis SesaZlebloba, vfiqrob,
qarTvel mkvlevarTa erTma nawilma yuradReba miaqcia im gamosaricxia.
faqts, rom qarTvelebisa da somxebis erTad moxseniebisas, somex- Txzulebis dasawyisSi mocemuli haosis ufrosobiT Seqmnili
Ta xseneba yovelTvis win uswrebs qarTvelebis xsenebas, rac le- STabeWdileba, romelic ZiriTadad miTiuri periodiT ifargleba,
onti mrovelis subieqturi ganwyobilebis gamovlenad miiCnia. am eTnarqis Semdeg TandaTan fermkrTaldeba da qarTlSi saxelm-
marTalia, `somexni da qarTvelni~ – aseTi TanamimdevrobiT, vi- wifos warmoqmnisTanave mTlianad qreba. leontis mier moTxro-
dre piruku, qarTvelTa da somexTa xseneba SedarebiT ufro xSir- bili qarTlisa da somxeTis samefoebis politikuri urTierTo-
ia (12 jer 4-is winaaRmdeg), magram is mainc myar safuZvels ver bis uZvelesi istoria arsebiTad gansxvavdeba da, faqtobrivad,
iZleva xsenebuli daskvnisaTvis. jer erTi, ar Cans, rom leontis upirispirdeba kidec Zveli somxuri saistorio mwerlobis did-
teqstSi eTnosebis dasaxeleba ierarqiuli principis Tanamim- mpyrobelur ideologias, romlis sanacvlod qarTveli mematiane
devrobiT xdebodes, ramdenadac erTad moxseniebisas osebi or TanamSromlobis da naTesaobis ideas amkvidrebs. umTavresad, am
SemTxvevaSi qarTvelebs win uswreben, Tumca maT upiratesobaze TvalsazrisiT alagebs da aSuqebs is Zveli istoriis, TviT somx-
aranairi miniSneba ar aris da arc SeiZleboda yofiliyo, asevea ur wyaroebSi dacul faqtebsac ki.
gamoTqma `Turqni da qarTvelni~77. ierarqiul princips rom udeb- saqarTveloSi saxelmwifos warmoqmnisa da ganviTarebis pro-
des safuZvlad eTnosTa dasaxelebas leonti aRar ityoda cess leonti kavkasiaSi aleqsandre makedonelis SesaZlo laSqro-
laSqarze `berZenTa, somexTa, ovsTa, megrTa da qarTvelTao78. basa da mis mier gatarebul RonisZiebebs ukavSirebs. misi TqmiT,
anda `ovsTa, lekTa da qarTvelTa~79. yvelas rom Tavi davaneboT, daipyro ra al. makedonelma `yovelni kideni qveynisani~ sikvdil-
CamoTvlaSi megrTa win mainc unda daeyenebina qarTvelni, radga- amde cota xniT adre, sicocxleSive oTx Tanatomels gaunawila
nac misive, mtkicebiT, quji farnavazs Tavis uflad cnobda. Tavisi uzarmazari samflobelo. maT Soris `misca antioqozs
aSkaraa, rom haosis miTiuri epoqis gadmocemis Semdeg, eTnosTa asurastani da somxiTi, da kerZo aRmosavleTisa uCina mas~80. xolo
CamoTvlas leonti ierarqiuli sqemis mixedviT aRar unda awar- `bizantioss misca saberZneTi da qarTli, da uCina kerZo Crdi-
moebdes. safiqrebelia, leonti kavkasiis xalxTa warmomavlobis losa~81. ase rom, aleqsandre makedonelis dapyrobiTi omebis Sed-
Tavisi versiis logikidan gamodiodes, roca somxebisa da qarTve- egad saqarTvelo da somxeTi, leontis Tanaxmad, sxvadasxva
lebis erTad moxseniebisas haosis STamomavlebi win uswreben politikur sivrceSi aRmoCndnen, rac, TiTqos, qmnida maT Soris
qarTvelebs. haosma mamis samkvidreblis naxevari miiRo, meore dapirispirebis sababs, magram situacia male icvleba da qarTve-
lebi da somxebi kvlav erT politikur garemoSi, kerZod, selev-
76
kidebis samefos gavlenis sferoSi aRmoCndebian da maT Tanam-
qarTlis cxovreba, I, gv. 16.
77
iqve, gv. 15.
78 80
iqve, gv. 57. qarTlis cxovreba, I, gv. I9.
79 81
iqve, gv. 46. iqve, gv. 20.

48 49
Sromlobas Zveleburad xeli ewyoba. aleqsandres mier qarTlis erTad moqmedeben: `Sekrbes yovelni naTesavni Targamosianni~,
patrikad daniSnulma azonma ukiduresad daamZima misi batonobis `SeerTnes yovelni naTesavni Targamosianni~ da a. S. Targamosian-
uReli, rasac win aRudga qarTlis mosaxleoba mcxeTis mamasax- ebidan iniciativis mqoned leonti, zogjer asaxelebs somxebsa
lisis ZmisSvilis farnavazis meTaurobiT. kacTmoZule azoni da qarTvelebs erTad, magram amaTgan romelimesTvis STamomav-
qarTlidan gandevnes. farnavazi daeufla qarTls `T¢nier klar- lobiTi upiratesobis miniWebas sulac ar cdilobs, Tu ar CavTv-
jeTisa”. gamarjvebis bolomde misayvanad ki, radganac azons liT somexTa da qarTvelTa erTad xsenebisas moyvanil Tanamim-
berZnebi umagrebdnen zurgs, asurastanis mefes antioqoss ZRveniT devrobas, ris Sesaxebac ukve iTqva, sayuradRebo ufro sxva mo-
mimarTa daxmarebisaTvis da aRuTqva mas msaxureba. antioqosma mentia. qarTlSi mirvanis gamefebamde leonti somexTa mefesa Tu
`Seiwynara ZRueni misi, da uwoda Svilad T¢sad, da warmosca misi administraciis ZiriTad warmomadgenel erisTavs niSandobli-
g¢rg¢ni. da ubrZana erisTavTa somxeTisaTa, raTa Seeweodian far- vad arsad axsenebs, romlebic somxur saxelmwifoebriobas gana-
navazs~82. am brZanebis Sesabamisad `moerTnes erisTavni antio- saxierebdnen. Cans, qarTlSi mirvanis gamefebamde leonti arc
qozisni somxiTiT~83 da farnavazis sakuTar laSqarTan erTad, varaudobda somxeTSi samefos arsebobas. asurastanis mefesTan
romelic qarTlis mxedarTa garda egrisisa da osTa meomre- farnavazis urTierTobis WrilSi naxseneb `somxeTis erisTavebs~
bisagan Sedgeboda, Seuties da sZlies berZnebs, azoni ki mokles. rom somxuri administraciis warmomadgenlebad ar miiCnevs, amas
amis Semdeg, ganagrZobs qarTveli mematiane, `farnavaz uSiS iqmna leonti savsebiT gasagebad gamoTqvams, roca wers: `moerTnes
yovelTa mterTa T¢sTagan da mefe iqmna yovelsa qarTlsa da erisTavni antioqozisni somxiTiT~, e. i. es erisTavebi antioqiis
egursa zeda. da ganamravlna yovelni m£edarni qarTlosianni, administraciis warmomadgenlebi yofilan somxeTSi da amitomac
ganawesna erisTavni rvani da spaspeti~84 . Semdeg CamoTvlis saTi- ubrZanebs maT asurastanis mefe farnavazisTvis daxmarebis aR-
Taod yvela saerisTavos Tavisi administraciuli sazRvrebis Cve- moCenas. farnavazamde qarTlSi, leontis Tanaxmad, mamasaxlisTa
nebiT da SeniSnavs, rom `esreT ganawesa ese yoveli farnavaz mmarTvelobis sistema iyo gabatonebuli. aseTsave viTarebis ar-
mimsgavsebulad samefosa sparsTasa~85. leontis gadmocemiT, `oc- sebobas, etyoba, gulisxmobs Tanadroul somxeTSic, ramdenadac
daSvidi wlisa mefe iqmna, da samocdaxuT wel mefobda nebier. da iq mefis an mis administraciaze araviTar miniSnebas ar iZleva.
msaxurebda igi antioqoss, mefesa asurastanisasa... da aRaSena da farnavazis meTaurobiT da antioqosis daxmarebiT qarTli Tavisu-
ganavso qarTli... da ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlsa fldeba berZenTa damokidebulebisagan da sakuTar saxelmwifoe-
Sina qarTlosisa naTesavTagani~86. briobas qmnis, romelic organizaciulad sparsTa samefos msgav-
qarTlSi saxelmwifos warmoqmnisTanave e. w. TargamosianebT- sad ewyoba. es saxelmwifo wyobileba, faqtobrivad, iseTivea,
an, gansakuTrebiT ki somxebTan, qarTvelTa urTierTobaSi axali rasac m. xorenaci xatavs somxeTisaTvis, mxolod im gansxvavebiT,
etapi SeiniSneba. am urTierTobaSi TandaTanobiT Tavs iCens rom is droSi win uswrebs somxurs da amiT SesaZlo somxur gav-
qarTvelTa upiratesoba da iniciativa. rogorc vnaxeT, haosis lenas emijneba. haosis ufrosobidan momdinare STamomavlobiT
Semdeg, leontis mixedviT, TargamosianTa Soris iniciatori da miRebuli privilegiebi aq ukve sabolood kargavs Zalasa da mniS-
winamZRoli aravin Cans. isini erTad iReben gadawyvetilebas da vnelobas. marTalia, farnavazi da misi memkvidreebi asurastanis
mefes msaxurobdnen, e. i. vasalur damokidebulebaSi imyofebian,
magram leontis Tanaxmad, es `msaxureba~ imdenad msubuqi da for-
82
qarTlis cxovreba, I, gv. 23.
83
maluria, rom maT Soris urTierToba ufro samokavSireo da me-
iqve.
84
iqve, gv. 24.
85
iqve, gv. 25.
86 87
iqve, gv. 25-26. saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 465.

50 51
gobrulia sagulvebeli87. ase rom, farnavazis samefo damoukide- colis naTesavTagani `sparseTiT Svili nebroTisi~, romelsac
beli qarTuli saxelmwifo iyo da mas ukve saerTaSoriso aRi- erqva saxeli mirvan)90. axla ukve STamomavlobiT gansazRvruli
arebac hqonda mopovebuli, ramdenadac farnavazs TviT upiratesoba, rogorc qveynierebis pirveli mefis nebroTis STa-
asurastanis mefe antioqosma gamougzavna samefo gvirgvini. momavlisa, qarTvelTa mxares iyo da haosis STamomavlebis
gasagebia, rom aseTi xelisuflebis winaSe somxeTis mamasaxlisis pretenziebs safuZveli gamoclili hqonda. qarTveli mefis es
(rogoradac leontis unda warmoedgina im drois somexTa upiratesoba Tumca aSkarad xazgasmulad ar aris gacxadebuli,
xelisufali) SesaZlo STamomavlobiTi privilegiebi arafers magram misi da STamomavlebis nebroTianoba TavisTavad
niSnavda, radganac es ukanaskneli mefesTan SedarebiT bevrad gulisxmobda maT gamorCeulobas. aseTi siuJetis SemotaniT
ufro dabali rangis xelisufali iyo. leonti ostaturad xsnis mezobel xelisufalTa urTierTobaSi
qarTlis mesame mefe mirian I-is mefobis dasasrulisaTvis, ierarqiuli damokidebulebis SesaZleblobas da, faqtobrivad,
leontis cnobiT, `amis-ze miicuala antioqisa mefoba babilons. ukuagdebs m. xorenacis qedmaRlur damokidebulebas saqarTve-
da mas Jamsa Sina mefe iqmna somxiTs romelsa erqua arSak (aSkaraa, losa da qarTvel xelisufalTa mimarT. amis Semdeg leonti mro-
gulisxmobs Zv. w. 190 w. magneziasTan antioqos III-is sastik marcxs veli Tavisi Txzulebis TiTqmis bolomde, ZiriTadad, qarTvel-
romaelebisagan, ris Semdeg Zv. w. 189 w. artaSesma Tavi somxeTis somexTa TanamSromlobisa da danaTesavebis faqtebs gadmogvcems,
mefed gamoacxada), ezraxa mirvan arSaks, da misca asuli T¢si riTac mkiTxvelis yuradRebas kavkasiis xalxebis erTianobis
Zesa arSakissa, arSaks~88. g. meliqiSvilis SeniSvniT, qarTuli wyaro sasargeblod warmarTavs.
savsebiT samarTlianad ukavSirebs somxeTis samefos warmoqmnas danaTesaveba, leontis Tanaxmad, pirvel rigSi, mezobeli qvey-
antioqosis mefobis dasasruls89. somxeTSi samefos warmoqmni- nebis samefo saxlebs Soris myardeba, ris Sedegadac farnavazian-
sTanave, leontis mowmobiT, mezobeli qveynebis samefo saxlebi Ta qarTuli dinastia parTuli warmoSobis arSakianTa somxur
moyvrdebian, rac uSualod gamomdinareobs qarTveli mematianis dinastias ukavSirdeba. aseTi dakavSirebis leontis cdebi kargad
koncefciis ZiriTadi Sinaarsidan, kavkasiis xalxTa da gansakuTre- aqvs SeniSnuli p. ingoroyvas. misi dakvirvebiT, `moqceva¡ qarT-
biT qarTveli da somexi xalxebis naTesaobisa da TanamSromlobis lisa¡~-is qarTvel mefeTa siaSi moxseniebuli arsok da arsuk
ideidan. es idea leontis naSroms Tavidan bolomde gasdevs da leonti mrovelTan Secvlilia saxeliT `arSak~. p. ingoroyvas
warmodgenili TiTqmis yvela siuJeti mis gaSuqebas emsaxureba. azriT, varianti `arSak~ aris mwignobruli interpretacia saxelisa
m. xorenacisgan gansxvavebiT, Txroba didi taqtiTa da orive mx- arsok (arsuk), im mosazrebiT, raTa es pirni daekavSirebinaT ar-
aris Rirsebis dacviT mihyavs. rodesac somxeTSi mefe gaCnda da Sakidebis dinastiasTan, Tumca aseTi dakavSirebis safuZvels ver
amis gamo qarTveli da somexi umaRlesi xelisuflebi rangiT ga- xedavs91. saxeli `arSak~, leontis warmodgeniT, Zveli somxeTis
Tanabrdnen, STamomavlobiT miRebuli privilegiebis mniSvneloba Zlierebis xanis samefo dinastias ganasaxierebs92 da mas, e. i.
mkiTxvelis TvalSi kvlav somexTa sasargeblod unda warmarTu- arSakunianTa dinastias erTgan ganmadidebeli epiTetiTac `dide-
liyo. etyoba, amitomac, vidre somxeTSi mefobis gaCenis ambavs bulTa arSakunianTa~ moixseniebs93. amis gamo zogi mkvlevari le-
gadmogvcemdes, winaswar gvauwyebs mesame qarTveli mefis mirva- ontis mikerZoebaSi adanaSaulebs, TiTqos, aseTi damokidebuleba
nis nebroTianobas (radganac qarTvelTa meore mefe saurmags
vaJi ar hyavda, Tavis memkvidred da Svilad mouyvania Tavisi
90
qarTlis cxovreba, I, gv. 27.
91
pavle ingoroyva, TxzulebaTa krebuli, t. IV. Tbilisi, 1978, gv. 513.
88 92
qarTlis cxovreba, I, gv. 28. ix. agreTve, saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 466.
89 93
saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 466. qarTlis cxovreba, I, gv. 63.

52 53
arSakunianebisadmi misi subieqturi ganwyobilebis gamoxatuleba I-s unda gulisxmobdes), romelic qarTlis erisTavebs mouwveviaT
yofiliyos. sagulisxmoa, rom sumbat daviTis Ze kidev ufro ma- farnajomis nacvlad, radganac am ukanasknels qarTvelTa rju-
Ral xarisxSi warmogvidgens arSakunianTa dinastias. bagrat IV- lisTvis uRalatia da sparsulis danergvas Sesdgomia. arSakis
is dedis mariam dedoflis keTilSobilebisa da gansakuTrebuli Semdeg qarTlis mefe, leontis Tanaxmad, xdeba misi vaJi artagi,
Rirsebis warmosaCenad bagrationTa dinastiis mematiane wers, rom mis Semdeg ki am ukanasknelis vaJi bartomi. e. i. qarTlis taxti
mariami `naSobi iyo brwyinvaleTa maT ZlierTa da didTa mefeTa STamomavlobiT gadaecemoda mamidan Svilze arSakunian mefeebs.
arSakunianTa~94. miuxedavad imisa, rom mariam dedofali mamiT faqtobrivad, aq wydeba arSakunianTa zeoba qarTlis taxtze, ris
vaspurakanis samefo dinastiis arwunebis, xolo dedis mxridan Semdeg qarTlis taxts sparselTa daxmarebiT ikavebs farnajomis
bagratunebis warmomadgeneli iyo, qarTveli mematiane amiT ar vaJi mirvan nebroTiani. am ukanasknelis vaJs taxts ecileba
kmayofildeba da dedoflis gansadideblad misi azriT, ufro aderkis Ze qarTami, asulis wuli bartom mefisa, romelic Tavis
sapatio arSakunianobas miawers. aSkaraa, rom Sua saukuneebis mxriv egriseli qujis Ziswulia. aderkis mxolod deda hyavda
saqarTveloSi arSakunianTa dinastiaze maRali warmodgena hqon- arSakuniani da, miuxedavad amisa, gamefebis Semdeg leonti mas
daT da maTTan kavSiri sapatiod miaCndaT. sagulisxmoa, rom somex arSakunianad naTlavs rogorc bartomis Zes, Tumca, sinamdvile-
arSakunianebs basil I-is winaprad asaxelebs bizantiuri istori- Si, bartoms Ze ar hyolia da amitom qujis STamomavali qarTami
ografiac95. ase rom, leontis TxrobaSi farnavazianebisa da ar- iSvila, romlis Svilic iyo aderki. ase rom, aderki bartomis
Sakunianebis calkeuli warmomadgenlebis damoyvreba da amis Svilobilis Svilia da warmomavlobiT arSakuniani ver iqneboda.
safuZvelze Semdeg qarTlis samefo taxtze arSakuniani ufliswu- winaaRmdegoba leontis TxrobaSi sruliad aSkaraa. gaugebrobas
lis aRmoCena arafers saCoTiros maSin ar Seicavda. sayuradRebo iwvevs isic, rom aderkis yvela momdevno mefe qristian mirian-
sul sxvaa. msgavsi faqtebi m. xorenacisTvis ucnobia. Zneli war- amde, misi pirdapiri STamomavalia da isinic arSakunianTa rigSi
mosadgenia romelime periodSi farnavazianTa taxtze somexi ar- arian CaTvlili. amas garda, nebroTiani qarTveli mefeebic somx-
Sakunianebi msxdariyvnen da amis Sesaxeb m. xorenacs araferi eTq- eTis arSakunianebTan danaTesavebas cdiloben: aZleven maT Tavi-
va. es xom somexi mematianis koncefciis sruliad sawinaaRmdego anT qalebs colad an TviTon irTaven colad arSakunianTa qa-
moqmedeba iqneboda? isRa dagvrCenia qarTlis taxtze arSakuniani lebs96. erTi sityviT, qarTuli samefo dinastiis kavSiri somxe-
mefeebis arseboba, ZiriTadad, leontis iniciativas mivaweroT. es, Tis arSakunianebTan uZvelesi istoriis TiTqmis arc erT etapze
sxvaTa Soris, leontis TxrobaSic igrZnoba, ramdenadac ama Tu ar wydeba. leontis daJinebuli cdebi qristianobamdeli xanis
im arSakuniani ufliswulis qarTlis taxtze moxvedra da maTi qarTveli mefeebis umetesi nawilis gaarSakianebisa sruliad
warmomavlobis istoria xelovnuri SenaTxzobis daRs atarebs. aSkaraa. aseT mcdelobas, ra Tqma unda, raRaca motivi unda
qristianobamdeli xanis qarTlis 23 mefidan I7 arSakuniani ga- gaaCndes da ramdenime mniSvnelovani amocanis gadawyvetas unda
mohyavs, Tumca maTi umravlesobis arSakunianoba damajereblo- emsaxurebodes. rodesac bizantiuri istoriografia axali (make-
bas savsebiT moklebulia. leontis Tanaxmad, pirveli arSakuniani donelTa) dinastiis damaarsebels, ubralo warmomavlobis adri-
qarTlis mefe somexi mefis vaJi arSaki yofila (leonti ar asax- anopolel basil I-s (867-886) Soreul winaprebs somex arSakunian-
elebs am somexi mefis saxels, magram Tu mis miniSnebebs gaviTva- Ta Soris uZebnida da Trdat I-is STamomavlad saxavda, cxadia,
liswinebT selevkianTa samefos dacemis Sesaxeb, maSin is artaSes amiT bizantia Tavis pretenziebs acxadebda warmoqmnis procesSi
myof bagratunTa somxeTze 97. leonti mrovelis droisTvisac
94
qarTlis cxovreba, I, gv. 386.
95 96
ix. Ê. Í. Þçáàøÿí, Àðìÿíñêèå ãîñóäàðñòâà ýïîõè Áàãðàòèäîâ è Âèçàíòèÿ qarTlis cxovreba, I, gv. 28, 33, da sxv.
97
IX-XI ââ., Ìîñêâà, 1988, ñ. 101-105. k. iuzbaSiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 100-105.

54 55
somxeTis memkvidreobis dauflebis amocana savsebiT realurad bi somexi mefis Ze arSaks imitom iwveven, rom gandevnon sparsuli
idga bizantiisa da saqarTvelos winaSe, romlis realizacia sjulis SemomRebeli farnajomi da daicvan mamapapuri sarwmu-
safuZvlian samarTlebriv dasabuTebasac iTxovda. qarTvel da noeba99. aseve sxva arSakunianebic zrunaven qarTlis Zlierebi-
somex bagrationTa saerTo warmomavlobis gverdiT, Zvel qarTul saTvis `dajda mefed arSak... da mefobda igi nebierad, da umata
da somxur dinastiaTa naTesaobis warmoCenas, erTi mxriv, xeli yovelTa simagreTa qarTlisaTa. da umetes moamtkicna zRudeni
unda Seewyo politikuri azris qarTvelTa pretenziebis sasar- javaxeTs, qalaqsa wundas~100, e. i. somxeTTan sazRvrispira mxaree-
geblod warmarTvisaTvis da, meore mxriv, somxuri sazogadoeba bi. bartom arSakunianma ki `umata zRudeTa mcxeTisaTa da yovel-
qarTuli saxelmwifosadmi ndobiT ganewyo. Tu ara aseTi mizani, Ta simagreTa qarTlisaTa~101. aderki arSakuniani `dajda mcxeTas
umotivo da gaugebari iqneboda somexi arSakunianebisa da da mefobda keTilad~102. leontis gadmocemiT, qarTlis arSaku-
farnavazianebis dakavSirebis leonti mrovelis daJinebuli cdebi. niani mefeebi wlebis manZilze Tavdauzogavad ebrZvian ervandian
leonti mroveli, Cans, iTvaliswinebda, rom farnavazianTa somex mefeebs qarTlis samxreTis sazRvrebis dasacavad da, sab-
gaarSakunianebis misi diplomatiuri xerxi, SesaZloa gamaRiziane- olood aRweven kidec mizans. qarTveli mematianis TqmiT,
beli yofiliyo qarTuli sazogadoebis mniSvnelovani nawili- `sim£niTa maTiTa ukumoixunes sazRvarni qarTlisani~103. ase rom,
saTvis, romelTa ganviTarebuli Rirsebis grZnoba Znelad unda leontis mixedviT, qarTlis arSakunian mefeebs mxolod saxeli
Segueboda Zveli qarTuli samefo dinastiis Tundac nawilis somx- uCanT araqarTuli, Torem TavianTi arsiT Tavankara qarTvelebi
ur warmomavlobas, ris gamoc, etyoba, Tavis am legendarul gad- arian.
mocemas sagulisxmo ganmartebebs urTavs. arSakuniani ufliswule- Tavisi istoriuli koncefciidan gamomdinare, leonti mrove-
bis gamoCena qarTlis samefo taxtze, leontis Tanaxmad, araa li sakmaod did adgils uTmobs TxzulebaSi qarTvel-somexTa
dakavSirebuli mezoblebs Soris omebTan an somexTa mxridan Zal- samxedro-politikuri TanamSromlobis faqtebis aRweras, romelTa
adobis raime gamovlenasTan. qarTlis taxtze maT qarTveli mizani rogorc saSinao, ise sagareo-politikuri amocanebis
erisTavebi iwveven. qarTlis taxtze asvlis umTavresi da gadamw- gadawyveta iyo. swored am konteqstSia warmodgenili arSakuniani
yveti piroba qarTlis `mk¢drTa da erisTavTa~ Tanxmobis garda, ufliswulebis aRzeveba farnavazianTa qarTlis taxtze. qarTlis
aris pretendentis farnavazianoba. leonti sagangebod SeniSnavs: meoTxe mefe farnajomi religiuri reformis gatarebas Seudga,
`qarTvelTa didi saTnooba aqunda farnavazianTa mimarT; da ara ramac qveyanaSi politikuri krizisi gamoiwvia. farnajoms zurgs
unda sx¢sa naTesavisa mefoba, romelsamca ara Sesdgmida far- Zlieri sparseTi umagrebda, amitom mefiT ukmayofilo qarTlis
navazianoba~98. am principis Sesabamisad, leontis mier dasaxe- erisTavebma daxmarebisaTvis somxeTis mefes mimarTes da qarTlis
lebuli qarTlis taxtis pretedentebi, saidanac ar unda moewviaT taxti mis Svils SesTavazes, romelsac colad `farnavazianTa
isini erisTavebs – sparseTidan, somxeTidan, Tu TviT saqarTve- naTesavi~ hyavda. im dros qarTuli sazogadoebis SexedulebiT
los mxareebidan, naTesaobis romelime xaziT (mamis an dedis) ucxo Zalis gamoyeneba Sinapolitikur brZolaSi Cveulebrivi da
yovelTvis farnavazianebi arian. amitom qarTlis arSakuniani me- misaRebi iyo, Tuki mizani amarTlebda aseT moqmedebas104. simar-
feebic warmoSobiT naxevrad mainc qarTvelebi arian, xolo Ta-
vianTi moRvaweobiTa da saqmianobiT sruli qarTvelebi, qarTu- .
100
li politikuri interesebis, sarwmunoebisa da kulturis erTgu- qarTlis cxovreba, I, gv. 30
101
iqve.
li damcvelebi. magaliTad, leontis mixedviT, qarTlis erisTave- 102
iqve, gv. 35.
103
iqve, gv. 50.
98 104
qarTlis cxovreba, I gv. 32. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, II, Tb., 1965,
99 gv. 11-12.
iqve, gv. 29.

56 57
Tle ki erisTavebis mxares iyo, romlebic mamaTa sjuls icavdnen leontiseuli moTxroba imiTacaa sayuradRebo, rom faqtebisadmi
da sparsuli wesebis danergvas ewinaaRmdegebodnen. qarTvel-somex- damokidebulebis TvalsazrisiT, is mkveTrad upirispirdeba m.
Ta samxedro kavSirma mowinaaRmdegeze gaimarjva, daicva erovnuli xorenacis analogiur moTxrobas da mTlianad uaryofs Zveli
sarwmunoeba. amitom somexi ufliswulis gamefeba da somexTa Zalis droidanve kavkasiaSi somexTa ucilobeli politikuri batonobis
gamoyeneba Sua saukuneebSi miRebuli TvalsazrisiT savsebiT xorenaciseul koncefcias. qarTlze somxeTis politikuri
gamarTlebuli iyo. amis Semdeg, leontis gadmocemiT, qarTlis upiratesobis drois monakveTs leonti konkretuli qronologiuri
taxtis garSemo iwyeba gaafTrebuli brZola pretendentebs Soris, CarCoebiT sazRvravs, qarTlSi ormefobis dasawyis periods
romlebic aqtiurad iyeneben ucxo Zalas, xan sparselebisa da xan amTxvevs da qarTvel-somexTa urTierTobis istoriaSi mas mokle
somxebis saxiT. mkvlevrebi yuradRebas aqceven im faqts, rom da SedarebiT umniSvnelo epizodad miiCnevs. igi wers: `aderkisiT-
qarTlis taxtze somxeTis samefo saxlis warmomadgenelTa yofnisas gan vidre amaT mefobamde (e. i. aderkis SviliSvilebis, farsman da
es brZolebi ufro xSirad qarTvel-somexTa gaerTianebuli laSqris kaosis mefobamde) iyvnes morCilebasa Sina somexTa mefisasa. da
gamarjvebiT mTavrdeba, rasac somexTa upiratesobad aRiqvamen da umetes armazelni mefeni Seeweodes somexTa yovelTa mterTa
leontis subieqturi ganwyobiT, anda somxuri tradiciis gavleniT maTTa zeda. maSin mefe iqmna somxiTs didi igi mefe iarvand. da
xsnian105. leonti mrovelis istoriuli koncefcia amgvari axsnis daiviwya man keTili qarTvelTa, emZlavra farsmans armazelsa, da
sababs, vfiqrob, maincdamainc ar unda iZleodes. g. meliqiSvili, mouRo sazRvarsa qarTlisasa qalaqi wunda da artani
romlis azriT, leontis Txzulebas `armenofiluri daRi azis~, mtkuramde~ 107 . moyvanili teqstidan gamomdinare, qarTlis
SeniSnavs, rom teqsti dawerilia keTilganwyobiT rogorc somexTa, somxeTisadmi daqvemdebarebis periods leonti, TiTqos, qarTlis
ise qarTvelTa mimarT 106 da es savsebiT gasagebia. leontis mefeTa ori Taobis mmarTvelobis droiT sazRvravs (aderkisiTgan
koncefciis mizani kavkasiis xalxTa, gansakuTrebiT ki qarTvelTa farsman da kaosis mefobamde), magram Tu gaviTvaliswinebT
da somexTa, TanamSromlobisa da erTianobis propagandaa. amitomac leontis cnobebs aderkis Svilebis, bartamisa da qarTamis mefobis
somex-qarTvelTa gaerTianebul Zalebs ufro xSirad amarjvebinebs, mSvidobiani da uSfoTveli xasiaTis Sesaxeb `da mefobda ese bartom
raTa am kavSiris upiratesoba da mniSvneloba cxadyos qarTvelTa da qarTam mS¢dobiT da siyuarulsa zeda erTmaneTisasa~108, Cans
nebismieri sxva SesaZlebeli aliansis winaSe. aqedan gamomdinare, rom somexTadmi morCilebis xsenebuli periodi qarTlis mefeTa
iseTi faqtebis gadmocemisas, sadac somexTa roli SedarebiT meore wyvilis, farsman da kaosis mmarTvelobis xanaze, aderkis
gamokveTilad moCans, Cveni avtori cdilobs Seqmnili STabeWd- SviliSvilebze modis, amasTan somexTa morCili mTlianad qarTli
ilebis Semamsubuqebel garemoebebiT gawonasworebas. magaliTad, ki ara, aramed mtkvris marjvena mxare, farsmanis sammarTvelo
qarTlis taxtze arSakuniani mefeebis aRzevebis kanonzomiereba nawili yofila: `umetes armazelni mefeni Seeweodnen somexTa
gamarTlebulia maTi farnavazianobiT dedis an mamis xaziT, xolo yovelTa mterTa maTTa zeda~-o. TavisTavad TargamosianTa urT-
qarTvelebsa da somxebs Soris warmoqmnili saomari moqmedebebis ierTSewevna saerTo mtris winaaRmdeg uCveulos arafers Seicavda,
aRwerisas orive mxares rig-rigobiT, daaxloebiT, Tanabar magram amjerad es `Sewevna~ calmxrivi da amasTan iZulebiTic
warmatebas miawers, riTac dapirispirebuli mxareebi sabolood iyo, radganac `mefe iarvand… emZlavra farsman armazelsa, da mouRo
dazavebamde da `status qvos~ aRdgenamde mihyavs. am epizodebis sazRvarsa qarTlisasa qalaqi wunda da artani mtkvramde~. aseTi
damokidebuleba qarTvelebsa da somxebs Soris ki leontis kon-
105
cefciisaTvis miuRebeli iyo, ris gamoc somexTa mefis saqciels
saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 63-65; a. abdalaZe, `qarT-
lis cxovreba~ da saqarTvelo-somxeTis urTierToba, Tb., 1982,
gv. 62-63 da sxva. 107
qarTlis cxovreba, I, gv. 44.
106 108
macne, # 3, 1967, gv. 56. iqve, gv. 44.

58 59
saZraxisad miiCnevs da saqarTvelo-somxeTis tradiciuli urTier- ficxliTa gulisa maTisaTa ara SeuSindes, ara dascxres kirTe-
Tobis darRvevaSi iarvands adanaSaulebs: `daiviwya man keTili bisagan somexTa zeda~. qarTvelebTan damegobrebuli osebic er-
qarTvelTao~. erTob sagulisxmoa, rom somexTa mefis mier javax- Toblivad utevdnen da aviwroebdnen somxebs, ris gamoc somxeb-
eTis nawilis mitacebas m.xorenaci ar aRniSnavs, rac, TiTqos, isa da qarTvel-ovsTa laSqars Soris brZola orive mxaris
gansazRvrul eWvs unda aRZravdes moyvanili faqtis namdviloba- cvalebadi upiratesobiT karga xans gagrZelda, bolos ki, roca
ze. magram sasazRvro konfliqtze yuradRebis gamaxvileba, rac qarTvelebma somexTa laSqaris winamZRoli da mefis Ze zareni
TavisTavad qarTlis damoukidebeli saxelmwifos arsebobis aRi- daamarcxes javaxeTSi, daatyveves celis tbasTan da darialis
arebasac niSnavda, romlis suverenuli uflebebi somexTa mefem cixeSi gamoketes, daiwyo molaparakeba dapirispirebul mxareebs
uxeSad daarRvia, ra Tqma unda, m. xorenacis politikur angariSebSi Soris. qarTvelma mefeebma gaanTavisufles somexi ufliswuli da
ver Sevidoda. m. xorenacis TvalsazrisisTvis qarTlis arseboba aRuTqves, saWiro SemTxvevaSi, samxedro daxmareba `xolo amisT¢s
mxolod somxeTis SemadgenlobaSia dasaSvebi, rasac leontis mier somexTa ukmosces sazRvari qarTlisa, qalaqi wunda da cixe de-
daxatuli somxeTTan sasazRvro konfliqtis suraTi mkveTrad ewi- moTisa, javaxeTi da artani. da mieriTgan iqmnes moyuare somexni
naaRmdegeboda. amitomac aris, rom leonti mrovelisa da m. da qarTvelni da ovsni. da samnive erTobiT brZodes mterTa~110
xorenacis mier am periodis saqarTvelosa da somxeTis urTierTo- – sazeimod acxadebs leonti mroveli, riTac kvlav da kvlav
bis istoriis faqtebis gadmocema erTmaneTisagan mkafiod yuradRebas amaxvilebs misi koncefciis umTavres Tezisze:
gansxvavdeba SinaarsiTac da formiTac, romelTac urTierTisagan kavkasiis xalxTa urTierTobaSi ZiriTadia TanamSromloba da
gansxvavebuli, erTmaneTisagan sapirispiro politikuri koncefci- moyvroba maT Soris.
is daRi azis. qarTvel-somexTa omebis istoriis leontis msgavsad gadmoce-
somexTa mefis iarvandis Zaladoba, gasagebia, qarTlis xelis- ma, gasagebia, rom m. xorenacs xels ar miscemda. misi koncefcia
ufalTa sapasuxo moqmedebas iTxovda da leonti mrovelic aseT moTxrobas ubralod, ver iguebda. amitom is xsenebul movle-
dawvrilebiT gadmogvcems mezobelTa Soris im dros ganviTare- nebze saubrisas mxolod zogadi SeniSvnebiT kmayofildeba, misTvis
bul sabrZolo peripetiebs. qarTlis mefeebis, farsmanisa da kao- uxerxul faqtebs ki saxeSecvlili SinaarsiT warmogvidgens, ase
sisgan gansxvavebiT, maTi memkvidreebi, armazel da azork leon- magaliTad, mis TxzulebaSi qarTvel-somexTa omebi alan-somexTa
tis daxasiaTebiT mamacni da marjveni iyvnen da Seecadnen kidec omebadaa monaTluli, xolo qarTvelebi, isic mxolod erTi nawili,
somexTa mier mitacebuli qarTlis teritoriebis dabrunebas. am omis uneblie da pasiur monawiledaa gamoyvanili. m. xorenaci
rogorc Cveni mematiane gvauwyebs `ganizraxes Zieba sazRvarTa wers: `im xanebSi alanebi SeuTanxmdnen yvela mTielebs, miimxres
qarTlisaTa~109. maT miimxres CrdiloeTis xalxebi: osebi, paWani- qarTvelTa naxevari qveyanac da didZali laSqriT moefinnen Cvens
kebi, jiqebi, lekebi, durZukebi, didoelebi da vidre somxebi amis miw-awyals. artaSesma Sehyara Tavisi mravalricxovani jari da
Sesaxeb gaigebdnen, farulad Sekribes uricxvi laSqari, moulod- atyda omi or mamac mSvildosan naTesavs Soris~111. rogorc vxedavT,
nelad SeiWrnen somxeTSi da mTeli rigi olqebi – Sirakuani, m. xorenaci ar asaxelebs omis mizezebs, somexi mefis mier javaxeTis
bagrevandi basianamde da naxWevanamde moaoxres, uamravi tyve da nawilis mitacebas, laSqrobis moTaved alanebi gamohyavs da ara
didi nadavli, qoneba-ganZi Caigdes xelSi da ukan gabrundnen. qarTvelebi da maTi mefeebi azorki da armazeli, mkiTxvels uqmnis
somexTa sardali smbat bivritiani daedevna da brZola gaumarTa STabeWdilebas, rom qarTvelebi sulac ar apirebdnen somxebTan
qarTvelebsa da osebs. amjerad ukve somxebma moaoxres qarTli. SebrZolebas da mxolod misi erTi naxevari miimxres alanebma,
magram qarTlis mefeni azork da armazel, leontis TqmiT, `si-
110
qarTlis cxovreba, I, gv. 45-49.
109 111
qarTlis cxovreba, I, gv. 45. movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 141.

60 61
meore naxevari ki, igulisxmeba, somexi mefis erTgulebas SerCa. zodebze amaxvilebs. amasTan damaxasiaTebelia, rom, Tu miTiur
erTi sityviT, qarTli somxeTis daqvemdebarebul qveynadaa xanaSi erToblivi brZolis winamZRoli somexTa eTnarqi iyo, me-
nagulisxmevi, amitomac, arc qarTvelTa mier kavkasielebTan erTad zobel saxelmwifoTa TanamSromlobis periodSi ukve aqtiurni
Sirakuanisa da bagrevandis dalaSqvraze da arc qarTlis qarTvelebi Canan. aseTi suraTi ixateba, magaliTad, leontis
dasapyrobad somexTa sardlis smbat bivritianis mravalgzis TxzulebaSi farsman qvelis moRvaweobis aRwerisas. Txroba gaSli-
laSqrobaze ambobs raimes. somxeTTan dapirispirebul Rirseul Zal- lia mirdat da farsman mefeebis dapirispirebis fonze. `mirdats
ad, mxolod alanebs miiCnevs: `atyda omi or mamac mSvildosan Seeweodes sparsni, xolo farsmans somexni~113. mirdati borot
naTesavs Soris~. misi damokidebuleba qarTlisa da qarTvelebis Zalas ganasaxierebs: `ese mirdat iyo kaci urvili da mosisxle~114,
mimarT aSkarad qedmaRluria, rac kidev ufro mkafiod iCens Tavs farsmani ki – keTils. mis dasaxasiaTeblad leonti ar iSurebs
im epizodSi, sadac saubaria qarTvelTa mier somexi ufliswulis mxatvruli gamomsaxvelobis aranair saSualebas: `xolo farsman
zarehis datyvevebaze. m. xorenaci wers: `zarehi iyo pativmoyvare queli iyo kaci keTili da uxuad momniWebeli da Semndobeli,
kaci, mxecebze nadirobaSi marjve, xolo omSi mxdali, uvargisi. asakiTa Suenieri, taniTa didi da Zlieri, m£ne m£edari da Sem-
igi gamocdili hyavda qarTvelTa mefes, vinme qarZams, /romelmac/ marTebeli brZolisa, uSiSi viTarca u£orco da yoveliTave
aujanya qveyana, Seipyro da kavkasiis mTaze cixeSi Casva zarehi. umjobesi yovelTa mefeTa qarTlisaTa, romelni gardacvalebul
(qarZams) SeebrZolnen artavazdi da tirani smbatis TanxlebiT da iyvnes uwinares missa~115. leontis mtkicebiT, farsman qveli TviT
gamoiyvanes Zma talaxidan~ 112. teqstis am nawilSi yuradRebas mirdatis mxaris qarTvelebsac uyvardaT da sZuldaT mirdati
iqcevs qarTveli mefis kninobiTad moxsenieba – `vinme qarZami~, `mesisxleobisa da medgrobisaTvis~, ris gamoc maTgan umravlesi
rac uSualod gamoxatavs avtoris damokidebulebas qarTlis gadaudga patrons. farsman qveli qarTlisa da somxeTis
uZvelesi istoriis mimarT. miiCnevs ra qarTvel mefeebs bevrad mxedrobiT ebrZvis sparselebs, magram kritikul situaciebSi
ufro naklebi mniSvnelobis xelisuflebad, zarehis datyvevebas mainc farsmanisa da misi spaspetis _ farnavazis moxerxeba da
maT warmatebad ki ar miiCnevs, aramed somexi ufliswulis uvargisi gmiroba wyvets brZolis beds. leontis TqmiT, mraval did
TvisebebiT xsnis da qarTveli mefeebis brZolas somexTa Zala- gamarjvebaTa Sedegad `ganiTqua saxeli farsman quelisa da
dobis winaaRmdeg mxolod antisomxur ajanyebad ganixilavs. ase- spaspetisa misisa farnavazisi. da winamZRuar eqmna igi spaTa
Ti Tvalsazrisis Sesabamisia zarehis ganTavisuflebis garemoeba- qarTlisa da somxiTisaTa. da iwyo brZolad sparsTa da Seslvad
Ta xorenaciseuli aRwerac. misi mtkicebiT, somexi ufliswulis sparseTs. da verRaraodes vin winaaRudga farsman quelsa~116.
ganTavisufleba dapirispirebuli mxareebis molaparakebis Sedegad am teqstSi leonti mroveli erTgvari SeparviT uaRresad mniS-
da orivesTvis misaReb safuZvelze ki ar momxdara, aramed zarehis vnelovan cnobas gvawvdis. qarTlTan erTad somxeTis jaris
Zmebsa da mTavarsardal smbat bivritians samxedro Zalis winamZRvroba (e. i. sardloba) ar iyo qarTvel-somexTa urTier-
gamoyenebiT auZulebiaT qarZami daeTmo maTTvis tyve. am mxriv TobisaTvis damaxasiaTebeli Cveulebrivi movlena da Tavisi Si-
niSandoblivia isic, rom qarTvelTa tyveobaSi yofnas somexi naarsiT mkafiod gansxvavdeboda samxedro daxmarebis im pirobe-
ufliswulisTvis samarcxvino movlenad miiCnevs, ris gamoc mis bisagan, romlis dasaxasiaTeblad mematianeebi iyenebdnen gamoTq-
ganTavisuflebas talaxidan amoyvanas uTanabrebs. mas `moirTo Zali somxiTiT~, spaseTiT Tu sxva mxridan. somxeTis
leonti mroveli Tavisi koncefciis Sesabamisad mkiTxvelis
yuradRebas umTavresad mainc saerTo mtrebis (ZiriTadad spar- 113
qarTlis cxovreba, I, gv. 51.
selebis) winaaRmdeg qarTvel-somexTa erToblivi brZolis epi- 114
iqve.
115
iqve.
112 116
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 144-145. iqve, gv. 52-53.

62 63
jaris sardloba qarTlis mefes am qveynis daqvemdebarebis Sem- flebiani kavSiri miuRebelia. misgan gansxvavebiT, leonti ga-
deg SeeZlo mxolod, miT umetes, rom leontis dasturiT es Sesa- nagrZobs gareSe ZalasTan qarTvel-somexTa erToblivi brZolis
Zlebeli gamxdara farsman qvelis gaxmaurebuli gamarjvebebisa da epizodebis gadmocemas. farsman qvelis Svilis SviliSvili
misi gavlenis gazrdis Sedegad. niSandoblivia, rom farsman I-sa amazaspic Zlieri da `msgavsi farsman quelisa~ iyo 120 . igi
(I s. 30-60-iani ww.) da farsman II-is (II s. 30-50-iani ww.) brZolas somx- warmatebiT ebrZoda moZalade osebs, magram gadamwyveti da
eTisaTvis parTiis winaaRmdeg TanxmobiT adasturebs ramauli saboloo upiratesoba maSin moipova, roca, mematianis sityviT,
wyaroebi (tacitusi da sxvebi)117, ris gamoc leontis es cnoba `moirTo Zali somxiTiT~. leontis Tanaxmad, amis Semdeg amazaspi
damajereblobas imsaxurebs. ramdenadac leonti miznad isaxavda galaRda, gaampartavnda, didad Seaviwrova warCinebulni, ris
orive xalxisTvis qarTvel-somexTa erTianobis gansakuTrebuli gamoc qarTlis erma is moiZula. amasTan, `mter eqmna igi somexTa,
sasikeTo mniSvneloba eCvenebina, albaT, amitomac gverds uvlis da Seiyuarna sparsni~121. amis pasuxad dasavleT saqarTvelos xuTi
farsman qvelis mier somxeTis daqvemdebarebisa Tu Tavisi poli- erisTavi ganudga amazasps da molaparakeba gamarTes somexTa
tikuri gavlenis qveS moqcevis istoriis detalebs da yuradReba mefesTan. gaimarTa brZola da amjeradac sparselebi damarcxd-
gadaaqvs aseTi kavSiris warmatebul Sedegebze Zlieri saerTo nen qarTvel-somexTa gaerTianebuli laSqris winaSe, romelsac
mtris winaaRmdeg brZolaSi. leontis mtkicebiT, farsman qvelis berZnebic da osebic uWerdnen mxars. sparselebis winaaRmdeg
sardlobiT qarTvel-somexTa laSqars TviT didi da Zlieri qarTvel-somexTa samxedro TanamSromlobis erTob STambeWdavi
sparseTic ki veRar igeriebda da mxolod muxanaTi mzareulis suraTi aqvs daxatuli leontis ukanaskneli farnavaziani mefis
mosyidviT SeZles farsmanis mowamvla, ris Semdeg sparselebi bar- asfagurisa da somexTa mefe kosaros (xosros) urTierTobis
tamisa da misi momxreebis daxmarebiT ipyroben qarTls. somexTa epizodebis gadmocemisas. igi wers: `kosaro somexTa mefeman uwyo
mefe berZnebs ukavSirdeba, romelTac dasavleT saqarTveloc brZolad qasre mefesa sparsTasa, da Seeweoda mas asfagur, mefe
uerTdeba. brZola spars-qarTvelebisa (bartamis momxreTa) da qarTvelTa, da aman asfagur ganuxunis karni kavkasianTani da
somex-berZen-qarTvelTa laSqars Soris sabolood am ukanasknel- gamoiyvannis ovsni, lekni, da xazarni, da mividis kosaro mefisa
Ta gamarjvebiT Tavdeba118, rac aseve qarTvel-somexTa kavSiris Tana somexTasa brZolad sparsTa. … d a pirvelsave Seslvasa
upiratesobas cxadyofs. amis sapirispiro koncefciis Semoqmedi sparseTad ewyo qasre, mefe sparsTa, da aotes igi da mosres spa
m. xorenaci, rogorc mosalodneli iyo, dumiliT gverds uvlis misi. da mieriTgan verRara winaaRudga amaT mefe igi sparsTa, da
somxeTis istoriaSi farsman qvelis rolsa da mniSvnelobaze ganamravles Seslva sparseTad da tyuevna sparseTisa.… viTar iotes
saubars, miuxedavad imisa, rom berZnul-laTinur wyaroebSi kar- somexTa da qarTvelTa da Crdilosa naTesavTa mefe sparsTa, da
gad gaTviTcnobierebul mwerals, safiqrebelia, unda scodnoda ganamravles Seslva sparseTs da o£reba sparseTisa; da verRara
is mdidari masala, romelic laTin avtorebs gaaCndaT kavkasiaSi odes winaaRudga mefe sparsTa~122.
saxelganTqmuli qarTveli mefis Sesaxeb. m. xorenaci farsmans somxeTis istoriis am mniSvnelovan movlenaze saubari aqvs
mxolod erTxel axsenebs, isic somexi mefis erT-erTi mxedarT- m. xorenacsac, magram mis TxrobaSi qarTvel-somexTa samxedro
ufrosis rangSi, romelic SezRuduli warmatebiT monawileobs TanamSromlobis faqtebma asaxva ar pova. igi ZiriTadad saubrobs
somexTa saSinao dinastiur brZolaSi taxtis erT-erTi preten- iranSi parTuli samefo dinastiis sasanuriT Secvlaze da am mov-
dentis mxares119. m. xorenacisTvis qarTvel-somexTa Tanabaru- leniT gamowveul reaqciaze arSakidul somxeTSi. mxolod erT

117 120
ix. saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 511-568; 643-776. qarTlis cxovreba, I, gv. 55.
118 121
qarTlis cxovreba, I, gv. 53-54. iqve, gv. 57.
119 122
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. I37-I38. iqve, gv. 59-60.

64 65
winadadebaSi gakeTebuli miniSnebiT SeiZleba mixvedra, rom igi winaaRmdeg mtrul aqciebsac ar erideboda125. am droisaTvis ki
im brZolebsac gulisxmobs, romelTa Sesaxeb vrclad mogviTxrobs qarTli isev damoukidebeli da Zlieri saxelmwifo iyo126, rasac
leonti mroveli. m. xorenacis TqmiT, somxeTis mefe xosrovma, leontis mier moxmobili cnobebic adasturebs. am SemTxvevaSic
rogorc ki Seityo iranSi dawyebuli areulobis Sesaxeb, maSinve leonti mroveli asworebs movses xorenacisa da, saerTod, Zveli
gaemarTa parTiis ukanaskneli mefis, misi naTesavis artabanis somxuri istoriografiis monacemebs qarTvel-somexTa urTier-
gadasarCenad. igi romaelTa daxmarebiT fiqrobda parTuli same- Tobis istoriaze da Rirseulad warmoaCens am urTierTobaSi
fo dinastiis aRdgenas, magram ar gaumarTlda. ardaSir sasaniani qarTvelTa rolsa da istoriul mniSvnelobas.
aqtiurad amoqmedda, miimxro iranis yvelaze gavleniani gvarebi, qarTuli da somxuri wyaroebis mowmobiT, qarTvel-somexTa
xolo xosrovis naTesavi karen fahlavis gvari gaanadgura. poli- laSqris aTwliani erToblivi TareSiT imdenad Sewuxebula ira-
tikuri garTulebebis gamo veRarc romaelebi daexmarnen somexTa nis Sahi, rom iZulebuli gamxdara migzavnili mkvlelis, arSaku-
mefes. miuxedavad amisao – wers m. xorenaci – man (e. i. xosrovma) nianTa monaTesave surenianTa gvaris warmomadgenlis anakis xeliT
“Tavis jariTa da keTilmosurneebis, agreTve, Crdiloel tomTa moecilebina somxeTis mefe, ris Semdeg Sahma am qveynis dapyro-
SewevniT sZlia artaSirs, aota igi indoelTa qveynamde”123. somex- bac SeZlo127. somxeTis dapyrobiT sparselTa jars gza gaexsna
Ta gamarjvebiT dasrulebuli brZolebis detalurad da mxatvru- qarTlSi SesaWreladac. Seqmnili kritikuli situaciis aRwerisas
li xerxebiT aRweris moyvaruli somexi mematiane, amjerad, leonti mroveli kidev erTxel aviTarebs msjelobas Tavisi kon-
rogorc vxedavT, metad sityvaZunwia. aSkaraa, somexTa mTavari cefciis erT-erTi umTavresi debulebis – saqarTvelosa da somx-
damxmaris rolSi qarTvelTa warmoCena mis koncefcias ewinaaRm- eTis TanamSromlobisa da urTierTkavSiris istoriuli aucile-
degeboda, ris gamoc iZulebuli gaxda am SemTxvevisTvis bundo- blobisa da kanonzomierebaTa sasargeblod. leontis Tanaxmad,
vani da gaurkveveli Sinaarsis epiTeti `keTilmosurneebi~ gamo- somxeTis dapyrobis Semdeg sparsTa mefe qarTlSi Semovida. qarT-
eyenebina qarTvelTa magier. sasanianTa winaaRmdeg somexTa brZo- lis mefe asfaguri oseTisken gaemarTa, raTa damxmare laSqari
lis am epizodSi qarTvelTa monawileobis cnobam Zvel somxur gamoeyvana cixe-qalaqTa gasamagreblad. magram oseTSi Sesuls
saistorio mwerlobaSi mainc SeaRwia, Tumca am istoriografii- sikvdili ewia. mdgomareoba imiTac damZimda, rom asfagurs vaJi
saTvis damaxasiaTebeli tendenciurobiT. grigol parTelis cxov- ar hyavda da amis gamo farnavazianTa mefoba qarTlSi kidec
rebis mixedviT, somexTa mefem (xosrom) `Sekriba mxedroba Zlieri dasrulda. Seqmnili krizisis pirobebSi politikuri gadaw-
yvetilebis misaRebad qarTlis erisTavebi mcxeTaSi ikribebian
alvanTagan da qarTvelTa da sxvaTa naTesavTagan~ da am ZalebiT
maeJan spaspetis winaSe. situaciis analizisas kvlav Tavs iCens
sasanianTa saxelmwifos teritoriis rbeva-TareSi, Turme~ mTeli
qarTlisa da somxeTis urTierTobis gansakuTrebuli mniSvnelo-
aTi weli gagrZelebula124. moyvanil teqstSi qarTvelebis monaw-
ba orive qveynisTvis. Zalebis gaerTianeba maT yovelTvis aZlevda
ileoba somexTa brZolaSi isea warmodgenili, TiTqos, qarTli
saerTo mtrebTan aqtiuri moqmedebis saSualebas (rac araerTgzis
III s. somexTa mefis xelqveiTi yofiliyos, rac simarTlisgan Zalze
cxadyo qarTvelma mematianem wina TavebSi moyvanili magaliTe-
Sorsaa. am droisaTvis iranSi sasanianTa gabatonebamde qarTlis
biT), sul bolosac asfaguris SewevniT somxeTma did warmatebas
samefo imdenad Zlier politikur erTeuls warmoadgenda, rom
araTu romsa da parTias ar emorCileboda, aramed zogjer maT

123 125
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 159. saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 5I0-537.
124 126
cxovreba wm. grigol parTelisa, leon meliqseT-begis gamoc. tfi- iqve, gv. 568.
127
lisi, 1920, gv. 7; Zveli metafrasuli krebuli, Tbilisi, 1986, gv. movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 158-162; qarTlis cxovre-
470-471. ba, I, gv. 59-62.

66 67
miaRwia sasanianebTan brZolaSi. maTi kavSiris gawyveta ki ara azriT133. sulxan saba sityva `mokidebas~ ganmartavs, rogorc
marto warumateblobis mizezi xdeba, aramed Tavdacvisunariano- `moyuareT mobmas~. amaze dayrdnobiT, CvenTvis saintereso wi-
bis moSlasac iwvevs, rasac maeJan spaspetis piriT leonti mro- nadadebas `qarTlis cxovrebis~ leqsikonis Semdgeneli sityva
veli ase gamoxatavs: `rameTu moikla sparsTagan didi igi mefe `ekidas~ qveS, axal qarTulze ase xsnis: `sparselebma daipyres
somxiTisa, waRebul ars somxiTi, romelsa ekida samefo Cueni, da somxeTi, romelTanac Cveni samefo, qarTli, megobrul
aRuRia piri misi sparsTa mefesa STanTqmad yovlisa queyanisa. urTierTobaSi iyoo~ 134 . xsenebul terminSi daqvemdebarebis
aravin ars Cuen Tana winaaRmdgomi misi~128. moments gamoricxavda mari brosec, romelic sityva `ekida~-s
qarTlisa da somxeTis politikuri urTierTobis xasiaTis mWidro kavSirad gaiazrebda. amasTan dakavSirebiT n. berZeniSvili
gamomxatveli leontis mier aq gamoyenebuli zogadi termini `eki- SeniSnavda, rom am terminSi brose iuridiul Sinaarss ar
da~ araerTgvarovnadaa aRqmuli samecniero literaturaSi. xedavdao135.
mkvlevarTa mniSvnelovani nawili, gansakuTrebiT is, romelic le- xsenebuli terminis (`ekida~) politikuri daqvemdebarebis Si-
ontis koncefcias armenofilurad miiCnevs, mas qristianobamde- naarsiT gadmocemisas leontis kritikosebi ZiriTadad emyarebian
li saqarTvelos somxeTze daqvemdebarebis dasadastureblad moy- n. berZeniSvilis avtoritets, romelmac I944 w. waikiTxa da I949 w.
vanil terminad aRiqvams129, rasac piradad leonti mrovelis sub- dabeWda moxseneba `mokidebulis~ institutis Sesaxeb, sadac man
ieqturi ganwyobilebiT xsnis. daqvemdebarebis gadmosacemad le- leontis mier gamoyenebuli am terminis Sinaarsze Tavisi azric
onti ZiriTadad or termins iyenebs – `morCilebasa~ da `mon- gamoTqva. igi werda: Cven vfiqrobT, rom `ekida~ leontis ar esmis
ebas~. magaliTad, `ese yovelni iyvnes morCil haosisa~; `da ese materialuri mezoblobis anu mosazRvreobis azriT. maSin maeJan
rvanive erTobiT hmonebdes nebroTs gmirsa~; `ese oTxive iyvnes spaspeti am zmnas namyo droSi ar ixmarda: maeJani aRniSnavs im
morCil misa~; `xazarTa iCines mefe, da daemorCilnes yovelni urTierTobas, romelic iyo (`ekida~), da exla ki aRar aris,
xazarni~; `monebda igi azo bizantioss~; `somexni da qarTvelni somxeTis mosazRvred ki saqarTvelo iyo da aseTadve darCa is mas
iyvnen morCil aJRalanisi sparsTa mefisa” da sxva. 130 amave Semdegac rac, somxeTi qasrem daipyro... miT ufro TanasworTa
`morCileba” terminiT gadmogvcems, rogorc iTqva, somxeTze kavSiris azriT ar esmis leontis `ekida~: amis winaaRmdegia misi
qarTlis daqvemdebarebis erT gansazRvrul mcire periodsac131. istoriuli koncefcia (SeiZleba swored am koncefciis gamo-
iyenebs, agreTve, termin `msaxurebas”, magram, etyoba, ufro xatulebac iyo maeJan spaspetis pirSi somexTa mefis wodebuleba
msubuqi, vasaluri damokidebulebis gamosaxatavad. magaliTad, `didi mefe~). darCa erTaderTi Sinaarsi, politikuri da-
`msaxurebda igi (farnavazi) antioqoss~132. termini `ekida~ amaTgan mokidebuleba da swored am SinaarsiT, vfiqrobT Cven, xmarobs aq
sruliad gancalkevebuladaa warmodgenili da amitom mas am sityvas leonti mroveli136. ra Tqma unda, mezoblis da mo-
gansxvavebuli Sinaarsic unda hqondes. sxva adgilas sityva sazRvreobis azriT termin `ekida~-s leonti ar da verc gamoiy-
`mokidebas~ iyenebs SeerTeba, Semovlebis azriT: `mohkida kiri- enebda, radganac saqarTvelosa da somxeTis mezobloba imdenad
zRude cixesa armazisasa~ xolo `mokidebuls~ – mosazRvris cnobili faqti iyo, rom is damatebiT ganmartebas, ubralod, aRar
saWiroebda. isic bunebrivia, rom xsenebuli terminis Sinaarsis
128
qarTlis cxovreba, I, gv. 62-63.
129
m. lorTqifaniZe, ra aris “qarTlis cxovreba”, Tbilisi, I989, gv.
79; a. abdalaZe, “qarTlis cxovreba” da saqarTvelo-somxeTis urT-
ierToba, gv. 63-64. 133
qarTlis cxovrebis simfonia leqsikoni, I, Tbilisi, 1986, gv. 127.
130 134
qarTlis cxovreba, I, gv. 6,9, II, 20, 43. qarTlis cxovreba, I, gv. 439.
131 135
iqve, gv. 44. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, III, gv. 127, Sen. 38.
132 136
iqve, gv. 25. iqve, gv. 126-7.

68 69
gaxsnas n. berZeniSvili mematianis istoriul koncefcias udebs leontis drosTan SedarebiT axlo periodSi (XII s.), roca n.
safuZvlad. Tuki miviCnevT, rom leontis koncefcia Zvel kavka- berZeniSvilis dakvirvebiT termini `mokiduli~ ukve didi xnis win
siaSi somexTa upiratesobas aRiarebda da, Cans, XX s. 40-ian wlebSi Camoyalibebuli da savsebiT garkveuli Sinaarsis Semcveli cneba
n. berZeniSvili ase fiqrobda, maSin savsebiT logikuria misive iyo, konkretuli faqtebis analizi mkvlevars ar aZlevs saSualebas
daskvna, rom leontis TanasworTa kavSiris azriT ar esmoda terminis SinaarsSi maincdamainc daqvemdebarebulis niSnebi amoic-
`ekida~. leontis teqstze Semdgomi xangrZlivi dakvirvebisas n. nos. n. berZeniSvilis SeniSvniT, arc aqedan, e. i. 1190 w. ambebidan
berZeniSvilma, vfiqrob, mniSvnelovanwilad Seicvala Tavisi Cans, rom `mokidebuli~ qveSe-dawesebuls, xelqveiTs niSnavda139.
adrindeli damokidebuleba qarTveli mematianis istoriuli kon- XII s. termini `ekida~, rom daqvemdebarebis SinaarsiT ar
cefciis mimarT. 50-60-iani wlebis CanawerebSi, dasrulebul Tu esmodaT, amis dasturia `qarTlis cxovrebis~ Zveli somxuri Targ-
dausrulebul naSromebSi mecnieri araerTgzis aRniSnavda, rom manis Sesabamisi teqstic, sadac qarTlis somxeTTan mimarTebis
leonti mroveli mTeli Sromis sigrZeze ebrZvis da arsebiTad gamomxatveli nawili saerTod gamotovebulia140. somexi mTargmne-
asworebs da upirispirdeba xorenels da somexTagan damokidebule- li, romelic ilia abulaZis dakvirvebiT, cdilobs Tavisi qveyana
bas gaurbis137. aseTi xedvisas, cxadia, sxva axsnas hpovebda sadavo da Tanamemamuleebi yvelgan gandidebiT warmoadginos, risTvisac
terminic. misTvis, albaT, ufro Sesaferisi iqneboda sulxan sabas TviTnebur redaqciul cvlilebebsac ar erideba, cxadia, uTargm-
ganmarteba, romlis Tanaxmad, sityva `ekidas~ identuri `mokideba~ nels ar datovebda somexTa upiratesobis gamomxatveli Sinaarsis
`moyvareT mobmas~ niSnavda. didi qarTveli leqsikografis am mqone qarTul sityvas da mis mniSvnelobas, albaT, kidev ufro
ganmartebis komentirebisas n. berZeniSvili SeniSnavda, rom saba metad gamokveTda da gaaZlierebda. da, radgan ase ver iqceva,
CvenTvis saintereso xaziT `mokidebaSi~ mxolod `moyvared mobmas” Cans, leontis am gamonaTqvamSi somexi mTargmneli misTvis sasarge-
aRniSnavda, magram sabas rom `mokidebulis~ socialur-politikuri blos da gansakuTrebuls verafers xedavda. SesaZloa, somxuri is-
Sinaarsi kargad esmoda, es Cans mobma sityvis ganmartebidan: `mobma toriografiis klasikosebis msgavsad, Cveni mTargmnelisTvisac mi-
zurgad moyuare anu didi vinme moikidos~. aq ukve saba orbeliani uRebeli iyo qarTlisa da somxeTis politikuri urTierTobis
moyvrobis garda sxvagvar mokidebasac gulisxmobs da aseTi aqtis TanabarTa kavSirad warmodgena, rac leontis teqstis am nawilSi
mizansac asaxelebs: esaa `zurgi~. feodaluri institutis ikiTxeboda. amitom adgilis Targmnas, isev, misi gamotoveba arCia.
msgavsi manipulaciebi `qarTlis cxovrebis~ somexi mTargmnelisTvis,
`mokidebulis~ kvlevisas n. berZeniSvili ganixilavs mokidebis
rogorc ilia abulaZec aRniSnavs, ucxo ar iyo.
mraval sxvadasxva variants da ganmazogadebel daskvnaSi
maeJan spaspetis sityvis mTeli winamoTxrobac somxeTze qarT-
CamoTvlis maTTvis damaxasiaTebel ZiriTad niSnebs. igi wers:…
lis politikuri damokidebulebis azris gamomricxvelia. am
mokidebuli im TaviTve farTo moculobis sazogadoebriv
mxriv, Txrobis arc erTi pasaJi eWvis safuZvels ar iZleva. ufo
gaerTianebas warmoadgenda. mokidebulis damaxasiaTebeli iyo misi
metic, sparseTis winaaRmdeg erTobliv brZolaSi qarTveli mefis
wevrebis Tavisufleba da interesTa Tanxmoba.… qarTuli feodal-
rols leonti ufro mniSvnelovnad miiCnevs141, rac savsebiT re-
izmis yvela safexurze mokidebulis ZiriTadi Sinaarsi (interesTa
alisturi Sefasebaa. romaelTa legionebis Semdeg sparseTis
Tanxmobis niadagze met-naklebad Tavisufali gaerTianeba)
ucvleli darCa138. Tavisufleba da interesTa Tanxmoba ki mxolod .
139
Tanabaruflebian pirTA Sorisaa SesaZlebeli, ris gamoc, vfiqrob, n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, II, gv. 119
140
qarTlis cxovrebis Zveli somxuri Targmani, il. abulaZis gamoc.
leontis TanasworTa kavSiris azriT unda esmodes termini `ekida~.
Tbilisi, 1953, gv. 66.
141
ase aRiqvams qarTveli mematianis Txrobas n. lomouric. ix. misi
137 `narkvevebi qarTlis (iberiis) samefos istoriidan~, Tbilisi, 1975,
n. berZeniSvili, sis, VIII, gv. 298, 339-381, 555-557 da sxva.
138 gv. 19.
n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, II, gv. 134.

70 71
sapirispiro ufro srulfasovan Zalas, ra Tqma unda, Crdilo moyvrobis safuZvelze qarTvel-somexTa TanamSromlobis mexotbe
kavkasiaSi momTabareTa samxedro SenaerTebi warmoadgendnen. maTi mematianisaTvis miuRebeli unda yofiliyo am qveynebis urTier-
amoqmedebisa da saWiro mimarTulebiT warmarTvis meqanizmi ki Tobis dasaxasiaTeblad daqvemdebarebis gamomxatveli terminis
qarTvelTa mefeebs epyraT xelT. `ara £elewifebis gamoslvad gamoyeneba, rac misive koncefciisaTvis sruliad Seuferebeli
didTa maT naTesavTa ovsTa da yivCayTa T¢nier brZanebisa iqneboda. igi qarTlisa da somxeTis urTierTobas, gansakuTre-
qarTvelTa mefisa~142. marTalia, es sityvebi vaxtang gorgasals biT ki samxedro-politikur sferoSi, moyvareTa kavSirad
miekuTvneba, magram isic cxadia, rom mematiane sakmaod Zvel warmogvidgens, rasac mTeli misi winamoTxrobac adasturebs. ase-
tradicias gadmogvcems, ramdenadac karTa Sebmas da amiT kavkasi- Ti urTierTobis gamosaxatavad yvelaze ufro moxerxebuli ter-
is gadasasvlelebze kontrolis dawesebas qarTuli wyaroebi jer mini ki sabas mier `moyvareT mobmad~ ganmartebuli `mokideba~ da
kidev farnavazis uSualo memkvidreebs miaweren143. aseTi Zlieri leontis mier gamoyenebuli `ekida~ gamodis. namyo droSi termi-
zurgis mqone qveyanas ki ara marto somxeTi, aramed sparseTi da nis xmareba am SemTxvevaSi savsebiT gasagebia: is urTierToba
romic uwevdnen angariSs. m. xorenacic ki, romelic qarTls, qarTlsa da somxeTs Soris anu moyvruli TanamSromloba, romel-
TiTqmis, yovelTvis somxeTis SemadgenlobaSi gulisxmobs, amjerad ic aqamde arsebobda, maeJan spaspetis sityviT, aRar arsebobs
veRar iyenebs misTvis Cveul mbrZaneblur gamoTqmebs qarTlis somxeTis mefis mokvlisa da sparselTa mier somxeTis dapyrobis
mimarT da bundovani, Tu neitraluri sityvebiT cdilobs gamo. amitom moyvris gareSe darCenili qarTli martodmarto
gadmosces asfaguris daxmarebis ambavi, romelsac Tavisi didi aRmoCnda Zlieri mtris winaSe. somxeTi qarTlis fari iyo
mniSvnelobis gamo, gverdi veRar auara. leonti am SemTxvevaSic samxreTidan, xolo qarTli Zlieri zurgi somxeTisaTvis Crdil-
asworebs da sicxade Seaqvs m. xorenacis dabindul teqstSi imiT, oeTidan. Tavdacvis azriT, erTmaneTze damokidebuli es mezobe-
rom saTiTaod CamoTvlis sasanianTa iranis winaaRmdeg mowyobili li qveynebi erTmaneTs ekidnen. aseTi azris Semcveli unda iyos
samxedro kampaniis mTavar monawileebs: somxebs, qarTvelebs, sityva `ekida~-s Sinaarsi, romelic, vfiqrob, gamoyenebulia poli-
Crdilo kavkasielebs – `iotes somexTa da qarTvelTa da tikuri partniorebis urTierTdamokidebulebis gadmosacemad da
Crdilosa naTesavTa mefe sparsTa~144. m. xorenacic, faqtobrivad, ara erTis meoreze daqvemdebarebis gamosaxatavad.
mijnavs erTmaneTisagan somxur jarsa da maT Semwe `keTilmo- leontisa da xorenacis damokidebuleba istoriuli faqtebis
surneebsa~, Tu CrdiloeTis mTiel tomebs. leontis teqstSi SerCevisa da gadmocemisadmi, rogorc amjerad vnaxeT, sruliad
laSqrobis monawileTa CamoTvlisas sxvebze win somexTa xseneba, gansxvavebuli da urTierTsawinaaRmdegoa. aseTi viTareba
ra Tqma unda, upiratesobis gamomxatveli ver iqneba. xsenebuli gamowveuli unda iyos ara imdenad mezobelTa metoqeobiT, ram-
omi, pirvel rigSi, somexTa omi iyo da, bunebrivia, mematianes denadac erTmaneTisgan sakmaod dacilebuli sxvadasxva istoriuli
isini mokavSireebze uwin unda exsenebina. leonti mrovelis mier epoqebisadmi maTi kuTvnilebiTa da am faqtoriT ganpirobebuli
gadmocemuli qarTvel-somexTa urTierTobis amsaxveli faqtebi, gansxvavebuli konkretuli politikuri amocanebiT. xorenaci Tavis
miT ufro, sasanianTa winaaRmdeg erToblivi brZolis ukve Txzulebas istoriis qarcecxlSi damarcxebuli somexi xalxisaTvis
moyvanili konkretuli siuJeti, rogorc vxedavT, ar iZleva werda, romlis mizani iyo saxelmwifoebriobis dakargviT
sababs qarTlis somxeTze politikuri damokidebulebis gulgatexili TanamoZmeebis gamxneveba, warsuli didebis magaliTe-
warmosadgenad. aseTi viTarebisas ki, cxadia, naTesaobisa da biT maTi aRfrTovaneba da momavalSi damoukideblobis aRdgeni-
saTvis brZolaSi sulieri ganmtkiceba. leontis amocana ki, piri-
142 qiT, aRmavlobis gzaze myofi da kavkasiaSi ganviTarebuli gamae-
qarTlis cxovreba, I, gv. 156.
143 rTianebeli moZraobis avangardSi mdgomi qveynis interesebis sar-
iqve, gv. 28.
144 ealizaciod sazogadoebrivi azris Semzadeba iyo, im qveynis in-
iqve, gv. 60.

72 73
teresebisaTvis brZola, romelic imJamad ukve somxeTis memkvi- qarTveli mematiane mirians sasanianTa mefis Svilad saxavs da
dreobas bizantias ecileboda. amis gamoc, leontis Tavisi isto- saqarTvelos pirveli qristiani mefis xosroianobiT, faqtobri-
ria martooden qarTvelebisaTvis ar SeeZlo ewera. mas somxebi- vad, agrZelebs da axal pirobebSi kvlav acocxlebs Zveli qarTu-
sTvisac unda gaewia angariSi, romelTa mimxrobasa da Tavis garSemo li farnavaziani mefeebis nebroTianobis ideas. am tradiciis mniS-
darazmvas qarTuli saxelmwifo gegmavda. amitomacaa, rom leonti vnelobaze yuradRebas juanSeric amaxvilebs, roca vaxtang gor-
xelaRebiT ki ar uaryofs xorenacs, aramed asworebs da cdilobs gasalis piriT mkiTxvels Seaxsenebs: `... romelni varT naTesavni
Rirseulad warmoaCinos saqarTvelos istoria, ise ki, rom arc nebroT gmirisani, romeli uwinares yovelTa mefeTa gamoCnda
somexTa Tavmoyvareobas miayenos ziani. queyanasa zeda, romeli lomsa ZaliTa viTarca Tikansa moiyva-
es gansxvavebuli tendenciebi leontisa da xorenacis Txzu- nebda, kanjarTa da qurcikTa queTTi ipyrobda. rameTu ezom gan-
lebaSi kidev ufro mkafiod iCens Tavs kavkasiaSi qristianuli didna Zali misi, romel daemorCilnes yovelni naTesavni noes-
sarwmunoebis gavrcelebisa da pirveli qristiani qarTveli da ni~147. noes naTesavebSi, ra Tqma unda, pirvel rigSi, somxebi
somexi mefeebis moRvaweobis gadmocemisas. es xana Sua saukuneeb- moiazrebodnen, rac imasac niSnavda, rom Tu morCilebaze
is qristiani mwerlebisTvis gansakuTrebuli mniSvnelobisa iyo da midgeboda saqme, qarTveli mefeebi somxebs ki ara, piriqiT, somexi
TiToeuli maTgani cdilobda Sesaferisi RirsebiT warmoeCina mefeebi qarTvel mefeebs unda damorCilebodnen, rogorc
Tavisi qveynis istoriis es monakveTi. qveynierebis pirveli mefis nebroT gmiris STamomavlebs. leontis
Tavisi koncefciis erTguli da misi Tanamimdevruli damcve- arapirdapiri mtkicebiT am Zveli tradiciis Zala qarTvel qris-
li m. xorenaci somxeTis pirvel qristian mefes Trdat III-s eli- tian mefeebzec vrceldeboda maTi xosroianobis gamo. leonti
nuri miTebisa da aRmosavluri zRaprebis gmirebis TvisebebiT qarTvelTa sxva upiratesobebzec amaxvilebs mkiTxvelis
amkobs, miawers ra mas goliaTur arabunebriv fizikur Zal-Rones, yuradRebas. Tu xorenaciT, somexi mefeebi yovelTvis amayobdnen
ris safuZvelzec yvelaze rTuli da saxifaTo situaciebidan misi parTiis samefo dinastiasTan naTesaobiT da es kavSiri somxeTis
gmiri uZleveli da gamarjvebuli gamohyavs. aseTi siuJetebia: Zlierebis mniSvnelovan wyarod miaCndaT, leontiT, miriani TviT
goliaTebTan da velur xarebTan SeWideba, veluri kuroebis xe- parTelTa damamxobeli sasanianebis kidev ufro axlo naTesavia,
liT dagleja, cxenidan CamoqveiTebuli Trdatis mier spiloebis sparseTis mefis ufrosi vaJia da, bunebrivia, sparselTa
jogebis xmliT garekva, basilTa mefis cxenianad Suaze gapoba, mxardaWeriTa da keTilganwyobiT sargeblobs, rac mas gan-
meomarTa mTeli razmebis damoukideblad amoxocva da sxva145. sakuTrebiT upirates mdgomareobas uqmnis kavkasiaSi. rogorc
m. xorenacis mtkicebiT, Trdati yvelgan da yovelTvis imarjveb- parTiis pirvelma mefem arSakma, m. xorenaciT, somxeTis mefe mTel
da. misive mtkicebiT, saqarTvelos pirveli qristiani mefe mir- kavkasiaze gaabatona, aseve sasaniani qasre, leontiT, mTel
iani Trdatis qveSevrdomi da misi erT-erTi sardali iyo da kavkasias aZlevs mirians sammarTvelod. `da misca (mirians)
amdenad, qarTlic somxeTis SemadgenlobaSi iyo sagulvebeli146. qarTli, somxiTi, rani, movakani da hereTi~148. am cnobas leonti
aseT mtkicebulebaTa winaaRmdeg aSkarad gamosvla da misi sxvadasxva variaciebiT kidev ramdenjerme imeorebs: “da mefobda
xelaRebiT uaryofa m. xorenacis didi avtoritetis gamo, Tundac esreT mirian mcxeTiT gaRmarT qarTls, somxiTs, rans, hereTs,
somexTa TvalSi, SesaZloa efeqturi ver yofiliyo. amitom qarTu- movakans da egrs~149. roca m. xorenaci xsenebuli arSak parTiis
li istoriografiis Rirsebis dasacavad da sakuTari koncefciis mefis wyalobaze saubrobda, aRniSnavda, rom kavkasiis garda
gasamarTleblad leonti erTob originalur xerxs mimarTavs.
147
qarTlis cxovreba, I, gv. 161.
145 148
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 163-164; 166-167; 169-170. iqve, gv. 64.
146 149
iqve, gv. I69-I72. iqve, gv. 65.

74 75
somxeTis mefes wina aziis zogierTi teritoriebic misca 150 . laSqars aZlevs Trdats da gaamefebs somxeTSi. leonti am faqts
TiTqos, am cnobis pasuxad leonti gvatyobinebs: `xolo mirians ase gadmogvcems: “xolo keisarman miscna spani Trdats da gamog-
(sparselebma) gulis-sadebad misces bartamisgan jazireTi, da zavna somxiTs, mamulsa T¢ssa. gamovides somxiTs da gamoasxnes
Samis naxevari, da adarbadagani. da ese yoveli qarTls, somxiTs, spani erisTavni mirianisni”153. amjerad, leonti kidev erTxel (ukve
rans, hereTs da movakans zeda mourTes~151. ase rom, mirianis qarT- meoTxed), Tumca arapirdapir, mkiTxvelis yuradRebas miaqcevs
li, leontis mixedviT, TiTqmis, arafriT CamorCeboda imaze, rom Trdatis gamefebamde somxeTs miriani da misi erisTave-
arSakunianTa somxeTs. magram yvelaze didi upiratesoba, romelic bi marTavdnen. am konteqstSi SesaZloa sayuradRebo iyos
qarTls gaaCnda, leontis azriT, iyo misi gansakuTrebuli m. xorenacis cnobac, romlis mixedviT, xosrovis mokvlidan Trda-
strategiuli mdebareoba. qarTlisa da mcxeTis centraluri tis gamefebamde somxeTs sparseTis mefe Tavisi moxeleebis Sem-
mdebareoba kavkasiaSi mas am qveyanaze sruli kontrolis weobiT 26 weliwads ganagebda, viTarca erT-erT Tavis mxareTa-
saSualebas aZlevda. am azrs leonti Tavis TxzulebaSi sparseTis gans154. albaT, ar aris gamoricxuli leontisa da xorenacis am
sasaniani mefis piriT gadmogvcems. igi wers sparsTa mefem cnobebs Soris raRac kavSiri arsebobdes.
`ukeTesad gamoarCia mcxeTas dasuma Zisa misisa mefed. rameTu Trdatis daxasiaTebisas, rogorc Cans, leonti m. xorenacis
yovelTa qalaqTa somxiTisa da qarTlisaTa, ranisa da mis Txzulebasac iyenebda, magram somex mefeze iq arsebul gazRapre-
kerZoTa, yovlisa ufrosad da umagresad gamoarCia da maxlobe- bul cnobebs ki ar imeorebs, aramed maT Sinaarss mokled gad-
lad CrdiloTa mterTa, raTa hbrZodis maT muniT da ipyrobdes mogvcems: `da aravin ipova odes sparsTa Soris martod-mbrZoli
yovelTa kavkasianTa~152. aseTi Tvalsazrisis dominirebas leon- Trdatisi. da saxelovan iqmna igi yovelsa queyanasa, da sZlo
tisdroindel sazogadoebaSi, gasagebia, didi mniSvneloba unda yovladve mbrZolTa misTa, viTarca weril ars ambavi misi cxo-
hqonoda kavkasiis momavali gaerTianebisaTvis moRvawe qarTveli rebasa somexTasa~ 155. am bolo winadadebiT leonti, aSkaraa,
politikosebisaTvis, romlebic amiT kidev erT seriozul mkiTxvels auwyebs, rom Trdatis warmodgenili daxasiaTeba mas
arguments iZendnen TavianT sasargeblod. ki ar ekuTvnis, aramed somxur matianeebs. misi azriT, qarTlisa
qarTlis istoriis Rirseulad warmoCenasTan erTad, leonti da somxeTis metoqeobaSi sZlevda is, romelsac ufro Zlieri
gansazRvrul pativs miagebs somxur folklorul masalasac, mxardamWeri hyavda. ase rom, sakiTxs wyvetdnen gareSe poli-
romelmac farTo gamoyeneba hpova Zvel somex avtorTa Txzule- tikuri Zalebi da ara uSualod romelime metoqe. leontis
bebSi. amasTan, am somxur gadmocemebs SesaSuri taqtiT urTavs gadmocemiT, somxeTSi Trdatis gamefebisa da iqidan mirianis
specialur ganmartebebs, riTac maT hiperboluri samosisagan erisTavebis gamoZevebis Semdeg mezobel qveynebs Soris
aTavisuflebs. leontis mier aseTi xerxiT warmoCenili pirveli `daucxromelad iyvis SfoTi... welTa mravalTa... xolo odes
qristiani somexi mefis daxasiaTeba, vfiqrob, ufro realuri da moirTis Zali Trdat saberZneTiT da momarTis mirians, da mas
adamianuricaa Zvel somex avtorTa mier daxatul portretTan ver Zal-edvis winaaRdgomad, da gamagrnis cixeni da qalaqni, da
SedarebiT. Trdatis sagmiro saqmeTa Sesaxeb arsebuli gadmoce- movlis Trdat queyana misi. da odes ganZlierdis mirian
mebidan leontis mxolod agaTangelosTan daculi cnoba mohyavs sparseTiT, maSin ver winaaRudgis Trdat, da movlis mirian
guTebis Tavdasxmis mogeriebisas berZenTa jarSi myofi Trdatis somxiTi~156. miriansa da Trdats Soris `daucxromeli SfoTi~ rom
simamacisa da moxerxebis Taobaze. madlieri imperatori Tavis
153
qarTlis cxovreba, I, gv. 68.
154
150 movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 162.
movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 67.
155
151 qarTlis cxovreba, I, gv. 69.
qarTlis cxovreba, I, gv. 67.
156
152 iqve.
iqve, gv. 63-64.

76 77
sazRvrebis gamo iqneboda atexili es sruliad cxadia leontis salomes. bolo eReba sasazRvro konfliqtsac. konstantine bune-
Txrobis mixedviT, radganac misive TqmiT, keisarma Trdati briv-geografiul sazRvars udebs mijnad mezoblebs: `romelTa
`somxiTs, mamulsa T¢ssa~ gamogzavna da Cans, somxeTis mefe queyanaTa mdinareni dian samxreTiT da mierTvian ra£ssa, ese qu-
cdilobda damxmare Zalis saSualebiT misi mamuli CrdiloeTiT eyanani Trdatis kerZad dayarna; da romlisa queyanisa mdinareni
zedmetad gaefarToebina, rasac, bunebrivia, mirianis winaaRmde- CrdiloT dian da mierTvian mtkuarsa, ese mirianis kerZad da-
goba daxvdeboda. maT Soris urTierTobas isic amwvavebda, rom yarna~159. mSvidoba da siyvaruli myardeba, leontiT erTi mamis
isini erTmaneTTan dapirispirebuli mZlavri saxelmwifoebis STamomaval moZmeebs Soris, rac qarTveli mematianis koncefciis
mfarvelobis qveS imyofebodnen da, nebiT Tu uneblieT, mfarve- kanonzomier gamovlinebas warmoadgenda. mSvidoba da moyvroba
lis miswrafebaTa gamomxatvelnic unda yofiliyvnen. aseTi kavkasiis xalxebs Soris ki leontis droindeli qarTuli saxelm-
damokidebuleba qarTlsa da somxeTs Soris leontis striqonebSi wifos perspeqtiuli politikis safuZveli iyo, romlis xorcSesx-
mkafiod SeigrZnoba. leontis Tanaxmad, sparseTis mefe mas leontisTan erTad Sua saukuneebis qarTuli istoriografia
winadadebas aZlevs mirians `SevkrbeT, da gardavloT somxiTi, da da mwerloba emsaxureboda.
SevideT saberZneTad~157. rogorc vxedavT, am winadadebaSi mTavari leontis mier movses xorenacis kritika ar iqneboda sruli,
samizne saberZneTia da ara somxeTi. es ukanaskneli mxolod mcire Tu is Tavis damokidebulebas ar gamoxatavda somexi mematianis
winaRobaa, romelic unda gardavlon. Trdatma Warb Zalebs Tvalsazrisze kavkasiis sarwmunoebrivi da kulturuli iersaxis
winaaRmdegoba ver gauwia da mokavSireebma `wartyuenes somxiTi~ Sesaxeb. arc am SemTxvevaSi Ralatobs leonti m. xorenacis kri-
da Sevidnen saberZneTSi. am Zalebs verc berZenTa mefe tikis Tavis meTods da somexi mematianis Sesworebas kvlav ganagr-
konstantine aRudga win da did mwuxarebas mieca158. Cndeba axali Zobs. Zvel qarTlSi somxuri warmarTuli kultis batonobis m.
Zala, romelic sruliad cvlis manamde arsebul urTierTobas xorenaciseuli mtkicebis sapasuxod leonti qarTvelTa uZvelesi
qveynebsa da adamianebs Soris. qristes jvaris saswaulmoqmedi sarwmunoebis warmoqmnisa da misi ganviTarebis Tanamimdevrul
ZaliT berZenTa mefe konstantine, romelmac irwmuna axali suraTs gadmogvcems, sadac somxuri gavlenisaTvis adgili aRar
moZRvreba da naTel iRo, mcire ZalebiT uricxvi mteri arsebobs. leontis Tanaxmad, qarTvelebma TavianTi Tavdapirve-
gaanadgura, `viTar weril ars ese gancxadebulad moqcevasa li sarwmunoeba qarTlSi mosvlis Semdeg SeimuSaves, rac
berZenTasa~ SeniSnavs leonti mroveli. amjerad qarTveli ZiriTadad, qarTlosis saflavisa da mnaTobebis TayvaniscemiT
mematiane mis mier moyvanil wyaros gulgrilad ki ar afiqsirebs gamoixateboda. igi wers: `da iqmnes msaxur mzisa da mTovarisa
mxolod, aramed Sefasebasac aZlevs da mas cxadsa da marTals da varskulavTa xuTTa, da mtkice da ufrosi saficari maTi iyo
uwodebs, riTac Tavis keTilsasurvel damokidebulebas gamoxat- saflavi qarTlosisi~160. amis Semdeg Zvel qarTul warmarTul
avs gamoyenebuli literaturis mimarT. panTeonSi adgils kerpebi ikaveben: gaci da gaim161, umTavresi ki
axali sarwmunoebis upiratesobisa da Zlierebis mowme miri- farnavazis mier Seqmnili kerpi xdeba. mis Sesaxeb, sxvebisgan
ani ganudgeba sparselebs da konstantines samsaxurSi dgeba, ris gansxvavebiT, sagangebo xazgasmiT gadmogvcems am RvTaebis Seqmnis
Semdeg qarTvel-somexTa urTierToba Cveul, leontisTvis sasur- ambavs: `farnavaz Seqmna kerpi didi saxelsa zeda T¢ssa: ese ars
vel kalapotSi eqceva. konstantine mefe amoyvrebs Zvel metoqe armazi, rameTu farnavazs sparsulad armaz erqua. amarTa kerpi
mezoblebs. mirianis vaJi revi colad irTavs Trdatis qaliSvils igi armazi Tavsa zeda qarTlisasa, da mieriTgan ewoda armazi

159
qarTlis cxovreba, I, gv. 70.
157 160
qarTlis cxovreba, I, gv. 69. iqve, gv. 11.
158 161
iqve. iqve, gv. 20.

78 79
kerpisa misT¢s. da qmna satfureba didi kerpisa misT¢s mefeTa qarTlisaTa umetes aRasrulebda msaxurebasa mas kerpTasa,
aRmarTebulisa~ 162 . mematiane gansakuTrebuli aqcentebiT da Seamko saflavi farnavazisi~168.
gadmogvcems RvTaeba armazis saxelwodebis farnavazisgan rogorc vxedavT, leonti faqtebiT adasturebs Zveli qarTu-
warmomavlobas da am faqts erT winadadebaSi sxvadasxva formiT li sarwmunoebis TviTmyofadobasa da avtoritets Zvel samyaro-
ramdenjerme imeorebs, TiTqos SiSobs es saxeli mkiTxvels sxvaSi Si, rac TavisTavad gamoricxavs sulieri kulturis sferoSic
ar aerios. etyoba, leonti somxuri aramazdis saxels ufrTxoda qarTlis damokidebulebas somxeTze. somxuri istoriografiis
(albaT, armazisa da aramazdis sparsulidan saerTo warmomavlo- pretenziebs, amjerad, Tumca arapirdapir, magram sakmaod efeq-
bis gamo), ris gamoc mkiTxvelis yuradRebas sagangebod amax- turad aneitralebs.
vilebda RvTaeba armazis erovnul warmomavlobaze. farnavazis kavkasiaSi qristianuli sarwmunoebis aRmocenebasa da gavr-
memkvidreebma qarTul warmarTul panTeons kidev ramdenime kerpi celebaze somxuri istoriografiis mier warmodgenili versia ukve
Semates. magaliTad, saurmagma `Seqmna orni kerpni ainina da sakmaod argumentirebulad iyo uaryofili `moqceva¡ qarTlisa¡s~
danina, da amarTna gzasa zeda mcxeTisasa~163. farnajomma `Seqmna krebulSi Sesuli `ninos cxovrebis~ avtoris mier, rac leontis
kerpi saxeliT zaden, da amarTa zadens~164; revma ki `moiyvana aTavisuflebda damatebiTi kvleva-Ziebasgan. amitomac man Sua
coli saberZneTiT, asuli loRoTeTisa, saxeliT sefelia. da aman saukuneebis mweralTa Cveulebis mixedviT, qarTlis gaqristianebis
sefelia moitana Tana kerpi, saxeliT afroditos, da aRmarTa es istoria pirdapir CarTo Tavis ZiriTad naSromSi, zogierTi
Tavsa zeda mcxeTisasa~ 165. amrigad, Zvel qarTul warmarTul umniSvnelo redaqciuli cvlilebebiT, rac gamowveuli unda yo-
panTeonSi, leontis mixedviT, sul Svidi kerpi Cans: gaci, gaim, filiyo mis koncefciasTan TanxmobaSi mosayvanad, e. i. konfesi-
armazi, ainina, danana, zadeni da afroditosi. aqedan erTia uri dapirispirebis Sesarbileblad.
garedan (saberZneTidan) Semotanili. es Svidi kerpi iyo, leontis gacilebiT rTuli iyo qarTuli enisa da damwerlobis is-
Tanaxmad, qarTvelTa salocavi da maT Semdeg sxva aRar Semate- toriis SeTavseba leontis koncefciasTan. Targamosis STamomav-
biaT. pirveli qristiani qarTveli mefis Sesaxeb Cveni mematiane lobidan gamomdinare, `misi Teoria moiTxovda somxuri enis
ambobs: `aRizarda mirian msaxurebasa mas Sina S¢dTa maT pirveladobas~ (n. berZeniSvili)169, realuri viTareba ki gaer-
kerpTasa~166. leontis gadmocemiT, Zveli qarTuli sarwmunoeba Tianebuli saqarTvelos kulturuli mewinaveobis Cvenebas kavka-
da misi RvTaebebi saxelganTqmuli Tanamedroveebis aRiarebasa siaSi. am winaaRmdegobis dasaZlevad politikosma mematianem Tar-
da pativiscemas imsaxurebdnen. magaliTad, leontis TqmiT, gamosianTa saerTo enis – somxuris SesaZlebeli funqcionireba
aleqsandre didma ubrZana qarTlis erisTavad daniSnul Tavis istoriul SoreTSi gadaitana, roca kavkasiis xalxebis
moxeles `raTa pativscemdnen mzesa da mTovaresa da varskulavTa individualoba jer kidev ar iyo gamokveTili da amiT misi
xuTTa~167. e. i. qarTvelTa uZveles sarwmunoebas. aseve, qarTlSi kulturuli mniSvneloba ukiduresad Seamcira. damoukidebeli
gamefebulma sparseTis mefis vaJma mirianma `hmata Semkoba kerp- naTesavis – xalxis warmoqmna ki leontis xangrZliv istoriul
Ta da bomonTa, keTilad ipyrna qurumni kerpTani, da yovelTa procesad aqvs warmodgenili, romelic saerTo mamis SvilTa anu
kavkasiis xalxTa eTnarqebis erTmaneTisagan teritoriuli gam-
ijvniT iwyeboda. qarTlis teritoriis warmoqmnis Semdeg qarT-
162
qarTlis cxovreba, I, gv. 25. losianebma sakuTari sarwmunoebac SeimuSaves – qarTlosis
163
iqve, gv. 27.
164
iqve, gv. 29.
165
iqve, gv. 58. 168
qarTlis cxovreba, I, gv. 65.
166
iqve, gv. 65. 169
ix. g. maisuraZe, mniSvnelovani sakiTxi, `mnaTobi~, #7-8, 2001, gv. 88-
167
iqve, gv. I8. 92.

80 81
saflavi da mnaTobebi. amasobaSi qarTlSi TandaTan sxvadasxva cemisas sityva `mefe~ saerTod gamotova171. SesaZloa leonti enebis
ucxotomelma naTesavma moiyara Tavi, ris Semdeg qarTlosianebma mcodne qarTlis mefeebSi im ucxo xelisuflebs gulisxmobda,
miatoves saerTo mamamTavris ena da yvela maTgan Seqmnes sakuTari romelnic Tavis xelisuflebas xangamoSvebiT qarTlzec
qarTuli ena. mematiane am didmniSvnelovan kulturul movlenas avrcelebdnen. Torem, qarTvelTagan qarTlis pirvel mefed rom
ase gadmogvcems: `aqamomdis qarTlosianTa ena somxuri iyo, mxolod da mxolod farnavazi miaCnda leontis, amis Sesaxeb cx-
romelsa zraxvides, xolo odes Semokrbes ese uricxuni naTesavni adad da eWvmiutanelad aqvs masve gancxadebuli.
qarTlsa Sina, maSin qarTvelTaca dautoves ena somxuri. da amaT gadis dro da qarTlosianebi damoukidebel saxelmwifos qmni-
yovelTa naTesavTagan Seiqmna ena qarTuli~ da ganagrZobs: `da an qarTveli mefiT saTaveSi, romelic uzrunvelyofs qarTlSi
iyvnes qarTls esreT aRreul ese yovelni naTesavni, da qarTuli enis srul upiratesobas danarCenebze da mas saxelm-
wifo enis mniSvnelobas aniWebs, amasTan qmnis qarTul anbans,
izraxeboda qarTlsa Sina equsi ena; somxuri, qarTuli, xazaru-
qarTuli mwignobrobis ganviTarebis safuZvels. sazeimod JRers
li, asuruli, ebrauli da berZuli. ese enani icodes yovelTa
leontis sityvebi: `da ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlsa
mefeTa qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~170.
Sina qarTlosisa naTesavTagani. aman ganavrco ena qarTuli, da
somxuri enis datovebis winamaval movlenad Cveni mematiane
arRara izraxeboda sxua ena qarTlsa Sina T¢nier qarTulisa. da
nabuqodonosoris mier ierusalimis aRebasa (Zv. w. 586 w.) da dev-
aman Seqmna mwignobroba qarTuli~172.
nili ebraelebis mcxeTaSi mosvlas asaxelebs, riTac, TiTqos, qarTu-
leonti amjeradac ar Ralatobs wyaroebis kritikis Tavis me-
li enis Seqmnis TariRsac iZleva. mis mier mocemul winadadebaSi
Tods. igi m. xorenaciviT Riad ki ar uaryofs misTvis miuRebel
gamoyenebuli sityvebi `aqamomdis~, `odes~ gviCvenebs, rom enis
debulebebs, aramed koriunisa da m. xorenacis TxzulebebSi dacul
Seqmnac leontis xangrZliv procesad warmoudgenia, ramdenadac versiebs mesrop-maStocis mier qarTuli anbanis Taobaze, saerTod
uricxvi naTesavis qarTlSi Semokreba ise rom, isini iq damkvi- arc axsenebs da mis sapirispirod qarTuli anbanisa da damwer-
drebuliyvnen da maTi enebic erTmaneTisaTvis gasagebic lobis istoriis Tanamimdevruli suraTis CvenebiT niadags aclis
gamxdariyo, cxadia, mokle droSi ver moxerxdeboda. amitom Zv. w. am somxuri tradiciis mtkicebebs. informaciis aseTi xerxiT miwo-
VI s. dasawyisi xana qarTuli enis formirebis xangrZlivi procesis debisas mkiTxveli yovelgvari miniSnebebisa da komentarebis gare-
dasrulebis leontiseul TariRad SeiZleba miviCnioT. miuxedavad Sec unda mimxvdariyo da, albaT, xvdeboda kidec, rom saxelmwifo-
imisa, rom leontis mixedviT, qarTuli ena qarTlSi mosaxle ebrivi saWiroebisaTvis farnavazis mier Seqmnili qarTuli anbani
`yovelTa naTesavTagan Seiqmna~, is erTxans mainc ver gabatonda sul cota Svidi saukuniT mainc ufro Zveli iyo somxurze, ris
da qarTlSi eqvs enaze laparakobdnen. amasTan, ganmartavs, rom es gamoc ax. w. V s. mcxovrebi mesrop-maStoci qarTuli anbanis Sem-
enebi icodnen `yovelTa mefeTa qarTlisaTa, mamaTa da dedaTa~. qmneli ver iqneboda. xazgasasmeli garemoebaa, werda niko berZeni-
am winadadebaSi sityva `mefeTa~-s moxsenieba, Tuki maTSi qarTveli Svili, rom qarTulma tradiciam qarTuli mwignobrobis gaCena da-
mefeebi unda vigulisxmoT, sruliad uadgiloa da zedmeti, rad- ukavSira ara qristianobis Semosvlas, aramed qarTuli erovnuli
ganac am dros qarTlSi qarTveli mefe jer kidev ar iyo da mis kulturis did texils qarTuli saxelmwifos warmoqmnas173. es ga-
mosvlamde win or saukuneze meti dro iyo gasavleli. Cans, remoebac sakmaod damajerebeli argumenti iyo leontis Teoriis
amitomac, vaxuSti batoniSvilma saqarTvelos Zveli istoriis sasargeblod.
nawilSi, romelic ZiriTadad leontis misdevs, am adgilis gadmo-
171
batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis
cxovreba, t. IV, Tbilisi, I973, gv. 54.
172
qarTlis cxovreba, I, gv. 26.
170 173
qarTlis cxovreba, I, gv. 16. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, VIII, gv. 382-383.

82 83
igive ideologiuri mimarTuleba, somxur istoriografiasTan anasa zeda, romeli lomsa ZaliTa viTarca Tikansa moiyvanebda,
dapirispirebis igive formebi (miuRebeli debulebebis Ria kri- kanjarTa da qurcikTa queiTi ipyrobda. rameTu ezom gandidna
tikis nacvlad, maTi Secvla da Sesworeba), gadmocemis msgavsi Zali misi, romel daemorCilnes yovelni naTesavni noesni~178. Tqma
meTodi da sxva, Tavs iCens qarTlis cxovrebis krebulSi Sesul ar unda, rom noes naTesavebSi, Cveni avtori pirvel rigSi somx-
leontis momdevno avtorTa TxzulebebSic. juanSeri, `matiane ebs gulisxmobda. amasTan, juanSers ar aviwydeba pativiTa da
qarTlisa¡s~ avtori da sumbat daviTis Ze arCeuli qronologiuri RirsebiT moixsenios somxebica da maTi saamayo Svilebic. jua-
sazRvrebisa da Tematikis farglebSi TanamimdevrobiT warmoaCenen nSeri `did moZRvars~ uwodebs grigol parTels, xolo Trdat III-s
qarTvel da somex xelisufalTa moyvroba-naTesaobis faqtebs da `gmirsa~ da `muSak eklesiaTa~179, rac Sua saukuneebis sazogadoe-
maTze aqcentirebiT cdiloben somxeTis memkvidreobisaTvis brZo- bisaTvis erT-erTi umaRlesi Sefaseba iyo. sayuradReboa, agreTve,
laSi qarTvelTa uflebebis legitimacias. amasTan erTad, somxeb- juanSeris mier vaxtang gorgaslis garegnobisa da fizikuri Sesa-
Tan keTlismyofeli damokidebuleba xels ar uSlis somxuri is- Zleblobis daxasiaTeba, rac Tavisi SinaarsiTa da mizandasaxulo-
toriografiis cnobil siuJetebs sakuTaric daupirispiron. ma- biT Zalauneburad asociacias aRZravs somxur istoriografiaSi
galiTad, juanSeris mtkicebiT, vaxtang gorgasali moyvrobiTa da am mxrivac gandidebul Trdat III-Tan. juanSeri wers: `mas Jamsa
naTesaobiT yofila dakavSirebuli somxeTis samefo saxlis iyo vaxtang wlisa ocdaorisa; da iyo igi umaRles kacTa mis
wevrebTan da umaRlesi aristokratiis erT nawilTan. qarTveli JamisaTa, da uSuenieres saxiTa da Zlieri ZaliTa, romel Wur-
mematiane vaxtangis piriT gvauwyebs, rom pirveli qristiani vili queTi iremsa miewiis, upyris rqa da daiWiris, da cxeni
somexi mefe Trdat III qarTvelTa mefis naTesavi iyo dedis Wurvili aRiRis m£arTa zeda da mcxeTiT aRvidis cixesa ar-
mxridan174. misive TqmiT, vaxtangs Tavisi da xuaranZe somexTa mazisasa~180. TxzulebaSi araerTgzis gvxvdeba, agreTve, qarTvel-
pitiaxSisTvis _ bakurisaTvis miuTxovebia175. somxeTze vaxtangis somexTa sabrZolo TanamSromlobis epizodebic. yvela erTad ki,
uflebis kanonierebis saCveneblad ki somxeTis samefo saxlTan rogorc vxedavT, srul TanxmobaSia leonti mrovelis istoriu-
naTesaobis garda, juanSeri kidev ufro STambeWdav arguments li koncefciis suliskveTebasTan.
iSveliebs. misi TqmiT, sparseTis mefes Tavisi asuli miucia colad arsebiTad, msgavs damokidebulebas iCenen somxuri Temisadmi
vaxtangisaTvis da mziTvad somxeTi da mTeli kavkasiac uboZebia: `matiane qarTlisa¡s~ avtori da sumbat daviTis Zec. isini gamax-
`da mosca somxiTi da yovelni mefeni kavkasianni ziTvad~176. aseT vilebuli yuradRebiT gadmogvcemen qarTvel-somexTa moyvrobisa
arguments, rogorc ukve iTqva, mimarTavdnen m. xorenacica da da TanamSromlobis faqtebs. magaliTebi: guram mamfali da misi
leontic, romlebic sakuTari qveynisaTvis sasurveli teritoriis simamri abulabas somexTa erisTavi arabTa winaaRmdeg SekavSird-
mflobelobis dakanonebas ucxo xelisuflebs miawerdnen: pirve- nen da qarTvel mTiulebTan erTad mniSvnelovani zarali miayenes
li, parTiis pirvel arSakid mefes, xolo meore qasre sasanians177. buRa Turqis marbeval laSqars181; sarkinozebTan brZolaSi gan-
qarTvelTa pretenziebs juanSeri bibliuri warsuliTac amagrebs. Tavisuflebuli qveynebi, mematianes gadmocemiT, `guaram ganuyvna
vaxtangis piriT igi acxadebs: Cven `romelni varT naTesavni ne- queyanani ZmaTa T¢sTa adarnases da bagrats, da aboci ganuyo
broT gmirisani, romeli uwinares yovelTa mefeTa gamoCnda quey- colis Zmasa T¢ssa somexTa mefesa~182. am konteqstSi kidev ufro

174 178
qarTlis cxovreba, I, gv. 169. qarTlis cxovreba, I, gv. 161.
175 179
iqve, gv. 199. iqve, gv. 160-161.
176 180
iqve, gv. 158. iqve, gv. 159.
177 181
ix. movses xorenaci, somxeTis istoria, gv. 67; qarTlis cxovreba, iqve, gv. 256.
182
I, gv. 64-65. iqve, gv 257.

84 85
STambeWdavi Cans sumbat daviTis Zis mier wamoyenebuli qarTvel mtkuarsa zeda; iZlivnes afxazni, mokles nasra da bayaTar, mTa-
da somex bagratovanTa saerTo warmomavlobis versia. qarTvel- vari ovsi, da erisTavi afxazTa~185. X s. dasawyisis ambebis gadmo-
somexTa urTierTobis amgvari pozitiuri gaSuqeba mkiTxvelis cemisas ki qarTveli mematiane gvauwyebs: `mas Jamsa gamovida
mimxrobasTan erTad, etyoba, miznad isaxavda IX-XI ss. somxuri is- kostanti, afxazTa mefe, daipyra qarTli, da emtera somexTa mefe
toriografiis warmomadgenelTa Txrobis met-naklebad agresiuli sumbat tiezerakali, gamoilaSqra spiTa didiTa, da moadga uflis-
muxtis CaxSobasa da misTvis damaxasiaTebeli cnobili tendencie- cixesa, da moiRes palan-kurdani, aRmoages zemo-kerZo da wariRes
bis gavlenis Sesustebas. SesaZloa amitomac, `matiane qarTlisa¡s~ cixe £er£iTa. xxolo keTilad imzaxnes sumbat da kostanti, da
avtori ar erideba srulad warmoadginos IX-X ss. kavkasiaSi ukumosca ufliscixe da yoveli qarTli~186. mematianis am cnobaSi
pirvelobisaTvis gaCaRebul brZolaSi somex dinastTa aqtiuri araerTi winaaRmdegobrivi xasiaTis pasaJia mocemuli. gaugebaria,
monawileoba. isic cxadia, rom qarTvel mematianes arc sWirdeboda ra azri hqonda didi laSqrobis mowyobas qarTlisa da ufliscix-
faqtebis Selamazeba, radganac kavkasiaSi Seqmnil realur is asaRebad, Tuki Semdeg nebayoflobiT unda daeTmo somexTa
politikur situacias Tavidanve qarTvelTa sasargeblo mefes? anda, Tu molaparakebiT SeiZleboda problemis mogvareba,
mimarTuleba hqonda (Sida qarTli kavkasiis gaerTianebis centri ratom ar Sedga is omis dawyebamde? rogorc Cans, Cveni avtoris
iyo da aq gabatonebis qarTvelTa SesaZleblobebi sxvebTan Sedar- mizani iyo eCvenebina qarTvelebsa da somxebs Soris omis pirobeb-
ebiT bevrad didi iyo) da XI s. 70 wlebis dasawyisSi, roca is Sic ki `keTilad mzaxobis~ SesaZlebloba, maT urTierTobaSi saer-
Tavis Txzulebas werda, ukve icoda ra am brZolis Sedegebi (somx- To interesebis prevalireba kerZoze, rac uSualod gamomdinar-
uri samefoebis gauqmeba), is cdilobs piruTvnelad gaaSuqos eobda qarTul samefo karze SemuSavebuli ideologiidan.
kavkasiis gaerTianebisaTvis brZolis didmniSvnelovani procesi ise X s. meore naxevridan kavkasiaSi Seqmnili saSinao da sagareo
rom, mis WeSmaritebaSi aravis Seeparos eWvi, amasTan oficialuri pirobebi qarTvel xelisuflebs xsenebuli politikuri procesis
saxelmwifo politikis Sesabamisad, momavali finalis Semoqmedad, saTaveSi aqceven, ris gamoc Cveni mematianeebi am xanis ambebis
brZolaSi monawile yvela politikuri Zala dasaxos. Cveni gadmocemisas sruli obieqturobiT adastureben (daviT kurapa-
mematianis mixedviT, dapirispirebuli mxareebi eTnikurad araerT- latiT dawyebuli bagrat IV s. CaTvliT) qarTvel xelisufalTa
gvarovani, ZiriTadad qarTul-somxuri Semadgenlobisaa, e. i. gavlenis permanentul zrdas kavkasiaSi, misTvis Sesaferisi Si-
mebrZoli jgufebi iqmneboda ara erovnuli, aramed politikuri naarsis gamoTqmebiT. magaliTad, daviT kurapalatma `mouwoda
niSnis mixedviT, rac imasac niSnavda, albaT, rom, mematianis azriT, laSqarsa T¢ssa da u£mo yovelTa mefeTa somxiTisaTa~187; rodesac
kavkasiis gaerTianeba qarTveli da somexi monaTesave dinastiebis bagrat III-m mociquli gaugzavna anisis mefe SahanSa gagik I-s da
saerTo saqme iyo. vfiqrob, amgvar urTierTobaTa suraTi ixateba ganZis amira fadlonis winaaRmdeg laSqroba SesTavaza, qarTveli
`matiane qarTlisa¡s~ Semdegi adgilebidan: `xolo nasra, Ze mematianis TqmiT, gagikma `ganixara sixaruliTa didiTa, moswrafed
guaramisi, da gurgen iyvnes afxazTa kerZ, xolo daviT da liparit mouwoda yovelTa spaTa T¢sTa, warmoemarTa da movida winaSe bag-
uSueldes somexTa, da ibrZodes somexni da afxazni qarTlsa rat afxazTa mefisa~188. sumbat daviTis Zis mtkicebiT ki bag-
zeda~ 183; `xolo nasras Seukrbes mterad somexni, liparit da rat III-m `daipyra yoveli kavkasia T¢TmpyrobelobiTa jiqeTiTgan
qarTvelni, da aSot Zma daviTisi, da maT Tana sarkinozni~184; vidre gurgendmde. xolo adarbadagani da Sarvani moxarke yo, som-
`movides gurgen da adarnase, Ze daviTisi; uSueles somexTa, Seibnes
185
qarTlis cxovreba, I, gv. 261.
186
iqve, gv. 262.
183 187
qarTlis cxovreba, I, gv. 259. iqve, gv. 277.
184 188
iqve, gv. 260. iqve, gv. 279-280.

86 87
xiTisa £elmwifebiTa, nebierad ganagebda~189. sxvaTa Soris, som- rva Zmis arsebobas, romelTac, Turme, man gaunawila vrceli ter-
xuri wyaroebis erTi nawilic aRniSnavs daviT kurapalatis, bag- itoria trapizonidan darialamde da darubandamde191. am gad-
rat III-is, giorgi I-is da bagrat IV-is did gavlenas somxur samefo- mocemaSi mTavari isaa, rom haikis Zmebis cnobiT, mxiTar episko-
ze. posi, nebiT Tu uneblied, iziarebs leonti mrovelis koncefciis
leonti mrovelis, juanSeris, `matiane qarTlisa¡s~ avtoris da mTavar ideas kavkasiis xalxTa naTesaobis Sesaxeb, rac kavkasiuri
sumbat daviTis Zis daintereseba somxuri TemiT, arsebiTad, erTi masStabis mravalerovnuli qarTuli saxelmwifos umTavres
da imave ideologiur safuZvlebs emyareba da faqtebis SerCevisa doqtrinad iyo ukve miRebuli. aseve, somxuri tradiciis
da gadmocemisas isini erTmaneTs avseben. vfiqrob, saeWvo ar unda sapirispirod, mxiTar airivaneci iziarebs leontis Tvalsazriss
iyos, rom gaerTianebuli saqarTvelos mTavari politikuri qarTuli anbanis Seqmnis Taobaze, roca wers, rom pirvelma
mimarTuleba somxeTis SemoerTebisa da kavkasiis momavali ga- qarTvelma mefem farnavazma eqvsi enidan Seqmna qarTuli da manve
erTianebisaken, ZiriTadad, gansazRvravda XI s. qarTveli mema- Seqmna maTi damwerlobao192.
tianeebis damokidebulebis formas maTi Tanamedrove da winamor- somxuri tradiciisgan gansxvavebiT Targamosis Svilebze –
bedi somxuri istoriografiis cnobili tendenciebis mimarT. maTi haiksa da mis Svid Zmaze laparakobs vardan arevelcic193. sxva
Ria kritikis nacvlad, xsenebuli qarTveli avtorebi Tanadroul adgilas ki imave Temaze saubrisas wers: `qarTvelTa mefobis da-
sazogadoebas sTavazoben drois Sesaferisad gamarTul kavkasiis sabamze maT wignebSi weria, rom Targamosi rva vaJiT movida air-
istoriis axal models, romelic ukve TavisTavad uaryofda axali aratis gavarSi didi warRvnis Semdeg. misi sami vaJi haosi, qarT-
realobebisaTvis Seuferebel Zvel somxur models. losi da kavkasosi gaxdnen pirveli taxtis mflobelebi, gabatond-
momdevno saukuneebSi, somxuri samefoebis dasustebisa da nen qveynebze da TavianTi saxelebis mixedviT uwodes haisi, qarT-
gaqrobis kvalobaze, somex avtorTa Txrobis mediduri toni da li da kavkasia. (isini) batonobdnen pontos zRvidan kaspiis zR-
hegemonisturi midrekilebebi TandaTan cxreba da sapirispirod vamde~194.
icvleba. istoriuli somxeTis didi nawilis saqarTvelos cen- qarTvel-somexTa naTesaobis mimaniSnebel am teqstSi yura-
tralizebuli monarqiis SemadgenlobaSi Semosvlis Semdeg ki dRebas iqcevs erTob sagulisxmo garemoeba, romlis mixedviTac
somxeTis istoria saqarTvelos istoriis nawilad iqca, ris gamoc dasaxelebuli somexi avtorebi dumiliT gverds uvlian leontis
somex avtorTa interesi mis mimarT uzomod gaizarda da maTi cnobas haosis pirmSoobisa da masTan dakavSirebuli privilegie-
damokidebuleba am istoriisadmi Semrigebluri da Tbili gaxda. bis arsebobaze, rac, TiTqos, maT interesebs unda Sordebodes.
niSandoblivia, rom daaxloebiT, XII s. meore naxevarSive iTarg- marTalia, mxiTar airivaneci gansazRvruli iniciativis mqoned
mna somxur enaze “qarTlis cxovreba” da sul male misma Teor- warmogvidgens haoss, romelic uSualod unawilebs Zmebs teri-
iulma debulebebma da cnobebma asaxva poves somxur istoriogra- torias trapizonidan darubandamde, magram Zmebs Soris upirate-
fiaSi. magaliTad, `qarTlis cxovrebis~ ZiriTadi koncefciisa sobis mqoned garkveulad aravin Cans. Zmebis Tanabaruflebianoba
da qarTuli kulturis gavlenis kvali aSkarad SeimCneva mxiTar kidev ufro mkafiodaa aRbeWdili vardan arevelcis moyvanil
airivanecis `qronografiul istoriaSi~. somxuri tradiciis sa-
pirispirod, mxiTar episkoposs haiki, somexTa legendaruli ma-
191
mamTavari, qarTvel mTavarTa siaSi Sehyavs190 da aRniSnavs misi mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, dasaxelebuli gamoce-
ma, gv. 47.
192
189 iqve, gv. 57
qarTlis cxovreba, I, gv. 382.
193
190 vardan arevelci, msoflio istoria, nodar SoSiaSvilisa da eka
mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, Zv. somxuridan Targ-
mna, Sesavali, SeniSvnebi da saZieblebi daurTo liana davlianiZe- kvaWantiraZis gamocema, Tbilisi, 2002, gv. 426.
194
tatiSvilma, Tbilisi, 1990, gv. 31. iqve, gv. 116.

88 89
teqstSi, romlis Tanaxmad, mxolod Targamosis sami vaJi haosi, mewofecis TxzulebaSi, sadac weria: `Cven (e. i. somxebi) usjulo-
qarTlosi da kavkasosi batonobdnen vrcel teritoriaze pontos Ta xelSi yovelTvis qarTvelebis imediT viqadodiT~-o197. cen-
zRvidan kaspiis zRvamde da isini TviTon gaxdnen pirveli taxtis tralizebuli qarTuli monarqiisadmi somexTa aseTi damokide-
mflobelebi. rogorc Cans, arsebuli sinamdvile (monRolTa ba- bulebis gamovlinebad, albaT, unda miviCnioT somxur istori-
tonobis pirobebSic ki qristianuli somxeTi saqarTvelos Semad- ografiaSi ufro adre SemuSavebuli cnobili formulirebebi:
genlobaSi `gurjistanis vilaieTSi~ ganixileboda) Soreuli war- `qarTvelTa da somexTa mefe~, `qarTvelTa da somexTa~ an `somex-
sulis rekonstruqciis sxva saSualebas aRar iZleoda, somxuri Ta da qarTvelTa~ jari, `qarTvelTa da somexTa mxedarTmTavari~
tradicia ki somexTa genetikur upiratesobaze, axla ukve dama- da sxv. s. janaSias dakvirvebiT, sakiTxis ideologiuri da
jereblobas moklebuli, anaqronizmad gamoiyureboda. fsiqologiuri mxare is iyo, rom somxuri mosaxleoba qarTul
didi qarTuli qristianuli saxelmwifos arsebobis faqtori saxelmwifoebriobas mmarTvelobis mTeli aparatiT aRiqvamda,
kavkasiaSi, romlis SemadgenlobaSi Semosuli somxeTi mTel qvey- rogorc sakuTar, mSobliur saxelmwifoebriobasa da saerTo sax-
anasTan erTad socialur-ekonomikursa da kulturul aRmavlo- elmwifoebriv institutebs198. aseTi fsiqikuri ganwyobisas, sruli-
bas ganicdida, TavisTavad ukve didi mniSvnelobis movlena iyo ad bunebrivad, ibadeboda qarTuli saxelmwifos didebis Seqmnis
momTabareTagan gadarCenili am nawilis uSiSroebisa da Tavisu- Tanamonawiled somexTa warmosaxvis kanonieri survili, ris gamoc
fali ganviTarebisaTvis, ramac waruSleli STabeWdileba moaxdi- XIII s. somex istorikosTa SromebSi araiSviaTad vxvdebiT somxuri
na mravalWirgamovlil somexTa cnobierebaze. da rogorc akad. warmomavlobis, somxuri sarwmunoebisa Tu somxuri Temebis
s. eremiani werda, XVIII s. ki somxeTis momavali saqarTvelos gareSe mmarTvel-moxeleTa gaidialebisa da maTi Rvawlis gadaWarbebiT
arc warmoidgineboda195. aseTma ganwyobilebam, bunebrivia, rom Sefasebis SemTxvevebsac. miuxedavad amisa, kirakos ganZakeci,
Sesaferisi asaxva pova XII-XVIII ss. somxur istoriografiaSi. grigol akaneci, stefanos orbeliani da sxvebi yovelTvis sa-
qarTuli saxelmwifoebriobis roli da mniSvneloba aRniSnuli Tanadod afiqsireben qveynis somxur nawilSic erTiani uzenaesi
xanis somxuri sazogadoebis cxovrebaSi, vfiqrob, yvelaze zustad xelisuflebis arsebobas. etyoba, qarTul saxelmwifoebriobasTan
gamocemulia XV s. somexi monazonis maTeos ganZasarelis somexTa organuli kavSirisa da siaxlovis STabeWdilebis gasa-
TxzulebaSi, sadac didi mwuxarebaa gamoTqmuli saqarTvelos Zliereblad XII-XIV ss. somex avtorTa TxzulebebSi Tavs iCens
mefis konstantine I-is daRupvis gamo da iqve ganmartebulia am mezobeli samefo dinastiebis saerTo warmomavlobisa Tu maTi
mwuxarebis simZimis mizezi: `radganac didsa naTesavsa Cvensas warmomadgenlebis moyvarul kavSirebze yuradRebis gamaxvileba,
hyavda is Tavis mefis magivrad~196. am teqstSi konstantine zog- rac, saboloo jamSi, qarTvelTa da somexTa erT saxelmwifoSi
adi mniSvnelobiT qarTuli saxelmwifoebriobis ganmasaxierebel Tanacxovrebis kanonzomierebis azrs amarTlebda. ufro metic,
mefedaa warmodgenili da somexi mematianis mier misi somexTa kirakos ganZakecisTan daculi erTi gadmocemiT saqarTvelos
mefis `magierad~ miCneva, faqtobrivad, niSnavs qarTuli saxelm- xelisuflebi Zveli somxeTis Zlierebis xanis arSakunianTa poli-
wifosaTvis somxuri saxelmwifoebriobis funqciebis mindobasac. tikur memkvidreebadac ki arian gamoyvanili. somexi mematiane
daaxloebiT amgvaradvea gaazrebuli somxebisaTvis qarTuli sax- wers: `didmSvenieri, Zvirfasi taxti da gasaocari gvirgvini,
elmwifos mniSvneloba imave xanis meore somexi avtoris Tovma

197
Toma mewofeli, Targmani, Sesavali werili da komentarebi prof.
195 l. meliqseT-begisa, Tbilisi, 1937, gv. 29.
Ñ. Ò. Åðåìÿí, Îáùíîñòü ñóäåá è êóëüòóðíî-ïîëèòè÷åñêîå ñîäðóæåñòâî íàðî-
198
äîâ Çàêàâêàçüÿ â IX-XIII ââ., "Êàâêàç è Âèçàíòèÿ", ¹1, Åðåâàí, 1979,ñ. 9. Àêàä. Ñ. Äæàíàøèà, Îá îäíîì ïðèìåðå èñêàæåíèÿ èñòîðè÷åñêîé ïðàâäû,
196
somxur xelnawerTa anderZis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb (XIV- ïî ïîâîäó êíèãè Í. Òîêàðñêîãî "Àðõèòåêòóðà äðåâíåé Àðìåíèè", Òáèëèñè,
XV ss. al. abdalaZis gamocema, Tbilisi, 1978, gv. 35-36. 1947, ñ. 47.

90 91
romelTa msgavsi mefeTagan aravis hqonia da romelTa Sesaxeb daxasiaTebiT ki simon I `somxeTis didi mosiyvarule da
amboben, rom somexTa mefis Trdat didis mamis xosrovisa iyo, gansakuTrebiT vardapetebis didi pativismcemeli iyo~203. sixaru-
adgilTa miudgomlobis wyalobiT iq (e. i. saqarTveloSi) daculi liTa da momavlis imediT aRwers zaqaria qanaqerci qarTvelTa
Semonaxula. Semdeg ki isini qarTvelTa mefeebs rgebiaT da hqo- gamarjvebas giorgi saakaZis meTaurobiT martyofis velze I625 w.
niaT dRemde~199. aseTi Tvalsazrisis gavrceleba da dominireba 25 marts. misi sityviT `TiTqos WianWvelebi daemduRroT, ise
kavkasiaSi, cxadia, rom savsebiT eTanxmeboda qarTvel politiko- erTianad mospes sparselebi qarTvelebmao~204.
sTa strategiul amocanebs. gansakuTebiT didi adgili eTmoba gviani Sua saukuneebis somx-
XV s. dasawyisidan, roca momTabare Turqmanebma saqarTvelos ur istoriografiaSi vaxtang VI-sa da erekle II-is moRvaweobis
ZaliT mowyvites somxeTis didi nawili da is barbarosul- aRweras da Sefasebas, romelTa saxelebs somxuri politikuri
feodalur urTierTobaTa marwuxebSi moaqcies, somexTa ltolva wreebi uSualod ukavSirebdnen kavkasiis `saqristiano qveynis~
qristianuli kulturis mezobeli qveynisken kidev ufro gaZlier- aRdgenisa da somxeTis ganTavisuflebis imedebs. vaxtang VI-is
da. XV da Semdgomi xanis somex avtorTa TxzulebebSi aRar vxvde- Tanamedrove ganZasaris somexi kaTalikosi esai hasan jalalianci
biT konfesiur dapirispirebaTa mwvave situaciebze miniSnebebs. Tavis cnobil naSromSi vaxtang VI-s somexTa ganmaTavisuflebeli
piriqiT, monofiziti mwerlebi qarTuli eklesiis simtkices na- brZolis organizatorad da meTaurad warmogvidgens205. msgavs
troben, radganac es maTi mfarveli saxelmwifos interesebSi Sefasebas aZleven vaxtang VI-is moRvaweobas Tanadrouli sxva
iyo200. l. meliqseT-begis dakvirvebiT, TviT antiqalkedonizmis somexi avtorebic (daviT begis istoriisa da sxvadasxva xasiaTis
iseTi apologeti, rogoric Tovma mewofeci iyo da romelic JamTaaRmwerlobaTa avtorebi).
Tavisi konfesiuri mosazrebebis gamo qarTvelebs aTvaliswunebiT saqarTvelos da somxeTis gaerTianebis idea somxur istori-
uyurebda, mainc imaze ocnebobda, rom somxeTi kvlav qristiani ografiaSi erTob aqtualuri xdeba Teimuraz II-sa da erekle II-
qarTveli mefis mfarvelobaSi moxvedriliyo201. am droidan mo- is qarTlsa da kaxeTSi, TiTqmis, gamefebisTanave. XVIII s. 50-ian
yolebuli XVIII s. bolomde, vidre qarTuli saxelmwifoebrioba wlebSi erekle II-is gaxmaurebuli samxedro warmatebebis STabe-
kavkasiaSi politikuri movlenebis erT-erTi umniSvnelovanesi gan- WdilebiT sruliad somexTa kaTalikosi Rukasi (luka) werda:
msazRvreli faqtori iyo, somxur saistorio mwerlobaSi qarTu- “daimorCila borCalos, yazaxis, erevnis, ganZakis, arcaxisa da
li orientaciis niSnebi sxvadasxva formiT yovelTvis cocxlob- sivnieTis mflobelni, gvirgvini daidga da gamefda saqarTvelosa
da. am xanis somexi istorikosebi didi simpaTiiTa da TanagrZno- da somxeTSi mdinare axurianamde~ 206. XVIII s. 60-iani wlebidan
biT weren qarTvelTa Seupovar brZolebze sparselTa da osmalTa moyolebuli, TiTqmis, saukunis bolomde somxur politikur
winaaRmdeg. simon I-is gmiruli brZolebiT aRtacebuli araqel wreebSi aqtiurad ganixileboda qarTul-somxuri gaerTianebuli
davriJeci mas `did simon xans” uwodebs202, grigor daranaRcis saxelmwifos Seqmnis sxvadasxva proeqtebi, romlebmac somxur
saistorio, Tu samarTlebriv literaturaSi poves asaxva. am mxriv
199
ÎÇñ³Ïáë ¶³ÝӳϻóÇ« ä³ïÙáõÃÇõÝ Ñ³Ûáó« ÂÇýÉÇë« 1909« ¿ç 301 Êèðàêîñ Ãàíäçà-
êåöè, Èñòîðèÿ Àðìåíèè. Ïåðåâîä ñ äðåâíåàðìÿíñêîãî, ïðåäèñëîâèå è êîììåíòà-
203
ðèè Ë. À. Õàíëàðÿí, Ìîñêâà, 1976, ñ. 195 k. kucia, grigor daranaRcis cnoba simon I-is stambolSi tyveobis
200 Sesaxeb, saqarTvelos istoriis aRmosavluri masalebi, I., Tb. 1976,
ix. somxur xelnawerTa anderZebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,
hiStakarani 60, komentari 56. gv. 122-123.
204
201
leon meliqseT-begi, Zveli somxuri literaturis istoria, Tb., Çàõàðèé Êàíàêåðöè, Õðîíèêà, Ìîñêâà, 1969, ñ. 55.
205
1941, gv. 164-165. esai hasan jalalianci, avRanTa qveynis mokle istoria, karlo
202 kucias gamocema, Tbilisi, 1971, gv. 30-38.
araqel davriJecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, k. kucias gamoc.
206
Tbilisi, 1974, gv. 12. ¸Çí³Ý ѳÛáó å³ïÙáõÃÇõÝ« 6« 1899« ¿ç. 729

92 93
simbolurad gamoiyureba Samir da iakob Sahamirianebis avtoro-
biT 1773 w. madrasSi gamosuli wigni `didebis maxe~ (vorogaiT
farac), romlis satitulo gverdze moxseniebulia `mamamTavroba
uflisa simeonisa, sruliad somexTa kaTalikosisa vaRarSapats da
mefoba uavgustesis uflis erekle meorisa Tbiliss~. amiT es somx-
Tavi II
uri politikuri wre qarTl-kaxeTis mefe erekle II-s ukve ofi-
cialurad aRiarebda somxeTis mefedac.
XIX saukunis somxuri istoriografia carizmis
gasagebia, rom XII-XVII saukuneebis somxuri istoriografiis
produqcia Tanadroul qarTvelTa gansakuTrebul komentars aRar antiqarTuli ideologiuri politikis samsaxurSi
saWiroebda.
qarTuli saxelmwifoebriobis marcxTan erTad (1801 w.) somx-
uri istoriografiis damokidebuleba saqarTvelos istoriis mi-
marT erTbaSad Seicvala da, ZiriTadad, negatiuri saxe miiRo. am
arasasurvel movlenas, ra Tqma unda, Tavisi mizezebi gaaCnda,
rogorc obieqturi ise subieqturic, romelTa Soris umTavresi,
mainc, rusuli imperiis koloniuri politika iyo. sakiTxis arsSi
ukeT gasarkvevad mcire istoriul eqskurssac mivmarToT.
kavkasiaSi damkvidrebisTanave ruseTma, ramdenadac paradoq-
sulad ar unda JRerdes, yvelaze meti Seurigebloba da undob-
loba gamoiCina imis mimarT, vinc gza gauxsna mas kavkasiaSi Semo-
sasvlelad. rusuli imperiis es umaduroba gamowveuli unda yo-
filiyo Semdegi motivebiT:
1. mfarvelisa da megobris niRbiT Semosulma erTmorwmune
ruseTma veragulad daarRvia piroba da qarTuli saxelmwifoe-
briobis dacvis magier, is ZaliT gaauqma, riTac qarTveli xalxis
Rirseba Zlier Selaxa. mis mier pativayrili xalxis ndoba ki mas
aRar SeeZlo.
2. mravalsaukunovani saxelmwifoebrivi tradiciebis mqone
qarTveli xalxi, represiebis miuxedavad, ar urigdeboda
damoukideblobis dakargvas da winaaRmdegobis sakvirvel unars
iCenda. 1802 wlis Tavad-aznaurTa gamosvla, 1804 wlis mTiule-
Tis ajanyeba, 1812 wlis kaxeTis ajanyeba, 1819-20 wlebis dasav-
leT saqarTvelos ajanyeba, 1832 wlis SeTqmuleba da sxva Tanxmo-
biT mowmobdnen, rom ruseTis imperia CvenSi verasodes povebda
Tavisi batonobisaTvis myar dasayrdens. mxolod TavadaznaurTa
mcire nawilis mimxroba da garuseba SeZlo imperiam 40-iani wleb-

94 95
is Semdeg, rac misi politikuri miznebisaTvis sulac ar iyo axali dasaxlebebis Seqmna im dros, roca adgilobrivi qarTveli
sakmarisi. glexi miwis naklebobas ganicdida da Tavisufal miwebze dasax-
3. qarTuli saxelmwifoebrivi tradiciebisa da mdidari qarTu- lebas ukrZalavdnen, bunebrivia, rom es mosulsa da damxvdurs
li kulturis gavlena kavkasiaSi jer isev mniSvnelovani iyo, rac Soris dapirispirebas badebda. sayuradReboa, rom saqarTveloSi
carizmis politikis warmatebas am regionSi seriozul dabrkole- imperiis demografiuli politikis realizacia, upiratesad,
bas uqmnida. erTi sityviT, saqarTvelo da qarTveli xalxi ruse- somxur elements hqonda mindobili. ucxoeTidan somxebis Camo-
TisaTvis danaRmul vels waagavda, romlis gauvnebelyofis gareSe saxleba jer kidev generalma pavle cicianovma daiwyo erevnis
Tavisufali moqmedeba ezRudeboda. mxridan da iranis azerbaijanidan, romelTac qvemo qarTlis sof-
aseTi viTarebis gamo iyo, rom politikuri cvlilebebi samx- lebSi asaxlebdnen. am saqmeSi gansakuTrebiT gamoiCina Tavi gen-
reT kavkasiaSi, rac ruseTis gabatonebas mohyva am regionSi, Tavi- eralma paskeviCma, romlis garjiT mesxeTSi 30 aTasi somexi Camo-
danve, aSkarad, qarTvelTa erovnuli interesebis sawinaaRmdegod asaxles. ori aTas ojaxze meti – borCalos, walkis dabambak-Sor-
warimarTa. jer iyo da, qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmebam, agelis midamoebSi. mTavroba SemdgomSic Tanamimdevrulad ganagr-
TavisTavad, ucxo eTnikuri warmomavlobis saqarTvelos Zveli Zobda, ZiriTadad, saqarTvelos sazRvrispira raionebSi kompaq-
mosaxleobis mniSvnelovani nawilis kulturul-politikur cno- turi somxuri dasaxlebebis Seqmnas. im miwebis mniSvnelovani naw-
bierebaSi bzari gaaCina, rac saTanadod aisaxa somxuri mosaxleo- ili, romelic emigraciaSi wasvlamde afxazebs ekavaT, XIX s. 80-
bis ganwyobaSic. saerTo qarTul interesebTan sakuTari intere- 90-ian wlebSi daikaves TurqeTidan mosulma somxebma. imave peri-
sebis kvlavac dakavSireba, miT ufro, qveynis axali patronis odSi somxuri dasaxlebebi Seiqmna baTumSi. somxebis Camosaxlebam
mZlavrobis viTarebaSi, somexTa umravlesobisaTvis saeWvo da saqarTveloSi maqsimums miaRwia XIX-XX ss. mijnaze. xuTi wlis
mizanSeuwoneli gaxda, ris gamoc man tradiciuli TanamSromlo- ganmavlobaSi (1897-1902) saqarTveloSi Semovida daaxloebiT 55
bidan daSoreba da gaucxoeba iwyo. n. maris dakvirvebiT, qarTuli aTasi somexi, romelTa umravlesoba Casaxlda TbilisSi, baTumSi,
saxelmwifoebriobis gauqmebis Semdeg, saqarTvelos somxobam gorSi, soxumsa da afxazeTis soflebSi. marto TbilisSi 1897-
`qarTuli erovnuli koleqtivis mesame wodebis mdgomareobidan 1910 ww-Si somxebis raodenoba gaizarda 46,7 aTasidan 124,9
somxur sazogadoebriv Zalad iwyo gardaqmna~1 . saqarTvelos sa- aTasamde, romelTagan 68 aTasi axlad mosuli iyo upiratesad
zogadoebaSi dawyebuli gaucxoebis es procesi xels aZlevda TurqeTidan 2 . carizmis demografiuli politikis agresiuli
mTavrobas da misi Semdgomi gaRrmaveba-ganviTarebisaTvis praq- xasiaTi imaSic vlindeboda, rom somexTa Camosaxlebas
tikul RonisZiebebsac saxavda. gansakuTrebiT mavne Sedegebis sazRvrispira raionebSi, magaliTad, samcxe-javaxeTSi, Tan sdevda
momtani iyo mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis qarTvelTa sa- qarTuli mosaxleobis devna-Seviwroeba 3 . l. zagurskis TqmiT,
zianod meqanikuri Secvla, xalxebis erTmaneTTan dapirispireba `qveyana iseT saxes iRebda TiTqos igi Tavidanve somxebiT yo-
da TviT qarTuli erovnuli sxeulis kuTxuri, eTnografiuli da filiyos dasaxlebuli~ 4 , maSin rodesac 1828 wlamde aq 90%
konfesiuri niSniT daSla-danawileba, qarTuli enis devna, misi qarTveli iyo.
istoriisa da kulturis waSla-aRmofxvra da sxva. imperiis moxeleebis mier saqarTveloSi somxuri mosaxleobis
saqarTvelos kolonizacias ukve 1801 w. 12 seqtembris mani- meqanikurad da TanamimdevrobiT gazrda, romelic qveynis ucxo-
festisaTvis TandarTuli reskripti iTvaliswinebda. mravalricx- eTnikur nawilSi istoriulad isedac sxvaze ufro mravalricx-
ovani ucxo eTnikuri jgufebis mozidva saqarTveloSi da vrceli 2
v. jaoSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX ss-Si, Tbilisi, 1984,
gv. 228.
3
SoTa lomsaZe, samcxe-javaxeTi, Tbilisi, 1975, gv. 359-361.
4
1
Ìàðð Í. ß. Êàâêàçñêèé êóëüòóðíûé ìèð è Àðìåíèÿ, Ïåòðîãðàä,1915,ñ. 51. Ë. Çàãóðñêèé, Ïîåçäêà â Àõàëöèõñêèé óåçä â 1872 ã., ñ. 65.

96 97
ovani da ekonomikuradac ufro SeZlebuli iyo, cxadyofda, rom jarebTan erTad ibrZodnen mSfoTvarTa gasawyvetad... mTavroba
imperias Tavisi batonobis socialur bazad CvenSi swored es mo- somxebs unda umadlodes, rom droze da winaswar ityobda, ras
saxleoba aerCia. aqeTken ubiZgebda ruseTis mTavrobas somxur apirebdnen meamboxeni da sad hqondaT bina~8 . somexTa erTguleb-
savaWro burJuaziasTan misi Zveli kavSirebic, romlis gulis is gansamtkiceblad 1812 w. 13 maiss generali rtiSCevi imperators
mogebas is yovelTvis cdilobda. amitom am mosaxleobis imperiis sTxovda saqarTvelos somexTa dajildoebas9 . imave wlis 15 se-
samsaxurSi Cayeneba, Canda, rom ruseTis mTavrobas ar unda qtembers TbilisSi iReben aleqsandre I-is werils, romliTac
gaWirveboda, romlis mniSvnelobis gasaZliereblad saqarTvelo- saqarTvelos somxur mosaxleobas ruseTis winaSe damsaxurebi-
Si man sakmaod bevri gaakeTa. kavkasiis administraciis umaRles saTvis imperatori madlobas ucxadebda. imperatoris es werili
moxeleebs somexi vaWrebis materialuri da moraluri waqezeba sabWoTa periodis ramdenime somexi avtoris wignSi gamoqveynda,
Tanamdebobriv movaleobad miaCndaT aZlevdnen ra maT pri- sul bolos ki am werilma Tavisi adgili 1995 w. moskovSi
vilegiebs, monopoliebs, samxedro ijarebs, sesxebs da aniWebdnen gamocemul sergo mamulovis wignSi pova ise, rom avtors, amis
sxva upiratesobebs. saqarTvelos somxuri mosaxleobisaTvis, Zir- gamo, rogorc Cans, araviTari uxerxuloba ar ugrZvnia10.
iTadad, misi mqonebeli fenisaTvis xelSewyobis reJimis Seqmna, imperiis erTguli samsaxuris sanacvlod miRebuli privilegie-
gasagebia, am mosaxleobas xelisuflebisadmi loialurad ganawy- bisa da mxardaWeris wyalobiT saqarTvelos somxuri burJuazia
obda da reJimiT kmayofili nawili Tavs ar zogavda carizmis TandaTan daeufla qarTuli feodaluri aristokratiis qonebis
politikuri interesebis dasacavad, raTa misgan SemdgomSi kidev mniSvnelovan nawils da gabatonebuli mdgomareoba moipova
ufro meti SeRavaTebi da xelSewyoba mieRo. magaliTad, Tbilise- qalaqebSi, gansakuTrebiT ki TbilisSi. es viTareba asaxulia im-
li somexi vaWrebi daviT zargarovi da daviT mananovi, romelTac droindel oficialur dokumentebSi, agreTve, publicistur, mxat-
aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis TemebTan adre hqoniaT vrul da saerTod literaturul wyaroebSi. magaliTad, 1874 w.
savaWro kavSirebi da iq `TavianTi kacebi~ hyavdaT, mefis jarebs s. mesxi gazeT `droebaSi~ werda: `axlandeli Tbilisis komerci-
aqtiurad daxmarebian ajanyebul TuS-xevsurTa `damSvidebaSi~5 . ul cxovrebaSi wamyvan rols somexi vaWrebi TamaSoben; maT
1812 wlis kaxeTis ajanyebis CaxSobisas damsjel samxedro naw- ekuTvniT uZrav-moZravi qonebis didi nawili. TiTo-orola imer-
ilebs did daxmarebas uwevdnen siRnaReli somexi vaWrebi amiran els an megrels Tu SexvdebiT sadme, isic moxeleTa da sazoga-
da artem Saverdovebi6 . niSandoblivia, rom 1838 w. baroni rozeni doT wvril vaWarTa da mepatroneTa Soris... qalaqis 72 deputa-
Sinagan saqmeTa ministrs graf bludovs sTxovda, raTa amiran da tiTgan mxolod sami Tu oTxi qarTvelia... erTi Tu ori rusi da
artem Saverdovebi XIV klasis CinebiT daejildoebinaT, romelTac erTic germaneli, danarCeni sul somxebi arian~11. somexi istori-
kaxeTis ajanyebis Semdeg siRnaRSi bambis narTis warmoebisaTvis kosebis gamoangariSebiT, Tbilisis savaWro da samrewvelo sawar-
didi evropuli fabrika aeSenebinaT7 . kaxeTis 1812 w. ajanyebis moTa 60%-ze meti somex kapitalistebs ekuTvnodaT12. erTi mainc
CaxSobaSi somexTa rolze, bevrad ufro adre, mTavarmmarTebeli, faqtia, somxuri burJuaziisadmi mTavrobis xelSewyobam Tavidanve
kavkasiis jarebis mTavarsardali, infanteriis generali n.T. rtiS- iseT masStabebs miaRwia, rom ekonomikuri cxovrebis sadaveebi
Cevi aleqsandre I-s swerda: `mTel saqarTveloSi kaci aRar darCa sul male somexi vaWrebis xelSi aRmoCnda da rusuli kapitalis
Cveni erTguli. marto somxebma ara Tu ar miiRes monawileoba
amboxebaSi, aramed sicocxlesa da qonebasac ar zogaven... Cven
8
ÀÑÊÀÊ, V, gv. 221-222.
9
iqve.
5 10
ÀÑÊÀÊ, V, # 2 139, gv. 106. Ñ. Ìàìóëîâ, Àðìÿíå â Ãðóçèè, Ìîñêâà, 1995, ñ. 233.
6 11
iqve, VIII, #927, gv. 909. s. mesxi, nawerebi, Tbilisi, 1903, t. I, gv. 222-223.
7 12
iqve. Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà, Åðåâàí, 1969, ñ. 168.

98 99
interesebsac ki daupirispirda, ris gamoc XIX s. 70-80-iani wlebi- dasafuZvleba, gasagebia, rom axali drois somxuri istori-
dan mTavroba cdilobda ukve zRvari daedo amierkavkasiaSi ografiis umTavresi politikuri amocana unda gamxdariyo. misi
somxuri kapitalis Semdgomi gaZlierebisaTvis1 3. ruseTis savaWro- realizacia ki, Seqmnili politikuri situaciis gaTvaliswinebiT,
samrewvelo kapitalis warmomadgeneli, a. markovi werda: bune- ufro perspeqtiuli Canda maTTvis, xorenacis, sebeosisa Tu
brivi simdidriT uxvi mxare (e. i. amierkavkasia) Cayenebulia gan- drasxanakertcis somexTa ganmadidebeli moTxrobebis farTo
sakuTrebiT araxelsayrel pirobebSi imis Sedegad, rom qveynis propagandis fonze, – saqarTvelos istoriisa da kulturis
mTeli mwarmoeblurobis eqsploatacias ewevian somxebi, faqtebis gayalbebiT sazogadoebis TvalSi maTi mniSvnelobis
romelTac xelSi Caigdes TiTqmis mTeli vaWroba da romlebic gaufasureba da amiT qveynis kanonier patronTa moraluri
amJamad miiswrafvian miisakuTron aq politikuri batonobac, daTrgunva, erTnairad xelsayreli iyo rogorc qveynis
cdiloben ra daiWiron administraciuli postebi 14 . rusul dasapatroneblad gamzadebuli somxuri burJuaziis interesebis,
kapitalTan somxuri burJuaziis gansazRvruli dapirispirebis ise oficialuri xelisuflebisTvisac, romelic dReniadag cdi-
miuxedavad administracia SemdgomSic Tavisi politikis lobda qarTvelTa winaaRmdegobis unarisa da mebrZoli sulis
gatarebisas kavkasiaSi kvlavac somxur elements emyareboda. Cakvlas. qarTuli erovnuli cnobierebis winaaRmdeg brZolaSi
kavkasiis namestnikis voroncov daSkovis (1905-1915) TanaSemwe somxuri burJuaziisa da ruseTis mTavrobis ideologiuri
policiis dargSi generali Sirinkini daufaravad acxadebda, rom politikis Tanxvedra, Cans, imperiis biurokratias kavkasiaSi
erTaderTi xalxi, romelic axal pirobebSi ruseTisaTvis Tavisi politikis warmatebis garantad esaxeboda. amitomac iyo,
amierkavkasiaSi gamodgeba dasayrden bazad, arian somxebi, rom XIX-XX ss. rusuli da somxuri istoriografia xmaSewyobiT
romelTac hyavT Zlieri burJuazia, xolo yvelgan civilizebul cdilobda saqarTvelos istoriisa da kulturis mniSvnelobis
(igulisxmeba kapitalistur) qveynebSi saxelmwifo emyareba damcrobis gziT kavkasiis istoriis gadakeTebas.
burJuaziaso15. amgvari xmaSewyobis nimuSad moCans qarTvelTa erovnuli
imperiis administraciis keTilganwyobilebisa da mfarvelo- Rirsebis Semlaxavi aqcentebiT gajerebuli, metadre, peterbur-
bis pirobebSi, roca somexi vaWrebi da kapitalistebi aRmosavleT gis universitetis profesoris osip senkovskisa (1800-1858) da
saqarTvelosa da qveynis centralur qalaqSi, TbilisSi kerZo cnobili armenistis, imave universitetis profesoris qerobe pat-
sakuTrebis mniSvnelovan nawils flobdnen da qonebrivi cenzis kanianis (1833-1889) kritikuli werilebi `qarTlis cxovrebis~
kanonis wyalobiTac Tbilisis saqalaqo TviTmarTvelobasac isini wyaroTmcodneobiT mniSvnelobaze. niSandoblivia, rom o. senk-
akontrolebdnen, mosalodnelia, rom somxur burJuazias isto- ovskis werili `Íåêîòîðûå ñîìíåíèÿ êàñàòåëüíî èñòîðèè ãðóçèíîâ~ daibe-
riuli mezobeli qveynis mimarT patronis grZnoba daufleboda Wda Jurnal `Áèáëèîòåêà äëÿ ÷òåíèÿ~16-Si 1832 wlis SeTqmulebis
da somexTa `gamorCeulobis~ xorenaciseuli ideis gamococxleb- marcxis axlo xanebSi, ris gamoc gamoqveynebuli werili gamiznu-
isaTvis xeli Seewyo, rac XIX saukunidanve aisaxa kidec somxur lad politikur xasiaTs iZenda; amasve mowmobda werilis daus-
istoriografiaSi. somxuri burJuaziis miswrafebaTa istoriuli abuTebeli, provokaciuli Sinaarsic. peterburgis universitetis
profesori Tanadroul sazogadoebas auwyebda, rom XII saukunem-
de, vidre daviT aRmaSenebeli Tbiliss gaanTavisuflebda,
13
paata guguSvili, saqarTvelosa da amierkavkasiis ekonomikuri qarTvelebs amierkavkasiaSi saerTod ar ucxovriaT da maTi pirv-
ganviTareba XIX-XX saukuneebSi, t. 6, Tbilisi, 1979, gv. 339.
14
elsacxovrisi Crdilo kavkasiaSia saZebnio. Zvel wyaroebSi moxs-
À. Ìàðêîâ, Çàêàâêàçüå â òîðãîâîì îòíîøåíèé, æóðíàë "Ðóññêèé Âåñòíèê",
1884, ¹ 1, ñ. 176-178. eniebuli iberielebi qarTvelebi ar arian da es termini krebiTi
15
sargis kakabaZe, qarTveli xalxis istoria 1783-1921, Tbilisi, 1997,
gv. 225. 16
t. XXX, #10, 1838, gv. 151-172.

100 101
Sinaarsis Semcveli saxelia, romlis SemadgenlobaSi upirvelesi q. patkanianis werilis gamoqveynebis droisaTvis `qarTlis
adgili somxebs ekavaT da romelTa gavlenis qveS moqceuli yofi- cxovrebis~ krebuli jer kidev ar iyo mecnierulad Seswavlili
la amierkavkasiis sxva xalxebi (am debulebis kavSiri m. xorenacis da amisaTvis mxolod pirveli nabijebi keTdeboda. amitom qarTu-
koncefciasTan, vfiqrob, sruliad aSkaraa). vaxtang gorgasali ki li saistorio wyaros kritika da, Tundac, hiperkritika TavisTa-
Turqebis beladi iyoo. aseTi codnis mimwodebels `qarTlis cxov- vad gansakuTrebuls da moulodnels arafers niSnavda. magram er-
reba~ zRaprebis krebulad rom warmoedgina, albaT, arc arafe- Tia, roca kritika wminda mecnieruli interesebiTaa gamowveuli
ri unda iyos gasakviri. da meore, roca mas, ZiriTadad, politikuri datvirTva aqvs da
o. senkovskis antimecnieruli paskvilis mxileba qarTuli da eris moralur daTrgunvas isaxavs miznad. miuxedavad imisa, rom
somxuri wyaroebis saukeTeso mcodnes mari broses, ra Tqma unda, q. patkaniani mecnieruli argumentebiT cdilobda msjelobas qar-
ar gaWirvebia, ris gamoc saqarTvelos istoriis cilismwamebelma Tlis cxovrebis xsenebul Zvel periodze da zogierTi angariSga-
frangi swavlulis kritikaze pasuxi verc gamoZebna. 80-iani wleb- sawevi SeniSvnebic aqvs gamoTqmuli, mis werilSi aSkarad igrZno-
is dasawyisisaTvis diskusiaSi CaerTo q. patkanianic. o. senkovskis ba saqarTvelos istoriisa da misi wyaroebis damcrobis daucxro-
ideebTan mas aaxloebda saqarTvelos istoriasTan tendenciurad meli survili, risTvisac arc faqtebis gayalbebas aridebs Tavs.
uaryofiTi damokidebuleba. somexi mecnieri Tavis SromebSi xe- cnobili armenistis arakeTilsindisieri damokidebuleba saqar-
laRebiT uaryofda qarTuli werilobiTi wyaroebis ara marto Tvelos warsulis kvlevisadmi, ra Tqma unda, SeumCneveli ar dar-
mecnierul Rirebulebas, aramed arsebobasac ki XII s-ze ufro adre. Cenia Tanadroul qarTul sazogadoebas. dimitri baqraZe ukve
`qarTlis cxovrebis~ krebuli, romelic mas erT mTlian 1884 w. gamoqveynebul naSromSi werda: `Cveni fiqriT, q. patkanovi
nawarmoebad warmoedgina da masze erTi nawilidan miRebuli STa- ar aris gulwrfeli maZiebeli istoriuli simarTlisa. is ver iT-
beWdilebiT msjelobda17, sakmaod dabali Rirsebis Zeglad miaCn- visebs verc erTs cxovels da ueWvel faqtebze damyarebuls azrs
da. misi TqmiT, `qarTlis cxovrebis~ dasawyisi nawili ar emyareba qarTuli istoriisas, Tu es azri ewinaaRmdegeba imis azrs somx-
adgilobriv werilobiT wyaroebs an zepirgadmocemebs. igi ubral- urs istoriaze. CvenTvis erTgvar Zvirfasia rogoraTac somxuri,
od gamogonilia erTi kacis mier winaswar dasaxuli miznis Sesa- agreTve qarTuli wyaroebi: Cvenis fiqriT, erTma meore unda Seaswo-
bamisad. etyoba avtori icnobda m. xorenacisa da agaTangelosis ros da Seavsos~19. Semdeg ki Tavisi sityvebis dasadastureblad
wignebs da ase Tu ise icoda Sah-names Sinaarsi, magram sargeblob- mohyavs faqtebisadmi somexi istorikosis arakeTilsindisieri da-
da ara maTi xelnawerebiT, aramed zepirsityvieri variantebiT. mokidebulebisa da gayalbebis konkretuli SemTxvevebi. magali-
misi azriT, qronikis (ase uwodebs is `qarTlis cxovrebas~) pirvel Tad, q. patkaniani arakeTilsindisierad imowmebda stefanos orbe-
ganyofilebaSi (igulisxmeba sawyisi periodi aderki mefemde anu lians, romelic, TiTqos, Zvel qarTul saistorio mwerlobis did
qristes Sobamde) Znelia Tundac erTi iseTi faqtis povna, siRaribeze Ciodao, maSin rodesac, SeniSnavda d. baqraZe, stefa-
romelsac eqneboda WeSmariti istoriuli Rirebuleba. misi nozi aRniSnavda ara saerTod qarTuli wyaroebis simcires, aramed
daskvniT, am qarTuli qronikis avtori mcire, naklulovani cod- maTSi cnobebis iSviaTobas orbelTa sagvareulos Sesaxeb, rac ga-
nis somexi beri unda iyos, romelsac qarTvelTa matiane mowveuli iyo giorgi III-is sadamsjelo RonisZiebebiT misi xelisu-
SeuTxzavs qarTvelTave dakveTiT XII s., rodesac maT saerTod flebis winaaRmdeg ajanyebuli orbelebis mimarT, romelTa xse-
igrZnes istoriis daweris aucilebloba18. neba saqarTvelos mefis brZanebiT yvela samwerlo Zeglebidan
aRmoifxvra20. d. baqraZis obieqturobaSi mkiTxvelis gansasjelad
17
ix. qarTlis cxovrebis Zveli somxuri Targmani, ilia abulaZis
gamocema, Tbilisi, 1953, gv. 012. 19
dimitri baqraZe, profesori patkanovi da qarTuli istoriis
18
ix. Ê. Ïàòêàíîâ, Âàíñêèå íàäïèñè è çíà÷åíèå èõ äëÿ èñòîðèè Ïåðåäíåé wyaroebi, Tbilisi, 1884, gv. 2-3.
Àçèè, ÆÌÍÏ, ÷àñòü ÑÑÕÕÕ, äåêàáðü, 1883, ñ. 199-274. 20
iqve.

102 103
moviyvanT amonawers st. orbelianis Txzulebidan sakamaTo sak- xsenebuli naSromebi faqtobrivad uaryofdnen amierkavkasiaSi
iTxze: `xolo odes gamefda qarTlSi pirveli mefe farnavaz, qarTveli xalxis odindel istoriul arsebobas da mis, araTu
aRmatebiT pativi miiRes mis mier orbelianT da aravin iyo Rvawls, aramed monawileobasac ki mdidari kavkasiuri civili-
msgavsi maTi qarTlSi Tvnier mefisa. xolo ese ambavi mcired zaciis SeqmnaSi, rac, bunebrivia, Tanadrouli qarTuli in-
vcaniT qarTvelT moTxrobaTagan. garna SuriTa giorgi mefisa- teligenciis samarTlian protests iwvevda. Tu q. patkaniani
Ta, romelman guariT aRxoca igini saqarTuelodam, axoces saqarTvelos istoriaze msjelobisas m. xorenacidan amodioda,
saxelni maTni moTxrobaTagan T¢sTagan, romlisaT¢s Cvenca romelic kavkasias somxeTis politikur da kulturul sivrced
gamoZiebiT da zed-miwevniT vscaniT mciredi... xolo vina¡Tgan ganixilavda, o. senkovskis insinuaciebis erTaderTi sayrdeni im-
axocil iyo saxsenebeli winaparTa maTTa hambavTani, mkacrebani periis ideologiuri politika iyo kavkasiaSi. aseT situaciaSi
da moqmedebani Cinebulni orbelianTagani maT JamTa mweralTa- saqarTvelos istoriisa da kulturis sakiTxebze polemikam wminda
gan, romelsa `qarTlis cxovrebas~ uxmoben, amisT¢s Cven vera
politikuri Seferiloba miiRo da is erovnul sakiTxSi
vscaniT viTareba da rigi sity¢sa, raTamca ragisaebr dagvewera
gadaizarda. SemTxveviTi sulac araa, rom XIX s. 70-80-ian wlebSive
werilsa amas Sina~21. es amonaweri garda imisa, rom zedmiwevniT
somxuri istoriografia qarTuli erovnul-ganmaTavisuflebeli
adasturebs d. baqraZis simarTles, amasTan Zveli qarTuli
moZraobis moRvaweTa yuradRebis centrSi moeqca, ramdenadac
saistorio mwerlobis simdidresa da misi cnobebis siuxvesac
mTavroba, ZiriTadad, somxuri burJuaziisa da misi msaxuri is-
gvidasturebs, ramdenadac somxuri wyaros mowmobiT orbelianTa
toriografiis xeliT cdilobda Tavisi xalxTmoZule politikis
Tavgadasavali gadmocemuli yofila ara erTi romelime mwerlis,
gatarebas kavkasiaSi.
aramed mweralTa mier. aseve mravlobiT ricxvSia mocemuli
am droisTvis somxur burJuazias yvela SesaZlebeli privile-
`qarTvelTa moTxrobebi~, sadac jer kidev yofila SemorCenili
mcire cnobebi orbelianebze. sayuradReboa, agreTve, XIII s. somxur gia ukve hqonda mopovebuli kavkasiaSi. rCeboda erTaderTi, ter-
ZeglSi `qarTlis cxovrebis~ krebulis saxiT moxsenieba, romelsac itoriuli uflebebi. cxadia, somxebi imperias ver mosTxovdnen
q. patkaniani, ratomRac, vaxtang VI-is droindelad da mis maTTvis saqarTveloSi oranJis respublikis Seqmnas (am mxriv
Sedgenilad miiCnevda, riTac Zalze amcrobda am Zeglis sagulisxmoa geronti qiqoZis Tvalsazrisi saqarTveloSi mosaxle
mniSvnelobas. 1884 w. ufro adreuli, mariamiseuli nusxis somxebze, romelTac igi `Cvens oranJistebs~ uwodebda23). magram,
aRmoCenis Semdeg q. patkaniani iZulebuli gaxda eRiarebina, rom rogorc Cans, gabatonebuli reJimis interesebis dacvisa da
vaxtang mefes araviTari kavSiri ar hqonda Zveli `qarTlis erTguli samsaxuris sanacvlod, somxur burJuazias SesaZleblad
cxovrebis~ SedgenasTan. d. baqraZe gansakuTrebiT aRSfoTebuli miaCnda imperiis teritoriul-administraciul sistemaSi iseT
iyo q. patkanianis im gancxadebiT, rom, TiTqos, XI-XII ss. cvlilebebze mTavrobis dayolieba, romlebic saSualebas miscemda
qarTvelebs sakuTari istoriis saWiroeba ver ucvniaT. amiT mas mezobelTa teritoriebis mniSvnelovani nawilis sakuTar eTni-
gakvirvebuli d. baqraZe werda: `ram afiqrebina q. patkanovs, kur sivrceSi moqcevas, rac kidev ufro gaaZlierebda mis
viTomc qarTveli eri iseT velur mdgomareobaSi iyo, rom ver ekonomikur SesaZleblobebs da safuZvels Seuqmnida momavalSi,
grZnobda saWiroebas istoriisas meTormete saukunemde da aqac xelsayreli politikuri situaciis Seqmnis SemTxvevaSi, saocnebo
ki, Tu ar isic umecris somxis SemweobiT man ver SesZlo Tavisi teritoriuli pretenziebis realizacias. amgvari ganwyobilebebi,
istoria TviTonve Seedgina~22. o. senkovskisa da q. patkanianis ra Tqma unda, uSualod ganapirobebda somex avtorTa Txzulebeb-
Si saqarTvelos istoriis ara marto muq ferebSi, aramed gayal-
21
stefanos orbelianis “cxovreba orbelianTa”-s Zveli qarTuli
Targmanebi, qarTul-somxuri teqstebi gamosca e. cagareiSvilma, Tb.
1978, gv. 29-30.
22 23
d. baqraZe, profesori patkanovi..., gv. 13. geronti qiqoZe, erovnuli energia, Tbilisi, 1919, gv. 197.

104 105
bebuladac warmoCenas. XIX s. meore naxevridan mainc saqarTve- aZrobs da warRvnas uqadis... is dRea da es dRe somxis mwignobarni
los istoriis gayalbebam somxur istoriografiaSi, TiTqmis, imis cdasa da metyvelebaSi arian, rom saqarTvelo rac SeiZleba
sistematuri xasiaTi miiRo. avis TvaliT daanaxvon qveyanas, rac SeiZleba meti wili
saqarTvelos erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis moR- CamoaTalon da TviTon miiTvison, rac SeiZleba gaauqmon warsu-
vaweTa yuradReba, gansakuTrebiT miipyro XIX s. meore naxevarSi lic, SebRalon awmyoca~25. ilia WavWavaZem damajereblad cxadyo,
gamocemulma somex avtorTa im naSromebma, romlebSic somxeTis rom somex mecnierTa am jgufis mier saqarTvelos istoriis neb-
istoriasTan kavSirSi ganixileboda istoriuli memkvidreobisa ismieri sakiTxis uRirsad warmoCenis umTavresi mizezi yovelTvis
da saerTod kavkasiis istoriuli geografiis mTeli rigi da yvelgan teritoriuli pretenziebi iyo, iqneboda es istoriu-
problemebi. I858 w. moskovSi gamoica mkrtiC eminis mier Targmni- li geografiis, politikuri istoriis, konfesiuri urTierTobisa
li movses xorenacis `somxeTis istoria~, SesavliTa da komentar- Tu kulturis sakiTxebze msjeloba. didi mwerali aRniSnavda, rom
ebiT; I859 w. al. xudabaSevis `Îáîçðåíèå Àðìåíèè~, I877 w. q. patka- aSkara faqtebis sawinaaRmdegod emini, xudabaSaevi, ericovi
nianma rusul enaze gamosca “somxuri geografia” gamokvleviTurT, samxreT-dasavleT saqarTvelos gvecilebian da amtkiceben, TiT-
Tbilisis somxur da rusul periodul gamocemebSi ibeWdeba al. qos, mtkvris saTavis adgilebi, mTeli Woroxis xeoba – did somx-
ericianis werilebi istoriuli geografiisa Tu saqarTvelos eTs ekuTvnodneno. maT imisTana somexTa momxre kacic ki amtyu-
somxuri mosaxleobis istoriis sakiTxebze24. I898 w. peterburgSi nebs, rogoric sen-martenia. am evropeli mecnieris mtkicebiT,
g. ezovma (eziani) gamosca dokumentTa krebuli saxelwodebiT seri mTebisa, romelic Woroxisa, mtkvrisa, evfratisa da araqsis
`Ñíîøåíèÿ Ïåòðà Âåëèêîãî ñ àðìÿíñêèì íàðîäîì~ vrceli Sesavali wyalTgamyrelia, mudmivi sazRvari iyo qarTvelTa da somexTa
weriliT. imave XIX s. meore naxevarSi q. patkanianma da m. eminma Soriso, da miuxedavad amisa, somxebis mwignobarni mainc Tavisas
rusul enaze gamosces Sua saukuneebis somex avtorTa – sebeosis, gaiZaxian da binas ikeTeben iq, saca ara hqoniaT. gana aSkara ar
levondis, movses kalankatuacis, vardanisa da sxvaTa araerTi aris, SeniSnavda ilia, rom am cuRlutur mecnierebiT swadianT
(erT aTeulze meti) Txzuleba. saistorio mecnierebisaTvis, qveyanas daajeron, viTomc istoriuli ufleba miuZRviT am adg-
TavisTavad, am erTob saSur saqmes seriozul Crdils ayenebda ga- ilebSi binis dadebisa26. sxva adgilas ki, amxelda ra g. ezovs
momcemelTa mcdeloba TavanTi komentarebiT uaryofiTi sazoga- faqtebis gayalbebaSi, iqve ganmartavda: _ zRapars maSin gamoic-
doebrivi azri SeeqmnaT saqarTvelos istoriaze, rac mxolod car- nobT, roca gaixsenebT ezovis dafarul azrsa: saqarTvelo
izmis kavkasiur ideologiur politikasTan modioda srul Tanx- saqarTvelo ki ar aris, Zveli somxeTiao. es macduri da wyeuli
mobaSi. somex mecnierTa am jgufis mWidro kavSiri mTavrobis survili gzas ubnevs b-ns ezovs da sisuleles aroSvinebs mec-
politikasTan da maTi arakeTilsindisieri, arsebiTad mtruli nierebis saxeliTo27. axasiaTebda ra qarTul somxur urTierTo-
damokidebuleba saqarTvelos warsulisa da momavlisadmi baSi bolo samoci wlis manZilze ganviTarebul movlenebs, ilia
saaSkaraoze gamoitana da kritikis qarcecxlSi gaatara ilia Wav- werda: saocari aq kidev is aris, rom es samoci wlis mTeli xana
WavaZem. Tavis gaxmaurebul werilSi `qvaTa RaRadi~ igi werda: rusis mwerlisagan iwyeba da rusis mwerliTve Tavdeba. maTSua
`mTeli samoci weliwadia, rac erTi da igive Weqa-quxili erTisa mTeli mwkrivia somexTa mecnierT-mwignobrebisa ase, rom Tavidan
da imave tendenciisa Cven vinaobas erCis da dRemudam ufro bolomde erTi lari gasWimoT, sul yvelas igi lari mxarze gada-
metis kadnierebiT, ufro metis gabedviT, meti silaRiT tyavs

25
ilia WavWavaZe, rCeuli nawarmoebebi, tV, Tbilisi, 1987, gv.29-30.
24 26
"Êàâêàçñêàÿ ñòàðèíà", 1872, ¹ 1. ñ. 20; ÂÇýÉÇëÇ Ñ³Ûù »õ Ýáó³ iqve, gv. 31-32.
27
íÇ׳ϳ·ñáõÃÇõÝ« §öáñÓ¦« 1879« N 10« ¿ç. 1-34. iqve, gv. 77.

106 107
uvlis, ase mwyobrad mRaRadebelni arian erTisa da imave gangeb gatana WirdebodaT, raTa saerTo mtris Semotevebisagan Tavis
akviatebul azrisa28. dacva SeZlebodaT.
ilias am miniSnebebidan kargad Cans, rom somex avtorTa sas- ilia WavWavaZis es gaxmaurebuli naSromi 1899 w. `iveriis~
tiki kritikis miuxedavad, codvas mTel somxur sazogadoebas ki Tormet nomerSi daibeWda (64-76), sul male ki calke broSuris
ara, politikur koniunqturas miawerda, romelic im dros saxiTac gamoica qarTul da rusul enebze. imavdroulad, qarTu-
qarTvelTa Rirsebis sawinaaRmdegod da samtrod iyo momarTuli. li da somxuri perioduli gamocemebis furclebze mwvave polemi-
igi mxolod imperiisa da somxuri burJuaziis mtacebluri inter- ka iyo gaSlili konfesiuri da eTnikuri kuTvnilebis urTierT-
esebis samsaxurSi myof mecnier-mweralTa erT gunds adanaSauleb- damokidebulebis sakiTxebze, rasac TeoriulTan erTad uaRresad
da, romelic Tavisi moRvaweobiT ara imdenad mecnierebis sasarge- praqtikuli mniSvnelobac gaaCnda. saqme is iyo, rom qarTvelTa
blod irjeboda, ramdenadac istoriul mezoblebs Soris undob- da somexTa konfesiuri sxvaoba xelisuflebas konfesiuri dapir-
lobasa da siZulvils Tesavda. ilia aRSfoTebiT werda: Zneli ispirebis provocirebis saSualebas aZlevda, ris safuZvelzec
mosaTmenni arian es xudabaSovebi, patkanovebi, qiSmiSovebi, ezove- ukve advili Canda rogorc istoriuli mezoblebis gaTiSva da maT
bi, arwrunebi da erTob igi erTi gundi somxebisa, romelTac Soris mtrobis Tesva, ise qarTuli sazogadoebis erTi gan-
RmerTma moaxmaroT TavianT Tavis qeba-dideba da Cvens moTxras sazRvruli nawilis erovnul cnobierebaze ieriSis misatanad
ki ver davanebebT da amaSi, imedia, yvela WkvaTamyofeli somexi niadagis Semzadeba. ganzraxulis realizacias isic uwyobda xels,
dagveTanxmeba. ai, swored aq aris Tavi da bolo dasabami da dasas- rom Sua saukuneebidan SemorCenili inerciiT sazogadoebrivi
ruli im mwvave ganxeTqilebisa, romelic aseTis gulmodginebiT azri, eTnikur kuTvnilebas jer isev, konfesiis mixedviT gan-
STamoses CvenSi umecarTa mecnierTa da erTmaneTze aalurses sazRvravda. somxuri sarwmunoebis wiaRSi sxvadasxva mizeziT ga-
qarTveli da somexi. Torem sad iyo CvenSi im ormoc - samoci wlis dasuli qarTuli mosaxleobis, upiratesad, vaWroba-xelosnobaSi
winaT erTmaneTis aseTi aTvaliswuneba, erTmaneTSi ar virCeodiT CarTuli nawilis meryev eTnikur Segnebaze zemoqmedebisa da sab-
da Tumca sxvadasxva modgmisani da sarwmunoebisani viyaviT, ma- olood wasaSlelad, xelisufleba somxur eklesiasa da inteligen-
gram somxobiT qarTvelis Zulebas da qarTvelobiT somxebisas ciasTan SeTanxmebiT mTel rig RonisZiebebs saxavda. maT Soris
CvenSi adgili ara hqonia Cvenda sabednierod da sasaxelod... Cven iyo iseTi uRirsi saSualebebi, rogoricaa am sazogadoebaSi
kargad viciT, rom winandel saqarTvelos uZlureba daiwyo im qarTuli enis devna mis srul akrZalvamde, somxuri eklesiisa da
ubedur dReTagan, roca-ki pirqve daemxo – eg Cveni winandeli ganaTlebisaTvis calmxrivad xelis Sewyoba da privilegiebis mini-
zRude samxreTiT. Cven CrdiloeTiT vinaxavdiT somxeTs da somx- Weba, somxuris sasargeblo propagandis gaZliereba da saxelmwi-
ebi Cven gvinaxavdnen samxreTiT... daeca somxeTi, samxreTis kari foebrivi gadawyvetilebebi, romelTac, saboloo jamSi, unda
Ria darCa saqarTveloSi Semosasvlelad... gana CvenTvis ki sanatre- uzrunveleyoT imperiuli politikis mTavari amocanis – qarTu-
lia eseTi daqsaqsuloba somxebisa. RmerTma misceT Rone da un- li erovnuli sxeulis daSla-danawilebis daCqareba, rac sxva
ari erTad moiyaron Tavi iq, saidanac ayrilan da aqa iq gafantu- RonisZiebebTan erTad Seamcirebda qarTveli xalxis winaaRmdego-
lan. xolo Cven Cvensas nu gvecilebian, Cveni saxelis gatexiT nu bis Zalas da mas mTavrobis nebas daumorCilebda.
cdiloben TavianTvis saxelis keTebas da Semkobas 29 . ilias kavkasiaSi somxuri eklesiis mizidulobis unaris gasazrdelad,
gulistkivili sruliad samarTliani da gasagebi iyo. qarTvelebsa jer kidev nikoloz I-ma mas gaumravla mamulebi, gaanTavisufla
da somxebs urTierTdapirispireba ki ara, Tanxmoba da urTierT- yovelgvari gadasaxadebisagan da gauzarda pensiebi30, rac Tavis-

28
ilia WavWavaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 29.
29 30
ilia WavWavaZe, rCeuli nawarmoebebi, gv. 110-111. Àêòû..., ò. IX, ñ. 22.

108 109
Tavad, mis mrevlsac garkveul SeRavaTian pirobebSi ayenebda. xdebodnen laTinurTan erTad somxur tipikonzec mdgariyvnen.
1862 wlis 30 aprils Sinagan saqmeTa ministri voluevi kavkasiis XIX s. Sua wlebSi mTavrobam miiRo gadawyvetileba, romlis cxov-
mefisnacvlis movaleobis Semsrulebels grigol orbelians Se- rebaSi gatareba qarTvel kaTolikeebs srul gasomxebas uqadda.
axsenebda, rom rusuli politikis warmatebisaTvis aRmosavleTSi 1852 w. 18 ianvars Sinagan saqmeTa ministri perovski somexTa kaTa-
didi mniSvneloba hqonda somxur-grigorianul eklesiasTan maT likoss acnobebda, rom imperatoris nebiT mas ufleba eZleoda
urTierTobas da miuTiTebda – `mxedvelobaSi iqonieT, rom somx- somexi kaTolikeebi (maT Soris igulisxmebodnen somxur tip-
uri eklesia yovelTvis sargeblobda Cveni mTavrobis mfarvel- ikonze mdgari qarTveli kaTolikeebic) grigorianul sarwmunoe-
obiT da imperiis sazRvrebs gareT grigorianebs mxars uWerda baze gadaeyvana34. somxur tipikonze mdgari qarTveli kaToli-
da amagrebda kaTolike misionerebis winaaRmdeg~31. somxuri ek- keebi protestiT Sexvdnen mTavrobis am gadawyvetilebas da ufro
lesiis mfarvelobis am fonze, yovelmxriv izRudeboda ruseTis dabejiTebiT moiTxoves maTTvis qarTulenovani mRvdelmsaxureb-
erTmorwmune qarTuli eklesia, romelic peterburgis sinodis is daweseba eklesiebSi. mRvdelmsaxurebis enis garSemo gaSlili
ubralo danamatad gadaaqcies. gasagebia, rom aseT viTarebaSi brZolis pasuxad, mTavrobam aRar daayovna da 1886 w. kaTolikur
somxuri eklesia qarTuli mosaxleobis gansazRvruli, gan- eklesiebSi qarTuli ena brZanebiT akrZala35. 1893 w. ki gamovida
sakuTrebiT, ekonomikurad SeWirvebuli nawilisaTvis cTunebis umaRlesi brZaneba, sadac Tbilisis qarTvel kaTolikeTa eklesia
sagani gaxda. araerTi SemTxvevaa aRniSnuli, roca ymobas moxseniebuli iyo somxur eklesiad36.
gamoqceuli qarTveli glexebi Tavs afarebdnen somxur eklesias, xelisuflebis mxardaWeriT Segulianebuli somxuri eklesia da
romelic maTTvis socialuri dacvis ZiriTad saSualebad burJuazia mis xelT arsebuli yvela saSualebiT (mRvdelmsaxure-
qceuliyo. XIX s. xalxis aRweris davTrebSi, metadre, saojaxo ba, presa da sxva) sul ufro aZlierebda fsiqologiur zewolas
siebis cnobebSi sruliad naTlad ikveTeba qarTuli mosaxleobis somxuri da kaTolikuri sarwmunoebis qarTvelebze maT cnobiere-
erTi mniSvnelovani nawilis somxur sarwmunoebaze gadasvlis baSi erovnuli Segnebis sabolood aRmofxvrisaTvis. es procesi
suraTi 32 , romelic amis gamo somxuri eTnosis kuTvnilebad miT ufro saSiSi xdeboda, rom qarTuli sazogadoebis eTnikuri
ganixileboda. XIX s. ruseTis oficialuri statistika yovel rRvevis SemTxvevaSi (imasTan erTad, rom mTavroba daJinebiT
aRweraSi somxur-grigorianuli sarwmunoebis mosaxleobas, misi cdilobda qarTvelTa eTnografiuli jgufebis calkeul erovne-
mSobliuri enisgan damoukideblad, somxur erovnebas bebad warmodgenas), SesaZloa, teritoriul-administraciuli cvli-
miakuTvnebda, riTac axerxebda somxuri erovnebis gaZlierebas lebebic ganxorcielebuliyo, rac ukve qarTveli xalxis saarsebo
qarTuli erovnebis Sesustebs xarjze33. sivrcis Semdgomi da seriozuli SezRudvis momaswavebeli iqnebo-
mTavroba gansakuTrebuli mondomebiT iRvwoda qarTvel ka- da. amitomac eTnokonfesiur sakiTxebze qarTul da somxur peri-
TolikeTa gasasomxeblad, risTvisac zogjer arc pirdapir Zala- odul gamocemaTa furclebze gaSlilma polemikam erTob farTo
dobas erideboda. imperiis religiuri politika, Tumcaki, ver xasiaTi miiRo da man istoriuli geografiisa da amierkavkasiis
egueboda mis sivrceSi kaTolikuri Temebis funqcionirebas, ma- politikuri istoriis sakiTxebic moicva. amis gamo publicistebis
gram somexi kaTolikeni kavkasiaSi mainc privilegirebul mdgo- wamowyebul kamaTSi qarTuli da somxuri istoriografiis warmo-
mareobaSi hyavda, ris gamoc qarTveli kaTolikeni iZulebulni madgenlebic Caebnen, ramac mas mwvave politikuri debatebis saxe

34
m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, romelnic uaryofen
31
Àêòû..., ò. XII, ñ. 548. qarTvelTa kaTolikobas, Tbilisi, 1904, gv 31.
32 35
r. TofCiSvili, XIX s. mosaxleobis aRweris masalebi saqarTvelos ix. S. lomsaZe, mixeil TamaraSvili da qarTveli kaTolikeni,
eTnoistoriis da socialuri yofis Sesaxeb, “mnaTobi”, #12, 1987. Tbilisi, 1984, gv. 21-23.
33 36
k. anTaZe, saqarTvelos mosaxleoba XIX s-Si, Tbilisi, 1973, gv. iqve, gv. 25.
54-56.
110 111
misca. am ideologiur brZolaSi, Tu qarTvelTa Semwed simarTle inarCunebs Tanamedrove somxuri istoriografiac (amaze calke
gamodioda, ekonomikuri da politikuri mxardaWeris mxriv visaubrebT Tanamedrove somex istorikosTa Sromebis
somexTa SesaZleblobani, gasagebi mizezebis gamo, Seudareblad ganxilvisas).
didi iyo. somexTa es upiratesoba imiTac gamoixata, rom XIX da qarTveli kaTolikeebisa da somxuri sarwmunoebis qarTveleb-
XX ss. aTiani wlebis, TiTqmis bolomde, somxuri Jurnal-gazeTe- is Sesaxeb somxuri Tvalsazrisis winaaRmdeg XX s. dasawyisSi aq-
bi da calkeuli gamocemebi ricxobrivad Warbobda qarTuls. mar- tiurad gamovidnen mixeil TamaraSvili da zaqaria WiWinaZe. mas
to 1846-1871 ww-Si somxur enaze TbilisSi gamodioda Svidi dasax- Semdeg, rac qarTvel kaTolikeTa laTinur ritze mdgar eklesie-
elebis Jurnali da gazeTi: `kovkas~, `ararat~, `meRu haiastan~, bSi ruseTis mTavrobam mxari dauWira somxuri tipikonisa da
`garun~, `vaWarakan~, `krunq haioc aSxarh~, `haikakan aSxarh~. Sem- somxuri enis damkvidrebas da sabolood qarTvel kaTolikeTa
deg maT daemataT sxvebi, magaliTad, `mSak~-i, `murW~-i da sxvebi. baton-patronad somxuri eklesia gamoacxada, imis mtkicebac ki
kavkasiis kalendris cnobiT, 1913 w. TbilisSi somxur enaze gamo- gaxda saWiro, rom qarTuli kaTolikuri eklesia namdvilad
dioda 20-mde dasaxelebis Jurnal-gazeTi, romelTa saerTo ti- qarTulia da mas Tavisi erovnuli istoriac hqonda39. qarTulma
raJi 20 aTass aRwevda. amave wels TbilisSi somxur enaze gamoica sazogadoebam am saqmis mogvareba mixeil TamaraSvils miando,
241 dasaxelebis wigni da saswavlo saxelmZRvanelo37. albaT, sak- romelmac brwyinvaled gaarTva Tavi sakmaod rTul amocanas. va-
marisia aRiniSnos, rom 1899 wlidan 1917 wlamde TbilisSi gam- tikansa da evropis sxva arqivebsa da wignsacavebSi mopovebuli
oica iseTi didformatiani wignebi, rogoricaa 12 tomiani `somx- utyuari da didZali dokumenturi masaliT ara marto cxadyo
eTis istoriis divani~. somxuri propagandisaTvis gamoyenebuli qarTvel kaTolikeTa namdviloba, aramed misi mdidari istoriac
iyo TbilisSi gamomavali rusulenovani periodikac. ramdenadac warmoaCina XIII-XX saukuneTa mTel sigrZeze. misi 844 gverdiani
mokamaTe somxuri mxarisaTvis mTavari iyo Tbilissa da wigni `istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris~ 1902 w. gamoica
aRmosavleT saqarTveloSi somexTa siWarbis STabeWdilebis Seqmna, TbilisSi da man erTbaSad miipyro mkiTxveli sazogadoebis didi
yvela am tribunidan ubralod uaryofdnen rogorc qarTvel yuradReba. ilia WavWavaZem am wigns meore `qarTlis cxovreba~
kaTolikeTa, ise somxuri sarwmunoebis mqone qarTvelTa krebulis uwoda. ori wlis Semdeg 1904 w. stefane zubalaSvilis `warsage-
arsebobis faqtsac ki. qarTvel kaTolikeTa winaaRmdeg gan- beliTa~ da p. mirianaSvilisa da z. WiWinaZis aqtiuri monawileo-
sakuTrebuli agresiulobiT gamoirCeoda 1897-98 ww-Si gazeT biT daibeWda m. TamaraSvilis romidan gamogzavnili naSromi `pa-
`mSak~-Si dabeWdili Tamazovis, saruxanis, naxapetianisa da sxvaTa suxad somxis mwerlebs~, romelnic uaryofen qarTvelT kaTo-
werilebi. 1879 w. Jurnal `forZ~-Si (#10, gv. 1-34) daibeWda a. eri- likobas (istoriuli gamokvleva). dasaxelebuli wignebiT m. Tama-
cianis werili – `Tbiliseli somxebi da maTi statistikuri aR- raSvilma eTnokonfesiur sakiTxebze somxebTan kamaTi myar mec-
weriloba~, romelSic, cxadia, somxuri sarwmunoebis qarTvelTa nierul niadagze gadaiyvana da, faqtobrivad, safuZveli gamoaca-
sazogadoebac mTlianad iyo mikuTvnebuli somxur eTnoss. la yovelgvar zerele gancxadebebs. kidev ori wlis Semdeg ibe-
qarTvelebsa da somxebs Soris sadavo kontigentis aRweras zaqar- Wdeba, amjerad, z. WiWinaZis ukve xsenebuli mcire moculobis
ia WiWinaZec adasturebs. misi TqmiT, somxebma aRweres qarTl- wigni, sadac m. TamaraSvilis msgavsad, somxebTan kamaTs, isic
kaxeTis somxebad miCneuli mosaxleoba da maTi sia Jurnal mecnierul kalapotSi gadayvaniT cdilobs. man pirvelma daiwyo
“murW”-Si gamoaqveynes da mas `vrac xos haioc~ anu qarTulad qarTvel `gigorianTa~ (ase uwodebda is somxur sarwmunoebaSi
molaparake somxebi uwodes38. niSandoblivia, rom msgavs pozicias gadasul qarTvelebs) gvarebis istoriis Seswavla uSualod am
37
Êàâêàçñêèé êàëåíäàðü íà 1915 ã. Òèôëèñ, 1914, ñ. 367-368.
38 39
ix. qarTveli grigorianebi, istoriuli mimoxilva SavSeTisa, Tbili- m. papaSvili, saqarTvelo-romis urTierToba VI-XX saukuneebSi,
si, 1906 Tbilisi, 1995, gv. 314-339.

112 113
wris respondentebisagan da informirebul TanamedroveTagan mo- politikuri situaciis pirobebSi nebiT Tu uneblied carizmis
wodebuli cnobebis safuZvelze. z. WiWinaZis gamoTvliT mis dros koloniuri politikis gamtarebelTa rigebSi dgebodnen.
qarTlSi ramdenime aTasi `qarTveli grigoriani~ unda yofiliyo. mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobisa da Tanafardobis meqani-
manve damajereblad gviCvena `qarTvel grigorianTa~ problemis kurad Secvlis mTavrobis RonisZiebaTa gverdiT da mxardaWeriT,
pirdapiri kavSiri qarTuli miwebis mimarT somexTa tradiciul maTi cdebi ukve qarTveli xalxis winaaRmdeg demografiuli agresi-
pretenziebTan, romlebic aRmosavleT saqarTveloSi somexTa is formas iRebda. ase rom, eTnikuri da konfesiuri Sesabamisobis
meqanikuri simravlis SeqmniT cdilobdnen qarTul miwebze `Tavi- propagandistTa moRvaweoba XIX da XX ss. damdegisaTvis arc ise
anTi istoriuli uflebis~ mtkicebas. amasTan dakavSirebiT z. Wi- uwyinari iyo Tavisi politikuri SedegebiT, rogorc es erTi
WinaZe gulistkiviliT werda “somxeTs Sua gul qarTlidam Tvlian, SexedviT SeiZleboda danaxuliyo. qarTuli eTnikuri koleqtiv-
sadac somexT xseneba aras dros ar yofila... somexT mweralni idan konfensiuri niSniT misi erTi mniSvnelovani nawilis Camoc-
somxur kartebzec saqarTvelos armenias aweren, wignebSiac aseve, ileba, sxva pirobebTan erTad, droTa ganmavlobaSi gardauvalad
laparakSiac Tamamad amtkiceben... zogierT somxis swavlulni gamoiwvevda saqarTvelos teritoriis SekumSvis moTxovnasac. Cven
imasac gaiZaxian, rom mTeli kaxeTi didi somxeTis nawils Sead- vnaxavT, rom sul male movlenebis am mimarTulebiT
genso da iq mcxovreb qarTvelnic mTlad somxis STamomavalni ganviTarebisaTvis, mTavrobis RonisZiebebTan TanxmobiT, aqtiurad
ariano. amazed bevrs gzis kamaTic yofila. es dResac xSiria da amoqmeddebian somxuri politikuri wreebi, romlebic 1909-1916 ww-
evropaSi somxis swavlulni aramc Tu martod kaxeTs hxveven xels, Si saerobo krebebze daJinebiT moiTxoven amierkavkasiis mTeli
aramed samxreT saqarTvelosac ki armeniad aRiareben~40. teritoriis erovnuli niSniT gamijvnas, xolo 1918 w. dekemberSi
z. WiWinaZisa da m. TamaraSvilis wignebi arsebiTad erT umTav- somex-qarTvelTa samarcxvino oms gamoiwveven, raSic XIX s. somxur
res mizans emsaxurebodnen – qarTvelTa denacionalizaciis wina- istoriografiasac Tavisi wili edo.
aRmdeg brZolas da qarTveli xalxis eTnikur konsolidacias, rac XIX da XX s. damdegs somxuri istoriografiis ideologiuri
Tavisi SinaarsiT erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis Semad- Tanxvedra rusul politikasTan gansakuTrebiT cxadad gamovlin-
geneli nawili iyo. am wignebis Rirsebas Seadgenda, agreTve, maTi da qarTuli saxelmwifoebriobis istoriis, metadre, misi bolo
avtorebis jansaRi politikuri xedva da alRo, romlebic kriti- periodis gadmocemisas. garda imisa, rom am xanis somxuri isto-
kas warmarTavdnen ara saerTod somexTa mimarT, aramed m. Tama- riografiis umetesi nawili gazviadebulad warmoadgenda saqar-
raSvilis TqmiT, `somxis zogierT mweralTa~ winaaRmdeg, romelTa Tvelos somxuri mosaxleobis, somxuri savaWro kapitalisa da
saqmianoba erTnairad mavne iyo, rogorc qarTvelTa, ise somexTa somxuri eklesiis moRvaweTa rolsa da mniSvnelobas qarTl-kaxe-
erovnuli interesebisaTvisac. amis gamo z. WiWinaZe SeniSnavda: Tis politikur cxovrebaSi, etyoba, rusuli administraciis saame-
somex mweralTa qarTvelTa sawinaaRmdego mcdelobani didi Se- blad, Zalze muq ferebSi, TiTqmis, katastrofulad gvixatavs XVIII s.
cdomaa... SemcdarT aRar esmiT TavianTi viTareba da amitom xSirad bolo meoTxedis saqarTvelos socialur-ekonomikur, politikur
uZluri ebrZvis uZlurs, anu daCagruli sCagravs daCagruls... mere da saerTo kulturul viTarebas, rac met damajereblobas SesZenda
ras unda gvandes is garemoeba dauZlurebuli eri Tavisave ms- rusuli dapyrobis gamarTlebas saqarTveloSi. aseT istoriul
gavsad damonebul ers ebrZodes?41. ra Tqma unda, marTali iyvnen fonze, ruseTis mier veraguli xerxebiT saqarTvelos dapyrobas
qarTuli erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis moRvaweni, roca somexi avtorebi, lamis aris, did humanur aqciad afaseben, xolo
werdnen, rom qarTvelTa gasomxebis mesveurebi, arsebuli am politikis Semdeg qveyanaze Tavsdamtydar yvela ubedurebaSi
qarTul mxares adanaSauleben. aqedan gamomdinare, qvecnobierad
40
z. WiWinaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 34. keTdeba daskvna, rom erTaderTi jansaRi da gavleniani Zala
41 qveyanaSi rusi samxedroebi da somxuri elementi iyo.
iqve, gv. 15-16.

114 115
aRniSnuli xanis somxuri istoriografiis kidev erTi damax- parakebis dros erekle II-is mier gamoTqmuli winadadebis komen-
asiaTebeli Strixi. jer kidev ilia WavWavaZe g. ezovis naSromis tirebisas g. ezovi cinikurad ganmartavda, rom `erekle uTmobda
ganxilvisas SeniSnavda: rac-ki sadme qarTvelebze cudi Tqmula, ruseTs imas, rac uflebiT ekuTvnoda sparseTs da ara TiTon,
b-ns ezovs yvela TiTqo raRac sixaruliT moukrebia da gulSi uTmobda umaRles xelisuflebas saqarTveloze, romelic de
gvaxlis. rac keTili Tqmula, yvela es saqeburad miumalavs42. faqto uRonobiT xelSi veRar Seemagrebina da amis sanacvlod
wyaroebis aseTi calmxrivi gaSuqebis araerTi magaliTi mohyavs iTxovda mefis Rirsebas, romelic mas ar hqonia sparseTSi (?)~44.
ilias g. ezovis naSromidan. maT Soris, qarTvelTa saxelis gasate- mxedvelobaSic rom miviRoT, marTlacda, am `wregadasuli
xad ezovis mier damowmebuli ganZasaris kaTalikosis esai hasan Tavnebobis~ pasuxad iliaseuli gamanadgurebeli kritika, g. ezovs
jalaliancis Txzulebis erTi adgili, sadac aRwerilia vax- misive ideuri TanamebrZoli general-leitenanti s. qiSmiSovic ki
tang VI-is mxedrobis mier ganja-yarabaRis ramdenime somxuri sof- amtyunebs, roca erekle II-is mefobis pirvel periods Tamaris
lis darbevis faqti. saqme is iyo, rom ganjis xanma javadma droindel oqros xanas adarebs da miiCnevs, rom erekle II-m daamxo
vaxtang VI-s sTxova lekebis Semawuxebeli Tavdasxmisagan misi sax- sparselTa batonobis uReli saqarTveloSi45. esec, albaT, imi-
anos dacva, risTvisac didZali Tanxis gadaxdas Sehpirda. vax- tom, rom erekle II-is `mmarTvelobis pirvel naxevars~ m. broses
tangma advilad gareka ganjas garSemomdgari lekebi, magram javad naSromebze dayrdnobiT gadmogvcems; meore naxevars ki butkovi-
xanma Sepirebuli Tanxa ver gadauxada, samagierod ki, mis xelisu- sa da artem araratelis Txzulebebis dasturiT, romlebic erek-
flebas daqvemdebarebuli soflebis erTi nawili misca sarbevad, les sawinaaRmdegod SeTxzuli insinuaciebiT cdilobdnen ruse-
sadac suniti Taraqamebis garda somxuri soflebic iyo. feoda- Tis dampyrobluri, mzakvruli politikis gamarTlebas
luri urTierTobis xanis aRmosavleTSi valis gadaxdis aseTi saqarTveloSi. etyoba, amiT unda aixsnas imperiis samsaxurSi my-
wesi arcTu iSviaTi ambavi iyo da, albaT, arc somexTa patriarqi ofi generlis daintereseba qarTuli saxelmwifos maincdamainc
miiCnevda aseT saqciels maincdamainc ukanonod, magram, radganac bolo wlebis istoriiT. misi mtkicebiT, `erekles gamudmebulma
somxebi qristianebi iyvnen, vaxtangis qristian mxedrobas, misi omebma saqarTvelo gaaCanageso~46, sinamdvileSi ki, ruseTis did
azriT, gamonaklisi unda daeSva da ar daerbia somxebi. samxedro gegmebSi CarTva iyo qarTl-kaxeTis samefos politikuri
TanatomelTa mimarT TanagrZnobis gamosaxatavad esai kaTaliko- krizisis erT-erTi ZiriTadi gamomwvevi mizezi, ris gamoc patara
si gmobs somex qristianTa mimarT gamoCenil sisastikes da saxelmwifo auracxel wvril-wvrilsa da zogjer farTo masSta-
aRniSnavs: – rac gadaurCaT ugunur lekebs, is yovelive gaaCana- bis brZolebSi aRmoCnda CarTuli. niSandoblivia, rom 80-iani
ga xarbma da Seubralebelma qarTvelma ermao (aSkaraa erSi wlebis meore naxevridan (e. i. traqtatis dadebis Semdeg) aRin-
mxedrobas gulisxmobs)43. amis miuxedavad, esai kaTalikosi Tavis iSneba mwarmoebeli mosaxleobis Semcirebis tendencia47. TviT
TxzulebaSi sakmaod xSirad aRniSnavs somexTa mimarT vaxtangisa ruseTis diplomatebi da samxedro moxeleebic ar malavdnen, rom
da qarTvelTa keTilganwyobisa da megobrobis faqtebs, rasac g. ruseTTan samxedro-politikuri kavSiris gamo qarTl-kaxeTi
ezovi dumiliT gverds uvlis. ilias gansakuTrebuli aRSfoTeba gaCanagda48.
gamoiwvia g. ezovis mier saqarTvelos istoriis sazianod faqte-
bis gayalbebam, kerZod, 1782 w. ruseTis xelisuflebasTan mola-
44
Ã. Ýçîâ, Ñíîøåíèÿ Ïåòðà Âåëèêîãî ñ Àðìÿíñêèì íàðîäîì, Ñïá,1898, ñ. XCÏ.
45
Ïîñëåäíèå ãîäû Ãðóçèíñêîãî Öàðñòâà, ïîñìåðòíûé òðóä Ãåíåðàë-Ëåéòåíàíòà
42
ilia WavWavaZe, rCeuli nawarmoebebi, t. V, Tb., 1987, gv. 63. Ñ. Ã. Êèøèìèøåâà, Òèôëèñ, 1898, ñ. 1.
43 46
esai hasan jalalianci, aRvanTa qveynis mokle istoria, karlo iqve. gv. 60.
47
kucias gamocema, Tbilisi, 1971, qarTuli teqsti, gv. 32, somxuri, saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, Tbilisi, 1973, gv. 732.
48
gv. 58; qarTvelTa Seuracxmyofeli sityvebi Targmnili ar aris. iqve, gv. 707.

116 117
erekles samefos dasacavad gamoyofili rusTa ori batal- samefo mas imperiis batonobis gavrcelebis saSualebad miaCnda
ionis araefeqturobis gasamarTleblad s. qiSmiSovi brals sdebs kavkasiaSi da vidre am funqciis Sesasruleblad qarTvel
qarTul mxares da aRniSnavs, rom erekle II-m saqarTveloSi mo- xelisufalTa moRvaweoba sargebels iZleoda maT dapirebebiT
qmedi ruseTis jaris xelSesawyobad aRebuli arc erTi valde- kvebavda. im viTarebaSi, roca ruseTis metoqeebi sul ufro
buleba ar Seasrulao: ar moawesriga saurme gza, ris gamoc rusi sustdebodnen, xolo misi interesebi amierkavkasiaSi izrdeboda,
batalionebi mTebSi gaiCxirnen da mxolod didi ZalisxmeviT, ris ramdenadac am qveynis uSualo daufleba SesaZlebeli xdeboda
vaivaglaxiT miaRwies daniSnulebis adgilso, batalionebi amave (80-iani wlebi) `Zlieri da erTiani saqarTvelo mfarvelisaTvis
mizeziT ver Rebulobdnen xelfass, ar yofnidaT fexsacmeli da saWiro aRar iyo, piriqiT, is amieridan sasurvelic ar iyo~50.
tansacmeli, sakvebis ukmarisobis gamo SimSilobdnen da amitomac ruseTis mTavroba georgievskis traqtatis Semdeg
arasaimedo mokavSiris daudevrobiT mZime pirobebSi aRmoCndneno. saqarTvelos Tanamimdevruli da meToduri dasustebis politi-
amitomac iZulebuli gaxda ekaterine II 1787 w. ukan gaewvia jario. kas daadga, raTa es qveyana didi xarjebisa da garjis gareSe
aseTi axsna, ra Tqma unda, sinamdviles moklebulia da ruseTis daepyro, mxolod ise ki, rom amierkavkasiis xalxebis `ganmaTa-
politikis gasamarTlebladaa gayalbebuli. gza, romelsac visuflebelis~ roli Seesrulebina. ruseTis dampyrobluri poli-
generali qiSmiSovi gulisxmobda – vladikavkazidan Tbilisamde tikis gamarTleba da imperiis saerTaSoriso prestiJis dasaca-
(saqarTvelos samxedro gza) ZvelTaganve gamoiyeneboda. am gziT vad sazogadoebrivi azris Seqmna, ukve, msaxureuli istori-
gadmoiyvana daviT aRmaSenebelma 40 aTasi yivCaRTa ojaxi ografiis saqme iyo, romelsac mxolod faqtebis gayalbebiT See-
saqarTveloSi. am gzis Sesworeba da gafarToeba Zalze mokle Zlo kavkasiaSi ruseTis `ganmaTavisuflebeli~ misiis mtkiceba. am
droSi, Tundac saqarTvelos sazRvrebSi moqceuli nawilisa, iseT mxriv damaxasiaTebelia xsenebuli istoriografiis tipuri war-
did xarjebsa da fizikur resursebs moiTxovda, rom qarTl- momadgenlis p. g. butkovis mtkiceba, TiTqos, TviTmpyrobeloba
kaxeTis samefosnair patara saxelmwifos Zalebs namdvilad mxolod qvelmoqmedebas eweoda saqarTveloSi da araviTari
aRemateboda. TviT didma da Zlierma ruseTmac ki am samuSaos sargebeli ar amoZravebda imperators, garda am ubeduri qveynis
Sesrulebas naxevar saukuneze meti moandoma. daiwyo 1803 w. da mfarvelobisa51. aSkaraa, rom am ideologiuri formuliT xelmZR-
daasrula 1861 w., xolo mis saboloo gasrulebas, TiTqmis vanelobs s. qiSmiSovic, roca ukiduresad muq ferebSi, sruli
amdenive dasWirda, ramdenadac regularuli mimosvla Tbilissa ganukiTxaobis damamcirebel suraTs gvixatavs erekle II-is sic-
da vladikavkazs Soris mxolod 1909 wlidan damyarda. rac Seex- ocxlis ukanaskneli wlebis istoriis gadmocemisas. misi TqmiT,
eba ruseTis batalionebis puriT momaragebas, mousavliani wlebis valerian zubovis samxedro eqspediciis CaSlis Semdeg (1797 w.),
garda, mas drodadro aferxebda isic, rom ruseTis mTavroba rusis jaris mier mitovebuli `saqarTvelo riyeze gamogdebul
sabazro fasebTan SedarebiT samjer ufro iafad moiTxovda purs. xomalds hgavda da visac Rone hqonda, rac undoda imas
ruseTis jaris Sesanaxad erekles mTavrobis xarji yovelwliurad aTlidao~ 52 . aseT Ronemixdil da gaZvaltyavebul qveynad
30 aTas maneTs Seadgenda. am mizniT glexebs axdevinebdnen saqarTvelos warmodgenis azri gasagebi xdeba, roca vkiTxulobT
specialur gadasaxads, romelsac `saruso~ ewodeboda, rac sakmao s. qiSmiSovis ritorikul SekiTxvas: SeeZlo ki saqarTvelos
ekonomikur zarals ayenebda qveyanas49. aseTi faqtebis fonze
ereklesadmi wayenebuli braldebebi aSkarad TvalTmaqcobad
50
gamoiyureboda. saqme is iyo, rom sinamdvileSi ruseTi sulac ar n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, IV, Tb., 1967,
gv. 124-125.
apirebda erekle II-is dacvas da gaZlierebas. qarTl-kaxeTis 51
Ï. Ã. Áóòêîâ, Ìàòåðèàëû äëÿ íîâîé èñòîðèè Êàâêàçà ñ 1722 ïî 1803 ãîä.
÷. I, II, III, Ñïá, 1869, ñ. 472, 484 è äð.
49 52
saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, gv. 732-733. Ñ. Êèøìèøåâ, Ïîñëåäíèå ãîäû Ãðóçèíñêîãî Öàðñòâî, ñ. 112.

118 119
arseboba, rogorc damoukidebel saxelmwifos? ar hqonda ra arc Zleboda yofiliyo ganpirobebuli, romelic gaamarTlebda ruse-
fuli da arc jari, is unda STaenTqa an sparseTs, an TurqeTs... Tis daufarav agresias kavkasiaSi da patiosnad warmoaCenda mas
yvelaze bednieri gamosavali misTvis iyo sakuTari bedis mindoba saerTaSoriso sazogadoebis winaSe.
erTmorwmune saxelmwifosaTvis, raSic is ar Semcdarao53. ai, Tavi imperiis antiqarTuli politika kavkasiaSi, TavisTavad, masti-
da bolo am wignis daniSnulebisac. somxuri istoriografiis war- mulirebeli faqtori iyo somxuri nacionalisturi Zalebis gaaq-
momadgenlis tendenciebis daxasiaTeba ar iqneba sruli, Tu ar tiurebisaTvis, romelTa gavlena XIX s. somxur istoriografiaSi
aRvniSneT kidev erTi saerTo Strixi – qarTul saxelmwifoSi Casaxuli aRniSnuli tendenciebis Semdgom ganviTarebaze, droTa
somxuri elementebis rolisa da mniSvnelobis hiperbolurad war- ganmavlobaSi, sul ufro izrdeboda, gansakuTrebiT, 80-90-iani
modgena. krwanisis omis aseve tendenciurad gadmocemisas s. qiSmi- wlebidan, roca somxuri sazogadoebis cnobierebaSi mniSvnelovan
Sovi wers: seqtembers laSqris mier mitovebuli erekle II Tbi- adgils ikaveben axlad Seqmnili wvrilburJuaziuli partiebis na-
lisSi dabrunda. sasaxleSi mas elodeboda mxolod erTaderTi cionalisturi Sexedulebebi. am partiebs Soris moWarbebuli aq-
erTguli somexi msaxuri, romelic ganawameb mefes miexmara cx- tiurobiTa da avantiurizmiT gamoirCeoda 1890 w. TbilisSi Seqm-
enidan CamosvlaSio. aseve, meore dRes, abanos karTan gamarTuli nili `daSnakcuTiuni~ (kavSiri), romelic antiTurqulTan erTad,
brZolisas datyvevebas gadarCenilma mefem somexi msaxuris Tanx- zomierebas moklebul antiqarTul propagandasac eweoda, adgen-
lebiT gaaRwia avlabars, iqidan ki ananurs. epizodi isea gad- da somxur moxaliseTa razmebs da sxv. misi es mouzomavi qmedebe-
mocemuli, rom iqmneba STabeWdileba, TiTqos, somex msaxurs ex- bi miT ufro saxifaTo iyo, rom am partias Tavisi adgilobrivi
snas erekle datyvevebisagan da ara mefis SviliSvils ioane organizaciebi saqarTvelos zogierT qalaqsa da raionSic hyavda.
batoniSvils54. es da qarTvelTa damamcirebeli sxva epizodebi `armenakanebisa~ da `gnCakistebisagan~ gansxvavebiT, romlebic
s. qiSmiSovs artem araratelisagan aqvs aRebuli, romlis saeWvo somxeTis sakiTxis gadawyvetas e. i. dasavleT somxeTis osmalTa
kavSirebi ruseTis samxedro-politikur wreebTan kargadaa cno- batonobisagan daxsnas, ZiriTadad, berlinis kongresis gadaw-
bili istoriografiaSi55. eWvs aZlierebs isic, rom a. araratelis yvetilebebs ukavSirebdnen da saswrafod moiTxovdnen 61-e mux-
gamogonili, zRapruli siuJetebiT gamdidrebuli avtobiografi- liT gaTvaliswinebuli reformebis gatarebas, daSnakebma amasTan
uli Txzuleba rusul enaze peterburgSi gamoica 1813 w., roca erTad, wamoayenes `didi somxeTis~ Seqmnis ambiciuri idea, romel-
eqvsi Tve Zlivs iyo gasuli napoleonis gandevnidan da, gasagebia, ic gulisxmobda tigran II-is droindeli zRvidan zRvamde gada-
a. araratelis zRaprebis wasakiTxad aravis ecala. 1821-22 wlebSi Wimuli somxeTis aRdgenas. TavianTi gegmebis realizaciis Sesa-
ki germanul da inglisur enebzec daibeWda da mxolod 1892 w. Zleblobas yvela es partia did saxelmwifoTa (ruseTi, inglisi,
rusulidan somxur enaze iTargmna da gamoica TbilisSi56. qarTl- germania, safrangeTi, amerikis SeerTebuli Statebi) Carevaze am-
kaxeTis samefos ukanaskneli wlebis istoriis gayalbebuli su- yarebda. am fantastikuri ideiT gamsWvaluli daSnakebi ruseTis
raTis saerTaSoriso sarbielze `TviTmxilvelis~ damowmebiT mTavrobasTan garigebiT iwyeben brZolas somexTa sasargeblo
saswrafod gatana, cxadia, mxolod politikuri miznebiT Sei- administraciul-teritoriuli cvlilebebis misaRwevad kavkasia-
Si. kavkasiis mefisnacvalTan, voroncov-daSkovTan daaxloebuli
al. xatisovis saSualebiT maT borCalosa da axalqalaqis mazre-
53
Ñ. Êèøìèøåâ, Ïîñëåäíèå ãîäû Ãðóçèíñêîãî Öàðñòâî, gv. 98. bis Tbilisis guberniidan mowyveta da gumbrTan SeerTeba moiTx-
54
s. qiSmiSovi, xsenebuli naSromi, gv. 94-95. oves, gumbris somxuri guberniis Sesaqmnelad. aseTi moTxovna,
55
iase cincaZe, aRa-mahmad xanis Tavdasxma saqarTveloze, Tb., 1969,
Tavisi arsiT, saqarTvelos teritoriul xelyofas udrida da
gv. 13-20.
56
гÛÏ³Ï³Ý ³ÕμÛáõñÝ»ñÁ ²Õ³ ØáõѳÙÙ³¹ ˳ÝÇ ³Ý¹ñÏáíϳëÛ³Ý ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ seriozulad laxavda qarTveli xalxis erovnul interesebs. sa-
Ù³ëÇÝ (1795-1797Ãé)« ºñ»í³Ý« 1981« ¿ç 148-156© gangebod Sedgenilma komisiam, sadac somxebs qarTvelebze bev-

120 121
rad meti warmomadgeneli hyavdaT (6 kaci 2-is winaaRmdeg) da amierkavkasiis teritorialuri gadanawilebis iniciatorado. ma-
sxva saxelmwifo organoebma 1913 w. 6 noembers da 1914 w. 24 Tive mtkicebiT, saqarTvelosa da somxeTs Soris sadavo terito-
ianvars geografiuli da ekonomikuri mosazrebebiT somexTa riebze somxuri mosaxleobis didi ricxobrivi umravlesobaa da
moTxovnis dakmayofileba SeuZleblad cno57. somxebs Seudareblad meti kompaqturoba axasiaTebT. mezobelTa
saqarTvelos teritoriebis mimarT daSnakTa pretenziebs ga- pretenziebis ganxorcielebis SemTxvevaSi somxeTi aRmoCndeba
napirobebda ruseTis sakolonizacio politikis agresiuli xasi- kldeebze mitmasnili da arsebuli teritoriebis mxolod 5%-s
aTic, romlis Sedegad saqarTvelos ganapira mxareebsa da mis max- miiRebda amierkavkasiis mosaxleobis 30%-o. ricxobrivad somxeb-
loblad ltolvili somxuri mosaxleobis siWarbe gamudmebiT is Tanabari qarTvelebi miiRebdnen teritoriis 42%-s, e. i. somx-
izrdeboda. amasTan dakavSirebiT, iv. javaxiSvili werda: `rode- ebze rvajer mets, azerbaijanelebi ki – 53%-s. amitom erovnuli
sac amierkavkasiaSi erobis SemoRebaze laparaki daiwyes da niSniT amierkavkasiis teritoriis gadanawilebis somxuri proeq-
winaswar msjelobas Seudgnen, maSin yvelasaTvis cxadi Seiqmna, rom ti ufro samarTliania da iTvaliswinebs miwebis arsebuli fon-
somex politikosebs somexTa saqarTveloSi gadmosaxleba osmale- dis TiTqmis Tanabar, proporciul ganawilebas. ase magaliTad,
Tisagan dabeCavebul TavianT TanamoZmeTa marto fizikurad ga- somxebs am proeqtiT ergebaT amierkavkasiis teritoriis 29%,
darCenis TvalsazrisiT ar ainteresebdaT, aramed garkveuli qarTvelebs – 30-33%, xolo TaTrebs – 38-41%-o59.
politikur-erovnuli gegmebis, gabneul somexTaTvis erTi mTli- es somxuri proeqti, miuxedavad imisa, rom sakmaod Sors idga
ani teritoriis Sesaqmnelad iyo saaxalSenod adgilebi arCeu- rogorc realobis, ise samarTlianobis principebisagan, mainc
li~58. bolomde ar asaxavda somxuri politikuri wreebis namdvil zrax-
swored xelovnurad Seqmnili Warbi mosaxleobis argumentze vebs da, rogorc Cans, mxolod `didi somxeTis~ Seqmnis daSnakTa
dayrdnobiT 1909-1916 ww-Si saerobo krebebze somxuri mxare da- partiis gegmebisaTvis xelsayreli garemos Semzadebas isaxavda
JinebiT ayenebda saerTod amierkavkasiis mTeli teritoriis miznad, rac, sul male, kavkasiaSi damoukidebeli saxelmwifoebis
erovnuli niSniT gamijvnis sakiTxs. somexTa warmomadgenlebi SeqmnisTanave gamomJRavnda.
cdilobdnen amierkavkasiis administraciuli sazRvrebis Secvlis daSnakTa es ambiciuri gegmebi, gasagebia, istoriul dasabuTe-
aucilebloba sameurneo mosazrebebiTac daesafuZvlebinaT. maTi basac saWiroebda, ris gamoc somxur istoriografias am gegmebis
mtkicebiT, rusulma biurokratiam amierkavkasiis administraciu- Sesabamisad uxdeboda amierkavkasiis istoriis gadakeTeba, rac
li mowyobisas, somxeTi zedmetad Seaviwrova saqarTvelosa da praqtikulad niSnavda xorenaciseuli ideebis xelaxal aRorZine-
azerbaijans Soris, roca aRmosavleT yarabaRis provinciebi bas. ase iqca XIX-XX ss. somxuri istoriografiis mTavar amoca-
elizavetopolis muslimanur gubernias miuerTa, xolo somxeTis nad kavkasiaSi somexTa teritoriuli pretenziebis dacvisaTvis
Crdilo borCalosa da axalqalaqis mazrebi Tbilisis guberniis brZola, romelsac uSualod daeqvemdebara qarTul-somxuri urT-
SemadgenlobaSi CarTo. amierkavkasiis cxra guberniidan mxolod ierTobis istoriis nebismieri sakiTxis mecnieruli Tu aramec-
erTaderTi erevnis somxur guberniaSi iyo Tavmoyrili amierkav- nieruli ganxilva.
kasiis somxuri mosaxleobis 1/4, danarCeni ki azerbaijanelebsa amgvari operaciebis mTavar samizned, rogorc Cans, arCeuli
da qarTvelebs Soris iyo ganawilebuli. amitom, savsebiT bune- iyo TiTqmis mTeli kavkasiis momcveli XII-XIV ss. centralizebuli
brivad (igulisxmeba rogorc dazaralebulni) somxebi gamodian qarTuli feodaluri monarqiis samsaukunovani istoria, romlis
gadakeTeba-gasomxurebas erT-erTi pirveli Seudga cnobili somexi

57 59
scia, f.2080, saq. 6, furceli 82-111. Áàêèíñêèé àðìÿíñêî-íàöèîíàëüíû ñîâåò, Àðìÿíî-ãðóçèíñêèé âîîðóæåííûé
58
iqve, gv.4. êîíôëèêò, 1919, ñ. 1-5

122 123
istorikosi leo (araqel babaxaniani). 1915 w. man TbilisSi somxur fleblad acxadebs 3. kidev ufro metic, leos mixedviT, Crdilo
enaze gamosca naSromi `yarabaRis eparqiuli sasuliero somxeTis samTavro gvareulobaTa federaciis kavSirma qarTvelTa
saswavleblis istoria60. am saswavleblis istoriis gadmocemisas, Zlier samefosTan SesaZlebloba Seqmna bagratunianTa drois
gansakuTrebiT sxva somxur sasuliero kerebTan mis urTierTobaze somxeTze ufro “farTo sazomiT” (Tu masStabiT) aRorZinebuliyo
saubrisas, leo SigadaSig urTavs politikuri Sinaarsis iseT somexTa damoukidebloba. Tu gaviTvaliswinebT Sua saukuneebis
SeniSvnebs, romlebic ara marto gayalbebulad warmogvidgens somxuri istoriografiis zogi warmomadgenlis mtkicebas, rom
centralizebuli qarTuli feodaluri monarqiis bunebas, aramed bagratunianTa saxelmwifos SemadgenlobaSi saqarTvelos samxreTi
samxreT kavkasiis politikur rukasac Tavdayira ayenebs. leos da samxreT-dasavleT nawilebi igulisxmeboda da somexi bagra-
azriT, `gugarqisa~ da arcaxis samTavro gvareulobaTa Soris tunebi somexTa da qarTvelTa mefeebadac iwodebodnen, vfiqrob,
arsebuli naTesauri kavSirebi amagrebdnen ra lores, xaCenisa da misaxvedri unda iyos leos am winadadebis qveteqstis Sinaarsic.
sxva mxareTa samTavro federaciis qsels, maTze dayrdnobiT ramdenadac Crdilo somxeTis samTavro gvareulobaTa federacias
`zaqare spasalarma~ Tavis ZmasTan erTad gaakvirva qveyana `zaqare spasalarma~ da misma Zmam qarTvelTa Zlieri samefoc
gamoCenili mxneobiT. es, ganmartavs leo, martooden Crdilo daukavSires, ra SeiZleba iyos bagratunianTa somxeTze ufro
somxeTis samTavro gvareulobaTa federacia ki ar iyo, aramed farTo masStabiT somexTa damoukideblobis aRorZineba, Tu ara
imave dros kavSiri qarTvelTa Zlier samefosTan... am kavSirma qarTvelTa Zlieri samefos somexTa federaciaSi gaerTianeba da
saSualeba misca `zaqares~ daepyro mTeli araratis olqi qalaq misi gasomxureba, yovel SemTxvevaSi, ase SeiZleba ifiqros ten-
anisiTurT da somexTa mravali sxva mxare, sadac karga xania, rac denciurad ganwyobilma mkiTxvelma, razec SeiZleba kidec iyo
mkvdari iyo somexTa politikuri cxovreba. da, amgvarad, TiTqos, gaTvlili leos xsenebuli komentarebi.
aRorZindeboda somexTa damoukidebloba, am SemTxvevaSi ufro saqarTvelos Zlierebis yvelaze STambeWdavi xanis istoriis
farTo sazomiT, vidre bagratunianTa dros61. Semdgom gayalbebas somxur istoriografiaSi gagrZeleba, erTxans,
sasxvaTaSorisod gakeTebuli es komentarebi, faqtobrivad, TiTqos, aRar hqonda, radgan sul male, raRac or-sam weliwadSi,
arsebiTad cvlian XII-XIII ss. samxreT kavkasiis politikuri istori- mezobelTa teritoriuli problemebis mogvareba sul sxva
is kargad cnobil suraTs: 1. am xanis saqarTvelos SemadgenlobaSi pirobebSi da doneze gaxda gansaxilveli. 1918 w. 26 da 28 maiss
myofi somxeTi, leos mixedviT, mowyvetilia qarTul saxelmwifoe- saqarTvelosa da somxeTis damoukidebeli respublikebi iSvnen,
romelTa Soris sazRvrebis gamijvna Tavidanve mwvaved daisva.
briobas da is e. w. `samTavro federaciis qselis~ saxiT arsebobs,
saqmes isic arTulebda, rom `daSnakcuTiuni~ somxeTis mmarTveli
ramdenadac mxargrZelebis da maTdami sammarTvelod mindobili
partia gaxda da `didi somxeTis~ Seqmnis ambiciuri idea, axla
saqarTvelos provinciis damokidebuleba centralur xelisufle-
ukve, saxelmwifoebrivi zrunvis praqtikul gegmad iqca. am gegmis
basTan leos somxeT-saqarTvelos kavSiramde dahyavs. 2.
saerTaSoriso mxardaWerisaTvis maSinve aqtiurad amoqmedda somx-
mxargrZelTa qarTuli feodaluri sagvareulos warmomadgenlebi
uri mxare, miT ufro, rom ukve noembrisaTvis msoflio omSi antan-
da qarTuli saxelmwifos cnobili didmoxeleebi leos somex moR- tis saxelmwifoebis gamarjvebis Sedegad, saqarTvelos mxardamWeri
vaweebad gamohyavs, ramdenadac maT `Crdilo somxeTis samTavro germaniis adgils amierkavkasiaSi inglisi ikavebda. 1918 w. 30 oq-
gvareulobaTa federaciis Semqmnelad~ da somxeTis ganmaTavisu- tombers mudrosis navsadgurSi xelmowerili britaneT-TurqeTis
droebiTi zavis konvenciis erTi muxlic, sadac naxsenebi iyo
somxeTi da TurqeTis eqvsi vilaieTi, somxeTis mmarTvel wres,
60 antantis mxardaWeris imeds aZlevda. aseT viTarebaSi somxeTis
È»û« ä³ïÙáõÃÇõÝ Ô³ñ³μ³ÕÇ Ñ³Ûáó Ã»Ù³Ï³Ý Ñá·»õáñ ¹åñáóÇ 1838-1913« î÷ÕÇë«
1915© SeuzRudav politikur madas farTo gza gaexsna da mis mier
61 Sedgenil rukebze, rogorc somxeTSi Semavali teritoriebi, aRniS-
dasaxelebuli naSromi, gv. 45-50.

124 125
nuli iyo Tbilisi, borCalos mazra, axalcixis mazra, axalqalaqis degod warimarTa. saqarTvelos teritoriaze Rrmad SemoWrilma
mazra, mcxeTa, gori, baTumi da baTumis olqi62. imavdroulad, (md. xramamde) somxuma jarma, general g. mazniaSvilis mier or-
somexTa tradiciulad aqtiuri propaganda gzas ikvlevs somxebis ganizebuli kontrSetevis Sedegad ukan daixia da daifanta.
momxre evropisa da amerikis mravali piris wminda kabinetur Sexed- somxebi damarcxdnen. inglisuri piketebi loresTan mezobel
ulebebSi. gansakuTrebiT aRsaniSnavia cnobili senatoris lajis jarebs Sua Cadga, riTac somxeTi srul kraxs gadaurCa 66. 31
mier 1918 w. 10 dekembers amerikis senatSi Setanili rezolucia, dekembers saqarTvelo-somxeTis omi Sewyda. mxareebi SeTanxmdnen,
romlis mixedviTac, momaval damoukidebel somxeTSi unda Sesuliyo
sazRvrebi sabolood gamorkveuli yofiliyo parizis sazavo kon-
TurqeTis somxeTi (eqvsi vilaieTi da kilikia), ruseTis somxeTi
ferenciaze. am konferenciaze ingliselTa mxardaWeris miuxe-
da sparseTis azerbaijanis CrdiloeTi nawili (sparseTis somxeTi).
davad, somxeTma ver SeZlo qarTuli teritoriebis xarjze gasas-
somxuri organizaciebis mier gamocemul dokumentTa krebulSi am
vleli mieRo zRvaze. amis Semdeg sasazRvro davam, erTxans,
rezoluciisaTvis TandarTuli momavali somxeTis rukis mixedviT
istoriografiaSi gadainacvla. 1919 welsve TbilisSi erTmaneTis-
misi Crdilo-aRmosavleTi sazRvari mtkvars mihyveba (daaxloebiT
elizavetopolidan, e. i. ganjidan zRvis SesarTavamde). somxeTi gan damoukideblad da erTmaneTis sapirispiro daskvnebiT ori
(am rukis mixedviT) sam zRvaze gadis: Savsa, xmelTaSua da kaspiis naSromi gamoica: qarTul enaze ivane javaxiSvilis `saqarTvelos
zRvaze 63 . es ruka somxebma ramdenjerme gamosces da mTel sazRvrebi istoriulad da Tanamedrove TvalsazrisiT gan-
msoflioSi gaavrceles. uwodebda ra am rukas fantastiurs, iv. xiluli~ da somxur enaze leos `sasazRvro dava~67. es naSromebi,
javaxiSvili SeniSnavda: `cxadia rom axali somxeTis Tavdapirvelad, parizis konferenciaze modave mxareebis po-
saxelmwifosaTvis aseTi sazRvrebi eTnografiuli principis ziciebis Sesamagreblad iyo gaTvlili da amdenad, ganvlili omis
mixedviT ar aris Semofargluli, es gegma arc istoriul Tavisebur gamoZaxilsac warmoadgenda, romelTac sazoga-
safuZvelzea damyarebuli, radgan arasdros aseTi somxeTi, doebrivi azris gansazRvruli mimarTulebiT warmarTvac unda
romelic XI s. Semdeg politikurad aRar arsebobda, ar yofila, SeZlebodaT.
SeiZleba iTqvas, rom mis SemdgenelT odnavi litoni saRi go- iv. javaxiSvili monografiis Sesaval nawilSive ganmartavs
nierebac ki ar atyviaT~64. kvlevis sagansa da mis daniSnulebas. miuxedavad imisa, rom
lajis rezoluciis amerikis senatSi wardgenidan ramdenime saqarTvelos saxelmwifo sazRvrebi saukuneTa ganmavlobaSi
dReSi, 13 dekembers somxurma jarebma moqmedeba daiwyes loresa araerTgzis gascilebia Tavis eTnikur sazRvrebs, xolo XII s.
da borCalos mazrebis dasakaveblad. somxuri gegmis mizani iyo mTel amierkavkasiasac moicavda, mis wignSi `ganxilulia saqarTve-
Tbilisis xelSi Cagdeba da mesxeTis dakaveba, ris Semdeg somxeTi los mxolod mWidrod Semofargluli sazRvrebi, ise rogorc
zRvasTan iqneboda SeerTebuli baTumiT. somxeTis mmarTvelma TviT igi istoriuli da politikur-saxelmwifoebrivi, agreTve,
wreebma omi gabedes mxolod im imediT, rom kavkasiaSi momavali geografiuli da ekonomikuri pirobebis wyalobiT Camoyalibda~.
inglisi maT mxars dauWerda, da Tu somxeTi ingliselebs faqtis aqedan gamomdinare, wers qarTveli mecnieri, gamokvlevis mizania
winaSe daayenebda, mas xelSi SerCeboda yvela mis mier dakavebuli
warsulsa da Tanamedrove pirobebis gaTvaliswinebiT, saqarTve-
teritoria65. magram samxedro operaciebi molodinis sawinaaRm-
los respublikis sazRvrebis imgvarad Semoxazva, rom uzrunve-
lyofili iyos rogorc saerTaSoriso samarTlis moTxovnilebe-
62
viqtor nozaZe, saqarTvelos aRdgenisaTvis brZola mesxeTis gamo, bi, ise qarTveli eris politikuri uflebebi68.
Tbilisi, 1989, gv. 13.
63 66
zurab avaliSvili, saqarTvelos damoukidebloba 1918-21 wlebis giorgi mazniaSvili, mogonebebi, baTumi, 1990, gv. 115-132.
67
saerTaSoriso politikaSi, I, Tbilisi 1990, gv. 188-189. iv. javaxiSvili, Txzulebani Tormet tomad, t. XII, Tbilisi, 1998,
64
scia, f. 471, saq. # 6, gv. 82-90. gv. 459.
65 68 .
viqtor nozaZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 45. Ȼ᫠ê³Ñٳݳí»×»ñ« ÈûéÇ-²Ë³Éù³É³ù-Ô³ñ³μ³Õ« î÷ÕÇë« 1919« ¿ç 20-96

126 127
iv. javaxiSvilisagan gansxvavebiT, leos mTeli yuradReba uSu- pitiaxSebis samTavro somxuri miwa-wylis nawili yofiliyos, ri-
alod somxeTis Crdilo sazRvrebiskenaa mimarTuli, misi mzera Tac SecdomaSi Sehyavs Tavisi mkiTxveli da, aSkaraa, Segnebulad
loresa da axalqalaqs utrialebs da maTi somxuri samyarosaTvis umalavs am samTavros qarTulobas. leos sawinaaRmdegod, mis mi-
kuTvnilebis damtkicebas cdilobs. emociebiT datvirTuli misi erve damowmebuli da didad Seqebuli lazar farpeci, savsebiT
beletristuli pasaJebi, zogjer, mecnierul sabuTianobas enacv- naTlad da gasagebad wers, rom hmaiak mamikonianis colma `Tavisi
leba, rac problemis gabundovnebasa da mkiTxvelis SecdomaSi vaJebi aRzarda da aswavla maT qarTlis qveyanaSi, qarTlis bdeSx
Seyvanas ufro uwyobs xels, vidre rTul sakiTxebSi garkveulo- arSuSas saxlSi. qarTlis bdeiSxma aSuSam isini ZRvnad gamosTxova
bisa da sinaTlis Setanas. sparsTa mefes iazkerts da sxva.69
leos mtkicebiT, lore-taSirisa da mTlianad gugareTis (somx. aseve cruobs leo, roca V-VII ss. qvemo qarTlis kulturul-
gugarqis) mxaris somxuri istoria, sul cota, 2000 wels mainc sarwmunoebrivi TvalsazrisiT somxurobaSi mkiTxvelis dasarwmu-
moiTvlis, ris gamoc lores gareSe SeuZlebelia somxeTis war- neblad amtkicebs, TiTqos, curtavis eklesiaSi RvTismsaxurebis
modgena saukuneTa wyvdiadSi. amJamad ki (e. i. lores sadavo ter- ena Tavidanve somxuri iyo da mxolod qarTvelebis survili iyo,
itoriis mimarT did saxelmwifoTa verdiqtis molodinSi) somxe- rom qarTuli enac somxuris Tanasworad RvTis msaxurebis enad
Tis sxeulidan lores mokveTa niSnavda mTeli misi warsulisa da eqciaTo. am SemTxvevaSi leo realur situacias Tavdayira ayenebs.
kulturuli saganZuris ganiavebas da aseul TaobaTa diad saqme- sinamdvileSi curtavis somxurenovan TemSi somxuri mRvdelTm-
Ta datacebaso. somexi mecnieris am xmamaRal gancxadebebs, misda saxureba SuSanikma SemoiRo, qarTuli ki iq Tavidanve arsebobda70.
samwuxarod, verafriT Svelis mis mierve naxevari simarTliT moy- sinamdviles ayalbebs, agreTve, roca qarTul eklesias VII s.
vanili faqtebi da argumentebi. maT Soris, TiTqosda, yvelaze somxuri eklesiis nawilad acxadebs da ierarqiulad `somxuri
efeqturi – gugareTSi somexTa oriaTaswliani politikuri da eklesiis brZaneblur interesebs~ umorCilebs. mTeli V-VII sauku-
kulturuli mkvidrobis argumenti, romlis Sedegad adgilobrivi neebi aRmosavleTis eklesiaSi monofizitTa Setevis niSniT (Teo-
mosaxleobac, TiTqos, gasomxda, ubralod simarTles ar Seefer- riul sferoSi mainc) mimdinareobs, wers zaza aleqsiZe, da cno-
eba. antikuri, qarTuli da TviT somxuri wyaroebis mowmobiTac, bili uniebi, ekTezisebi da msoflio krebebze daTmobebi swored
gogarane-gugarqi odiTganve qarTul qveynad iTvleboda da misi am Setevaze pasuxisa da Tavdacvis gamovlinebis sxvadasxva saxea.
ZiriTadi mosaxleoba qarTuli iyo68. leo aRtacebiT saubrobs somxuri da qarTuli eklesiebi am mxriv saerTo viTarebidan arav-
V s. taSirSi literaturisa da qristianuli civilizaciis mdi- iTar gamonakliss ar warmoadgendnen. qarTuli eklesia gadaudga
dar tradiciebze, ganmaTavisuflebel sulsa da samSoblos monofiziturs, aRiara qalkedonuri kreba da moxda is, rac unda
Rirsebis Segnebaze, gansakuTrebiT curtavis sapitiaxSo sasaxleze, momxdariyo. mezobelma eklesiam scada misi SenarCuneba monofiz-
sadac somexTa brwyinvale gmiri vahan mamikoniani aRizarda da ituri samyarosaTvis, rac ar iyo somexTa kaprizi. es iyo sparse-
sxv. paTetikurad aRniSnavs, agreTve, am xanis curtavis pitiaxS- Tis xelisuflebis neba da es neba e. w. sparsul krebaze ofi-
Ta moyvarul kavSirebs cnobil somxur samTavro sagvareuloebTan cialurad iqna gancxadebuli. arsad, kamaTis arc erT etapze,
da mTlianobaSi qmnis STabeWdilebas, TiTqos, arSuSa da varsqen somxur eklesias Tavisi ierarqiuli pretenzia ar wamouyenebia.
muqaras da pretenzias igi mxolod sparseTis samefos saxeliT

68
ix. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografis ZiriTa-
di sakiTxebi, I, Tbilisi, 1977, gv. 146-153; misive, Èç èñòîðè÷åñêîé
69
ãåîãðàôèè âîñòî÷íîé Ãðóçèè, Òáèëèñè, 1982, ñ. 5-15; d. berZeniSvili, l-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb,
narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografiidan, qvemo qarTli, Tbilisi, 1962, gv. 242.
70
1979, gv. 16-41. n. janaSia, SuSanikis wameba, Tbilisi, 1988, gv. 249-250.

128 129
acxadebda. epistoleTa wignis masalebis skrupulozurma da mecnieruli xasiaTi. qarTveli mkvlevris mier moyvanili konkre-
kritikulma Seswavlam mkvlevari daarwmuna, rom VII s. damdegs, tuli faqtebi mkafiod warmoaCens saqarTvelosa da somxeTis gam-
somex-qarTvelTa saeklesio ganxeTqilebamde qarTuli eklesia mijnavi zolis Tavgadasavals uZvelesi droidan 1919 wlamde, mis
avtokefaluri iyo da `epistoleTa wignis~ cnobebi sxva daskvnis strategiul, ekonomikur da politikur mniSvnelobas qveynisaTvis.
gakeTebis saSualebas ar iZlevian71. iv. javaxiSvili mkiTxvelis yuradRebas Tavidanve miaqcevs im um-
naxevari simarTliT gadmogvcems leo qvemo qarTlis teri- niSvnelovanes geografiul faqtorze, romelic aucileblobiT
toriaze X s. bolos warmoqmnili kvirikianTa somxuri samefos gansazRvravs saqarTvelosaTvis gugareTis bunebriv kuTvnilebas.
istoriasac. misi gancxadebiT, 982 w. lores sazRvrebSi daarse- igi wers: `mTeli es qveyana geografiulad ise mWidrod aris
bulma somxurma samefom samas welze metxans gaZlo da misi saqarTvelosTan dakavSirebuli, rom rogorc TviT qveyanas, ise
dedaqalaqi samSvildec msxvili somexTsamkvidro centri iyoo, yvela iqaur mdinareebsa da rasakvirvelia gzebsac CrdiloeTi-
sadac XV s-Sic ki 20 aTasi somexi cxovrobdao. jer erTi, 1065 saken, mtkvrisa da tfilisisaken aqvT piri mibrunebuli~74. faq-
w. bagrat IV-m saerTod gandevna kvirikianebi samSvildidan da tobrivad, is samxreTidan saqarTveloSi Semaval mTavar gzas da
kvirikianTa samefoc Tavis xelisuflebas daumorCila, rogorc kars warmoadgenda, ris gamoc es qveyana, rogorc saqarTvelos
Cans, ymadnaficobis pirobiT. qarTveli mematianis mowmobiT am xelisufalTa zrunvisa da yuradRebis sagani iyo, ise saqarTve-
droidan `samS¢lde oden iurva saxlad T¢sad, da egreTve mo- los dapyrobis mosurneTa mTavari samiznec. iv. javaxiSvilis
nebdes somexni~ 72. 1118 w. ki daviT aRmaSenebelma selCukiani dakvirvebiT, mTeli istoriis manZilze sul samjer scades somx-
Turqebis gandevnis Semdeg mTeli qvemo qarTli lore-taSiri- ebma saqarTvelos samxreTis sazRvrebis gadmolaxva da iq damkvi-
anad kvlav da sabolood erTian qarTul saxelmwifos daubruna, dreba. pirveli cda jer kidev q. w. II s. dasawyiss miekuTvneba,
vidre 1918 wlis bolomde sadavod qceul lores olqs ruseTis roca strabonis cnobiT, somxeTis mefeebma mezoblebs miwebi
bolSevikuri xelisufleba somxeTs gadascemda. ubralo waarTves, maT Soris qarTvelebs pariadris sanaxebi, romelic
ariTmetika cxadyofs, rom kvirikianTa samefom qvemo qarTlis taosa da spers Seicavda, agreTve, xorzeni da gugareTi. es,
farglebSi samas welze metxans ki ara, mxolod (1118 – 982 = 136) qarTveli mecnieris ganmartebiT, somexTa pirveli ieriSia
136 w. gaZlo. leos TvalTmaqcoba iqamdec ki midis, rom qarTvelTa miwa-wylis dasapyrobad, magram amiT maTi bedi sab-
saqarTvelos gansakuTrebuli Zlierebis xanaSic (XII-XIV ss.) qvemo olood ar gadawyvetila. 35 wliTgan q. S. moyolebuli, rodesac
qarTlis teritoria mis mier gamogonebul, ararsebul raRac tacitis sityviT iberiis mefeebi imdenad Zlierni iyvnen, rom
somxuri federaciis SemadgenlobaSi Sehyavs. misi TqmiT, somxeTSi SemoWril sparselebs ebrZodnen, da roca TviT somx-
mxargrZelebs wilad xvdaT `daarseba erTis Zlieris federaciisa, eTSic ki qarTveli ufliswuli gamefda, cxadia, mdgomareoba
romelic xSiri qseliT ebmeba aRmosavleT gugarqs, arcaxs, TvalsaCinod unda Secvliliyo. magram qarTvelTa mier gugare-
siuniqs, gelarquns vidre aragawamde da aras mTebamde~73. Tis ukan dabrunebis Sesaxeb pirdapiri cnobebi IV s-iTagan q. S.
leos ukiduresad tendenciuri Txzulebis fonze kidev ufro moipoveba. 387 w. somxeTi or samefod gaiyo, romlebic sul male
cxadad SeigrZnoba iv. javaxiSvilis naSromis uaRresad obieqturi, sparseTma da bizantiam erTmaneTs Soris gainawiles. qarTvelebma
gugareTi, gardabani da karwaxi ukan daibrunes didi xniT. V s.c
gugareTi politikurad da saeklesio wyobiTac saqarTvelos
71
epistoleTa wigni, somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamokv- ganuyofel nawils Seadgenda. aseve grZeldeboda VI da VII sauku-
leviTa da komentarebiT gamosca zaza aleqsiZem, Tbilisi, 1968,
gv. 005-056, 066.
72
qarTlis cxovreba, 1, gv. 307.
73 74
leo, `sasazRvro dava~, gv. 47. ivane javaxiSvili, Txzulebani, t. XII, gv. 470.

130 131
neebSic. Tbilisisa da qarTlis saamiros Seqmnis Semdeg (VIII s. 30 lobiT, somxiT-lore-fambak-borCalu saqarTvelos ucilobel
ww.) gugareTic mis sazRvrebSi eqceva. IX s-idan saqarTvelosa da sakuTrebas Seadgenda da kvlavindeburad sazRvari ufro samxre-
somxeTis politikuri moRoniereba iwyeba. qarTveli mTavrebi Tisakenac mdebareobda da gamyof xazad erevnis (fambakis) mTebi
TrialeTs, taSirs da aSocs saqarTvelos sazRvrebSi aqceven. iTvleboda. realur faqtebze damyarebuli Zveli gugareTis aq
saqmeSi ereva somxeTis samefos aRmdgeneli aSot bagratuni da warmodgenili istoria, rogorc vxedavT, mTlianad uaryofs leos
taSirs ikavebs, ris Semdeg Tavis Tavs somexTa da qarTvelTa gancxadebaTa paToss, mis mtkicebas somxeTis istoriasTan qvemo
erisTavT-erisTavis saxelwodebas akuTvnebs. aqedan cxadia, wers qarTlis oriaTaswlovan kavSirze. iv. javaxiSvilis mier moyvani-
iv. javaxiSvili, rom gugareTi masac qarTlad da qarTvelTa mi- li konkretuli faqtebi cxadyofs, rom es kavSiri araTu oria-
wawylad miaCnda da swored am qarTvelTa qveynis dapatronebis Tas welze meti xnis ver iqneboda, aramed mis naxevarze bevrad
ZaliT man Tavis Tavs qarTvelTa erisTavTerisTavi daarqva75. amg- nakleb xanzec msjeloba saTuo unda yofiliyo. ase rom, leos
varad, ganagrZobs iv. javaxiSvili, es somexTa ieriSi iyo saqarTve- mcdeloba nebismieri saSualebiT mkiTxvelis SecdomaSi Seyvanisa
los samxreTis sazRvrebis gadmosaxalavad da gugareTis dasapy- sruliad aSkaraa.
robad. magram, rogorc iqve SeniSnavs, verc am meoregzisma somex- iv. javaxiSvili calke Tavs uZRvnis qvemo qarTlSi demografi-
Ta mier dapyrobam Secvala arsebiTad qvemo qarTlis, anu guga- uli situaciisa da eTnikur urTierTobaTaTvis damaxasiaTebeli
reTis ZiriTadi kuTvnilebis sakiTxi. saistorio geografias movlenebis ganxilvas. am mxaris strategiuli mniSvneloba mas
somexTa drois am kuTxeSi politikuri mbrZaneblobis saxsovrad xSirad mtris Tavdasxmebis asparezad aqcevda, ris gamoc mosaxle-
termini `somxiTi~ SerCa. es saxeli Zvelad srulebiT ucnobi iyo oba aq mravaljer dazaralebula da araerTxel mTlianad amowyve-
da mxolod X s-dan moyolebuli gvxvdeba. `somxiTi~ ewodeboda tila kidec. sparseTis Sahebma aq TavianTi sayrdeni bazis Sesaqm-
mxolod bolnis-dmanisis xeobebs da lores velsac da sayuradRe- nelad Turqulenovani elebi Caasaxles. miuxedavad amisa, devnili
bo isaa, rom viTarca sageografio termini marto qarTulad da somxuri mosaxleobisaTvis es qveyana teritoriuli siaxlovis gamo,
qarTul mwerlobaSi ixmareboda. somxebi da somxuri saistorio mainc yvelaze moxerxebul TavSesafars warmoadgenda. XVIII s.
mwerloba am qveyanas `somxiTs~ ar eZaxdnen. piriqiT, isini lore- bolodan ki somexTa damokidebuleba Cveni qveynisadmi icvleba da
taSiris vels `qarTvelTa vels~ uwodebdnen. am terminSi utyuari TavSesafris ZiebasTan erTad maT ltolvas Cvensken politikuri
damamtkicebeli sabuTia Senaxuli, rom TavianT politikur ba- elferi eZleva. kerZod, ruseT-saqarTvelos 1783 w. traqtatis
tonobisda miuxedavad TviT qveyanas somxebic Tavisda-Tavad dadebis Semdeg somexTa winamZRvrebi uSualod ruseTis
qarTvelTa kuTvnilebad sTvlidnen76. qveSevrdomobaSi Sesvlas cdiloben, Tanac qvemo qarTlsa da
somexTa politikur batonobas qvemo qarTlSi 1065 w-dan bolo sxvagan ltolvilobiT dakavebuli teritoriebis CaTvliT. iv. jav-
eReba, xolo 1118 w. daviT aRmaSenebelma selCukian Turqebs lore axiSvilis marTebuli SeniSvniT, es ukve srulebiT Seuwynarebeli
da agarani waarTva, ris Sedeg es kuTxe, qarTlis samxreTi naw- saqcieli iyo: saqarTvelos damoukidebeli arsebobis wyalobiT
ili, da TviT somxiTic, saerTod, saqarTvelos ucilobel da somxebi TavianTTvis saqarTveloSi aucilebel ganadgurebisagan
ganuyofel nawilad iTvleboda da somxebs arasdros aRar sWe- TavSesafars poulobdnen, madlobis magier ki saqarTvelos Sinaur
riaT77. 1783 w. traqtatis dadebis Jamsac, s. burnaSovis aRweri- saqmeebSi gareSe Zalis CarevisaTvis cdilobdnen da ruseTis
qveSevrdomobisa da mfarvelobis miRebiT Cveni miwa-wylis miReba
hsurdaT. maTi saqcieli saqarTvelos damoukideblobas Zirs uTxr-
75 ida da Cven qveyanaSi ruseTis gabatonebas uwyobda xels. ofi-
iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. XII, gv. 472.
76 cialurad ruseTis mTavroba saqmes ise warmoaCenda, TiTqos,
iqve, gv. 473.
77 saqarTvelos sakeTildReod cdilobda, ris wyalobiTac, wers
iqve, gv. 474.

132 133
iv. javaxiSvili, – somxebma da ruseTis mTavrobam TavianT wadils iv. javaxiSvilis warmodgenili naSromi, vfiqrob, srulad
miaRwies: somxebma miwa miiRes, rusebma ki saqarTveloSi idumali aaSkaravebs da sacnaurs xdis leos pretenziebisa da paTetikuri
qveSevrdomebi da TavianTi gabatonebis uerTgulesi winamavali msjelobis mTel usafuZvlobas. Zveli gugareTisa da kerZod
razmi gaiCines. erekle II-m ltolvili somxebi imxanad Telavsa da lore-taSiris istoria rom iseTi ar iyo, rogorsac leo war-
siRnaRSi daasaxla. rac Seexeba somxiTsa da lores, saqarTvelos mogvidgenda, ra Tqma unda, es misma avtormac SesaniSnavad icoda,
ruseTis imperiaSi gaerTianebis droisaTvis jer kidev ukacrieli magram, rogorc Cans, misTvis am naSroms ufro politikur-propa-
iyo da mxolod 1827-29 ww-Si osmaleTidan da sparseTidan 40 aTasi gandistuli mniSvneloba hqonda, vidre obieqtur-mecnieruli.
sulis borCalos mazraSi Semoxizvnis Sedegad qvemo qarTlSi Cndeba winaswar SemuSavebuli Tvalsazrisis gamo rom leos SeeZlo
SedarebiT mravalricxovani somxuri mosaxleoba. wyaros monacemebis Secvlac ki, amas zogi somexi istorikosic
moyvanili didZali masalebis safuZvelze iv. javaxiSvili askv- aRniSnavda. magaliTad, p. aruTinianis mtkicebiT, burJuaziuli is-
nis: amgvarad ori garemoebaa srulebiT cxadi. erTi is, rom am torikosebi leo da ezovi sakuTari ideis dasacavd, arcTu ise
kuTxis axalSeni somxebi im somexTa memkvidreebi ar arian, romel- iSviaTad, wyaroebis teqsts amaxinjebdneno80. politikur-propa-
nic saqarTvelos am kuTxis somexTa mier zemoaRniSnuli poli- gandistuli pasaJebi leos sxva naSromebsac cxadad etyoba.
tikuri motacebisa da batonobis gamo aq qarTvel mkvidr mcxov- zogjer es gamoxatulia erTi winadadebiT an sulac erTi-ori
rebTa Soris gaCndnen, arc im somexTa memkvidreebi arian, sityviT, magram zustadaa gaTvlili saqarTvelos istoriis dam-
romelnic Semdeg saukuneebSi saqarTvelos mTavrobis nebarTviT croba-gaubraloebaze da mkiTxvelis cnobierebaSi leoseuli WeS-
drogamoSvebiT saxldebodnen (is mosaxleoba xom ramdenjerme maritebis Rrmad CabeWdvaze, TiTqos, mTeli amierkavkasia da gan-
xan aiyara samudamod, xan mtris mravalgzisi Semosevebisagan sakuTrebiT misi Suaguli – Tbilisi somxuri sinamdvilis anarek-
mkvidr qarTvelebTan erTad amowyda), – meorec is, rom somex lia. aseTi adgilebi mravladaa warmodgenili gasuli saukunis
mcxovrebTa exlandeli simravle saqarTvelos samxreTis sazR- 80-ian wlebSi gamocemul leos TxzulebaTa VI tomSi, sadac
varze garemoebaTa bunebrivi Sedegi ki ar iyo, aramed mxolod saqarTvelo istoriuli somxeTis erT patara nawiladaa
rusTa mTavrobis politikuri gegmis wyalobiT maTi ucxoeTiTgan gaazrebuli81. msgavsi miniSnebebi sakmaod mravladaa warmodgeni-
xelovnuri gamosaxlebis Sedegi78. li, agreTve, leos `somxeTis istoriis~ mesame tomSic. magaliTad,
Semdeg iv. javaxiSvili mkiTxvelis yuradRebas miapyrobs 1897 w. saubrobs ra vaxtang VI-is damsaxurebaze somxuri samxedro
mosaxleobis aRweris masalebze, romelTa mixedviT, am regionSi formirebebis SeqmnaSi, aRniSnavs: `somex-qarTvelTa sabrZolo
somxuri mosaxleobis zrdisaTvis xelovnuri xelSewyobis miuxe- kavSiris idea SesaniSnavi movlena iyo. zaqaria spasalaris drois
davad, es mosaxleoba aq umravlesobas mainc ver qmnida: 128 aTa- Semdeg (XIII s-dan) amgvari movlena qarTvelebsa da somxebs Soris
sidan is mxolod 48 aTass Seadgenda. da mainc, rogorc amas jer ar aris SemCneuli~82. jer erTi, 5-6 saukuniT erTmaneTisagan
iv. javaxiSvili SeniSnavs, sagulisxmieroa da damaxasiaTebeli, rom dacilebul droSi ganviTarebuli movlenebis Sedareba da maT
saqarTvelos da somxeTis politikuri ganaxleba da damoukide- Soris paralelis gavleba rom mizanSeuwoneli da saeWvo unda
blobis aRdgena amJamadac somexTa ieriSiT da omiT daiwyo (ukve iyos, vfiqrob, es davas ar unda iwvevdes. amas garda, leos mier
mesamed) isev saqarTvelos samxreTis sazRvarze mdebare qveynis
80
qvemo qarTlis, anu rogorc igi rusebis mier wodebulia, bor- Ï. Ò. Àðóòþíÿí, Îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå àðìÿíñêîãî íàðîäà â ïåðâîé
Calos mazris dasapyrobad79. ÷åòâåðòè XVIII âåêà, Ìîñêâà, 1954, ñ. 5.
81
am tomSi saqarTveloze naTqvami kritikuladaa ganxiluli al.
abdalaZis werilSi `ase uRmerTod?~. ix. `mnaTobi~, # 9-10, 1991,
78
iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. XII, gv. 462-483. gv. 165-169.
79 82
iqve, t. XII, gv. 483. Ȼ᫠»ñÏ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ« »ññáñ¹ ѳïáñ« ºñ»õ³Ý« 1973« ¿ç. 128-129.

134 135
naxseneb XVIII s. `somex-qarTvelTa sabrZolo kavSirze~ wyaroebSi lebad Tanabar da damoukidebel politikur erTeulebs Sorisaa
araviTari cnoba an miniSneba ar moipoveba. am garemoebiT SesaZlebeli. da mainc, ramdenadac yarabaReli da sivnieli somx-
gakvirvebuli somexi istorikosi wers: unda iTqvas, rom vaxtangi ebi saqarTvelos mezobeli saxanoebis mcxovreblebi iyvnen da maT-
petre didisadmi miwerils Tavis werilebSi arc erT adgilas ar Tvis gaweuli samxedro-sawvrTneli daxmareba zog istorikoss,
ixseniebs somxur jars, somex-qarTvelTa kavSirs da sxv. `qarTlis pirobiTad mainc, SeiZleboda ganexila, rogorc qarTvel-somexTa
cxovrebasac~ ara aqvs daculi amis Sesaxeb raime cnoba. igi (e. sabrZolo kavSiri, amave formatiT XIII s. qarTvel-somexTa urT-
i. vaxtangi) sakmarisad Tvlis ilaparakos qristianTa saxeliT ierTobaze msjeloba, ukve yovelgvar SesaZlebel zRvars scilde-
da pasuxobs ra rusTa imperatoris winadadebas, igi ambobs, rom ba, radganac erTi saxelmwifos, Tundac eTnikurad gansxvavebul
ganZas midis lekebTan omis dasawyebad da unda SeierTos im mxaris moqalaqeTa erT jarSi samsaxuri ori eris samxedro-politikur
somxebi da Turqebi. amgvarad, ganagrZobs leo, maSin, rodesac kavSirad warmodgena, miT ufro kidev, qveynis mxedarTmTavris mo-
somexi moRvaweebi yovelnairad cdilobdnen eCvenebinaT TaveobiT, ubralod, absurdia. samagierod, faqtebis aseTi jamba-
rusebisTvis, rom maT warmoSves organizebuli, SeiaraRebuli, zobiT gulubryvilo mkiTxvelis cnobierebaSi saqarTvelos is-
ganmaTavisuflebeli moZraoba, vaxtangi dumiliT gverds uvlis toriis mniSvnelobis damcroba da gabiabrueba, mis avtors, Cans
garkveuli miznisa da moqmedebis saxis am moZraobas, Tumca esoden savsebiT SesaZleblad miaCnda. masTan, XVIII s. dasasrulis istoriis
didi daxmareba gauwia somxuri jaris organizacias. aseT gadmocemisas, ar aviwydeba Tavis mkiTxvels gzadagza Seaxsenos,
damokidebulebas mas, albaT, garkveuli politikuri mosazreba rom aRmosavleTi saqarTvelo saqarTvelo ki ara – somxeTia.
hkarnaxobdao, daaskvnis sabolood leo83. magaliTad, misi TqmiT, lore upiratesad somxebiT dasaxlebuli
leosgan gansxvavebiT, vaxtang VI somexi meliqebis razmebis da somxuri ZeglebiT savse qveyana, daRistnelebis Tavdasxmebis
misi daxmarebiT gawrTvnas, ra Tqma unda, or ers Soris damyare- gamo ukve mTlianad dacarielebuli iyo 85. amitom, leos sa-
bul sabrZolo kavSirad ar aRiqvamda. vaxtangisaTvis kavkasiis marTlianad miaCnda yazax-loreSi yarabaReli somxebis Casaxleba,
saqristiano mTlianad misi winaprebis gansagebeli da sapatrono radganac es miwebi somxeTisaao86. aseve Tbilisic, misi mtkice-
qveyana iyo da rogorc XIII s. didi qarTuli saxelmwifos mefeTa biT, upiratesad somxebiT dasaxlebuli qalaqi iyoo da aRa mahmad
politikuri memkvidre, somxuri razmebis sabrZolod momzade- xani ufro metad somxebs moevlina ubedurebado87. erTi sityviT,
bas, bunebrivia, im saerTo RonisZiebaTa Semadgenel nawilad leos am SedarebiT gviandel naSromebSic aSkarad SeiniSneba 1918
miiCnevda, romlebic gaTvaliswinebuli iyo petre didTan SeT- w. dekembris somex-qarTvelTa omis wina periodis daSnakTa gan-
anxmebuli momavali erToblivi sabrZolo moqmedebebisaTvis. am- wyobilebebi, romelic aRmosavleT saqarTvelosa da TbilisSi
itomac iyo, rom leosave SeniSvniT, vaxtangi sakmarisad Tvlida somexTa xelisuflebis damkvidrebas gulisxmobda. am ganwyobile-
ruseTis imperatorTan elaparaka kavkasiis qristianTa saxeliT. baTa Sesaxeb Tavis mogonebebSi saqarTvelos pirveli de-
niSandoblivia isic, rom ganZasTan mdgomi vaxtang VI petre dids mokratiuli respublikisa da mTavrobis meTauri noe Jordania
moaxsenebda: `am alagebis beladoba gveTqmiso~84. amitom leos werda: `somxebi iyvnen didad ukmayofilo Tbilisis gaqarTvele-
gulmodgine cdebi somex meliqebTan vaxtang VI-is damokidebule- biT, saqarTvelos deda-qalaqad gadaqceviT. maT es qalaqi, Tavis
baSi samxedro-politikuri kavSiri aRmoeCina, warumateblad unda udao qalaqaT miaCndaT didi xania, mecxramete saukunis dawye-
miviCnioT, miT umetes, rom am doneze kavSiri mxolod met-nak- bidan, sadac marTla somxebis mosaxleoba sWarbobda qarTveleb-

83 85
leo, dasaxelebuli naSromi, gv. 132-133. leo, Txzulebani, t. 3, gv. 410-12 (somx. Eenaze).
84 86
Ïåðåïèñêà íà èíîñòðàííûõ ÿçûêàõ ãðóçèíñêèõ öàðåé ñ ðîññèéñêèìè iqve, gv. 410-414.
87
ãîñóäàðÿìè Ñïá, ñ. 140. iqve, gv. 389.

136 137
isas. rusi batonobda politikuraT, somxebi ekonomikuraT. rusi
wavida, qalaqi somxebs unda darCenoda. maTi azriT, namdvili
saqarTveloa dasavleT saqarTvelo, xolo aRmosavleTSi areulia
sxvadasxva erebi da aq qarTuli wminda nacionaluri xelisufle-
ba ar unda yofiliyo. mTavroba unda gadavides quTaisSi, Tbi-
Tavi III
lisSi ki Seiqmneba Sereuli xelisufleba sxvadasxva erebisagan.
amas isini qadagebdnen somxebSi. mas swerdnen Tavis organoebSi~88.
qarTul-somxuri istoriuli urTierTobis asaxva
mezobelTa sabWour istoriografiaSi

daSnakTa partiis ideebisa da politikuri programis propa-


ganda ara marto leos naSromebisTvis iyo damaxasiaTebeli, aramed
misi gavlena sxvadasxva dros, met-naklebi intensivobiT mTel
somxur istoriografiasac daetyo. daSnakTa ideebis dominirebas
XX s. somxur istoriografiaSi ki mniSvnelovanwilad ganapiro-
bebda gasabWoebuli ruseTis kavkasiuri politikac, romlis
strategiuli amocanebi samxreT kavkasiaSi, faqtobrivad, igive
rCeboda, rac carizmis dros iyo. Zveli rusuli koloniuri poli-
tika amjerad ukve, formalurad mainc, demokratiisa da social-
izmis samoselSi gamoewyo, ramac meti siverage SesZina mis ba-
tonobas kavkasiaSi. misi wyalobiT, gasabWoebis pirvel welsve
saqarTvelom Tavisi teritoriis meoTxedze meti dakarga (93 aTa-
sidan 70 aTas kvadratul kilometramde Semcirda), romelic
TurqeTze, azerbaijansa da somxeTze gadanawilda. is, rac somxe-
Tis daSnakurma mTavrobam ingliselTa daxmarebiTac ki ver SeZ-
lo, lores neitraluri zona, 1921 w. 7 ivliss stalinma kavbi-
uros xeliT somxeTs gadasca. kvlavac grZeldeboda da kidevac
farTovdeboda demografiuli agresiis politika saqarTvelos
winaaRmdeg, sadac mTavari rolis Sesruleba isev somex migrant-
ebs ekisrebodaT. bolSevikuri imperiis politikiT waxalisebuli
somxeTis mmarTveli wreebi sasazRvro gamijvnis dasrulebis Sem-
degac ganagrZobdnen usafuZvlo teritoriuli pretenziebis
wamoyenebas. Llores yofili neitraluri zonis miRebidan sul
ramdenime TveSi maT axla borCalos sakiTxi dasves. pP roeqtis Ca-
vardnis Semdeg ukve centralur mTavrobas saqarTvelos adminis-
traciul dayofaSi TavisTvis sasargeblo cvlilebebis Setana
88
mosTxoves, kerZod, axalqalaqisa da borCalos mazrebis gaerTiane-
noe Jordania, Cemi warsuli, Tbilisi, 1990, gv. 92-93.

138 139
ba, raTa momavalSi mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis sababiT sxeulze qirurgiuli eqsperimentebi sajarod nebadarTuli
is somxeTisaTvis mieerTebinaT. roca am proeqtzec uari eTqvaT, gaxada2. yvelaferi es erTad ki, qarTveli xalxis winaaRmdegobis
daSnakTa ideebis mimdevarma politikosebma yarai-Siraqis velis Zalas, cxadia, mniSvnelovnad asustebda. amitomacaa, rom daSnakTa
somxebiT dasaxlebis gegma wamoayenes mebambeobis meurneobis mow- partiisa da misi momxreebis cdebs saqarTvelos teritoriis
yobis sababiT, rac, TiTqos, ruseTis safeiqro mrewvelobis in- xarjze e. w. `didi somxeTis~ Seqmnis idea TandaTan praqtikuli
teresebiT iyo ganpirobebuli. bolos ki somxurma mxarem 1925 w. moqmedebis gegmad eqciaT, faqtobrivad, bolo ar uCanda.
sruliad Riad da SeuniRbavad pretenzia wamoayena axalqalaqis XX s. 20-ian wlebSi qarTuli teritoriebis misataceblad
raionze, moiTxova ra javaxeTisTvis avtonomiis miniWeba da wamoyenebuli somxuri mxaris argumentebi, rogorc ukve iTqva,
saqarTvelosgan misi gamoyofa1. sakmarisi ar aRmoCnda gadawyvetilebis misaRebad, radganac maT
saqarTvelos miwa-wylis mitacebis somexTa es gauTavebeli mier miTiTebuli sameurneo-ekonomikuri geografiuli da sxva,
cdebi, ra Tqma unda, emyareboda rogorc centraluri mTavrobis Tundac, politikuri faqtorebi, maTive survilis sawinaaRmdegod,
Semrigeblur damokidebulebas maTi pretenziebis mimarT, ise qarTuli mxaris sasargeblod metyvelebda da somexTa pretenzie-
samxreT kavkasiaSi somexTaTvis xelovnurad Seqmnil xelsayrel bis usafuZvlobas cxadyofda. amitom, xsenebuli politikuri
demografiul situacias. lores e. w. neitraluri zonis somxeTi- wreebis azriT, amjerad ukve, `didi somxeTis~ ideisaTvis brZo-
saTvis uceremoniod gadacemiT, xolo azerbaijanisaTvis zaqaTa- lis mTeli simZime, realurad, somxur istoriografias unda
lis olqis, eldarisa da daviT garejis velisa Tu sxva miwa- etvirTa, romelsac mTeli kavkasiis, kerZod ki, qarTul-somxuri
wylis daTmobiT bolSevikurma xelisuflebam dausabuTebeli pre- urTierTobis istoria am ideis Sesaferisad unda gaemarTa. aseTi
tenziebis dakmayofilebis precedenti Seqmna, ramac, bunebrivia, amocanis gadasawyvetad ki, garda m. xorenacidan momdinare mdi-
gza gauxsna SemdgomSic msgavs usamarTlo pretenziebs. amas dari tradiciebisa, mas, rusuli politikis mxardaWeris pirobeb-
garda, carizmisa da bolSevikuri ruseTis moxeleTa didi mec- Sic, sakmao gamocdileba hqonda dagrovili. rusuli koloniuri
adineobiT samxreT kavkasiaSi, gansakuTrebiT ki saqarTvelos politikis saameblad XIX saukuneSi dawyebuli Seteva saqarTve-
samxreTi sazRvris mTel perimetrze, somxuri mosaxleobis los istoriaze misi mniSvnelobis damcrobisa da gabiabruebis
siWarbis Seqmnac, somex politikosebsa da saqarTveloSi mizniT, XX s. 40-iani wlebidan ukve farTo frontiT, Tanmimdevrul
Camosaxlebul somxur mosaxleobas droebiT dakavebuli da gegmazomier laSqrobaSi gadaizarda, romelmac saistorio
teritoriebis misakuTrebisa da mosazRvre somxeTTan mierTebis kvlevis, TiTqmis, yvela sfero da dargi moicva. amjerad kvlevis
TavSeukavebel survilsac aRuZravda. amgvari ganwyobilebis mizani araimdenad saqarTvelos istoriis mniSvnelobis damcro-
ganviTarebas isic uwyobda xels, rom qveynis ganapira mxareebSi ba, ramdenadac daSnakTa mier Sedgenili rukebis (maT Sesaxeb ukve
ucxoeTnikuri kompaqturi dasaxlebebisa da afxazuri da osuri iTqva) mixedviT `didi somxeTis~ Crdilo nawilSi qarTulis
avtonomiebis xelovnurad SeqmniT, centralurma mTavrobam nacvlad somxuri civilizaciis nakvalevis dadastureba iyo.
saqarTvelo ucxoeTnikuri masebis alyaSi moaqcia, riTac misi aseTi ganwyobileba sruliad Tavisuflad ikiTxeba mTel rig somex
istoriuli sazRvrebi praqtikulad waSala da mis teritoriul mecnierTa im gamokvlevebSi, romlebic exeba somxeTis istoriul
geografias, toponomikas, politikur istorias, literaturas, xe-

1
ix. xelnawerTa instituti, iv. javaxiSvilis arqivi 9.47 # I. saq. 2
ix. aAgreTve, n. mirianaSvili, saqarTvelos teritoriuli cvlile-
# 6. agreTve, b. arvelaZis werili am sakiTxze, “literaturuli
bani amierkavkasiis respublikebTan 1918-1938 wlebSi, avtorefera-
saqarTvelo”, 1988, 23 seqtemberi.
ni, Tbilisi, 2001, gv. 24 da sxv.

140 141
lovnebas da, saerTod, kulturis istorias. saqarTvelos istori- gansazRvriT 5 , n. tokarskis warmosaxviT, mTeli samxreTi
is winaaRmdeg somexTa am axal laSqrobas mZlavri impulsi, saqarTvelo misi mosaxleobiTa da kulturiT ucxoeTnikuri anu
tradiciis mixedviT, kvlavac rusuli politikuri da samecniero somxuri samyaro iyo da amitomac am Zeglebs somxuri arqiteqtur-
wreebis warmomadgenelma misca. amjerad Tavi isaxela arqiteqtur- is rigSi ganixilavda. mis cdas, tao-klarjeTis Zeglebi mTlianad
is mkvlevarma n. tokarskim, romelmac 1946 w. erevanSi somxeTis moewyvita qarTuli arqiteqturisagan da is somxur arqiteqturasT-
mecnierebaTa akademiis istoriis institutis grifiT gamosca wig- an daekavSirebina, gasagebia, rom ar SeiZleboda warmateba hqono-
ni saTauriT `Zveli somxeTis arqiteqtura~. avtoris TqmiT, misi da. somxuri xuroTmoZRvrebis TiTqmis yvela seriozulma
amocana iyo moeca Zveli somxuri xuroTmoZRvrebis zogadi mi- mkvlevarma SeuZleblad cno misi gaziareba6. oficiozTan SeTanxme-
moxilva, Tvali gaedevnebina somex xuroTmoZRvarTa Semoqmedebi- buli da mis mierve sanqcionirebuli (amis gareSe ki sabWoTa
Ti azris ganviTarebisaTvis saukuneTa sigrZeze da gaerkvia kavSirSi maSin wigni ar ibeWdeboda), miT umetes, erovnul kul-
rogor xdeboda mravalferovani arqiteqturuli formebis Seqm- turaTa urTierTobis Temaze Seqmnili naSromis, Tundac TavSekave-
nis rTul procesSi gamocdilebis urTierTgacvla sazRvargare- buli kritika im dros arc ise advili iyo, radganac is TviT
Tis profesiul TanamoZmeebTan 3. miuxedavad aseTi xmamaRali saxelmwifos ideologiuri politikis winaaRmdeg gamosvladac
gancxadebisa, somexi xalxis mdidarma arqiteqturulma memkvidre- SeiZleboda gagebuliyo. miuxedavad amisa, n. tokarskis `naRvawis~
obam, avtoris mankieri meTodologiis gamo, rogorc amas savse- namdvilad mecnieruli da amasTan gamanadgurebeli kritika
biT marTebulad aRniSnavda akad. s. janaSia, Rirseuli asaxva ver mxolod s. janaSiam gabeda. Mmisma didma avtoritetma da gaba-
pova wignSi4. rac Seexeba n. tokarskis mier TavSive gacxadebul tonebuli ideologiis dogmebis ostaturad gamoyenebam aiZula
debulebas SemoqmedebiT procesSi sazRvargareTis profesiul xelisufleba dumiliT Sexvedroda istoriuli simarTlis gayal-
TanamoZmeebTan somex xuroTmoZRvarTa azrisa da gamocdilebis bebis mxilebas, Tumca mis Semdgom gavrceleba-ganviTarebasac
urTierTgacvlis Taobaze, ubralod, deklaraciul xasiaTs zRvari daudo. tokarskis wignis mecnieruli kritika, TavisTavad,
atarebs da sinamdvileSi mTeli msjeloba am `gacvlis~ sawinaaRm- did siZneles, miT ufro s. janaSiasTvis arc warmoadgenda, ram-
degodaa mimarTuli, raTa mkiTxveli ramenairad daarwmunos denadac qarTulis garda, berZnul-laTinuri da TviT somxuri
Znelad dasajerebelSi, rom, TiTqos, yvela ZiriTadi arqiteqtu- wyaroebis cnobebic gadaWriT ewinaaRmdegeboda misi avtoris ax-
ruli forma adgilze, somxeTSi warmoiSva, ris Semdeg is sxva irebul tendencias. s. janaSiam Tavis recenziaSi uxvad da efeq-
qveynebSic gavrcelda. turad gamoiyena wyaroTa avTenturi cnobebi da ueWvelobiT cxad-
n. tokarskim Tavis wignSi erTi Tavi mTlianad tao-klarjeTis yo n. tokarskis araTanamimdevruli da winaaRmdegobebiT savse
Zeglebis ganxilvas dauTmo. mezobel qarTul da somxur kultu- msjelobis absurduloba. magram gabedulebas saWiroebda ara im-
rul samyaroTa Soris SemoqmedebiTi gacvlis faqtebis kvleva, denad istoriuli faqtebis gayalbebis kritika, ramdenadac da
obieqturad, swored am TavSi unda yofiliyo mosalodneli, ma- upiratesad mankieri tendenciis macocxlebuli fesvebis gaSiSv-
gram araTu aranairi kulturuli gacvlis xsenebas ar vxvdebiT am leba. imasTan dakavSirebiT, rom n. tokarskis wignSi gzadagza da
ukiduresad tendenciur avtorTan, aramed calmxriv gavlenazec gamudmebiT Tavs iCens istoriuli simarTlis damaxinjebis mec-
araviTari miniSnebac ki ar SeimCneva. qarTuli arqiteqturisadmi nierebisaTvis uprecedento iseTi SemTxvevebi, roca erTi naciona-
aseTi damokidebulebis mizezi ki isaa, rom s. janaSias zusti luri kulturis ZeglTa didi kompleqsi sxva nacionaluri kul-

3 5
Òîêàðñêèé Í. Ì., Àðõèòåêòóðà äðåâíåé Àðìåíèè, Åðåâàí, 1946, ñ.VIII-IX. Ñ. Äæàíàøèÿ, Îá îäíîì ïðèìåðå èñêàæåíèÿ èñòîðè÷åñêîé ïðàâäû, gv. 11.
4 6
Ñ. Äæàíàøèÿ, Îá îäíîì ïðèìåðå èñêàæåíèÿ èñòîðè÷åñêîé ïðàâäû, Òáèëèñè, Âàõòàíã Áåðèäçå, Ìåñòî ïàìÿòíèêîâ Òàî-Êëàðäæåòè â èñòîðèè ãðóçèíñêîé
1947, ñ. 4. àðõèòåêòóðû, Òáèëèñè, 1981, ñ. 16.

142 143
turis Zeglebad saRdeba da erTi qveynis, gansakuTrebiT warmate- uflebamosilebis garkveva, ramdenadac maTi genealogiis somxur
buli periodis istoria meore qveynis istoriaze damokidebulad fesvebTan dakavSirebis an kulturul-politikuri somxobis
cxaddeba, roca tao-klarjeTis mosaxleoba Tavisi kulturiT somx- damtkicebis SemTxvevaSi, gasagebia, Sesabamisi Sefaseba unda misce-
ur-erovnul kulturul samyaroSi gadahyavT da mis paralelurad moda erTiani qarTuli feodaluri monarqiis SemadgenlobaSi Se-
saerTo qarTuli Segnebis uZvelesi matarebeli svanebi da svaneTi mosuli somxuri nawilis centrTan damokidebulebis xarisxs. sa-
qarTuli erovnul-kulturuli koleqtividan iTiSebian, bunebriv- gulisxmoa, rom somxuri istoriografiis ufrosi Taobis bevri
ia, rom s. janaSias Sefasebebi Tavis kritikul narkvevSi sul ufro warmomadgeneli (m. CamCiani, m. aliSani, e. lalaiani, as. Sahnazari-
mkacrdeba da bolos, gabedulad amxels n. tokarskis antimecnier- ani da sxvebi) maincdamainc ar iCemebda mxargrZelTa somxur war-
uli naSromisa da mTeli am wamowyebis wminda politikur momavlobas. TviT hakob manandianic, romelTanac, mgoni, pirve-
mizandasaxulobas. misi samarTliani daskvniT, `n. tokarskis es lad vxvdebiT termin `zaqarianebs~ mas qurTuli warmoSobisad mi-
gamoxdoma warmoadgens kolonizatorTa da imperialistTa ZvelisZ- iCnevda. XX s. 30 wlebidan somxuri istoriografia mxargrZelTa
vel hangs axal yaidaze gadaumRereblad~7, riTac Tanadroul vinaobis garkvevasTan dakavSirebiT, met yuradRebas uTmobs maTi
sazogadoebas mianiSnebda rusuli politikis ucvlelobaze XIX s- moRvaweobis mniSvnelobis gansazRvras somxeTis istoriaSi, rac
dan mokidebuli mis Tanamedroveobamde, romelic aSkarad iyo uSualod warmoSobda mxargrZelTa kontrolis qveS myofi somx-
mimarTuli qarTuli erovnuli Segnebis winaaRmdeg. aseTi gabeduli eTis nawilis iuridiuli Tu faqtobrivi politikuri mdgomare-
gamosvla im droisTvis, marTlac rom gmirobis tolfasi iyo. obis yovelmxrivi Seswavlis moTxovnilebas, miT umetes, rom saxe-
n. tokarskis es gaxmaurebuli naSromi, romelmac samecniero lmwifoebrivi cxovrebis nostalgiiT gajerebuli XII-XIII saukune-
wreebis uaryofiTi Sefaseba daimsaxura da qarTuli sazogadoe- ebis somxuri wyaroebis mier qarTul-somxuri urTierTobebis Ta-
briobis samarTliani aRSfoTeba gamoiwvia, ra Tqma unda, emyare- viseburi aRqma mniSvnelovanwilad xels uwyobda realuri viTare-
boda somxuri istoriografiis im nawilis naRvaws, romelic miznad bis gverdis avliT sasurveli istoriuli suraTis daxatvas.
isaxavda daSnakTa politikuri programis istoriuli sabuTiano- p
P irveli, vinc mxargrZelTa moRvaweoba saqarTvelos somxuri
biT Semagrebas. maT mier saqarTvelos warsulis tradiciulad nawilis politikur fizionomias daukavSira da maTdami sam-
somxeTis istoriis nawilad warmodgenas didad uSlida xels XI s. marTvelod mindobili saqarTvelos provinciis damokidebuleba
meore naxevris Semdgomi samsaukunenaxevris metad niSandoblivi centrTan somxeT-saqarTvelos kavSiramde daiyvana, rogorc ukve
faqtebi, romelTa mixedviT, kavkasiis istoriis asparezidan gam- iTqva, cnobili istorikosi leo iyo. Tumca am Tvalsazrisis ram-
qrali bagratunTa samefoebis miwebis udidesi nawili qarTuli denadme seriozuli argumentebiT Semagreba ar ucdia.
centralizebuli saxelmwifos farglebSi moeqca. amitomac, XI- somxeTis istoriaSi mxargrZelTa rolisa da mniSvnelobis
XIV saukuneebis amierkavkasiis istoriis faqtebisa da movlenebis amgvari gaazrebisaTvis xeli unda Seewyo, agreTve, somxur isto-
Sefaseba da wina periodis somxeTis istoriasTan maTi morgeba riografiaSi maTi gakeTilSobilebis cdebs. aslan Sahnazarianis
Tavidanve somex istorikosTa sagangebo yuradRebis sagani gaxda, azriT, mxargrZelebi ZorogetSi gadmosaxlebuli da gasomxebuli
xolo sabWoTa somxuri istoriografiis umetesi nawilis Zalisxme- qaldevelebi iyvnen, malaqia ormanianis mixedviT – orbelianebi,
va ukve, faqtobrivad, am istoriis gadakeTebisaken warimarTa. xolo karapet ter mkrtiCianis mtkicebiT – bagratunianebi8.
kvlevis sawyis etapze somex istorikosTa yuradRebis centr- prof. leon meliqseT-begi mxargrZelTa warmomavlobaze sakuTar
Si moeqca istoriuli somxeTis nawilSi umaRlesi qarTuli admi-
nistraciis warmomadgenelTa, e. i. mxargrZelTa vinaobisa da maTi
8
ix. l
L eon meliqseT-begi, `Crdilo mxareTa somexTa moZRvarni~ da
7
s. janaSia, dasaxelebuli naSromi, gv.52. maTi vinaoba, tfilisi, 1928, gv. 39.

144 145
azrs ar gamoTqvams da ZiriTadad msjelobs saqarTvelos somxur saqarTvelom Tavisi ganviTarebis zenits miaRwia12. s. eremiani
nawilSi maT uflebamosilebaze. erTi mxriv igi aRiarebs XII-XIII imaze ki aRarafers ambobs, rom qarTuli saxelmwifos mmarTvelo-
ss. saqarTvelos politikur hegemonias somxeTSi, meore mxriv ki, bis saTaveSi mefis Semdeg vaziri – mwignobarTuxuces-Wyondide-
mxargrZelebs somxuri Temebis faqtobriv baton-patronebad acx- li idga, romlis xelqveiTi moxelec swored amirspasalari iyo
adebs da fiqrobs, rom TviTon mxargrZelebs TavianTi Tavi somex da am ukanasknels mis gareSe jaris Sekrebac ki ar SeeZlo.
mefeTa memkvidreebad miaCndaT9. aSkaraa, zaqaria mxargrZelis, rogorc pirovnebisa da moRvawis
somxuri istoriografiis erT-erTi yvelaze ufro av- hiperbolizacia s. eremians sWirdeboda somxeTis damoukidebel
toritetuli mecnieri h. manandiani mxargrZelTa moRvaweobis mmarTvelad zaqarias warmosadgenad. s. eremianisave azriT, somx-
mTavar Sedegad miiCnevs `somxeTis aRdgenas saqarTvelos suve- eTis politikuri damoukideblobis aRdgena zaqarias STaagona
renitetis qveS~10, e. i. TviT saqarTvelos samefos farglebSi, mis misma sulierma moZRvarma mxiTar goSma, romelic saTaveSi edga
erT-erT vasalur olqad, Tumca am vasalobis xasiaTisa da saxalxo moZraobas da zaqarias ganadidebda xalxis TvalSi13. amg-
Sinaarsis Sesaxeb araferi aqvs naTqvami. var mtkicebulebebTanaa dakavSirebuli, agreTve, mxargrZelTa
mxargrZelTa vinaobis, saqarTvelosa da somxeTis istoriaSi qarTuli gvar-saxelis somxuri formiT `erkainabazukiT~ moxse-
maTi rolis Sesaxeb somxuri Tvalsazrisis formirebaze gadamw- nieba, riTac qarTveli mefis didmoxeles somexi xelisuflis
yveti gavlena, vfiqrob, mainc s. eremianis Sromebma moaxdina. elfers aniWebs. niSandoblivia isic, rom qarTul gvar-saxels
Tavisi Sexeduleba am sakiTxze man jer kidev 1944 w. gamocemul mxolod zaqarias da ivanes mamis amirspasalar sargisis zedwode-
mecnierul-popularul narkvevSi `amirspasalari zaqaria erkaina- bad miiCnevs, rac Turme am ukanasknels TavdadebiTa da simamaciT
bazuki~ warmoadgina11. zaqarias pirovneba am narkvevSi uzomodaa moupovebia qarTvelTagan. s. eremianis ganmartebiT, Zveli somexi
gandidebuli da Sesabamisad gazviadebulia misi mniSvneloba da istorikosebi, sargisis mamis zaqarias (e. i. amirspasalar zaqar-
roli XII-XIII ss. saqarTvelos saxelmwifos istoriaSi. igi ias papis) saxelis mixedviT, am saxls `zaqarianebs~ uwodebeno. ase,
dawvrilebiT gadmogvcems qarTuli saxelmwifoebriobis asparez- sruliad martivi manipulirebiT qarTuli gvar-saxeli `zaqari-
ze zaqaria mxargrZelis dawinaurebis ambavs da misi gavlenis per- anis~ somxuri gvariT Secvala. mM xargrZelTa sxva ganStoebebic, maT
manentul zrdas Tamar mefis karze. s. eremianis azriT, ramdena- Soris gagelebi da Tmogvelebic Sesabamisad, aseve, somxur sag-
dac Tamars, rogorc qals, brZolebSi monawileoba ar SeeZlo, vareuloebad monaTla14.
yvela saqmis gadawyveta amirspasalars uxdebodao, gansakuTrebiT amgvar manipulirebaTa xelovnuroba, romelTac araviTari
mas Semdeg, rac Tamaris meuRle daviT soslani gardaicvala sayrdeni wyaroebSi ar gaaCniaT, sruliad cxadia. saqme isaa, rom
1207 w. amis Semdeg ki s. eremianis mtkicebiT, zaqaria mxargrZeli rogorc qarTuli naratiuli wyaroebis, ise somxuri da qarTuli
ara marto samxedro da saSinao saqmeebs, aramed Tamaris saxeliT epigrafikis cnobebi TanxmobiT mowmobs, rom mxargrZeli gvar-
sagareo politikasac uZRvebodao. amitom zaqaria yvelaze gavle- saxeli iyo da ara pirovnuli zedwodeba. ase rom ar yofila,
niani piri da samefos faqtobrivi gamgebeli iyoo. Tamar mefe rogorc marTebulad SeniSnavs S. mesxia, sargis amirspasalaris
da zaqaria xelixelCakidebulni marTavdnen saxelmwifos, roca zedwodeba ver gadavidoda mis Svilebsa da SviliSvilebze da miT
ufro mxargrZelTa meore Stos warmomadgenlebze, varamis STa-
momavlobaze, iseve, rogorc ar gadasula andria bogoliubskis
9
leon meliqseT-begi, `Crdilo mxareTa somexTa moZRvarni~ da
12
maTi vinaoba, gv. 36-39. s. eremiani, amirspasalari..., gv. 2-62.
10 13
гÏáμ سݳݹ۳ݫ »ñÏ»ñ« VI« ºñ»í³Ý« 1985« ¿ç 191 iqve, gv. 22-23.
11 14
ê© ºñ»Ù۳ݫ ²ÙÇñëå³ë³É³ñ ¼³ù³ñdz »ñϳÛÝ³μ³½áõÏ« ºñ»í³Ý« 1944 iqve.

146 147
pirovnuli zedwodeba `bogoliubski~ mis Svil iurize, Tamaris somxur istoriografiaSi istoriuli simarTlis damaxinjeb-
meuRleze, Tu giorgi brwyinvalisa – mis STamomavlobaze da is am cdebs gzadagza kidevac SevexebiT da qarTuli istori-
a. S.15. erTaderTi wyaro, sadac sityva `zaqariani~ gvxdeba SeniS- ografiis pozicias maT mimarT mkiTxvels kvlavac gavacnobT,
navs S. mesxia, aris vardanis Txzuleba, magram iqac ara zaqari- magram samwuxaro isaa, rom 40-iani wlebis dasawyisidanve am
anTa sagvareulos, aramed zaqarias Zis azriT16. dasagmobma tendenciam saskolo saxelmZRvaneloebSic iCina Tavi
am narkvevis gamosvlidan or weliwadSi s. eremiani ukve rusul da gayalbebul codnaze daamyara mozardi Taobis ganaTleba.
enaze aqveynebs imave xanis istoriis sakiTxebze gamokvlevas, sa- 1944 w. erevanSi gamocemuli saSualo skolis istoriis
dac Tamar mefis saqmros rusi ufliswulis iuris (giorgis) Tavga- saxelmZRvanelo aseTi damokidebulebis erT-erTi tipuri
dasavlis gadmocemasTan erTad XII-XIII ss. qarTuli saxelmwifos magaliTia, sadac kidev ufro gamrudebuladaa warmodgenili XII-
moxeleTa Soris somexTa simravlis Cvenebas cdilobs17. misi mtki- XIII ss. saqarTvelos istoria21. gasagebia, rom n. tokarskis wignic
cebiT, TviTneba didebulebis partikularizmis winaaRmdeg brZo- am saerTo tendenciis uSualo nayofia. amitomac iyo, rom umniS-
laSi qarTuli saxelmwifos didi gardamqmneli emyareboda ucxo vnelovanesi adgili am `mecnierul naSromSi~ somxuri arqiteq-
jarsa da masTan TavSefarebul somex feodalebs18. s. eremianis turis istoriis kvlevis sababiT politikuri istoriis sakiTxebze
TqmiT, Tbilisis amirasa da masTan dakavSirebuli meWurWleTuxu- msjelobam daikava, romlis mizani samxreT-dasavleT saqarTvelos
cesis nacvlis Tanamdeboba mahkanaberdisa da axpatis mflobel istoriasa da kulturul memkvidreobaze qarTveli xalxis
arwrunTa saxlis memkvidreobiT privilegias warmoadgenda. ufro uflebis uaryofa iyo. 40-iani wlebidan dawyebuli somexi
metic, Tamaris droindel saqarTvelos meWurWleTuxucess (1187- istorikosebi, faqtobrivad, erTmaneTs ejibrebodnen qarTul-
1188 ww.) abulasans amirqurd arwrunTan aigivebs da amiT masac somxur istoriul urTierTobaTa gamrudebaSi, magram, roca am
asomxebs, xolo misi kvalifikaciiT `somxur-qarTul sasazRvro procesis tonis mimcemi qarTul wyaroebSi kargad
olqis~ – taiq (tao) da klarjq (qarT. klarjeTis) mmarTvel eris- gaTviTcnobierebuli s. eremiani gvevlineba, aSkaraa amgvari
Tavs guzan, Tu gazans saqarTveloSi cnobil `guzan taoskarels~ tendenciis winaswar gamiznuli politikuri Sinaarsic.
mis mier gasomxebul abulasanis Svilad miiCnevs19. misive TqmiT, n. tokarskis wignze samecniero wreebisa da farTo sazogadoe-
Tuki giorgi III saqarTvelos saxelmwifoebriv asparezze yivCaRebs briobis uaryofiTma reaqciam SesaZloa daaCqara kidec `somxuri
awinaurebda, Tamari somxebs wyalobda. am politikis Sedegad qvey- tendenciis~ gamovlinebis formebis daxvewa da koncefciis far-
nis mmarTvelobaSi Zmebi dolgorukebi (e. i. mxargrZelebi) gaba- glebSi misi moqceva. yovel SemTxvevaSi, s. eremianis mTel rig
tondnen da `zaqaria dolgorukma, daCrdila ra daviT soslani, naSromebSi 40-iani wlebis bolosa da mis Semdgom periodSic kar-
Tavisi marjve da moqnili politikiT SeZlo qveynis faqtobrivi gad igrZnoba amierkavkasiis istoriis Teoriuli gaazrebis sur-
mmarTveli gamxdariyo, Tamari mTlianad aRmoCnda yovlisSemZle vili. sabWoTa kavSirSi gabatonebuli marqsistuli moZRvrebis
Zmebis – zaqaria da ivane dolgorukebis Zalauflebis qveS~20. ideur da Teoriul safuZvlebs Sefardebuli s. eremianis kavkasiis
istoriuli ganviTarebis koncefcia isea agebuli, rom arsebiTad
progresis matarebel erTaderT fenomenad Cvens regionSi Zveli
15
S. mesxia, saSinao politikuri viTareba da samoxeleo wyoba XII s.
da Sua saukuneebis somxeTi unda dausaxos mkiTxvels. aseTi cno-
saqarTveloSi, Tbilisi, 1979, gv. 251.
16
iqve, gv. 252. biereba, gasagebia, farTo gasaqans uqmnis tendenciur avtorTa
17
Ñ. Ò. Åðåìÿí, Þðèé Áîãîëþáñêèé ïî àðìÿíñêèì è ãðóçèíñêèì èñòî÷íèêàì,
Íàó÷íûå òðóäû ÅÃÓ, XXIII, 1946.
18
iqve, gv. 391. 21
19
iqve, gv. 399. Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà, ïîñîáèå äëÿ ñðåäíèõ øêîë, ÷. I, 1944, ñ. 174,
20
iqve, gv. 415. 175 da sxv.

148 149
SemoqmedebiT SesaZleblobebs, ramac somxuri istoriografiis uli gadasvla, ramac uzrunvelyo qveynis swrafi progresiuli
erT mniSvnelovan nawilSi sakmaod Rrmad gaidga fesvebi, miT ganviTareba da radganac adrindelma feodalurma urTierTobam
umetes, rom amgvar fsiqikur ganwyobas ZvelTaganve momdinare somxeTSi upiratesi ganviTareba pova (igulisxmeba) saqarTvelos-
tradiciac uwyobda xels. sabWoTa periodis somxur istoriogra- Tan SedarebiT, aman Tavidanve gansazRvra somxeTis politikuri
fiaSi Txrobis Cveulebriv normad iqca sakuTari qveynis istori- da kulturuli iniciativa Sua saukuneebis amierkavkasiaSi. ase-
is gazviadebiT warmosaCenad calkeuli istoriuli faqtebisa da Tia Zalze mokled s. eremianis koncefciis arsi amierkavkasiis is-
movlenebis gayalbeba-gadakeTebac. ase magaliTad, somex istori- toriul ganviTarebaze22.
kosTa didi nawili, daaxloebiT imave 40-iani wlebidan mokidebu- s. eremianis mTavari amosavali debuleba Zveli somxeTis kla-
li, faqtebis sawinaaRmdegod, cdilobs amtkicos, TiTqos, Sua sobrivi sazogadoebis socialuri bunebis Taobaze uSualod ukav-
saukuneebSi sagareo urTierTobaTa sferoSica da Sidakavkasiuri Sirdeboda 1925-31 ww. warmoebul diskusias, sadac akad. struvem
politikuri da kulturuli procesebis ganviTarebaSic iniciativa daamkvidra mosazreba Zveli aRmosavleTis qveynebis klasobriv
yovelTvis somxeTs epyra, romlis gavlenas emorCilebodnen am sazogadoebaTa monaTmflobelurobaze. 60-ian wlebSi diskusia
regionis danarCeni qveynebi bagratunTa somxuri samefoebis ganaxlda, romelmac eWvs qveS daayena da, faqtobrivad, uaryo
gauqmebamde da mogvianebiTac ki (XII-XIV ss.) saqarTvelos saxelm- struves Tezisi. 1970 w. gamocemul `saqarTvelos istoriis
wifos SemadgenlobaSi myofi somxeTi, Turme, gansakuTrebuli av- narkvevebis~ I tomSi ukve gadaWriT uaryofili iyo Zveli qarTu-
tonomiuri uflebebiT sargeblobda, ramdenadac maTive azriT, li klasobrivi sazogadoebis monaTmflobeluroba. TiTqmis,
maxlobeli aRmosavleTis im drois uZlieres saqarTvelos cen- imavdroulad gamoqveynebul analogiur somxur gamocemaSi ki
tralizebul monarqias, faqtobrivad, somxebi marTavdnen da ami- `somexi xalxis istoria~, t. I s. eremiani da g. sarqisiani kvlavac
tomac maTi zrunva somxeTis damoukideblobisa da keTildReobi- icavdnen Zveli somxeTis sazogadoebis monaTmflobelurobis
saTvis bunebrivi iyoo. es azri gamosWvivis, rogorc somxeTis Teziss23, rasac ZiriTadad emyareboda s. eremianis Tvalsazrisi
istoriis sakiTxebze dawerili calkeuli naSromebis, ise umaR- kavkasiaSi somxeTis upiratesi ganviTarebis Sesaxeb. Tu gaviTval-
lesi da saSualo saswavlebelTa saxelmZRvaneloebis teqstebis iswinebT, rom Zveli somxeTis monaTmflobelurobis Tvalsazriss
striqonebidan. TviT somxur istoriografiaSic ki Tavidanve aRmoaCnda iseTi se-
amosavals Tavisi koncefciisaTvis (anu kavkasiaSi somxeTis riozuli mowinaaRmdege, rogoric iyo gamoCenili somexi istori-
upiratesi ganviTarebulobis ideis gasamarTleblad) s. eremiani kosi h. manandiani, s. eremianis koncefcia, aSkaraa, sxva ufro efeq-
qveynis socialur-ekonomikuri ganviTarebis xasiaTSi uZebnis turi argumentebiT Semagrebas iTxovda. kK avkasiaSi somxeTis mow-
TiTqos. misi TvalsazrisiT, romelic wamoyenebisTanave ZiriTadad inaveobis Tvalsazrisis momxreebma tradiciuli mxardaWera
gabatonda somxur istoriografiaSi, Zveli somxeTis (II-I ss.) kla-
sobrivi sazogadoeba monaTmflobeluri iyo, miuxedavad imisa, 22
ix. Î ðàáñòâå è ðàáîâëàäåíèè â äðåâíåé Àðìåíèè, ÂÄÈ, 1950; Ïðîáëåìà
rom mas ar miuRwevia berZnul-romaul klasikur formamde.
ïàäåíèÿ ðàáîâëàäåëü÷åñêîãî îáùåñòâà è çàðîæäåíèÿ ôåîäàëüíûõ îòíîøåíèé â
Semdgomi saukuneebis somxeTis sazogadoebrivi cxovreba ki vi- äðåâíåé Àðìåíèè (Äîêëàäû ñîâåòñêîé äåëåãàöèè íà XXIII ìåæäóíàðîäíîì
Tardeboda ara monaTmflobelur urTierTobaTa gaRrmavebis êîíãðåññå âîñòîêîâåäîâ, ñåêöèÿ Èðàíà, Àðìåíèè è Ñðåäíåé Àçèè), Èçäàòåëüñòâî
gziT, aramed feodalur urTierTobaTa warmoqmnis mimarTulebiT.A ÀÍ ÑÑÑÐ, Ìîñêâà, 1954; Ñ³Û ÛáÕáíñ¹Ç å³÷ÙáõÃÛáõÝ, Ñ. I, »ñ¿í³Ý, 1971;
amdenad, Zveli somxeTis monaTmflobeluri sazogadoebisaTvis Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà, ÷. I, Åðåâàí, 1951 da sxv.
23
ix. MmeliqiSvili g. a., `maxlobeli aRmosavleTisa da kavkasiis
niSandoblivma sakuTrebis ganviTarebulma formebma adridanve
uZvelesi klasobrivi sazogadoebis bunebis sakiTxisTvis~, ivane
ganapirobes miwis kerZo (feodaluri) sakuTrebis gaCena da eqs- javaxiSvilis dabadebis 100 wlisTavisadmi miZRvnili saiubileo
ploataciis monaTmflobeluri formebidan feodalurze organ- krebuli, Tbilisi, 1976, gv. 145-171.

150 151
`ruseTidan miiRes~, ZiriTadad, kavkasiis istoriaze orientire- uli (IV-V ss.) xanis saistorio TxzulebaTa fragmentebs. amas
buli cnobili mecnieris (SemdgomSi ssrk mecnierebaTa akademiis, garda, amierkavkasiis uZvelesi ganviTarebis suraTis aRdgenis
moskovis istoriis institutis direqtori) a. p. novosalcevis simZime a. novoselcevis naSromebSi dakisrebuli aqvs bibliis
saxiT. igi uaryofda ra kavkasiis qveynebSi monaTmflobelur teqstebSi Semonaxuli socialur-ekonomikuri Sinaarsis Semcveli
urTierTobaTa arsebobis SesaZleblobas, am regionSi somxeTis terminebis analizs. am mxriv ki, bibliis qarTuli teqstebic somx-
mowinaveobis damtkicebas geopolitikuri xasiaTis argumentebiT uris TanabarmniSvnelovan adekvatur yvela termins Seicavs.
cdilobda. misi azriT, ramdenadac Zveli civilizaciis raionebTan adrefeodaluri xanis qarTul da somxur wyaroebSi damowme-
(mesopotamia, siria, mcire azia, irani) somxeTi teritoriulad buli socialur-ekonomikuri xasiaTis terminebis semantikuri
ufro axlos imyofeboda, klaswarmoqmnis procesi aq bevrad in- erTgvarovnebisa da feodaluri institutebis didi msgavsebis
tensiuri iyo. amitom es procesi ufro adre da intensiurad miuxedavad, feodalizaciis procesi mezobel qveynebSi mainc
somxeTSi daiwyo, ramdenadme gvian qarTlSi da sul gvian, ukve, amJRavnebda xarisxobriv sxvaobas. Tu saqarTveloSi am process
arabTa dapyrobebis win, Zireul albaneTSi24. Tan sdevda adreklasobrivi sazogadoebis gadmonaSTuri niSnebis
somxeTi rom teritoriulad da ganviTarebis xasiaTiTac iran- likvidacia, somxeTSi maT gacilebiT didxans Semoinaxes Tavi.
Tan ufro axlos idga da, faqtobrivad, misi kulturul-poli- xolo iseTi umniSvnelovanesi gadmonaSTi, rogoric iyo Temi,
tikuri samyaros Semadgenel nawils warmoadgenda, samecniero feodalur somxeTs bolomde SemorCa, rac Tavis mxriv feoda-
literaturaSi es sadavod aravis gauxdia. es Tvalsazrisi gatare- luri ganviTarebis process mudmivad borkavda. Zveli qarTlisa
bulia n. adoncis, h. manandianis, s. eremianis da sxvaTa cnobil da misi Tanadrouli arSakiduli somxeTis socialuri viTarebis
naSromebSi. magram amis gamo, misi, rogorc progresis matarebeli Sedarebisas akad. d. musxeliSvilma saintereso movlenas miapyro
qveynis gamorCeulad warmoCena ar unda iyos maincdamainc gama- yuradReba: niSandoblivad aRiniSneba feodalur senioriaTa
rTlebuli, radganac ZvelaRmosavluri sazogadoebebi aRmavali simravle da amdenadve sazogadoebis feodalizaciis meti siRrme
tendenciebis ganviTarebas did dabrkolebebs uqmnida. amierkavka- qarTlSi somxeTTan SedarebiT. amazeve miuTiTebs, mecnieris
siaSi somxeTis upiratesi ganviTarebis s. eremianisa da a. novosel- azriT, feodaluri ierarqiis ararseboba arSakidul xanaSi da
cevis Tvalsazrisi SesaZloa sayrdens poulobs ukeT Semonaxuli agreTve sasoflo Temis didi sicocxlisunarianoba somxeTSi
da SedarebiT uxvi cnobebis Semcveli adreuli somxuri origi- TviT XVIII s-mde25. ra argumentic ar unda gamoinaxos eremian-
naluri wyaroebidan momdinare STabeWdilebebSi, razec araerT novoselcevis Tvalsazrisis dasasabuTeblad, erTi mainc udavo
miTiTebas vxvdebiT maT SromebSi. qarTuli wyaroebis Sesabamisi da cxadia, qarTuli feodaluri sazogadoeba da misi saxelm-
da TanabarmniSvnelovani cnobebi, a. novoselcevis azriT, ufro wifo Senoba gacilebiT ufro gamZle da sicocxlisunariani
gviania somxurTan SedarebiT da naklebad asaxavs im epoqas, razec aRmoCnda istoriis gamocdis winaSe, vidre sxva danarCeni
weren maTi avtorebi, Tumca imasac aRniSnavs, rom qarTuli wyaro- amierkavkasiaSi. istoriuli procesis amgvari Sedegi ki
ebis warmoSobis problema jer kidev ar aris bolomde gadaw- TavisTavad cxadyofs ganviTarebis bevrad myari niadagis
yvetili. a. novoselcevis es argumenti seriozulad namdvilad ver arsebobas CvenSi mezoblebTan SedarebiT. ase rom, s. eremianis
CaiTvleba, ramdenadac `moqceva¡ qarTlisa¡s~ da `qarTlis cx- mier dasmuli sakiTxi amierkavkasiis istoriul ganviTarebaSi,
ovrebis~ krebulebSi didi xania mkvlevrebi amCneven bevrad adre- erTsaxad, somexTa gansakuTrebuli mowinaveobis Sesaxeb namd-
vilad gadasaxedia.

24 25
Íîâîñåëüöåâ À. Ï., Ãåíåçèñ ôåîäàëèçìà â ñòðàíàõ Çàêàâêàçüÿ, Ìîñêâà, daviT musxeliSvili, saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi, Tb., 2003,
1980, ñ. 140-249. gv. 414-415.

152 153
1951 w. b. araqelianisa da a. ionnisianis redaqtorebiT rusul eba, kerZod, qarTvelologiuri specialuri literatura. magali-
enaze erevanSi gamodis s. eremianis xsenebuli koncefciis safuZ- Tad, dumiliT gverdi aqvs avlili wyaros mravalmniSvnelovan
velze agebuli ganmazogadebeli naSromi `somexi xalxis istoria Cvenebas imis Taobaze, rom Zv. w. II s. somxeTis sazRvrebi qarTuli
(am wignis rukebisa da 17 sruli Tavis avtori s. eremiania), sadac miwebis xarjze farTovdeboda da mtkvris samxreTiT mdebare
amierkavkasiis istoriis gadmocemisas Zvel da Sua saukuneebis teritoriebi – pariadris ferdobebi, xorZene da gogarene maT
mTel sigrZeze mxolod somxeTis upiratesobis mtkiceba do- mitacebamde qarTuli miwebi iyo. istoriuli perspeqtivis dacvis
minirebs, misgan gansxvavebuli da sawinaaRmdego faqtebi ki miCq- aucileblobis gareSe, wignSi isini warmodgenilia, rogorc somxe-
maluli an gadakeTebulia. saqarTvelosTan urTierTobis Temac Tis nawilebi. recenzentis aRSfoTebas iwvevs isic, rom karinis
calmxrivadaa gaSuqebuli da mezobeli xalxebis `istoriuli me- olqis saxelwodeba warsulTan misi kavSiris gareSe ucabedad
gobrobis~ saxeliT is somxeTis istoriasaa daqvemdebarebuli. Cndeba III saukunis somxuri qalaqebis ricxvSi, aseve `karinis da
erTi sityviT, amierkavkasiis politikuri ganviTarebis mTavar speris~ olqebis saxelebi `Sida somxeTis~ olqTa Soris. wignSi
mamoZravebel Zalad somxuri saxelmwifoebrivi tradiciebi da gvxvdeba iseTi istoriul-geografiuli gansazRvrebebic, ganagr-
`somxuri fenomenia~ dasaxuli. seriozuli problemebisadmi amg- Zobs v. dondua, romlebic aiZuleben mkiTxvels daaskvnas, TiTqos,
vari antimecnieruli damokidebulebis winaaRmdeg pirvelma xma aRmosavleT saqarTvelos samxreTi sazRvari `ZvelTaganve~ ucv-
aRimaRla cnobilma qarTvelma mecnierma varlam donduam26. igi lelad gadioda `gugarqis~ CrdiloeTiT (gugareTi, igive gogare-
miuTiTebda wignis avtorTa im mavne tendenciaze, romelic Zveli ne samxreT qarTlSi), ramdenadac is usityvodaa dasaxelebuli
kavkasiis istoriaSi, somexTa garda, sxva binadar tomTa kvals, `Zveli somxeTis ZiriTadi olqebis~ ricxvSi. sinamdvileSi, wers
faqtobrivad, Slida. magaliTad, Zveli aRmosavleTisa da kavkasi- recenzenti, gugareTi im dros somxuri samefos eqspansiis obieq-
is tomobriv Semadgenlobaze msjelobisas saWiro ganmartebis ti iyo da mogvianebiT IV s., somxurive wyaroebis mowmobiT, kvlav
gareSe subarebis moxsenieba mkiTxvels ver aZlevs masze poziti- daubrunda danarCen qarTls. somexTa Soris is cnobili iyo
ur codnas. tomobrivi saxelwodebebis amgvari gamoyenebiT ki `qarTvelTa velis~ `vrac daStis~ saxeliT. es olqi imave somxuri
masobrivi mkiTxvelis Tvalsawieridan aucileblad qrebian ibere- wyaroebis mixedviT, qarTveli kaTalikosis iurisdiqcias ganekuT-
bi da sxva eTnikuri warmonaqmnebi. iberiis qveynis lokalizaciac vneboda.
iseTive zogadia da gaugebari, rogorc imdroindeli kavkasiis to- arakeTilsindisieradaa gaSuqebuli wignSi I-III ss. istoriuli
mobrivi Semadgenloba. movlenebi kavkasiaSi, gansakuTrebiT I saukunis meore mesamedis
amasTan erTad, samxreT saqarTvelos istoriuli ganviTareba, ambebi, roca somxeTis samefo taxtze qarTuli samefo saxlis
SeniSnavs v. dondua, demonstrirebulia mxolod somxeTis istori- warmomadgenlebi isxdnen. s. janaSias dakvirvebiT es dro qarTul-
is aspeqtiT, ris Sedegadac Zveli qarTuli miwebi (gugareTi, kari- somxur sazRvarze teritoriuli samflobeloebis xelaxali gada-
nis da speris olqebi da a. S.) STanTqmulni aRmoCndnen somxeTis nawilebis periodia da, Cans, swored amitomac gverdi aqvs avlili
istoriis nakadiT. wignSi ubralo cdac ki araa mocemuli eCvene- romsa da parTias Soris somxeTisaTvis gaCaRebul did brZolaSi
binaT – romeli miwa romel qveyanas wydeboda da romels uerTde- imdroisTvis Zlevamosili iberiis farTo monawileobas. v. dond-
boda da rodis. ar aris gaTvaliswinebuli istoriuli gamocdil- ua mkiTxvelis yuradRebas miapyrobs im niSandobliv faqtzec, rom
aTeuli wlebis manZilze iberiis saxelmwifos myarad epyra ini-
ciativa am regionSi, romelic uZlieres romsa da parTias gamo-
26
Â. Äîíäóà, Íåêîòîðûå çàìå÷àíèÿ íà êîëëåêòèâíûé òðóä – Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî
staca. amis Sedegia, rom maxlobeli aRmosavleTis mebrZol poli-
íàðîäà, ÷. I, ïîä ðåä. Á. Í. Àðàêåëÿíà è À. Ð. Èîàííèñÿíà. Èíñòèòóò èñòîðèè
ÀÍ Àðìÿíñêîé ÑÑÐ, Åðåâàí, 1951 ñòð. 291 .`mimomxilveli~, III, Tbilisi, tikur ZalTa realuri Tanafardobis safuZvelze iberiis mefeebs
1953, gv. 307-321. Zlevamosili `didi mefis~ saxeliT ganadidebdnen, rac ukve do-

154 155
kumenturadacaa dadasturebuli (mxedvelobaSia armazis biling- ganmarteba ki mTlianad aufasurebs avTenturi wyaros mniSvnelo-
va). sarecenzio wignis avtorebs ki saxelganTqmuli iberiis es bas da mxolod pasiur rols akuTvnebs ajanyebis namdvil
mefeebi udrood CamoqveiTebuli hyavT romis `dayenebul~ saTak- meTaursa da brZolebis warmmarTvels.
ilo rangamde. ase yrud da Seufereblad moixsenieben wignis av- wignSi mTlianad miCqmalulia didi qarTveli mefis daviT III
torebi qarTul-somxuri politikuri urTierTobis erTob sain- kurapalatis mravalmxrivi nayofieri moRvaweobis didi mniSvnelo-
tereso da didmniSvnelovani periodis ambebs. mikerZoebisa da ba ara marto qarTul-somxuri urTierTobis, aramed TviT somxe-
gayalbebis faqtebi, TiTqmis, yovel nabijze gvxvdeba am wignSi. Tis istoriisTvisac. mM xolod erT winadadebaSi misi vinaobis moux-
ase magaliTad, roca IV s. 60-70-iani wlebis mijnaze brZolas senieblad naTqvamia, rom `bizantielebma miitaces taiqi (tao),
iberiisaTvis romsa da irans Soris am qveynis gavlenis sferoe- rasac qarTveli mefeebi ver Seurigdnen, radganac Tavi miaCndaT
bad gayofa mohyva Sedegad da sparseTis mefe Saburis mier adre daviT kurapalatis kanonier memkvidreebad~ (gv. 151). sinamdvile-
devnili saurmagi saqarTveloSi ukan dabrunda, es faqti wignSi Si saqme exeba taoel bagrationTa mTel memkvidreobaze qarTvel
isea gadmocemuli, TiTqos, romis molaparakebas ki ara, aramed mefeTa kanonier uflebas. wignis avtorTa mocemuli formulebiT
iranis batonobis winaaRmdeg muSeR mamikonianis gmirul brZolas ki ise gamodis, TiTqos, taos, rogorc qarTvel bagrationTa
ganesazRvros saurmagis bedi. amgvaradve da kidev ufro gamrude- memkvidreobis nawilis istoria saTaves daviT kurapalatidan
buladaa gaSuqebuli 482 w. vaxtang gorgaslis mier iranis winaaRm- iRebdes da ara istoriis siRrmidan. taos istoriuli kuTvnileb-
deg organizebuli ajanyeba saqarTveloSi. sarecenzio wignSi is mimarT wignis avtorTa damokidebuleba kidev ufro gamokve-
faqtebis sawinaaRmdegod naTqvamia, rom vaxtangma daxmarebisaTvis Tiladaa gamJRavnebuli sxva adgilas, sadac 481 wlis ajanyebasTan
somxebs mimarTa TxovniT, ris pasuxadac somxuri jaris nawili dakavSirebiT gvamcnoben, rom somxeTis naxararebma TavianTi ojax-
vahan mamikonianisa da saak bagratunis meTaurobiT gaemarTnen vax- ebi da qoneba winaswar Seafares bizantiis momijnave Soreul
tangis dasaxmareblad. brZola warumatebeli aRmoCnda, brZolis taiqs. mocemul konteqstSi, marTebulad SeniSnavs v. dondua,
velze darCnen saak bagratuni da sxva somxebi, Sewires ra mravaltanjuli da maRali kulturis qarTuli qveyana raRac
sicocxle moZme qarTveli xalxis Tavisuflebas. erTi sityviT, uTvistomo mxared gamoiyureba. aseTi bundovani geografiuli
somex feodalTa nawilis mier qarTveli mefisaTvis aRmoCenili gansazRvrebis gamo ki araspecialists SeiZleba is sadRac gada-
daxmareba wignSi raRac filantropiis gamovlinebad aRiqmeba, rac kargul qveyanadac ki moeCvenos. ase rom, qarTuli istoriuli
TiTqos stimuls aZlevda somex mTavarTa brZolas vaxtang gor- teritoriebis miCqmalvisa da mexsierebidan amoSlis survili,
gaslis jaris SemadgenlobaSi. sinamdvileSi, rogorc amas TiTqmis, yovel nabijze avlens Tavs am tendenciur wignSi.
dawvrilebiT aRwers am movlenebis Tanamedrove somexi istori- qarTvelTa da somexTa megobrobis mniSvnelobisaTvis fusfusi
kosi lazare farpeci, erToblivi brZolis ganmsazRvreli mTava- sailustracio masalis SerCeviT ar xdeba, ris gamoc gauSuqebeli
ri mizezi saerTo interesebi iyo. ufro metic, sparselTa bato- rCeba daviT kurapalatis, daviT aRmaSeneblisa da misi memkvidree-
nobis pirobebSi somxeTi gacilebiT ufro mZime mdgomareobaSi bis ganmaTavisuflebeli misia mTel kavkasiasa da kerZod somxeT-
iyo im dros Cayenebuli, vidre saqarTvelo. mravali aTeuli we- Si, ris Sesaxebac sakmaod uxv da STambeWdav cnobebs Seicavs
li iyo gasuli, rac aRmosavleT somxeTSi sparselebma adgi- swored somxuri wyaroebi.
lobrivi samefo xelisufleba gaauqmes (428 w.) da mTlianad da mrude sarkiTaa areklili am wignSi XII-XIII saukuneTa saqarTve-
srulad daeuflnen dapyrobil qveyanas. amitomac cnobam saqar- los centralizebuli feodaluri monarqiisa da mis Semadgenlo-
TveloSi sparselTa sawinaaRmdegod mowyobili ajanyebis Sesaxeb baSi Sesuli somxeTisa da mTlianad kavkasiis istoriis didmniS-
somxebic aRafrTovana da Tavidanve gverdiT daudgnen ajanyebis vnelovani epoqa. sul raRac 4-5 gverdze gaSlil TxrobaSi
meTaurs – vaxtang gorgasals. am movlenis wignSi mocemuli saqarTvelo paradoqsul politikur organizmad warmogvidgeba,

156 157
sadac batonoben da movlenebs warmarTaven am saxelmwifos riuli mezoblebis WeSmarit, sasicocxlo interesebs. samwuxarod,
`mfarvelobaSi~ myofi mezobeli qveynis warmomadgenlebi. wignis politizirebuli istoriis niSnebi, centraluri xelisuflebis
am Tavis qvesaTaurebi, rogoricaa `zaqaridebis gaZliereba~, mxardaWeris pirobebSi, sabWoTa somxuri istoriografiis kuTv-
`zaqariadebis samflobeloebi~, `zaqaridebis vasalebi~ da sxvebi nilebad iqca. sabWoTa kavSiris xalxTa megobrobis oficialurad
winaswar mowmobs avtorTa daJinebul cdebs, mkiTxvels Caunergon gacxadebuli ideologiis fonze mTavrobis kavkasiuri politika
Tamarisdroindeli maxlobeli aRmosavleTis uZlieres qarTul ukve cinizmis niSnebsac iZenda. erT SemTxvevaSi sruli Tavisu-
saxelmwifoSi, kabinetur pirobebSi xelovnurad Seqmnili e. w. fleba hqonda miniWebuli mecnierTa erT koleqtivs nebismieri
`zaqaridTa~ sagvareulos gansakuTrebulobis azri. somexi av- darRveviTa da mikerZoebiT gaeSuqebina kavkasiis istoria,
torebi saqarTvelos somxur samflobeloebSi maT ugvirgino me- amavdroulad ki mecnierTa sxva koleqtivs `xalxTa megobrobis
feebad gvixataven, ris safuZvelzec somxur miwebs saqarTvelos saxeliT~ ekrZaleboda simarTlis dacva. m M agaliTad, akad. s. jan-
politikur CarCoebSi moqceul saxelmwifod warmogvidgenen. wign- aSias mier n. tokarskis wignis samarTliani kritika, faqtobrivad,
Si vkiTxulobT: XIII s. dasawyisSi yofili somxuri samefoebis _ aikrZala, roca misi narkvevi wignis savaWro qselidan male amoi-
anisis, taSir-Zoragetisa da sivnieTis teritoriebi zaqaridTa xe- Res, xolo v. donduas kritikuli recenzia masobrivi tiraJiT
lSi aRmoCnda mas Semdeg, rac isini Tamar mefem uwyaloba maT. gamosul wignze mxolod SezRudul tiraJian gamocemaSi Zlivs
qarTuli samefos SemadgenlobaSi Semavali Crdilo somxeTi Sina- daibeWda. ufro metic, xelovnebis istoriis sayovelTaod aRiare-
gani sruli TviTmmarTvelobiT sargeblobda da qarTveli mefee- buli specialistis giorgi CubinaSvilis metad saintereso wigni
bic somxuri miwebidan gadasaxadebsac ki ar krebdneno (gv. 164- `Ðàçûñêàíèÿ ïî àðìÿíñêîé àðõèòåêòóðå, Òáèëèñè, 1967 ã. ara marto uki-
165). Tavi rom gavaneboT wyaroebis cnobebTan aseT mtkicebule- duresad SezRuduli tiraJiT (sul 500 c.) ZlivZlivobiT gamoica,
baTa srul Seusabamobas, `keTili nebiTa~ da `megobrobis~ mizez- aramed arc wignis bazarze misces gasaqani da arsebiTad bib-
iT saxelmwifoebrivi damoukideblobis mopoveba, vfiqrob, gauwafi lioTekebis Taroebze miajaWves. maSin, rodesac 1968 w. sabWoTa
mkiTxvelisTvisac ki Znelad dasajerebeli unda iyos. samagierod, kavSiris Tavdacvis saministros gamomcemlobam masobrivi tira-
s. eremianis xsenebul naSromebSi mxargrZelTa eTnikuri warmo- JiT (65 aTasi) dabeWda mxargrZelTa gayalbebuli istoriis
mavlobis gadasinjvam da qarTuli saxelmwifos istoriaSi maTi masalaze agebuli kidev ufro damaxinjebuli da saqarTvelosTvis
Rvawlis mniSvnelobis gazviadebam logikurad miiyvanes central- Seuracxmyofeli g. vermiSevis istoriuli romani `amirspasalari~,
izebuli qarTuli feodaluri monarqiis bunebisa da misi somx- rac, gasagebia, istoriul mezoblebs Soris undoblobis gaRvive-
uri nawilis politikuri statusis dasmamde, ris Semdeg somxuri bis mets, albaT, arc isaxavda miznad. qarTuli mxaris reaqcia
istoriografia gansakuTrebuli aqtiurobiT Seudga am ideis gasa- amgvar gamocemebze ki, rogorc wesi, maqsimalurad izRudeboda.
marTleblad sxvadasxva logikuri Tu mecnierebasTan miaxloebu- aseT pirobebSi somex mecnierTa erTi nawili Seuferxeblad da
li konstruqciebis Ziebas. MmaT Sesaxeb calke kidev mogviwevs gegmazomierad ganagrZobda saqarTvelos istoriuli Tu amJa-
saubari, ris gamoc mxargrZelebze msjelobas amjerad aq Sevw- mindeli samxreTis teritoriebis kalmiT dalaSqvras.
yvetT. aseTi damokidebulebis erT-erTi mkafio magaliTia 1971 wlis
v. donduas mier recenzirebuli wignis mTavari tendencia gazafxulze somxeTis mecnierebaTa akademiis sazogadoebriv mec-
saqarTvelos istoriasTan damokidebulebis nawilSi, rogorc vnax- nierebaTa ganyofilebis yovelTviur organoSi `lraberSi~ dabe-
eT, mimarTulia masobrivi mkiTxvelis ara mecnieruli cnobiere- Wdili paruir muradianis werili `braldebiTi formebi saxelo-
bis gasafarToeblad, rac amgvari ganmazogadebeli naSromis mTa- biTSi somxeTis toponomikis monacemTa mixedviT~, romelic gan-
vari amocana unda iyos, aramed gansazRvruli politikuri gan- sakuTrebiT gamoirCeva kvlevis lingvisturi meTodebis ignor-
wyobilebis Sesaqmnelad, rac, vfiqrob, verafriT pasuxobs isto-

158 159
irebaTa da TvalsaCino enobriv faqtebze uxeSi ZaladobiT27. saqme buli qarTuli toponimebis mimarT da raRatom aris saeWvo
exeba qarTuli enis normebis mixedviT, qarTveli xalxis mier qarTuli saxelebis qarTuli sawyisis sagangebo dasabuTeba? da
Seqmnil is-i sufiqsiT nawarmoeb toponimebs: Tbilisi, bolnisi, piriqiT, Tu SesaZloa qarTuli toponimebis ucxoenovani war-
krwanisi, quTaisi da sxvas. saqarTvelos teritoriaze gavrcele- momavlobis mtkiceba, ratom ar Cndeba analogiuri kiTxva som-
bul am da msgavsi toponimebis mTeli sistema sayovelTao aRi- xuri saxelebis mimarT? mecnieruli logikis TvalsazrisiT xom
arebiT araviTar eWvs ar iwvevs rogorc lingvisturi, ise isto- aseTi midgoma savsebiT bunebrivi iqneboda.
riuli TvalsazrisiT. muradianma Sekriba is da s-ze daboloebuli saqmec is aris, rom mecnierebis moTxovnilebebi, misi kanon-
somxeTis teritoriaze arsebuli erTob mcirericxovani topo- ebi, misi logika, am SemTxvevaSi p. muradianisaTvis arafers niS-
nimebi (magaliTad agulis, akanis, alberis, arnis, aksigoms), to- navs imasTan SedarebiT, ramac mas kalami aaRebina xelSi. amito-
ponimTa es ori tipi xelovnurad gaaerTiana erT klasSi da yo- mac mas ar SeuZlia angariSi gauwios im uaRresad TvalsaCino
velgvari mecnieruli argumentaciis gareSe a priori somxuri war- faqts, rom qarTulisTvis damaxasiaTebeli naTesaobiTi brunvis
momavlobisad gamoacxada. misi azriT, somxuri toponimebi ar formebis (isi) saSualebiT toponimebis warmoqmna saerToqarTve-
saWiroebs specialur gamokvlevas, aprioriT cnobilia, rom isini luri modelia da sityvaTwarmoqmnis es wesi gamoiyeneboda to-
somxur niadagze aRmocendnen, samagierod is-i-ze daboloebuli ponimikaSi jer kidev proqarTul epoqaSi. 1961 w. sabWoTa
qarTuli toponimebis warmomavloba namdvilad saWiroebs gar- saqarTvelos teritoriis farglebSi aRniSnuli modelis 120 to-
kvevas. es alogikuri Tezisi daedo safuZvlad p. muradianis mtki- ponimze meti aRiricxa (wkadisi, wnisi, yulaRisi, sxvilisi, duisi,
cebas, TiTqos, is-iT daboloebuli qarTuli toponimebis udidesi bolnisi, samwverisi, taZrisi, yvibisi, zindisi, tirZnisi da sxva
nawili somxuri warmomavlobisaa. magaliTad, misi mtkicebiT, mravali). Tu es sia dausaxlebeli punqtebiTa da yvela mikroto-
somxuri toponimebia: Tbilisi, bolnisi, krwanisi, manglisi, dma- ponimiT Seivseboda, gasagebia, maTi ricxvi Seudareblad gaizrde-
nisi da sxvebi. amgvari toponimebis meore nawili berZnuli war- boda. am fonze ki erTob niSandoblivia, rom is-ze daboloebuli
momavlobisaa: quTaisi, fazisi da mxolod mesame erTob umniSvne- toponimebidan p. muradianma somxeTSi mxolod 32 toponimi Zlivs
lo jgufia qarTuli. esenia nazmnari (magaliTad xerTvisi) da Semoikriba, rac cxadia, araTu misTvis sasurvel daskvnas waadge-
nasaxelari toponimebi: ruisi, daTvisi, sacxenisi...,… sul erTad, ba, aramed, piriqiT, sruliad sawinaaRmdegoze metyvelebs. is-iT
eqvsi. daboloebul qarTul da somxur toponimTa arsebuli ricxobrivi
p. muradianis am werilis qarTveli recenzentebi aleqsandre Tanafardoba, vfiqrob, specialuri lingvisturi kvlevis gareSec
oniani da zurab sarjvelaZe sruliad bunebrivad svamen kanon- aSkaras xdis yvela am toponimTa qarTul warmomavlobas (am Tez-
zomier kiTxvas: Tuki avtors (e. i. p. muradians) mxolod to- isis enaTmecnieruli dasabuTeba ix. aleqsandre onianisa da zurab
ponomikis lingvisturi problemebi aRelvebs, riT unda aixsnas sarjvelaZis xsenebul statiaSi). mezobeli qveynis toponimebis ase
aseTi gansxvavebuli midgoma somxuri da qarTuli toponimebis xelaRebiT miTviseba rom ufro didi da praqtikuli amocanebis
mimarT? Tu somxuri toponimebis warmomavloba ar saWiroebs mec- gadawyvetisaTvis niadagis Semzadebas isaxavs miznad es arc ise
nierul argumentacias (im dros roca p. muradianis moyvanili Zneli misaxvedria. eWvi araa, swored amgvari cduneba aiZulebda
arc erTi toponimi ar Seicavs somxur sityvebTan aRmaval gam- b-n p. muradians mezobeli teritoriebis saxelebi – dmanisi, bol-
Wirvale etimologias), raRatom Cndeba eWvi yvelas mier aRiare- nisi, manglisi da gansakuTrebiT Tbilisi gauTaveblad ewvalebi-
na, miuxedavad imisa, rom es ukanaskneli mainc yvelaze gamWvir-
27 vale da damajerebeli qarTuli etimologiis mqone toponomia.
Àëåêñàíäð Îíèàíè, Çóðàá Ñàðäæâåëàäçå, Ïðîòèâ èçâðàùåíèÿ âîïðîñîâ
ãðóçèíñêîé òîïîíèìèêè, `macne~, enisa da literaturis seria, 1971, #3, mecnieruli kvlevis es gansakuTrebuli meTodi, romelic sruli-
gv. 169-182. ad Seuferxeblad `sacnaurs xdis~ yoveli umniSvnelovanesi is-

160 161
toriuli faqtis somxur warmomavlobas, b-ma p. muradianma jer Tac is axdens wmindad diletanturad da saukunovani xandazmu-
kidev maSin gaacno mkiTxvel sazogadoebas, roca mcxeTis jvris lobisaa Tavisi doniT. tokarskis msgavsad t. maruTianic SesaZle-
qarTuli arqiteqturuli Sedevri somxur arqiteqturas blad miiCnevs erovnuli kulturis erTi dargi, am SemTxvevaSi
miakuTvna, xolo bizantiis saxelmwifos didi qarTveli moRvawe, arqiteqtura, ganixilos sxva dargebidan izolirebulad. mas
yovladwminda RvTismSoblis qarTuli monastris damaarsebeli `aviwydeba~, rom tao-klarjeTSi, istoriul niadagze rom araferi
(1083 w.) petriwonSi, sevastosi da domestikosi grigol bakurianis iTqvas, qarTuli iyo ara marto arqiteqtura, aramed mdidari
Ze pirwmindad gaasomxa. m M aT Sesaxeb calke gveqneba saubari, ris literatura, xelnaweri wignebi, miniatiurebi, monumenturi ferw-
gamoc aq sityvas aRar gavagrZelebT. muradianis kvlevis es era, Weduri xelovnebis nawarmoebebi da yvela isini organulad
meTodi sabWoTa somxuri istoriografiisaTvis damaxasiaTebel iyvnen dakavSirebulni saukuneTa mTel sigrZeze saqarTvelos
CarCoebSi morgebulad jdeboda da amdenad, is moulodnels erovnuli xelovnebis saerTo ganviTarebiT. avtori mecnierul
arafers Seicavda. sayuradRebo sul sxvaa. muradianis kvlevis uvicobasTan erTad, arakeTilsindisierebasac avlens – is mkiTx-
interesebiT SemosazRvruli istoriul-geografiuli sivrce vels umalavs, rom tao-klarjeTis taZrebis warwerebi (umciresi
saocrad emTxveva daSnakTa partiis politikuri programiT gamonaklisis garda) mTlianad qarTulia; amasTan, imasac malavs,
saqarTvelos mimarT wayenebuli teritoriuli pretenziebis rom am warwerebSi dasaxelebuli arian qarTveli xuroTmoZRvrebi
sazRvrebs, rac mis Sromebs mecnieruli interesebis miRma ayenebs. (magaliTad, ivane morCaisZe iSxanSi) da mSeneblobis xelmZRvanelebi
Tavisi mizandasaxulobiT am tipis naSromTa rigSi unda gan- (magaliTad, grigol oSkeli). iq ki, sadac iZulebulia aRiaros,
vixiloT 1978 w. somxuri arqiteqturis Zeglebis seriiT gamosuli rom tao-klarjeTis ena qarTuli iyo, maSinve Tavis dasacavad
da somxeTis mweralTa kavSiris gamomcemloba `sovetakan groRis~ mimarTavs (marTalia, ara mis mier Seqmnil) qarTul enaze mosaubre
mier dastambuli t. maruTianis wigni `siRrmeTa somxeTi~. wignis somex qalkedonitTa formulas. maruTianis logikiT, ramdenadac
saTauri, rogorc vxedavT, ukve winaswar acxadebs mis mier arc ena, arc erovnuli literatura da xelovneba, arc
warmodgenili Zeglebis erovnul kuTvnilebas, rac, Turme, somxe- arqiteqturis TvalsaCinod mkafio Tavisebureba ar gansazRvraven
Tis siRrmeebSi yofila saZiebeli, Tu rogor axerxebs wignis avtori nacionalur kuTvnilebas, savsebiT SesaZlebelia mTeli qarTuli
irealuris sinamdviled warmosaxvas, mousminoT qarTuli kulturis waSla-gauqmeba imiT, rom ubralod is somxur-qalke-
arqiteqturis istoriis gamoCenil mkvlevars akad. vaxtang beriZ- donurad gamovacxadoT.
es, romelmac tao-klarjeTis Zeglebis Seswavlas kargad cnobili v. beriZis marTebuli SeniSvniT, t. maruTianisa da misi ms-
fundamenturi naSromi uZRvna28. misi dakvirvebiT, wignis avtori- gavsebis nawerebi Zalze uSlian xels qarTuli da somxuri
saTvis (e. i. t. maruTianisaTvis) ucnobi unda iyos mecnieruli xelovnebis seriozul mkvlevrebs da, ra Tqma unda, araviTari
kvlevis meTodebi da naklebad unda erkveodes sakvlevad aRebul sargebloba ar moaqvT mravalsaukunovani, mkafiod Taviseburi
saganSi, ris gamoc brmad miyva ra n. tokarskis kvals, manac taos somxuri arqiteqturisaTvis, romelic sulac ar saWiroebs msgavs
taZrebi somxur ZeglTa wreSi moaqcia. is nakleb yuradRebas aqcevs `damcvelebs~29.
sakuTriv arqiteqturul-mxatvrul TaviseburebaTa ganxilvas, e. i. erTaderTi da universaluri argumenti, riTac istoriuli
ZeglTa arsSi Cawvdomas, raSic Cveulebriv vlindeba maTi sinamdvilis damaxinjebis moRvaweebi cdiloben samxreT-dasavleT
nacionaluri Tavisebureba. Sedarebebi da Sepirispirebebi, romel- saqarTvelos mTeli mosaxleobisa da maTi sabinadro qveynis
somxuri samyarosTvis mikuTvnebas aris istoriul procesebSi
somex qalkedonitTa rolisa da mniSvnelobis usazRvrod gazvi-
28
Âàõòàíã Áåðèäçå, Ìåñòî ïàìÿòíèêîâ Òàî-Êëàðäæåòè â èñòîðèè ãðóçèíñêîé
29
àðõèòåêòóðû, Òáèëèñè, 1981. v. beriZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 16-17.

162 163
adeba. ramdenadac es argumenti somxur istoriografiaSi sxva- nacionalizaciis procesis warmonaqmni iyo. igi imdenad gaitaca
dasxva SemTxvevebsa da viTarebaSi sakmaod farTod gamoiyeneba, somex qalkedonitTa mis mier Seqmnilma konstruqciam, rom
mogvixdeba masze sagangebod SeCereba. winaaRmdegobebiT moculi teqstis (daiwera berZnulad,
1905 w. `Âèçàíòèéñêèé Âðåìåííèê~-is XII tomSi daibeWda niko maris qarTulad da somxurad imitom, rom am monastris monazonebi
werili `Àðêàóí ìîíãîëüñêîå íàçâàíèå õðèñòèàí â ñâÿçè ñ âîïðîñîì îá qarTvelebi arian da ar ician berZnuli kiTxva) cnobebi Tavisi
àðìÿíàõ-õàëêåäîíèòàõ~, romlis Seqmnasac biZgi misca imave organoSi koncefciis Tumca mcire, magram niSandobliv monacemad miiCnia.
cota ufro adre lui ptis mier petriwonis tipikonis buqares- amgvari damokidebulebis ganviTarebas xels uwyobda, agreTve,
tis berZnuli redaqciis teqstis gamoqveynebam. n N . maris yuradRe- ana komninisa da petriwonis monastris tipikonis
ba miipyro teqstis im adgilma, sadac aRniSnuli iyo, rom `winamde- urTierTsapirispiro Cvenebebis SeTanxmebis survilic, ris gamoc,
bare tipikoni… daiwera berZnulad, qarTulad da somxurad... xel- Cans, gaugebrobaze agebuli sul ramdenime argumenti sakmarisi
mowerilia... saTno grigoris da dasavleTis didi domestikosis aRmoCnda, raTa mas vrceli msjeloba gaemarTa da mTeli Teoria
bakurianis mier, somxuri asoebiT... daiwera berZnulad, qarTulad Seeqmna somex qalkedonitTa erovnuli Segnebisa da maTi msof-
da somxurad imitom, rom am monastris monazonebi qarTvelebi lmxedvelobiTi warmodgenebis urTierTdamokidebulebis Taobaze.
arian da ar ician berZnuli kiTxva; amitom saWiroa es tipikoni sakuTari Teoriis tyveobaSi myofma mecnierma Zeglis xsenebul
Sesrulebuli iyos qarTuladac da somxuradac30. tipikonis qar- cnobebs misTvis Sesaferisi axsna mouZebna: radgan tipikoni ofi-
Tuli redaqcia am droisaTvis jer kidev ar iyo mikvleuli, ris cialur berZnulTan erTad qarTulad da somxuradac yofila
gamoc n. mars, gasagebia, ufro Rrma da sruli analizis saSua- Sesrulebuli, Cans, qarTvelebTan erTad monasterSi somxebic
leba ar hqonda. somex qalkedonianTa istoriul sve-bedze da- sakmaod yofilan, ra Tqma unda, qalkedonitebi, romlebic am
fiqrebul mecnierze, aSkaraa, rom berZnuli redaqciis am cnobam niSniT qarTvelebad arian wodebulnio. tipikonis moTxovnas
didi STabeWdileba moaxdina, ramdenadac es erTgvarad amarTleb- `qarTuli wera-kiTxvisa da enis codnaze~ isini, cxadia, akmay-
da da TiTqos sayrdensac aZlevda mis naCqarev koncefcias somex ofilebdnen, magram ufro Zlierni iyvnen somxur mwignobroba-
qalkedonitTa warsulze, romlis Tanaxmadac IX saukunidan somx- Sio. amgvari movlenis dasturad n. mars miaCnda cnoba monastris
eTis antiqalkedonianuri eklesiis nacionalizacias somexi damaarseblis mier berZnul oficialur teqstze somxurad
qalkedonianebis denacionalizacia mohyva, ramac somex xalxs ro- xelismowera. xolo grigol bakurianis Zis sruliad gasageb da
gorc ricxobrivad, ise moralurad, didi ziani moutana. somexi naTel gancxadebas mis qarTul warmomavlobaze imiT xsnida, rom,
qalkedonianebi gavlenis sferoebis mixedviT erwymodnen erT- TiTqos, grigolis enaze sityva qarTvels wminda kulturuli
morwmune qarTvelebs, berZnebs da sirielebs. am denacionaliza- mniSvneloba hqondao da misi warmodgeniT yvela somexi
ciis procesis wyalobiT iyoo, rom saqarTvelo gamdidrda taosa qalkedoniti aris qarTveli wminda sisxlis qarTvelis
da klarjeTis uaRresad mwarmoebluri, pirdapir brwyinvale kul- Tanasworado. somexi qalkedoniti Tavs qarTvelad imitomac
turuli SemoqmedebiTi unariT dajildoebuli olqebiT31. faq- grZnobda, rom warmoSobiT is tao-klarjeTidan iyo, odesRac
tebis gauTvaliswineblobiTa da calmxrivad warmarTuli msje- somxuri, magram XI saukunisaTvis ukve mTlianad gaqarTulebuli
lobiT n. mari istoriuli sinamdvilisaTvis sruliad Seuferebel raionidan. vin iyvnen am qveynis aborigenebi mocemul momentSi
eTno politikur suraTs gvixatavs, romlis mixedviTac tao-klar- mkvlevars ratomRac ar ainteresebs, Tumca ki mainc aRniSnavs,
jeTis qarTuli samefo-samTavroebi somexi qalkedonianebis de- rom es unda yofiliyo romeliRac lazuri an megruli tomi da
iqve ganmartavs: lazebi da megrelebi qarTvelTa moZmeebi ariano.
30
georgika, t. 5, Tbilisi, 1963, gv. 253-255. VII s. am qveyanas somxuri saxe hqonda da aq somxuri qalkedoni-
31
Í. ß. Ìàðð, Àðêàóí..., ñ. 17. toba ifurCqnebodao, amave periods ganekuTvneba somxuri monas-

164 165
tris iSxanis ayvavebac, romlis restavrireba VIII-IX ss. mijnaze gvarad miiRo da Tavidanve mcdar safuZvelze aago axali Teoria.
moaxdina wminda sabam mxolod ukve qarTuli monastris saxiT. tipikonis berZnuli da qarTuli redaqciebis teqstis dasawyis-
daoblebul somxur nagebobebze, romelTac jer kidev SeinarCunes Sive sruliad garkveviTaa naTqvami, rom bakuriani grigolis ma-
somxuri saxelebi iSxani, Satberdi, mijnaZori da sxv. dam- mis saxeli iyo da ara misi gvari. qarTulSi weria: `romeli ese
kvidrdnen qarTveli ber-monazvnebi. am epoqaSi IX-dan da TviT X aRiwera da daemtkica brZanebiTa Cem grigolisiTa, nebiTa RmrTi-
s.c ki qarTveli ber-monazvnoba garSemortymuli iyo erTmorw- sa¡Ta sevastosisa da didisa demestikosisa yovlisa dasavleTi-
mune, magram ucxotomeli somxuri mosaxleobiT. da qarTvelTa sa¡Ta, Zisa sanatrelisa erisTavTa mTavrisa bakurianisa¡Ta~. igives
politikuri batonobis miuxedavad, Tavis uflebas am qveynisaTvis imeorebs berZnuli, romelsac n. maric icnobda: `... monasterSi,
qarTuli ewodebinaT amyarebdnen imaze, rom eklesiebSi RvTism- romelic aRvaSene me grigolma RvTis nebiT sevastosma da mTeli
saxureba qarTul enaze warmoebda. qalkedoniti somxebi amiT Tan- dasavleTis domestikosma, RviZlma Svilma netari bakurianisa,
daTan qarTveldebodnen. 1083 w., roca petriwonis monasteri brwyinvale erisTavT-erisTavisa~. tipikonSi bakuriani sxvaganac
efuZvneboda, tao-klarjeTis somexi qalkedonitebi Tavs ukve nam- aris dasaxelebuli grigolis mamad; berZnulSi ikiTxeba: `didi
dvil qarTvelebad miiCnevdnen da maT qarTul metyvelebas, xuTSabaTis patiosansa da wminda dRes aResrulos saxsenebeli
bunebrivia, adgilobrivi somxuri sityvebic unda Seewova. aseT netarisa da saxelovanisa mamisa Cuenisa bakurianisa erisTavTa-
sityvaTa ricxvs, romelTac qarTul enaSi moqalaqeobrivi uf- erisTavisa~; qarTuladac igivea: `dResa didisa xuTSabaTisasa
leba moipoves, miekuTvneboda `tanuteri~ (gv. 22). Semdeg miu- sa£senebeli aResrulebodis mamisa Cuenisa erisTavT-erisTavisa
TiTebs ra am sityvis xmarebis sxva SemTxvevebs, askvnis, rom am bakurianisaT¢s~. igivea gameorebuli sxvaganac. berZnuli teqstiT:
sityvam tao-klarjeTis qarTul enaSi moipova moqalaqeobrivi `netari mama Cueni bakuriani~, qarTuliT: `mamisa Cemisa bakuria-
ufleba. umTavresad amitom, ganmartavs n. mari, vbedav amJamad nisaT¢s~. akaki SaniZe amasTan dakavSirebiT, agreTve, SeniSnavs, rom
vamtkico, rom grigol bakuriani, petriwonis qarTul monastris bakuriani qarTuli formaa, somxurad ki bakuran iTqmoda33.
damaarsebeli iyo tao-klarjeTis gaqarTvelebuli somexi aSkaraa, n. mari petriwonis tipikonis berZnul redaqciasac
qalkedonitebis wridan. statiis bolos n. mari akeTebs metad jerovnad ar icnobda. winaaRmdeg SemTxvevaSi mas ecodineboda,
sayuradRebo SeniSvnas: igi ganmartavs, rom ar miiCnevs rom bakuriani am teqstSi sagvareulo saxeli ki ar aris, aramed
warmodgenil Tvalsazriss bolomde da yovelTvis damtkicebu- piris aRmniSvnelia da kerZod grigolis mamis sakuTari saxelia,
lad da misi mizani iyo specialistTa yuradReba miepyro somxuri rac araorazrovnad da naTladaa naCvenebi teqstis kidev erT
qalkedonitobis Seswavlis maRal kulturul-istoriul interesze adgilas: `erT dRes unda moixseniebodes netari mama Cveni
da yvela imaze, rac xels uwyobs an SeiZleba xeli Seuwyos mis bakuriani wmida JamiswirvaSi, xolo meore dRes – misi RviZli
gaSuqebas32. am SeniSvnis Semdeg mainc, vfiqrob, sruliad aSkaraa, Zma xuasrovani, mesame dRes ki amisi Svili da Cemi biZaSvili
rom n. mars Tavisi Tvalsazrisi somxur qalkedonitobaze bakuriani~34. ufro metic, rogorc irkveva, adamianis es sakuTari
mecnierul hipoTezad miaCnda da ara sabolood damtkicebul saxeli qarTlis warCinebulTa saxelebSi, saerTod, ucxo arc man-
utyuar WeSmaritebad. amde yofila. magaliTad, qarTlis moqcevis matianesaTvis dar-
marTlac, mis msjelobaSi gamokveTili winaaRmdegobebi da
faqtebis zedapiruli analizi cxadad avlens aRniSnul sakiTxze
n. maris ganzogadebaTa naCqarev xasiaTs. daviwyoT Tundac imiT, 33
akaki SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi da misi tipikoni,
rom qarTuli sakuTari saxeli bakuriani somxuri formis (iani) tipikonis qarTuli redaqcia, Tbilisi, 1971, gv. 37-38; georgika, t.
5, gv. 99, 215 da sxv.
34
32
n. mari, arkauni..., gv. 50-51. georgika, t. 5, gv. 235.

166 167
Tul e. w. did erisTavTa siaSi VIII saukunisaTvis moixsenieba vinme wesdebis somxur teqsts saWiroebdneno. Tu aseT azrs dauSvebT,
`bakuriani, Ze¡ baldadisi~35. maSin irRveva wesdebis moTxovna qarTuli wera-kiTxvisa da enis
aseve, erTob susti argumentia tao-klarjeTis eTnikur-kul- codnaze, xolo Tu zogierTebs, romlebic qarTuls ukve flobd-
turuli warsulis n. mariseuli suraTis warmosadgenad berZnuli nen, magram somxuri ufro emarjvebodaT, rogorc amas n. mari
redaqciis cnobaze damyarebuli msjeloba tipikonis somxuri ganmartavs, mxolod am mizeziT somxuri teqstis Sedgena namd-
redaqciis SesaZlo arsebobasa da grigolis somxuri xelmoweris vilad gaumarTlebeli Cans. Sors rom aRar wavideT da grigol
Taobaze, gansakuTrebiT im dros, roca Zeglis dedani mkvlevrebs bakurianis Zis mier monastrisaTvis `didi xarjis gaRebiT~ Sewir-
saerTod ar moepovebaT da maT aslebze arian damokidebulni. uli wignebis sakmaod grZel sias gadavavloT Tvali, iq verc erT
berZnuli redaqciis ganmarteba tipikonis teqstis somxur enazec somxur wigns ver mivagnebT qarTuli da berZnuli wignebis garda.
Sedgenis saWiroebaze winaaRmdegobis Semcvelia da gaugebari. amis monasterSi rom qarTvelebis gverdiT Tundac maTi erTmorwmune
Sesaxeb s. yauxCiSvili mis mier gamocemuli berZnuli redaqciis somxebi yofiliyvnen, anda TviT grigol bakurianis Ze warmoSobiT
kvleviT nawilSi werda: im adgilas, sadac berZnul teqstSi lapar- somexi yofiliyo, romelsac Turme somxuri ufro exerxeboda,
akia tipikonis daweris Sesaxeb sams enaze Camatebuli moCans sity- rogor davijeroT, erTi somxuri wigni mainc ar daedo monastri-
va `somxurad~ da `da somxuradac~. am azris siswores is amarTlebs, saTvis sakuTari xarjiT Seqmnil biblioTekaSi? aSkaraa, somxuri
rom am mTliani winadadebis SuaSi ar Cans dasabuTeba imisa, Tu wignis momxmarebeli petriwonis monasterSi aravin iyo da arc
ratom iyo saWiro daewera `somxuradac~. dasabuTebaSi naTqvamia, aravin eloda, rom momavalSi mainc aseTi saWiroeba gaCeniliyo,
`rom am monastris monazonebi qarTvelebi arian da ar ician berZnu- radganac wesdeba qarTvelis garda, ucxo warmomavlobis monaz-
li kiTxva~ da ar Cans, riT aris gamowveuli somxuradac tipikonis vnebis mosvlas principulad gamoricxavda.
daweris saWiroeba. rom sityva `somxurad~ iyos teqstis organuli grigol bakurianis Zis warmomavlobisa Tu tao-klarjeTis
nawili, maSin unda werebuliyo: `imitom rom am monastris mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis gansazRvrisaTvis Zalze
monazonebi qarTvelebi /da somxebi/ arian da ar ician berZnuli Znelia argumentis mniSvneloba mieniWos ZeglSi moxseniebul somx-
kiTxva~36. qarTuli da berZnuli teqstebis Sedarebisas ki s. yaux- ur sityva `tanuters~, ris saSualebiTac, agreTve, cdilobs n. mari
CiSvili aRniSnavda, rom Tavidan bolomde ise gasdevs wesdebis mis mierve dasmuli problemis gadaWras. jer erTi, rogorc es
mTel teqsts mTavari debuleba: `qarTvelni varT naTesaviT~ an akaki SaniZem dokumenturad daadastura petriwonis monastris
“qarTvelni arian da ar ician berZnuli wakiTxva (da es aris ara tipikonis berZnul teqstSi naxmari `tanuteri~ uadgiloa, ram-
marto qarTuli redaqciis teqstSi, aramed berZnulSic) – ise denadac is mekuWnavis magieradaa gamoyenebuli maSin, rodesac
gasdevs es wiTeli zoliviT, rom tipikonis teqstis qarTuli am somxur sityvas qarTulSi da somxurSic xelisufalis mniS-
redaqcia SegviZlia miviCnioT pirvel-dednad37. qarTul redaqcia- vneloba aqvs. cxadia, pirvandeli teqsti gadakeTebulia da iq
Si ki, rogorc aRiniSna, cnoba somxuri redaqciis arsebobisa da arsebuli mekuWnavis aRsaniSnavi kelari Tu ostigani qarTulSi
grigolis mier somxuri asoebiT xelmoweraze ar moipoveba. xmarebuli somxuri sityviTaa Secvlili Sinaarsis damaxinjebis
damajereblobasaa moklebuli, agreTve, n. maris mtkiceba, xarjze. ase rom, sityva `tanuteri~, romelsac n. mari ase did
TiTqos, monasterSi qalkedoniti somxebic iyvnen, romlebic mniSvnelobas aniWebda, tipikonis teqstebSi, Tavdapirvelad saer-
Tod, arc yofila. rac Seexeba qarTul enaSi somxuri sityvebis
gamoyenebas, iseve rogorc qarTuli sityvebisa somxurSi, gansa-
35
a. bogveraZe, grigol bakurianis Zis tipikonis gagebisaTvis, kr-
kuTrebiT calkeuli SemTxvevebisas, mxaris eTnikuri saxis war-
Si `amierkavkasiis istoriis problemebi~, Tbilisi, 1991, gv. 154.
36
georgika, t. 5, gv. 274. mosaCenad ar SeiZleba didi mniSvneloba mieniWos, radganac aseTi
37 viTareba mezobelTa xangrZlivi urTierTobisa da enobrivi kon-
iqve, gv. 275.

168 169
taqtebis sruliad bunebrivi Sedegia. saTanado magaliTebi pasuxs n. mari ar iZleva. marto sarwmunoeba rom ver waSlida
sakmaod bevria da specialistebisaTvis kargad cnobili. moviyvanT erovnebas, amas TviT n. maris mier moyvanili magaliTebic
ramdenime maTgans. a. SaniZe asaxelebs megrul-lazuri sityvebis mowmoben, romelTa mixedviT berZnul eklesiaSi, berZnul enaze
damkvidrebis SemTxvevebs somxurSi, romelTagan gansakuTrebiT mlocveli da mwirvel-mgalobeli marTlmadidebeli somxebi,
gamohyofs sityva Wanjs (buzi), romelic uZveles somxur maris Teoriis sawinaaRmdegod, berZnebad da romaelebad ki ar
teqstebSi gvxvdeba. aseve Zvelia lazuri jinj Ziridan nawarmoebi iwodebian, aramed somxebad, rasac eWvmiutaneblad adastureben
sityvebi somxurSi38. somxeTSi da saerTod amierkavkasiis xalxTa amotvifruli warwerebi, magaliTad `AñìÝíßïs ðñåüâýôåños~ da
enebSi specialistebi qarTulidan Sesulad Tvlian sameurneo sxv.39 ana komnene, ra Tqma unda, cdeba, roca grigol bakurianis
daniSnulebis iseT uZveles terminebs, rogoricaa Toxi, bari, Zes somxad miiCnevs. igi cdeboda iseve, rogorc araerTi berZeni
oCxari da sxv. ase rom, somxeTis mezobel tao-klarjeTSi avtori Semcdara bizantiaSi moRvawe qarTvelebisa da somxebis
zogierTi somxuri terminis, maT Soris `tanuteris~ xmareba erovnuli kuTvnilebis sakiTxSi. Tu rogor da ra pirobebSi unda
gansakuTrebuli mniSvnelobis movlenad ver CaiTvleba. mosvloda Secdoma imperatoris qaliSvils, saintereso dakvirve-
erTaderTi pirdapiri cnoba, romelic grigol bakurianis bas warmogvidgens a. bogveraZe: ana sul sami wlisa iyo, roca
Zes somxur warmomavlobas miawers ana komnenes `aleqsiada~-dan grigoli daiRupa, xolo `aleqsiada~ sibereSi dauweria. anam is
iRebs saTaves. anas TqmiT, grigol bakurianis Ze `warmoSobiT ki icoda, rom es kaci `aRmosavleli~ iyo da somxeTSi didxans
somxis warCinebuli gvarisa iyo~. imperatoris qaliSvilis am namsaxuri da ra gasakvirvelia amis mere, Tu somxadve CaTvala.
cnobas gadaWriT ewinaaRmdegebian berZnul-bizantiuri, somxuri anas is rom scodnoda, grigol bakurianis Zes Tavis brwyinvale
da, cxadia, qarTuli saistorio wyaroebi, romelTa mixedviT qarTuli warmoSobiT Tavi mohqonda, rom qarTul saqmes is
grigol bakurianis Ze warmoSobiT iyo `iberTa brwyinvale bizantiaSic ar iviwyebda (aTonis qarTvelTa monasterze
gvaridan~. rogorc vxedavT, istoriuli wyaroebi adamianis mzrunveloba, petriwonis qarTuli monastris daarseba), rom `to-
warmomavlobas gvar-tomisadmi misi kuTvnilebiT gansazRvravs. miT qarTvelad~ miaCnda es kaci TviT anas Tanamedrove somex
miuxedavad amisa, n. mars misaRebad da unaklod mxolod ana istorikossac (maTeos urhaecis), gana oriode sityviT ityoda,
komnenes cnoba miaCnia, sxva danarCenis analogiuri principiT somexi iyoo da amis mizezs saTanadod ar ganmartavda? anas is
gadmocemul cnobas ki sarwmunoebriv moments ukavSirebs da kul- mainc rom scodnoda, rom grigoli taos erisTavTerisTavis
turul mniSvnelobas miawers. ase rom, sarwmunoebisa da erovnebis bakurianis Svili iyo, im taosi, romelsac bizantiis samefo kari
urTierTSesabamisobis mis mierve gacxadebul princips, rasac anamde sami saukuniT adre uciloblad iberiad scnobda da mis
safuZvlad udebs tao-klarjeTis eTnikur-kulturuli saxis mosaxleobas iberielebad miiCnevda (marto konstantine porfiro-
gansazRvras, TviTonve yovelTvis ar icavs. Tu erT SemTxvevaSi, genetis Txzuleba rad Rirs), ase erTi kalmis mosmiT grigol
kerZod somexTa Segnebis simyaris saCveneblad, sarwmunoeba ver bakurianis Zes somxad gamoacxadebda? ra sakvirvelia ara.40
Slida erovnebas, sxva SemTxvevaSi ki, roca qarTuli tao- rogorc vxedavT, saeWvo sabuTianobis safuZvelze miRebuli
klarjeTi somxurad unda moenaTla, sarwmunoeba Slis erovnebas. urTierTgamomricxveli daskvnebis mTeli wyeba naTlad warmoaCens
ratom aris, rom petriwonis monastris tipikonis `qarTvels~ n. maris msjelobis winaaRmdegobriv xasiaTs. mis mier daxatuli
kulturuli mniSvneloba hqonda, ana komnenes ki ara? am kiTxvaze IX-XI ss. tao-klarjeTis eTnokulturuli suraTi ara marto

38 39
À. Øàíèäçå, Âåëèêèé äîìåñòèê Çàïàäà Ãðèãîðèé áàêóðèàíèñ-äçå è n. mari, dasaxelebuli naSromi, gv. 29.
40
ãðóçèíñêèé ìîíàñòûðü, îñíîâàííûé èì â Áîëãàðèè, Òáèëèñè, 1970, ñ. 30. a. bogveraZe, grigol bakurianis tipikonis gagebisaTvis, gv. 158.

170 171
daujerebelia, aramed, zogjer kuriozul Seferilobasac iRebs. gadaa Senaxuli da amdenad, didi upiratesoba aqvs berZnulTan
n. mari rom gvarwmunebs, qarTuli tao-klarjeTi Tavisi brwyin- SedarebiT, is imavdroulad qarTuli saliteraturo enis
vale kulturiT, romlis dominanti maRalganviTarebuli qarTu- brwyinvale Zeglicaa. niSandoblivia agreTve, rom ZeglSi aqa-iq
li ena da qarTuli mwerloba iyo, somexi qalkedonitebis dena- SemorCenili meditaciur-lirikuli wiaRsvlebi mkvlevrebs sa-
cionalizaciis procesis warmonaqmniao, e. i. im somxebisa, romelT- fuZvels aZlevs teqstis literaturul avtoradac grigol ba-
ac jer kidev XI s. bolos mSobliuri somxuri ufro emarjvebo- kurianis Ze miiCnion41, rac TavisTavad seriozuli argumentia
daT, gana ra Zalas SeeZlo iseTi saswaulis moxdena, rom isini Zeglisa da misi avtoris warmomavlobisa da masTan dakavSirebu-
erTbaSad brwyinvale qarTuli kulturis Semoqmedni gamx- li sxva sakiTxebis gasarkvevadac.
dariyvnen? Tuki n. maris warmodgeniT, XI s. gasuls tao-klarje- tipikonis qarTuli teqstis aRmoCenis Semdeg akaki SaniZe
Ti, Tundac qarTvelTa erTmorwmune kompaqturi somxuri mase- savsebiT marTebulad werda: grigol bakurianis Ze rom qarTveli
biT yofiliyo dasaxlebuli, nuTu masTan SedarebiT erTi muWa iyo, es garkveviT aris naTqvami tipikonis dasawyisSive, grigolma
qarTveli ber-monazvnebis moRvaweobas SeeZlo mTeli qveynis eT- rom monasteri daaarsa qarTvelTaTvis, es ara erTxel aris aRniS-
nokulturuli suraTis ise Secvla, rom qarTvelTa politikuri nuli imave tipikonSi da rom petriwonis monastris berebi
batonobac uzrunvelyo? amgvari absurduli situaciis dajereba qarTvelebi iyvnen, esec garkveviT aris aRniSnuli: `monazonni mo-
xom SeuZlebelia. da miT ufro gasakviria n. marisagan yovelgvar nastrisa Cemissani guarad qarTvelni arian~. yvela amis Semdeg
saR azrs moklebuli aseTi msjeloba. visac ra unda, is amtkicos, pirs veravis aubam da qaRaldic
n. maris maRali samecniero avtoritetis gamo misi Teoria aitans42.
qarTul kulturaSi somexi qalkedonitebis rolis Sesaxeb, erTx- marTlacda, aSkara faqtebze Tvalis daxuWva da naZaladevi
ans farTod gavrcelda. gansakuTrebuli enTuziazmiT aitaces argumentebis mopovebis mcdeloba, bunebrivia, Znelad Tu daim-
igi somexma mkvlevrebma, miiCnies ra somxuri geopolitikuri amo- saxurebs sxvagvar Sefasebas.
canebis gadaWris erT-erT efeqtur saSualebad. albaT, amito- n. maris xsenebuli Teoriis kritikisagan dacva, Tanac nebis-
macaa, rom somxuri istoriografia dRemde (e. i. mTeli saukune) mieri saSualebiT misi Semagreba, rogorc ukve iTqva, somxurma
Seunelebeli energiiT cdilobs uamravi wylulebisagan n. maris istoriografiam iTava. am mxriv gansakuTrebuli aqtiurobiT gam-
Teoriis gadarCenas. tipikonis teqstis qarTuli aslis aRmoCenisa oirCevian p. muradiani da v. aruTinova-fidaniani, romlebmac
da ak. SaniZis mier misi gamoqveynebis Semdeg SesaZlebeli gaxda n. maris Secdomebis uarsayofad araerTi moxseneba da werili da-
grigol bakurianis Zis problematikasTan dakavSirebuli yvela beWdes, gansakuTrebiT ki q-ma viaidam mTeli Tavisi mecnieruli
sakiTxis gacilebiT Rrmad da srulad Seswavla, ramac n. maris Zalisxmeva, faqtobrivad, am Temas miuZRvna (maT Soris ZiriTadia:
Teoriis mowinaaRmdegeTa ricxvi mecnierTa samyaroSi Seudare- Àðóòþíîâà – Ôèäàíÿí Â. À., Ê âîïðîñó îá `anqrwpoi~ â `Òèïèêå~
blad gazarda. ucxoel mecnierTa im ricxvs, romlebic Tavidanve Ãðèãîðèÿ Áàêóðèàíà, Âèçàíòèéñêèé âðåìåííèê, 1968; misive, Ãðèãîðèé
iziarebdnen grigol bakurianis Zis qarTvelobas rogorc warmo- Ïàêóðèàí (Áàêóðèàí) è öåëè îñíîâàíèÿ èì ìîíàñòûðÿ â Ïåòðèöîíå, – Ìàðð
SobiT, ise sarwmunoebiT (p. bezobrazovi, l. pti , i. ivanovi, è âîïðîñû àðìåíîâåäåíèÿ, Åðåâàí, 1968; misive Âèçàíòèéñêèå ïðàâèòåëè
a. protiCi, e. honigmani, v. lazarevi da sxv.), daemataT a. kostovi, ôåìû Èâåðèÿ, Èñ³μ»ñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ« 1973« N 2, misive,
a. kostova, d. kazarovi, g. cankova-petkova, i. lubarski, a. vasi-
lievi, m. ivanovi, g. ostrogorski, a. kaJdani, e. bakalova, m.
deriberi da sxva mravali (maTi Sromebi ix. l. menabdis wignSi 41
l. menabde, Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, gv. 263-265.
“Zveli qarTuli mwerlobis kerebi@~, II, Tbilisi, 1980). garda imisa, 42
ak. SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi da misi tipikoni,
rom qarTuli teqsti ucvleladaa gadmowerili dednidan da kar- tipikonis qarTuli redaqcia, Tbilisi, 1971, gv. 33.

172 173
`Èâåð~ â âèçàíòèéñêèõ èñòî÷íèêàõ XI â., ´³Ýμ»ñ سï»Ý³¹³ñ³ÝÇ« ºñ»í³Ý« buli (V s.) da XVIII s. avtorebiT esaia hasan jalalianciT, abraam
1973 N 11 misive, Òèïèê Ãðèãîðèÿ Ïàêóðèàíà. Ââåä., ïåð. è êîììåíò. Â. À. kretaciT da sxvebiT damTavrebuli. amdenad, q-ni elene Tvalwin
Àðóòþíîâîé – Ôèäàíÿí, Åðåâàí, 1978; misive, Àðìÿíå-õàëêåäîíèòû íà gviSlis dasaxelebul somxur terminTa SinaarsSi SesaZlebel yve-
âîñòî÷íûõ ãðàíèöàõ Âèçàíòèéñêîé èìïåðèè (XI â.,), Åðåâàí, 1980; misive, Ê la cvlilebaTa dinamikas Sua saukuneTa mTel sigrZeze.
âîïðîñó î òåðìèíå `Âîñòîê~ â êîíöå X-XI â., Âèçàíòèéñêèå î÷åðêè, Ìîñêâà, Zvel somxur werilobiT ZeglebSi `qarTvelis~ aRsaniSnavad
1982; da sxvebi. Øáõñ³¹Û³Ý ä©Ø©« ¶ñÇ·áñ ´³ÏáõñdzÝÇ §ê³ÑÙ³Ýù¦-Ç (iseve rogorc sxva eTnosebis aRniSvnisas), Cveulebriv, ramdenime
Ñáõݳñ»Ý »í íñ³ó»ñ»Ý ËÙμ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·Ý³Ñ³ïáõÃÛáõÝ Ñ³ñóÇ ßáõñçÁ« termini gvxvdeba §íÇñù¦« §íñ³óǦ« iSviaTad §íñ³óÇ ³½·³õ¦ da
ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« 1968« N 1« misive, Ãðóçèíñêèé ïåðåâîä §í»ñdzóÇ | í»édzóǦ© qarTvelTa qveyana ki iwodeba §³ß˳ñÑ íñ³ó¦«
`Ïîâåñòâîâàíèÿ~ Àðèñòàêåñà Ëàñòèâàðòöè, Èñ³μ»ñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý §»ñÏÇñ ìñ³ó¦« §ìÇñù¦« §íñ³ó ïáõݦ« §ìñ³ëï³Ý¦. iSviaTad gvxvdeba
·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ« 1975« N 2© misive, Êóëüòóðíàÿ äåÿòåëüíîñòü àðìÿí- §í»ñdz | í»édz¦« §ì»ñdzóõáó ³ß˳ñѦ da sxva. qarTvelTa warmomav-
õàëêèäîèòîâ â XI-XIII ââ, Ìåæäóíàðîäíûé ñèìïîçèóì ïî àðìÿíñêîìó lobisa da maTi adgilsacxovrisis aRmniSvneli am terminebis das-
èñêóññòâî, Åðåâàí, 1978 da sxv.). kritikisgan n. maris Teoriis dasa- adastureblad el. cagareiSvilis mier moyvanili uamravi sailus-
cavad saWiro cnobebis deficitis gamo am avtorebma isev n. maris tracio masala rogorc adrindeli, ise mogviano xanis somxuri
kvalobaze, qarTvelis aRmniSvneli TiTqmis yvela eTnikuri termi- werilobiTi Zeglebidan srul ndobas imsaxurebs da maT marTe-
ni konfesiuri Sinaarsis matareblad gamoacxades. amiT, etyoba, bulebaSi eWvis Sesatanad iotis odena adgilic ar rCeba. somxur
sul cota ori amocanis gadawyveta scades: 1. ana komnenes cnoba werilobiT ZeglebSi am sakiTxze arsebuli gamokveTilad erTm-
niSvnelovani uxvi masalis arsebobis miuxedavad, p. muradiani
grigol bakurianis Zis tomiT somxobaze amis Semdeg gamonaklisad
sakamaTod xdis qarTvelTa aRmniSvneli somxuri terminis `veria-
da oblad aRar unda aRqmuliyo da 2. samxreT taodan gamosuli
ciq~-is da qarTvelTa qveynis `veria~-s mniSvnelobas. aristakes
yvela didi qarTveli moRvawe, romelic saistorio wyaroebSi
lastivertcis Txzulebis qarTuli Targmanis gamoqveynebasTan
qarTvelad moixsenieba somex qalkedonelad SeiZleboda monaT-
dakavSirebiT daweril recenziaSi p. muradiani sayvedurobs
luliyo. amgvari manipulaciebis sawinaaRmdegod iZulebuli vxdeb-
el. cagareiSvils somxuri teqstis `veriaciq~-is qarTvelebad
iT Cvenc mowinaaRmdegis xerxi gamoviyenoT n. maris somex mimde-
Targmnis gamo. misi azriT, Zeglis avtori qarTvelis eTnikuri
varTagan gansxvavebiT, somxur enaSi qarTvelisa da qarTvelTa
cnebis gadmosacemad Tanamimdevrulad iyenebs termin `vraci~-so,
qveynis aRmniSvneli yvela ZiriTadi terminis namdvili Sinaarsi
amitom terminebi `veriaci~ da `vraci~ realurad identurni ar
gavacnoT mkiTxvels. qarTul istoriografiaSi amgvari samuSaos
ariano. terminebis `veriaciq~ – `veriacvoc~, ganagrZobs p. mura-
Sesruleba cnobilma armenologma el. cagareiSvilma itvirTa. misi
diani, fuZea veria anu qveyana veria. a. lastivertcis mier aRwer-
gamokvlevebi §í»ñdz¦« í»ñdzóǦ -is mniSvnelobisaTvis somxur
ili movlenebi ki viTardeboda im teritoriaze, romelic daviT
werilobiT ZeglebSi43 da `qarTvelisa~ da `saqarTvelos~ aRmniS-
kurapalatis sikvdilis Semdeg Seadgenda bizantiur axal admin-
vneli terminebi somxur werilobiT wyaroebSi” 44 zedmiwevniT istraciul erTeuls – Tem iverias. a. lastivertci ki mogviT-
gamoirCeva mecnieruli keTilsindisierebiTa da gansakuTrebuli xrobs `afxazis~ anu giorgi I-is mier am Temis teritoriaze Sek-
koreqtulobiT. masala amokrebili da gaanalizebulia Sua sauku- rebili jaris marcxze. amdenad saubaria iveriis Temis mosax-
neebis somex avtorTa Txzulebebidan, movses xorenacidan dawye- leobaze – iverielebze, terminis axlebur gagebaze da ara
qarTvelebze, ramdenadac qarTvelTa garda Temis mosaxleobas
43 Seadgendnen somxebic da berZnebic. `veria – es Tema iveriaa~45.
ix. krebuli amierkavkasiis istoriis problemebi, Tbilisi, 1991,
gv. 103-114.
44 45
ix. krebuli, saqarTvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri Ï. Ì. Ìóðàäÿí, Ãðóçèíñêèé ïåðåâîä "ïîâåñòâîâàíèÿ" Àðèñòàêåñà
da qarTuli terminologia, Tbilisi, 1993, gv. 153-209. ëàñòèâåðòöû, Èñ³μ»ñ, N 2, »ñ¿í³Ý, 1975, ç
¿. 109.

174 175
jer erTi, rogorc TviT p. muradianisTvisac kargadaa cno- gamijnuli, vTqvaT, `somexTa jari~, `qarTvelTa jari~ an erTad
bili, lastivertcis Txzulebis sxva gamomcemel-mTargmnelebsac, aris naxsenebi `jari somexTa da qarTvelTa~, `jari berZenTa,
maT Soris somxuri kritikuli teqstis gamomcemel karen iuzba- somexTa da qarTvelTa~. cxadia, a. lastivertcisTan moxseniebuli
Siansac `virq~ da `veriaci~ identur eTnikur terminebad miaCnia, `veriaci~ konkretuli mniSvnelobisaa, eTnikur termins warmoad-
ris gamoc a. lastivertcis istoriis rusuli Targmanis gamoce- gens da `veriacvoc zorq~ igivea, rac sxva somxur wyaroTa `zorq
mis saZiebelSi ganmartavs `Ãðóçèÿ ñì. Èâåðèÿ~, xolo `veriaciq~ vrac~, arabuli wyaros `afxazTa laSqari~, berZnuli wyaros
xsenebul konkretul SemTxvevaSi qarTvelTa eTnikurobis aRmniS- `abazgebis jari~, qarTul wyaroTa `spani qarTvelTa~, e. i. giorgi
vnelad da ara e. w. `iberiis Temis~ mcxovrebTa zogad maCvene- I-is jari. ase rom, `veria~ fuZiani terminebis, kerZod ki termin
blad Tvlis46. amave Zeglis axal somxur enaze Targmnili teqs- “veriacis” muradianiseul “axlebur” gagebaze msjeloba sruliad
tis gamocemaSi eTnikuri termini `veriaci~ qarTvelad aris uadgilo da usafuZvloa. niSandoblivia, rom jer kidev VIII s.
Targmnili (vrac zorqer – qarTvelTa jarebi), masze darTul somexma istorikosma levondma kargad icoda `veria~ fuZiani
komentarSi ki ganmartebulia, rom somxur mwerlobaSi sityvebis mniSvneloba, romlisTvisac `i veria~ iyo `virq~-i anu
saqarTvelos ewodeba ara mxolod `virq~, aramed agreTve `veria~, qarTli48.
`iveria~, xolo qarTvelebs – `iveraciq~, `veriaciq~. a. p. muradianis kvals gahyva da Semdgom gaafarTova Tavisi
lastivertci wers: `virq~, `vrac~, aq ki `veriacvoc~47. winamorbedis `axleburi~ gageba v. aruTinova-fidanianma. 1978 w.
am CvenebaTa sawinaaRmdegod p. muradians ra axali masala erevanSi mis mier gamocemul grigol bakurianis Zis tipikonis
eguleba arsaidan Cans, qarTvelebis sinonimuri terminebiT moxs- berZnulidan naTargmn rusul teqstSi yvelgan SeinarCuna da
enieba ki ar aris uCveulo somxuri wyaroebisaTvis. qarTvelebis uTargmneli datova qarTvelis aRmniSvneli berZnuli saxeli
msgavsad isini sxva xalxebsac ramdenime sinonimuri terminiT ix- `ivir~-i, riTac, cxadia, Seecada am sityvaSi, misi namdvili mniS-
senieben. magaliTad, TviT `somxebis aRsaniSnavad iyeneben `haika vnelobis `qarTvelis~ nacvlad, gaqarTvelebis gzaze damdgari
zavak~, `haika tohm~, `hai azgav~, berZnebisa `horom azg~, `azgav somexi qalkedonelis Sinaarsi Caedo, rogorc amas Tavis recen-
Join~ da sxv. amitom `veriaci~ aristakes lastivertcisTan, am ziaSi SeniSnavda akaki SaniZe. qarTveli mecnieris gakvirvebas isic
konkretul SemTxvevaSi, niSnavs `qarTvels~ da ara `iberiis Te- iwvevda, rom sityva `ivir~-idan nawarmoeb berZnul zedsarTav
mis~ mcxovrebs. aRniSnulis naTelsayofad el. cagareiSvils saxels Targmnida `qarTulis~ meSveobiT, roca saqme exeboda
mohyavs mTeli rigi amonawerebi werilobiTi wyaroebidan, rom- wignebs an weras. magaliTad, qarTuli wera-kiTxvis mcodne bere-
lebic erTmniSvnelovnad adasturebs p. muradianis mier dasax- bi, qarTuli oTxTavi da sxv49. amgvari orgvari damokidebuleba
elebuli giorgi I-is jaris qarTulobas. qarTul wyaroebSi es sityva `ivir~-Tan anu ormagi standartiT midgoma sakvlevi obieq-
jari `spani qarTvelTad~ iwodeba, xolo somxurSi – `zorq tisadmi, vfiqrob, mTlianad amJRavnebs avtoris winaswarganzrax-
veriacvoc~ an `zorq vrac~, e. i. qarTvelTa jarebi. amasTan ul miznebs, romlisTvisac obieqturi mecnieruli kvleva, ubral-
gasaTvaliswinebelia isic, rom somxur wyaroebSi, romlebSic XI od, mizanSeuwoneli xdeba.
s. pirveli naxevris ambebia aRwerili, garkveviTaa erTmaneTisagan qarTvelis aRmniSvneli somxuri wyaroebis termin `vraci
azgav~-is (gvarad qarTveli) mimarTac msgavsi damokidebulebaa

46
ix. amierkavkasiis istoriis problemebi, gv. 106-108; agreTve, saqar-
Tvelosa da qarTvelebis aRmniSvneli ucxouri da qarTuli termi- 48
ä³ïÙáõÃÇõÝ Ô»õáݹ»³Û Ù»ÍÇ í³ñ¹³å»ïÇ Ñ³Ûáó« ë©ä»ï»ñμáõñ·« 1887« ¿ç 138-
nologia gv. 170-172. 139.
47
²ñÇëï³Ï»ë ȳëïÇí»ñïóÇ©ä³ïÙáõÃÛáõݫóñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ì²
©¶
© »áñ·Û³Ý©ºñ»í³Ý« 49
À. Ã. Øàíèäçå. Î ñòðîèòåëÿ Ïåòðèöîíñêîãî ìîíàñòûðÿ Ãðèãîðèè Áàêóðèàíèñ
1971« ¿ç. 10-118. äçå, `macne~, #4, 1978, gv. 171.

176 177
gabatonebuli, xsenebul avtorebTan erTad, TiTqmis mTel somx- sarwmunoebis mniSvnelobiT eTnikuri terminebis gamoyenebis
ur istoriografiaSi, romelTa mtkicebiT, es termini (`azgav~ – saWiroeba arc arsebobda50. amitom v. aruTinova-fidanianis, p.
gvari, tomi, naTesavi) niSnavs ara warmoSobiT qarTvels, aramed muradianisa da sxvaTa mier eTnikuri terminis `vraci azgav~-
somex qalkedonels. somxuri werilobiTi Zeglebis monacemTa isTvis konfesiuri mniSvnelobis miniWebis cdebi sxva araferia,
umarTebulo analiziTa da interpretaciiT xsenebul avtorebs Tu ara faqtebze winaswarganzraxuli aSkara Zaladoba.
SesaZleblad esaxebaT `vraci azgav~-iTac moxseniebul qarTvel gansakuTrebuli yuradReba termin `vraci azgav~-is mimarT,
moRvaweTa _ ioane Tornikesa da misi naTesavebis, grigol bakuri- ra Tqma unda, SemTxveviTi ar aris. is didi sizustiT gamoscems
anis Zis, lipartis, ratis da zviadis, zaqaria valaSkertelisa da am terminiT dasaxelebuli piris eTnikur warmomavlobas, ris
sxvaTa eTnikuri warmomavlobis waSla, masTan erTad ki aTonisa gamoc somxuri terminebis SinaarsSi kargad gaTviTcnobierebu-
da petriwonis qarTuli monastrebis istoriis, tao-klarjeTis, li maTeos urhaecis mier grigol bakurianis Zis warmomavlobis
zemo da qvemo qarTlis istoriuli geografiis, am mxareTa eTni- am sityviT aRniSvna yovelgvar mniSvnelobas ukargavs ana komnenes
kuri Semadgenlobisa da politikuri viTarebis maTTvis sasurve- cnobas imperiis didmoxelis erovnul kuTvnilebaze. es ki ara
lad gadakeTeba da sxv. maSin rodesac `azg~-iT sarwmunobisa, xolo marto ewinaaRmdegeba somxur qalkedonizmze n. marisa da misi
eTnikuri terminiT `vraci azgav~-iT (tomiT, gvarad, naTesaviT Teoriis mxurvale damcvelebis pozicias, aramed mTlianad aclis
qarTveli) somex qalkedonelTa aRniSvnis SemTxvevebSi somxur safuZvels maT mtkicebulebebs IX-XI ss. tao-klarjeTis
werilobiT wyaroebSi saerTod ar dasturdeba. Sua saukuneebis mosaxleobis eTnikur Semadgenlobaze. ganvixiloT mravalTagan
somex istorikosTa SromebSi dadasturebuli xsenebuli termine- ramdenime magaliTi. v. aruTinova-fidanians mohyavs maTeos ur-
bi da maTi sinonimebis Semcveli sityvebi yovelTvis ama Tu im haecis cnoba bagrat vxkacisa (e. i. vixikelis) da grigol baku-
pirovnebis warmomavlobaze, nacionalobaze miuTiTebs da aras- rianis Zis mier selCukTa Semotevisagan anisis dacvis Taobaze
dros ar niSnavs qalkedonuri aRmsareblobis mimdevar somexs. da yuradRebas amaxvilebs somexi mematianis Txzulebis teqstis
xsenebul somex avtorTa mtkicebulebaTa sawinaaRmdegod, im nawilze, sadac naTqvamia, rom urjulo romaeli Tavadebi
eTnikuri terminiT sarwmunoebis aRniSvnis saWiroeba arc adreul (³Ýûñ»Ý Çß˳ÝùÝ ÑáéáÙáó), romlebic imperatorma somexi qveynis
periodSi da arc Semdeg somxur werilobiT ZeglebSi ar Seqmnila. dasacavad daayena: bagrati, smbatis mama da grigoli bakurianis
iSviaT gamonakliss warmoadgens eTnikuri termini `vraci~ (qarTve- vaJi, qarTuli gvarisa (`vraci azgav~) – daiwyes gamagreba zeda
li), romelic gviandel xanaSi zogjer qarTuli kulturis adami- da qveda citadelSi... moqalaqeebma SeamCnies ra, Tu sarwmunoe-
anis aRsaniSnavadac gamoiyeneboda calkeuli avtorebis mier. bidan ganmdgari damcvelebi (½³ëïáõ³Ãáõñ³ó å³Ñ³å³Ý³ó) TviT
eTnikurobis aRmniSvneli terminebi somxur wyaroebSi mkafiodaa rogor gamagrdnen, miatoves kedlebi da gaiqcnen51. v. aruTinova-
gamijnuli sarwmunoebis gamomxatveli terminebisagan. am uka- fidanianis ganmartebiT, maTeos urhaieci anisis damcvelebs
nasknelTa aRsaniSnavad gamoyenebulia specialuri terminebi: Zraxavs ara rogorc uniWo mxedarTmTavrebs, aramed rogorc
`kronq~ (rjuli), `havat~ (sarwmunoeba), `uxt~ (aRTqma), `avandu- `urjuloebs~, rogorc sxva sarwmunoebis da sxva warmomavlobis
Tivn~ (aRmsarebloba) da sxva. qalkedonuri aRmsareblobis da adamianebsac. amasTan sul mcire nawyvetSi samjer xasiaTdebian
TviT qalkedonelis aRsaniSnavadac specialuri terminebia dac- amgvarad: ukeTuri romaeli Tavadebi, bagrati smbatis mama da
uli somxur werilobiT ZeglebSi: `qaRkedoni havat~ – qalkedonis grigori bakurianis vaJi – qarTuli modgmisani, sarwmunoebidan
aRmsarebloba, `erkabnak~ – orbunebiani, `qaRkedonik~ – qalke-
doneli da sxvebi. agreTve `kronq vrac~ – qarTvelTa rjuli.
aSkaraa, rom religiur-konfesionaluri terminebis simravlisas 50
e. cagareiSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 179-193.
51
سïûáë àõéѳۻóÇ Å³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃÇõÝ« ì³Õ³ñß³å³ï« 1898« ¿ç. 148.

178 179
ganmdgari cixis damcvelebi. samive epiTeti `ukeTuri, qarTuli roca gvimtkicebs maTeos urhaeci bagratsa da grigols sarwmu-
modgmis, sarwmunoebidan gamdgari~, ganagrZobs q-ni viaida, erTi noebidan gamdgars ar uwodebda, isini somxebi rom ar yofil-
rigis gansazRvrebebia da orive Tavads erTnairad ekuTvnis. iqve iyvneno. saqme isaa, rom VII s. dasawyisSi qarTvelTa da somexTa
SeniSnavs, rom zogi mkvlevari, kerZod a. SaniZe `vraci azgav~-s Soris momxdari saeklesio ganxeTqilebis Semdeg somxuri samRvde-
(e. i. gvariT, tomiT qarTveli) mxolod grigors akuTvnebs. magram loeba da masTan erTad somxuri sazogadoebac qarTvelebs WeS-
es varaudi imsxvreva gamoTqma `sarwmunoebidan ganmdgarni~-ze, mariti sarwmunoebidan da RvTisgan ganmdgarad miiCnevdnen. amis
romelic mravlobiT ricxvSia mocemuli, rac imas niSnavs, rom Sesaxeb uxtanesi X s. werda: `(qarTvelebma) Secvales wminda mamaTa
grigorica da bagratic orive sarwmunoebidan gandgomilebi sjuli da daiviwyes RvTaebrivi aRTqma~54. amis Semdeg savsebiT
arian52. Semdeg ki ganagrZobs: grigorica da bagratic somexi bunebrivia, rom maTeos urhaecis TvalSi qarTvelic somxuri
istorikosis TvalSi mxolod im SemTxvevaSi SeiZleboda miC- sarwmunoebidan iseTive ganmdgari da urjulo iyo, rogoric
neuliyvnen sarwmunoebidan ganmdgarad, Tuki isini somxebi somexi qalkedoneli, amitomac XII s. somexi istorikosis xseneb-
iqnebodnen da sakuTari sarwmunoebidan `gadaxveviT~ sxvas rome- uli cnoba am mxriv araviTar kiTxvas ar unda badebdes. amave
liRacas miiRebdneno. epiTeti `íñ³Û Ç~ (qarTveli) miuTiTebs, al- mizeziT grigol bakurianis Zis eTnikur warmomavlobaze mar-
baT, imaze, rom maT mier miRebuli sarwmunoeba qarTuli qalke- Cieloba ubralod gaugebaria. `vraci azgav~ mxolod grigol
doneloba iyoo53. bakurianis Zes miemarTeboda Tu bagratsa da grigols erTad, am
somexi mkvlevari, ra Tqma unda, TvalTmaqcobs. imisaTvis, rom SemTxvevaSi, vfiqrob, mniSvneloba arca aqvs, radgan arc bagrat-
eTnikuri termini `vraci azgav~ (gvariT, tomiT qarTveli) konfe- is somxobaa maincdamainc damtkicebuli. bagratis gvarsaxeli
siur terminad moaCvenos mkiTxvels, moyvanil termins eTnikuro- `vxkaci~ (vixikeli) nawarmoebia geografiuli saxelis sof. vix-
bis maCvenebeli nawilis `azg~-is gareSe (gvari, tomi) warmogvid- ikidan (oSkis maxloblad mdebareobda). geografiuli saxelidan
gens da gamoTqvams varauds, rom mocemul konteqstSi, sxva kon- gvar-saxelis warmoebis wesi ki qarTulisa da somxurisaTvis saer-
fesiuri terminebis gverdiT `vraci~, e. i. qarTveli, am SemTxveva- To movlenaa, amitom somexi istorikosis mier aseTi gvar-saxelis
Si konfesiis, kerZod qarTuli qalkedonizmis aRmniSvneli unda somxuri formiT gadmocema moulodneli araa.
iyoso. rogorc iTqva, `vraci~-s (qarTveli”) iSviaT SemTxvevaSi cxadia, v. aruTinova-fidanianis mier dasaxelebuli eTnikuri
somexi avtorebi qarTuli kulturisa da Segnebis piris aRsaniS- da konfesiuri terminebi erTgvarovani Sinaarsis saxelebad ver
navadac iyenebdnen (magaliTad, qurTuli warmomavlobis qarTve- CaiTvleba, miT umetes, rom somxuri ena nebismieri azris gamo-
li didmoxeleebis zaqaria da ivane mxargrZelebis mimarT), xolo saxatavad saWiro terminTa gaWirvebas ar ganicdis da konfesi-
`vraci azgav~ yovelTvis da yvelgan mxolod da mxolod tomiT, uri Sinaarsis gadmosacemad eTnikuri terminis gamoyenebas ar
warmomavlobiT qarTvelis aRsaniSnavad gamoiyeneboda Zvel somex saWiroebs. aseTi viTarebis saukeTeso magaliTebi, Sors rom aRar
istorikosTa mier. amitomac aris, rom grigol bakurianis Zis wavideT, ukve moxmobil maTeos urhaecisac sakmaod moepoveba.
umcrosi Tanamedrove maTeos urhaeci (gardaicvala 1140 wlis grigol bakurianis Zisgan gansxvavebiT, romlis eTnikur kuTv-
axlo xanebSi), romelic qarTvelebsa da somxebs kargad arCevda nilebasac maTeos urhaeci `vraci azgav~-iT aRniSnavs, namdvilad
da konfesiur terminologiaSic SesaniSnavad erkveoda, grigolis somexi qalkedonelis, antioqiis Temis bizantieli gamgeblis (1078-
qarTvelobis aRsaniSnavad iyenebs uyoymano eTnikur termins `vra-
ci azgav~ (tomiT, gvariT qarTveli). ar aris marTali q-ni viaida,
52 54
Â. À. Àðóòþíîâà-Ôèäàíÿí, Àðìÿíå-õàëêåäîíèòû íà âîñòî÷íûõ ãðàíèöàõ uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, somxuri te-
Âèçàíòèéñêîé èìïåðèè (XI â.), Åðåâàí, 1980, ñ. 60-61. qsti qarTuli TargmaniT da gamokvleviT gamosca zaza aleqsiZem,
53
iqve. Tbilisi, 1975, gv. 21.

180 181
1084) filartos varaJnunis eTnikur warmomavlobasa da konfesi- Tis erovnul-kulturuli suraTi, romelic somexi qalkedoneleb-
ur kuTvnilebas maTTvis Sesaferisi da araorazrovani sityvebiT is denacionalizaciis procesis warmonaqmnad miiCnia. aseTi
gadmogvcems. igi wers: filareti mamiTac da dediTac somexi iyoo, daskvnisaTvis sakmarisi masala rom ar arsebobda mecnierma
konfesiiT ki rjuli horomTa ÏñûÝùÑáéáÙáó hqonda, e. i. berZnuli TviTonve aRniSna, roca grigol bakurianis Zis tipikonis
sarwmunoebisa iyoo55. amgvari masalis fonze `vraci azgav~-is kon- berZnuli redaqciis gacnobis Semdeg werda: `â îòíîøåíèè èõ (e. i.
fesiur terminad monaTvla sxva araferia, Tu ara seriozuli tao-klarjeTis mimarT) ìû ðàñïîëàãàåì òåïåðü íåìíîãèì, íî
sakiTxis sxvadasxva standartiT ganxilva. amasTan dakavSirebiT õàðàêòåðíûìè äàííûìè~58. es mcire da damaxasiaTebeli monacemebi
el. cagareiSvili savsebiT marTebulad SeniSnavs: eTnikur ter- ki iyo tipikonis berZnuli redaqciis teqstis cnoba, rom arse-
mins `vraci azgav~-s somexi mkvlevrebi swored grigol bakuri- bobda tipikonis somxuri teqstic da masze grigol bakurianis
anis Zis konfesionalobis (e. i. qalkedonelobis) aRmniSvnel ter- Zis xelmowera somxuri asoebiT, rac dRemde jer aravis unaxavs.
minad acxadeben da mas somex qalkedonelad miiCneven. aRniSnuli magram am cnobam n. marze, Cans, Tavidanve Rrma STabeWdileba
gaugebroba winaswarganzraxuli gadawyvetilebiTaa gapirobebuli, moaxdina da erTi da erTi daijera ra am cnobis namdviloba,
Torem rogor SeiZleba eTnikuri terminiT `vraci azgav~-iT qalke- SemdegSic Seecada axali argumentebiTa da sabuTebiT misgan
donelis aRniSvnis saWiroeba warmoqmniliyo mxolod grigol gamomdinare daskvnebis yovelmxriv gamarTlebas. maris yuradReba
bakurianis ZisTvis im dros, rodesac imave periodis moRvawis, miipyro tipikonSi gamoyenebulma somxuri warmoSobis sityva
warmoSobiT somexis, filaretosis qalkedoneloba savsebiT `tanuterma~, romelic somxeTis mezobel taoSi didi xnis dam-
garkveviT konfesionaluri terminiT ÏñûÝùÑáéáÙáó (rjuli horom- kvidrebuli iyo. mezobelTa metyvelebaSi erTmaneTis socialuri,
Ta) aris miTiTebuli56. n. berZeniSvilisa ar iyos, bizantiis im- ekonomikuri Tu sxva Sinaarsis terminebis gamoyenebis SemTxvevebi
periis samsaxurSi myofi somexi didmoxele ra Tavs itkivebda arc ise iSviaTia da misTvis gansakuTrebuli mniSvnelobis
qarTuli sarwmunoebisaTvis, roca berZnuli aRmsarebloba misTvis miniWeba, TiTqos, arc iyo mosalodneli, magram, rogoc Cans, is
gacilebiT momgebiani iyo. TviT v. aruTinova-fidanianic xom xaz- mwiri da saeWvo cnoba tipikonis somxuri teqstisa da somxuri
gasmiT aRniSnavs, rom imperiis eklesiisadmi kuTvnileba aucile- asoebiT xelmoweraze, n. marsac afiqrebda da arasakmarisad
beli iyo imperiis samsaxurisaTvis, ris gamoc somxuri aris- miaCnda, ris gamoc Seecada axla ukve namdvilad somxuri warmo-
tokratiis warmomadgenlebi imperiis samsaxurSi CadgomisTanave, mavlobis terminze aego msjeloba. misi TqmiT, radganac `tanu-
rogorc wesi, icvlidnen sarwmunoebas da bizantiis eklesiis wiaR- turma~ tao-klarjeTis qarTul enaSi moipova moqalaqeobrivi
Si gadadiodnen57. cxadia, grigol bakurianis Zec rom somexi yo- ufleba `ïî ýòîìó-òî ãëàâíûì îáðàçîì è ðåøàþñü ÿ â íàñòîÿùåå âðåìÿ
filiyo, rac somex mkvlevrebs nametnavad surT, isic berZnuli óòâåðæäàòü, ÷òî Ãðèãîðèé Áàêóðèàí, îñíîâàòåëü ãðóçèíñêîãî Ïåòðèöîíñêîãî
aRmsareblobisa iqneboda da ara qarTulis. erTi sityviT, sxva ìîíàñòûðÿ áûë èç òàî-êëàðäæåòñêèõ îãðóçèíèâøèõñÿ àðìÿí-õàëêåäîíèòîâ“59.
gza ar arsebobs, yvelam unda daujeroT TviT grigol bakurianis am susti argumentaciis Sesamagrebeli masala, gasagebia, qvey-
Zes, romelmac sxvaze, miT umetes n. marisa da Tanamedrove somex nis kulturul-politikur warsulSi unda eZia. da, radganac mis-
istorikosebze ukeT icoda sakuTari eTnikuri warmomavloba. Tvis kargad cnobili qarTuli da ucxouri wyaroebis cnobebi
aSkaraa, n. marma mcdar safuZvelze aago Tavisi Teoria da scada winaswarganzraxul Sedegebze mosargebad gamoeyenebina,
amitomac damaxinjebulad warmogvidgina qarTuli tao-klarje- faqtobrivad, urTierTgamomricxveli daskvnebis mTeli wyeba mi-
iRo. miuxedavad imisa, rom tao-klarjeTis aborigenebi, misi
55
maTeos urhaeci, dasaxelebuli naSromi, gv. 206.
56 58
el. cagareiSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 194. Í. ß. Ìàðð, Àðêàóí... gv. 17.
57 59
Â. À. Àðóòþíîâà-Ôèäàíÿí, Àðìÿíå-õàëêåäîíèòû, gv. 59-60, 149 da sxv. iqve, gv. 22-24.

182 183
TqmiT, romeliRac lazuri Tu megruli tomebi iyvnen, VII s. es gavlenis am zonaSi piriqiT procesebis ganviTareba ufro iyo
qveyana iyo somxuri, yovel SemTxvevaSi somxuri saxe hqondao da mosalodneli. kidev ufro gaugebaria da faqtebTan sruliad Se-
aq, albaT, hyvaoda somxuri qalkedonitobao60. somxeTSi somexi usabamoa IX s. dasawyisSi taosa da klarjeTis Crdilo-dasavleT
qalkedonelebis gavlenis zrdaze saubrisas ki aRniSnavs, rom IX somxeTis olqebad gamocxadeba im dros, roca tao-klarjeTis
s. dasawyisSi Crdilo-dasavleTi somxeTi klarjeTisa da taos bagrationTa dinastia aq politikur Zalas ikrebda da iberiis
olqebiTurT ukve maT xelSia moqceuli. somexTa qalkedonelobas anu qarTvelTa samefos aRdgenas iwyebda. n. maris warmodgeniT,
aq mxurvale mxardaWera hqonda ara marto berZenTa, aramed erTi mxriv, IX s. dasawyisSi tao-klarjeTi somex qalkedonelTa
qarTvelTa Sorisac. am mxaris mebatone mTavrebi – artanujeli xelSia, isini Seadgenen mosaxleobis ZiriTad birTvs da, meore
bagratidebi ukve qalkedonelebi iyvnen da es garemoeba mxriv, daqvrivebul somxur eklesia-monastrebs qarTlidan gadmo-
aramcired uwyobda xels qalkedonelTa srul gamarjvebas suli mcirericxovani bermonazvnoba eufleba da RvTismsaxurebasac
somxeTis am ganapira mxareSio61. IX s. somexi qalkedonelebi TviT eklesiebSi qarTul enaze aRavlens, rasac, Turme, emyareba qveynis
centralur somxeTSic cdilobdnen gabatonebas da somexi ufleba, rom qarTulad wodebuliyo. am winadadebaSi, rogorc
bagratidebis saxlis gaqalkedonebac moindomes. magram Semdeg vxedavT, elementaruli logikac ki araa daculi. Tuki IX s.
antiqalkedonuri somxuri eklesiis nacionalizaciis Sedegad dasawyisSic taoc da klarjeTic somxeTis olqebs warmoadgenda
iwyeba somex qalkedonelTa denacionalizaciis procesi, ris da iq qalkedoneli somxebi batonobdnen, vis da ras unda
Sesaxebac ukve iTqva. VIII-IX ss. mijnaze tao-klarjeTis daeqvrivebina saxelganTqmuli `somxuri~ eklesia-monastrebi? mere
daqvrivebul somxur monastrebSi qarTveli ber-monazvnebi kidev, Tundac erTmorwmune somxebiT garSemortymul
mkvidrdebian, wm. saba aRadgens iSxanis monasters, romelic male mcirericxovan qarTvel monazvnebs ZiriTad somxur masaze iseTi
qarTveli episkoposis rezidenciad iqceva. es qarTveli ra gavlena unda moexdinaT, rom jer maTi eklesia-monastrebi
monazvnebi aq garSemortymuli aRmoCndnen erTmorwmune, magram CaegdoT xelSi, mere ki TviT isinic gaeqarTvelebinaT? amgvari
eTnikurad ucxo somxuri mosaxleobiT da, qarTvelTa procesis warmodgena xom Zalze Znelia? ufro metic, irkveva, rom
politikuri batonobis miuxedavad, qveynis ufleba qarTulad taosa da klarjeTSi somexi qalkedonelebis gamarjveba-gabatoneb-
wodebuli, emyareboda im faqts, rom RvTismsaxureba eklesiebSi isaTvis xeli SeuwyviaT berZnebisa da qarTvelebis mxurvale mxar-
qarTul enaze warmoebdao. amis Sedegad adgilobrivi somxebi, daWeras. Tu qarTvelebi aq ar cxovrobdnen, maS saidanRa Cndebian
romlebic qalkedonelebi iyvnen TandaTan qarTvelebad iqcneno. somxebis xelSemwyobi qarTvelebi `somxeTis am ganapira mxareSi~?
didi Zieba da analizi araa saWiro, raTa aq warmodgenil gadamwyveti mainc artanujeli `bagratidebis~ mxardaWera yofila,
urTierTgamomricxvel debulebebs Soris aSkara winaaRmdegobani romlebic am droisaTvis ukve qalkedonelebi iyvneno. artanujeli
“aRmovaCinoT”. Tuki n. marisave ganmartebiT am mxaris aborigene- bagrationebis qalkedoneloba aq iseT konteqstSia moxseniebuli,
bi lazebi da megrelebi iyvnen, rogor moxda, rom VII s. mas rom gauTviTcnobierebelma mkiTxvelma SeiZleba es maTi eTnikuri
mTlianad somxuri saxe hqonda? misi msjelobiT ise gamodis, somxobis mniSvnelobiTac miiRos. aseT SemTxvevaSi ara mxolod
TiTqos, adgilobrivi mosaxleobis asimilacia somex qalke- ulogikobasTan gveqneba saqme, aramed kuriozTanac, ramdenadac
donelebs moexdinoT, ramdenadac iq `maSin somxuri qalkedonizmi aseTi msjelobiT gamodis, TiTqos, somxebi aqarTvelebdnen somxebs.
hyvaodao~, Tumca berZnul-bizantiuri da qarTuli kulturuli kidev erTi sayuradRebo ulogikoba. somexi qalkedonelebiT dasax-
lebul `somxeTis am ganapira mxareSi~ n. mari qarTvelTa poli-
tikur batonobaze laparakobs. qveynis somxurobis mtkicebasTan
60
Í. ß. Ìàðð, Àðêàóí... gv. 21. ki aseTi gancxadeba xom sruliad SeuTavsebelia. romel sazoga-
61 doebriv fenas an politikur Zalas unda dayrdnoboda qarTvel-
iqve, gv. 5-6.

184 185
Ta politikuri batonoba, Tuki es qveyana ucxo, araqarTuli isgan somexTa Zlier Cagvras asaxelebs, Tanac iseT pirobebSi,
mosaxleobis sabinadro iqneboda? nuTu ramdenime aTeuli ber- roca qveynis xelisufalni warmoSobiT somxebi yofilan. ra
monazonis moRvaweobas? cxadia, ara. gamodis, somxebi somxebs aqarTvelebdnen? erTi sityviT,
piriqiT, am qveynis qarTulobis mowmobaa swored grigol xan- gaugebrobaTa mTeli Taigulia warmodgenili a. mnacakanianis am
ZTelisa da mis TanamoRvaweTa saarako Tavdadeba da WirTa Tmena gaxmaurebul naSromSi.
arabTa mier gaukacrielebuli mxaris `axal SenebisaTvis~. mxolod istoriuli taos eTnikuri saxis gansazRvrisas bevrad ufro
samSoblos did patriotebs SeeZloT gaudaburebuli qveynis asa- radikaluria s. eremiani, romlis gancxadebiTac taiqis mosaxle-
RorZineblad saswaulebis moxdena da `keTilad ganmgebeli moRu- oba mTeli Sua saukuneebis manZilze somxuri rCebodao, miuxeda-
awe da udabnoTa qalaqmyofeli~ Seqmniliyvnen. antiqalke- vad imisa, rom CrdiloeTis raionebma XII s. marTlmadideblobac
donelebTan brZolaSi damarcxebuli somexi qalkedonelebi tao- miiReso. XV-XVI ss. taiqis qarTuli sarwmunoebis mosaxleobam
klarjeTSi berZnebis, qarTvelebisa da adgilobrivi xelisufleb- muslimanobac miiRo da Turqebs Seeria. Tavis eTnikur saxes aq
is – artanujeli bagrationebis mxardaWeras rom saWiroebdnen es mxolod somxur sarwmunoebaze mtkiced mdgari somxuri mosaxle-
mxolod imas mowmobs, rom isini TavSesafris maZiebeli oba inarCunebdao63. ase rom, s. eremianis azriT, tao, faqtobri-
ltolvilebi iyvnen, amasTan mcirericxovannic, radgan sul male vad, istoriis mTel manZilze qarTuli da somxuri sarwmunoebis
gaqarTvelebulan. n. mari ki faqtebis sawinaaRmdegod gvixatavs somxebiT yofila dasaxlebuli, rac, saboloo jamSi, am qveyanas
sul sxva suraTs, romlis dasacavad somxuri istoriografiis somxuri samyaros kuTvnilebad warmogvidgens. es azria gatare-
warmomadgenlebi, ager ukve mTeli saukunea, warumateblad irje- buli somxeTis istoriis umaRlesi Tu saSualo skolis saxelmZR-
bian da n. maris msjelobaSi arsebul winaaRmdegobaTa daZlevis vaneloebsa da somex mecnierTa mTel rig SromebSi da dafiqsire-
magier, mas axali SecdomebiT avseben. magaliTad, a. mnacakanianis bulia saistorio rukebSic64. somxeTis umaRles saswavlebelTa
mtkicebiT taos somxuri mosaxleoba qalkedonizmSi gadasvlis studentebisaTvis daweril saxelmZRvaneloSi65, misi avtori s.
Semdeg qarTuli eklesiis samwysos Seeria da amis gamo qarTvele- poRosiani wers: smbat II-is mefobis wlebSi taiqsa da basenSi
bad iTvlebodneno, ena, wignebi da mwerloba ki, raRa Tqma unda, Camoyalibda somxur-qarTuli erTi samTavro daviT kurapalatis
maT somxuri rCebodaTo. Tu am xalxis asimilacia mainc moxda, meTaurobiT. bizantiaSi warmoSobili Sinauri SfoTis dros mTa-
imitom, rom qarTvelebisgan Zlier iCagrebodneno. Tumca a. mna- varma daicva imperatori barseRi (e. i. basil II) da imperatoris-
cakanianis ganmartebiT, am qveynis xelisuflebi daviT kurapalati agan jildod miiRo kurapalatis wodeba da aRiarebuli iqna,
da misi warCinebulebi warmoSobiT somxebi yofilan, rac iqidan rogorc taiqis qveynis TviTmpyrobeli mTavari. taiqis
Cans, rom somxurad naTargmn romanebs etanebodnen da somxebi- sakurapalato Tavisi uflebebiT da saxelmwifo funqciebiT
save cxovrebis wess misdevdneno62. moyvanil nawyvetSi yoveli wi- TanabarmniSvnelovani iyo somxuri sxva samefoebisa, magram Tavisi
nadadeba Tavisi SinaarsiT erTmaneTs ewinaaRmdegeba. pirveli wi- samxedro SesaZleblobiT am samefoebze ramdenadme Zlieri iyo66.
nadadebis mixedviT taos somxuri mosaxleoba X-XI saukuneTa moyvanil amonawerSi yuradRebas iqcevs taos samefos metad
mijnaze formalurad iTvleboda qarTulad, ramdenadac is kul- saeWvo, SeiZleba iTqvas, sruliad gaugebari definicia. mosaxle-
turul-eTnikuri individualobis niSnebs (ena, wignebi, mwerloba
da a. S.) inarCunebda. momdevno winadadebiT ki avtori taos somx-
63
uri mosaxleobis asimilacias aRiarebs, ris mizezad qarTveleb- ºñ»ÙÛ³Ý Æ© ü©« г۳ëï³ÝÁ Áëï §²ß˳ñѳóáÛóǦ« ºñ»õ³Ý« 1963« ÐêêÐ ¶²
Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ« ¿ç 84
64
ÐêêÐ ²ïÉ³ë« ºñ»õ³Ý-ØáëÏí³« 1961« ÐêêÐ ¶² Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ
65
ê© ä© äáÕáë۳ݫ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ« ѳïáñ I (IX-XIX¹¹)«ºñ»õ³Ý«1965
62 66
À. Ø. Ìíàöàêàíÿí, Î ëèòåðàòóðå Êàâêàçñêîé Àëáàíèè, Åðåâàí, 1969, ñ. iqve, gv. 55.
173.
186 187
obis Semadgenlobis gaTvaliswinebiT (ramdenadac daviTis samefo saTvis ukve iq dawinaurebulia sakurapalato qarTveli bagra-
vanis tbamde vrceldeboda da somxuri Temebis mniSvnelovani naw- tionebis taiqis Stos meTaurobiT, magram, ganmartavs iqve, mosax-
ili mis SemadgenlobaSi iyo moqceuli) zogierTis mier qveyana leoba ZiriTadad somxuri iyo, romelTagan bevri qalkedonelobas
marTlac SeiZleboda pirobiTad `somxur-qarTulad~ aRqmuliyo, mimxrobodao da ganagrZobs: somxuri da qarTuli samefoebis da
magram roca es gansazRvreba samefos miemarTeba, mas araviTari taiqis sakurapalatos Soris damyarebuli iyo mWidro TanamSrom-
gamarTleba ara aqvs, radganac Sua saukuneebSic saxelmwifos mkac- loba, rasac didi mniSvneloba hqonda maTi TavdacvisTviso69. ra
rad gamokveTili politikuri mimarTuleba gaaCnda da funqcion- gavarkvieT? I. taos samefos saxelisuflo dinastia qarTveli
irebda mosaxleobis ZiriTadi nawilis interesebis Sesabamisad. bagrationebis taos Stos kuTvnilebaa 2. mosaxleoba ZiriTadad
Tavis damokidebulebas am e. w. `somxur-qarTuli erTi samTavros~ somxuria 3. samefos politikuri fizionomia (sakurapalato) ki
mimarT imiT amJRavnebs, rom mas udarebs da ganixilavs sxva somx- berZnul-bizantiuria. Cans, amitomac, Tundac garegnulad, weri-
ur samefoebTan erTad. mkiTxvels ki qvecnobier STabeWdilebas lis avtori taos samefos arc somxur da arc qarTul samefoTa
uqmnis, TiTqos, taos sakurapalatoc Cveulebrivi somxuri poli- rigs ar akuTvnebs da CamoTvlisas maT erTmaneTisagan aSkarad
tikuri erTeuli iyo, mxolod samxedro TvalsazrisiT sxvaze mijnavs. niSandoblivia, rom teqstis aTeulobiT gverdebze am-
Zlieri. ierkavkasiis calkeuli politikuri erTeulebis xelisufalTa
daviT kurapalatis eTnikur kuTvnilebaze saubars Tavs xsenebisas umravles SemTxvevaSi, roca maT eTnikuri niSniTac
aridebs karen iuzbaSiani da qarTvel mefes ubralod amierkavkasi- moixsenieben, magaliTad, somexTa mefe gagiki, qarTvelTa mefe
is erT-erT uZlieres feodalur dinastTagans uwodebs. aseve bagrati da sxva, imave winadadebaSi taos mefes mxolod kurapala-
bundovania taos samefos miseuli gansazRvrebac. es xan wminda tobiT aRniSnaven, riTac cdiloben danarCeni qarTuli samyarodan
somxur saxelmwifoebriv gaerTianebebisgan gansxvavebuli, Sereu- mis gansxvavebul xasiaTze gaamaxvilon mkiTxvelis yuradReba.
li somxur-qarTuli mosaxleobis taos samTavroa, xan ki somxur- imavdroulad ki taos somxuri formiT `taiq~-iT gadmocema, rac,
qarTuli olqi – tao67. faqtobrivad, qarTuli taonis Targmans warmoadgens (`q~ somxurSi
1976 w. erevanSi gamocemuli somexi xalxis istoriis akademi- mravlobiTis maniSnebelia) da am qveynis politikuri movlenebis
uri gamocemis me-3-e tomSi68 mniSvnelovani adgili eTmoba taos somxeTis istoriis WrilSi mowodebiT, qarTuli da somxuri wyaroe-
samefosa da daviT kurapalatis politikur Tavgadasavals. miuxe- bis Cvenebebis sawinaaRmdegod wignis avtorebi mkiTxvels
davad amisa, mkiTxvels sruli gaurkvevloba eufleba daviTis qvecnobierad Sua saukuneebis taoze somxuri qveynis STabeWdile-
vinaobasa da mis samefoze. ZiriTad teqstSi daviTi arc qarTve- bas uqmnian. v. aruTinova-fidanianma da p. muradianma ki am qveynis
lebsaa mikuTvnebuli da TiTqos arc somxebs, aseve sakurapala- somex qalkedonelTa samkvidrod warmodgenis funqcia, ratomRac,
tod wodebuli misi samefoc. am dabindul viTarebaSi raRaca berZnuli wyaroebis `ivirs~ (ibers) da `iverias~ (iberias) daak-
garkveulobis Setanas paragrafis avtori r. maTevosiani, TiTqos, isres, romelic yovelTvis qarTvelsa da qarTvelTa qveyanas aRni-
mainc cdilobs, roca wers, rom IX s. taiqis istoriis Sesaxeb Snavda70. SemTxveviTi sulac araa, rom bizantiis imperiis Semad-
Cvenamde moRweuli cnobebi mcire kia, magram cxadia X s. naxevri- genlobaSi Sesvlis Semdeg, samxreT taos, misi qarTuli eTnikuri
Sinaarsis mixedviT, imperiis administraciul sistemaSi `iberiis
Temi~ daerqva, iseve rogorc `armeniakis Temis~ saxeli warmosdga
67
Ïîâåñòâîâàíèå âàðäàïåòà Àðèñòàêåñà ëàñòèâåðòöè, ïåðåâîä ñ äðåâíåàðìÿí-
69
ñêîãî, âñòóïèòåëüíàÿ ñòàòüÿ, êîììåíòàðèé è ïðèëîæåíèÿ Ê. Í. Þçáàøÿíà, Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ« Ñ© I , gv. 108.
70
Ìîñêâà, 1968, ñ. 17, 19. am terminis mniSvnelobaze ix. agreTve Íîäàð Ëîìîóðè, Ê èñòîðèè
68
Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ« Ñ© II« ºñ»õ³Ý« 1976. ãðóçèíñêîãî Ïåòðèöîíñêîãî ìîíàñòûðÿ, 1981, ñ. 55-66.

188 189
iq arsebuli mosaxleobis mixedviT71. uTuod eTnikuri Sinaarsi edo vityviT, wyaroebSi misi moxsenieba marTlac iSviaTia da, rac
safuZvlad berZnul-bizantiuri wyaroebis cnobebs, roca maTi av- mTavaria, gasarkvev, sakiTxTan Sexeba mas arca aqvs. mkvlevris
torebi politikurad gancalkevebul taos ganapira iberiad aRiq- mier meore adgilze dasmuli `ivir~-is mniSvneloba eTnikuri
vamdnen Sida iberiisagan, anu aRmosavleT saqarTvelos cen- `qarTvelis~ SinaarsiT ki, praqtikulad, mTavari da ZiriTadia
traluri raionebisagan gansxvavebiT da saqarTvelos am orive naw- da terminis yvela CamoTvlil gagebas Tan axlavs. amitomac
ils erTnairad iberiad moixseniebdnen72. sruliad gaugebaria, ratom unda iyos taos pirobebSi somxuri
v. aruTinova-fidanianis analiziT, XI s. bizantiur wyaroebSi wyaroebis `qarTveli~ aucilebad konfesiis maCvenebeli, xolo
termini `ivir~-i xuT sxvadasxva mniSvnelobas aerTianebda Tavis imave wyaroebis `somexi~ maincdamainc eTnosis aRmniSvneli.
TavSi. is aRniSnavda espanels, qarTvels, bizantiuri Temis iberi- sruliad gasagebi terminebis Sinaarsis amgvari klasifikacia
is mkvidrs, qarTuli aRmsareblobis somexs da aTonis ivironis yovelTvis calmxrivi da xelovnuri iqneba, vidre pasuxi ar
monastris bers. pirveli mniSvnelobiT XI s. wyaroebSi is iSviaTad gaecema kiTxvas, Tu bizantielebma dapyrobis Semdeg samxreT taos
gvxvdeba, sityva `ivir~-is bolo sami mniSvneloba ki zogjer ratom daarqves `iberiis Temi~ da berZnul-somxur eTnikur
Tanaarsebobda erTi da imave piris daxasiaTebaSio. samxreTi taos garemocvaSi teritoriulad Rrmad SeWril am qveyanaSi ratom
somexi qalkedonelebi `ivirebi~ iyvnen iberiis Temidan warmomav- iyo, v. aruTinova-fidanianisave aRiarebiT, gansakuTrebiT Zlieri
lobisa da sarwmunoebrivi niSniTaco. amasTan Tavisi azris dasa- qarTuli sarwmunoeba? misive dakvirvebiT, imperiis samsaxurSi
dastureblad mohyavs Tornike erisTavis ojaxis magaliTi, romel- CadgomisTanave somxuri aristokratiis warmomadgenlebi,
ic, misi TqmiT, Turme, taos TornikianTa ojaxis warmomadgenlebi rogorc iTqva, icvlidnen sarwmunoebas, radgan imperiis ekle-
iberiis Temidan (samxreT taiqidan) warmomavlobdnen, aRiarebdnen
siisadmi kuTvnileba pirveli da aucilebeli piroba iyo75. aseT
ivirul rjuls da iyvnen ivironis monastris berebi. aseTi samgzisi
viTarebaSi, somexi, taodan iqneboda, Tu Suagul saqarTvelodan,
`iviri~ iyo ioane Tornike, romelmac karinTan axlos datova
qarTuli sarwmunoebisaTvis, ra Tqma unda, Tavs ar aitkivebda,
qvajvari somxuri warweriT. msgavsive qvajvari datova misma Zmam
radganac berZnuli misTvis ara marto aucilebeli, aramed mo-
ioane varazvaCem anisis somxur-qalkedonur taZarSio73. gasagebia,
mgebianic iyo. ase rom, dasmul kiTxvebze pasuxi erTob martivia:
rom mTeli es msjeloba Tornike erisTavisa da samxreTi taos
samxreTi tao, romelic bizantiis politikur mesveurebs jer
somxurobis dasamtkicebladaa moyvanili. aseTi mtkicebis sirTules
kidev adre, misi politikuri gancalkevebisas, ganapira iberiad
somexi mkvlevari, etyoba, TviTonac kargad grZnobs da mis
(qarTlad) miaCniaT, bizantiur samxedro-administraciul
Sesamsubuqeblad damatebiT ganmartebebsac iZleva. Tu wyaroebi
erTeulad gardaqmnis Semdegac, Tavisi ZiriTadi mosaxleobis
erTi da imave pirovnebas `somxobasac miaweren da qarTvelobasac~,
es imas niSnavs, rom `somexi~ pirovnebis eTnikur maxasiaTeblad eTnikuri SemadgenlobiT, cxovrebis wesisa da mTlianad Tavisi
unda miviRoT, xolo `qarTveli~ konfesiis niSnad. amasTan, ufro kulturiT kvlav iberiad (e. i. qarTlad) rCeboda, ris gamoc
xSirad, aseTi `somex-qarTveli~ iberiis Temidan iqneba, sadac umTavresad mas imperiaSi miRebuli saerTo wesiT, Tavisi
gansakuTrebiT Zlieri iyo qarTuli sarwmunoebao74. istoriuli saxelwodeba (iberia) SeunarCunes76. niSandoblivia,
Cveni azriT, analizi calmxrivia, gamotanili daskvnebi ki rom Tanadrouli somxuri wyaroebi, rasac k. iuzbaSianic
naZaladevi. sityva `ivir~-is pirvel mniSvnelobaze arafers iziarebs77, taos qveyanas uwodeben `virqs~, e. i. qarTls, `aSxarh
71
À. Øàíèäçå, Î ñòðîèòåëå Ïåòðèöîíñêîãî ìîíàñòûðÿ Ãðèãîðèè áàêóðèàíèñ
äçå, `macne~, # 4, 1978, gv. 175. 75
v. aruTinova-fidaniani, dasaxelebuli naSromi, gv. 50-59.
72
g. kedreni, georgika, 5, gv. 46. 76
bizantiur TemTa struqturis Sesaxeb ix. agreTve Ê. Í. Þçáàøÿí,
73
Â. À. Àðóòþíîâà-Ôèäàíÿí, àðìÿíå-õàëêåäîíèòû íà âîñòî÷íûõ ãðàíèöûõ Àðìÿíñêèå ãîñóäàðñòâà ýïîõè Áàãðàòóèäîâ è Âèçàíòèÿ IX-XI ââ., Ìîñêâà, 1988,
Âèçàíòèéñêîé èìïåðèè, ñ. 68-69. ñ. 191-196.
74 77
iqve, gv. 69. iqve, gv. 193.

190 191
vracs~ – qarTvelTa qveyanas, iberiis Tems ki `gavarn vrac~ umcrosi Tanamedrove somexi istorikosi asoRiki mas tomiT
(qarTvelTa mxareebi)78. ase rom, qarTul wyaroebTan TanxmobiT qarTvelad `azgav vrac~-ad moixseniebs80.
somxuri wyaroebic samxreT taos qarTlis nawilad da qarTlad tao-klarjeTis qarTul samefo-samTavroebze n. maris sax-
aRiqvamen, rac TavisTavad Seicavs pasuxs imazec, Tu iberiis Tem- eldaxelod SemuSavebuli Tvalsazrisi, rogorc somexi qalke-
Si, anu taos mosaxleobaSi, ratom iyo gansakuTrebiT Zlieri donelebis denacionalizaciis procesis warmonaqmnze, mniSvnelo-
qarTuli sarwmunoeba. cxadia, sakuTari saxelis `Tornikes~ TviT- vanwilad emyareboda im faqts, rom erT dros samxreTi tao xan-
neburad somxur gvarad `Tornikianad~ gadakeTebiT termin grZlivad imyofeboda somxeTis politikur daqvemdebarebaSi, ris
`qarTvels~ eTnikuri Sinaarsi ver gamoecleba. Tornike erisTavisa gamoc saWiro xdeba taos politikuri Tavgadasavlis gaxseneba da
da misi ojaxis qarTvelobis utyuari sabuTi maTi moRvaweobis imis garkveva, Tu ramdenad realuri iyo es Tavgadasavali n. marisa
xasiaTi da bizantiis politikursa da somxur kulturul-eTnikur da misi mimdevrebis Tvalsazrisis gasamarTleblad. iberiis
garemocvaSi moqceuli am taoelebis ukiduresad gamZafrebuli samxreT-dasavleTis sazRvari somxeTTan Zvel xanaSi ar iyo
erovnul-kulturuli Rirsebisa da Segnebis didi grZnoba iyo, maincdamainc stabiluri, ris gamoc am sasazRvro zolSi rTuli
romlis gamovnilebasac warmoadgenda sakuTari safasiT aSenebu- eTnopolitikuri procesebi viTardeboda. am procesebis orbita-
li aTonis qarTvelTa monasteri. am STabeWdilebas odnavadac ki Si myof taosTan VIII s-mde mainc klarjeTis dakavSireba, ra Tqma
ver uSlis xels v. aruTinova-fidanianis miTiTeba Tornikesa da unda, gaumarTlebeli iqneboda, ramdenadac igi politikur-admin-
istraciulad yovelTvis qarTlSi Sedioda. farnavazis dros (Zv.
misi Zmis mier karinis maxloblad da anisis qalkedonur taZarSi
w. IV-III s.) is iberiis saxelmwifos erT-erTi saerisTavoa. am dros
somxurwarweriani qvajvaris aRmarTvaze. jer erTi, rodis iyo,
uZvelesi qarTuli saxelmwifos samxreTi sazRvari mtkvar-araq-
rom enis codniT eTnikuri vinaoba isazRvreboda. Tornike
sis wyalgamyofze gadioda, xolo ukiduresi – samxreT-dasav-
erisTavma, albaT, berZnulic SesaniSnavad icoda, magram misTvis
leTiT – Worox-evfratis wyalgamyofze81. qarTlis samefom tao
amis gamo berZnoba aravis Seuwamebia. somxuri enis codnas ki
da speri, strabonis mowmobiT, Zv. w. II saukunis dasawyisSi dakarga
wminda praqtikuli mniSvneloba hqonda Tornikesa da misi
da sakmaod xangrZlivi dro dasWirda, rom igi kvlav daebrune-
ZmisTvis. mas mere, rac daviT kurapalatma Tavisi samefo
bina. ax. w. I-II ss. qarTlis samefos politikuri aRmavlobisas,
samxreTiT Sors vanis tbamde ganavrco, taoeli aznaurebi axlad
misgan adre waRebuli teritoriebi kvlav missave farglebSia
SemoerTebul provinciebs feodalur aristokratiad moevlinen,
sagulvebeli, ufro gvian ki (IV s. meore naxevramde) kvlav kar-
radganac es iyo am miwa-wylis iberiaSi politikuri Sesvlis erTi
gavs da taos myarad dabruneba mxolod VIII s. moxerxda, xolo
umTavresi gamoxatuleba da niSani79. am droidan es taoelebi
sperisa – kidev ufro gvian82. rac Seexeba klarjeTs, `didi somx-
somxuri miwebisa da somxuri mosaxleobis mepatroneni gaxdnen,
eTis~ daSlamdec (IV s. bolo) is saqarTveloSi Semavali qveyanaa.
ris gamoc somxuri enis codna maTTvis aucilebeli Seiqmna da
movses xorenaci klarjeTs qarTvelTa qveynis erT-erT kuTxed
savsebiT bunebrivia, Tuki karinel memamule Cordvanelis Zeebs miiCnevs, sadac wm. ninom iqadaga saxareba83. qarTuli saistorio
somxuri epigrafikuli Zeglebic daukavSirda. erTob
niSandoblivia, agreTve, rom yovelive amis Semdeg Tornikes 80
êï»÷³ÝáëÇ î³ñûÝ»óõáÛ ²ëáÕÏ³Ý ä³ïÙáõÃÇõÝ ïÇ»½»ñ³Ï³Ý« ä»ï»ñμáõñ·« 1885«
¿ç. 164« 171« 172.
81
d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi
sakiTxebi, I, Tbilisi, 1977, gv. 60.
78
ix. agreTve, el. cagareiSvili, `í»ñdz~, `í»ñdzÛÇ~ –is mniSvnelobi- 82
iqve, gv. 80.
saTvis somxur werilobiT ZeglebSi, gv. 103-114. 83
movses xorenaci, somxeTis istoria, a. abdalaZis gamoc. Tb, 1984,
79
a. bogveraZe, grigol bakurianisZis tipikonis gagebisaTvis, gv.198. gv. 172.

192 193
wyaroebic, berZnul-romaul wyaroebTan TanxmobiT, Zveli madidebeli kaTalikosis nerses III-is tomiT taoelobac. im dros
droidanve klarjeTs jer politikur-administraciulad, Semdeg taoSi qarTuli aRmsareblobisaTvis niadags, SesaZloa, misTvis
ki eklesiuradac yovelTvis qarTlSi uCveneben84. Sesaferisi eTnikuri faqtoric qmnida, gansakuTrebiT, albaT,
sxvagvarad warimarTa taos eTnikur-politikuri ganviTare- taos Crdilo nawilSi, klarjeTTan da sxva qarTul olqebTan
ba. strabonis mowmobiT, somxeTis mier mezoblebisgan warTmeul siaxlovis da mWidro urTierTobis gamoc. taoSi ganviTarebul
yvela olqSi TiTqos imTaviTve dawyebulia armenizaciis procesi: eTno-kulturul procesebze mniSvnelovan gavlenas axdenda am-
`axla yvela isini laparakoben erT enazeo~. hakob manandianis ierkavkasiaSi politikuri viTarebiT gamowveuli migraciuli
ganmartebiT, strabonis es mtkiceba mxolod garkveuli SeniSvni- procesebic. saqarTvelosa da somxeTis centralur raionebSi
Taa misaRebi. jer kidev sasanidebis dros da Semdegac somxeTis arabTa gabatonebam da qristianuli kulturisa da maRalganvi-
raionebSi sxvadasxva tomebi cxovrobdnen. amitom strabonis mow- Tarebuli feodaluri qveynebisaTvis autanelma reJimma (araboba)
moba im azriT unda gavigoT, rom mis dros somxeTSi gabatonebu- mosaxleobis nawili aiZula bunebrivad ukeT daculi qveynis
li da ufro gavrcelebuli ena somxuri iyo85. somxeTis poli- dasavleT ganapira mxareebSi eZia TavSesafari. VII-VIII ss. ukve
tikur sivrceSi moqceul iberiis olqebSi armenizaciis procesis samcxis gziT qarTlidanac daiZra mosaxleoba klarjeTisa da
intensivobis warmosadgenad niSandobliv faqtad gvesaxeba gog- taosaken. murvan yrus (736-738 ww.) damarbeveli laSqrobisa da
arene (`gugarqis~) sapitiaxSos magaliTi. jer kidev Zv. w. II s. moaruli epidemiis (`srva satlobisa~) Sedegad mosaxleobis
taosTan erTad dapyrobili qarTlis es mxare V s. qarTuli qris- Semcirebis miuxedavad es qveynebi arc umkvidro qmnila da arc
tianuli mwerlobisa da aRmSeneblobis dawinaurebul qveynad gam- patroni moklebia maT, rogorc es qarTuli wyaroebis mier zed-
oiyureba. taos metxans mouwia yofna somxur politikur sivrce- metad muq ferebSi daxatuli suraTiT SeiZleba gveCvenos87. amis
Si da, albaT, amitomac SesaZloa im Zvel dros maT gansazRvru- dasturia `axlad Senebis~ is didi erovnuli procesi, romelsac
li kulturul-politikuri erTobac hqonodaT somxebTan, magram saTaveSi qarTlis aznauroba edga erismTavris moTaveobiT.
ara imdenad, rom aqaur aborigenebs TavianTi eTnografiuli saxe qarTuli samTavros aRmoceneba, ra Tqma unda, Sesaferis da
daekargaT. saamiso kvali SemorCa taos toponimikis da sxva ma- saimedo eTno-socialur sayrdensac gulisxmobda. abasianebis
terialur Tu enobriv masalas, sadac uwinares qarTul istoriul droidan (VIII s. Sua wlebidan) taosa da klarjeTSi qarTuli
geografiul saxelebTan somxuri saxelebic Tanaarseboben. n. ad- elementis momZlavreba ukve saxezea, ramdenime aTeul weliwadSi
onci aRiarebda, rom somxeTis ganapira olqebs politikur-ad- ki gabatonebul mdgomareobasac aRwevs. Tuki 747 w. ajanyebis
ministraciuli warmoSoba hqondaT, romelic gamarTlebuli iyo monawile naxararebi grigol mamikonianis meTaurobiT, TavianTi
eTnikuradaco86. am erTeulebis eTnikurma individualurobam yve- saxleulobiTa da avladidebiT taos cixesimagreebs afareben
laze ufro cxadad iCina Tavi sivnielTa da taoelTa saeklesio- Tavs ise, rom saamiso nebarTvas ar saWiroebdnen, ramdenadac am
politikuri orientaciis sferoSi, sadac xsenebuli olqebi somx- droisaTvis samxreTi tao, Cans, Wanuri warmomavlobis mamikonianTa
ur nacionalur mimarTulebas daupirispirdnen. magaliTad, mamulad da sagamgeod iTvleboda88, 788 wlisTvis ukve politikuri
somex-qarTvelTa sarwmunoebrivi ganxeTqilebisTanave taoelebi
qalkedonur aRmsareblobas miemxrnen, ris Semdeg tao somxeTis 87
d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi
sxva olqebidan devnili qalkedonelebis TavSesafari gaxda. am sakiTxebi, gv. 155.
TvalsazrisiT sagulisxmoa, agreTve, somxeTis cnobili marTl- 88
el. cagareiSvili, somxuri wyaroebi arabeT-saqarTvelos urT-
ierTobis Sesaxeb (sebeosi, levondi), mravalTavi, I, 1971, gv. 485;
84
a. bogveraZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 186. Ô»õáݹ»³Û í³ñ¹³å»ïÇ ä³ïÙáõÃÇõÝ êä´« 1887« ¿ç 122-123 agreTve, ix.
85
ß. À. Ìàíàíäÿí, Òèãðàí âòîðîé è Ðèì, Åðåâàí, 1943, ñ. 19-20. À. Í. Òåð-Ãåâîíäÿí, Àðìåíèÿ è àðàáñêèé Õàëèôàò, Åðåâàí, 1977, gv. 117-118,
86
Í. Àäîíö, Àðìåíèÿ â ýïîõó Þñòèíèàíà, ñ. 230. 193 da sxv.
194 195
situacia aq mkveTrad Secvlilia. arabebs gamoqceuli ltolvili saqarTveloSi mamis samkvidro SavSeT-klarjeTTan erTad ukve
somxebi taos ki aRar afareben Tavs, aramed mama-Svils Sapuh da orive taosac flobs93. amis Semdeg aSot I didisa da misi memkvi-
hamam amatunTa meTaurobiT `qarTvelTa qveynis sazRvrebTan, dreebis xelSewyobiT tao-klarjeTSi Tavi moiyara da farTod
kolis gavarSi mosulebs md. Woroxi gadaulaxavT da bizantiis gaSala frTebi qarTveli xalxis aRmSeneblobiTma Zalam da kul-
samflobeloebisaken gauweviaT, sadac konstantine keisars kidec turuli Semoqmedebis unarma. aSenda naoxari soflebi, ganaxlda
dausaxlebia 89 . aSkaraa, am droisTvis samxreTi tao somxur jer kidev vaxtang gorgaslis daxmarebiT agebuli artanujis cixe
(mamikonianTa) sagamgeblo qveyanas aRar warmoadgenda. VIII s. meore da gaSenda amave saxelwodebis didi qalaqi, agreTve, qarTuli
naxevarSic aq adrindeli politikuri viTareba rom yofiliyo, arqiteqturis didebuli Zeglebi – xanZTa, Satberdi, iSxani `meo-
sxva SemTxvevebis msgavsad ltolvili somxebis erTi nawili mainc red aSenebuli~, bana, oSki, xaxuli, parxali da mravali sxva,
daidebda binas amjeradac. saistorio wyaroebis mwiri cnobebis romelTa mniSvneloba ganuzomlad didia aramarto qarTuli kul-
mixedviT, politikuri situacia aq erTob aramyari Cans. xelisu- turis istoriisaTvis. niSandoblivia, rom tao-klarjeTisa da
flebisaTvis bagratovanTa Stos warmomadgenlebi ibrZvian, saqarTvelos sxva istoriuli provinciebis arqiteqturul Ze-
mamikonianebi ki, TiTqos, arc Canan. VIII s. 70-iani wlebisaTvis glebs aerTianebT saerTo arqiteqturuli da dekoratiuli Teme-
arabTa winaaRmdeg warmatebiT mebrZoli bagratuniani aSot bi, taZris sivrcobrivi agebulebis saerTo principebi da sxva, rac
msakeri (xorciWamia) erTxans ikavebs taos, aSenebs cixe kamaxs samSeneblo xelovnebis mravalsaukunovani tradiciebis saerTo
(qarTuli kalmaxi) da Sig Tavis saxleulebs abinavebs90. TiTqmis qarTul safuZvelze migvaniSnebs94. CamoTvlil qarTuli arqite-
imave periods miemarTeba `matiane qarTlisa¡s~ cnoba adarnase qturis brwyinvale Zeglebs didi mxatvruli Rirebulebis garda,
bagratonianis (qarTvel bagratovanTa warmomadgenlis) mflobe- saganmanaTleblo da mecnierul-saliteraturo kerebis mniS-
lobaze tao-klarjeTSi, romlis mixedviTac `icvala adarnase vnelobac gaaCndaT. korneli kekeliZis TqmiT, aq duRda liter-
bagratonianman nasamali klarjeTisa, SavSeTisa, aWarisa, nigalisa, aturuli Semoqmedeba. misive ganmartebiT, udidesi nawili im sa-
asisforisa, artanisa da quemosa taosa, da cixeTaganca, romelni ganZurisa, rac Cven mogvepoveba IX-X s-idan am monastrebSia Se-
hqondes SviliSvilTa vaxtang mefisaTa. da wavida adarnase qmnili. aq Camoyalibda tao-klarjeTis sagangebo saliteraturo
klarjeTad da mun mokuda~91. qarTvel mefeTa (vaxtangisa da misi skola, erovnul niadagze aRmocenebuli, romelmac SeimuSava
SviliSvilebis) samkvidroze mjdomi adarnases gadawyvetileba Tavisi sakuTari gramatika, ena, xeli da mimarTuleba. Semdeg ki
`icvala nasamali~, rac moyvanil cnobaTa SejerebiT irkveva, iZu- ganagrZobs: qarTvelTa SemoqmedebiTi energia imdenad gaizarda
lebiTi RonisZieba unda yofiliyo, romelic eWvi araa, adarnas- am monastrebSi, rom tao-klarjeTis sazRvrebSi veRar daetia,
es somexi biZaSvilis eqspansiis Sedegi iqneboda. movlenebis amgvar gamovida Tavisi kalapotidan da farTo nakadiT gadavida mcire
ganviTarebas, faqtobrivad, iziarebs d. musxeliSvili, roca aziis sxvadasxva punqtSi da mere aTonis naxevarkunZulze Seqmna
adarnases klarjeTSi gadasvlas taoSi aSot msakeris axal man Cveni mwerlobis axali centri iveriis monastris saxiT,
mflobelobas ukavSirebs 92 . grigol xanZTelis cxovrebis romelic pirvel xanebSi ikvebeboda tao-klarjeTidan momdinare
ramdenime Cvenebaze misive dakvirvebiT, VIII saukunis miwuruls tradiciebiT95.
aSot adarnases Ze (SemdgomSi aSot didi) samxreT-dasavleT amis mere, n. maris saxeldaxelod Seqmnili Teoriis mimdevar-
ma somexma mecnierebma rogorc unda gvimtkicon, rom es didi
89
levondi, xsenebuli gamocema, gv. 168-169.
90 93
vardan arevelci, msoflio istoria, n. SoSiaSvilisa da eka kvaWan- d. musxeliSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 159-160.
tiraZis Targmani, Tbilisi, 2002, gv. 102. 94
Âàõòàíã Áåðèäçå, Àðõèòåêòóðà Òàî-Êëàðäæåòè, Òáèëèñè, 1981, ñ. 132.
91 95
qarTlis cxovreba, I, gv. 251. korneli kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I,
92
d. musxeliSvili, dasaxelebuli naSromi, gv. 157. Tbilisi, 1980, gv. 97.

196 197
qarTuli kultura, TiTqos somexi qalkedonelebis Seqmnili yo- wyveti mniSvnelobis politikuri nabijebic gadadga rogorc
filiyos, Tanac im pirobebSi, roca maT Turme bolomde hqondaT qarTuli qveynebis politikuri gaerTianebis mimarTulebiT, ise
SenarCunebuli mSobliuri somxuri ena, somxuri Segneba da patri- qarTuli saxelmwifoebriobisa da qarTuli feodaluri kulturis
otizmi da v. aruTinova-fidanianis sayvareli gamoTqmac rom gam- erovnuli sazRvrebis iqiT gasavrcelebladac.
oviyenoT, `somexi yovelTvis somxadve rCeboda~. aseTi SeuTavse- cxadia, somxuri istoriografiis xsenebul warmomadgenelTa
beli debulebebis SeTavsebis cda xom ubralod absurdia. cdebi Tavdayira warmoaCinon tao-klarjeTis politikuri da
tao-klarjeTis uaRresad erovnuli, brwyinvale qarTuli eTno-kulturuli istoria, sakmaod Sors dgas mecnieruli
kulturis Semoqmedi, ra Tqma unda, qarTveli tomebi, qarTveli amocanebisagan da, aSkarad, sxva interesTa sferos ganekuTvneba.
xalxia, romelsac IX-X ss. aq gansakuTrebiT xelsayreli pirobebi sabWoTa somxuri istoriografia aseve tendenciurad gad-
Seeqmna didi SemoqmedebiTi energiisa da unaris gamosavlenad. mogvcems saqarTvelos somxuri mosaxleobis politikur Tavga-
aborigeni qarTuli Tu qarTveluri mosaxleoba am ganapira ibe- dasavalsa da mis eTno-istorias. igi misdevs ra sakiTxze XIX s.
riaSi arasdros gadaSenebula, maSinac ki, roca tao gansazRvrul somxuri publicistikidan da samecniero wreebidan momdinare
istoriul periodebSi somxur politikur sivrceSi eqceoda. tradicias, romelic gulisxmobs saqarTveloSi somxuri mosax-
mogvianebiT ki, roca arabTa damarbeveli laSqrobebisa da moaru- leobis gansakuTrebuli siWarbisa da TviT qarTuli mosaxleobis
li epidemiebis Sedegad mosaxleobis didi nawili amowyda da gansxvavebuli konfesiis nawilis eTnikuradac somxuri warmomav-
VIII s. gasuls axali moaxalSeneebi gaCndnen, ZiriTadad IX-X ss. lobis iluziuri suraTis Seqmnas (mis Sesaxeb ukve iTqva), somex
aRdga da moSenda qarTlis sxvadasxva Temebidan, upiratesad mesx- mkvlevarTa axalma Taobam, Cans, Tavis movaleobad miiCnia am prob-
eTidan masobrivad mosuli moaxalSeneebis xeliT. istoriuli lematikis Semdgomi damuSaveba da mecnieruli gansjis CarCoeb-
kanonzomiereba iyo, albaT, rom swored mesxebi daeuflnen Tavi- Si, Tundac, formalurad moqceva. amgvari ganwyoba mkafiod Sein-
anT uZveles pirvelsacxovriss96. tomiT mesxebi iyvnen XI s. Sua iSneba p. muradianis sadoqtoro disertaciasa da wyaroTmcod-
wlebSi kalmaxisa da artanujis erisTavebi sula kalmaxeli, neobiTi xasiaTis mis sxva naSromebSi, romelTagan amjerad gam-
grigol artanujeli da maTze daqvemdebarebuli mravalricxo- ovyofT 1985 w. erevanSi rusul enaze gamocemul wigns `Àðìÿíñêàÿ
vani aznaurebi, romelTac Seipyres gamZlavrebuli separatisti ýïèãðàôèêà Ãðóçèè (Êàðòëè è Êàõåòè) da 1988 w. dastambul imave sa-
feodali lipariti da mefes mihgvares97, Tuxarisis erisTavi be- Tauris wigns Tbilisze. dasmuli amocanis gadasawyvetad batonma
Sqen jayeli, giorgi mTawmindeli, giorgi mwerali da sxva gamoCe- paruirma Tavis istoriul-filologiur Ziebebs safuZvlad dau-
nili pirebi. erTob niSandoblivia, agreTve, rom IX s. sxva qarTul do dReisaTvis somxur istoriografiaSi farTod gaziarebuli
samefo-samTavroTagan mxolod tao-klarjeTs miemarTeboda si- koncefcia, romlis mixedviTac XI-XVIII saukuneebis somexi xalxis
tyva `qarTvelTa~: qarTvelTa sakurapalato, qarvelTa samefo, istoria moicavs ara marto sakuTriv somxeTis, aramed aziisa da
riTac yuradReba maxvildeboda am samefos uaRresad qarTul, evropis qveynebSi gafantuli somxuri dasaxlebebis istoriasac98.
erovnul xasiaTze. niSandoblivia isic, rom brZolas erovnuli zogadad es debuleba, SesaZloa, sworic iyos, magram saqarTve-
qarTuli feodaluri samyaros warmoqmna-gamarjvebisaTvis am- los somxuri mosaxleobisa da evropasa da aziaSi gafantuli
ierkavkasiis masStabiT swored taos saxelganTqmulma mefem dav- somxuri dasaxlebebis (koloniebis) erT sibrtyeze ganxilva araTu
iT III didma kurapalatma Cauyara safuZveli da pirveli gadam- mizanSeuwoneli, aramed umarTebulocaa sruliad gansxvavebuli

96
a. bogveraZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 194. 98
Ìóðàäÿí Ï. Ì., Àðìÿíñêàÿ ýïèãðàôèêà Ãðóçèè (Êàðòëè è Êàõåòè), àâòî-
97
qarTlis cxovreba, I, gv. 301-304. ðåôåðàò íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà èñò. íàóê, Åðåâàí, 1985, ñ.4.

198 199
geografiuli, istoriuli, socialur-ekonomikuri Tu kulturu- biTi infiltritaciiTa da mTeli Temebis (igulisxmeba rogorc
li pirobebis gamo. ucxoeTSi gafantuli avtonomiuri niSnebis sasoflo, ise saqalaqo) gadanacvlebiT xdeboda, magram
mqone koloniebi da kompaqturi eTnikuri Temebi, rogorc Tav- sinamdvileSi, mTeli masalis analizi da vrceli msjeloba,
dacvis erTgvari saSualeba, umTavresad im qveynebSi iqmneboda, faqtobrivad, meore SesaZleblobaSi mkiTxvelis dasarwmunebladaa
sadac somxebi Cagvrasa da Seviwroebas ganicdidnen. magaliTad, mimarTuli. misi mtkicebiT, somxuri sakulto Zeglebisa da
iranSi, indoeTSi, ruseTSi da sxv. somxuri dasaxlebebis xasiaTi warwerebis adgilmdebareoba, rogorc wesi, mowmobs im adgilebSi
da organizaciuli formebi rom TavSesafari qveynis xelisufleb- gadmosaxlebulTa Temebis arsebobas. amasTan, iqve SeniSnavs, rom
is politikazec didad iyo damokidebuli, amaze jer kidev am Zeglebis raodenoba gacilebiT mcirea, vidre realurad
b. borianma gaamaxvila yuradReba99 da miuTiTa sxvadasxva qveya- arsebuli somxuri dasaxlebebi. somxuri eTnikuri elementi,
naSi somex ltolvilTa gansxvavebul mdgomareobaze. magaliTad, misive ganmartebiT, arsebobda ruxSi, CixorSi, CxarSi, quTaisSi,
misive dakvirvebiT, holandiasa, poloneTsa da italiis zRvispi- TamaraSenSi, bazarSi, agreTve, soflebSi – saRoreSi, gorisTavSi,
ra qalaqebSi somxuri koloniebi xelisufalTagan politikur akurasa da tabaxmelaSi, maRaroSi, nukrianSi, nasomxarSi, fanianSi,
Seviwroebas ar ganicdidnen, ris gamoc droTa ganmavlobaSi fxovelSi, bodbisxevSi, maCxaansa da tibaanSi, mirzaanSi da a. S.,
moxda maTi asimilacia da somxur sazogadoebriv cxovrebaSi magram am adgilebSi somxuri epigrafikuli Zeglebi ara gvaqvso100.
aRaraviTar rols aRar TamaSobdnen. da yvela im qveynisgan p. muradianisaTvis damaxasiaTebel am tipur msjelobaSi eT-
gansxvavebiT, saiTkenac somex ltolvilTa nakadebi miemarTeboda, nikuri `Temisa~ da `elementis~ cnebebi TavianTi mniSvnelobiT,
saqarTvelo ara marto geografiulad, aramed kulturiTa da faqtobrivad, gaTanabrebulia, e. i. mTeli da misi nawili erT
istoriuli kavSirebiTac ufro maxlobeli qveyana iyo. amasTan sididedaa warmodgenili, riTac mkiTxvels, gansakuTrebiT saqme-
qarTvel xelisufalTa Semwynarebluri politikac savsebiT Si Cauxedavs, uqmnis STabeWdilebas, TiTqos, CamoTvlili qalaqe-
uzrunvelyofda somexTa pirovnul Rirsebas, ris gamoc Cveni bi da soflebi erT mTlian somxur eTnikur Temebs warmoadgenda,
qveyana maTTvis yvelaze mimzidveli iyo. es WeSmariteba araviTar anda am punqtebSi damoukidebeli somxuri Temebis arseboba main-
davas ar iwvevs da savsebiT gaziarebulia somxur istoriogra- caa savaraudebeli. somxuri elementis arsebobas CamoTvlil
fiaSic. miuxedavad amisa, mezobeli didi saxelmwifoebisagan qalaqebsa da soflebSi qarTuli wyaroebic adasturebs da am
gansxvavebiT, SedarebiT SezRuduli sasicocxlo sivrcisa da mxriv arc Cvena gvaqvs sadavo pat. mkvlevarTan. magram isic xom
specifikuri geopolitikuri pirobebiT gamowveuli gamudmebuli aSkaraa, rom b-ni paruiris mizans es ki ara, mTel, gansakuTrebiT
TavdacviTi omebis gamoc, ltolvilTa didi nakadis misaRebad ki aRmosavleT saqarTvelos centralur raionebSi somxuri eTni-
da vrceli kompaqturi ucxo dasaxlebebis Sesaqmnelad, gan- kuri Temebis arsebobis mtkiceba Seadgens, ris cdebic am wignis
sakuTrebiT XV s-idan dawyebuli XVIII s. CaTvliT, saqarTveloSi TiTqmis yvela Tavsa da paragrafSia mocemuli da xazgasmiTaa
Sesaferisi situacia da saWiroeba, namdvilad ar arsebobda. aRniSnuli, rom `saqarTveloSi somxebi sasoflo Temis mTeli Se-
amitom p. muradianis cdas, mTeli saqarTvelo, amjerad isto- madgenlobiT esaxlebodnen101. q. gorze saubrisas ki aRniSnavs:
riuli qarTli da kaxeTi, kompaqturi somxuri dasaxlebebiT da- somxebs bedad dahyvaT sxvadasxva qveynebSi xSirad gadasaxleba,
farul qveynad warmogvidginos, araviTari mecnieruli safuZveli magram, rogorc, wesi mTeli TemebiT, amitom ar arsebobs safuZ-
ar gaaCnia. marTalia, sadoqtoro disertaciis avtoreferatSi veli, rom gorSic imave viTarebas ar hqonoda adgili. sxvadasxva
aRniSnavs, rom somexTa gadmosaxleba saqarTveloSi TandaTano-
100
p. muradiani, saqarTvelos somxuri epigrafika (rus. enaze), gv.
11-12.
99
Á. Áîðÿí, Àðìåíèÿ, ÷. 1-2, Ì-Ë. 1929, ñ. 17-18. 101
iqve, gv. 81.

200 201
formiTa da variantebiT msgavsi situaciebia daxatuli aRmosav- radianis mier moyvanili argumentebi. misi warmodgeniT, rogorc
leT saqarTvelos sxva soflebsa da qalaqebSi102. ufro metic, iTqva, sakulto nagebobebisa da warwerebis gaCena da maTi adg-
amgvari naxevarsimarTliTa da orazrovani msjelobiT p. mura- ilmdebareoba ganpirobebuli iyo kompaqturi somxuri dasaxlebe-
diani mkiTxvels arapirdapir mianiSnebs, TiTqos, somxebs saqarTve- bis sulieri moTxovnilebebiT, romlis ZalisxmeviTac, ZiriTadad,
loSi maTive kanonebi icavdnen da sazRvargareTis somxuri kol- iqmneboda es Zeglebi, e. i. sakulto Zeglebis Seqmnas win uswreb-
oniebis msgavsad saqarTveloSic somxuri Temebi am mxriv raRac da dasaxlebebis gaCena, magram faqtebi amis sawinaaRmdego araerT
avtonomiur niSnebs flobdnen. misi mtkicebiT, sasamarTlo garCe- Cvenebebsac Seicavs. TviT p. muradianis wignebSi Tavmoyrili masa-
visas gaTvaliswinebuli iyo somexTa eTnokulturuli TviTmyo- lis mixedviT, ufro xSirad, TbilisSi, saerTod qarTlisa da kax-
foba, rasac mowmobs daviT batoniSvilis erTi cnoba, romlis eTis soflebSi somxur eklesiebs mdidari somexi vaWrebi, anda
mixedviTac vaxtang VI qveyanas marTavda berZnuli kanonebiT, sulac ekonomikurad Zlieri somxuri ojaxebis calkeuli wevrebi
vaWrebisaTvis ki iyenebda somxur kanonebs... am sityvebidan Canso, agebdnen. magaliTad, Tbilisis wm. giorgis somxuri eklesiis
rom saqarTveloSi vaWrebi ZiriTadad somxebi iyvnen. amasTan p. muradianis mierve pirobiTad aRdgenili samSeneblo warwera
gasaTvaliswinebeliao, ganagrZobs somexi mkvlevari, rom daviT gvauwyebs: `es kaTedraluri eklesia agebulia somexTa mTavris
bagrationi XIX s. dasawyisSi werda, roca vaWarTa fenaSi saqarTve- omekis saxsrebiT~104. gorijvris somxuri eklesiis (Calabandis say-
los TiTqmis yvela msxvili eTnikuri erTeuli iyo warmodgeni- dris) warweraSi naTqvamia: `940 (e. i. 1491) w. me, jalapma aRvaSene
li, amitom somxuri kanonebi ar SeiZleboda gavrcelebuliyo es eklesia Cemi da Cemi mSoblebisa da Zmebis sulis mosaxsenie-
mTel vaWarTa fenaze. erTi sityviT, uTqmelad amtkicebs, rom blad~105. RvTismSoblis yandis somxuri eklesiis warwera ki gvam-
somxuri kanonebi vaxtang VI-is kanonTa krebulSi mxolod somx- cnobs: `somxuri welTaRricxvis `ji~ 920 (1471), me, astvawatur
ebisaTvis gamoiyenebodao da magaliTad moyavs somxuri warmo- mRvdelma Cemma vaJma xaCaturma da daviTma da Cemma qristesmi-
mavlobis qarTvel Tavadebs, begTabegisSvilebs Soris syidvaze erma sulierma Zmebma sargis sarkavagma (diakvanma) da ami...elma
gaCenili davisas `somxuri samarTlis~ normebis gamoyenebis avaSeneT wminda RvTismSoblis (eklesia) Cveni da mSoblebis
faqti103. erTi sityviT, cdas ar aklebs, raTa saqarTvelo av- sulis(xsnisaTvis) amen~106. ufro gviandeli xanisTvis msgavsi Ze-
tonomiuri somxuri dasaxlebebiT mofenil qveynad glebis raodenoba kidev metad izrdeba, xolo eklesiaTa ganax-
warmogvidginos. b-ni p. muradianis msjelobas rom mivyveT da mis
lebisa, Tu misi nawilebis SekeTebis, gansakuTrebiT ki qvajvare-
SromebSi mocemuli somxuri dasaxlebebis sqema da formebi
bis aRmarTvis SemTxvevebi TiTqmis yovelTvis erT
gaviziaroT, miviRebT yovlad araistoriul suraTs: gamova rom
pirovnebasTanaa dakavSirebuli da calkeuli personebis
saqarTveloSi somxebi ki ar cxovrobdnen qarTvelTa Soris,
interesebiTaa gansazRvruli 107. am da misi msgavsi Zeglebis
aramed, piriqiT, qarTvelebi somexTa Soris. Tu imasac gaviTval-
kavSirze somxur kompaqtur dasaxlebebTan warwerebSi ubralo
iswinebT, rom evropasa da aziaSi gafantuli somxuri
miniSnebac ki ar moipoveba. xolo XIX s., roca rusi moxeleebis
avtonomiuri dasaxlebebis istoria, somxuri istoriografiis
TvalsazrisiT, somxeTis erTiani istoriis Semadgenel nawilebs
warmoadgens, maSin am logikiT saqarTvelos istoriac somxeTis
istorias unda mivaTvaloT. 104
Ìóðàäÿí Ï. Ì., Àðìÿíñêàÿ ýïèãðàôèêà Ãðóçèè, Òáèëèñè, Åðåâàí, 1988, ñ. 20-
sinamdvile, ra Tqma unda, sul sxvagvaria. vidre am sakiTxze 21.
Cvens xedvas warmovadgendeT, vnaxoT, ramdenad myaria b-ni p. mu- 105
Ìóðàäÿí Ï. Ì., Àðìÿíñêàÿ ýïèãðàôèêà Ãðóçèè (Êàðòëè è Êàõåòè), Åðåâàí,
1985. ñ. 91.
102 106
p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 104, 122, 155-156 da sxv. iqve, gv. 51.
103 107
iqve, gv. 118. iqve, gv. 120, 123, 127, 138, 139 da sxv.

202 203
mier organizebuli migraciuli procesebis Sedegad saqarTveloSi kidec saTanadod aisaxa es movlena toponimikaSi. magaliTad,
somexTa masobrivi Semosaxleba daiwyo da msxvili kompaqturi somxeTis julfidan iranSi gadasaxlebulebma TavianT axal dasax-
somxuri dasaxlebebic Seiqmna, es movlena maSinve aisaxa lebas `nor julfa~, e. i. axali julfa uwodes, ruseTis somxur-
epigrafikul ZeglebSic. am droidan somxur sakulto nagebobebze ma koloniam `axali naxiWevani~ da sxv. aRniSnuli xanis saqar-
gakeTebul warwerebSi maT mSeneblebad calkeuli pirebi ki ara, Tvelos socialur-ekonomikuri, Tu saerTod, fizikur-geog-
ufro xSirad mTeli somxuri dasaxlebebi da soflebi moixse- rafiuli pirobebi ltolvilTa msxvili dasaxlebebis Seqmnas xels
niebian. magaliTebs TviT p. muradianisave gamoqveynebuli war- ver uwyobda, ris gamoc somexTa saqarTveloSi Semosaxleba,
werebidan movitanT. niCbisSi – `1867 w. eklesia avageT Cvena etyoba, mainc TandaTanobiTi infiltraciis gziT xdeboda.
somxisa sazogadoebama Cveni sakuTari SromiTa~108, muxranSi – `1843 saqarTveloSi Semosaxlebis formebze saintereso miniSnebebs
w. SemweobiTa da RvawliTa somexTa guariT, romelnic imyofebian vxvdebiT somxur xelnawerTa anderZebSi. erT maTganSi
sofelsa Sina muxrans dadga eklesia es somxisa”109. anda `1839 w. vkiTxulobT: daiwera `somexTa welTaRricxvis `pZa~ (1432) w.
aRvaSeneT eklesia (wminda) giorgisa Cven zertSi mcxovrebelT araratis gavaris upatronobisas, (iqaurebis) qarTvelTa naTesavs
erTobiT qarTvelTa da somexTa sasaflaod Cvenis muSakobiTa~110. Soris msxemobisas... gafantvisas~111. daaxloebiT imave xanis sxva
es ukanaskneli warwera konfesiuri urTierTobis Tvalsazrisi- xelnawerSi ki aRniSnulia: `Cveni Zmobis wevrebi gaviqeciT da
Tac erTob sainteresoa da masze calke vimsjelebT. aq moyvani- gavifanteT qarTvelTa qveyanaSi~112. n. maris dakvirvebiT, somxuri
li Sua saukuneebisa da XIX s. epigrafikuli masalis Sedareba ki, migraciis Taviseburebas savaWro wreebis interesebi
vfiqrob, sakmaod garkveviT cxadyofs, rom somxuri eklesiebis ganapirobebda, ris gamoc ucxo qveynebisaken daZruli pirveli
ageba saqarTveloSi yovelTvis ar iyo da arc SeiZleboda yo- nakadebi miedineboda savaWro kavSirTa mimarTulebiTo, Semdeg
filiyo somxuri Temebis gaCenis uSualo Sedegi. piriqiT, ekle- ki somxuri savaWro fenis mier aTvisebul raionebSi TanmiyolebiT
sias SeeZlo, albaT, mosaxleobis Tavis garSemo Semokreba, magram saxldeboda mwarmoebeli sazogadoebaco113. sagulisxmoa, rom Sua
amjerad ukve konfesiuri da ara mxolod eTnikuri niSniT, isic saukuneebis saqarTveloSi somxuri mosaxleobis ganlagebis
gansazRvrul drosa da sivrceSi. amitom araa aucilebeli yoveli suraTi, romelic saistorio wyaroebis monacemebiT ixateba,
sakulto nagebobis ukan somxuri Temi veZioT, somxuri eklesiebis TiTqmis, srulad emTxveva savaWro gzebsa da maT Sesayar adg-
ricxvis mixedviT ki somxuri Temebis da miT ufro somexTa ilebs. magram somex vaWarTa mier garemos aTvisebasa da Tavis
raodenobis gansazRvra saqarTveloSi, aSkarad, uimedo saqmea. garSemo eTnikur TanamoZmeTa Semokrebas sakmaod xangrZlivi da
Sua saukuneebis, kerZod ki XIV-XV ss. saqarTveloSi ltol- mSvidobiani periodi sWirdeba, ris gamoc didi kompaqturi somx-
vili somxebi, Tu marTlac, mTeli soflebiT moemarTebodnen da uri dasaxlebebis Seqmna, miT umetes gamudmebuli omianobis vi-
qveynis centralur raionebSi saxlebodnen, rogorc amas p. mu- TarebaSi, Zalze Zneli iyo. esec ar iyos, ZiriTadad somxuri
radiani amtkicebs, maSin es movlena toponimikaSi mainc unda savaWro kapitalis interesebiT stimulirebuli migraciuli pro-
asaxuliyo da maTi adrindeli sacxovrisis saxelwodebis mixed- cesebi umTavresad didi da Zlieri saxelmwifoebisken iyo mima-
viT sexnia toponimebi qarTlsa da kaxeTSic gaCeniliyo. cnobil- rTuli, romelTac Sua saukuneebis pirobebSi vaWris pirovnebisa
ia, rom iq, sadac did koleqtivebad moxda somexTa gadasaxleba

111
somxur xelnawerTa anderZis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb (XIV-
XV ss.) a. abdalaZis gamocema, Tbilisi, 1978, gv. 47.
108 112
p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 41. iqve, gv. 51.
109
iqve. 113
n. mari, arkauni...gv. 47; misive, Êàâêàçñêèé êóëüòóðíûé ìèð è Àðìåíèÿ,
110
iqve, gv. 92. Ïåòðîãðàä, 1915, ñ. 48.

204 205
da misi qonebis dacvis bevrad ukeTesi SesaZleblobani gaaCndaT. febiT116. niSandoblivia isic, rom saqarTveloSi somxuri mosax-
gasagebia, rom samefo-samTavroebad daSlili gviani Sua sauku- leobis odenobis yvelaze maRali maCvenebeli – 6% mxolod 1800
neebis saqarTveloSi, sadac komerciuli saqmianobis aRmavlobi- welze modis117.
saTvis asparezi SezRuduli iyo, somxuri mosaxleobis raodeno- Tbilisis somxuri epigrafikis Zeglebis kvlevisas mkiTxvelze
ba ver iqneboda maincdamainc didi. 1770 w. erekle II-is mier sasurveli STabeWdilebis mosaxdenad p. muradiani ramdenjerme
ruseTis rezidentisaTvis gacemuli demografiuli cnobis exeba qalaqis eTnikur struqturas da komentaris gareSe mohyavs
mixedviT, qarTlSi 500 komli somexi cxovrobda, rac qarTveli turneforis erTob saeWvo cnoba 1701 w. Tbilisis mosaxleobis
marTlmadidebeli mosaxleobis 1/8 -s udrida, kaxeTSi ki – 450 eTnikur Semadgenlobaze, romlis mixedviTac qarTvelTa
komli somexi, rac adgilobrivi qarTuli mosaxleobis 1/16-s dedaqalaqis 20 aTasi mcxovrebidan 14 aTasi yofila somexi, 3000
Seefereboda114. amave cnobiT, SedarebiT mravalricxovani Cans mahmadiani, 2000 qarTveli da 500 kaTolike da es ukanasknelic
somxuri mosaxleoba qvemo qarTlSi, magram aq is mahmadianur moqceuli somxebi yofilan118. saqme isaa, rom turneforis arc
mosaxleobas Soris aris dafantuli. aseTi Tanafardoba TavisTa- winamorbed da arc misi Semdgomi xanis avtorebs Sua saukuneebis
vad somxuri kompaqturi dasaxlebebis Sesaqmnelad didad xelS- Tbilisis mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis amgvar ricxobriv
esawyobi garemo, ra Tqma unda, ar iyo. feodalur-naturaluri Tanafardobas ramdenadme mainc miaxloebuli suraTi saerTod ar
meurneobis pirobebSi ki somex vaWarTa kompaqturi dasaxlebebis moepovebaT, amitom moyvanili cifrebis namdviloba, bunebrivia,
Seqmna maSinac ki, roca amiT qarTveli xelisuflebic iyvnen dain- yovelTvis seriozul eWvs aRZravda qarTvel istorikosTa Soris.
teresebulni, ramdenadme mniSvnelovani xniT mainc SeuZlebeli undobloba am cnobebis mimarT Cvenc gamovTqviT am aTiode wlis
xdeboda. amis saukeTeso magaliTs warmoadgens cnobili `mefis win119. frangi mogzauri, bunebismetyveli Jozef piton de turne-
qalaqis~ istoria. 1632-1636 ww. TeZmis piras somex vaWarTaTvis fori Cven qveyanaSi mogzaurobisas mecnier botanikosis inter-
gaSenebuli qalaqi sul male gamodis mefis xelisuflebis daqvem- esebiT (mcenareebis SegrovebiT) ufro iyo dakavebuli, vidre is-
debarebidan da qarTlis Tavadebis _ TarxniSvilebis samflo- toriuli xasiaTis cnobebis SekrebiT, ris gamoc misi Txzuleba
belod iqceva, saxelsac icvlis da `mefis qalaqis~ magier `qar- kidev ufro metad iyo damZimebuli im drois evropuli infor-
Tlis axalqalaqis~ saxels imkvidrebs115. mefis vaWrebic gaifant- maciisaTvis damaxasiaTebeli iseTi saerTo naklovanebebiT,
nen da, Cans, amitomac somxebis xsenebas `qarTlis axalqalaqSi~ rogoric faqtebis damaxinjeba da subieqtur ganwyobaTa ganzo-
naklebad vxvdebiT. igive bedi ewia erekle II-is cdas, qarTl- gadeba iyo. amasTan, xuTi dRe, rac man Cven dedaqalaqSi dahyo,
kaxeTis soflebsa da qalaqebSi daemagrebina mis mier Camosax- metad mcire dro iyo avTenturi cnobebis Sesagroveblad, ram-
lebuli rva somxuri soflis mosaxleoba. didi nawili ukan, som- denadac statistikuri masalis mosapovebeli wyaro mis dros
xeTSi gabrunda, rac darCa isic mcire jgufebad gaifanta ya- TbilisSi realurad arc arsebobda. misi wasvlidan mxolod 20
raias, lilos, Tbilissa da TelavSi. feodaluri karCaketilobis wlis Semdeg, 1721 w. vaxtang VI-is brZanebiT ganxorcielda Tbili-
viTarebaSi araqarTuli mosaxleobis garedan mosvla SezRuduli sis mosaxleobis aRwera. sruli saxiT aRweris masalebi moRweuli
masStabebiT mimdinareobda, ris Sedegadac XIX s. damdegs saqarTve-
los TiTqmis yvela provinciaSi aborigenuli mosaxleoba didad
Warbobda, qarTvelebis xvedriTi wona 4/5-s uaxlovdeboda. amave
116
mizeziT XIX s-mde somxebis Camosaxleba xdeboda mcire jgu- v. jaoSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX ss-Si, Tbilisi, 1984,
gv. 210, 227 da sxv.
114 117
qarTl-kaxeTis mosaxleoba 1770 w., qarTuli samarTlis Zeglebi, II, iqve, gv. 79.
gv. 420-421. 118
Ï. Ì. Ìóðàäÿí, Àðìÿíñêàÿ ýïèãðàôèêà Ãðóçèè, Òáèëèñè, Åðåâàí,1988,ñ. 29.
115 119
S. mesxia, saistorio Ziebani, t. II, Tbilisi, 1983, gv. 190. ix. `literaturuli saqarTvelo~, 12.X.1990, gv. 13-14.

206 207
araa, magram rac SemogvrCa Tbilisis mosaxleobis eTnikur Se- midamoebis 22 soflis 1781 w. xalxis aRweris davTris123 mixedviT
madgenlobaze SedarebiT realur warmodgenas mainc gviqmnis. am 840 komlidan mxolod 222 komli somxuri warmoSobis piri dav-
masalaze Cveni dakvirvebiT, XVIII s. pirveli meoTxedisaTvis somx- iTvaleT, rac mTeli mosaxleobis 1/4¼-ze cota metia. es da sxva
uri mosaxleoba TbilisSi qalaqis saerTo raodenobis erTi gamoangariSebani, ra Tqma unda, miaxloebiTia da savaraudo, rad-
mesamedi unda yofiliyo, rac am mosaxleobisaTvis yvelaze maRa- ganac xalxis aRweris qarTul davTrebSi mosaxleoba eTnikuri da
li maCvenebelia saqarTvelos sxva danarCen regionebTan Sedare- konfesiuri niSniT ar aris gamijnuli. amas garda, qarTuli da
biT. somxuri mosaxleobis garCeva am davTrebSi mocemuli saxelebisa
eTnikuri Semadgenlobis Cvens mier navaraudevi Tanafardoba da gvarebis mixedviTac xSirad Wirs imitomac, rom qarTvelTa
dasturdeba, agreTve, saistorio sabuTebis monacemebiT da vax- Soris gavrcelebul saxelebs zogjer somxebic atarebdnen da
uStisa da misi momdevno avtorebis mier Sedgenili Tbilisis piriqiTac, somexTa Soris gavrcelebul saxelebs – qarTvelebi.
rukebiT 120. amaT mixedviT Tbilisis yvelaze vrceli da cen- Semdeg ki am saxelebidan nawarmoebi gvarebi, Tavis mxriv, kidev
traluri nawili – kala, gansakuTrebiT misi zemo ubani, mTli- ufro abundovnebdnen konkretuli piris eTnikur warmomavlobas.
anad qarTvelebiT iyo dasaxlebuli. aq iyo ganlagebuli mefisa rogorc Cans, arsebuli sinamdvile ar iTxovda qarTuli da
da kaTalikosis, batoniSvilebisa da msxvili saero da sasuliero somxuri mosaxleobis erTmaneTisagan gamijvnas, ris gamoc xalxis
feodalebis sasaxleebi, samefo dawesebulebebi. qalaqis es naw- aRweris davTrebSi isini erTi siiTa da erTmaneTTan Sereulad
ili ara marto yvelaze vrceli, aramed ufro mWidrod dasax- arian warmodgenilni. ZiriTadi qarTuli mosaxleobis masasTan
lebuli adgilic iyo, radgan xsenebul sasaxleebsa da mis mimde- amgvari Serwyma–SekavSireba, eWvi araa, mxolod somexTa Sedare-
bare teritoriaze saxlobda maT patronTa Sina da gare biTi ricxobrivi simcirisa da orive mosaxleobis uflebrivi Ta-
mosamsaxureTa rangis Sesaferisad, mravalricxovani jgufebi, sa- nasworobis pirobebSi SeiZleboda momxdariyo. es ki niadags aclis
mefo amala, dacva da sxva. didi jalabiT gamoirCeodnen TbilisSi p. muradianis xsenebul Tvalsazriss somxuri Temebis gansakuTre-
mcxovrebi muxranbatonebi, amilaxorebi, orbelianebi, zedgi- bul samarTlebriv statusze, ris safuZvelze, TiTqos, XVIII s.
niZeebi, ciciSvilebi, abaSiZeebi da sxvebi. TbilisSi qarTvel did- saqarTvelos sasamarTlo praqtikaSi somexTa mimarT gamoiyene-
gvarovanTa simravles aRniSnavda Sardenic121. boda mxolod somxuri samarTlis normebi.
qvemo ubanSi, Cans, qarTvelebs somxebi sWarbobdnen. 1721 w. saqme isaa, rom somxuri Temebis samarTlebriv statusze msje-
mosaxleobis aRweris monawile vaxuSti batoniSvilic aRniSnavda: lobisas p. muradiani naxevarsimarTliTa da misTvis Cveuli ara-
`cixis gareT ufros somexni da mcired qarTvelni saxloben~, pirdapiri miniSnebebiTa da sinamdvilis gamrudebis gziT cdilobs
magram rac gansakuTrebiT niSandoblivia, mecnier batoniSvilis mkiTxvelis darwmunebas ararsebulSi124. b-ni paruiris mier xseneb-
mowmobiT, es somxebi `qceva-zniT~ gaqarTvelebulebi yofilan122. uli vaxtang VI-is kanonTa krebulSi Sesuli `somxuri samarTali~
TbilisSi qarTvelTa Warbi garemocvis gareSe `qceva-znis~ Secv- anu mxiTar goSas kanonmdeblobis normebi, sxva ucxo kanonmde-
la, gasagebia, rom SeuZlebeli iqneboda. arc Tbilisis midamoe- blobaTa (moses samarTali, berZnuli samarTali, siriul-romau-
bis soflebSi Cans somxuri umravlesoba, rogorc amas zogjer li samarTlis wigni da sxv.) normebis msgavsad damxmare mniS-
somxuri istoriografiis warmomadgenlebi amtkiceben. Tbilisis vnelobisa iyo da mxolod im SemTxvevebSi gamoiyeneboda, roca

120 123
m. berZniSvili, Tbilisis garegani saxe XVIII s-Si, Tbilisi, 1965. iv. javaxiSvili, saqarTvelos ekonomikuri istoriis Zeglebi, I,
121
Sardenis mogzauroba, m. mgalobliSvilis Targmani, Tb.,1975, gv. 325. gv. 157-182.
122 124
qarTlis cxovreba, IV , Tbilisi, 1973, gv. 338. p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 118.

208 209
esa Tu is norma gaTvaliswinebuli ar iyo erovnuli kanonmde- qarTul kulturul samyarosTan TandaTanobiTi Serwymis Sedegad,
blobis ZeglebSi125. rogorc i. doliZe SeniSnavs, sasamarTlo gan- imave mosaxleobisaTvis X s. ukve somxeTi gaxda ucxo qveyana129.
CinebebSi `somxuri samarTlis~ kanonTa muxlebis damowmeba TiTq- saqarTvelos somxuri mosaxleobis istoriasTanaa gansazRv-
mis ar gvxvdeba126. p. muradianis mier moyvanili mamulis gayidvis rulwilad dakavSirebuli qarTuli mosaxleobis erTi SedarebiT
magaliTis gamo ki ganmartavs: am erTaderT SemTxvevaSic ki sasa- mcire, gansakuTrebiT vaWroba-xelosnobaSi Cabmuli nawilis mier
marTlo mxiTar goSis samarTlis wignis 367-e muxlze miuTiTebs somxuri sarwmunoebis miReba da e. w. `qarTvel grigorianTa~ eT-
rogorc vaxtangis samarTlis 161-e da 167-e muxlebTan Sesa- nokulturuli erTobis Camoyalibeba. amgvari erTobis arsebobis
darebel masalas. saqme ki wydeba vaxtangis `samarTlis wignis SesaZlebloba, araTu gviani Sua saukuneebis, aramed XIX s.
ZaliT~127. Sua saukuneebis saqarTveloSi urTierTobani mosulsa saqarTveloSic p. muradians dauSveblad miaCnia da nametani gaRi-
da damxvdurs Soris, rom qarTuli batonymuri samarTlis safuZ- zianebiT xvdeba am sakiTxze qarTul istoriografiaSi msjelo-
velze wydeboda, amas ltolvili somxuri mosaxleobac aRniSnav- bas. misi gancxadebiT `qarTvel grigorianTa~ cneba gamogonili
da. am mxriv tipuria erTi maTganis mier qarTveli Tavadis sax- iyo XX s. dasawyisSi qarTuli burJuaziuli sazogadoebis gark-
elze dawerili sabuTi, sadac vkiTxulobT: `...Cemi Tavi Cemis veul ganwyobilebaTa zegavleniT da am saqmis mTavar `damnaSaved~
SvilebiT xeCaturaTi da avetiqaTi Tqven mogyide, rogorc zaqaria WiWinaZe gamoyavs130. `z. WiWinaZis Tvalsazrisis ganvi-
saqarTvelos batonymobis rigia dRes da dReis iqiT ise unda Tarebis cdis~ gamo mkveTr gaRizianebas gamoxatavs Cvens
gemsaxuroTo~128. cxadia, `qarTuli batonymobis rigi~ da `qarTu- mimarTac, rac SemdgomSic araerTxel gaimeora somxeTSi gamo-
li samarTali~ iyo qveynis mosaxleTa Soris nebismieri urTier- maval sxvadasxva periodul gamocemebSi ( §¶ñ³Ï³Ý ûñæ« §Ð½áñ
Tobis momwesrigebeli. amitom arc saqarTvelos somxur mosax- ѳÛñ»ÝÇù¦ da sxv.) dabeWdil werilebSi.
leobas, romelic sazogadoebis sruluflebian nawilad marto is faqti, rom XIX s. dasasrulisa da XX s. dasawyisis
iTvleboda da qveynis xelisufalTagan zogjer gansakuTrebuli qarTuli da somxuri perioduli gamocemebis furclebze mwvave
SemwynareblobiTac sargeblobda, ar gaaCnda safuZveli debatebi imarTeboda xsenebul sakiTxze publicistebsa da mec-
gancalkevebuli, miT umetes, sakuTari kanonebiT marTuli Temebis nierTa Sorisac, mas ukve `gamogonils~ veRar uwodeb. rac Seexeba
Sesaqmnelad da isic qveynis centralur raionebSi, rogorc es z. WiWinaZes, igi TviT iyo `qarTvel grigorianTa~ sazogadoebis
b-n p. muradians warmoudgenia. qveynis sazRvrispira raionebSi, arsebobis uSualo mowme da aRmweri. Tavis wignSi saTiTaod
gansazRvrul drosa da pirobebSi somxuri Temebis Camoyalibeba, CamoTvlis misi Tanamedrove `grigoriani qarTvelebis~ 105 gvars,
ra Tqma unda, gamoricxuli ar iyo, magram droTa ganmavlobaSi romelTagan mxolod ramdenime gvaris eTnikuri kuTvnileba Tu
misi Serwyma saerTo qarTul kulturul procesTan mainc SeiZleba iyos sadavo, Torem danarCenis qarTveloba iotis odena
gardauvali xdeboda. magaliTad SeiZleba gamodges curtavis eWvsac ar badebs. magaliTad, avaliSvili, baraTaSvili, baqraZe,
somxuri mosaxleobis Tavgadasavali, romelic jer kidev VII s. giorgaZe, maCabeli, muCaiZe, lomiZe da131 sxva mravali, romelTa
damdegs iq sakuTar soflebad da Temebad cxovrobda. Semdeg ki zogi warmomadgeneli sxvadasxva mizezisa da garemoebaTa gamo

125 129
samarTali vaxtang meeqvsisa, teqsti daadgina, gamokvleva da sa- ix. uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, zaza
Zieblebi daurTo isidore doliZem, Tbilisi, 1981, gv. 61. aleqsiZis TargmaniTa da gamokvleviT, gv. 6.
126
iqve, gv. 59. 130
ix. misi Àðìÿíñêàÿ ýïèãðàôèêà Ãðóçèè (Êàðòëè è Êàõåòè), gv. 90, Sen. 29.
127 131
iqve, gv. 60. z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, Tbilisi, 1906, gv. 103-113 da
128
ssa, 229, davTari #6, sabuTi 83. sxv.

210 211
somxur sarwmunoebas mihkedlebia. bevr maTganTan z. WiWinaZes yovelkvireuli rusulenovani gazeTis `epoxa~-s 1990 w. me-8 no-
piradi nacnoboba da megobroba akavSirebda, rac saSualebas merSi rubrikiT `politika~ gamoqveynebuli p. muradianis werili
aZlevda ukeT Seeswavla maTi ucxo sarwmunoebaSi gadasvlis erTob emociuri saTauriT `qarTveli grigorianebi~ – miTi Tu
istoria, ris Sesaxebac mis wignSi konkretul miTiTebebsac vx- realoba? ase, xan “gamogonebuli cneba, xan `koncefcia~, xan ki
vdebiT. ase rom, z. WiWinaZe TviT aris erT-erTi pirvelwyaro `miTi~. es ukanaskneli epiTeti Zlieri gaRizianebis Sedegia, rac
`grigorian qarTvelTa~ istoriis Sesaswavlad da pretenziebi mis gamowveuli iyo im xanebSi somxuri sarwmunoebis mqone qarTvel-
mimarT am sakiTxis gamo, vfiqrob, gaumarTlebelia. Ta aTeuli aTasobiT Tanamedrove STamomavalTa mier, TiTqmis
p. muradianis xsenebuli wignis sxva gverdze ki, roca mis mTeli saukunis Semdeg, sakuTari gvarisa da erovnebis oficial-
avtors istoriuli sabuTebis qarTuli formis gvarebis mqone urad (iuridiulad) dabrunebiT, riTac TavisTavad daimsxvra
personaJebSi eTnikuri somxebis Secnoba dasWirda, qarTvelTa `qarTvel grigorianTa~ eTnokulturuli kategoriis uaryofis
mier somxur sarwmunoebaSi gadasvlis SemTxvevebs gamogonebuls p. muradianiseuli miTi. xsenebul werilze Cveni pasuxi saTauriT
aRar uwodebs da avitabiles cnobebze dayrdnobiT aRniSnavs, rom `vin arRvevs keTilmezoblobis tradiciebs?~ daibeWda `literatu-
iyo SemTxvevebi, roca somexi monofizitebi qalkedonizmis wiaRSi ruli saqarTvelos~ 1992 wlis 22 maisis nomerSi. amave sakiTxze
gadadiodnen, xolo qarTvelebi somxebi xdebodnen (e. i. monofiz- msjeloba gavSaleT da p. muradianis mtkicebulebaTa sawinaaRm-
itebi). amitom eTnikuri Semadgenlobis sakiTxi rTulia da si- dego damatebiTi kontrargumentebi moviyvaneT Cvens wignSi
frTxiles saWiroebso132. sadisertacio naSromis avtoreferatSi `saqarTvelos somxuri mosaxleobis istoriis sakiTxebi (IV-
ki xazgasmiT acxadebs: Cven uarvyofT jer kidev arsebul kon- XVIII ss.)~, Tbilisi, 1999, gv. 185-194. sailustraciod p. muradianis
cefcias, romlis mixedviTac qarTlisa da kaxeTis amJamindeli mier moxmobili argumentebis sawinaaRmdego ramdenime kontrar-
qarTulenovani somxuri mosaxleoba `somxuri~ gaxda `grigori- guments aqac moviyvanT. daviwyoT p. muradianis araerTgzisi
anobisadmi~ mimxrobis gamo. Cven sulac ar gamovricxavT gancxadebiT, TiTqos, mxolod misioner avitabiles werilis erT
qarTvelTa armenizaciisa da somexTa qarTvelizaciis calkeul pasaJSia naxsenebi qarTvelTa armenizaciis faqti, rac calkeul
SemTxvevebs, magram es procesi ar iyo mudmiv moqmedi faqtori133. SemTxvevaTa rigs unda miekuTvnoso. b-ni paruiri amjeradac mis-
rogorc vxedavT, eTnikuri da konfesiuri gaucxoebis Temas Tvis sasurvel ganmartebas moyvanili Sinaarsis mcire gamrudeb-
p. muradiani calmxrivad, misTvis saWiro kuTxiT ganixilavs da iT aRwevs. avitabiles werilSi moyvanilia XVII s. pirveli nax-
misadmi damokidebulebas icvlis imisdamixedviT, Tu rogor evris cnobili qarTveli politikuri moRvawis nikoloz Colo-
ujobs. amasTan SecdomaSi Sehyavs mkiTxveli, roca amtkicebs, yaSvilis sityvebi, romelSic gamoTqmulia SeSfoTeba am movlenis
TiTqos, Cven uarvyofdeT Sua saukuneebisa da Semdgomi xanis gafarToebis gamo. avitabiles mixedviT n. ColoyaSvils uTqvams:
saqarTveloSi somex ltolvilTa arsebobis faqts. piriqiT, `yoveli dRe Cvenis TvaliT vxedavT, rom mravalni qarTvelni
p. muradiani cdilobs somxuri sarwmunoebis mqone qarTvelebis somxdebian...~134, rac muradianisagan sruliad gansxvavebul daskv-
somxuri eTnosisadmi miTvlas da am gziT isedac mravalricxo- nas iTxovda. amgvari cnobebi ki sakmaod mravlad iZebneba ital-
vani somxuri mosaxleobis ufro metad gazrdas qarTuli mosax- iel misionerTa moxsenebebSi. imave xanebSi patri ambrozio Tavis
leobis Semcirebis xarjze. aseTi damokidebulebis TvalnaTeli xelmZRvanelobas romSi moaxsenebda: `Cveni monazonebi am qris-
magaliTia, agreTve, somxeTis sazogadoebriv-politikuri tianebSi didis sikeTis qmnas SeiZleben ramdenisame soflis yid-

132 134
p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 125. don piedro avitabile, cnobebi saqarTveloze, Tbilisi, 1977,
133
p. muradianis xsenebuli disertaciis avtoreferati, gv. 10. gv. 66.

212 213
viT, rogorc Svrebian somxebi. Tumca qarTvelebs didi simZul- nialuri politikis arsenalSi erT-erTi efeqturi saSualeba iyo
vare aqvT somxebis sarwmunoebis mxriv, garda, rodesac maTi ymebi qarTuli eTnikuri koleqtivis dasasusteblad.
xdebian, bevri maTgani gadadis somxis wesze135~. aqac calkeul amdenad, b-ni p. muradianis cdebs, uaryos e. w. `qarTvel
SemTxvevebze ki ara, mTel soflebzea saubari. `grigorian qar- grigorianTa~ eTnokulturuli kategoriis arseboba gviani Sua
TvelTa~ sazogadoebis damadasturebeli sabuTebi TviT p. mura- saukuneebisa da gansakuTrebiT XIX s. saqarTvelos sazogadoeba-
dianis mier gamoqveynebul `ZeglebSic~ sakmaod moipoveba, Si, ramdenadme seriozuli safuZveli ar gaaCnia da aseT mtkice-
romelTagan mxolod erT niSandobliv warweras moviyvanT: `CylT bulebebs mxolod mecnieruli interesebis miRma motivebi Tu
(1839) wels aRvaSeneT eklesia ese wminda giorgisa Cven zertSi SeiZleba rom asuldgmulebdes.
mcxovrebelT erTobiT qarTvelTa da somexTa sasaflaod Cvenis Sua saukuneebis saqarTveloSi somxuri mosaxleobis gan-
musakobiTa, SemweobiTa...~136. am warweris komentarSi p. muradiani sakuTrebuli siWarbisa da siZvelis STabeWdilebis Sesaqmnelad,
ganmartavs, TiTqos, xangrZlivma Tanacxovrebam am soflis aRniSnuls garda, b-ni p. muradiani calkeuli qarTuli gvarebis
qarTvelTa da somexTa Soris ara marto eTnikuri, aramed konfe- warmomavlobaSi eWvis Setanasa da somxurTan dakavSirebas cdi-
siuri sazRvrebic waSalao. aseTi axsna damajereblobas, ra Tqma lobs, risTvisac mecnieruli sabuTianobis nacvlad zogadi da
unda, moklebulia. vinc ki Sua saukuneebis, Tundac gviani xanis, arapirdapiri miniSnebebiT kmayofildeba, rac, eWvi araa, saqmeSi
sazogadoebis bunebas icnobs, man kargad icis (maT Soris p. mu- Cauxedavi mkiTxvelis fsiqikaze zegavlenis mosaxdenadaa mxolod
radianmac), rom konfesiurad gansxvavebuli sazogadoebis war- gaTvlili. am mxriv tipuria cnobili qarTuli feodaluri sag-
momadgenlebi araTu erTmaneTis sasaflaoze micvalebuls ar vareulos – musxeliSvilTa gasomxurebis p. muradianiseuli xe-
daasaflavebdnen, aramed eklesiaSic ar Sevidodnen. warweris rxi. sof breZis grigol ganmanaTleblis monastrisaTvis gaTval-
teqstSi xsenebuli eklesia erTobliv maSenebelni qarTvelebica iswinebuli xelnaweri saxarebis (1469) Tavgadasavalze saubrisas,
da somxebic, ra Tqma unda, erTi sarwmunoebisani iyvnen, sxvag- mkiTxvels moulodnelad sqolioSi Catanil aseT cnobas awvdis:
varad maTi TanamSromloba, miT ufro sasaflaos eklesiis sof. breZis mcxovreblebi amJamad somxurs uwodeben wm. giorgis
mSeneblobaSi, SeuZlebeli iqneboda. amis aRiareba ki p. muradianis eklesias, sadac dakrZalulni arian musxelovebis (musxeliSvili)
Tvalsazriss ewinaaRmdegeboda. amitomac, Cans, teqstis axsnis im sagvareulos warmomadgenlebi. Tuki gamovricxavT, ganagrZobs
droisaTvis garegnulad momgebian variants mimarTa. magram p. muradiani, kidev erTi somxuri savanis arsebobis SesaZleblo-
saqmec isaa, rom XIX s., romelsac es warwera ekuTvnis, yvelaze bas, maSin unda davaskvnaT, rom droTa ganmavlobaSi breZis somx-
Seuferebeli droa eTnikuri da konfesiuri sazRvrebis waSlis ebis gaqarTvelebis procesSi, wm. grigoli gaazrebuli iyo (Secv-
SesaZleblobis samtkiceblad. is ufro konfesiur urTierTobaTa lili?) rogorc wm. giorgi, qarTul wreebSi am ukanasknelis kul-
gamwvavebis xanadaa cnobili. saqarTvelos rusuli administracia tis gansakuTrebuli popularobis gamo137.
qarTvelTa da somexTa gaTiSvisa da dapirispirebisaTvis iRvwo- b-ni p. muradianis aq warmodgenil msjelobaSi, TiTqmis, yvela
da. am politikuri amocanis Sesabamisad qarTvelTa somxur sityva erTmaneTs ewinaaRmdegeba. jer erTi, mis mier moyvanil
sarwmunoebaSi gadasvlas ara marto axalisebda, aramed zogjer anderZminawerSi, sadac xsenebul saxarebazea saubari, saerTod
aiZulebda kidec. es da msgavsi RonisZiebebi rusuli kolo- araa naxsenebi sof. breZa. xelnaweris damweri barseRi politikuri
movlenebis gadmocemasTan erTad aRniSnavs, rom dazianebuli saxa-
reba 1584 w. gaanaxla da somexTa arqiepiskopos xaCaturis Txov-
135
m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris XIII-XIX
ss., tfilisi, 1902, gv. 236.
136 137
p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 62. p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 53.

214 215
niT masve gorSi daubruna, am ukanasknelma ki Tavis ZmisSvils romelic `ninos cxovrebis~ arc erT ZiriTad redaqciaSi ar
diakvan kirakoss sof. yandaSi gaugzavna. Tuki es xelnaweri sax- moipoveba. saqme exeba javaxeTSi faravnis tbasTan wm. ninos
areba, p. muradianis TqmiT, breZis wm. giorgis eklesiisaTvis iyo Sexvedras mcxeTel mwyemsebTan da maTTan saubars. ZiriTad À
gaTvaliswinebuli, maSin misamarTis Secvlis mizezi barseRs mainc redaqciaSi aseT Sexvedraze saerTod araferia Tqmuli, meore B
unda aReniSna, miT umetes, rom saxarebis TavgadasavalTan dakav- redaqciaSi ki aRniSnuli ar aris romel enaze Sedga maT Soris
Sirebul yovel detals skrupulozurad aRwers. am gaugebrobis saubari. am garemoebaze TviT muradianic miuTiTebs. mxolod
axsnis sxva variants verc p. muradiani gvTavazobs. cxadia, wm. leonti mrovelis TxzulebaSia naTqvami, rom `wmida nino mecnier
grigolis eklesia sof. breZaSi ar yofila da, bunebrivia, amitom iyo mcired enasa somxursa, rameTu pirvel eswavla niaforisgan,
verc ganaxlebuli somxuri saxareba gaigzavneboda iq. sof. breZis da pova mwyemsTa maT Soris somxurad mzraxveli da hkiTxa mas,
eklesiasTan dakavSirebuli yvela es variaciebi, Cans, p. muradi- viTarmed `romlisa soflisani xarT?~ xolo man miugo da rqua,
ans imisTvis dasWirda, rom wm. giorgis qarTuli eklesia somx- viTarmed: `dabiT elarbiniT da safurcliT, da qinZarelni, ra-
urad gamoecxadebina da amiT iq dasaflavebuli cnobili qarTu- batelni didisa qalaqisa mcxeTisani~139. ramdenadac es ukanaskne-
li feodaluri sagvareulos – musxeliSvilebis qarTvelobaze li cnoba `moqceva¡~-is arc erT ZiriTad redaqcias ar moepoveba,
mkiTxvelSi eWvi aReZra. rac Seexeba wm. grigolis giorgid obieqturi mkvlevris movaleobas Seadgenda, albaT, gaerkvia le-
gaazrebas, Tu gardasaxvas, es araTu varaudebis, aramed fantaziis ontis TxzulebaSi misi moxvedris mizezebi. amis magier sakuTari
sferos SeiZleba, albaT, mivakuTvnoT. met-naklebad msgavsi versia p. muradianma Tavs moaxvia XI s. avtors da ganacxada, rom
meTodebiT manipulirebs qarTuli gvarebis somxuri eTnosisadmi `ninos cxovrebis~ saerTo konteqstidan gamomdinare, leonti
miTvlis sxva SemTxvevebSic. metadre maSin, roca saqme exeba mrovelis logikuri daskvniT ucxo xalxis warmomadgenlebTan
orenovan qarTul-somxur warwerebSi moxseniebuli gvarebis urTierTobis damyareba ninos SeeZlo mxolod somxur enaze, e. i.
warmomavlobis garkvevas. aseT SemTxvevaSi p. muradiani yovelTvis wm. ninosTvisac da mcxeTisa da misi Semogarenis mcxovreblebi-
somxuri teqstiT xelmZRvanelobs, sadac qarTuli saxelebi (da sTvisac ucxoelebTan sakontaqto ena mxolod somxuri iyoo.
ara marto qarTuli) Cveulebriv somxuri formiT gadmoicema. rogorc ar unda yofiliyoo, ganagrZobs p. muradiani, XI s. is-
magaliTad, biWiaSvili – biWiancad, RarRaZe – RarRaZeancad, torikosi verafers xedavs ucnaurs imaSi, rom mcxeTisa Tu misi
bagrationebi – bagratunebad, batoniSvili somxurSi mimdebare soflebis mcxovrebs `cotaTi~ mainc SeZleboda somx-
gavrcelebul paronad da a. S. amitomacaa, rom misTvis mxolod uris codna da CamoTvlis mTel rig garemoebebs, romelTac unda
qarTulenovani somxebi arseboben da arasdros somxuri ganepirobebinaT qarTvelTa mier somxuris `cotaTi~ codna. somx-
sarwmunoebis wiaRSi nebiT Tu uneblied moxvedrili qarTvelebi138. uris codnis ganmapirobebel garemoebaTa Soris mniSvnelovnad mi-
qarTlis centralur raionebSi somxuri mosaxleobis siWarbisa aCnia: somxuridan uZvelesi qarTuli Targmanebis (ZiriTadad bib-
da siZvelis STabeWdilebis gasaZliereblad igi, amasTanave, liuri wignebis) mniSvnelovani raodenoba, koriunis Txroba qarTu-
cdilobs es regioni ZvelTaganve somxuri kulturis gavrcelebis li anbanis Seqmnaze da jalas mTargmnelobiTi moRvaweoba, mezobel
sivrced warmogvidginos, risTvisac calkeuli kulturuli faqtis, gugarqSi orenovani qarTul-somxuri eparqiis arseboba da bolos,
misTvis Cveuli meTodebiT, gamrudebul axsnasac ar erideba. somxuri eklesiis warmomadgenelTa mqadageblobiTi moRvaweoba
magaliTad, `wm. ninos cxovrebis~ misTvis saWiro erTi siuJetis `CrdiloeTis qveynebSi~. yvela am sadavo da saeWvo garemoebaTa
gadmocemisas eyrdnoba maincdamainc leonti mrovelis im variants, CamoTvlas agvirgvinebs qarTuli Zeglis `moqceva¡ qarTlisa¡~-Si

138 139
p. muradiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 38, 46, 48 da sxv. qarTlis cxovreba, I, gv. 85-86.

216 217
Semonaxuli `zogierTi cnobiT~ saqarTvelos sulier da adminis- erTmaneTis enas ramdenadme, albaT, mainc flobdnen. magram mwyem-
traciul centrSi somexTa yofnaze140. ra Tqma unda, b-ni paruiri sebi mcxeTelebi iyvnen da amitom saWiro gaxda maT Soris somx-
aq somexTa ubralo yofnas ar gulisxmobs. mas saubari aqvs leontis uris `mzraxvelis~ moZebna, rac kidec moxerxda. cxadia, aseTi
mier `iob somexad~ wodebul qarTlis mTavarepiskoposze. moyvani- SezRuduli informacia ganzogadebis saSualebas ar iZleva da
li faqtis gansakuTrebuli mniSvnelobis miuxedavad, arc am erTi gamonaklisi SemTxvevis mcxeTisa da misi mimdebare sofleb-
garemoebaTa Seswavla da, miT ufro, faqtis namdvilobis gamorkve- is mosaxleobaze gavrceleba, vfiqrob, yovlad gaumarTlebelia.
va, rogorc Cans, mis interesebSi ar Sedis. igi kvlav misTvis Cveul qarTvelTa Soris somxuri enis farTod gavrcelebis Tval-
miniSnebebs mimarTavs, romlebmac mkiTxvels qarTlis centrSi sazrisis dasadastureblad p. muradianis mier moyvanili kultu-
somxuri garemos SesaZleblobis STabeWdileba unda Seuqmnas. igi ruli mniSvnelobis faqtebi maTi avtoris sasargeblod sulac ar
wers: samwuxarod, Cven araferi SegviZlia vTqvaT im garemoebaTa metyvelebs. bibliuri wignebis somxuridan Targmna TavisTavad
Sesaxeb, romlebmac ganapirobes iobis gamoCena am Tanamdebobaze, didmniSvnelovani kulturuli movlenaa, magram arafriT ar aris
miT ufro imis Sesaxeb, flobda Tu ara is qarTuls, anda misma somxuri enis gavrcelebis maniSnebeli. somxur bibliur wignebs
garemomcvelma samRvdeloebam Tu icoda somxuri ena, Tumca saqarTveloSi rom mkiTxveli hyoloda, maSin xom arc maTi Targ-
RvTismsaxureba jer isev berZnul an siriul enebze unda mna iqneboda saWiro? niSandoblivia isic, rom somxebTan kultu-
warmarTuliyo141. erTi SexedviT savsebiT SesaZlebeli da uwyinari rul-literaturuli kavSiri calmxrivi arasdros yofila. somx-
msjelobaa b-ni p. muradianis mier warmodgenili, magram mis ebic iseve Targmnidnen qarTulidan, rogorc qarTvelebi somx-
mravalricxovan da Tanamimdevrul miniSnebebs Tu erTad movuyriT uridan143. arc maStocis mier qarTuli anbanis Seqmnis legenda
Tavs, miviRebT Zveli qarTlis centrSi eTnokulturuli situaciis sZens rames p. muradianis ideas, radganac kargadaa cnobili, rom
yovladSeuferebel da gamrudebul suraTs. mesropma qarTuli ar icoda, enis ucodinrad ki ucxo anbanis
daviwyoT mcxeTel mwyemsebTan wm. ninos Sexvedris epizodiT Seqmna SeuZlebelia. rac Seexeba curtavis orenovani qarTul-
da vnaxoT, ramdenad safuZvliania am erTob mwiri cnobiT ganma- somxuri eparqiis arsebobas V s. qvemo qarTlSi da iq mimdinare
zogadebeli daskvnebis keTeba. wm. ninom rom somxuri icoda co- eTnokulturul procesebs, yvelaze ukeT amaze am mosaxleobis
taTi dvineli miaforisgan es leontisaTvis ukve cnobili iyo Tavgadasavali gviCvenebs. ramdenime saukuneSi, rogorc iTqva, es
`moqceva¡~-is avtorisagan142, ris gamoc somxeTis mezobel javax- mosaxleoba ukve somxeTs miiCnevda ucxo qveynad. somxuri ek-
eTSi ninos kontaqti iqaurebTan, bunebrivia, SeiZleboda somxur lesiis warmomadgenelTa mqadageblobiT moRvaweobas ki qvemo
enazec warmarTuliyo, ramdenadac sasazRvro zolSi mezoblebi qarTlSi aqa–iq ZvelTagan SemorCenili somxuri mosaxleoba Tu
saWiroebda, Torem iqaur mkvidr qarTvelobas arc eklesiebi
aklda (marto bolnisis sioni rad Rirs) da arc mqadageblebi.
140
p. muradiani, xsenebuli naSromi, gv. 15.
141
maS raSi dasWirda b-n paruirs somex mqadageblebze aqcentireba?
iqve, gv. 15
142 rogor unda ganexorcielebinaT maT TavianTi misia qarTul mo-
dvinel miaforTan ninos Sexvedris mizezi axsnili aqvs p. mura-
dianisaTvis yvelaze sando avtors k. kekeliZes, romelic ase saxleobaSi, Tu isini, mosalodnelia, ar flobdnen qarTuls?
ganmartavs: wyaros avtors imitom miuyvania nino dvinel cxadia, p. muradianis mizani sul sxvaa. etyoba, surs mkiTxvelSi
miaforTan, rom am ukanasknelma Tavisi sakuTari piriT aRiaros aRZras eWvi da daafiqros – xom ar iyo qarTlis mosaxleoba
upiratesoba qarTlisa sxva qveynis winaSe, mas qarTli anu somxuri kulturis matarebeli. aSkarad, am tendenciiTaa gaazre-
`CrdiloTa mcxeTelTa~, rogorc somexi miafori ambobs, RvTis
gangebam wiliT arguna iseTi didi siwminde, rogoricaa kvarTi
uflisa. ix. korneli kekeliZe, etiudebi Zveli qarTuli li-
143
teraturis istoriidan, I, Tbilisi, 1956, gv. 78-79. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I, gv. 48.

218 219
buli mis xsenebul wignSi `iob somexis~ Temac. mas ar ainteresebs mecnierma, kalistrate saliam 146 . rogorc ityvian aq ukve
mcxeTis saydris taxtze iobis gamoCenis garemoebani, magram mis komentaric zedmetia.
somxobaSi eWvi ar epareba, miuxedavad imisa, rom aseT informacias erTi sityviT, b-ni p. muradianis didi mcdeloba, rom Sua
avTenituri wyaroebi ar floben144. p. muradians mxolod enis saukuneebis aRmosavleTi saqarTvelo somxuri kulturis tota-
problema awuxebs: icoda Tu ara iobma qarTuli, xolo misma luri gavlenis qveynad dagvixatos, ara marto yovelgvar safuZ-
garemomcvelma samRvdeloebam somxuri ena. Zneli araa imis velsaa moklebuli, aramed mis avtorsac realobis miRma da movs-
mixvedra, Tu saiTken mianiSnebs mkvlevari mkiTxvels. Tu iobis es xorenacis koncefciis tyveobaSi aqcevs, romelic qarTlis
garemomcveli samRvdeloeba flobda somxurs, gamodis rom iobis istorias somxeTis istoriis nawilad ganixilavda.
gamo wirvac am enaze unda Catarebuliyo, rac gasagebia, Sesabamisi XX s. 40 wlebidan dawyebuli, rogorc vnaxeT, qarTuli Tema
codnis mrevlsac gulisxmobda. aseTi arabunebrivi STabeWdileb- somxur istoriografiaSi sakmaod aqtiurad ganixileboda. sakiTx-
is Sesasusteblad, etyoba, isev neitralur pozicias arCevs da isadmi midgoma arsebiTad ar gansxvavdeboda XIX s. Casaxuli
gamoTqvams varauds, rom iobis dros RvTismsaxureba isev tendenciebisagan, miuxedavad imisa, rom ukve ganvlili iyo so-
berZnul da siriul enebze unda warmarTuliyo, rogorc imJamad cialur-politikuri cvlilebebisa da gardaqmnebis sakmaod grZe-
es somxeTSi xdeboda. samwuxarod, mas mxedvelobidan gamorCa li gza da qveyanaSi gabatonebuli oficialuri ideologia isto-
erTi mniSvnelovani detali. mezoblebisgan gansxvavebiT, RvTis- rikosebs mouwodebda ekvliaT sabWoTa kavSiris xalxTa da pirv-
msaxureba aRmosavleT saqarTveloSi yovelTvis qarTul enaze el rigSi, am xalxebis rus xalxTan urTierToba-TanamSromlobis,
warmoebda145. megobrobis da Zmobis istoria. saukunis 60-iani wlebidan mok-
msgavsi kulturuli gavlenis ZiebasTanaa dakavSirebuli, ag- idebuli iqmneboda mTeli rigi naSromebisa kavkasia-ruseTis,
reTve, mcxeTis jvris taZris mimarT jer kidev adre, 1968 w. somxeT-ruseTis istoriuli urTierTobis Temaze, sadac amave
gaxmaurebuli vnebis ganviTareba xsenebul mis wignSi. Tavis droze WrilSi qarTul-somxuri urTierTobanic poveben asaxvas, miT
p. muradianis am Ziebebma aRiarebul specialistTa mkacri kriti- umetes, rom saxelmwifoebriv doneze ruseTTan urTierTobis
ka daimsaxura da arc erTma seriozulma specialistma misi das- SesaZlebloba mTeli kavkasiidan mxolod qarTul samefoebs hqon-
kvnebi mcxeTis jvris taZris warweris daTariRebisa da misi in- daT, ris gamoc ruseTTan kontaqtebis damyarebisa da gafarToe-
terpretaciis Taobaze ar gaiziara. xsebul wignSi p. muradiani, bis mosurne qarTvelTa istoriuli mezoblebisaTvis am procesSi
faqtobrivad, imeorebs Zvel argumentebs, ise rom saWirod ar CasarTavad qarTvel politikosTa mxardaWerasa da Suamavlobas
miiCnevs maSindel kritikaze pasuxis gacemas, ramdenadac, misi TavisTavad didi mniSvneloba hqonda.
TqmiT, Tavisi damokidebuleba am kritikisadmi man ukve gamoxata amierkavkasiis xalxTa ganmaTavisuflebeli moZraobis Temaze
1969 w. parizSi gamoqveynebul werilSi da mis gameorebas aq daweril naSromebSi am wlebidan kidev ufro mkafiod ikveTeba Sua
uadgilod miiCnevs. magram aRmoCnda, rom mcxeTis jvris somxuri saukuneebis amierkavkasiaSi wamyvan politikur Zalad kvlavac
grafituli warweris magier mkiTxvels falsificirebuli warwera somxeTis warmodgenis tendencia. niSandoblivia, rom somexi is-
miawoda, rac Tavis droze SeamCnia da samecniero wreebs torikosebi am upiratesobaze msjelobas ar eridebian istoriis
gaumJRavna safrangeTSi moRvawe, aw gardacvlilma qarTvelma im monakveTebis gaSuqebis drosac ki, roca somxeTs sakuTari
saxelmwifoebrioba aRar gaaCnda da mis beds ucxo didi saxelm-

144
ix. Cemi, saqarTvelos somxuri mosaxleobis istoriis sakiTxebi,
Tbilisi, 1999, gv. 27-34. 146
ix. gazeTi “komunisti”, 1990, 7 oqtomberi, agreTve, Áîíäî Àðâåëàäçå,
145
k. kekeliZe, dasaxelebuli naSromi, gv. 32. "Àðìÿíñêèå" èëè ãðóçèíñêèå öåðêâè â Ãðóçèè?!, Òáèëèñè, 1996, ñ. 4-6.

220 221
wifoebi gansazRvravdnen. erT-erTi aseTi periodia adreul Sua saukuneebSi somxeTze qarTlis damokidebulebis
amierkavkasiaSi arabTa batonobis xana. am epoqis somxeTze saCveneblad aRniSnuls garda, a. ter-Revondiani kidev or mo-
monografiuli naSromis avtori a. n. ter Revondiani wers, rom mentze amaxvilebs yuradRebas. misi sityviT, somxuri eklesiis
siriis gamgeblis, Semdeg ki omeadTa dinastiis pirveli xalifa moRvaweobam kulturulad erTgvarovani saxe mianiWa amierkavkasi-
muavias mier somxeTis iSxanis (mmarTveli mTavris) Teodoros is qveynebs, amitom sasanuri epoqis tradiciebis gamgrZelebel
rStunis xelisuflebis cnoba somxeTze, qarTlsa da aranze arabebsac es qveynebi erT erTeulad miaCndaT, ris gamoc maT
derbendamde, pirveli nabiji iyo provincia `arminiis~ Seqmnis `arminia~ uwodeso150. meore argumenti ki feodaluri somxeTis
gzaze147, riTac, aSkaraa, cdilobs gamarTleba da axsna mouZebnos mmarTveli fenis socialur struqturaSi momxdar cvlilebebs da
sebeosis erTob saeWvo cnobas, TiTqos, somxeTis es upiratesi maTi gamomxatveli terminebis axsnas ukavSirdeba. `iSxanis~ gver-
mdgomareoba kavkasiaSi emyareboda arab da somex xelisufalTa diT `iSxan iSxanacis~ titulis gaCenas a. ter-Revondiani sazoga-
Soris 652 w. zafxuls damaskoSi dadebul xelSekrulebas. sebeosis doebis socialuri ganviTarebiTa da Sesabamisad administraciu-
am cnobas yovelgvari SeniSvnisa da ganmartebis gareSe iziarebs li mmarTvelobis formebis SecvliT ki ar xsnis, aramed ter-
b-ni karen iuzbaSianic 148. safuZveli aseTi optimizmisaTvis, minebis funqciuri sxvaobiT. misi mtkicebiT, `iSxanisa~ da `iSxan
vfiqrob, ar unda arsebobdes. garda imisa, rom sebeosis mier iSxanacis~ funqciebi erTmaneTisgan imiT gansxvavdebodnen, rom
xsenebuli xelSekrulebis arseboba arabuli wyaroebisaTvis pirvelis xelisufleba mxolod somxeTze vrceldeboda, meorisa
sruliad ucnobia, teqstis Sinaarsic praqtikul mniSvnelobas ki iberiasa da albaneTzeco151. msgavsi Sinaarsis debulebebs sxva
saerTod moklebulia, ramdenadac CamoTvlili qveynebis damor- somex avtorTa naSromebSic araerTgzis vxvdebiT. ZiriTadad, s.
Cileba am SeTanxmebiT TviT T. rStunis evaleboda. amis gamo s. eremianis xelnawer Sromebze miTiTebiT, g. mkrtumiani argumen-
janaSia moswrebulad SeniSnavda: `moavias `sulgrZeli~ saCuqari tirebis gareSe gvauwyebs, rom amierkavkasiaSi Seqmnil samxedro-
carieli aRTqma iyo da igi realuri SinaarsiT TviT Teodoross administraciul erTeuls arabebma `arminia~ uwodes am regionis
unda aevso CamoTvlili qveynebis dapyrobiT~149, rac im drois- wamyvani qveynis – somxeTis saxelis mixedviTo. misive ganmarte-
aTvis arabebs jer kidev ver moexerxebinaT. somexi mTavris biT, qarTvel da albanel feodalTa meTaurebi daaxloebiT iseT-
xelisuflebis masStaburobas TviT misi biografiis cnobili save damokidebulebaSi imyofebodnen somxeTis iSxanTan, rogorc
faqtebic gamoricxavs. imperiasa da saxalifos Soris moqceulma Tbilisisa da bardavis emirebi `armeniis~ valTan, e. i. qarTlis
somxeTis iSxanma didi Zalebis dapirispirebiT gamowveul erismTavrebi emorCilebodnen dvinSi mjdom somxeTis iSxans152.
sirTuleebs Tavi veRar gaarTva da jer somexi naxararebis arabuli provincia `arminiis~ farglebSi somxeTisa da somexi
SeTqmulebis msxverpli gaxda, roca is somxeTis mmarTvelis Tan- dinastebis gansakuTrebuli uflebebisa da wamyvani mdgomareobis
amdebobidan gadaayenes da misi mamulebi erTmaneTs Soris ga- dasadastureblad somex avtorTa mier moyvanil garemoebebsa da
inawiles, xelisuflebis aRdgenis Semdeg ki T. rStunma arabTa mtkicebulebebs, ra Tqma unda, araferi aqvT saerTo realur
sapatio tyveobaSi daasrula sicocxle samSoblodan Sors – dam- viTarebasTan. ar Seefereba sinamdviles, TiTqos, somxeTis iSxans
askoSi. aseTi Tavgadasavlis mqone xelisufalis pretenziebi mTel
kavkasiaze, gasagebia, rom moklebuli unda iyos realur safuZ-
vels.
150
a. ter-Revondiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 155.
147
Òåð-Ãåâîíäÿí, Àðìåíèÿ è àðàáñêèé Õàëèôàò, Åðåâàí, 1977, ñ. 155. 151
î»ñ-Ô»õáÝ¹Û³Ý ²©« ѳÛáó Çß˳ÝÁ ³ñ³μ³Ï³Ý ïÇñ³å»ïáõÃÛ³Ý
148
Ê. Í. Þçáàøÿí, Àðìÿíñêèå ãîñóäàðñòâà ýïîõè Áàãðàòèäîâ è Âèçàíòèÿ IX- ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ« ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« 1964« N 2« ¿ç 129-130
XI ââ., Ìîñêâà, 1988, ñ. 30-31. 152
Ã. Ã. Ìêðòóìÿí, Ãðóçèíñêîå ôåîäàëüíîå êíÿæåñòâî Êàõåòè â VIII-XI ââ è
149
s. janaSia, Sromebi, II, Tbilisi, 1952, gv 360. åãî âçàèìîîòíîøåíèÿ ñ Àðìåíèåè, Åðåâàí, 1983, ñ. 63-64.

222 223
qarTlis erismTavari da albanel feodalTa meTauri emorCile- dampyrobeli arabebis momTabaruli feodalizmis reJimis
boda. dapyrobili qveynebis samarTavad arabebi, Cveulebriv, adg- kalapotSi moeqca, misgan gamomdinare yvelaze mZime Se-
ilobriv administraciul aparats iyenebdnen, ris gamoc yvelgan degebiTurT. rac Seexeba amierkavkasiis asparezze somxuri
mmarTvelobis stereotipuli forma iyo gavrcelebuli. arabebs eklesiis mier kulturuli erTgvarovnebis miRwevas, am
daqvemdebarebuli adgilobrivi xelisufali erTgvari Suamavlis mtkicebulebis sruliad sawinaaRmdego movlenaze metyvelebs VII
rols asrulebda ucxo administraciasa da mosaxleobas Soris da s. dasawyisidan qarTuli da somxuri eklesiebis mwvave konfesi-
Tavisi ufleba-movaleobebiTa da funqciebiT adgilobrivi uzen- uri dapirispireba, rac, amasTanave, cxadia, am qveynebis
aesi arabi moxelis moadgiled iTvleboda. aseTi iyo qarTlis kulturul metoqeobasac mowmobs da ara maT erTgvarovnebas.
erismTavari, somxeTis iSxani, Tu ranis mTavari. arabuli wyaroe- yovelive Tqmulis safuZvelze ki uarsayofi xdeba `arminiis~
bi uflebrivad maT ar asxvavebdnen da yovel maTgans erTi da saxelwodebis gaCenis garemoebaTa zemoxsenebuli axsna da, bu-
imave xarisxis tituliT – `batrikad~ moixseniebdnen. sayuradRe- nebrivia, is daukavSiroT maxlobel aRmosavleTSi arabuli
boa, rom am Tvalsazriss zogjer a. ter-Revondianic iziarebda153. dapyrobebis Sedegad ganviTarebul politikur procesebs.
Tundac amitom `iSxanisa~ da `iSxan iSxanacis~ gansxvavebul fun- cnobilia, rom arabuli administracia Tavdapirvelad somxeTSi
qciur datvirTvaze b-n ter-Revondianis msjeloba Cveni azriT, damkvidrda teritoriuli siaxlovisa da, gansakuTrebiT, iq
naZaladevi da erTob xelovnuria. `iSxan iSxanacis~ titulis gaCe- arsebuli Sesaferisi sayrdeni socialuri da politikuri bazis
nis saWiroeba, eWvi araa, ganapiroba somxeTSi arabTa xelisu- SedarebiTi sifarTovis gamo154. somxeTis dapyrobiT amierkavka-
flebis Sesustebis pirobebSi mravalmTavrobis tendenciis ganvi- siaSi gaCnda axali arabuli samxedro-administraciuli erTeuli,
Tarebam, roca calkeuli gamTavrebuli naxararebi `iSxanis~ romlis sazRvrebi aTeuli wlebis ganmavlobaSi TandaTan far-
titulsac ikuTvnebdnen. aseT viTarebaSi TanabarTa Soris Tovdeboda mis SemadgenlobaSi mezobeli qveynebis teritoriebis
pirvelis gamosarCevad, etyoba, gamoinaxa ufro Sesaferisi `iSxan SeyvaniT. aseT pirobebSi somxeTis saxelma arabTa batonobis ga-
iSxanacis~ anu mTavarTa mTavris ganmadidebeli saxelwodeba, iseve momxatveli, principulad axali Sinaarsi SeiZina, ris gamoc is
rogorc ufro adre (VI s.) imave mizeziT qarTlSi SemoRebuli am regionSi saxalifosadmi daqvemdebarebul mTel teritoriaze
iyo erismTavris instituti. unda gavrcelebuliyo. amgvari movlenebi istoriisaTvis sulac
aseve simarTlesaa dacilebuli arabuli saamiros `arminiis~ ar aris ucxo. magaliTad, politikur SinaarsSi momxdari cvli-
saxelwodebis dakavSirebis mcdeloba amierkavkasiaSi somxeTis lebisas erTi qveynis saxelis meoreze gavrcelebis pirdapir
kulturul Tu socialur-politikur mowinaveobasTan. vfiqrob, analogias warmoadgens bizantiuri samxedro-administraciuli
Znelia erTsaxad daijero im qveynis kulturuli Tu socialur- Temis – iberiis sakatepanos saxelis gavrceleba anisis samefozec.
ekonomikuri mowinaveoba regionSi, sadac man yvelaze adre dakarga taos dapyrobis Semdeg bizantielebma Tavdapirvelad daviT kura-
damoukidebloba (bizantiam da iranma erTmaneTs Soris somxeTi palatis samefos bazaze Seqmnes TavianTi administraciuli er-
gaiyves 385-7 ww. dasavleT somxeTSi mefoba gauqmda 390 w., aRmo- Teuli, romelsac qveynis eTnikuri da politikuri saxis mixedviT
savleT somxeTSi – 428 w., albaneTSi _ 463 w., xolo qarTlSi “iberiis Temi” uwodes. aqedan berZnebma somxeTis did nawilze
523 w.) da didi dampyroblebis sayrden bazad iqca, ris gamoc gaavrceles TavianTi xelisufleba da yvela isini administraci-
Tavisi bunebrivi ganviTarebis gzas ascda da didxans ulad iberiis TemSi gaaerTianes. bolos ki TviT anisis yofili

154
dawvrilebiT maT Sesaxeb ix. Cemi `narkvevebi saqarTvelosa da
153
ix. janaSia, araboba saqarTveloSi, Sromebi, II, gv. 379; À. Í. Òåð- somxeTis urTierTobis istoriidan IV-XII ss-Si, Tbilisi, 2002. gv.
Ãåâîíäÿí, Àðìåíèÿ è àðàáñêèé Õàëèôàò, ñ. 171-172. 76-124.

224 225
samefos teritoriebic miuerTes, riTac somxurma farTobiTa da mexTa da qarTvelTa iSxanis (IX s. iSxanac iSxanis) tituliT~.
mosaxleobiTac mniSvnelovnad gadaaWarba qarTuls da amis mi- ukanasknelma iSxanac iSxanma aSot bagratunim gamoiyena ra Tavisi
uxedavad, es bizantiuri samxedro-administraciuli erTeuli mdgomareoba Sirakel bagratidTa siuzerenuli uflebebis
isev `iberiad~ iwodeboda. gasagebia, rom am SemTxvevaSic arabuli dasafuZneblad, SeiZina samefo pativi. bagratidebi cxaddebian
`arminiis~ msgavs movlenasTan gvaqvs saqme. `somexTa da qarTvelTa mefeebad~, xolo mogvianebiT – `somexTa
aRmosavleT saqarTvelos somxeTis nawilad warmodgenis mcde- da qarTvelTa SahanSahebad~ (922 w.). somexi mefe, rogorc
loba somxuri istoriografiis erT nawilSi apogeas aRwevs IX- bagratidTa dinastiis yvela Stos meTauri, amas garda, atarebda
XI ss. anu bagratunTa somxeTis istoriis gadmocemisas. am- azgapetis tituls; is `dinastiis meTauris~ xarisxSi gamodis.
ierkavkasiis istoriis amgvari gaazrebis Teoriuli dasabuTeba ki, somexi bagratidebi am titulaturas atarebdnen 1044 wlamde,
rogorc mosalodnelic iyo, b-ma s. eremianma warudgina mkiTxvel gagik II-is Camogdebamde. es gaerTianeba, romelic bolomde war-
sazogadoebas erTob mimzidveli saTauriT `Îáùíîñòü ñóäåá è moadgenda somex, aRmosavlurqarTul da somex-`albanTa~ samefo-
êóëüòóðíî-ïîëèòè÷åñêîå ñîòðóäíè÷åñòâî íàðîäîâ Çàêàâêàçüÿ â IX-XIII ââ.~, samTavroTa konfederacias, iyo aramyari da bizantiis agresiisa
romelic daibeWda 1979 w. maSin axlad daarsebul krebulSi `Êàâêàç da selCukianTa Semosevebis Sedegad male daiSala.
è Âèçàíòèÿ~-s pirvel nomerSi. mezoblebis istoriis gadmocemisas mkiTxvelis yuradRebas SevaCereb faqtis ostaturi gamrude-
saerTo, gamaerTianebeli Zirebis kvleva da maTi mniSvnelobis win bis kidev erT SemTxvevaze. b-ni s. eremiani wers: erTiani bag-
wamoweva, ra Tqma unda, yovelTvis aqtualuri da keTilSobiluri ratiduli samefos Seqmnas somxeTSi gansakuTrebiT SeuSala xeli
saqme iyo, magram saqmec is aris, rom es saerTo, calmxrivad, mxo- bizantiis agresiam. imperiasTan taronis (966 w.) da taiqis (1001
lod somxeTis istoriis kuTxiTaa gaSuqebuli, rac misi Teoriis w.) mierTebam, amis miyolebiT vaspurakanis samefos gadacemam
mimdevrebs realuri, ibieqturi istoriuli suraTis kidev ufro (1021 w.) da anisis samefos aneqsiam (1044 w.) sabolood moSales
metad damaxinjebis safuZvels aZlevs. somxuri politikuri warmonaqmnebis Semdgomi arsebobis
amierkavkasiis IX-XIII ss. istorias s. eremiani or periodad safuZvelio. somxur samefoTa rigSi taos somxurive formiT
yofs. pirvels miakuTvnebs IX-X ss., roca misi azriT, amierkavkasiis moxseniebiT teqstis avtors mkiTxveli SecdomaSi Sehyavs da mis
qveynebis politikur cxovrebaSi mTavar rols somexi bagratide- somxurobaze eWvis safuZvelsac aRar utovebs. taosTvis brZola
bi TamaSobdnen, ramdenadac isini Caudgnen saTaveSi arabi da ki Zlierebis zenitSi myof bizantiis imperias qarTvel mefeebTan
bizantieli agresorebis winaaRmdeg brZolas erTiani centrali- kidev didxans uxdeboda, ramac amis, e. i. 1001 wlis Semdeg kidev
zebuli saxelmwifos SeqmnisaTvis. meore ki misi varaudiT, moicavs 21-22 wels gastana.
XI-XIII ss. dasawyis periods, roca wamyvan rols amierkavkasiis g. mkrtumiani sityvasityviT imeorebs s. eremianis aq warmod-
politikur cxovrebaSi ukve qarTveli bagratidebi TamaSoben. genil ganmazogadebel debulebebs da Tavis mxriv umatebs, rom
isini axerxeben yvela qarTuli miwis erTian centralizebul sax- `somexTa da qarTvelTa iSxanisa~ da Semdeg `iSxan iSxanacis~ tit-
elmwifod gaerTianebas. Semdeg ki gaerTianebuli qarTuli sax- ulebi saxalifos karis wyaloba iyo da mas pirveli somexi bagra-
elmwifos SemadgenlobaSi Sedis agreTve Crdilo somxeTic. tidi mefeebi aSot I da smbat I atarebdnen. am ukanasknelma ki
somex bagratidTa Sirakis Stos gaZlierebasTan erTad, misi realobad aqcia is, rac aqamde Teoriulad iyo miRebulio155. am
TqmiT, yalibdeba politikuri doqtrina, romlis mixedviTac am- uneburi aRiarebidanac kargad Cans xsenebuli titulebis calmx-
ierkavkasiis qristian xalxTa miwebi Seadgens erTian saxelmwi- rivi da formaluri xasiaTi. ar aris marTali g. mkrtumiani,
fos Sirakel bagratidTa meTaurobiT. jer kidev arabTa
saxalifos batonobis periodSi, ganagrZobs b-ni s. eremiani,
bagratidebi xSirad eqcevian amierkavkasiis xalxTa saTaveSi `so- 155
Ã. Ìêðòóìÿí, Ãðóçèíñêîå ôåîäàëüíîå êíÿæåñòâî Êàõåòè VIII-XI ââ. ñ.90-91.

226 227
roca cdilobs adarnase qarTvelTa kurapalatis TanamSromloba rac Seexeba `azgapetis~ instituts, realobas moklebuli misi
smbat I-Tan somexi mefisadmi morCilebad warmosaxos. rogorc ki arseboba Teoriul sferoSi Tu SeiZleba vivaraudoT, miT ufro
smbat I-isa da adarnases politikuri interesebi erTmaneTs das- gaugebaria misi gamoyeneba qarTveli monarqebis mimarT, romelT-
cilda, qarTvelTa mefe mkveTrad daupirispirda somexTa mefes ac TviT gaaCndaT rogorc gvaris ufrosobis, ise somxeTis taxtis
da mis winaaRmdeg somxeTSi msxvil feodalTa SeTqmulebac moaw- flobis pretenziebic, rac yvelaze adre adarnase qarTvelTa me-
yo, romlis mizani smbat I-is taxtidan Camogdeba da mis magier fem gaamJRavna, roca `naadrevad~ SeiWra Sirakis gavarSi, anisis
adarnase qarTvelTa mefis dasma iyo. ioane drasxanakertecis cixe daikava da somxeTis taxtis dakavebac scada. didi daviT III
gadmocemiT, adarnase Turme, didi laSqriT (Tumca naadrevad) kurapalati ki, somxurive wyaroebis mowmobiT, praqtikulad axor-
SeWrila Sirakis gavarSi da anisis cixec daukavebia. adarnases cielebda Tavis siuzerenul uflebebs Sirakis mefe smbat II-sa da
politikuri gavlena somxeTSi smbat I-is sikvdilis Semdegac yarsis mefe muSeRze, romelmac am ukanasknelTa Soris arsebuli
igrZnoba. somexi mematianis TqmiT, aSot smbatis Ze gaamefes konfliqti sakuTari Sexedulebis mixedviT gadaWra. asoRikis das-
somxeTSi qarTvelTa mefem da misma jarma156. turiT, `yvela mefe nebiT damorCilda mas~159. asoRikis am gancxa-
bevrad ufro marTali iyo ioseb orbeli, romlis Sefasebi- debis fonze erTob cinikurad JRers q-ni v. aruTinova-fidanianis
Tac gagik I-is tituli `somexTa da qarTvelTa mefe~ dakavSire- gancxadeba, TiTqos, daviT kurapalati `imdenad Zlieri xelisu-
buli iyo gagikis mier qvemo qarTlis flobasTan. somexi fali iyo, rom misi daqvemdebareba Sirakis bagratidebisadmi, misi
swavlulis TqmiT, gagik I Tavs somexTa da qarTvelTa mefed siuzerenebisadmi... ufro nominalur xasiaTs atarebda~160. cxadia,
SeigrZnobda, radganac qarTuli miwebi misi samefos farglebSi q-ni viaida somxuri istoriografiis im mimarTulebis erTguli
iyo moqceuli157. movlenebis amgvari gageba SeigrZnoba zogierT rCeba, romelsac amierkavkasiis istoriis tendenciuri gaSuqeba
Zvel somxur wyaroSic, romelTa mixedviT, taSir-Ziragetis Tavisi moRvaweobis mTavar amocanad dausaxavs. bagrationTa qar-
samefos Seqmnas qvemo qarTlis teritoriaze, saqarTveloSi Tveli mematiane sumbat daviTis Ze, momdevno qarTvel mefes bag-
somexTa gamefebad miiCneven. magaliTad, mxiTar airivaneci wers: rat III-s ukve mTeli kavkasiis mpyrobel monarqad warmogvidgens,
`am dros (981 w.) daiwyo bagratunianTa mefoba qarTvelebze, romelic `somxiTisa £elmwifebiTa, nebierad ganagebda~161. bagrat
rameTu gurgeni gamefda saqarTveloSi, xolo misi Zma smbati – III-is vaJi giorgi I ki, somxuri wyaroebis mowmobiT, anisisa da
somxeTSi~ 158 . bagratunTa panegirikosi istorikosebisgan yarsis samefoebze iseTive gavleniT sargeblobda, rogoriTac ta-
gansxvavebiT, es movlena mxiTar episkoposTan qvemo qarTlSi os saxelganTqmuli mefe daviT III. cxadia, rom aseT xelisufalTa
momxdar politikur movlenebs ukavSirdeba da mTel qarTls, miT mimarT Sirakel bagratunTa azgapetobaze msjeloba yovlad usag-
ufro, mTel saqarTvelos ar gulisxmobs, ramdenadac cnobaSi no da gaugebaria. ufro metic, TviT somxeTSic ki `azgapetis~
xsenebuli gurgeni taSir-Ziragetis samefos kvirikiani mefe iyo institutis funqcionirebas, faqtobrivad, praqtikuli sarbieli
da, miuxedavad imisa, rom qvemo qarTli mTliani qarTlis erTi ar gaaCnda, amasTan Sirakis bagratunTa garda am titulis ma-
SedarebiT mcire nawili iyo, mxiTaris warmodgeniT, is mainc Ziebelni sxvebic iyvnen (magaliTad, lore-taSiris mefe daviT umi-
saqarTvelo iyo istoriuladac da Tavisi eTno-kulturuli wawylo). yvelaferi damokidebuli iyo konkretul pirobebsa da
saxiTac. ZalTa realur Tanafardobaze. am mxriv ki, rogorc akad. hakob

156
ioane drasxanakerteli, somxeTis istoria, el. cagareiSvilis
159
Targmani da gamokvleva, Tbilisi, 1965, gv. 115-117, 195 da sxv. stefanos taroneci asoRiki, xsenebuli gamocema, gv. 275.
157
È. À. Îðáåëè, Èçáðàííûå òðóäû, Åðåâàí, 1963. ñ. 5. 160
Àðóòþíîâà Â. À. Èç èñòîðèè ñåâåðî-âîñòî÷íûõ îáëàñòåé Âèçàíòèéñêîé
158
mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, Targmani da komen- èìïåðèè â XI â., ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« 1972 N 1« ¿ç 92.
161
tarebi l. davlianiZe-tatiSvilisa, Tbilisi, 1990, gv. 74. qarTlis cxovreba, I, gv. 382.

228 229
manandiani aRniSnavda, bagratidTa samefo dinastiam sruliadac baSiani, aSkaraa, amcirebs daculi faqtebis mniSvnelobas, xolo am
ver moaxerxa urCi feodalebis Tavisi xelisuflebisaTvis faqtebidan gamomdinare, qarTvel istorikosTa logikur daskvnas,
daqvemdebareba. msxvili feodalebi ar iyvnen TavianTi mefis damy- rom bagratisaTvis anisis gadacemis Semdeg iq droebiT qarTvelTa
olni, romelic isev xalifis vasalad da moxarked rCeboda. Tavne- mmarTveloba damyarda, aradamajereblad miiCnevs, ramdenadac
ba feodalebi daxmarebas eZebdnen an saxalifoSi, anda bagratide- `matiane qarTlisa¡~ anisSi qarTvelTa administraciuli funqcie-
bze aranakleb mZlavr mezobel emirebTan... bagratidTa samefo bis Sesaxeb arafers ambobso. im dros, roca bizantielTa jarebi
tituli realuri Sinaarsis gareSe SiSvel titulad darCa. rogorc alyaSi aqcevdnen qalaqs, axali administraciis funqcionirebi-
cnobilia, X s. somxeTisa da amierkavkasiis msxvili feodalebi saTvis pirobebi ver iqneboda, Tuki saerTod adgilobrivi admin-
iseTive `mefeebi~ gaxdnen da iseTive samefo Sesamoseli da istraciis Secvlis moTxovnileba gaCndebodao. mas eWvi ar epareba,
gvirgvini hqondaT, rogoric aSot I-is memkvidreebs162. rom bagrat IV -is wargzavnilebi mxolod samefo elCebi iyvnen164.
yovelive amis miuxedavad, X-XI ss. amierkavkasiaSi ganviTare- qalaqisa da cixeebis gadacema-Cabareba TavisTavad gulisxmobs iq
bul politikur procesebSi qarTvel xelisufalTa aqtiuroba mcvelTa axali kontingentis Seyvanasa da gamgeblebis daniSvnasac.
somxur istoriografias SeumCneveli rCeba, ufro metic, vidre qarTveli mematiane konkretulad asaxelebs kidec anisis axal
somxuri saxelmwifoebrioba arsebobas ganagrZobda qarTvelTa gamgeblebs. isini samxedro pirebi da sakuTari laSqris patronebi
nebismieri TvalsaCino politikuri aqcia an mifuCeCebuli anda arian: artanujis erisTavi, xixaTa, cixisjvaris da awyveris cixis
gafermkrTalebuli saxiT iCens Tavs somex istorikosTa SromebSi. patroni abuseri, ivane erisTavi, ivane dadiani da beWis cixis
amis erT-erTi TvalsaCino magaliTia 1044 Tu 1045 ww. anisisaTvis patroni guaram goderZis Ze 165. aseTi Semadgenloba savsebiT
brZolaSi bagrat IV-is monawileobis damcrobis didi survili, rac pasuxobda saomari viTarebis moTxovnilebebs. aniss, pirvel rigSi,
sakmaod mkafiodaa gamoxatuli b. karen iuzbaSianis SromebSi. misi mtrisgan dacva sWirdeboda da am mTavari funqciis Sesasruleblad
ganmartebiT, a. lastivertecis cnobaSi anisis dasacavad bagrat swored is kontigenti iyo saWiro, romelsac qarTveli mematiane
IV-is miwvevis mxolod ganzraxvazea saubari. misgan gansxvavebiT, asaxelebs, umaRles samxedro xelisuflebas ki, gasagebia, rom sxva
XI s. qarTveli mematiane faqtebiT adasturebs saqarTvelos xe- administraciuli funqciebic unda SeeTavsebina. amitom damajere-
lisuflebisaTvis anisis gadacemas, rasac win uZRoda bagrati- blobas moklebulia k. iuzbaSianis argumenti, TiTqos, bizantiis
saTvis anisis 9 cixis gadacemac. k. iuzbaSiani Tvlis, rom jarebis Setevis pirobebSi axali administracia ver
bagratisaTvis 9 cixis da dedamisisTvis anisisis gadacema ifunqcionirebda. faqtebis gafermkrTalebis aseTi cdebis
qronologiurad sxvadasxva dros momxdari faqtia da uneblie kon- miuxedavad, k. iuzbaSiani erTgvari TavSekavebiT simarTlisken
taminaciasTan unda gvqondes saqme. misi azriT, bagratisaTvis 9 mainc ixreba da aRniSnavs: `movlenebma gviCvena, rom qarTulma
cixis gadacemis cnoba dakavSirebuli unda iyos 1041 w. sargis samefom anisze Tavisi uflebebis realizacia raRaca zomiT
vestis ajanyebasTan. aseTi varaudisTvis sakmarisad miaCnia maTeos kidevac SeZloo~166.
urhaecis cnoba, TiTqos, sargis vestis mier mitacebuli samefo gaerTianebuli saqarTvelos wamyvan rols amierkavkasiis
xazina dasavleT saqarTveloSi gadaemaloT. qarTuli cnobis meore politikur cxovrebaSi somxuri istoriografia mxolod somx-
nawili ki udavod miekuTvneba anisis bizantielebisTvis Cabarebis uri saxelmwifoebis gaqrobis xanis Semdgomi periodidan aRi-
wina periodso, e. i. 1045 w.163 `matiane qarTlisa¡s~ moyvanili cnobis
164
or nawilad gayofiTa da droSi erTmaneTisgan gaTiSviT k. iuz- dasaxelebuls garda ix. misive, qarTveli elCebi anisSi 1045 w.,
bizantinologiuri etiudebi, Tbilisi, 1978, gv. 156-160.
165
qarTlis cxovreba, I, gv. 300.
162
гÏáμ سݳݹ۳ݫ ºñÏ»ñ« VI, ºñ»í³Ý« 1985« ¿ç. 145. 166
Þçáàøÿí Ê. Í., Àðìÿíñêèå ãîñóäàðñòâà ýïîõè Áàãðàòèäîâ è Âèçàíòèÿ IX-
163
k. iuzbaSiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 168. XI ââ., ñ. 167.

230 231
arebs, rogorc es IX-XIII ss. amierkavkasiis istoriis s. eremiani- TviTneburi gagebis safuZvelze askvnis, rom `zaqaridebisaTvis~
seuli periodizaciiTaa gaTvaliswinebuli. Tumca am aRiarebas gadacemul miwebs Tanamedroveni qarTulad aRar miiCnevdnen da
imdeni da iseTi ganmartebebi axlavs, rom zogjer SeiZleba mas mxolod “zaqaridTa” damoukidebel samflobeloebad ganix-
daujerebelic daijero da ifiqro, rom qarTvelma bagratovneb- ilavdneno. amasTan, wignis avtori saqmes ise warmogvidgens,
ma TavianT saxelmwifoSi kavkasiis qristianuli nawili ki ar TiTqos, mxargrZelebi ki ar iyvnen saqarTvelos samefos samsax-
gaaerTianes, aramed somxuri samefo-samTavroebi feniqsis msgavsad urSi, aramed piriqiT, saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebi maT
aRadgines. aseT tendencias, rogorc iTqva, adreve Caeyara politikur interesebs emsaxurebodnen167.
safuZveli, 60-iani wlebidan ki somxur istoriografiaSi axali es Tema somxur istoriografiaSi aqtiurad musirebs Semdgom
SemarTebiT iwyeba msjeloba mxargrZelTa politikur rolsa da aTwleulebSic. 80-90 wlebSi somxur da rusul enebze zedized
Crdilo somxeTis statusze, rasac ZiriTadad s. eremianis ukve iqmneba naSromebi, sadac XII-XIII ss. somxeTis statusis erTmaneTis-
xsenebul naSromebSi mocemuli ideebi da debulebebi edo gan gansxvavebuli gaazrebis miuxedavad, principulad erTnairia
safuZvlad. imxanad dabeWdil mravalricxovan naSromTa Soris damokidebuleba mxargrZelTa vinaobis mimarT. yovelgvari
problema met-naklebi sisruliTaa ganxiluli 1964 da 1969 ww-Si mtkicebis gareSe, rogorc anbanur WeSmaritebaze, ise msjeloben
somxur da rusul enebze gamocemul l. babaianis wignSi `somxeTis mxargrZelTa somxobaze, `zaqarianTa somxur feodalur saxlze~
socialur-ekonomikuri da politikuri istoria XIII-XIV ss.~. sak- da maT gansakuTrebul rolze saqarTvelosa da somxeTis isto-
iTxis uSualo ganxilvas wignis ori Tavi eTmoba da masze saubari riaSi. x. Torosiani aRSfoTebasac ver malavs `zogierTi qarTve-
SigadaSig momdevno TavebSic grZeldeba. avtori cdilobs Tavisi li mecnieris~ (S. mesxia, m. lorTqifaniZe da sxvebi) mimarT, rom-
azri axali argumentebiT, qarTuli wyaroebis cnobebiTa da lebic, Turme, mxolod imis gamo, rom zaqarianebi romeliRac
zogierTi qarTveli istorikosis mier gamoTqmuli mosazrebebi- periodSi (daaxloebiT 1120-1185 ww-Si) xan qarTveli mefis vasalebi
Tac Seamagros. l. babiani Tavis winamorbedebTan SedarebiT iyvnen, xan ki – orbelebisa, Tvlian ra, TiTqos, aseTebad yofil-
`zaqariduli somxeTis~ warmoqmnis gansxvavebul redaqcias iyvnen saerTod, imasac ki amtkiceben faqtebis sawinaaRmdegod,
gvTavazobs. misi TqmiT, `namestnikobis~ dros (monapireoba wignis rom isini qarTveli mTavrebi iyvneno 168. mxargrZelTa somxur
avtors mefisnacvloba hgonia) mxargrZelebs gauerTianebiaT feodalur sagvareulod warmosaxvidan gamomdinare, saqarTve-
somxuri feodaluri Zalebi da somxuri samxedro danayofebi los feodalur laSqarsac qarTul-somxur jarebad iazreben, ris
SeuqmniaT qarTuli armiis sistemaSi, rac, Turme, maTi sakuTari safuZvelzec Semdeg laSqris qarTul da somxur nawilebs erT-
didi politikuri gegmebiT yofila gansazRvruli. am gegmis maneTis mimarT damoukideblobasac miaweren. ase magaliTad,
mixedviT ki, saqarTvelos mfarvelobiTa da misi SeiaraRebuli g. grigoriani Tavis sadoqtoro disertaciaSi e. w. qarTul-somx-
Zalebis uSualo monawileobiT, maT selCukiani Turqebisagan unda ur laSqars samokavSireo jarebs uwodebs169. x. Torosiani ki, ase-
gaenTavisuflebinaT somxeTis teritoria da aRedginaT misi Ti gansazRvrebis safuZvelze, somex-qarTvelTa samxedro-poli-
politikuri damoukidebloba, moexdinaT somxuri feodaluri tikur TanamSromlobazec msjelobs170. maTgan gansxvavebiT, a. Sah-
Zalebis konsolidacia da SeeqmnaT avtonomiuri somxuri
saxelmwifo, romelic vasalur damokidebulebaSi iqneboda
qarTul samefosTan. `zaqarianTa~ 25 wliani brZola xsenebuli 167
Ë. Î. Áàáàÿí, Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ è ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Àðìåíèè
gegmis xorcSesxmisaTvis, l. babaianis gancxadebiT, warmatebiT XIII-XIV âåêàõ, Ìîñêâà, 1969, ñ. 16-17.
dagvirgvinda: Crdilo da centraluri somxeTi ganTavisuflda
168
Õîñðîâ Òîðîñÿí, Ñóä è ïðîöåññ â Àðìåíèè X-XIII ââ., Åðåâàí, 1985, ñ.24.
169
Ãðèãîðÿí Ã. Ì., Îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêàÿ è ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêàÿ èñòî-
da, q. karisa da misi mimdgomi qveynebis garda, `zaqarianebs~
ðèÿ Ñþíèêà â XIII-XV âåêàõ, àâòîðåôåðàò, Åðåâàí, 1984, ñ. 13.
gadaecaT. Tamaris meore istorikosis zogierTi cnobis 170
x. Torosiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 23.

232 233
nazariani `zaqarianTa somxur feodalur saxls~ imavdroulad Tavis saSinao saqmeebSi damoukidebeli iyo. samwuxarod, arc es
qarTuli saxelmwifos erT-erT mZlavr Tavadur gvarad miiCnevs, gancxadebaa maincdamainc zusti. arc erTi feodaluri samTavro
magram maTi sardlobiT laSqrobaSi monawile qarTul jars mainc XII-XIII ss. saqarTvelos saxelmwifoSi ar yofila, Tundac saSinao
`qarTul-somxur~ jarad naTlavs 171. SedarebiT zomieria igi saqmeebSi bolomde damoukidebeli. amas TviT somxuri isto-
saqarTvelos SemadgenlobaSi Semosuli somxeTis politikuri sta- riografiis warmomadgenlebic aRiareben, roca saubari aqvT
tusis gansazRvraSi. misi TqmiT, zaqarianTa meTaurobiT qarTul- mxargrZelTa samflobeloebSi sasamarTlo-administraciuli
somxuri jarebis mier selCukiani Turqebisgan ganTavisuflebu- imunitetis SesaZleblobebze.
li Crdilo somxeTi feodaluri subordinaciis sawyisebze Sevida somxur istoriografiaSi kvlavac dominirebs s. eremianis mier
qarTuli saxelmwifos SemadgenlobaSi172, riTac is, faqtobrivad, SemuSavebuli koncefcia selCukianTagan ganTavisuflebul somx-
qarTul saxelmwifosTan somxeTis vasaluri damokidebulebis eTSi vasaluri somxuri samTavroebis qselis, rogorc somxuri
ideas emxroba. mkveTrad radikaluria am sakiTxisadmi x. Toro- saxelmwifoebriobis Taviseburi formis aRmocenebaze. am kon-
sianis midgoma. misi mtkicebiT, selCukiani Turqebis winaaRmdeg cefciis dadasturebas emsaxureba XII-XIII ss. somxeTSi arsebuli
erovnul-ganmaTavisuflebel brZolaSi somxuri jaris warmateb- calkeuli feodaluri saxlebis istoriis monografiuli Seswav-
is kvalobaze, somexi xalxisa da zaqarianebis SegnebaSi izrdeba lisa da maTi samflobeloebis saqarTvelos centralur xelisu-
bunebrivi ltolva teritoriuli gancalkevebisa da saxelmwi- flebasTan vasaluri damokidebulebis xarisxis gansazRvrisa da
foebriobis aRdgenisken. SeiZleba kidevac davasaxeloT, am samTavroebSi damoukidebeli saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis
ganagrZobs x. Torosiani, damoukideblobis dawyebis TariRi – niSnebis met-naklebad gamovlenis cdebi. b. ulubabianis `xaCenis
1185 w. am wels Tamar mefem sargis zaqarians uboZa lore samTavros istoria~, g. grigorianis `orbelianTa sivnieTis
saTavadod da samTavro somxiTsa Sina. am aqtiT qarTulma samTavro~, a. Sahnazarianis `vahramianTa samTavro~ da sxvebi kvle-
saxelmwifom cno Crdilo-aRmosavleT somxeTis damoukidebloba vis amgvari mimarTulebis aSkara mowmobaa. b. ulubabiani jer
zaqarianTa meTaurobiT173. saqarTvelos istoriaSi met-naklebad kidev 1973 w. werda: qvemo xaCenis politikuri mdgomareoba
Caxeduli nebismieri avtorisaTvisac ki, vfiqrob, cxadia aseTi mkveTrad gansxvavdeboda zaqarianTa samTavroebis vasalitetisa-
daskvnis sruli gaugebroba. miwis `samTavrod da saTavadod gan da mas Taviseburi suvereniteti gaaCnda. XII s. bolosa da XIII
boZeba~ feodaluri Sewyalebis Cveulebrivi forma iyo Sua s. dasawyisis wyaroebSi araferia naTqvami qvemo xaCenis samTavros
saukuneebis saqarTveloSi da misi Sinaarsi sulac ar gulisxmobda damokidebulebaze vinmes mimarT, gansakuTrebiT ki, qarTvelTa
saxelmwifos uars Tavis uflebaze Sewyalebulis mimarT. etyoba samefoze an zaqarianebze174. g. grigoriani Tavis mxriv, sivnieTis
x. Torosiani grZnobda Tavisi radikaluri poziciis sisustes orbelianebs miawers somxuri saxelmwifoebriobis aRdgenis cdebs.
sxva avtorebTan kamaTSi, ris gasaneitralebladac, Cans, Tavis misi ganmartebiT, sumbat orbelianma sikvdilamde SeinarCuna
msjelobas am sakiTxze aseTi gancxadebiT asrulebs: zaqarianTa `mefis~ tituli, Tumca pirvelwyaroebis mowmobiT, ganagrZobs g.
politikur-samarTlebrivi statusisa da Crdilo-aRmosavleT grigoriani, es tituli nacvlis Tanamdebobas uTanabrdeboda da
somxeTis mdgomareobisagan damoukideblad, istoriografiaSi ar hqonda samoqalaqo aRiareba sivnieTis mTianeTis farglebs
erTi ram mainc usityvodaa aRiarebuli – zaqarianuli somxeTi gareT. somxuri suverenuli saxelmwifos Seqmnis orbelianTa
yvela cda sruli marcxiT dasruldao 175 . sumbatis Semdeg

171
²© Æ© Þ³Ñݳ½³ñ۳ݫ ì³Ññ³ÙÛ³ÝÝ»ñÇ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÁ« ºñ»õ³Ý« 1990« ¿ç39-62. 174
Á. À. Óëóáàáÿí, Èñòîðèÿ õà÷åíñêîãî êíÿæåñòâà (X-XVI ââ.), àâòîðåôåðàò
172
iqve, gv. 41-62, 192. äîêòîðñêîé äèññåðòàöèè, Åðåâàí, 1973, ñ. 30.
173 175
x. Torosiani, dasaxelebuli naSromi, gv. 23. g. grigoriani, dasaxelebuli naSromi, gv. 15.

234 235
sivnieTis mmarTveli xdeba misi umcrosi Zma tarsaiW orbeliani, mimoqcevis da sagadasaxado saerTo sistemis arsebobaze im drois
romelic, wyaroebis mowmobiT, saqarTvelos samefo taxtis saqarTvelosa da somxeTSi, aRniSnavs, agreTve, saqarTvelos somx-
gansamtkiceblad iRvwoda, risTvisac demetre II-m is aTabagad ur nawilSi qarTuli enis oficialurobas177. roca saxezea qveynis
daniSnao. a. Sahnazarianis monografia gagelTa samTavros suverenitetis gamomxatveli iseTi niSnebi, rogoricaa fuli,
istoriis Seswavlas eZRvneba da is mTlianad agebulia s. eremi- saerTo sagadasaxado sistema da saxelmwifo ena, aseTi qveynis
anis xsenebuli koncefciis mixedviT. amitomac gagelebs vahrami- romelime nawilis separatizmsa Tu damoukideblobaze msjeloba,
anebs uwodebs iseve, rogorc Tmogvelebs – `Tmogveci-s, e. i. mxar- aSkaraa, rom Zalze Znelia. amierkavkasiis qristianuli nawilis,
grZelebsa da maT ganStoebebs somxuri formiT warmogvidgens da ara mxolod, gaerTianeba am qveynis istoriuli ganviTarebis
(qarTuli gvarebis somxuri formiT gadmocema saerTod axasi- saerTo kanonzomierebiT iyo ganpirobebuli da amitomac am gaer-
aTebT somxuri istoriografiis umetes nawils). e. w. `vahramianTa Tianebas myari niadagi gaaCnda. am mxriv niSandoblivia kirakis
samTavros~ igi monapireTa institutis farglebSi ganixilavs da ganZakecis erTi cnoba, romlis mixedviTac “erT dros arSakuni-
paralels avlebs Zvelsomxur sabdeSxoebTan (Zveli somxeTis ani somexi mefeebis kuTvnili Zvirfasi taxti da saocari gvir-
sazRvrispira samTavroebi), riTac, etyoba, surs monapireTa gvini, romlis msgavsi arc erT mefes ar hqonia, qarTvel mefeebs
qarTul instituts somxuri Zirebi mouZebnos. ergoT da dRemde maTTan rCebao178. qarTvel mefeTa ufleba, am
XII-XIV ss. saqarTvelos erTiani feodaluri monarqiis Semad- gadmocemiT, ara marto saqarTveloSi Semosul nawilze vrcelde-
genlobaSi somxuri Temebi kavkasiis sxva qristianul nawilTan boda, aramed mTel istoriul, did somxeTzea aRiarebuli da
erTad rom myarad iyvnen Semosuli da qarTuli saxelmwifoebri- isini somex mefeTa kanonier memkvidreebad arian miCneuli. aseTi
obis organul nawils Seadgendnen es kargad Cans TviT somexi gadmocemebis literaturuli dafiqsireba, gasagebia, xelsayrel
istorikosebis naSromebSi nebiT Tu uneblied, wyaroebis zegav- ideologiur garemos qmnida xelisufalTaTvis saqarTveloSi Se-
leniT, zogjer CarTuli realisturi pasaJebidanac. magaliTad, mosul somxur nawilSi da qveynis danarCen nawilTan mis Serwymas
axali feodaluri saxlebis separatizmis gziT ganviTarebas, faq- uwyobda xels.
tobrivad, gamoricxavs s. eremianis xsenebul werilSi SeniSnuli saqarTvelos erTian feodalur monarqiaSi somxeTis myarad
garemoebani, romelTa mixedviT Crdilo somxeTis teritoriebis Semosvlis dasturia, agreTve, XII-XIV ss. saqarTvelos am nawilis
selCukianebisgan gamoxsnas mniSvnelovanwilad xeli Seuwyo msx- socialuri fizonomia da kulturuli saxe. politikurad
vili qalaqebis (anisis, dvinis, yarsis da sxv.) somxurma Temebma, saqarTvelos sazRvrebSi SemosvlasTan erTad somxeTi qarTuli
axlad warmoqmnilma savaWro da savaxSo aristokratiis warmo- feodaluri urTierTobis ganviTarebis farvaterSi CaerTo, ri-
madgenlebma da xelosnurma gaerTianebebma, romlebic dainter- Tac is socialurad da kulturulad kidev ufro metad dauax-
esebulni iyvnen qarTvel bagratidTa centralizebuli feo- lovda qarTuls. mxiTar goSis samarTlis muxlebidan aSkarad
daluri monarqiis ganmtkicebiT. qarTvel mefeTa farTo rjulT- gamosWvivis qarTuli sazogadoebrivi wyobilebisaTvis damaxasi-
Semwynareblobis politikam qalaqebis somxuri da muslimanuri aTebeli urTierTobani, rac imis mowmobac iyo, rom xsenebuli
Temebis mimarT da maTma mfarvelobam xeli Seuwyo saxelmwifos somxuri saero samarTlis Seqmnis droisaTvis SemoerTebuli somx-
Semdgom konsolidacias176. p. muradianis TvalsazrisiTac XII-XIII eTis teritoriaze ukve feodalizmis qarTuli tipi gabatonebu-
ss. saqarTvelo da somxeTi politikurad gaerTianebuli iyo liyo da es qveyana ara marto politikurad, aramed socialura-
bagratidTa qarTuli Stos skiptris qveS. igi msjelobs fulis

177
ä© Ø© Øáõñ³¹Û³Ý« г۳ëï³ÝÇ íñ³ó»ñ»Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ« ºñ»í³Ý« 1977«
¿ç. 283« 286« 288
176
ix. Êàâêàç è Âèçàíòèÿ, ¹1, ñ. 9. 178
Êèðàêîñ Ãàíäçàêåöè, Èñòîðèÿ Àðìåíèè, Ìîñêâà, 1976, ñ. 195.

236 237
dac saqarTvelos organuli nawili gamxdariyo179, rac TavisTavad daxmarebiT somxuri miwebis ganTavisuflebisa da somxuri sax-
gamoricxavda qveynis am nawilSic socialur-politikuri nebis- elmwifos aRdgenis sakiTxi, is mxolod gaerTianebuli qarTul-
mieri institutis damoukidebel arsebobas. es socialur-poli- somxuri saxelmwifos farglebSi moiazrebodao181. Sesabamisi Tave-
tikuri erTianoba imdenad myari aRmoCnda, rom monRolebi Tavi- bis avtoris l. babaianis mixedviT, qarTuli saxelmwifos
anTi samflobelo qveynis administraciuli mowyobisas Tavidanve istoriuli roli somxeTisa da somxebisaTvis, ZiriTadad,
iZulebuli iyvnen somxeTic saqarTvelosTvis (gurjistanis vilai- selCukiani Turqebisagan somxuri miwebis gamoxsnaSi aRmoCenili
eTisaTvis) mieTvalaT da, rogorc n. berZeniSvili varaudobda, daxmarebiT ganisazRvreba. amave rigis movlenad miiCnevs,
aseTi gadawyvetileba maT miiRes `somexTa~ politikur moRvaweTa ratomRac, daviT aRmaSeneblis mier qvemo qarTlis
aqtiuri moqmedebis Sedegad, amitom iyo, SeniSnavda n. berZeniS- ganTavisuflebasac182. somexi avtoris pretenziebi istoriuli
vili, rom araviTari tomobrivi damoukideblobisaTvis brZola qarTuli teritoriebis mimarT TanamimdevrobiT iCens Tavs,
feodalurma saqarTvelom ar icoda180. niSandoblivi faqtia: ma- TiTqmis, wignis bolo gverdebamde. magaliTad, monRolTa mier
Sinac ki, roca XIII-XV ss. ganviTarebulma decentralizaciis pro- qveynis samxedro-administraciul erTeulebad (dumnebad)
cesma qarTuli saxelmwifos administraciul-teritoriuli day- dayofaze saubrisas, aRniSnavs, rom gurjistanis vilaieTSi
ofis moSla da mis magier senioraluri principis TandaTan gaba- Sedioda aRmosavleTi saqarTvelo da zaqarianTa feodaluri
toneba gamoiwvia, somxur TemebSi arsebuli feodaluri samTavro- samTavroebi, romlebic xels xvevdnen (anu moicavdnen) somxeTSi
ebis qarTuli socialur-politikuri Sinaarsi ar Secvlila da airarats, siuniqs, arcaxs, gugarqs. es ukanaskneli, mtkvris auzis
qarTul saxelmwifoebriobas is ar gaTiSvia, vidre XV s. damdegs qarTuli qveyana – gugareTi anu qvemo qarTli – yovelgvari
Turqmanebma ZaliT ar mowyvites is saqarTvelos da iq pirSeu- SeniSvnis gareSe somxur samTavro olqebsaa miTvlili, Tanac im
qcevlad aRmosavluri barbarosul-feodaluri urTierTobani ar istoriuli periodisaTvis, roca somxeTis qristianuli nawili
gaabatones. mTlianad da uSualod jer isev qarTuli saxelmwifos
amrigad, somxuri istoriografiis Tvalsazrisi Sua sauku- SemadgenlobaSi rCeboda183. amasTan, TviT qarTuli wyaroebidan
neebis saqarTvelos centralizebuli monarqiis SemadgenlobaSi citirebisasac ki mTeli rigi geografiuli da sakuTari saxelebi
myofi somxeTis, qveynis sxva nawilebisagan sruliad gansxvave- mxolod somxuri formiTaa gadmocemuli. magaliTad, Tbilisis
bul, politikur statusze, araa gamarTlebuli saistorio magier `TfRis~, javaxeTis nacvlad `javaxq~ da a. S. aseve, `vahram
wyaroebis monacemebiT da ewinaaRmdegeba realurad arsebuli gageci~, `sargis Tmogveci~ da sxv. 184 , somxuri feodaluri
socialur-ekonomikuri, politikuri Tu kulturuli xasiaTis saxlebis warmomadgenlebad warmosaxuli mxargrZelebis adgili
faqtorebs. did qarTul saxelmwifoSi da maTi uflebrivi mdgomareobac
samwuxarod, qarTveli da somexi xalxebis socialur-poli- cnobili tendenciis mixedviTaa gaSuqebuli, ris safuZvelzec
tikuri erTianobis samsaukunovanma epoqam, faqtobrivad, ver pova cdiloben am saxelmwifodan misi somxuri nawilis gamocalkevebas,
Sesaferisi asaxva somexi xalxis istoriis akademiur gamocemaSi, rac mkafiodaa asaxuli somxeTis atlasis rukaze, sadac is mon-
miuxedavad imisa, rom s. eremianisave dakvirvebiT, am xanis gav- Rolebisdroindeli saqarTvelosagan gansxvavebuli feriTaa
lena somexTa cnobierebaze imdenad didi iyo, rom mogvianebiT, gamoyofili da, rac mTavaria, mTeli qvemo qarTli somxeTis
roca somxur politikur wreebSi ganixileboda rusuli iaraRis aRmniSvnel ferSia moqceuli. sakiTxisadmi amgvarsave damokide-
179
z. ratiani, saqarTvelosa da somxeTis politikuri da socialuri 181
Êàâêàç è Âèçàíòèÿ, I, ñ. 9.
urTierToba mxiTar goSis samarTlis wignis mixedviT, wyaroTa Ra- 182
Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ« Ñ© III« ºñ»í³Ý« 1976« ¿ç. 524-525.
Radi, Tb., 1989, gv. 15, 16. 183
iqve« gv. 614.
180 184
n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, VIII, gv. 416. iqve, gv. 617, 621 da sxv.

238 239
bulebas avlenen gamocemis meoTxe tomis avtorebic. magaliTad, uaryofili Sexedulebis gaxseneba da masze yuradRebis
Temur-lengis mesame laSqrobis aRwerisas l. xaCikiani wers, rom gamaxvilebas, mecnieruli TvalsazrisiT, TiTqos, arc hqonda
Temurma daarbia saqarTvelo da Crdilo-aRmosavleT somxeTis azri, magram p. muradiani, Cans, sxvagvarad sjida. k. kekeliZis am
mxareebi da sailustraciod moyavs Tanamedrovis, grigol saxeldaxelo Tvalsazriss da amitomac mis mier maleve
xlaTecis cnoba, sadac naTqvamia: Temuri `movida, moaRwia uaryofils, p. muradianma originaluri daskvna uwoda da xaz-
qveyanasa qarTvelTasa Semodgomidan vidre gazafxulamde, Svid gasmiT ganacxada, rom `...àâòîðîì ïîýìû îí ñ÷èòàåò íå Ðóñòàâåëè, à
Tves... daipyro mravali simagre da mravalni maTgani~...185. is rac Ñàðêèñà Òìîãâåöà~187. jer erTi, ramdenadac p. muradiani k. kekel-
pirvelwyarosTvis saqarTvelo da qarTvelTa qveyana iyo, sabWo- iZis citirebas axdens, valdebuli iyo es saxeli da gvaric ise
Ta istorikosisaTvis retrospeqtivis darRveviT or mezobel moeyvana, rogorc es mis avtors aqvs mocemuli anu qarTuli
qveynad iqca. formiT – sargis Tmogveli. amas garda, sxva somexi avtorebisgan
amgvaradve warmogvidgens monRolebisdroindel saqarTvelos gansxvavebiT, p. muradiani qarTul gvar-saxelebs, araiSviaTad,
g. stefanianic werilSi `1247-1249 ww. qarTvel-somexTa ajanyeba originalis enazec gadmogvcems. Sors rom aRar wavideT,
TaTar-monRolTa despotizmis winaaRmdeg~, sadac koxtasTavis citirebuli teqstis Semdgom abzacSi sxva qarTuli gvar-saxeli
SeTqmulebas saqarTvelos feodalTa gamosvlad ki ar ganixilavs, – serapion zarzmeli dednis formiT aqvs gadmocemuli. maS raRa-
aramed qarTvel da somex feodalTa ajanyebad, romlis mizani, tom dasWirda k. kekeliZis citirebisas qarTuli gvar-saxelis
misi azriT, iyo orive qveynisaTvis politikuri damoukideblobis somxurad gadakeTeba, ra safuZveli gaaCnda saamisod? ra Tqma
mopoveba186. ase rom, amjeradac calke politikur erTeuladaa unda, araviTari. sargis Tmogvelis qarTveloba araviTar eWvs
gaazrebuli saqarTvelos SemadgenlobaSi jer isev myofi somx- ar iwvevs, is qarTuli literaturis asparezze cnobili moRvawe,
uri nawili istoriuli qvemo qarTliTurT. visramianis qarTul enaze brwyinvale mTargmnelia. saqme isaa,
Sua saukuneebis saqarTvelos politikuri istoriis damaxin- rom amjerad didi literaturuli ganZis `vefxistyaosnis~
jeba-gadakeTeba rom sabWoTa somex avtorebs kulturuli mov- avtoris vinaobaze msjelobasTan uSualod Sexvedrisas, etyoba,
lenebis gayalbebis survilsac aRuZravda, es savsebiT mosalod- p. muradianSi mikerZoebis instinqtma imZlavra, cdunebas veRar
neli iyo. amjeradac lideris rolSi kvlavac b-ni p. muradiani gauZlo da Sua saukuneebis popularul qarTvel moRvawes saxeli
mogvevlina. amgvari aqtiurobis niSandobliv magaliTs da gvari somxurad gadaukeTa, Semdeg ki poemis avtorobac
warmoadgens korneli kekeliZis 100 wlisTavis saiubileo miawera, riTac mkiTxvels yalbi gancda gauRviZa. ra Tqma unda,
TariRisadmi miZRvnili misi werili, sadac mimoixilavs ra amiT rusTvelologias arc araferi daklebia da arc araferi
iubilaris `etiudebis~ XII da XIII tomebSi dabeWdil statiebs, Sematebia. ubralod, samwuxaroa, roca profesionali mkvlevari
rusTvelologiur naSromebze saubrisas ixsenebs qarTveli mecnieruli interesebidan Sors mdgom ganwyobilebas ase SiSvlad
mecnieris mier 1931 w. Jurnal mnaTobSi (#7-8 da 9-10) gamoqvey- amJRavnebs.
nebul werils `vefxistyaosnis~ avtoris vinaobaze. k. kekeliZe Sua saukuneebis kavkasiaSi somxeTis kulturuli mowinaveobis
maSin SesaZleblad miiCnevda poemis avtori sargis Tmogveli Temas aviTarebs p. muradiani 1982 w. gamoqveynebul naSromSi
yofiliyo, Tumca es azri maleve uaryo. p. muradianis werilis `kavkasiuri kulturuli samyaro da grigol ganmanaTleblis
gamoqveynebis droisaTvis, TiTqmis 40 wlis winaT avtorisave mier kulti~, romelic daibeWda krebulSi `Êàâêàç è Âèçàíòèÿ~-s #3-Si.
kavkasiis kulturuli erTianobis n. mariseul Tezisze dayrdno-

185
Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ« Ñ© IV« ºñ»í³Ý« 1972« ¿ç. 30.
186
ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« N 1« 1986« ¿ç. 97-105. 187
ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« N 1« 1975« ¿ç. 214.

240 241
biT, igi cdilobs am erTianobis gamoxatulebad da simbolod wminda ninos cxovrebis Sesaxeb SeTxzes mTeli seria legendebisa,
somxeTis gamqristianebeli grigol ganmanaTlebeli warmogvidgi- aSkarad im mizniT, rom kavkasiis regionebSi WeSmariti sarwmunoe-
nos. misi mtkicebiT, lazar farpecis cnoba arSuSa qarTlis bis SemoRebis pativi TavianTi qveynisaTvis mieniWebinaT... dRei-
pitiaxSis mier grigolis ganmanaTleblad aRiarebis Taobaze, saTvis kargad aris cnobili movses xorenacis mier istoriis
somxebis tendenciuri gamonagoni ki ar aris, aramed samive sistematuri damaxinjeba Tavisi samSoblos sasargeblod... saku-
eklesiis – somxuris, qarTulis, albanuris – oficialuri Tari eris prestiJis asamaRleblad somexi istorikosebi erTsu-
koncefciaa188. misive mtkicebiT, m. xorenacis masalebi mowmobs lovnad Tvlian, rom wminda grigol ganmanaTlebeli RmerTma mou-
nune/ninos TandaTanobiTi daviwyebis process da misi saxis vlina mwed wminda ninos mis samociqulo moRvaweobaSi191. somxuri
grigolis saxeSi Serwymas, ramdenadac qarTvelebi grigols, tradiciis gaziarebas remon Janeni SeuZleblad Tvlis rig gare-
rogorc ganmanaTlebels, ukve V s. meore naxevridan moebaTa gamo. maT Soris 1. grigol ganmanaTlebeli 315-320 wlebs
aRiarebdnen189. Soris, e. i. CvenTvis saintereso movlenebze ramdenime wliT adre
Sua saukuneebis kavkasiaSi somxeTis kulturuli upiratesobis unda gardacvliliyo. 2. laTini da berZeni avtorebi, rogoricaa
Tema dominirebs somxuri arqiteqturis istoriis mkvlevarTa rufinusi, Teodorite, sokrate, sozimene, romlebic am movlenebT-
SromebSic. ukve dasaxelebul avtorTa garda (tokarski, marTuni- an sakmaod axlo epoqaSi werdnen da, romelTac araviTari interesi
ani da sxv.) tipuria s. mnacakanianis naSromi `somxeTsa da bizan- ar hqondaT, rom daemaxinjebinaT faqtebi somexTa sazianod,
tiaSi jvargumbaTovani taZrebis genezisis sakiTxisaTvis~, romel- saerTod arafers amboben wminda ninos urTierTobis Sesaxeb
ic somxeTis istoriul-filologiuri Jurnalis 1978 wlis #1 -Si grigol ganmanaTlebelTan. arc Semdgomdroindeli bizantieli
gamoqveynda. misi ganmazogadebeli daskvniT, taZrebis jvargum- istorikosebi, magaliTad, gelasi kvizikelic ambobs raimes amis
baTovani tipi, romelic pirvelad somxeTSi Seiqmna V-VI saukunee- Taobaze. 3. Tuki saqarTvelom WeSmariti sarwmunoeba somxeTisagan
bis mijnaze (tekoris taZari), aqve ganicada ayvaveba da mTlianad miiRo, maSin rogor unda avxsnaT is garemoeba, rom igi ase didi
Secvala ra gumbaTovani bazilika, iqca ZiriTad, wamyvan tipad xnis ganmavlobaSi antioqiis eklesiaze iyo damokidebuli? somexTa
saSualobizantiur xuroTmoZRvrebaSi. bizantiidan is gavrcelda kaTalikosebi emorCilebodnen kesarias da ara antioqias192. remon
marTlmadidebluri qveynebis arqiteqturaSi, sadac sul male Janenis sityviT, somxebi ufro Sorsac midiodnen da amtkicebdnen,
wamyvani mdgomareoba daikava Suasaukunovani bevri ostatis Semo- rom maTi kaTalikosebi faqtobriv iurisdiqcias axorcielebdnen
qmedebaSi190. aqedan gamomdinare daskvniT, somxur arqiteqturasa am mezobel qveyanaze WeSmariti rwmenis SemoRebidan VI s. bolomde,
da mis gamomsaxvel mxatvrul formebs saqarTveloSic SemouRwevi- e. i. daaxloebiT sami saukunis manZilze. misi azriT, qarTul da
aT, magram ara uSualod somxeTidan, aramed bizantiis gziT. somxur eklesiebs Soris Seqmnili daZabuli situacia mainc garedan
somexi istorikosebis tendenciuri damokidebuleba istoriu- momarTuli iranis politikis Sedegi iyo. SesaZloa, zogi provincia
li Temebis gaSuqebisas adreve SeamCnies da aRniSnes ara marto da ara mTeli eri emorCileboda somex kaTalikosebs, roca es
CvenSi, aramed msoflios sxvadasxva qveyanaSic. mravalTagan nawili sparselTa uRelqveS moeqca 498 wlidan.
sailustraciod moviyvanT cnobili bizantiologis, xelovnebaTm- qarTvel mecnierTa uaxlesma gamokvlevebma ZiriTad nawilSi
codnisa da saeklesio istoriis mkvlevris remon Janenis (1882- daadastura remon Janenis dakvirvebebis siswore kavkasiaSi qris-
1972) zogierT SeniSvnas. 1924 w. igi werda: somexma istorikosebma tianuli sarwmunoebis gavrcelebaSi qarTvel da somex misioner-
Ta rolsa da maT urTierTdamokidebulebis Taobaze. magaliTad,
188
p. muradiani, kavkasiuri kulturuli samyaro da grigol ganmanaT-
q-ma nino afciaurma `grigolis cxovrebaTa ciklis dawvrilebiT
263leblis kulti, gv. 10-11.
189
iqve. 191
remon Janeni, saqarTvelo, Tbilisi, 1996, gv. 21.
190
ix. ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë« N 1« 1978« ¿ç. 239. 192
iqve, gv. 22.
242 243
Seswavlis safuZvelze cxadyo, rom somexi ganmanaTlebeli mx- amrigad, rogorc vxedavT, sabWoTa somxuri istoriografiis
olod somexTa momqcevelia, ramdenadac sxvadasxva redaqciebSi mniSvnelovani nawili, agrZelebs ra Tavis winamorbedTa
dasaxelebuli toponimebi didi somxeTis teritoriuli tradiciebs, qarTul-somxur istoriul urTierTobaTa Temis
sazRvrebis konturebs hqmnian. somexTa momaqcevelis mniSvnelobis gaSuqebisas, istoriuli da Tanamedrove saqarTvelos mniSvnelo-
kavkasiis masStabiT gafarToeba ki `grigolis cxovrebis~ cnoba- van nawils – tao-klarjeTs, samcxe-javaxeTs da qvemo qarTls
Ta araswori interpretaciis Sedegia193. m. CxartiSvilis gamokvle- mTlianad (A zogjer kaxeTsac) somxuri kulturisa da politikuri
viTac `qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi Seswavlis Tu eTnikuri istoriis asparezad warmoudgens mkiTxvels, riTac
problemebi~, Tbilisi, 1987 w., grigol ganmanaTleblis saerTo cdilobs damajerebloba SesZinos saqarTvelos mimarT aSkara Tu
kavkasiur moRvawed gamoyvana tendenciuri interpretaciis Se- farul teritoriul pretenziebs, ris garegnul gamovlinebasac
degia. misive daskvniT, nino, rogorc qarTvelTa ganmanaTlebeli, yoveldRiur cxovrebaSi warmoadgens mis mier qarTuli topon-
qarTlSi qristianobis mTeli istoriis manZilze iyo aRiarebuli imebis somxuri formiT gadmocema, magaliTad, `taiq~, `klarjq~,
da `ninos cxovrebis~ adgilobrivi versia ukve IV saukuneSive `javaxq~, `Trelq~ da a. S.
arsebobda. rac Seexeba qarTuli da somxuri eklesiebis ierarqi-
uli damokidebulebis Taobaze somxur istoriografiaSi gavr-
celebul Tvalsazriss, didi damajereblobiTaa is uaryofili
zaza aleqsiZis gamokvlevebSi, razec ukve iTqva.
bizantiur kulturul tradiciebTan mimarTebaSi ganixilavs
remon Janeni qarTuli xuroTmoZRvrebis ganviTarebis xasiaTs da
erTob sayuradRebo daskvnebamdec midis, romelTa gaTvaliswine-
ba, vfiqrob, ufro zomiers gaxdis somxuri arqiteqturis is-
toriis mkvlevarTa gazrdil pretenziebs. igi wers: kavkasiaSi
agebuli pirveli Zeglebi bizantiuri xuroTmoZRvruli
nagebobebis nimuSebs warmoadgenda. umniSvnelovanesi epoqis XI-XV
ss. Zeglebs aqvT bizantiuri konstruqciebis ZiriTadi ele-
mentebi: berZnuli jvris formis gegma, gumbaTi da sxv. Sua
saukuneebis bolo periodSi saberZneTis eklesiebTan ufro
TvalsaCino msgavseba igrZnoba. mravalricxovan analogiebs
vxvdebiT, agreTve, wina aziaSi, siriaSia kerZod, horanSi pirvel
saukuneebSi agebul eklesiebTan. miuxedavad aseTi mravalmxrivi
gavlenisa, qarTuli xuroTmoZRvreba, ZiriTadad mainc, TviT-
myofadia. masSi gamoxatulia individualuri niSnebi, romlebic
mkafiod ganasxvavebs mas mezobeli somxuri xuroTmoZRvrebisagan,
romelmac iseTive gavlenebi ganicada194.

193
n. afciauri, grigol ganmanaTleblis qadagebaTa sazRvrebi, kr.
amierkavkasiis istoriis problemebi, Tbilisi, 1991, gv. 85-102.
194
remon Janeni, saqarTvelo, gv. 62.

244 245
– “somxuri istoriuli dasaxlebani~, am dasaxlebaTa calkeul
bukletebs, ruka-cnobarebs da a. S. am organizaciis wevrTa mTe-
li Zalisxmeva niSandoblivad mimarTulia maincdamainc Tavisi
Crdiloeli istoriuli mezobeli qveynebisaken maSin, rodesac
samxreTisa da samxreT-dasavleTis sivrceebze TavianTi istoriu-
Tavi IV
li uflebis damtkicebas, eWvi araa, rom marTlac SeZlebdnen,
mTeli es wamowyeba axla ukve samwuxaro anaqronizms rom ar
axali xedva, Tu Zveli inercia?
ganekuTvnebodes.
1992 w. xsenebulma organizaciam `somxuri istoriuli dasax-
saqarTvelosa da misi istoriis mimarT wina TavebSi aRwer-
lebebis~ seriiT erevanSi gamosca samenovani (somxur, rusul da
ili damokidebuleba gansakuTrebiT mkafiod gamoikveTa sabWoTa
inglisur enebze) bukleti saTauriT `axalqalaqi~. garekanis bolo
kavSiris daSlisa da gasuli saukunis 90-iani wlebis dasawyisSi
gverdze `didi somxeTis~ ruka da momavalSi gamosacemi buklete-
damoukidebeli qarTuli da somxuri saxelmwifoebis Seqmnis Sem-
bis rukaa mocemuli, sadac qvemo qarTlis, javaxeTisa da samcxis
deg, roca sazogadoeba sabolood ganTavisuflda sabWoTa ideo-
30 sofeli da qalaqi istoriuli somxeTis dasaxlebebsaa miTv-
logiis marwuxebidan da somxuri istoriografiis rigma warmo-
lili. TviT teqstis Zalze mcire moculobac (sul raRac or
madgenlebma, romelTac siTamame isedac ar akldaT, daufaravad
gverdamde) Tavidanve cxadyofs, rom mkiTxvelisaTvis axalqala-
gamoxates Sors mimavali geopolitikuri zraxvebi. akad. lendruS
qis warsulsa da awmyoze obieqturi, mecnieruli codnis miwode-
xurSudianma erevanSi gamoaqveyna statia – `somxeTis erovnuli
ba misi avtoris interesebSi ar Sedis. igi kmayofildeba zogadi
ideologia: arsi da Sinaarsi~, sadac wamoyenebulia `didi somxe-
da kategoriuli gancxadebiT, romlis mixedviTac `axalqalaqi
Tis~ (zRvidan zRvamde) aRdgenis etapobrivi gegma 1 . daSnakTa
mTavari dasaxlebaa gugarqis gavar (anu provincia) javaxqSi~. amg-
partiis am cnobili fantastikuri gegmis realizaciisaTvis brZo-
varive gancxadebiT somxuri mosaxleoba aq IX-X saukuneebidanaa,
lis asparezze amjerad, ZiriTadad, axali Taobis warmomadgen-
ris dasamtkicebladac miTiTebulia Zveli naqalaqaris terito-
lebi gamoCndnen, romelTa Soris Jurnalistebma, mwerlebma, poli-
riaze aRmoCenili saflavis qva 1301 wlisa da axal eklesiaSi
tologebma, sxvadasxva dargis araprofesionalebma imZlavres. war-
CaSenebuli 1289 w. somxuri qvajvari, agreTve, qalaqis maxloblad
sulis kritikuli Seswavlis nacvlad, maT winamorbedi da ufro-
mdebare XII-XIII ss. eklesia, rac namdvilad arasakmarisia. teqstis
si Taobis mier gayalbebuli istoriis bazaze daSnakuri ideebis
danarCeni nawili eTmoba rusuli jaris mier axalqalaqis aRebas
propagandas mihyves xeli da am procesSi araseriozulobis
da maT mier arzrumidan Camosaxlebuli somxebiT am mxaris
yovelgvar zRvars gadaabijes. sicrue, siyalbe, arakompetentur-
kolonizaciis aRweras. Tu Sua saukuneebis axalqalaqis istori-
oba am rigis `mkvlevarTa~ saerTo damaxasiaTebel niSnad iqca.
is gadmocemas 22 striqoni eTmoba, XIX s. qalaqis istoriis
samagierod, es propaganda organizaciulad ufro qmediTunari-
gadmocemas – orjer meti, rac arapirdapir imazec miuTiTebs,
ani da farTo masStabisa aRmoCnda.
rom axalqalaqisa da javaxeTis somxuri mosaxleobis istoria,
am kampaniis avangardSia somxuri arqiteqturis Semswavleli
realurad am droidan iwyeba. miuxedavad amgvari Sedegebisa, gamo-
organizacia, inglisuri abreviaturiT – RAA, romelic aqveynebs
cemis arCeuli forma (e. i. bukleti) mis avtors ufro met saSu-
`samecniero Sromebis krebulebs, seriul gamocemebs, maT Sorisaa
alebas aZlevs mkiTxvels is codna miawodos, rac mas awyobs, saw-
inaaRmdegos ki ufro moxerxebulad aaridos Tavi. normalur vi-
TarebaSi, aseTi naSromebi mecnierul monacemebs unda emyarebodes
1 da ara, piriqiT, politika gansazRvravdes faqtebis ganxilvis
ix. gaz. `kavkasioni”, 1999, 17-23 Tebervali.

246 247
wess. xsenebuli organizaciis sagamomcemlo gegmebi da ukve movlenebis dasaxelebisa da moyvanili cxrilis STambeWdavi
gamocemuli produqcia eWvs aRar gvitovebs, rom am bukletiT cifrebis CvenebiT akeTebs ganmazogadebel daskvnas, rom `ax-
istoriis gayalbebis kerZo SemTxvevasTan ki ar gvaqvs saqme, alqalaqSi yovelTvis somxuri mosaxleoba Warbobda~-o. amis gamo,
aramed, antimecnierul da antimezoblur farTo kampaniasTan. d. berZeniSvili savsebiT marTebulad SeniSnavs: Tavisi istoriis
amitom misasalmebelia Jurnal `artanujis~ redaqciis iniciati- mTel manZilze axalqalaqi qarTuli dasaxleba iyo saqarTvelos
va, romelmac cnobil mecniers, istoriuli geografiis special- saxelmwifos SemadgenlobaSi, amitom bukletis avtoris azri,
ists, devi berZeniSvils sTxova pasuxis gacema bukletSi aRZrul somxuri mosaxleobis aq mudmiv umetesobaze, aSkara siyalbea3 .
problemebze, risTvisac mas Jurnal `artanujis~ mTeli nomeri msgavs siyalbeTa magaliTebi sxvac araerTia. Tundac is, rom
daeTmo (1998 w. # 7). XIX s. xaCqarebs bukletis avtori IX-X ss.ad asaRebs, raTa ax-
pirvelwyaroebis farTo speqtris safuZvelze d. berZeniSvilma alqalaqSi somxuri dasaxlebis arseboba am saukuniT daaTariRos.
axalqalaqisa da javaxeTis istoriis Tanamimdevruli suraTi war- xelovnebaTmcodne eka jandieri ganmartavs: es calkeuli xaCqare-
moudgina mkiTxvels uZvelesi droidan dRemde, ramac naTlad bi, arqeologiuri stratigrafiis mixedviT XIX s. 30 wlebis Sem-
cxadyo bukletis avtoris gancxadebaTa sruli usafuZvloba. deg aq gadmosaxlebul somex moaxalSeneTa nakvalevia. am qvebis
amasTan, somexi avtori amxila TvalTmaqcobasa da arakeTilsin- gviandel warmomavlobaze ara marto ornamentis analizi, aramed
disierebaSi, romelic am gziT cdilobs faqtebisa da wyaroTa maTi garegnuli ieric da uzado Senaxulobac metyvelebs. paskevi-
monacemebis Sinaarsis misTvis sasurveli mimarTulebiT gaxmi- Cis alyas da 300 zarbaznis Sturms raRa marto es xaCqarebi gada-
anebas. magaliTad, bukletis teqstis mixedviT, axalqalaqi ori urCa zedapirze uvneblad, roca mTeli cixe Tavisi oTxsarTu-
mdinaris SesayarSia, romelTagan erTia `farvana (e. i. Tavfarav- liani koSkebiT Camoilewa. magaliTebis gamravleba kidevac Sei-
nis wyali), meore ki – `qarasun aRbiur~ (ormoci wyaro). aseTi Zleboda, magram moyvanilic, vfiqrob, sakmarisi unda iyos bukle-
saxelwodeba ar arsebobs. esaa somxuri Targmani Turquli yirx- tis avtoris kvalifikaciisa da moqalaqeobrivi keTilsindisiere-
bulaxisa, romelic rusul xuTversian rukazea aRniSnuli. ufro bis warmosadgenad.
adre mas dliviswyali, xolo Zvel qarTvel istorikosebTan ax- d. berZeniSvilis mier mkacri mecnieruli sizustiT warmod-
alqalaqiswyali ewodeboda. mdinaris gviani, Turquli saxelwode- genili mdidari istoriuli faqtebi axalqalaqsa da mTlianad
bis somxurad gadakeTebiT teqstis avtori cdilobs rogorme javaxeTs gvixasiaTebs, rogorc didi warsuli mqone, ekonomikuri
daamkvidros hidronimis somxuri forma, SeniSnavs d. berZeniS- da politikuri TvalsazrisiT saqarTvelos umniSvnelovanes da
vili2 . bukletSi moyvanilia axalqalaqis somxuri da sxva erovneb- qarTuli kulturis sanimuSo regions. naqalaqaris teritoriaze
is mosaxleobis raodenobis amsaxveli cxrili, romlis mowmobi- arqeologiurma gaTxrebma gamoavlina eneoliTuri da adrebrin-
Tac somxebi raodenobrivad didad sWarboben sxva erovnebis war- jaos xanis namosaxlari, roca somxebi kavkasiaSic jer ar iyvnen,
momadgenlebs. am Tanafardobis yvelaze adreuli maCvenebeli ris gamoc, Cans, bukletis avtori am mniSvnelovan faqts, saer-
1851 wlidan iwyeba da grZeldeba 1976 wlamde. cxrili asaxavs is- Tod, arc axsenebs. aseve dumiliT gverds uvlis q. w. VIII s.
toriul periods, roca carizmis moxeleebma, Semdeg ki sabWoTa urartul wyaroebSi moxseniebul qveyana `zabaxa~-s anu javaxeTs,
mTavrobamac politikuri mosazrebiT demografiuli situacia am romelsac mZime brZolebi hqonda urartelebTan. Zveli javaxeTis
regionSi Zalis gamoyenebiT Zireulad Secvala somexTa sasarge- qarTlTan uaxloes kavSirze metyvelebs iberiis aristokratiaSi
blod. bukletis avtori ki XIX s. 30-iani wlebis Semdgomi xanis sakuTar saxelad qceuli javax (zevax)-is popularoba. es saxeli

2 3
Jurn. `artanuji~, 1998, # 7, gv. 12. Jurn. `artanuji~, 1998, # 7, gv. 25.

248 249
armazis warwerebSi samgzisaa dadasturebuli II s. iberiis pitiax- Tis axalqalaqi ZiriTadad mainc osmalTa jaris sadgomi iyo,
Sebis sakuTar saxelad (Sdr.: kaxa – kaxeTi). qarTuli wyaroebis sadac Zlivs boginobda adgilobrivi mosaxleoba4 .
mixedviT, wundis saerisTavoSi gaerTianebuli javaxeTi uZvelesi amrigad, bukletis avtoris mtkiceba, TiTqos, axalqalaqis
droidanve qarTlis mefes emorCileboda. pirveli qarTuli somxuri mosaxleoba yovelTvis sWarbobda qarTuls, Zveli somxu-
eklesiebi iq IV-VI saukuneebSi aSenda, xolo vaxtang gorgasalma ri miTia mxolod. sagulisxmoa isic, rom jer kidev 1919 w. ga-
javaxeTSi saepiskoposo kaTedra daaarsa. arabuli da somxuri zafxulze damfuZnebeli krebisaTvis mowyobili arCevnebis dros
wyaroebi (balazori, ioane mamikoniani) javaxeTs qarTlis im mxa- axalqalaqis mazraSi, romelic somxuri mosaxleobis gansakuTre-
reTa Soris asaxeleben, romlebic arabebma VII s. daipyres. buli siWarbiT gamoirCeoda maSin, arCevnebSi monawile 21. 687
naqalaqaris teritoriaze gaTxrili da Seswavlilia Zveli qarTu- kacidan 13 aTasma qarTul partiebs misca xma da mxolod rva
li eklesiis IX-X ss. naSTi, e. w. `Tavisufali jvris~ tipis cen- aTasma – somxurs5 . imedia, axalqalaqisa da javaxeTis somxuri
tralurgumbaTovani nageboba. mis nangrevebSi napovni qvajvarTa mosaxleobis 120 wliani istoria ver gadaSlis imave mxaris ram-
bazisebi da karnizebi ki V-VII da VIII-IX ss. ganekuTvneba. ivaraudeba, denime aTasi wlis qarTul istorias.
rom isini IX-X ss. eklesiis mSeneblobaSi iq arsebuli ufro Zveli d. berZeniSvilis pasuxis gamoqveynebidan mokle xanSi, imave
samlocveloebidan moxvdnen. xaCqarebze ufro adreuli da mniS- 1998 w. somxeTis gamomcemloba `mecnierebam~ dastamba somxuri
vnelovani ZeglebiT dasturdeba, rom axalqalaqis koncxze arse- arqiteqturis Semswavleli organizaciis samecniero Sromebis
buli mozrdili samosaxlo imdenad dawinaurebula, rom XI s- morigi wigni, romelic, faqtobrivad istoriuli simarTlis dam-
isaTvis igi javaxeTis umniSvnelovanesi centri gamxdara da bag- axinjebis axal sanimuSo cdas warmoadgens. wignis saTauri
rat IV-is daqvemdebarebaSi gadasula, romelsac mefem zRudec `saqarTvelos saxelmwifoebrivi politika da somxuri kulturis
Semoavlo. d. berZeniSvils, amasTan, mohyavs vrceli amonawerebi Zeglebi~ da gansakuTrebiT misi Sinaarsi, samwuxarod, verafriT
wyaroebidan axalqalaqs Tavsgadamxdari omebis Taobaze da hgavs mecnierebasTan Tundac miaxloebul naSroms. wigns Tavidan
sagangebod moyvanil am amonawerebSi niSandoblivad ar Canan bolomde gasdevs TavSeukavebeli, Rirsebas moklebuli gamoTqme-
somxebi. yvelgan xazgasmulia `axalqalaqis mkvidrni~, `did-didni biT gamoxatuli, zRvarsgadacilebuli emociebis talRa, romel-
da warCinebulni mTavarni da erisTavni~ `mesxni aznaurni~, ic avtorTa naRvaws nebiT Tu uneblied araseriozuli politi-
`qarTvelebi~ da `qarTvelTa meliqebi~. arsaidan Cans, rom iq `is- kanobis xasiaTs aZlevs. krebulis Semdgenlis, samvel karapetianis
ganmartebiT, RAA-s mTeli Zalebi da saxsrebi mimarTuli aqvs
toriuli somxuri mosaxleoba~ yofiliyos. sayuradReboa, rom
mxolod da mxolod axlandeli somxeTis respublikis sazRvrebs
saerTod javaxeTis epigrafikaSi somxuri warwerebi XIV s-mde ar
gareT arsebul somxur kulturul faseulobaTa Seswavlisaken,
Cans, xolo qarTuli warwerebis simravliT Cvens qveyanaSi es erT-
e. i. istoriuli somxeTis teritoriisakeno. saqarTveloSi ki, mi-
erTi gamorCeuli mxarea. 1595 w. Sedgenili `gurjistanis vilai-
sive TqmiT, somxuri Zeglebi SemCneulia ara marto istoriuli
eTis didi davTridanac~ Cans, rom javaxuri soflebis mosaxleo-
somxeTis gugarqis olqSi, aramed sxva adgilebSico – qarTlSi,
bis didi umravlesoba qarTvelebi arian. aris soflebi, sadac
kaxeTSi da sxvagan6 . ase, kalmis erTi mosmiT qvemo qarTli da
qarTul saxelebs Soris gamoereva TiTo-orola karapet, xaCatur,
saerTod mTeli samxreTi saqarTvelo istoriul somxeTadaa
terakof da sxv. aris mahmadianuri saxelebic. samagierod, arsad
Cans mxolod somxebiT dasaxlebuli soflebi. osmalTa batonobis
periodSi axalqalaqi knindeba, mosaxleobisgan icleba da kvla- 4
Jurn. `artanuji~, gv. 13-27.
5
vac qarTlidan gadmosulebiT ivseba, magram XVI-XVIII ss. javaxe- v. nozaZe, saqarTvelos aRdgenisaTvis brZola mesxeTis gamo, Tbi-
lisi, 1989, gv. 60.
6
dasaxelebuli somxuri krebuli, gv. 83.

250 251
gamocxadebuli. Tavis agresiul zraxvaTa gasamarTleblad ganadgurebuli TiTqmis yvela is nageboba, romelTa Sesaxeb wignis
qarTul mxares brals sdebs somxuri Zeglebis ganadgurebaSi da gverdebze zarebis rekvaa atexili. wignis avtorebs unda
provokaciulad acxadebs, TiTqos, somxuri kulturis Zeglebis SevaxsenoT, rom im avadxsenebul 30-ian wlebSi qarTuli kul-
arseboba saqarTveloSi miCneuli iyos saSiSad im mizeziT, rom Tu turis Zeglebi gacilebiT metad dazianda, vidre somxuri da am
qarTlSi, kaxeTsa da imereTSi somxebi, sxvebis msgavsad mosulebi saqmeSi `qarTuli saxelmwifoebrivi politika~ arafer SuaSia, miT
arian, viTomc, samxreT saqarTveloSi isini aborigenebi iyvnen. am- ufro usafuZvloa pretenziebi damoukidebeli saqarTvelos
itomac, `ukanaskneli aTi wlis ganmavlobaSi somxurma istoriulma mTavrobis mimarT.
Zeglebma srulmasStabiani da mizanmimarTuli ganadgureba da RAA-s warmomadgenelTa gansakuTrebuli aRSfoTeba gamoi-
miTviseba ganicadeso~7 . STabeWdilebis gasaZliereblad ki cil- wvia eliaze amierkavkasiis masStabebisTvis grandiozuli samebis
ismwameblurad acxadebs, TiTqos, somxuri civilizaciis damamtki- qarTuli eklesiis aSenebam, ramdenadac maT raRatomRac
cebel ZeglebTan erTad saqarTveloSi berZnuli, rusuli da sakuTrad miCneuli teritoriis Seuracxyofad miiCnies, ris gamoc
germanuli Zeglebic mizanmimarTulad nadgurdebodes8 . faqtobri- samebis mSeneblebs `barbarosebi~ uwodes10 da provokaciulad ga-
vad ki, s. karapetianis mTeli mrisxaneba Tbilisis somxuri Ze- nacxades, TiTqos, mrisxanebis talRam gadauara saqarTvelos
glebis `ngrevisa da dazianebis~ winaaRmdegaa mimarTuli, miuxe- somxur da rusul mosaxleobas da imuqrebodnen `aucileblad
davad imisa, rom saqarTvelos dedaqalaqi `istoriuli somxeTis daiqceva sisxlze, Zvlebze da sicrueze agebuli qarTuli
teritoriis~ miRma unda iTvlebodes TiTqos. krebulis Semdgenlis taZrebio~11. miuxedavad imisa, rom samebis eklesia aSenda Zveli
taqtikuri svla arc ise Zneli gamosacnobi unda iyos. s. karape- qarTuli sakulto Zeglis adgilas da misi mSenebloba savsebiT
tiani erTdroulad ori kurdRlis daWeras apirebs. qvemo qarT- kanonieri iyo, qarTvelTa patriarqma pativiscemis niSnad es
lis mitacebasTan erTad yuradRebis gadmotanas cdilobs javax- gadawyvetileba sruliad somexTa kaTalikoss SeuTanxma, romelic
eTidan, sadac saukuneze metia mizanmimarTulad da sistematurad miesalma kidec `RvTis sasurvel~ am saqmes12.
nadgurdeba somexTa gvian mosulobis mamxilebeli mravalricxo- mrude sarkeSi faqtebis Cvenebis magaliTebi wignSi sakmaod
vani qarTuli Zeglebi. gaRma gamodavebisa da ciliswamebis xerxiT bevria. mavne tendencia wignis avtorTa politikur sibeceze
s. karapetianis gundis wevrebi cdiloben qarTvelTa winaaRmdeg metyvelebs da mas zianis meti araferi SeuZlia moutanos mezobe-
mimarTon istoriul ZeglTa daRupviT gamowveuli aRSfoTeba. li xalxebis urTierTobas. uRirsi gamoTqmebis siuxvec (qarTve-
sinamdvile ki TviT am krebulSi moTavsebuli zogierTi weril- li vandalebi, barbarosebi, xulignebi, mobandito qarTveli
idanac ki Jonavs. magaliTad, somxeT-saqarTvelos sazogadoebis mRvdlebi, qarTuli sapatriarqos vandalebi da sxv.) imisTvisaa
wevri armen ter sarqisiani Tavis statiaSi aRiarebs, rom ruseTis gamoyenebuli, rom saqarTvelos somxuri mosaxleobis gulubryvi-
imperiis damxobis Semdeg sovetizirebul qveyanaSi daiwyo sakulto lo nawilSi qarTuli saxelmwifos, qarTuli samRvdeloebisa da
nagebobaTa sayovelTao msxvreva. miwis piridan daundoblad iR- saerTod e. w. `daudevari qarTvelebisadmi~ siZulvili aRZras,
gveboda taZrebi, eklesiebi, meCeTebi, minareTebi, sinagogebi. am rac, etyoba viRacis (albaT saerTo mtris) interesebSi Sedis.
procesma amierkavkasiac moicva. TbilisSi dangreulma somxurma yvelaze miuRebeli am wignSi mainc Riad gacxadebuli teri-
eklesiebma aTs gadaaWarba 9 . Semdeg CamoTvlilia am periodSi toriuli pretenziebia. s. karapetiani akritikebs ra Jurnal `ar-
tanujSi~ dabeWdil devi berZeniSvilis maRalprofesiul, mec-

7 10
dasaxelebuli somxuri krebuli, gv. 7. dasaxelebuli somxuri krebuli, gv. 51.
8 11
iqve. iqve, gv. 52.
9 12
iqve, gv. 80-81. iqve, gv. 51-52.

252 253
nierul doneze Sesrulebul, Cvens mier ukve xsenebul kritikul am gzas adga, rogorc TeTri, ise wiTeli ruseTi. amgvari sakiTx-
werils, romelic RAA-s aseve sxva mavne gamonaTqvamebs exeba, ebis wamoweva da maT Sesaxeb diskusiebis mowyoba mezobeli xalx-
yovelgvari argumentisa da mtkicebis gareSe acxadebs, rom mas, ebisadmi mtrulad ganwyobili, politikurad gaumarTavi seriuli
TiTqos, mecnierebasTan araviTari kavSiri ara aqvs, mxolod imi- gamocemebis gziT, gansakuTrebiT axla, roca saqarTvelosa da
toma, rom qarTveli mecnieri, Turme, gaurbis Sua saukuneebis somxeTis saxelmwifoTa urTierToba TanamSromlobis, saerTo
qarTul wyaroebSi farTod gavrcelebul saxels – `somxiTs~ da interesebis Segnebisa da urTierTgagebis niSniT warmatebiT vi-
`istoriuli somxeTis olqis gugarqis Crdilo raionebis Tardeba, ubralod mavnea da ewinaaRmdegeba mezobeli xalxebis
aRsaniSnavad iyenebs toponim `qvemo qarTls~. amiT devi berZeniS- saerTo interesebs.
vils surs dafaros realoba, romelsac termini `somxiTi~ anu am saZraxis saqmeSi gansakuTrebulad aqtiurobs ukve xseneb-
somxeTi asaxavso13. am SemTxvevaSic s. karapetiani, sxva somexi uli samvel karapetiani. mis saxelTanaa dakavSirebuli RAA-s
avtorebis msgavsad, TvalTmaqcobs. is aRarafers ambobs imaze, mier 1995 w. somxur enaze ruka-cnobaris `somxuri eklesiebi
rom somxuri wyaroebi imave teritorias `vrac daSts~ anu saqarTveloSi~ gamocema, romelic somxeTs garda Tbilisis ek-
qarTvelTa vels uwodeben, Zveli somxuri wyaroebi misTvis ukeTes lesiebSic iyideba. mis avtors saqarTveloSi aRricxuli aqvs,
SemTxvevaSi `gugarqSi~ narev mosaxleobas gulisxmoben da iq misi TqmiT, 650 somxuri eklesia, romelTagan TiTqmis naxevari,
somxebi ar egulebaT. termini `somxiTi~ ki X s. Cndeba, roca sinamdvileSi, somxurs miwerili qarTuli eklesiebia, amasTan
qvemo qarTlis teritoriaze kvirikianTa mcire somxuri samefo Zalze mcirea maT Soris istoriul-kulturuli Rirebulebis
Camoyalibda. niSandoblivia, rom Tanamedroveni amis Semdegac am Zeglebi. magram es s. karapetians ar anaRvlebs, misTvis mTavaria
raions isev saqarTvelod aRiqvamdnen. episkoposi mxiTar airiv- raodenoba, romelmac saqarTvelos aRmosavleTi da samxreTi
aneci qvemo qarTlis teritoriaze kvirikianTa samefos warmoqm- raionebis dasaxelebuli punqtebi mTlianad unda dafaros, raTa
nas ase gadmogvcems: `981 w. daiwyo bagratunianTa mefoba iq qarTuli eklesiisaTvis ubralod mosaniSni adgilic ar darCes.
qarTvelebze rameTu gurgeni gamefda saqarTveloSi, xolo misi swored aseTia misi ruka-cnobaric, romlis daniSnuleba yvelaze
Zma smbati somxeTSi14. aSkaraa, rom somex episkoposs somexTa mier gulubryvilo mkiTxvelisaTvisas, vfiqrob, savsebiT gasagebia. s.
`gugarqad~ wodebuli es mxare eTnikuri da kulturuli niSniT karapetiani Tavisi moRvaweobis geografiul areals TandaTan
saqarTvelod miaCnda. vfiqrob, komentari zedmetia. aseve safuZ- afarToebs da 2002 wlisaTvis ukve beiruTSi RAA-s egidiT
vels moklebulia javaxeTis saxelis somxuri formiT (`javaxq~) aqveynebs ruka-cnobars `javaxeTis istoriuli Zeglebi~ (æ³í³ËùÇ
daJinebuli gadmocema da amiT garkveuli teritoriuli preten- å³ïÙ³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñ). amjeradac ar Ralatobs Cvevas da mis
ziebis aRZvra. kargadaa cnobili, rom saqarTvelos bunebriv-is- ruka-cnobarSi mxolod somxur Zeglebs afiqsirebs, ganurCevlad
toriuli sazRvrebi bevrad ufro samxreTiT iyo gavrcobili da imisa gaaCniaT Tu ara maT istoriuli an kulturuli Rirebule-
saukuneebis manZilze imdenad myari, rom amierkavkasiis adminis- ba. mizani igive rCeba. mkiTxveli daarwmunos javaxeTis somxur
traciulad mowyobisas ruseTis mTavroba iZulebuli iyo Tbili- warsulSi, miuxedavad imisa, rom warmodgenil ZeglTa umetesoba
sis gubernia Zvel istoriul sazRvrebSi moeqcia. samagierod, XIX-XX ss. ganekuTvneba15. imave 2002 w. beiruTSi somxur enaze
sazRvrispira raionebSi mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba gamoqveynda mecnieruli naSromebisa da statiebis mozrdili kre-
meqanikurad da Zaladobrivi gziT qarTvelTa sazianod Secvala. buli – `mSobliuri javaxeTi~. s. karapetians am krebulSi ekuTv-
nis CvenTvis ukve kargad cnobili suliskveTebiT dawerili, sami
statia sadac siyalbe da ciliswamebac sakmaod uxvadaa Tav-
13
xsenebuli somxuri krebuli, gv. 84.
14
mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, l. davlianiZis gamoc.
15
Tb., 1990, gv. 74. ix. literaturuli saqarTvelo, 18-24 oqtomberi, 2002 w.

254 255
moyrili. Tematurad axalia misi werili `qarTuli politika ax- roca dasaxelebuli faqtorebi didi eWvis qveSaa, miT umetes,
alcixe-axalqalaqis mahmadiani mosaxleobis sakiTxTan dakavSire- rom arc erT maTgans konkretuli magaliTi an cnoba saerTod
biT~. problema s. karapetianis arcTu usafuZvlo SeSfoTebas ar axlavs, faqtorTa mTeli es erToblioba imdenad zogadi da
iwvevs, ramdenadac man kargad icis, rom 1944 w. samcxe-javax- arafris mTqmelia, rom aseTive `warmatebiT~ SeiZleba miudges is
eTidan Sua aziaSi gasaxlebuli mosaxleobis udides nawils am nebismieri xalxis eTnogezs. al. kananians Tavisi debulebis gasa-
qveynis mkvidri gamahmadianebuli mesxebi (muslimani qarTvelebi) marTleblad, Tundac erTi seriozuli gamokvleva mainc rom dae-
Seadgendnen da dabrunebis SemTxvevaSi maTTan Sexvedra, buneb- saxelebina, kidev SeiZleboda misTvis raRaca angariSis gaweva,
rivia, gaacocxlebs usiamo warsuls, roca XIX s. 30 wlebSi ZaliT Torem TviTon, rom Zveli istoriis specialisti ar aris da ety-
gandevnili am mesxebis winaparTa sabinadroze erzerumidan Camo- oba arc Sua saukuneebisa, es misi werilidanac cxadad Cans. mTel
saxlebuli somxebi daamkvidra imdroindeli ruseTis mTavrobam16. teqstSi winaaRmdegobebiT gajerebuli erTmaneTis gamomricxve-
amitomac aris, rom im droidan mokidebuli dRemde javaxeTis li debulebebi monacvleobs, romelTa mizani Tumca ki javaxeTis
somxuri mosaxleoba s. karapetianisa da maTi msgavsebis waqeze- somxuri samyarosaTvis kuTvnilebis damtkicebaa, magram mis-
biT mizanmimarTulad dReniadag Slis qarTvelTa kvals saqarTve- dauneburad sapirispiroze ufro metyvelebs. magaliTad, al. ka-
los am ZirZvel miwa-wyalze. nanianis TqmiT, qarTuli eTnikuri elementis SeWra javaxeTSi
arsebiTad wamqezebluri da aSkarad agresiulicaa somxeTis uZveles droSi xdeboda da am process mudmivi xasiaTi hqonia,
rusulenovan gazeTSi `novoe vremiaSi~ (2002 w. 5 noemberi) gamo- rac XIX s. presaze dayrdnobiT daudgenia. IX s-idan moyolebuli,
qveynebuli somxeTis mecnierebaTa akademiis istoriis institut- ganagrZobs werilis avtori, javaxqi bagrationebis artanujeli
is mecnier TanamSromlisa da politologis aleqsandre kananianis dinastiis gavlenis qveS eqceva da Zlier qalkedonur zewolas
werili, romelic gazeTis redaqciis ganmartebiT, xsnis dapiri- ganicdis. Sedegad, somxeTis am kuTxis mosaxleobis arcTu mcire
spirebaTa kvanZs, romelic javaxqis irgvliv Seikrao. samwuxarod, nawils, Tavis politikur xelisufalTa msgavsad, qalkedonur
mecnieruli sabuTianobisa da eTikis dacvis sanacvlod, werili saqarTvelosTan aqvs Sexeba, marTlmadideblobas iRebs da
savsea TvalTmaqcobis, ciliswamebisa da wyaroebis cnobebis gay- qarTveldeba. qalkedonuri rwmenis aRmsarebeli feodalebi
albebis magaliTebiT, daSvebulia araerTi faqtobrivi Secdomac. aSeneben eklesiebs, sadac RvTismsaxureba wminda berZnuli iyo,
erT-erTi didi Secdoma Tu tyuili, anda orive erTad, vfiq- oRond qarTulad aResruleboda. al. kananianis SeniSvniT, qarTu-
rob, aris al. kananianis mier am werilSi wamoyenebuli debuleba, li epigrafika javaxeTSi IX s. gamoCnda da XIV s. Sewyda (aSkaraa
TiTqos, `javaxqi~ somexi eris genezisis arealSi Sedioda. am cruobs an ar icis). XIV s-idan iq mxolod somxur epigrafikas
debulebis siswores, misi TqmiT, mowmobs: `javaxqis~ toponimTa vxvdebiTo (sinamdvileSi somxuri epigrafika aq XIV s-mde arca
etimologia, iseve, rogorc arqeologiur gaTxrebSi aRmoCenili Cans) da ganagrZobs: qarTvelTa mravalsaukunovanma politikurma
uZvelesi kulturuli plastebi, mxaris adre Suasaukunovani batonobam ver Seryvna javaxqis eTnikuri saxeo. qalkedonizmis
tradiciebis erTianoba, misi mWidro kavSiri somxeTis zeganis mimdevrebma da gaqarTvelebulma somxebma TurqeTis batonobis
saerTokulturul arealTan da istoriuli wyaroebi. saerTod dasawyisSive miiRes islami. somxuri mosaxleoba ki, umZimesi wn-
eTnogenezisis problema imdenad rTulia, rom CamoTvlili exis gamo, TandaTan Semcirda. amrigad, 1830 w. javaxqSi somexi
faqtorebis realurad arsebobis pirobebSic ki dasmul sakiTxze mosaxleobis gadasaxleba unda ganvixiloT ara rogorc saqarTve-
gadawyvetiT pasuxis gacema SesaZloa gaWirdes. am SemTxvevaSi ki, los teritoriis `kolonizacia~, aramed somxuri mosaxleobis
migracia misi erTi regionidan meoreSio.
Tuki al. kananianisave dakvirvebiT qarTuli eTnikuri ele-
16 mentis, ZiriTadad, mesaqonleebis javaxeTSi SeWra uZvelesi xani-
ix. literaturuli saqarTvelo, 2-8 maisi, 2003 w.

256 257
danve xdeboda da am process mudmivi xasiaTi hqonda, e. i. `qar- ase rom, al. kananianis umTavres mignebas, TiTqos, `1830 wels
Tuli elementi~ iq myarad ijda, Tu IX s-idan moyolebuli iq javaxqSi somexi mosaxleobis gadasaxleba unda ganvixiloT ara
qarTveli bagrationebi batonobdnen da maT `somxeTis am kuTxis rogorc saqarTvelos teritoriis `kolonizacia~, aramed somxuri
mosaxleobis arcTu mcire nawili~ gauqarTvelebiaT kidec, xolo mosaxleobis migracia misi erTi regionidan meoreSi~, araviTari
somexTa kvalis maniSnebeli epigrafika mxolod XIV s-idan Cndeba, mecnieruli safuZveli ar gaaCnia.
aqedan rogorRa gamohyavs daskvna, rom qarTvelTa mraval- mecnierul problemebze da Tundac politikur sakiTxebzec
saukunovanma politikurma batonobam ver Seryvna `javaxqis~ eT- kamaTi, ra Tqma unda, SeiZleba da saWirocaa, magram patiosnad,
nikuri saxeo? anda qarTvelTa mravalsaukunovani politikuri obieqturad, argumentebisa da sabuTebis warmodgeniT. magram,
batonoba, rom al. kananianis mixedviT, osmalTa batonobiT roca amis sanacvlod, mecnieris pretenziis mqone piri ciliswame-
Seicvala, ris Sedegac somxuri mosaxleoba Zalze Semcirda, aseT bas mimarTavs da iseT did mecnierebs, rogoric ivane javaxiS-
politikur suraTze sadRaa `javaxqis~ adgili? ra Tqma unda, vili da niko berZeniSvili iyo, mecnieruli keTilsindisierebis
qarTlis es ganapira mxare anu qarTuli wyaroebis zemo qarTli da principulobis namdvil etalonebs, augad da cud tonSi moix-
Zvel da Sua saukuneebSi yovelTvis javaxeTad Seicnobda, Tu seniebs, werilis avtori pirvel rigSi sakuTar pirovnul Rirse-
mxedvelobaSi ar miviRebT somxuri dapyrobebis ramdenime baze iRebs xels. aSkaraa, rom al. kananians n. berZeniSvilis `ar-
umniSvnelo epizods. rac Seexeba eTnogenezTan dakavSirebiT al. qeologiuri dRiurebi~, rogorc amas somexi avtori uwodebs
kananianis mier dasaxelebul faqtorebs, unda SevniSnoT, rom iseve javaxeTis 1933 wlis eqspediciis saangariSo moxsenebas, namdvilad
rogorc mTel samxreT-dasavleT saqarTveloSi, javaxeTis topo- ar waukiTxavs da zepir gadmocemas emyareba, Torem antisomxurs
nimiaSic SeiniSneba zanuri enis nakvalevi. fiqroben, rom sa- iq verafers naxavda. am `dRiurebSi~ saubaria im did siZneleebsa
xelebSi – WobareTi, toloSi, dadeSi, orxofia, miraSxani, ko- da dabrkolebebze, rasac eqspediciis muSaobas uqmnida javaxeTis
ruSeTi, kvarSa, burnaSeTi, saloSeTi, areSti, baraleTi, janjRa, somxur mosaxleobaSi CaTesili undobloba qarTvelTa mimarT. ase
orja, CunCxa, oloda, eStio da sxva mravali unda iyos iyo n. berZeniSvilamdec da igive viTarebaa dResac19, qarTuli
Semonaxuli uZvelesi zanuri saxelwodebani. arqeologiur masa- materialuri kulturis Zeglebi da masze gakeTebuli warwere-
laSic kargad Cans kolxuri brinjaos kvali. javaxeTSi dadastu- bic dResac mizanmimarTulad da TanmimdevrobiT nadgurdeba. es
rebulia rogorc dasavlurqarTuli, ise aRmosavlurqarTuli faqtia da amis mizezi mxolod droTa svla da bunebrivi stiqie-
kulturisaTvis damaxasiaTebeli brinjaos nivTebi17. javaxeTis bi ar aris.
toponimebis udidesi nawili, cxadia, qarTulia, Tumca, rogorc al. kananiani gveficeba mTel saqarTvelos ki ara, mxolod
d. berZeniSvili varaudobs, somexTa mier drodadro dapyrobil somxebiT dasaxlebul javaxeTs gedavebiTo (etyoba, amisTvis unda
javaxeTSi ZvelTaganve iqneboda somxuri mosaxleobac, ris mow- madlobac gvaTqmevinos) da Tan dRevandeli saqarTvelos bolni-
mobadac gaismis javaxeTis Zveli centris – wundis somxuri sax- sis, dmanisis, TeTriwyaros, marneulis raionebsac Cum-Cumad xe-
elwodeba. miuxedavad amisa, ganagrZobs qarTveli mkvlevari, jav- lsa hxvevs. misi mtkicebiT, is garemoeba, rom somxeTs mravali
axeTSi ar SemogvrCenia uZvelesi somxuri warwerebi, aseTi aq saukunis manZilze gauqmebuli hqonda saxelmwifoebrioba da Crdi-
mxolod qarTuli Cans18, rac xsenebul dapyrobaTa epizodur da lo somxeTis zogierTi kuTxe naxevrad damoukidebeli qarTuli
umniSvnelo xasiaTze unda miuTiTebdes. politikuri warmonaqmnebis SemadgenlobaSi Sedioda, ar aZlevs
saqarTvelos uflebas, es teritoriebi istoriul kuTvnilebad
17
ix. d. berZeniSvili, narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografi-
idan, Tbilisi, 1985, gv. 125.
18 19
iqve, gv. 126. ix. Jurn. `artanuji~, # 7, 1998, gv 32-34.

258 259
gamoacxadoso da ganagrZobs – Seucnobelia gzani istoriisa – p. muradianis SeSfoTebac gamoiwvia da mas Semdeg, rac somxur
albaT, amitomac javaxqi, romlis somxuri saxe Sua saukuneebSi istoriul dasaxlebaTa seriis bukletebisa da s. karapetianis
dasustda, XIX s. kvlav aRdga, rogorc wminda somxuri regioni, ruka-cnobaris gamosvlas qarTulma sazogadoebam mwvave reaqciiT
im dros, roca Crdilo-aRmosavleTi gugarqi – bolnofori, qve- upasuxa, isic SeuerTda umwifari avtoris kritikas. erevanSi ga-
Safori, wobofori, kolbo fori, mangleacfori, praqtikulad momaval gazeT `hzor haireniq~-Si dabeWda werili saTauriT `sin-
Turquli eTnikuri elementebiT aris dasaxlebulio (rogorc Cans, disisa da movaleobis gzajvaredinze~, romelic Semdeg qarTul
amasac Cven gvsayvedurobs). radganac al. kananiani qarTvel av- enazec iTargmna da gazeT “axal epoqaSi” gamoaqveynes rusudan
torebsa da maT Sromebs eWvis TvaliT uyurebs, somexTa mier Wubabriam da bondo kupataZem 2001 w. 27 aprili – 4 maisis nomer-
`gugarqad~ wodebul qvemo qarTlis eTnoistoriaze mouyvan cno- Si. p. muradianis kritika ZiriTadad mimarTulia s. karapetianisa
bili somexi mecnieris leon meliqseT-begis Tvalsazriss. isic da zogadad RAA-s TanamSromlebisadmi, romlebic codnis nakle-
somxeTis patrioti iyo da amis gamo garkveulwilad subieqtur bobis gamo sruliad aSkara faqtebs TiTqos `uneburad~ ayalbeben.
damokidebulebasac iCenda mwvave sakiTxebis ganxilvisas, magram mamxilebeli sailustracio masalac sakmaod uxvad mohyavs. ek-
ara imdenad, rom mecnieruli sindisisTvis aSkarad eRalata. ai, lesiebis eTnokulturuli kuTvnilebis gansazRvris s. karapetianis
ras werda Rvawlmosili somexi mkvlevari e. w. gugarqis warsulze: meTodze p. muradiani wers~: gaurkvevelia, `somxuri eklesiis~ sa-
`es kuTxe Tu preistoriul xanaSi ara, yovel SemTxvevaSi pirvel pirispirod arasomxur eklesiebs ratom vuwodebT `marTlmadide-
saukuneebSi qr. w., rogorc strabonis gakvriTi cnobebidan irkveva blurs~, `berZnuli wesis eklesias~ (abuli, azavreTi, alastani,
da agreTve TviT am kuTxis toponimikac gvidasturebs, iberTa bavra, extila, xorenia da sxv.), roca isini qarTuli eklesiebia da
(verTa) monaTesave anu qarTvelTa modgmis tomTa sadgomi yofi- asec unda ewodos. ras uwodebda somexi mkiTxveli im naSroms,
la~20. dRes mecnierebisaTvis cnobilia, rom am ZvelqarTuli to- romelSic `somxuri eklesia~ Secvlili iqneboda terminebiT
mis saxeli gogarebi yofila, saidanac warmosdga kidec maTi `monofizituri~ anda `iakobitur-asuruli wesisa?~ yoveli eri
sadgomi qveynis berZnuli saxeli `gogarene~ da somxuri `gugar- Tavis qmnilebas imsaxurebs da amis arcodna aravis epatieba.
qi~. es saxeli bolo dromde SemorCenili hqonda md. debeda-Cais p. muradiani iZulebulia leqcia waukiTxos da elementaruli WeS-
saTavis sofel `gogarans~, romelic gugarqad gadaakeTes 21 . mariteba Seaxsenos s. karapetians, rom mecnieris yuradRebas unda
ZvelqarTuli provincia `gugareTi~ (somx. `gugarqi~) q. w. II s. imsaxurebdes istoriul-kulturuli mniSvnelobis Zeglebi da ara
Semdgom xuTjer gadavida xelidan xelSi iberiasa da somxeTs nebismieri nageboba. pirobiTad dauSvaT, ganagrZobs b-ni p. mura-
Soris sasazRvro davisas, vidre IV s. meore naxevridan sabolood diani, rom saqarTveloSi marTlac 650 somxuri eklesiaa, rogorc
ar SeuerTda qarTls. somxurive wyaroebis mowmobiT, gugarqis sjera s. karapetians, magram maTgan ramdenia istoriul-kulturu-
mkvidri mosaxleoba qarTuli iyo22. li Rirebulebis mqone da yuradRebis Rirsi? javaxeTSi, magali-
somxur istoriografiaSi mdare, mecnierebas dacilebuli naS- Tad, karinis somxobis damkvidrebis Semdeg agebul aTeulobiT
romebis momravlebam bolo xans, Cveni mudmivi oponentis b-n sakulto nagebobidan me gamovyofdi soflebis `arakovas~ da `gan-
Zas~ eklesiebs. sxvebi ZiriTadad XIX s. meore naxevarSia agebuli
20 an gadaqceulia samlocveloebad, rogornic yvelganaa, maT Soris
l. meliqseT-begi, `Crdilo mxareTa somexTa moZRvarni~ da maTi
vinaoba, tfilisi, 1928, gv. 22. somxeTSi da srulebiTac araa mecnieruli Seswavlis sagani.
21
Ä. Ë. Ìóñõåëèøâèëè, Èç èñòîðè÷åñêîé ãåîãðàôèè Âîñòî÷íîé Ãðóçèè, xelovnurad da gaumarTleblad miiCnevs p. muradiani qarTu-
Òáèëèñè, 1982, ñ. 11-15. li da somxuri eklesiebis gansasxvaveblad s. karapetianis mier
22
iqve, gv. 6-15, agreTve, d. berZeniSvili, narkvevebi saqarTvelos
gamoyenebul xerxs. misi TqmiT, somxebi TavianT RvTismsaxurebas
istoriuli geografiidan, qvemo qarTli, nak. I, Tbilisi, 1979, gv. 21-
23. asruleben kiolnSi, protestantebisgan simbolur fasad da-

260 261
qiravebul eklesiaSi. gvaqvs Cven ufleba istoriul-kulturuli `akademizmis artaxebSi~ dabrunebas ukiJinebs Tavgasul moswav-
TvalsazrisiT kiolnis es eklesia somxurad movnaTloT? leebsa da mis amJamindel axalgazrda kolegebs.
kiTxulobs b-ni p. muradiani da Tavadve pasuxobs mis mier dasmul aseTi `saxecvlilebis~ miuxedavad b-nma p. muradianma xseneb-
kiTxvas: cxadia, ara. am SemTxvevaSi, ra mecnieruli da zneobrivi ul werilSi sayveduris sababi mainc mogvca, vis da qarTuli
uflebiT Segvaqvs, magaliTad, sofel xospias (X-XIII ss.) `berZnuli literaturis karg mcodnes b-n p. muradians ar ekadreba didi
wesis eklesia~ somxur eklesiaTa nusxaSi? mxolod imitom, rom qarTveli mwerlisa da sazogado moRvawis ilia WavWavaZis (sxvaTa
1829 wlidan moyolebuli akurTxes wminda 12 mociqulis saxelze Soris eris mamad aRiarebulisa da eklesiis mier wmindanad Se-
`somxuri eklesiis wesiT~. uwinaresad aRvniSnav, rom is araa racxulis) arakeTilsasurvel aspeqtSi moxsenieba. marTalia, Cvens
`berZnuli wesis~, aramed qarTulia, rogoric mravladaa oponents ilia WavWavaZe gulze ar exateba, magram me mainc misi
ramdenime striqoni unda Sevaxseno: `Cven kargad viciT, rom winan-
javaxeTSi. meorec, ratom moxda, rom 1829 wlis xelSekrulebamde
deli saqarTvelos uZlureba daiwyo im ubedur dReTagan, roca
7-8 saukunis ganmavlobaSi qarTvelTa samsaxurSi myofi da maT
ki pirqve daemxo somxeTi – eg Cveni winandeli zRude samxreTiT.
mier aSenebuli nageboba aRar ekuTvnoda Tavis namdvil
Cven CrdiloeTiT vicavdiT somxeTs da somxebi Cven gvinaxavdnen
mepatrones? aTeuli wlebis win islamur salocavebad gadaqceuli
samxreTiT. minam somxeTi iyo, saqarTvelos rom TaTroba moesevo-
mravali somxuri eklesia axla aRaraa somxuri?
da, jer somxeTi unda gadmoelaxa. amitom Cveni udidesi mefeni
konstantinopolis aia sofias taZari amJamad aRar aris bizantiis
da samefo kacni arafers ar hzogavdnen, rom eSvelnaT somxeTi-
xuroTmoZRvrebis Zegli? aseve simarTlis damaxinjebis sxva saTvis, roca ki gauWirdebodaT~23. ase guldajerebiT qadagebda
aranakleb STambeWdavi magaliTebis moyvanis Semdeg b-ni p. didi ilia qarTvelebisa da somxebis urTierTTanadgomisa da
muradiani daaskvnis: eTnokonfesiuri warsulis ugulebelyofa TanamSromlobis istoriul aucileblobas, im dros, roca gareSe
da qarTuli eklesiis somxurad monaTvla srulebiT ar SeSvenis Zalebis zegavleniTa da waqezebiT, Tu sxva ram mizeziT, somxuri
Cvens kulturasa da istorias, arc mecnierebasTan aqvs kavSiri. inteligenciis erTi nawili, TviT saqarTveloSive antiqarTul
savsebiT sworia da p. muradianis pozicias amjerad mivesalmebiT. propagandas aRvivebda da qarTvelTa warsulsa da teritoriul
somxuri kultura sakmaod mdidaria da igi s. karapetianisa da mTlianobas sadavod xdida. ilias sibrZnem ganapiroba, rom mmar-
misi msgavsebis `daxmarebas~ namdvilad ar saWiroebs. Tveli biurokratiisa da mecnier-inteligenciis am nawilis
b-ni p. muradianis am axal midgomas qarTul-somxuri kultu- saZraxisi ganwyobileba somxuri mosaxleobis did nawils ar gada-
rul-istoriuli urTierTobebisadmi sasiamovno siaxled aRviq- edo.
vamT, ramdenadac misi Sromebis mniSvnelovani nawili, misive si- am werilSi b-n p. muradianis kritikas verc qarTveli is-
tyvebi rom gamoviyenoT, swored `mezoblis sakarmidamos xarjze torikosebi acdnen. gansakuTrebiT gaRizianebulia igi bondo
sakuTaris gadidebisa da misive venaxis nayofis miTvisebisaken~ arvelaZis monografiis rusul enaze gamoqveynebiT, sadac naTq-
iyo yovelTvis mimarTuli, mxolod s. karapetianisagan gansxvave- vamia, rom mcxeTis jvris somxuri warwera `nakawria~, `SemTxvev-
biT, es keTdeboda saqmis codniTa da, ZiriTadad, mecnieruli iTi xasiaTi aqvs~, qarTuli warweris TanabarmniSvnelovani ar
taqtis dacviT. b-ni p. muradianis amJamindeli saxecvlilebis aris da ar SeiZleba is miCneuli iyos qtitorul warwerad.
mizezi, vfiqrob, arc ise Zneli gamosacnobi unda iyos. aTeuli erTaderTi uzustoba, romelic daSvebuli aqvs b. arvelaZes isaa,
wlebis manZilze, ra Tqma unda, sxva mis kolegebTan erTad, misma rom somxuri warweris adgilad postamentis nacvlad `cokols~
amgvarma Zalisxmevam s. karapetinebi, al. kananianebi, s. mamulovebi asaxelebs24. am ararsebiT mcire Secdomaze xmauris atexviT b-ni
da maTi msgavsebi Sves, romelTa SiSvelma agresiam da primitiv-
23
ilia WavWavaZe, rCeuli nawerebi, t. V, Tbilisi, 1987, gv. 110.
izmma, bolo xans mainc, kuriozuli saxe miiRo. amiT SeSfoTebu- 24
Áîíäî Àðâåëàäçå, `Àðìÿíñêèå~ èëè ãðóçèíñêèå öåðêâè â Ãðóçèè?!, Òáèëèñè,
li `maswavlebeli~ axla mdgomareobis gamosworebas cdilobs da
1996, ñ. 4-5.

262 263
p. muradiani cdilobs sakiTxis arsebiTi nawilis gadafarvas, lios unikaluri fenomeni)~. sul ramdenime damaxasiaTebel
risTvisac g. CubinaSvilsac imowmebs, Tumca am ukanasknels mis striqons moviyvan am Txzulebidan da mere mkiTxvelma gansajos
sasargeblod araferi aqvs naTqvami. Tavis gamokvlevaSi `Ïàìÿòíèêè ramdenad xelewifeba mis avtors seriozul sakiTxebze mecnieru-
òèïà Äæâàðè~, Òáèëèñè, 1984 ã., b-ni giorgi CubinaSvili wers: `Íà li msjeloba. somxeTisa da somexi xalxis RirsebaTa CamoTvlisas
çàäíåé øèðîêîé ãðàíè (saubaria mcxeTis jvris postamentze) ââåðõó igi wers: `somxeTi kacobriobis akvania... adami da eva cxovrobd-
èìåþòñÿ òðè ñòðîêè àðìÿíñêîé íàäïèñè (?) èëè ãðàôèòòè, î÷åíü íåÿñíî nen samoTxeSi, romelic somxeTis zeganze mdebareobda (gv. 24)~,
ðåçàííîé (gv. 83). rogorc vxedavT, somxuri `warweris~ `gadmocemis Tanaxmad ki, adami da noe somxurad laparakobdnen~
bundovanebisa da gaurkvevlobis gamo, is kiTxvis niSnis qveSa (gv. 18). somxeTi da somexi xalxi – esaa mWvermetyveli faqtebis
aqvs dayenebuli da ufro grafitisaken ixreba. xolo palitra, romelic umetesad gamoavlens pirvels, saukeTesos,
gamoqveynebul fotoebze (gv. 31) imdenad aSkaraa sxvaoba mcxeTis ganumeorebels, somxeTia samSoblo xorblis, vazis, gargaris, lu-
jvris postamentis qarTul warwerasa da mis gverdiT waxnagze dis da a. S. (gv. 24-25). somxeTi msoflioSi erTaderTi qveyanaa,
mqrqalad gamokveTil somxur warweras Soris, rom sadac arasodes arsebulan kastebi, monebi, ymebi (gv. 27). XX sauku-
araspecialistisTvisac sruliad gasagebia, grafikulad mainc, nis yvelaze damangreveli miwisZvrac somxeTSi iyo 1988 w. (gv. 29).
maTi araTanabari mniSvneloba. etyoba, amitomacaa, rom am somxur nuTu esec somexi xalxis Rirsebas unda mieweros? da kidev, babil-
`warweras~ gamokvlevis avtori amjerad ukve uyoymanod grafitTa onisa da egviptis saxelmwifo moRvaweTa Soris pirveli adgili
ricxvs akuTvnebs. g. CubinaSvilis kvalifikaciasa da mecnierul somxebs ekuTvnodaT, baRdadisa da marokos arabma xalifebma
keTilsindisierebaSi ki, vgoneb, p. muradiansac ki ar unda Zalian bevri qveyana somxebis xeliT daipyres (gv. 36), bizantiis
eparebodes eWvi. ase rom, Tu bondo arvelaZe mcxeTis jvris imperiaSi makedonelTa anu somxuri dinastia ramdenime saukunis
postamentis somxur `warweras~ nakawrs uwodebs, es sulac araa ganmavlobaSi saTaveSi edga saxelmwifos. iqaur taxtze ijda
misi `danaSauli~. igi mxolod avtoritetul specialistebs aranakleb 15 somexi imperatorisa da berZnulis gverdiT, somxuri
emyareba. rac Seexeba am werilSi Cems mimarT gamoTqmul bralde- saxelmwifo ena iyo (gv. 37) da a. S. da a. S. amis mere mkiTxvels,
bas, TiTqos, saqarTveloSi mcxovreb somxebTan dakavSirebul sa- albaT, aRar unda gaukvirdes, Tuki s. mamulovi saqarTvelos
kiTxebs nacionalisturi poziciebidan vixilavde, esec mis sindis- somxuri mosaxleobis istoriis gadmocemisas wyaros mniSvnelobas
ze iyos. da kidev erTi, am werilis mentoruli toni, ara gvgonia, aniWebs, TiTqmis, anegdotur formamde dasul moarul
maincdamainc Rirsebas sZendes mas. gadmocemebsa da moZvelebul, uaRresad tendenciur
qarTul-somxur istoriul urTierTobaTa Temaze bolo xaneb- literaturas (dawvrilebiT maT Sesaxeb ix. Cemi recenzia
Si Seqmnil araseriozul naSromTa Soris Janris originalobiT `ramdenime SeniSvna sergo mamulovis wignze `somxebi saqar-
gamoirCeva sergo mamulovis ori wigni erTnairi saTauriT `somxe- TveloSi~, romelic gamoqveynda gaz. `7 dRe~-Si 1998 w. 24-26
bi saqarTveloSi~. pirveli gamoica moskovSi 1995 w. 5000-iani ivlisis nomerSi), ris wyalobiTac qarTvelTa wm. nino mis wignSi
tiraJiT, meorec – iqve, 2002 w. sul 800 egz. s. mamulovi erTgu- (mxedvelobaSia 1995 w. gamocemuli wigni) erT-erT somex wmindan-
lad icavs ra cnobil tendencias kavkasiaSi somexTa gansakuTre- ad iqca25, Cven ki gvegona, rom wm. nino berZnulad metyveli,
bul istoriul-kulturul upiratesobaTa Taobaze, mTeli Zal- kabadokieli romaeli qali iyo, rogorc amas qarTuli da
isxmeviT cdilobs saqarTvelo somxeTad dauxatos mkiTxvels. ucxouri wyaroebi mowmobs26. misive, e. i. s. mamulovis ZalisxmeviT
aseTi mniSvnelovani problemis gadaWraSi misi kompetenciis do- kaxaberisZeTa raWis erisTavis asuli da daviT ulus meuRle
nis maCveneblad, vfiqrob, gamogvadgeba 1993 w. moskovSi didi
tiraJiT (20 aTasi egz.) gamocemuli misive Txzuleba – `saocari 25
Ìàìóëîâ Ñ. Ñ., Àðìÿíå â Ãðóçèè, Ìîñêâà, 1995, ñ. 229.
saswaulebis qveynidan (somxeTi da somxebi – civilizebuli msof- 26
qarTlis cxovreba, I, gv. 72-93.

264 265
gvanca dedofali somex varTuSad gardaisaxa. ilia WavWavaZec gebas da mis fonze mxolod Rimilismomgvreli xdeba. wignisTvis
sanaxevrod gaasomxa, ramdenadac ilias deda mariam beburiSvili damaxasiaTebeli diletantizmi cud samsaxurs uwevs avtoris mier
somex beburianad gamogvicxada, ra Tqma unda, yovelgvari sabuTis Sesaval nawilSi gacxadebul keTilSobilur miznebs. faqtebis
gareSe. rogorc Cans, amjeradac zogierT wreSi gavrcelebul zerele interpretacia da maTi mniSvnelobis gazviadeba
Worebs daeyrdno. arada, kargadaa cnobili, rom beburiSvilebi mkiTxvelis TvalSi saeWvos xdis saqarTvelos somxuri
kaxeli Tavadebi iyvnen. es gvari qarTuli sakuTari saxeli – mosaxleobis mier saukuneTa ganmavlobaSi qveynisaTvis gaRebul
beburidan warmodga, romelic sakmaod iyo gavrcelebuli Sua sasikeTo Rvawlsac.
saukuneebis saqarTveloSi. jer kidev XVI s. aleqsandre kaxTa Tavisi naRvawis erTgvari gaumjobeseba da `gakeTilSobile-
mefis bazierTuxucess erqva beburi27. es saxeli popularuli iyo ba~ scada s. mamulovma amave saTauris mqone meore wignSi,
vaCnaZeTa Tavadur gvarSi. es saxeli hqvia amJamad lagodexis romelsac daskvniT nawils uwodebs, Tumca gverdebis raodeno-
raionis erT sofels. am sakuTari saxelidanaa nawarmoebi gvare- biT is 170-iT aRemateba pirvels. gaumjobeseba ki imiT
bi – beburiSvili, beburia, beburiZe 28 . gasagebia, rom ucxo gamoixateba, rom aq ara marto SenarCunebuli, aramed ganviTare-
anTroponimi ase Rrmad ver SeiWreboda qarTul onomastikaSi da bulic kia is arajansaRi tendencia, rac ase niSandoblivi iyo
ase farTod ver moicavda mis sferoebs. pirveli wignisaTvis. aqac calke paragrafi eTmoba Sua
yovelgvari sabuTianobisa da kvlevis gareSe qarTvel moR- saukuneebis saqarTvelos istoriis zogad mimoxilvas, Tumca es
vaweTa da istoriul pirTa gasomxurebis SemTxvevebi wignSi sxvac mimoxilva mxolod XII-XIII ss-iT ifargleba da mTlianad s.
ara erTia, riTac, etyoba, maTi avtori cdilobs aRmosavleTi eremianis mecnierul-popularuli werilebis safuZvelze aris
saqarTvelo, s. mamulovis terminiT `somxuri sulisa~ da Semo- agebuli. SemoqmedebiTad gadmogvcems ra avtoritetuli mecni-
qmedebis asparezad warmogvidginos da amiT gviani Sua saukunee- eris debulebebs, gzadagza uxeS Secdomebsac uSvebs. s. mamulo-
bis saqarTvelos istoria somxeTis istoriis nawilad aqcios. vis mtkicebiT, XII-XIII ss. mijnaze qarTuli saxelmwifo
misi TqmiT, saqarTveloSi gansakuTrebuli ZaliT da yvelaze federaciuli xasiaTisa iyo. is moicavda `Svid samefos~, romel-
farTod gaixsna da gamovlinda somexi xalxis mravalmxrivi ta- Ta ricxvSi Crdilo somxeTic iyo. misi TqmiT, ivane javaxiSvilis
lanti, xolo somexTa erovnulma sulma, Tandayolilma fxianobam azriTac, im epoqis qarTuli saxelmwifo ZiriTadad ori xalxis
da Semoqmedebis uzarmazarma niWma Tavisi ganviTarebis yvelaze – qarTvelebisa da somxebis gaerTianeba iyo da qarTul-somxuri
keTilsasurveli niadagi swored aq hpova29. avtoris Tvalsawieri federaciuli saxelmwifos xasiaTs atarebdao31. ras emyareba s.
mainc umTavresad Tbiliss utrialebs, radganac misive gancxa- mamulovi am cnobis mowodebisas gaugebaria, ramdenadac msgavsi
debiT: `Tbilisi didxans iyo somxuri sulis gamoxatvis aspare- mosazreba iv. javaxiSvils arc erT Tavis naSromSi ara aqvs
zio~ 30. yuradRebis gamaxvilebas `somxur sulze~ da `somxur gamoTqmuli. s. mamulovi ar uaryofs, rom am drois saqarTvelo
sisxlze~ naSromSi mravaljer vxvdebiT da misi gamovlenis cdebs centralizebuli feodaluri monarqia iyo da misi Semdgomi
wignis umetesi nawili eZRvneba. garda imisa, rom aseT Ziebebs gaZlierebiT somexi xalxic sisxlxorceulad iyo dainteresebu-
xSir SemTxvevaSi realuri safuZveli ar gaaCnia, is mkveTrad li32, imas ki ar uwevs angariSs, Tu saxelmwifos centralizebu-
emijneba msoflio sakacobrio Rirebulebebis Tanamedrove ga- loba ramdenad SeiZleboda Sehgueboda mis federalur mowyobas.
misive azriT, qarTvel mefeTa titulaturac (mefe afxazTa da
27
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, Tbilisi, 1965, gv. 196.
28
ilia maisuraZe, qarTuli gvarsaxelebi, Tbilisi, 1981, gv. 33.
29 31
s. mamulovi, dasaxelebuli naSromi, gv. 5. s. mamulovis dasaxelebuli wignis 2002 wlis gamocema, gv. 10.
30 32
iqve, gv. 16. iqve, gv. 11-I5.

266 267
qarTvelTa, ranTa, kaxTa da somexTa, SarvanSa da SahanSa...) qarTvel bagratovanTa mefoba ki 888 wlidan 1801 wlamde gag-
adasturebs Svidi samefos momcveli Sua saukuneebis qarTuli rZelda. Tundac amitom qarTveli bagratovnebi somex bagratidTa
saxelmwifos federaciul xasiaTs. aseTi daskvna principulad saxelmwifoebrivi politikis tradiciebis gamgrZeleblad ver
ewinaaRmdegeba centralizebuli qarTuli feodaluri monarqiis CaiTvlebian, ris damtkicebasac guldajerebiT cdilobs s. ma-
politikur aRnagobas. saqarTvelos mefis xelisufleba mis mulovi34. TiTqmis mTeli amierkavkasiis momcvel centralize-
daqvemdebarebaSi myof CamoTvlil qveynebSi, maT Soris somxeTSic, bul qarTul feodalur monarqiaSi, sadac qarTuli socialur-
mpyrobelobas emyareboda da ara ymadnaficobas, ris gamoc `same- politikuri sistema da qarTuli feodaluri kultura
foebad~ maTi moxsenieba mxolod simboluri da warsulis anarek- dominirebda, s. mamulovi sakuTriv qarTul samefod (ñîáñòâåííî
lia. Tanadrouli qarTuli wyaroebi ganmartavdnen, rom es `same- Ãðóçèíñêîãî öàðñòâà-ad) mxolod aRmosavleT saqarTvelos erT
foebi~ sxva araferi iyo, Tu ara saqarTvelos `amer-imeris Svidi mcire nawils miiCnevs, romelsac am droisaTvis (XII-XIII ss-Tvis)
Temi~ – sakuTriv saqarTvelos Semadgeneli nawilebi. gavixsenoT sruliad Seuferebel da gaugebar saxels – `qarTl-kaxeTis
Tundac daviT aRmaSeneblis sityvebi didi qarTuli centralize- samefos~ uwodebs, sadac, amasTanave, mmarTveli dinastiis
buli feodaluri monarqiis Seqmnis saSualebebze: `borotad mfarvelobis wyalobiT somxuri mosaxleoba yofila
gardav£ed sazRuarTa da SevhrTe saxli saxlsa da agaraki agarak- gabatonebuli. gamodis, rom arc es, s. mamulovis mier sakuTriv
sa da uuZluresTa mivhxueWe nawili maTi da viRuwid umezoblo- qarTul samefod miCneuli qveyana, yofila qarTuli.
basa, viTarmca marto¡ vmk¢drobd queyanasa zeda~33. samefo xe- XIX da XX s. pirveli aTeuli wlebis istoriis gadmocemisas
lisuflebis es TviTmpyrobeluri buneba savsebiT iyo s. mamulovi, ise rogorc pirvel wignSi, ZiriTadad emyareba moZ-
SenarCunebuli Tamarisa da misi memkvidreebis drosac. velebul da tendenciur literaturas. saqarTvelos qalaqebSi
centralizebuli qarTuli feodaluri monarqiis somxuri naw- somxuri mosaxleobis ricxovnobaze warmodgenis Sesaqmnelad,
ilis avtonomiurobaSi mkiTxvelis dasarwmuneblad s. mamulovi Cveulebriv, gaz. `kavkaz~-Si gamoqveynebul saeWvo cnobebs mimar-
mimarTavs nacad xerxs da imeorebs misi winamorbedebis legend- Tavs maSin, rodesac misTvis saintereso qalaqebis istoriaze
ebs mxargrZelTa somxuri warmomavlobis Taobaze da mimarTavs (gori, Telavi, siRnaRi da sxv.) mecnieruli gamokvlevebi da
maTi moRvaweobis hiperbolizacias. am sakiTxebze ukve sakmaod monografiebia gamoqveynebuli. araprofesiuli midgomis Sedegad
iTqva da maTi gameorebis azrs amjerad mainc ver vxedav. aseve mis TxzulebaSi sakmao raodenobiT vxvdebiT faqtobriv Sec-
ukomentarod vtoveb s. mamulovis mier gamoCenil istoriul pir- domebs. magaliTad, gaz. `kavkaz~-ze dayrdnobiT (1867, # 89) s.
Ta gasomxurebiT gatacebasac, ramdenadac is iqac sxvas imeo- mamulovi gvamcnobs, rom Telavi dauarsebia 1010 w. kvirike III-s,
rebs, romelTa Sesaxeb Cveni damokidebuleba ukve gamovxateT. sinamdvileSi ki q. Telavi jer kidev antikuri xanis avtorebi-
qarTvel da somex bagratovanTa saerTo warmomavlobaze saTvisac iyo cnobili. ubralod, kaxeT-hereTis mefe kvirikem
saubrisas s. mamulovi sagangebod SeniSnavs, rom somxeTis es gav- TelavSi samefo taxti daidga. s. mamulovi iqve uxeS Secdomas
leniani aristokratiuli sagvareulo SemdgomSi saqarTveloSic uSvebs, roca frCxilebSi ganmartavs, TiTqos, kvirike III didi
gamoCndao, TiTqos, jer somxeTSi daewyoT mefoba, Semdeg ki somxuri dinastiis warmomadgeneli yofiliyos. arc imaSia mar-
saqarTveloSic gaegrZelebinoT maSin, rodesac, misive mowmobiT, Tali, roca amtkicebs `axalqalaqSi yovelTvis somxuri
maTi mefoba TavTavianT qveynebSi daaxloebiT erTdroulad dai- mosaxleoba prevalirebdao~35. vidre generali paskeviCi am raion-
wyo. somex bagratovanTa mefoba daiwyo 886 w. da 1044 w. Sewyda,
33
daviT aRmaSenebeli, galobani sinanulisani, Zveli qarTuli lite-
34
raturis qrestomaTia, I, sol. yubaneiSvilis Sedgenili, Tbilisi, s. mamulovis wignis 2002 wlis gamocema, gv. 21-22.
35
1946, gv. 375. iqve, gv. 53.

268 269
Si arzrumidan 30 aTas somexs gadmoasaxlebda, qarTuli mosax- qarTuli sityvis did siZveles da fiqrobda, rom is gvarovnuli
leoba aq 90%-s Seadgenda. xanis sityvaa, romelic safuZvlad daedo, agreTve, mamikonianTa
rogorc pirvel wignSi, aqac sakmao adgili ukavia ramdenadme cnobili gvaris warmoqmnas. misi azriT, am gvaris mTavari
gamoCenil sxva erovnebis pirTa sayovelTao gasomxurebis aSkarad Semadgeneli Zireuli saxeli mamik-mamak sxva araferia, Tu ara
mavne tendencias. gvaris mixedviT erovnuli kuTvnilebis gan- armenizirebuli forma iberiuli mamasi37. s. mamulovi ki yovelg-
sazRvra Zalze rTuli saqmea, miT ufro saqarTveloSi, sadac Sua vari sifrTxilis gareSe rusuli formiT gadmocemul qarTul da
saukuneebidan momdinare tradiciis inerciiT sazogadoebrivi azri somxur gvarebs erTianad somxurad acxadebs. yvela, met-naklebad
XIX s.c eTnikur kuTvnilebas, ZiriTadad, konfesiuri kuTvnilebis mniSvnelovani moRvawis gasomxebiT gatacebuli s. mamulovi veRar
mixedviT gansazRvravda, amasTan, igive sazogadoebrivi azri xsnis, Tu ratom aris, rom XIX s. mcxovrebi bevri `somexi~ qarTul
`somxis~ cnebaSi socialur Sinaarssac debda da vaWroba– gvars atarebda im dros, roca mTavrobis antiqarTuli politikis
xelosnobaSi Cabmul adamianebs erTianad somxebad miiCnevda. pirobebSi somxuri gvaris tareba gacilebiT momgebiani iyo, vidre
saqarTveloSi tradiciulad farTod gavrcelebuli aRmosavluri qarTulisa.
da bibliuri sakuTari saxelebis safuZvelze aRmocenebuli gvare- orive wignSi sakiTxebisadmi araprofesiuli, zogjer primiti-
bis qarTul–somxuri paraleluri formebis msgavsebis gamoc (ma- uli midgomis SemTxvevebi sxvac araerTia. yvela maTganze pasuxis
galiTad, aslan-i-Svili – aslan-ian; Sahyul-a-Svili – Sahyul-ian; gacema, albaT, arcaa saWiro. rac warmovadgineT, vfiqrob, isic
isaka-Ze – isaak-ian; saak-a-Ze, saak-a-Svili – saak-ian; Tuman-i- sakmarisia samwuxaro tendenciis mavne xasiaTSi dasarwmuneblad.
Svili – Tuman-ian; agreTve, bibliur-qristianuli abramiSvili – bolos, aRvniSav kidev ramdenime naSroms, romlebic `akadem-
abramian; iakobaSvili – hakobian; azariaSvili – azarian; izmis~ poziciebidanac ki uaRresad tendenciurad aSuqebs
petriaSvili – petrosian; pavliaSvili – poRosian; ivaniSvili – qarTul-somxuri istoriuli urTierTobis mTel rig sakiTxebs.
hovhanisian; markozaSvili markosian; lukaSvili – Rukasian da sxva esaa 2001 w. moskovSi gamocemuli marTlmadidebluri enciklope-
uamravi), konkretuli viTarebis gauTvaliswineblad, TiTqmis Seu- diis III tomSi, termin `armenia~-sTan dakavSirebuli calkeuli
Zlebelia am gvarebis mixedviT erovnuli kuTvnilebis gamocnoba. statiebi, romlebic mkiTxvels awvdis cnobebs somxeTis istoriis
amitomac calkeuli gvarebis specialuri kvlevis gareSe verc sxvadasxva sakiTxze. pirveli werili iwyeba qveynis istoriul-
gvaris warmomavloba dadgindeba da verc pirovnebis erovnuli geografiuli mimoxilviT, sadac somxeTis istoriul olqebs
kuTvnileba. s. mamulovi ki yovelgvari Tavis Sewuxebis gareSe, Soris dasaxelebulia ori qarTuli istoriuli provincia – gug-
maT Soris, ueWveli qarTuli sakuTari saxelebis safuZvelze areTi anu qvemo qarTli da tao, ra Tqma unda, am toponimTa
aRmocenebuli gvarebis mqone (magaliTad, mamula-Svili, mama-sax- somxuri formiT (`gugarq~ da `taiq~). geografiuli mimoxilvis
lisi, orbeli da sxv.) moRvaweebsac erTianad somxur warmomavlo- avtoris ganmartebiT, pirveli maTgani moicavs bambakis mTebsa
bas miawers. sxvaTaSoris, aq moyvanili orive gvaris mawarmoebeli da sevanis tbis Crdilo-dasavleT raionebs, xolo meore – md.
mama, albaT, erT-erTi yvelaze ufro Zveli qarTuli saxelia, ris Woroxisa da misi Senakadebis xeobebs. saenciklopedio statiaSi
gamoc is safuZvlad udevs mraval qarTul gvarsaxels, maT Soris polemikis gamarTva da sakuTari argumentebis moyvana, SesaZloa,
warmoqmnilfuZianebs: mamulaiSvili, mamulaSvili, mamulia, uadgiloc iyos, magram is mainc unda aRniSnuliyo, rom xsenebul
mamuloZe, mamukaZe da sxv. agreTve, rTulfuZian saxelebsac: ma- istoriul provinciebze somxuri istoriografiis Tvalsazrisis
masaxlisaSvili, mamagulaSvili, mamisTvaliSvili da sxv.36 somxuri garda arsebobs aranakleb argumentirebuli misi sapirispiro
istoriografiis klasikosi nikoloz adoncic aRniSnavda am Sexedulebac.

36 37
ilia maisuraZe, qarTuli gvarsaxelebi, gv. 100-101. Í. Àäîíö, Àðìåíèÿ â ýïîõó Þñòèíèàíà, Åðåâàí, 1971, ñ. 402-403.

270 271
somxeTis politikuri istoriis gadmocemisas statiis avtori oTxTa eklesia da sxvebi) somxur ZeglTa wreSi aqcevs. mTavari
xelovnurad zrdis qvemo qarTlis teritoriaze X s. 80-iani sayrdeni am saqmeSi misTvisac taosa da qvemo qarTlSi somex
wlebis dasawyisSi Seqmnili taSir-Zoragetis somxuri samefos qalkedonitTa eTnokulturuli umravlesobis universaluri
arsebobis dros da mas 979-1256 wlebiT sazRvravs. jer kidev formulaa, romlis saSualebiTac, somexi avtorebi, Cveulebriv,
bagrat IV-m 1065 w. taSir-Zoragetis mefes waarTva samSvilde, advilad wyveten qarTul-somxuri urTierTobis nebismier kul-
xolo qveyana Tavisi xelisuflebis kontrols daumorCila, ris turul-politikur problemas. Tavis droze n. tokarskisa da
Semdeg qarTveli mematianis TqmiT, `monebdes somexni~. male kvir- t. maruTianis msgavsi cdebi, rogorc iTqva, saaSkaraoze gamoi-
ikianTa somxuri samefo selCukiani Turqebis xelSi gadadis. tanes da siyalbeSi amxiles akademikosebma simon janaSiam da vax-
1110 w. daviT aRmaSenebeli Turqebs samSvildes arTmevs, 1118 w. tang beriZem. es ukanaskneli t. maruTians axsenebda, rom is nak-
ki – cixe-qalaqebs – lores da agarans, riTac asrulebs kidec leb yuradRebas aqcevda sakuTriv arqiteqturul-mxatvrul
qvemo qarTlis SemoerTebas. ase rom, am samefos Semqmneli pirve- TaviseburebaTa ganxilvas, e. i. ZeglTa arsSi Cawvdomas, raSic
li kvirikianis gamefebis TariRad Tu ufro sando wyaros mxiTar uSualod vlindeba maTi nacionaluri Tavisebureba. Cans, saencik-
airivanecis cnobas 981 w. miviRebT, maSin am samefos arsebobis lopedio statiis avtorma kargad daimaxsovra qarTveli xe-
xangrZlivoba 277 wliT ki ar unda ganisazRvros, rogorc amas lovnebaTmcodnis es SeniSvna da mis sapirispirod taosa da qvemo
saenciklopedio statiis avtori akeTebs (1256 – 979 = 277), aramed qarTlis qarTul ZeglTa stilisa da moxatulobis Tavisebure-
137 wliT (1118 – 981 = 137, e. i. mTeli 140 wliT naklebi da ufro bani, romelTac somex qalkedonitTa Semoqmedebis nayofad miiC-
metadac, radgan didi Turqobis droidan (1080 wlidan) aq kvir- nevda, TvalTmaqcurad qarTul xelovnebasTan kavSiriTa da misi
ikianTa xelisufleba erTob saeWvo Cans. gavleniT axsna. amas garda, somex qalkedonitTa samSeneblo moR-
XII-XIV ss. saqarTvelos SemadgenlobaSi Semosul somxur Temebs vaweobis asparezic gaafarTova da maTve miawera petriwonis mo-
da maT mmarTvel saqarTvelos moxeleebs – mxargrZelebs, nastris mSeneblobac da maTsave kuTvnilebad gamoacxada daviT
saenciklopedio statiis avtorebi somxuri istoriografiis garejis monasterTa kompleqsSi sabereebis VII eklesiac da a. S.
tradiciis mixedviT ganixilaven, rogorc im droisTvis Zlevamo- (gv. 316). niSandoblivia, rom amgvari varaudebi da daskvnebi iseT
sili qarTuli samefos SemadgenlobaSi myof da `gansazRvruli viTarebaSi keTdeba, roca saxezea tao-klarjeTis xsenebul Zegle-
damoukideblobis~ mqone somxur samTavroebs, mxargrZelebs ki – bze amokveTili uamravi qarTuli warwera qarTveli qtitorebis,
zaqarianebad. somxeTis istoriis faqtebis gadmocemisas, maTda xuroTmoZRvrebis, mSeneblobis xelmZRvanelebis konkretuli
uneburad, Tavs iCens e. w. `zaqaridTa somxuri samflobeloebis~, CvenebiT (magaliTad, qarTveli mefe-mTavrebi: adarnase II qarTvel-
Tu `somxeTis Crdilo raionebis~ danarCen saqarTvelosTan mud- Ta mefe, bagrat erisTavTerisTavi, daviT magistrosi da SemdgomSi
mivi da ganuyreli, organuli kavSiri, ris gamoc arc monRoleb- taos saxelganTqmuli mefe daviT kurapalati, xuroTmoZRvari
isaTvis, romlebmac `gurjistanis vilaieTSi~ Seiyvanes mTeli ivane morCaisZe iSxanSi, grigol oSkeli da sxv.). aseT konteqstSi
qvemo qarTli da arc rusebisaTvis, romlebmac aRmosavleTi Zalauneburad gvaxsendeba wyaroebis ugulebelyofisa da misi sa-
saqarTvelo lore-bambak, SamSadinTan erTad 1801 w. ruseTs SualebiT qveynis istoriis gadakeTebis ramdenime konkretuli
SeuerTes, sadavo ar yofila am teritoriebis saqarTvelosadmi SemTxvevis samarTliani kritika p. muradianis mier, romelic man
kuTvnileba. samvel karapetianTan kamaTisas mogvca Tavis cnobil werilSi
faqtebis gayalbebis ostatobiT am gamocemaSi gansakuTrebiT `sindisisa da movaleobis gzajvaredinze~. misi TqmiT, aris SemTx-
gamoirCeva statia `somex qalkedonitTa xelovneba~, romlis av- vevebi, roca Zeglis kedelze arsebuli warweraSi ixsenieba agebis
tori, Tavisi winamorbedebis n. tokarskisa da t. maruTianis msgav- TariRi da qtitoris vinaoba, maSin roca karapetiani iZulebu-
sad, taos qarTul taZrebs (oSki, xaxuli, iSxani, bana, parxali, lia, romeliRac saukuneebi ivaraudos da hipoTezebi wamoayenos.

272 273
magaliTad ki mohyavs sof. Rrtilas SuagulSi mdebare eklesiis maTze gansxvavebuli azris arsebobasac. amasTan erTad, moxseneba-
warwera, sadac naTqvamia: `gasrulda qveSeli lipartis meuRlisa Si, SesaZloa misda uneburadac, daSvebulia uxeSi Secdomebic.
da Tmogvelebis asulis rusudanis mier RmerTo Seiwyale q-ni magaliTad, igi wers: `X s.aTvis ukve gadasaxlebul somexTa ricxvi
528 (1308 w. p. m.) Wormanis Ze ioane RmerTo Seiwyale~. p. muradi- saqarTveloSi imdenad gaizarda, rom kerZod, hereTsa da
anis marTebuli komentariT, Tmogvelebis asuli da qveSis gamge- kambeCanSi daarsda qarTul-somxuri samefo~. aseT faqts araTu
blis lipartis meuRle rusudani, ra Tqma unda, qarTul eklesias qarTuli istoriografia, aramed somxuric ar unda icnobdes.
aagebda. aseTi principiT rom midgomodnen sakiTxis ganxilvas srul gaugebrobazea damyarebuli sqolioSi Catanili SeniSvna,
saenciklopedio statiebis avtorebi, gasagebia, arc Cven TiTqos, qarTveli istorikosis leonti mrovelis cnobiT, IV s.
gveqneboda rame maTTan sapretenzio. dasawyisisTvis javaxeTSi sakontaqto ena somxuri yofiliyos.
samvel karapetianis kritikisas b-n p. muradianis gancxadeba, leontis mixedviT saqarTvelosken momavalma wm. ninom somxeTis
rom warsulis gayalbeba `ar SeSvenis Cven kulturasa da isto- sazRvarTan (`sazRvarTa somxiTisaTa~) gamoizamTra. ramdenadac
rias da arc mecnierebasTan aqvs kavSiri~, vfiqrob, erTob drou- somex miaforTan yofnisas mcired somxuri eswavla, Cans,
li da saWiro mowodebaa ara marto somxuri istoriografiis gamozamTrebis periodSi, enis mxriv mas winaaRmdegoba ar Sex-
Rirsebis dasacavad, aramed saerTod, warsulis idealizaciis vedria. viTareba icvleba javaxeTSi, faravnis tbis midamoebSi
tendenciebisa da `erovnuli gansakuTrebulobis~ ideisgan Tavis- mosvlisas, sadac mwyemsebTan kontaqtis dasamyareblad saWiro
ufali istoriuli azris normaluri da obieqturi ganviTarebi- xdeba somxuri enis mcodnis moZebna da `pova mwyemsTa maT Soris
saTvis kavkasiaSi. amgvar ganwyobaTa gaCena, Tundac Canasaxovan somxurad mzraxveli~, e. i. mraval mwyemsTagan mxolod erTi aR-
mdgomareobaSi, TavisTavad, dadebiTi movlenaa da mezobeli is- moCnda somxuris mcodne. somxuri iq yvelas rom scodnoda da,
toriografiis warmomadgenelTa Soris meti urTierTgagebis im- rogorc b-ni aS. melqoniani fiqrobs, somxuri sakontaqto ena
eds gvisaxavs. yofiliyo javaxeTSi, maSin xom somxuris mcodnis Zebnac ar iqne-
aseve sayuradReboa, qarTul-somxuri istoriuli urTierTo- boda saWiro? cxadia, rom am SemTxvevaSi, sasurveli suraTis
bis gansazRvrul etapebze mezobelTa Soris dapirispirebisa da daxatvasTan ufro unda gvqondes saqme, vidre mecnierul Zie-
Semdeg istoriografiaSi misi asaxvis globaluri politikuri basTan. moxsenebis teqstSi daSvebuli xsenebuli uxeSi Secdomebi
movlenebiT axsnis mcdeloba somxeTis mecnierebaTa akademiis ki mxolod imaze migvaniSnebs, rom Zveli da Sua saukuneebis am-
istoriis institutis direqtoris b-n aSot melqonianis moxseneba- ierkavkasiis istoria, ubralod, b-n aS. melqonianis specialuri
Si `somxur-qarTul urTierTobaTa gakveTilebi: istoria da Tan- kvlevis obieqti jer ar gamxdara.
amedroveoba~, romelic man waikiTxa TbilisSi rusTavelis sazoga- gacilebiT saintereso da damajerebelia misi msjeloba XIX-XX
doebis sxdomaze. mezobelTa urTierTobis calkeuli rTuli ss. amierkavkasiis istoriis gadmocemisas. misi dakvirvebiT XIX s.
problemebis sagareo faqtoriT axsnam mis avtors saSualeba meore naxevridan SeimCneva xarisxobrivad axali etapis dawyeba
misca ufro metad gaemaxvilebina yuradReba istoriuli mezob- somxur-qarTul urTierTobaSi, rac ganpirobebuli iyo orive
lebis gamaerTianebel interesebze, politikuri da kulturuli xalxis erovnuli TviTSegnebis zrdiTa da sakuTari saxelmwifoe-
TanamSromlobis faqtorebze. magram, rogorc mosalodneli iyo, briobis aRdgenisaken swrafviT. amasTan aRniSnavs, misi TqmiT, sx-
am rigis masalis warmodgenisas somxur istoriografiaSi arsebul vadasxva faqtorebis (sinamdvileSi ki imperiuli politikis
tendenciur Sefasebebze aRmoCnda mTlianad damokidebuli, Tum- Sedegad. _ g. m.) zegavleniT urTierTobis gaciebas somxur da
ca maTi Serbileba-Selamazebac scada da istoriuli toponimebic qarTul sazogadoebriv-politikur wreebs Soris. qarTul da somx-
paraleluri somxuri da qarTuli formebiTac warmogvidgina (ma- ur sazogadoebebs Soris urTierTobis daZabva, ra Tqma unda,
galiTad, taiq-tao, javaxq-javaxeTi da a. S.), riTac xazi gaesva ZiriTadad, oficiozis mier iyo provocirebuli, rac b-ni aS. melqo-

274 275
nianis mier SeniSnuli garemoebidanac sakmaod kargad Cans. misi erTa TviTgamorkvevis uflebis principiT sakiTxis gadawyvetas,
marTebuli dakvirvebiT, qarTvelTa ukmayofilebas gansakuTrebiT raTa am gziT SeZlos yarabaRis mierTeba. saqarTvelo ki azer-
is viTareba iwvevda, rom saqarTvelos mosaxleobis zrda ruseTis baijanTan erTad teritoriuli mTlianobis princips aniWebs upi-
mflobelobis periodSi, umTavresad sxva xalxTa xarjze xdeboda. ratesobas. amitom ariso, ganagrZobs b-ni aS. melqoniani, rom
imperiis es demografiuli politika qarTvelTa denacionaliza- saqarTvelos mTavrobam ufro mWidro ekonomikuri da politikuri
cias da amiT misi winaaRmdegobis daTrgunvas iTvaliswinebda, ris kavSirebi daamyara azerbaijanTan, vidre somxeTTano. saqarTvelo-
gamoc am procesSi somexTa aqtiuri monawileoba, bunebrivia, azerbaijanis aliansis Seqmnas yovelmxriv xeli Seuwyo TurqeTma
mxareTa urTierTobis `gaciebas~ ki ara da urTierT- da dasavleTis saxelmwifoebma, romlebic kavkasiidan ruseTis gan-
damokidebulebis ukidures gamwvavebasac iwvevda. gamonakliss devnas cdilobeno. am procesis gasaRrmaveblad dasavleTma ruse-
Seadgenda maSindeli Cveni sazogadoebis SorsmWvreteli nawili – Tis sawinaaRmdegod baqo-jeihanis sanavTobo kontraqtis xelmow-
didi moRvaweebis _ ilia WavWavaZis, akaki wereTlis, ovanes eras miaRwia. aseT pirobebSi saqarTvelom SeinarCuna ra somxeTTan
Tumanianis, gabriel sundukianisa da sxva cnobil moazrovneTa normaluri urTierToba, avtomaturad aRmoCnda ekonomikuri da
meTaurobiT, romlebic warmoSobili daZabulobis CacxrobisaTvis politikuri Suamavlis rolSi rogorc somxeTsa da azerbaijans,
iRvwodnen da keTilmezoblobisa da urTierTpativiscemis mraval- ise somxeTsa da TurqeTs Soris. regionSi ZalTa aseTma ganlagebam
saukunovani tradiciebis dacvisaken mouwodebdnen istoriul me- somxeTi aiZula ufro mWidro kontaqtebi daemyarebina ruseTTan,
zoblebs, razec yuradRebas amaxvilebs momxsenebelic. maT Soris samxedro-politikur dargSic. yvelafridan Cans, ga-
XX saukuneSi warmoSobili problemebidan erT-erT umTavre- nagrZobs momxsenebeli, rom saxelmwifoebrivi damoukideblobis
sad, savsebiT marTebulad, miCneulia amierkavkasiis administraci- mopovebis pirvel xanebSi somex-qarTvelTa urTierToba arc Tu
ul-teritoriuli gamijvnis sakiTxi, rac SemdgomSi kidev ufro ise advilad viTardeboda. iyo momentebi, roca Cveni urTierTobani,
garTulda sagareo faqtoris zegavleniT. Tavdapirvelad erovnu- arcTu mesame Zalis monawileobis gareSe, SeiZleboda sabrZolo
li sabWoebis moqmedebis periodSi 1917 w. qarTvel moRvaweTa erTi situaciaSi gadazrdiliyo. sabednierod es ar moxda. gaimarjva
nawili somxuri mxaris mier wamoyenebuli eTnikuri principis gonierebam da TviTgadarCenis instinqtma. samagaliTod imowmebs
mimarT loialurad iyo ganwyobili, magram 1918 w. maisis bolos general andranikis sityvebs, romelic mas noe ramiSvilTan da
amierkavkasiaSi damoukidebeli saxelmwifoebis warmoqmnam cxadyo evgeni gegeWkorTan saubrisas 1919 w. aprilSi warmouTqvams: qarTv-
teritoriuli mTlianobis dacvis aucilebloba. b-ni aS. melqoni- el-somexTa saomari konfliqtis gameorebis SemTxvevaSi orive
ani sinanuls gamoTqvams qarTvel politikosTa im nawilis pozici- qristiani eris daRupva gardauvali iqnebao. b. aS. melqonianis
is Secvlis da saerTod `eTnikuri principis~ uaryofis gamo. azriT, somexi generlis es sityvebi dResac inarCunebs Tavis
b-ni aS. melqoniani aRniSnavs agreTve saqarTvelos somxuri aqtualobas. amJamad Cveni qveynebi, maTda uneburad, aRmoCndnen
mosaxleobis separatistul midrekilebebs sabWoTa xelisufleb- ori samxedro-politikuri blokis interesTa mijnaze, ramac
is dasawyis xanaSi da am movlenas bolSevikuri xelisuflebis aiZula isini ezrunaT amierkavkasiaSi koleqtiuri usafrTxoebis
mkacri politikiT xsnis, ramac mTeli mosaxleobis masobrivi uk- zonis Seqmnaze. dasasruls, gamoTqvams imeds, rom problemebi
mayofileba gamoiwviao. daiZleva, risi dasturicaa Cveni mravalsaukunovani istoriao.
qarTul-somxuri urTierTobis Tanamedrove problemebidan aseT optimistur notze amTavrebs b-ni aS. melqoniani Tavis
umTavresad miiCnevs regionaluri konfliqtebis mimarT saqarTve- moxsenebas da Cvenc gviCndeba imedi, rom somxur istoriografi-
losa da somxeTis gansxvavebul, ufro zustad, sapirispiro midg- aSi bolo xans gaCenili pozitiuri Zvrebis niSnebi Tavis logikur
omas. teritoriuli interesebidan gamomdinare, somxeTi mxars uWers ganviTarebas poveben. peterburgis universitetis jer kidev me-

276 277
same kursis studenti, didi ivane javaxiSvili werda: `Zvel xanas
da Zvel adamianebs mietevebaT legendebis Seqmna, magram Tavis
mxriv Cven gvevaleba ganvasxvavoT legendebi istoriuli WeSmar-
itebisagan~38. cxadia, rom gayalbebuli faqtebidan da movlene-
bidan mxolod mcdari daskvnebis gamotanaa SesaZlebeli, rac
daskvna
istoriis gakveTilebs qmediTunarianobas ukargavs. amitomac aris
aucilebeli yovelma erma icodes `utyuari, WeSmariti istoria
qarTul-somxuri istoriuli urTierTobis tendenciuri gaSu-
da ara gazviadebuli, yalbi~39. mxolod am principis dacvis SemTx-
qeba, ZiriTadad Zveli somxuri istoriografiis yvelaze gavleni-
vevaSi SeuZlia istoriografias sargebloba moutanos xalxs,
ani warmomadgenlis – movses xorenacidan iRebs saTaves, misi
romelsac is emsaxureba.
Semdgomi ganviTareba ki sagareo faqtoris zemoqmedebis Sedegi
iyo, ramac metadre negatiuri saxe kavkasiaSi rusuli mflobelo-
bis damyarebis droidan miiRo, romlis gamoZaxili dResac sak-
maod igrZnoba.
somxuri istoriografiis `oqros saukune~ maSin dadga (V s.)
roca somxuri saxelmwifoebriobis didma marcxma (erovnuli xe-
lisufleba dasavleT somxeTSi 391 w. gaauqmes romaelebma, aRmo-
savleTSi sparselebma – 428 w.) erovnul TviTSegnebas samkvdro-
sasicocxlo mniSvnelobis funqcia daakisra. aseT situaciaSi
somex istorikosTa patriotul movaleobad iqca Zlierebis xanis
somxeTis istoriis mTeli didebulebiT, Tundac gazviadebiT,
warmoCena, oRondac mas damoukideblobisaTvis xalxis darazmva
da sulierad ganmtkiceba SesZleboda. aqedan gamomdinare, somxe-
Tisa da somexTa gamorCeulobis ideam Sua saukuneebis somxur is-
toriografiaSi myarad daimkvidra adgili da saxelmwifoebrivi
marcxiT Selaxuli Rirsebis dacvis erT-erT ZiriTad saSualebad
iqca.
somxeTis gandidebis idea Tavis apogeas aRwevs movses xorena-
cis `somxeTis istoriaSi~, sadac somexTa gamorCeulobis azri
koncefciis donezea ayvanili. miznis misaRwevad Txzulebis av-
tori faqtebisa da movlenebis araTu Selamazebas, aramed, rig
SemTxvevebSi, gayalbebasac ar erideba. mematianisaTvis damaxasi-
aTebelia, rom kavkasiis qveynebsa da xalxebs ver amCnevs (n. ber-
ZeniSvili) da mas mxolod zogadi, geografiuli terminiT `Crdi-
38 loeTiT~ da `CrdiloelebiT~ aRniSnavs, riTac, etyoba, cdilobs
sergo jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, Tbili-
si, 1981, gv. 43. kavkasiaze mkiTxvels somxeTs daqvemdebarebuli qveynis STabeWd-
39
iv. javaxiSvili, mamuliSviloba da mecniereba, Txzulebani, t. ileba Seuqmnas. amitomaa mis TxzulebaSi qarTli somxeTis naw-
XII, gv. 68.

278 279
ilad, xolo qarTveli xelisuflebi somxeTis samefos moxelee- maod argumentirebulad iyo adridanve uaryofili `moqceva¡
bad warmodgenili. ufro metic, m. xorenaci qarTlsa da masTan qarTlisa¡s~ krebulSi Sesuli `wm. ninos cxovrebiT~ (Zegli Tar-
erTad kavkasias politikuradac da sulieri kulturiTac somx- iRdeboda VII-IX ss-iT, bolo xans ki V s. meore naxevariT). qarTu-
eTze damokidebul qveynad warmogvidgens, rogorc Zvel war- li hagiografiuli Txzulebis avtoris daskvniT, qarTlisa da wm.
marTul, ise qristianul xanaSic. es koncefcia erTob mimzidveli ninos mniSvneloba aRmosavleTis saqristianos winaSe gacilebiT
aRmoCnda sakuTari saxelmwifoebriobis aRdgenisaTvis mebrZoli didia, vidre somxeTisa da misi ganmanaTleblis grigol
politikuri wreebisaTvis, romelTa saSualebiT, etyoba, misi gav- parTelisa. qristianuli rwmenis siZveliTac qarTli win uswrebs
lena mTel somxur istoriografias gadaswvda mravali saukunis somxeTs, ramdenadac qarTlis gansakuTrebuli roli qristiano-
ganmavlobaSi. bis gavrcelebamde winaswar iyo gansazRvruli da qarTlis am up-
somxuri istoriografiis zviadobas da mis Semdgom ganviTare- iratesobas Tavisi piriT aRiarebda dvineli somexi miaforic.
bas aranakleb uwyobda xels sagareo faqtoriT gamowveuli mis- amitom moxda, rom qristianuli rwmenis Casaxvisas somxeTi mTli-
Tvis zogjer xelsayreli ZalTa Tanafardoba kavkasiaSi. magali- anad qarTlze aRmoCnda damokidebuli, vinaidan somexTa eklesiis
Tad, sasanianebi somxeTs, rogorc aRmosavluri tradiciebis ma- safuZveli im adamianTa Zvlebze daido, romlebic ninos mier
tarebel qveyanas, TavianTi politikis sayrden bazad iTval- iyvnen moqceuli (e. i. rifsimianelebi) da maTTan erTad moevlin-
iswinebdnen am regionSi. amasTan, somxuri eklesiis dogmaturi nen somxeTs (k. kekeliZe).
uTanxmoeba bizantiasTan irans saSualebas aZlevda masze dayrd- XI s. Sua wlebSi, roca Sua saukuneebis somxurma saxelmwifoe-
nobiT ideologiuri situacia kavkasiaSi Tavisi mTavari metoqis briobam saboloo marcxi ganicada, saqarTvelo ki mowodebuli
sawinaaRmdegod waremarTa. aqedan gamomdinare, somxuri eklesiis aRmoCnda im centrad qceuliyo, romlis garSemo mTeli kavkasia
mfarveloba sparsuli politikis mniSvnelovani faqtori gaxda. erTiandeboda, saWiro gaxda iseTi ideur-moraluri sayrdenis
cnobilma sparsulma saeklesio krebam 614 w. ktezifonSi somxuri Seqmna, romelic kavkasiaSi saqarTvelos wamyvani rolis sa-
sarwmunoeba savaldebulod gamoacxada misi qveSevrdomi qris- marTlianobas istoriuli ganviTarebis kanonzomierebiTac gaama-
tianebisaTvis, ris Semdegac somxuri eklesiis ierarqiulma pre- rTlebda. albaT, SemTxveviTi ar aris, rom XI s., TiTqmis erT-
tenziebma aq farTo gasaqani miiRo da msaxurma istoriografiamac droulad, ramdenime qarTveli istorikosi (leonti mroveli, jua-
ara marto somxuri eklesiis, aramed kavkasiis politikuri is- nSeri, `matiane qarTlisa¡s~ avtori da sumbat daviTis Ze) wers
toriis suraTis warmosaxvac am Targze scada. analogiuri viTare- uZvelesi droidan XI s-mde Tavisi qveynis gabmuli istoriis sxva-
bis mowmeni vxdebiT saxalifo-bizantiis dapirispirebis period- dasxva nawilebs, romlebic qmnis damoukideblobisa da progre-
Sic, roca arabTa egidiT aRdgenili somxuri saxelmwifos mes- sisaTvis qarTveli xalxis mravalsaukunovani gmiruli brZolis
veurebi mfarvelTa politikur interesebTan garkveuli Tanx- mTlian suraTs, erT-erT umniSvnelovanes pirobas kavkasiis er-
vedriT iwyeben mTeli kavkasiis dasaufleblad brZolas, am xanis Tiani qristianuli samyaros warmoqmna-ganviTarebis warmosaCenad.
somxuri istoriografia, Tavis mxriv, kavkasiaSi somexi bagratuni kavkasiis gaerTianebis procesis avangardSi myofi qveynis poli-
mefeebis ganusazRvreli Zalauflebis iluziur suraTs hqmnis da tikuri amocanebidan gamomdinare qarTuli istoriografia (le-
mxolod somxuri samefoebis dasustebisa da TandaTanobiTi onti da sxvebi) kavkasiis istoriis imgvar models qmnian, romel-
gaqrobis kvalobaze, Sua saukuneebis somex avtorTa Txrobis me- sac qarTvelTa mimarT somexTa gaucxoeba unda gamoericxa, raTa
diduri toni da hegemonisturi midrekilebebi TandaTan cxreba somxeTis memkvidreobisaTvis bizantiasTan brZolaSi xeli ar
da sapirispirod icvleba. SeSloda. amitom, am droisaTvis praqtikul mniSvnelobas mokle-
qarTvelTa qristianuli warsulis mniSvnelobis eWvqveS day- buli m. xorenacis koncefciis kritikis nacvlad leonti mrov-
enebisa da misi damcrobis cdebi somxur istoriografiaSi sak- elma misi ZiriTadi debulebebi da maTs safuZvelze gaSuqebuli

280 281
faqtebi Seaswora da xorenacis eqspansiurobas kavkasiis xalxTa mwvave reaqcia gamoiwvia. qarTuli cnobierebis winaaRmdeg
sisxliT naTesaobisa da Zmobis sakuTari koncefcia daupirispi- mimarTuli rusuli da somxuri istoriografiis es erToblivi
ra, riTac ara marto moraluri upiratesoba moipova `somxeTis kampania miznad isaxavda ruseTisaTvis xelsayreli saerTaSoriso
istoriis mamaze~, aramed drois moTxovnasac ukeT moergo. ram- sazogadoebrivi azris Seqmnas, romelic saqarTvelos dapyrobas
denadac kavkasiis Semkrebis politikuri lideroba kulturuli gaamarTlebda da mas ruseTis humanur aqciad, xolo somxeTisaTvis
liderobiTac unda yofiliyo uzrunvelyofili, leonti qarTu- istoriuli saqarTvelos mTel teritorias mosaxleobiTac da
li damwerlobisa da mwignobrobis did siZveles (somxeTTan Se- politikuri warsuliTac somxeTad warmosaxavda. am mTavar poli-
darebiT 7-8 saukuniT) aRniSnavs da SesaniSnavad asabuTebs Zveli tikur amocanas daeqvemdebara somxur istoriografiaSi qarTul-
qarTuli saxelmwifos SeqmnisTanave gaCenili kulturul-poli- somxuri urTierTobis nebismieri sakiTxis ganxilva ruseTis
tikuri moTxovnilebebiT, mkiTxvelis yuradRebas amaxvilebs, mflobelobis TiTqmis ori saukunis manZilze. am TvalsazrisiT,
agreTve, kavkasiis politikuri lideris sxva upiratesobebzec. erTob mcirea sxvaoba burJuaziuli da sabWoTa somxuri
istoriuli somxeTis didi nawilis saqarTvelos centralize- istoriografiebis poziciebs Soris. XIX s. dawyebuli Seteva
buli monarqiis SemadgenlobaSi Semosvlis Semdeg somxeTis isto- saqarTvelos istoriaze misi mniSvnelobis damcrobisa da gabi-
ria saqarTvelos istoriis nawilad iqca, ris gamoc somex avtor- abruebis mizniT, XX s. 40-iani wlebidan ukve farTo frontiT,
Ta interesi mis mimarT kidev ufro gaizarda da maTi damokide- Tanadmimdevrul da gegmazomier laSqrobaSi gadaizarda, romelmac
buleba am istoriisadmi daTba. gasagebia, rom XII-XVIII ss. somxuri saistorio kvlevis TiTqmis yvela sfero da dargi moicva. amjerad
istoriografiis produqcia Tanadroul qarTvelTa gansakuTre- kvlevis mizani daSnakuri partiis fantastikuri rukebis mixedviT,
bul komentars ukve aRar saWiroebda. e. w. `didi somxeTis~ Crdilo nawilSi qarTulis nacvlad somxuri
qarTuli saxelmwifoebriobis marcxTan erTad (1801 w.) somx- civilizaciis nakvalevis dadastureba iyo. aseTi ganwyobileba
uri istoriografiis damokidebuleba saqarTvelos istoriis mima- sruliad Tavisuflad ikiTxeba mTel rig sabWoTa somex mecnierTa
rT erTbaSad Seicvala da, ZiriTadad, negatiuri saxe miiRo. amis gamokvlevebSi, romlebic exeba somxeTis istoriul geografias,
mizezi sxva pirobebTan erTad, carizmis kolonialuri politika toponimikas, politikur istorias, saistorio mwerlobas, xelovneb-
iyo, romlis uSualo gamtareblebi qarTveli xalxis winaaRmdego- is istorias, kulturis istorias da sxv. rogorc am naSromTa
bis Zalismieri daTrgunvis RonisZiebebTan erTad misi istoriisa kritikulma ganxilvam dagvarwmuna tendenciurad ganwyobili
da kulturis waSla-aRmofxvrasac cdilobdnen. am uRirs saqmeSi somexi avtorebi miznis miRwevas faqtebze ZaldatanebiTa da
adgilze TavianT mokavSired da sayrden socialur bazad rusuli istoriuli movlenebis gamrudebiT cdiloben. magaliTad, tao-
biurokratia somxur elements da mis burJuazias miiCnevda, romlis klarjeTisa da qvemo qarTlis qarTuli arqiteqturuli Zeglebis
gaZlierebac man Tavisi batonobis damyarebisTanave daiwyo. im- somxuri arqiteqturisaTvis misaTvlelad sakmarisad miaCniaT maTi
periis administraciis keTilganwyobilebisa da mfarvelobis gamocxadeba qarTuli wesis somex qalkedonitTa naxelavad, am
pirobebSi somxuri burJuaziis interesebis gamomxatveli istori- Zeglebis qarTul warwerebsa Tu sxva werilobiT ZeglebSi moxse-
ografia saqarTvelos istoriisa da kulturis mniSvnelobis niebuli istoriuli pirebi ki qarTul enaze metyvel somxebad.
damcrobis gziT kavkasiis istoriis Tanamimdevrul gadakeTebas qarTuli wesis somex qalkedonitTa magiuri formula am avtorebma
Seudga, rasac Tan axlda somexTa `gamorCeulobis~ xorenaciseuli faqtebis gayalbebis xelisSemSleli wyaroebis avTenturi cnobebis
ideebisa da teritoriuli pretenziebis farTo propaganda. XIX s. winaaRmdegobis daZlevis universalur iaraRad aqcia, `daiviwyes~
meore naxevridan mainc saqarTvelos istoriis gayalbebam somxur ra, rom tao-klarjeTSi, istoriul niadagze rom araferi iTqvas,
istoriografiaSi, TiTqmis, sistematuri xasiaTi miiRo, ramac qarTuli iyo ara marto arqiteqtura, aramed literatura,
saqarTvelos erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraobis moRvaweTa xelnaweri wignebi, miniatiurebi, monumenturi ferwera, Weduri

282 283
xelovnebis nawarmoebebi da yvela isini organulad iyvnen dakav-
Sirebulni saukuneTa manZilze saqarTvelos erovnuli xelovnebis
saerTo ganviTarebiT. amgvarive damokidebuleba SeiniSneba
aRmosavleT saqarTvelos sxva regionebisa da istoriuli
Guram Maisuradze
periodebis gaSuqebisas. erTi sityviT, aRmosavleT saqarTvelos
totaluri gasomxurebis tendencia wiTel zolad gasdevs somxur FROM THE OF GEORGIAN – ARMENIAN RESATIONS
istoriografias mTlianad sabWoTa periodSi.
sabWoTa da Tanamedrove somxuri istoriografiis mniSvnelo- Summary
van naklad unda CaiTvalos, agreTve, qarTuli istoriografiis
The subject of our resaerch has various interpretations in historiography.
TiTqmis, sruli ignorireba da mis monacemTa gauTvaliswinebloba.
Opposite evalution of the facts and events in interpretations of one and the
gasuli saukunis 90-iani wlebis dasawyisSi, damoukidebeli
same sources have long been attracting the interest of the readers. This para-
qarTuli da somxuri saxelmwifoebis warmoqmnis Semdeg, sruli
dox needs scientific explanation. The given work is the first attempt of such an
Tavisuflebis SegrZnebis pirobebSi, somxuri istoriografiis
explanation.
rigma warmomadgenelma daufaravad gamoxata Sors mimavali geo-
The tendentious interpretation of the history of Georgian – Armenian rela-
politikuri zraxvebi. warsulis kritikuli Seswavlis nacvlad,
tions originates mainly from the most influential representative of the old Ar-
winamorbedi da ufrosi Taobis mier gayalbebuli istoriis baza-
menian historiography Movses Khorenats. The further development of ten-
ze maT daSnakTa ideebis propagandas mihyyves xeli da am procesSi
dentious interpretation of Georgian history was the result of external factor
araseriozulobis yovelgvar zRvars gadaabijes. amasTan erTad,
attaining the mosts negative quality after the all-powerful government of Rus-
am bolo xans somxur istoriografiaSi pozitiuri Zvrebis niS-
sians in the Caucasus, the echo of which sounds strongly even today.
The „Golden Age“ of Armenian historiography started (the 5th century)
nebic SeimCneva. magaliTad, qarTul-somxuri kulturul-istori-
uli urTierTobis Temaze mdare, mecnierebas dacilebuli, prim-
when Armenian state suffered the great defeat (Romans abolished national
itiuli naSromebis momravlebiT SeSfoTebuli, CvenSi tendenci-
government in western Armenia in 391 and Persians in the east part of the
ur avtorad cnobili b-ni p. muradianic ki kritikulad ganewyo
country in 428) and the national self-idenification attained the decisive func-
da sajarod dagmo Tavisi axalgazrda kolegis s. karapetianis
tion. In this situation the supreme patriotic duty of Armenian historians was to
mier faqtebis aSkarad zRvars gadacilebuli gayalbeba, rac misi
show in full greantess, even though exaggerated, the history of Armenia, to
avtoris codnis ukmarisobiT axsna. miuxedavad amisa, p. muradianis
unite the nation for liberation movement and strengthen the spirit of Armenian
es gamosvla urTierTgagebisken gadadgmul sasikeTo nabijad
people. As a result, the idea of uniqueness of Armenia and Armenians was
unda miviCnioT. misasalmebelia, agreTve, XIX-XX ss. qarTul-somx-
firmly established in medieval Armenian historiography and had become one
uri urTierTobis SedarebiT axleburi gaazreba somxeTis mec-
of the main sources of defanding shaken national honour.
nierebaTa akademiis istoriis institutis direqtoris aS. melqo-
The idea of the glorification of Armenia reaches its climax in „The History
nianis moxsenebaSi, romelic man TbilisSi waikiTxa.
of Armenia“ by Movses Khorenats where the idea of Armenians’ uniqueness
cxadia, gayalbebuli faqtebi swori daskvnis saSualebas ar
gains conceptual character. To reach the aim the author of the history is not
iZleva, amitom, iv. javaxiSvils rom davesesxoT, aucilebelia
only coloring the facts and events but in some cases even falsifies them. The
yovelma erma icodes utyuari, WeSmariti istoria da ara gazvi-
chronicle disregards the Caucasian countries and peoples (N. Berdzenishvili)
adebuli, yalbi.
and denotes them with generalgeographical term „the north“ and „norterners“.
Thus, apparently he tries to make readers belive that the Caucasus is a country
subordinated to Armenia. That is why in account Kartli is a part of Armenia
284 285
and Georgian authorities are the officials of the Armenian kingdom. More than holy bones of those martyrs (i. m. ripsimians) who were converted by St. Nino
that according to Movses khorenats the Caucasus together with kartli had been ans had crossed the frontier with her (K. Kekelidze).
a country politically and culturally (meaning spiritual culture) subordinated to In the middle of the 11 th century, when the medieval Armenian state un-
Armenia both in pre-Christian and Christian periods. The concept seems to be derwent the final collapse and Georgia became the centre uniting whole Cau-
quite attractive for the Armenian political circles trying to rebuilt abolished casus, the creaion of ideological and moral basis for justifying the leading role
statehood. These circles must have promoted the concept and established it in of Georgia in history of the Caucasus was necessary. It mast not have been
the and its further development was also supported and encouraged by advan- accidental that in the 11 century some Georgian historians (Leonti Mroveli,
tageous distribution of forces in the Caucasus conditioned by exterior factors. Juansher, the author of “The Chronicle of Georgia” and Sumbat the son of
For example, Armenia as the country bearer of the oriental traditions was con- David) wrote different parts of the country history from the ancient times till
sidered by Sasanian as a support of their policy in the region. Besides, the dog- the 11 century almost simultaneously displaying the whole picture of the cen-
matic disagreement of the Armenian Church was a significant factor of the pol- turies-long heroic straggle the creation and development of the united Chris-
icy of Iran. The well known Persian church countcil in Kteziphon in 614 an- tian world of the Caucasus.
nounced Armenian religion as obligatory for his Christian subjects which caused In the process of uniting the Caucasus, determined by the political aims of
the wide extension of the pretensions of the Armenian Church hierarchs. Ar- the vanguard country, Georgian historiography (Leonti and others (creates the
menian historiography was ready in trying to picture not only the history of the model of the Caucasian history which should have overcome the Armenian
Armenian Church but also the political of the Caucasus in the given frame. The estrangement to fight freely with Byzantinium for the heritage of Armenia.
similar situation can be witnessed in the period of caliphate – Bizantium oppo- That’ s why instead of criticizing M. Khorenats’ concept, that had no practical
sition where the authorities of Armenian state was restored under the aegis of importance for those period, Leonti Mroveli corrected his main statements
Arabs. Sharing the political interests of their protectors, Armenian political and treatments of the facts and opposed his own concept of the Caucasian
forces started the fight for gaining the whole Caucasus. The Armenian histori- peoples’ kinship and brotherhood to Armenian historians’ expansion. Thus,
ography of those days created the impression that Armenian kings-Bagratuns- Leonti gained not only moral priority over „The father of Armenian history“,
had an absolute power in the Caucasus. Only after weakening and gradual dis- but met well the demands of the time. The political leader had to the cultural
appearance of the Armenian kingdom the arrogant tone and hegemonic ten- leader as well. So, Leonti speaks about the ancient origin (7-8 centuriel-older
dentious of the medieval Armenian authors gradually died down and changed in comparison with Armenian script) of Georgian script and literature and proves
to the opposite. The attempts raising doubts about the importance of Georgia’ s the cultural leadership of newly establishd ancient Georgian state had from the
Christian past and of belittle it, had been reasonably critcized already in „The very beginning. Leonti draws the attention of the readers to other priorities of
Life of St. Nino“ (the monument was dated earlier to the 7th -9th centuries, and Caucasian political Leader as well.
according to current investigations to the II half the 5th century) which is a part When the great part of the historical Armenia became a part of the Geor-
the collection „Moktsevai kartlisai“ (The Conversion of Kartli). The author of gian centralized monarchy, the history of Armenia had become a part of Geor-
the Georgian historiograpic account concludes that the contribution of Kartli gian history as well. Because of this the interest of Armenian historians to-
and St. Nino towards Eastern Christianity is much more important than that of wards history of Georgia had grown and the attitude became warmer. Natural-
Armenia and its enlightener Grigorius the special role of Kartli before the dis- ly, there was no need for making special comments on the Armenian historiog-
persion of Christianity was determined beforehead. Armenian miafor himself raphy of the 12th -13th centuries at that time.
(a person who looks after the sancuary) from Dvini admits this priority oof With the downfall of Georgian history was completely changed. The rea-
kartli. So, when the Christian faith had been conceived in kartli, Armenia be- son, among other circumstances,was the colonial policy of Tsarism. Besides
came wholly depended on it, as the Church of Armenia was founded on the the violent repression of the Georgian resistance the main figures of this policy

286 287
were trying to wipe out its history and culture. Russian beaurocracy found authentic records.They have „forgotten“ that in Tao-Klardgeti not only archi-
Armenia and its bourgeoisie to be their supporters in carrying out this unho- tecture was Georgian but also rich literature, manuscripts, miniatures, monu-
nourable job. Supported by the empire administration, Armenian historiogra- mental paintings, engravings and all of them were united by the centuries-old
phy, expressing the interests of Armenian bourgeoisie, started changing the common Georgian culture development process to say nothing of hisorical
Caucasian history diminishing the value of Georgian history and culture; con- reasons. The same attitude can be traced in the treatment of the history of other
sequently, wide proragation of Khorenats’ ideas about Armenians’ „Excep- regions of east Georgia and historic epochs.
tionality“ and erritorial pretensions. From the second half of the 19th century Thus, the tendency of total Armenisation of past Georgia runs through the
distortion of the Georgian history in the pretensions. From the second half of whole Soviet Armenian historiography.
the 19th century distortion of the Georgian history in the Armenian historiog- The serious demerit of the Soviet and current Armeniam historiography is
raphy gained almost systematic character causing the sharp reaction and activ- also, almost total ignoring of the Georgian historiography and its data.
ities of Georgian national liberation movement. The united campaign of Rus- After establishing independent Georgian and Russian states in the 90s of
sian and Armenian historiography against Georgian mentality aimed at the the last century, feeling absolute freedom, some representatives of Armenian
oreation of suitable international opinion favored by Russia; it justified the historiography openly unveiled their far going geopolitical interests. Instead
annexation of Georgian, as a humane action and favored by Armenia which of critical study of the past on the ground of the history destroyed by elder
was to show that historic Georgia with its whole territory, population and po- generation, they began the propagation of Dashnaks’ ideas and had exceeded
litical past belonged to Armenia. Any subject of Georgian-Armenian relations all limits. But the positive tendentions can also be viewed in the Armenian
during almost two centuries of Russian domination served this main political historiography lately. For example even Mr. P. Muradian, notorious in Georgia
aim in Armenian historiography. From this point of view bourgeois and Soviet for his joung colleague S. Karapetian’s exceeding all limits and explained it as
Armenian historiography have mostly the same positions. The attack on Geor- lack of knowledge. Dispite this evaluation, Muradian’s position is realistic and
gian history started at the beginning of the 19th century and gained its speed in pozitive. Comparatively modern interpretation of the 19th -20th centuries
the 40s of the 20th century; it developed into well planed and organized attack, Georgian-Armenian relations by the head of the Institute of History of the
embracing almost all fields and trends of investigation. Academy of Armenia, Ash. Melkonyan presented in Tbilisi is welcomed, in-
On this stage of investigation Armenian historiography basing on abso- deed.
lutely absurd maps of Dashnaks’ party aimend to prove that the northern part It is obvious that interpretation of the facts enables us make right conclu-
of so calles „Great Armenia“ traced the exixtence of Armenian civilization in sions. That is why Iv. Javakhishvili used to say that each people should know
the place of Georgian one. The attitude and position can be well seen in the the true and not falsified history of his nation.
investigations dealing with historical geography, toponimy, political history,
chronicles, the history of art, the history of culture etc. The critical investiga-
tion of these works has proved that the Armenian scientists tried to reach the
aim by distortion of the historical facts and events. For instance, Georgian
anchitectural monuments in Tao-Klardgeti (historical province of Georgia,
now in Turkey) and Kvemo Kartli (one of the regions of east Georgia) were
declared to be Armenian because they were built by Chalcedonit Armenians of
Georgian canon and declare historical persons mentioned in the inscriptions
of these monuments or in historical sources as Armenians speaking Georgian;
the magic formula „Armenian Chalcedonits of Georgian right“ became a uni-
versal means for overcoming the obstacles on the way of distortion of the

288 289
âîçâåäåíà äî óðîâíÿ êîíöåïöèè. Äëÿ äîñòèæåíèÿ ýòîé öåëè àâòîð íå
ïîñòåñíÿëñÿ íå òîëüêî ïîäêðàøèâàíèÿ ôàêòîâ è ÿâëåíèé, íî è, â ðÿäå
ñëó÷àåâ, ôàëüñèôèêàöèè èõ. Äëÿ ýòîãî ëåòîïèñöà õàðàêòåðíî, ÷òî îí íå
«çàìå÷àåò» (Í. Áåðäçåíèøâèëè) äðóãèå ñòðàíû è íàðîäû Êàâêàçà, ïîìèíàÿ
Ãóðàì Ìàéñóðàäçå
èõ îáùèìè òåðìèíàìè «Ñåâåðíûå» è «ñåâåðÿíå», ïûòàÿñü, ïî-âèäèìîìó,
ÈÇ ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÈÈ ñîçäàòü ýòèì ó ÷èòàòåëÿ âïå÷àòëåíèå î Êàâêàçå êàê î ñòðàíå, ïîäâëàñòíîé
ÀÐÌßÍÎ-ÃÐÓÇÈÍÑÊÈÕ ÎÒÍÎØÅÍÈÉ Àðìåíèè. Èìåííî ïîýòîìó â åãî ñî÷èíåíèè Êàðòëè ïðåäñòàâëåíà â êà-
÷åñòâå ÷àñòè Àðìåíèè, à ãðóçèíñêèå âëàñòèòåëè - êàê ñàíîâíèêè àðìÿíñ-
Ðåçþìå êîãî öàðñêîãî äâîðà. Áîëåå òîãî, Êàðòëè, à âìåñòå ñ íåé è Êàâêàç, Ì. Õî-
ðåíàö ïðåäñòàâëÿåò òàêèì îáðàçîì, áóäòî ýòà ñòðàíà çàâèñåëà îò Àðìåíèè
Íàáëþäàåìîå â èñòîðèîãðàôèè ñîâåðøåííî îòëè÷àþùååñÿ äðóã îò êàê ïîëèòè÷åñêè, òàê è ïî äóõîâíîé êóëüòóðå è âî âðåìåíà ÿçû÷åñòâà, è â
äðóãà îòíîøåíèå ãðóçèíñêèõ è àðìÿíñêèõ èñòîðèîãðàôîâ ê èññëåäóåìîé ïîðó õðèñòèàíñòâà. Òàêàÿ êîíöåïöèÿ îêàçàëàñü âåñüìà ïðèâëåêàòåëüíîé
òåìå, ïðè íàëè÷èè îäíîé è òîé æå èñòî÷íèêîâîé áàçû – â îñíîâíîì äëÿ ïîëèòè÷åñêèõ êðóãîâ, áîðþùèõñÿ çà âîññòàíîâëåíèå ñîáñòâåííîé
ïðîòèâîïîëîæíîå îñâåùåíèå è îöåíêà ôàêòîâ è ÿâëåíèé – äàâíî îáðàùàåò ãîñóäàðñòâåííîñòè è îíà, âèäèìî íå áåç ïîìîùè óêàçàííûõ ñèë, îêàçûâàëà
íà ñåáÿ âíèìàíèå ÷èòàþùåé îáùåñòâåííîñòè è òðåáóåò îáúÿñíåíèÿ âëèÿíèå íà àðìÿíñêóþ èñòîðèîãðàôèþ è â ïîñëåäóþùåì.
ñîçäàâøåéñÿ ïàðàäîêñàëüíîé ñèòóàöèè. Ïðåäñòàâëåííàÿ ðàáîòà ÿâëÿåòñÿ Íåìàëî ñïîñîáñòâîâàëè ñïåñèâîñòè àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè è
îäíîé èç ïåðâûõ ïîïûòîê å¸ îöåíêè. äàëüíåéøåìó å¸ ðàçâèòèþ è îïðåäåë¸ííûå ñîîòíîøåíèÿ ñèë íà Êàâêàçå,
Òåíäåíöèîçíîå îñâåùåíèå ãðóçèíî-àðìÿíñêèõ îòíîøåíèè áåð¸ò âîçíèêàþùèåñÿ âðåìÿ îò âðåìåíè áëàãîäàðÿ âíåøíèì ôàêòîðàì è îêàçû-
íà÷àëî îò îäíîãî èç âëèÿòåëüíåéøåãî ïðåäñòàâèòåëÿ àðìÿíñêîé âàþùèåñÿ âåñüìà âûãîäíûìè äëÿ ýòèõ öåëåé. Òàê, íàïðèìåð, Àðìåíèþ,
èñòîðèîãðàôèè – Ìîâñåñà Õîðåíàöà. Äàëüíåéøåå æå å¸ ðàçâèòèå áûëî êàê ñòðàíó âîñòî÷íûõ òðàäèöèé, Ñàñàíèäû ñ÷èòàëè îïîðíîé áàçîé ñâîåé
óæå èòîãîì âíåøíåãî âîçäåéñòâèÿ, ïîëó÷èâøåãî îñîáî íåãàòèâíûé ïîëèòèêè â ýòîì ðåãèîíå. Ïðè ýòîì, äîãìàòè÷åñêèå ðàçíîãëàñèÿ àðìÿíñêîé
õàðàêòåð ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ íà Êàâêàçå ðóññêîãî âëàäû÷åñòâà, îòãîëîñêè öåðêâè ñ âèçàíòèéñêîé ïîçâîëÿëè Èðàíó íàïðàâëÿòü èäåîëîãè÷åñêóþ
÷åãî äîñòàòî÷íî ÷óâñòâèòåëüíî ïðîÿâëÿþòñÿ è ïî ñåé äåíü. ñèòóàöèþ íà Êàâêàçå ïðîòèâ ñâîåãî ãëàâíîãî ïðîòèâíèêà è, èñõîäÿ èç
«Çîëîòîé âåê» àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè íàñòàë, êîãäà (V â.) ïîëíàÿ ýòîãî, ïîêðîâèòåëüñòâî àðìÿíñêîé öåðêâè ñòàëî íåìàëîâàæíûì ôàêòîðîì
ëèêâèäàöèÿ àðìÿíñêîé ãîñóäàðñòâåííîñòè (ìåñòíàÿ âëàñòü â Çàïàäíîé åãî ïîëèòèêè. Èçâåñòíîå ïåðñèäñêîå öåðêîâíîå ñîáðàíèå 614 ãîäà â Êòåñè-
Àðìåíèè áûëà óïðàçäíåíà ðèìëÿíàìè â 391 ãîäó, à â Âîñòî÷íîé Àðìåíèè ôîíå ïîñòàíîâèëî ñ÷èòàòü àðìÿíñêóþ ðåëèãèþ îáÿçàòåëüíîé äëÿ
– ïåðñàìè â 428 ãîäó) âîçëîæèëà íà íàöèîíàëüíîå ñàìîñîçíàíèå àðìÿí ïåðñèäñêîïîäàííûõ õðèñòèàí, ïîñëå ÷åãî èåðàðõè÷åñêèå ïðåòåíçèè
æèçíåííî âàæíóþ ôóíêöèþ.  òàêîé ñèòóàöèè àðìÿíñêèå èñòîðèêè ñî÷ëè àðìÿíñêîé öåðêâè ïîëó÷èëè øèðîêèé ïðîñòîð è ïîñëóøíàÿ åé
çà ñâîþ ïàòðèîòè÷åñêóþ îáÿçàííîñòü ïðåäñòàâëÿòü èñòîðèþ ìîãóùåñò- èñòîðèîãðàôèÿ ïîïûòàëàñòü îòîáðàçèòü ïî ýòîìó îáðàçöó êàðòèíó ïîëèòè-
âåííîé Àðìåíèè âî âñåé å¸ êðàñå, ïóñòü äàæå çà ñ÷åò ïðåóâåëè÷åíèÿ, ëèøü ÷åñêîé èñòîðèè íå òîëüêî àðìÿíñêîé öåðêâè, íî è âñåãî Êàâêàçà. Àíàëîãè÷-
áû ýòî ñïîñîáñòâîâàëî ñïëî÷åíèþ è äóõîâíîé ñòîéêîñòè íàðîäà â áîðüáå íîå ïîëîæåíèå ìîæíî çàñâèäåòåëüñòâîâàòü è â ïåðèîä ïðîòèâîñòîÿíèÿ
çà íåçàâèñèìîñòü. Èñõîäÿ èç ýòîãî, èäåÿ «èñêëþ÷èòåëüíîñòè» Àðìåíèè è Õàëèôàòà ñ Âèçàíòèåé, êîãäà äåÿòåëè àðìÿíñêîãî ãîñóäàðñòâà,
àðìÿíñêîãî íàðîäà â ñðåäíåâåêîâîé àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè ïðî÷íî âîññòàíîâëåííîãî ïîä ýãèäîé àðàáîâ, èñïîëüçóÿ îïðåäåë¸ííîå ñîâïàäåíèå
çàêðåïèëàñü è ïðåâðàòèëàñü â îäíî èç îñíîâíûõ ñðåäñòâ çàùèòû ÷åñòè, ñâîèõ ÷àÿíèé ñ ïîëèòè÷åñêèìè èíòåðåñàìè ïîêðîâèòåëåé, íà÷èíàþò
ïîðóãàííîé óòåðåé ãîñóäàðñòâåííîñòè. áîðüáó çà îâëàäåíèå Êàâêàçîì ïîëíîñòüþ. Àðìÿíñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ
Èäåÿ âîçâåëè÷åíèÿ Àðìåíèè äîñòèãàåò ñâîåãî àïîãåÿ â «Èñòîðèè ýòîãî âðåìåíè, â ñâîþ î÷åðåäü, ñîçäà¸ò èëëþçîðíóþ êàðòèíó íåîãðàíè-
Àðìåíèè» Ìîâñåñà Õîðåíàöà, â êîòîðîé «èñêëþ÷èòåëüíîñòü» àðìÿí ÷åííîé âëàñòè àðìÿíñêèõ Áàãðàòóíè íà Êàâêàçå è òîëüêî ïîñëå îñëàáëåíèÿ

290 291
àðìÿíñêèõ öàðñòâ è ïîñòåïåííîãî èõ èñ÷åçíîâåíèÿ íàäìåííûé òîí çíà÷åíèå êîíöåïöèè Ì. Õîðåíàöà, Ëåîíòèé Ìðîâåëè ïîäïðàâèë å¸
ïîâåñòâîâàíèÿ àðìÿíñêèõ àâòîðîâ è èõ ãåãåìîíè÷åñêèå íàêëîííîñòè ïîñ- îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ è îñâåùåííûå íà èõ îñíîâå ôàêòû è
òåïåííî çàòèõàþò è ìåíÿþòñÿ íà ïðîòèâîïîëîæíûå. ïðîòèâîïîñòàâèë ýêñïàíñèâíîñòè Õîðåíàöà ñîáñòâåííóþ êîíöåïöèþ
Ïîïûòêè ïîñòàâèòü ïîä ñîìíåíèå è óìàëèòü õðèñòèàíñêîå ïðîøëîå êðîâíîãî ðîäñòâà è áðàòñòâà íàðîäîâ Êàâêàçà. Ýòèì îí íå òîëüêî äîáûëñÿ
ãðóçèí âåñüìà àðãóìåíòèðîâàííî áûëè îòâåðãíóòû â ñâî¸ âðåìÿ «Æèòè¸ì ìîðàëüíîãî ïðåéìóùåñòâà íàä «Îòöîì àðìÿíñêîé èñòîðèè», íî è áîëåå
Ñâ. Íèíû», âîøåäøåì â ñáîðíèê «Ìîêöåâàè Êàðòëèñàè» («Îáðàùåíèå àäåêâàòíî îòêëèêíóëñÿ íà òðåáîâàíèÿ âðåìåíè. Â âèäó òîãî, ÷òî
Êàðòëè â õðèñòèàíñêóþ âåðó»). Óêàçàííûé èñòî÷íèê äàòèðîâàëñÿ VII- ïîëèòè÷åñêîå ëèäåðñòâî îáúåäèíèòåëÿ Êàâêàçà äîëæíî áûëî áûòü
IX âåêàìè, â ïîñëåäíåå æå âðåìÿ – âòîðîé ïîëîâèíîé V âåêà. Ïî ïîäêðåïëåíî ëèäåðñòâîì è â ñôåðå êóëüòóðû, Ëåîíòèé Ìðîâåëè óêàçûâàåò
çàêëþ÷åíèþ àâòîðà ýòîãî ãðóçèíñêîãî àãèîãðàôè÷åñêîãî ïðîèçâåäåíèÿ, è íà áîëüøóþ äðåâíîñòü (íà 7-8 âåêîâ ïî ñðàâíåíèþ ñ àðìÿíñêîé)
ðîëü Êàðòëè è Ñâ. Íèíû ïåðåä õðèñòèàíñòâîì Âîñòîêà ãîðàçäî ãðóçèíñêîé ïèñüìåííîñòè è ëèòåðàòóðû è çàìå÷àòåëüíî îáîñíîâûâàåò èõ
çíà÷èòåëüíû, ÷åì Àðìåíèè è å¸ ïðîñâåòèòåëÿ – Ãðèãîëà Ïàðôÿíñêîãî. âîçíèêíîâåíèå êóëüòóðíî-ïîëèòè÷åñêèìè òðåáîâàíèÿìè, ïîÿâèâøèìèñÿ
Êàðòëè îïåðåæàåò Àðìåíèþ è ïî äàâíîñòè âåðû, ïîñêîëüêó îñîáàÿ ðîëü ñðàçó æå ïðè ñîçäàíèè äðåâíåãðóçèíñêîãî ãîñóäàðñòâà. Îí çàîñòðÿåò
Êàðòëè â ðàñïðîñòðàíåíèè õðèñòèàíñòâà áûëà çàðàíåå ïðåäîïðåäåëåíà è âíèìàíèå ÷èòàòåëåé òàêæå è íà äðóãèå ïðåéìóùåñòâà ïîëèòè÷åñêîãî
ýòî ïðåèìóùåñòâî Êàðòëè ïðèçíàâàë ñâîèìè óñòàìè àðìÿíèí Ìèàôîð èç ëèäåðà Êàâêàçà.
Äâèíà. Ïîòîìó è ïðîèçîøëî òàê, ÷òî â ìîìåíò çàðîæäåíèÿ õðèñòèàíñêîé Ïîñëå âêëþ÷åíèÿ áîëüøîé ÷àñòè èñòîðè÷åñêîé Àðìåíèè â ñîñòàâ
âåðû Àðìåíèÿ îêàçàëàñü âñåöåëî çàâèñÿùåé îò Êàðòëè, èáî îñíîâàíèå öåíòðàëèçîâàííîé ìîíàðõèè Ãðóçèè, èñòîðèÿ Àðìåíèè ñòàëà ñîñòàâíîé
àðìÿíñêîé öåðêâè îêàçàëîñü çàëîæåííûì íà êîñòüÿõ ðèôñèìÿí, ò. å. ëþäåé, ÷àñòüþ èñòîðèè Ãðóçèè, âñëåäñòâèå ÷åãî èíòåðåñ àðìÿíñêèõ èñòîðèêîâ ê
îáðàùåííûõ â ñâî¸ âðåìÿ Ñâ. Íèíîé è âìåñòå ñ íåé ïîÿâèâøèõñÿ â íåé åùå áîëåå âîçðîñ è èõ îòíîøåíèå ê íåé ïîòåïëåëî. Îòñþäà âïîëíå
Àðìåíèè (Ê. Êåêåëèäçå). ïîíÿòíî, ÷òî ïðîäóêöèÿ àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè XII-XVIII âåêîâ óæå
 ñåðåäèíå XI âåêà, êîãäà îêîí÷àòåëüíî ïðåêðàòèëà ñóùåñòâîâàíèå íå òðåáîâàëà êàêèõ-ëèáî îñîáûõ êîììåíòàðèåâ ñî ñòîðîíû ñîâðåìåííûõ
ñðåäíåâåêîâàÿ àðìÿíñêàÿ ãîñóäàðñòâåííîñòü, à Ãðóçèÿ îêàçàëàñü ïðèçâàí- åé ãðóçèíñêèõ èñòîðèêîâ.
íîé ïîñëóæèòü öåíòðîì åäèíåíèÿ âñåãî Êàâêàçà, ñòàëî íåîáõîäèìûì Âìåñòå ñ ïðèõîäîì ê êîíöó ãðóçèíñêîé ãîñóäàðñòâåííîñòè (1801 ã.)
ñîçäàíèå òàêîé èäåéíî-ìîðàëüíîé îïîðû, êîòîðàÿ ïîñëóæèëà áû îïðàâ- îòíîøåíèå àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè ê èñòîðèè Ãðóçèè ñðàçó è ðåçêî
äàíèåì ñïðàâåäëèâîñòè âåäóùåé ðîëè Ãðóçèè íà Êàâêàçå è îáúÿñíèëà ýòî èçìåíèëîñü, ïðèíÿâ, â îñíîâíîì, íåãàòèâíûé õàðàêòåð. Ïðè÷èíîé ýòîìó,
çàêîíîìåðíîñòüþ èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ. Íå ñëó÷àéíî, ïî-âèäèìîìó è íàðÿäó ñ äðóãèìè, ïîñëóæèëà è êîëîíèàëüíàÿ ïîëèòèêà öàðèçìà, îñíîâíûå
òî, ÷òî â XI âåêå, ïî÷òè îäíîâðåìåííî íåñêîëüêî ãðóçèíñêèõ èñòîðèêîâ èñïîëíèòåëè êîòîðîé, âìåñòå ñ ïðîâåäåíèåì ìåðîïðèÿòèé ñèëîâîãî ïîäàâ-
(Ëåîíòèé Ìðîâåëè, Äæóàíøåð, àâòîð «Îáðàùåíèÿ Êàðòëè», Ñóìáàò ñûí ëåíèÿ ïðîòèâîáîðñòâà ãðóçèíñêîãî íàðîäà, ïûòàëèñü ñòåðåòü è èçúÿòü åãî
Äàâèäà) ïèøóò ðàçíûå ÷àñòè, íà÷èíàÿ ñ äðåâíåéøåãî âðåìåíè, ñêâîçíîé èñòîðèþ è êóëüòóðó.  ýòîì íåäîñòîéíîì äåëå ðóññêàÿ áþðîêðàòèÿ ñâîèì
èñòîðèè ñâîåé ñòðàíû, ñîñòàâëÿþùèõ åäèíóþ êàðòèíó ìíîãîâåêîâîé ñîþçíèêîì è îïîðíîé ñîöèàëüíîé áàçîé íà ìåñòå ñ÷èòàëà àðìÿíñêèé
ãåðîè÷åñêîé áîðüáû ãðóçèíñêîãî íàðîäà çà íåçàâèñèìîñòü è ïðîãðåññ – ýëåìåíò è åãî áóðæóàçèþ, óêðåïëåíèå êîòîðîé îíà íà÷àëà ñðàçó æå ïîñëå
îäíó èç çíà÷èòåëüíåéøèõ óñëîâèé îòîáðàæåíèÿ ôîðìèðîâàíèÿ è ðàçâèòèÿ óñòàíîâëåíèÿ ñâîåãî ãîñïîäñòâà. Àðìÿíñêàÿ èñòîðèîãðàôèÿ, îòðàæàþùàÿ
êàâêàçñêîãî åäèíîãî õðèñòèàíñêîãî ìèðà. Èñõîäÿ èç ïîëèòè÷åñêèõ çàäà÷ èíòåðåñû àðìÿíñêîé áóðæóàçèè, â óñëîâèÿõ áëàãîæåëàòåëüíîñòè è
ñòðàíû, ñòîÿùåé â àâàíãàðäå ïðîöåññà îáúåäèíåíèÿ Êàâêàçà, ãðóçèíñêàÿ ïîêðîâèòåëüñòâà ñî ñòîðîíû èìïåðñêîé àäìèíèñòðàöèè, ïðèñòóïèëà ê ïîñ-
èñòîðèîãðàôèÿ (Ëåîíòèé Ìðîâåëè è äð.) ñîçäàþò òàêóþ ìîäåëü èñòîðèè ëåäîâàòåëüíîé ïåðåäåëêå èñòîðèè Êàâêàçà ïóò¸ì óìàëåíèÿ èñòîðèè è êóëü-
Êàâêàçà, êîòîðàÿ èñêëþ÷àëà îò÷óæäåíèå àðìÿí îò ãðóçèí, ÷òîáû ýòî íå òóðû Ãðóçèè, ñîïðîâîæäàÿ ýòî øèðîêîé ïðîïàãàíäîé Õîðåíàöñêîé èäåè
ìîãëî ïîìåøàòü â áîðüáå ñ Âèçàíòèåé çà íàñëåäîâàíèå Àðìåíèåé. «èñêëþ÷èòåëüíîñòè» àðìÿí è òåððèîðèàëüíûìè ïðåòåíçèÿìè.
Ïîýòîìó, âçàìåí êðèòèêè óòðàòèâøåé ê ýòîìó âðåìåíè ïðàêòè÷åñêîå Ôàëüñèôèêàöèÿ èñòîðèè Ãðóçèè â àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè ïðèíÿëà,

292 293
îñîáåííî âî âîòîðîé ïîëîâèíå XIX ñòîëåòèÿ, ïî÷òè ñèñòåìàòè÷åñêèé òîëüêî àðõèòåêòóðà, íî è áîãàòàÿ ëèòåðàòóðà, ðóêîïèñíûå êíèãè,
õàðàêòåð, âûçâàâ òåì ñàìûì ðåçêóþ ðåàêöèþ äåÿòåëåé íàöèîíàëüíî- ìèíèàòþðû, ìîíóìåíòàëüíàÿ æèâîïèñü, ïðîèçâåäåíèÿ ÷åêàííîãî
îñâîáîäèòåëüíîãî äâèæåíèÿ Ãðóçèè, èáî ýòà ñîâìåñòíàÿ êàìïàíèÿ ðóññêîé èñêóññòâà, è âñ¸ ýòî áûëî îðãàíè÷åñêè ñâÿçàíî ìåæäó ñîáîé îáùèì
è àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè, íàïðàâëåííàÿ ïðîòèâ ãðóçèíñêîãî ðàçâèòèåì ãðóçèíñêîãî íàöèîíàëüíîãî èñêóññòâà íà âñ¸ì ïðîòÿæåíèè
ñàìîñîçíàíèÿ, ñòàâèëà öåëüþ ñîçäàíèÿ òàêîãî, âûãîäíîãî äëÿ Ðîññèè âåêîâ. Ïîäîáíîå æå îòíîøåíèå íàáëþäàåòñÿ è ïðè îñâåùåíèè äðóãèõ
ìíåíèÿ ìåæäóíàðîäíîé îáùåñòâåííîñòè, êîòîðîå îïðàâäàëî áû ïåðèîäîâ èñòîðèè è äðóãèõ ðåãèîíîâ Âîñòî÷íîé Ãðóçèè. Îäíèì ñëîâîì,
çàâîåâàíèå Ãðóçèè Ðîññèåé è îáúÿñíèëî áû ýòîò àêò êàê ãóìàííóþ àêöèþ ïîïûòêà òîòàëüíîãî «îáàðìåíèâàíèÿ» Âîñòî÷íîé Ãðóçèè êðàñíîé íèòüþ
Ðîññèè, ïðåäñòàâèâ, íàðÿäó ñ ýòèì, âñþ òåððèòîðèþ èñòîðè÷åñêîé Ãðóçèè ïðîñëåæèâàåòñÿ â àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè íà âñ¸ì ïðîòÿæåíèè
êàê ïî íàñåëåíèþ, òàê è ïî ïîëèòè÷åñêîìó ïðîøëîìó, Àðìåíèåé. Ýòîé ñîâåòñêîãî ïåðèîäà.
ãëàâíîé çàäà÷å áûëî ïîä÷èíåíî ðàññìîòðåíèå â àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè Ñåðü¸çíûì íåäîñòàòêîì ñîâåòñêîé è ñîâðåìåííîé àðìÿíñêîé
ëþáîãî âîïðîñà ãðóçèíî-àðìÿíñêèõ îòíîøåíèé íà ïðîòÿæåíèè äâóõ âåêîâ èñòîðèîãðàôèè ñëåäóåò ñ÷èòàòü òàêæå è ïî÷òè ïîëíîå èãíîðèðîâàíèå
ðóññêîãî ãîñïîäñòâà. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ âåñüìà íåçíà÷èòåëüíà ðàçíèöà ãðóçèíñêîé èñòîðèãîðàôèè è íåïðèíÿòèå âî âíèìàíèå ïðåäîñòàâëÿåìîé
â ïîçèöèÿõ àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè áóðæóàçíîé è ñîâåòñêîé ýïîõ. åþ èíôîðìàöèè.
Íà÷àòàÿ â XIX âåêå àòàêà íà èñòîðèþ Ãðóçèè ñ öåëüþ óìàëåíèÿ è  íà÷àëå 90-õ ãîäîâ ïðîøëîãî ñòîëåòèÿ, ïîñëå îáðàçîâàíèÿ
ïðèíèæåíèÿ å¸ çíà÷åíèÿ, îíà ñ 40-âûõ ãîäîâ XX ñòîëåòèÿ ïåðåðîñëà â íåçàâèñèìûõ ãðóçèíñêîãî è àðìÿíñêîãî ãîñóäàðñòâ, â óñëîâèÿõ îùóùåíèÿ
îñóùåñòâëÿåìûé óæå øèðîêèì ôðîíòîì ïîñëåäîâàòåëüíûé è ïîëíîé ñâîáîäû, ðàäîì ïðåäñòàâèòåëåé àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè
ïëàíîìåðíûé ïîõîä, îõâàòèâøèé ïî÷òè âñå ñôåðû è îòðàñëè èñòîðè÷åñêèõ ñîâåðøåííî îòêðûòî áûëè âûñêàçàíû èäóùèå äàëåêî ãåîïîëèòè÷åñêèå
èññëåäîâàíèé. Íà ýòîò ðàç çàäà÷åé èññëåäîâàíèé ÿâëÿëîñü ïîäòâåðæäå- çàìûñëû. Âìåñòî êðèòè÷åñêîãî ðàññìîòðåíèÿ ïðîøëîãî, îíè çàíÿëèñü
íèå â ñåâåðíîé ÷àñòè ñîñòàâëåííîé ïàðòèåé äàøíàêîâ ôàíòàñòè÷åñêîé ïðîïàãàíäîé äàøíàêöóòþíñêèõ èäåé íà áàçå èñòîðèè, èçâðàùåííîé èõ
êàðòû ò. í. «Âåëèêîé Àðìåíèè» ñëåäîâ àðìÿíñêîé öèâèëèçàöèè âìåñòî ïðåäøåñòâåííèêàìè è ñòàðøèì ïîêîëåíèåì è ïåðåñòóïèëè â ýòîì
ãðóçèíñêîé. Òàêîé íàñòðîé ëåãêî ÷èòàåòñÿ â èññëåäîâàíèÿõ öåëîãî ðÿäà ïðîöåññå âñå ìûñëèìûå ðóáåæè íåñåðü¸çíîñòè. Âìåñòå ñ ýòèì, â ïîñëåä-
àðìÿíñêèõ ñîâåòñêèõ èñòîðèêîâ, êàñàþùèõñÿ èñòîðè÷åñêîé ãåîãðàôèè, íåå âðåìÿ â àðìÿíñêîé èñòîðèîãðàôèè îòìå÷àåòñÿ è ïðèçíàêè ïîçèòèâíûõ
òîïîíèìèêè, ïîëèòè÷åñêîé èñòîðèè, èñòîðè÷åñêîé ëèòåðàòóðû, èñòîðèè ñäâèãîâ. Òàê, íàïðèìåð, äàæå èçâåñòíûé ó íàñ êàê òåíäåíöèîçíûé àâòîð
èñêóññòâà, èñòîðèèè êóëüòóðû è ò. ä. Êðèòè÷åñêîå ðàññìîòðåíèå ýòèõ ðàáîò ã-í Ï. Ìóðàäÿí, îáåñïîêîåííûé óìíîæåíèåì íèçêîïðîáíûõ, äàë¸êèõ îò
ïîäòâåðæäàåò, ÷òî äîñòèæåíèÿ ñâîåé çàäà÷è òåíäåíöèîçíî íàñòðîåííûå íàóêè ïðèìèòèâíûõ ðàáîò íà òåìó ãðóçèíî-àðìÿíñêèõ êóëüòóðíî-èñòî-
àðìÿíñêèå àâòîðû ñòàðàþòñÿ ïóò¸ì íàñèëîâàíèÿ ôàêòîâ è èñêàæåíèÿ ðè÷åñêèõ îòíîøåíèé, íàñòðîèëñÿ êðèòè÷åñêè è ïóáëè÷íî îñóäèë ÿâíóþ
èñòîðè÷åñêèõ ÿâëåíèé. Òàê, íàïðèìåð, äëÿ ïðè÷èñëåíèÿ ðàñïîëîæåííûõ è íåîáóçäàííóþ ôàëüñèôèêàöèþ ôàêòîâ ñâîèì ìîëîäûì êîëëåãîé
â Òàî-Êëàðäæåòè è Êâåìî Êàðòëè ïàìÿòíèêîâ ãðóçèíñêîãî çîä÷åñòâà ê Ñ.Êàðàïåòÿíîì, îáúÿñíèâ ýòî íåäîñòàòî÷íûìè çíàíèÿìè àâòîðà. Ýòî âû-
àðìÿíñêîé àðõèòåêòóðå, îíè ñ÷èòàþò äîñòàòî÷íûì ïðîâîçãëàøåíèå èõ ñòóïëåíèå Ï. Ìóðàäÿíà ìû âîñïðèíèìàåì êàê øàã äîáðîé âîëè íà ïóòè ê
ðóêîòâîðåíèåì «àðìÿíñêèõ õàëêåäîíèòîâ ãðóçèíñêîãî ïîðÿäêà», èëè æå âçàèìîïîíèìàíèþ. Ñëåäóåò ïðèâåòñòâîâàòü, òàêæå, è îñìûñëåíèå,
– óïîìèíàåìûõ â ãðóçèíñêèõ íàäïèñÿõ ýòèõ ïàìÿòíèêîâ èëè â äðóãèõ ñðàâíèòåëüíî ïî-íîâîìó, ãðóçèíî-àðìÿíñêèõ îòíîøåíèé â XIX-XX âåêàõ,
ïèñüìåííûõ ïàìÿòíèêàõ èñòîðè÷åñêèõ ëè÷íîñòåé – ãðóçèíîãîâîðÿùèìè èçëîæåííîå â äîêëàäå äèðåêòîðà èíñòèòóòà èñòîðèè Àêàäåìèè íàóê
àðìÿíàìè! Ìàãè÷åñêóþ ôîðìóëó - «àðìÿíñêèå õàëêåäîíèòû ãðóçèíñêîãî Àðìåíèè À. Ìåëêîíÿíà, ïðî÷èòàííîì èì â Òáèëèñè.
ïîðÿäêà» - ýòè àâòîðû ïðåâðàòèëè â óíèâåðñàëüíûé èíñòðóìåíò äëÿ ßñíî, ÷òî ïîääåëàííûå ôàêòû íèêîãäà íå äàäóò âîçìîæíîñòü ñäåëàòü
ïðåîäîëåíèÿ èìåþùèõñÿ â àóòåíòè÷íûõ èñòî÷íèêàõ ïðîòèâîðå÷èé, ïðàâèëüíûå âûâîäû. Ïîýòîìó, ñëåäóÿ Èâ. Äæàâàõèøâèëè, ìîæíî ñêàçàòü,
ïðåïÿòñòâóþùèõ ôàëüñèôèêàöèè ôàêòîâ, «ïîçàáûâ», ïðè ýòîì, ÷òî â Òàî-
÷òî êàæäûé íàðîä îáÿçàòåëüíî äîëæåí çíàòü ñâîþ äîñòîâåðíóþ, èñòèííóþ
Êëàðäæåòè ãðóçèíñêîé áûëà, íå ãîâîðÿ óæå îá èñòîðè÷åñêîé ïî÷âå, íå
èñòîðèþ, à íå ïðåóâåëè÷åííóþ, ïîääåëüíóþ.
294 295
arsen safareli 38 bagrat IV 37, 38, 53, 87, 88, 130, 230,
artabani (parTiis mefe) 66 231, 250, 272
artagi 55 bagrati, guaram mamfalis Zma 85
saZieblebi artavazdi 62 bagrat erisTavT-erisTavi 273
artavazd II 27 bagrat vxkaci (vixikeli), smbatis
pirTa saxelebi artaSes I, sparsTa mefe (Zv. w. II s.) mama 179, 180, 181
27, 29 bagrationebi 39, 54, 56, 185, 196,
a aleqsandre kaxTa mefe 266 artaSesi 52, 54, 61 216, 229, 258, 268, 269
abasianebi 195 aleqsandre makedoneli 26, 49, 50, artem ararateli 117, 120 artanujeli bagrationebi 184, 185,
abaSiZeebi 208 80 artem Saverdovi (somexi vaWari) 98 186, 257
abgari (somexTa mefe) 29 aleqsandre I (ruseTis imp.) 98, 99 aruTiniani p. t. 135 taoeli bagrationebi 157
abgar IX edesis mefe (179-214) 29 aleqsiZe z. 38, 129, 130(sq.), 181(sq.), aruTinova-fidaniani v. 173, 177, bagratunebi, bagratunianebi, bag-
abgar ukama, edesis mefe (daaxl. 211(sq.), 244 179, 181, 182, 189, 190, 191, 192, ratidebi 31, 33, 53, 86, 124, 125,
I s.) 29 aliSani m. 145 198, 229 144, 145, 150, 184, 191, 196, 216,
abdalaZe, al. 21(sq.), 28(sq.), 29(sq.), amazaspi 65 arSaki 52, 53, 54, 55, 56, 57, 222, 226, 227, 228, 230, 233(sq.),
58(sq.), 68(sq.), 90(sq.), 135(sq.), amilaxorebi 208 arSaki (parTiis pirveli arSakidi 254, 268, 269, 280
193(sq.), 205(sq.) amirqurd arwruni 148 mefe) 26, 44, 75 qarTveli bagratidebi 226, 236
abeRiani m. 16, 17(sq.), 20, 29(sq.), 31 anaiti RvTaeba 28 arSakidebi (parTeli) 27 somexi bagratidebi 226, 227
abramiani 270 ana komneni 165, 170, 171, 174, 179 arSakidebi, arSakunianebi, arSaku- Sirakeli bagratidebi 226, 227, 229
abramiSvili 270 andrianiki, generali 277 nebi 16, 21, 27, 53, 54, 55, 56, 57, bakalova e. 172
abulabas somexTa erisTavi 85 andria bogolubski 147 58, 67, 91 bakuri, somexTa pitiaxSi 84
abulasani 148 anTaZe k. 110(sq.) arSuSa qarTlis pitiaxSi 129, 242 bakuriani, ZeY baldadisi (VIII s.
abulaZe il. 71, 102(sq.) antioqozi 49, 68 arwrunebi 53, 148 moRvawe) 168
abuseri, xixaTa, cixisjvrisa da antioqosi, asurastanis mefe 50, 51, aslaniani 270 bakuriani (grigolis mama), taos
awyuris cixis patroni 231 52 aslaniSvili 270 erisTavT-erisTavi 167, 171, 179
agaTangelosi 15, 16, 19, 28, 40, 76, antioqos III 52 astvawatur mRvdeli 203 bakuriani (xuasrovanis Ze, grigol
102 antoniusi 27 asfaguri 65, 67, 72 bakurianis biZaSvili) 167
adarnase bagrationi 196 aJRalan sparsTa mefe 68 afroditos 80 balazori 250
adarnase II qarTvelTa mefe 32, 86, aramazdi, RvTaeba 28, 80 afciauri n. 243, 244(sq.) baraTaSvili 211
228, 229, 273 aramaisi (aramaneakis Ze) 23 aRa-mahmad xani 137 bardosi 44
adarnase, guaram mamfalis Zma 85 aramaneaki (haikis Ze) 22, 23 aSot I 32, 33, barseRi 215
aderki 55, 56, 59, 102 araqel davriJeci 92 aSot II 33 bartami 64, 76
adonci n. 152, 194, 271 araqeliani b. 154 aSot I bagratidi 132, 227, 230 bartomi 55, 57, 59
avaliSvili 211 ardaSir sasaniani (igive artaSiri) aSot I didi, adarnases Ze 197 basili I 54, 55
avaliSvili z. 126 66 aSot II kurapalati, adarnase II-is basili II 187
avetiqi 210 arvelaZe b. 140, 263 Ze 86 baqraZe 211
azariani 270 aristakes lastiverteci 174, 175, aSot msakari (xorciWamia) bagra- baqraZe d. 103, 104
azariaSvili 270 176, 177, 230, tuniani 196 bayaTar, osTa mTavari 87
azoni, azo 50, 68 armazel (farsmanisa da kaosis aSot smbatis Ze 32, 228 bizantiosi 49
azork (farsmanisa da kaisis memk.) memk.) 60, 61 biWianci 216
armazi 28, 79, 80 b biWiaSvili 216
60, 61
babaiani l. 232, 239 boriani b. 200
bagrati, qarTvelTa mefe 189 beburi 266
*
saZieblebi daurTo irma beriZem. bagrat III 87, 88, 229 beburia 266

296 297
beburiani 266 giorgi saakaZe 93 daviT VII ulu 265 vaxuSti batoniSvili 82, 83(sq.), 208
beburiSvili 266 giorgi (wminda) 203, 214, 215, 216 daviTi 203 vahagni (tigran I-is vaJi) 28
beburiSvili mariami 266 giunaSvili e. 37(sq.) davlianiZe-tatiSvili l. 88(sq.), vahan I, somexTa kaTalikosi 37
beburiZe 266 grigol akaneci 91 228(sq.), 254(sq.) vahan mamikoniani 128, 156
begTabegisSvilebi 203 grigol artanujeli 198 danina 80 vahramianebi 236
bezobrazovi p. 172 grigol bakurianis Ze 162, 164, 165, demetre II 236 vermiSevi g. 159
beriZe v. 143, 162, 163, 273 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, deriberi m. 172 voroncov daSkovi 100, 121
berZeniSvili d. 9, 128 (sq.), 248, 249, 173, 174, 177, 178, 179, 180, 181, doliZe i. 210 vramSapuhi 16
250, 251, 253, 254, 258, 260(sq.) 182, 183, 192(sq.) dondua v. 154, 155, 157, 158, 159
berZeniSvili n. 26, 37(sq.), 40, grigol ganmanaTlebeli (wminda) 17, don piedro avitabele (misioneri) z
57(sq.), 69, 70, 71, 81, 83, 119(sq.), 18, 19, 30, 36, 66, 85, 215, 216, 212, 213 zabiloni (wminda ninos mama) 35
182, 238, 259, 279 241, 242, 243, 244, 281 zagurski l. 97
berZniSvili m. 208(sq.) grigol daranaRci 92, 93(sq.) e zadeni 80
beSqen jayeli, Tuxarisis erisTavi grigol mamikoniani 195 ezovi (eziani) g. 106, 107, 116, 117, zareni, somexTa mefis Ze (an za-
198 grigol oSkeli (oSkis mSeneblis 135 rehi) 61, 62
bogveraZe, a. 21(sq.), 168(sq.), 171, xelmZRvaneli) 163, 273 ekaterine II 118 `zaqare spasalari~ 124, 125
192(sq.), 194(sq.), 198(sq.) grigol orbeliani 110, 113 elene dedofali 35 `zaqaria erkainabazuki~ 146
bludovi, grafi 98 grigol xanZTeli 186, 196 emini m. 106, 107 zaqaria valaSkerteli 178
brose, m. 69, 102 grigol xlaTeci 240 erasti (Saras Ze) 23 zaqaria mxargrZeli 135, 146, 147,
burnaSovi s. 132 grigoriani g. 233, 235 erekle II 93, 94, 117, 118, 119, 120, 148, 180
butkovi p. g. 117, 119 guaram goderZis Ze, beWis cixis 134, 206 zaqaria I (sargis mxargrZelis mama)
buRa Turqi 85 patroni 231 eremiani s. 19, 90, 146, 147, 148, 149, 147
guaram mamfali 85 150, 151, 152, 153, 154, 158, 187, zaqaria qanaqerci 93
g guguSvili p. 100(sq.) 226, 227, 232, 235, 236, 238, 267 `zaqarianebi~ 145, 147, 148, 232, 233,
gabriel sundukiani 276 guzan taoskareli 148 ericiani al. 106, 107 234, 235, 272
gagelebi 141, 236 gurgeni (taSir-Zoragetis kviri- `erkainabazuki~ 147 zaqaridebi 158, 233
gagik I 228 kiani mefe) 228, 254 esaia hasan jalalianci, somexTa zedgeniZeebi 208
gagik II 227 gurgeni, adarnases Ze 86 kaTalikosi 93, 116, 175 zviadi 178
gagiki, somexTa mefe 189 eqvTime grZeli, qarTveli beri 37 zubalaSvili stefane 113
gagik I SahanSa (anisis mefe) 87 d zubovi valerian 119
gai 79 daviT aRmaSenebeli 101, 118, 130, v
gaci 79 132, 157, 239, 268(sq.), 272 valarSaki (arSakis Zma) 26 T
gegeWkori evgeni 277 daviT batoniSvili (bagrationi) valuevi 110 Tadeosi (qristes mowafe) 29
gelami (haikis STamomavali) 24 202 varam gageli 147, 236 Tamazovi 112
gelasi kvizikeli 243 daviT begi 93 `vahram gageci~ 239 TamaraSvili m. 111(sq.), 113, 114,
gvanca dedofali 266 daviT zargarovi (somexi vaWari) 98 vardan arevelci 89, 148, 196(sq.) 214(sq.)
giorgaZe 211 daviT kurapalati 86 varTuSa 266 Tamar mefe 146, 148, 158, 232, 234
giorgi I 88, 174, 176, 177, 229 daviT soslani 146, 148 varsqen pitiaxSi 129 Targamosi 40, 41, 42, 44, 45, 46, 47,
giorgi III 103, 104 daviT umiwawylo (lore-taSiris vasilievi a. 172 81, 89, 90
giorgi brwyinvale 148 mefe) 229 vaCnaZe 266 Targamosianebi 46, 47, 50, 51, 59
giorgi kedrene 190(sq.) daviT II, adarnase II-is Ze 86 vaxtang gorgasali 72, 75, 84, 85, TarxniSvilebi 206
giorgi merCule 37 daviT III kurapalati 87, 88, 157, 174, 102, 156, 196, 197, 250 Teimuraz II 93
giorgi mTawmindeli 198 186, 187, 188, 192, 199, 225, 229, vaxtang VI 93, 104, 116, 135, 136, 207, Temur-lengi 240
giorgi mwerali 198 273 209, 210 Teodorite 243

298 299
Teodoros rStuni (somxeTis mmar- k 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, mananovi daviT (somexi vaWari) 98
Tveli) 31, 222 kadmosi (aramaneakis Ze) 22 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, mari niko 96, 164, 165, 166, 167, 168,
Tmogvelebi 147, 236 kavkasosi 89, 90 80, 81, 82, 83, 84, 85, 88, 89, 216, 169, 170, 171, 172, 173, 179, 182,
Tovma mewofeci 90, 91 (sq.), 92 kazarovi d. 172 217, 218, 275, 281, 282 183, 184, 185, 186, 193, 198, 205,
Tornike erisTavi 190, 192, 193 kakabaZe s. 100(sq.) leo (araqel babaxaniani) 123, 124, 241
Torosiani x. 233, 234 kananiani a. 256, 257, 258, 259, 260, 127, 128, 129, 130, 133, 135, 136, mariam dedofali (bagrat IV-is
TofCiSvili r. 110(sq.) 262 137, 139, 145 deda) 53
Trdati 18, 19,43, 44, 76, 77, 78, 79 kaosi (aderkis SviliSvili) 59, 60 lipariti 86, 178 markovi a. 100
Trdat didi 92 kaJdani a. 172 liparit baRvaSi (bagrat IV-is markozaSvili 270
Trdat I 55 karapet 250 Tanamedrove) 198 markosiani 270
Trdat III 22, 74, 84, 85 karapetiani s. 251, 252, 253, 254, 255, liparit baRvaSi 38 maruTiani t. 162, 163, 242, 272, 273,
Trdat somexTa mefe 27 256, 261, 262, 273, 274, 284 liparit qveSeli 274 maCabeli 211
Tumaniani 270 karen fahlavi 66 lomiZe 211 mgalobliSvili m. 208(sq.)
TumaniSvili 270 kaxaberisZeebi 265 lomouri n. 28(sq.), 71(sq.) menabde l. 172, 173(sq.)
kekeliZe k. 35, 36(sq.), 37(sq.), 197, lomsaZe S. 97(sq.), 111(sq.) meliqiSvili g. 52, 58, 151(sq.)
i lorTqifaniZe m. 68(sq.), 233 melqseT-begi l. 18(sq.), 66(sq.),
218(sq.), 219(sq.), 220(sq.), 240,
iazkert sparsTa mefe 129 241, 281 loRoTeti 80 91(sq.), 92, 145, 146, 260
iakobaSvili 270 kvaWantiraZe e. 89(sq.), 196(sq.) lubarski i. 172 mesrop maStoci 16, 19, 30, 83, 219
iarvandi (somexTa mefe) 59, 60 kvirike III 269 lui pti 164, 172 mesxi s. 99
ivane dadiani 231 kvirikianebi 130, 254, 272, lukaSvili 270 mesxiaA S. 147, 148, 206(sq.), 233
ivane erisTavi 231 kirakos ganZakeci 91, 237 miafori dvineli 36, 217, 218, 275,
ivane morCaisZe (iSxnis xuroT- m 281
kirakos diakvani 216
moZRvari) 163, 273 konstanti, afxazTa mefe 87 maeJan spaspeti 67, 68, 69, 71, 73 mirvan nebroTiani (farnajomis
ivane mxargrZeli 147, 148, 180 konstantine didi, romis impera- maTevosiani r. 188 vaJi) 55
ivaniSvili 270 tori 18, 19, 43, 44, 78, 79 mazniaSvili giorgi 127 mirdati 63
ivanovi i. 172 konstantine keisari (VIII s.) 196 maTeos ganZasareli 90 mirianaSvili n. 141(sq.)
ioane batoniSvili 120 konstantine I (1407-1411) 90 maTeos urhaeci 171, 179, 180, 181, mirianaSvili p. 113
ioane drasxanakertci 32, 101, 228 konstantine porfirogeneti 171 182(sq.), 230 mirian mefe 27, 28, 43, 44, 51, 52, 53,
ioane varazvaCe 190 koriuni 15, 19, 28, 30, 83, 217 maisuraZe g. 9, 81(sq.) 55, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80
ioane zosime 37 kosaro (xosro) somexTa mefe 65 maisuraZe i. 266(sq.), 270 mihrdati 26, 27
ioane Tornike 178, 190 kostova a. 172 mamagulaSvili 270 mkrtumiani g. g. 223, 227
ioane mamikoniani 250 kostovi a. 172 mamamisTvaliSvili 270 mnacakaniani a. S. 186, 187, 242
ioane sabanisZe 34 kupataZe b. 261 mamasaxlisaSvili 270 moavia xalifa 31, 222
ioane WormanisZe 274 kucia k. 92(sq.), 93(sq.), 116(sq.) mamasaxlisi 270 movses xorenaci 21, 22, 23, 24, 25,
iob somxad wodebuli qarTlis mamikonianebi 20, 195, 196, 271 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34,
mTavarepiskoposi 218, 220 l mamukaZe 270 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 51, 52,
ingoroyva p. 53 lazar farpeci 129, 156, 242 mamulaiSvili 270 53, 54, 58, 60, 61, 62, 64, 65, 67,
ionnisiani a. 154 lazarevi g. 172 mamulaSvili 270 70, 72, 73, 74, 77, 79, 83, 84, 101,
ioseb orbeli 228 lalaiani e. 145 mamulia 270 102, 105, 141, 174, 193, 221, 242,
isakaZe 270 laji (senatori) 126 mamulovi s. 99, 262, 264, 265, 266, 243, 279, 280, 281, 282
isaakiani 270 levondi 177, 195(sq.), 196(sq.) 267, 268, 269, 270, 271 mose 209
iuzbaSiani, k. n. 55(sq.), 176, 188, 191, leonti mroveli 11, 39, 40, 41, 42, mamuloZe 270 muradiani p. 159, 160, 161, 162, 173,
222, 230, 231, 233(sq.) 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, manandiani h. 145, 146, 151, 152, 194, 175, 176, 177, 179, 189, 199, 200,
iuri andrias Ze bogolubski 148 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 230 201, 202, 203, 204, 207, 209, 210,

300 301
211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, oniani aleqsandre 160 saakaSvili 270 sumbat daviTis Ze 39, 53, 84, 85, 86,
218, 219, 220, 221, 236, 240, 241, orbelebi 103, 104, 233 saakiani 270 87, 88, 229, 281
242(sq.), 261, 262, 263, 264, 273, orbeli 270 saak bagratuni 156 sumbat orbeli 235
274, 284, orbelianebi 147, 208, 235 saba (wminda), iSxnis aRmdgeneli an smbat tiezerakali, somexTa mefe
murvan yru (736-738) 195 ormaniani malaqia 145 mSenebeli 184 87
musxeliSvilebi 215, 216 ostrogorski g. 172 sabinini 37(sq.) surenianTa gvari 67
musxeliSvili daviT 21(sq.), 43, salia kalistrate 221 sureniani a. 67
128(sq.), 153, 193(sq.), 195(sq.), 196, p salome (Trdatis qaliSvili) 79 stalini 139
197(sq.), 260(sq.) pavliaSvili 270 sargis vesti 230 stefaniani g. 240
musxelovebi 215 papaSvili m. 113(sq.) sargis zaqariani 234 stefanos orbeliani 91, 103, 104,
muSeR mamikoniani 20, 156 papi, somxeTis mefe (369-374) 20 sargis Tmogveli 240, 241 235
muSeRi, yarsis mefe 229 paskeviCi 249, 269 `sargis Tmogveci~ 239 stefanos taroneci asoRiki 32,
muCaiZe 211 patkaniani q. 101-106 sargis mxargrZeli 147 193, 229
muxranbatonebi 208 perovski 111 sargis sarkavagi 203 straboni 27, 131, 193, 194, 260
mxargrZelebi 124, 130, 145, 146, 147, petriaSvili 270 saruxani 112 struve 151
158, 233, 235, 239, 268, 272 petre didi 106, 136 sarqisiani g. 151 suji dedofali 35
mxiTar airivaneci 88, 89, 228, 254, petrosiani 270 sarjvelaZe z. 160
272 poRosiani 270 sasanianebi, sasanidebi 66, 68, 75, t
mxiTar goSi 147, 209, 210, 237 poRosiani s. 187 194 tarsaiW orbeli 236
protiCi a. 172 saurmagi 52, 80, 156 tacitusi 64, 131
n sahaki, kaTalikosi 16 terakof 250
nabuqodonosori 82 J sebeosi 31, 101, 222 ter-mkrtiCiani k. 145
napoleoni 120 Janeni remon 242, 243, 244 senkovski o. 101, 102, 104, 105, ter-sarqisiani a. 252
nasra, guaram mamfalis Ze 86, 87 Jozef piton de turnefori (fran- sen-marteni 107 ter-Revondiani a. n. 222, 223, 224
naxapetiani 112 gi mogzauri) 207 serapion zarzmeli 241 tigran ervandiani 22, 25, 27
nebroTi (sparsTa mefe) 52, 53, 68, Jordania noe 137, 138 (sq.) sefelia loRoTetis as. (revis tiberiosi, romis keisari 29
84 coli) 80 tigran I 28
nebroTiani 75 r silvestri, romis papi 19 tigran II 27, 121
nerses III kaTalikosi 195 ramiSvili noe 277 simeoni, somexTa kaTalikosi 94 tokarski n. 142, 143, 144, 149, 159,
nersehi asureTis mefe 29 rati 178 simon I 92, 93 162, 163, 242, 272, 273
nikoloz I 109 revi 80 sisaki (gelamis Ze) 24
nikoloz mistikosi, konstantino- revi (mirianis Ze) 78 smbat bivritiani (somexTa sar- u
polis patriarqi 32 rifsime 30, 35 dali) 60, 62 ulumbabiani b. 235
nikoloz ColoyaSvili 213 rifsimianelebi 281 smbati (gurgenis Zma) 228, 254 umeki, somexTa mTavari 203
nino wminda 28, 30, 34, 35, 36, 193, rozeni baroni 98 smbat I bagratidi 33, 227, 228
uxtanesi 181, 211(sq.)
216, 217, 218, 242, 243, 244, 265, rtiSCevi n. T. (infanteriis genera- smbat bagratis Ze 179
275, 281 li) 98, 99 smbat II Sirakis mefe 229, 187 f
noe 75, 85 rusudan, liparit qveSelis, meuR- sozimene 243
fadloni, ganZis amira 87
novoselcevi a. 152, 153 le 274 sokrate 243
favstos buzandi 15, 20, 28
nozaZe v. 126, 251(sq.) rufinusi 243 sosTeni, somexi winamZRvari 37
farnavazi 43, 48, 50, 51, 52, 68, 72,
nune 30, 242 spandiat sparsTa mefe 48
s 79, 80, 81, 82, 89, 104, 193
sula kalmaxeli 198
o saakaZe 270 sulxan-saba orbeliani 69, 70, 73
farnavazi (farsmanis spaspeti) 63
omeadTa dinastia 222

302 303
farnavazianebi 20, 53, 54, 56, 57, 58, Sahamiriani iakob 94 xorxorunTa gvari 23 Javakhishvili Iv. 289
67, 75 Sahamiriani Samir 94 xosrovi, Trdat didis mama 92 Juansher 287
farnajomi 54, 55, 56, 57, 80 Sahnazariani as. 145, 233, 235, 236 xosrov somexTa mefe 66, 77
farsman armazeli (aderkis Svili- SahyulaSvili 270 xuaranZe, vaxtang gorgaslis da 84 Karapetian S. 289
Svili) 59, 60 Sahyuliani 270 xuasruvani (bakurianis Zma) 167 Kekelidze K. 287
farsman I 64 Sirinkini gen. 100 xudabaSevi al. 106, 107
Leonti Mroveli 287
farsman II qveli 63, 64, 65 SoTa rusTaveli 241 xurSudiani l. 246
filartos varaJnuni, (antioqiis SoSiaSvili n. 89(sq.), 196(sq.) Melkonyan Ash. 289
Temis bizantieli gamgebeli) SuSaniki 129 j
Movses Khorenats 285, 286, 287, 288
(1078-1084) 182 javadi, ganjis xani 116 Muradian P. 289
fsevdo Sapuh bagratuni 32 C javax (zevax) 249
CamCiani m. 145 javaxiSvili i. 13, 19, 123, 126, 127, St. Nino 286, 287
q Cordvanelis Zeebi (karineli mema- 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135,
qarTami (aderkis Ze) 55, 59 muleebi) 192 140, 151(sq.), 209(sq.), 259, 267, Sumbat 287
qarTlosi 42, 44, 49, 50, 79, 81, 89, CubinaSvili g. 159,264 278, 284
90 CxartiSvili m. 34(sq.), 244 jala 217 Àáåãÿí Ì. 16(sq.), 19(sq.), 20(sq.), 28(sq.)
qarTlosianni 50, 81, 82 janaSia l.-n. 21(sq.), 27, 28, 129(sq.) Àäîíö Í. 194(sq.), 271(sq.)
qarZami, qarTvela mefe 62 c janaSia s. 91, 142, 143, 144, 155, 159, Àðàêåëÿí Á. Í. 154(sq.)
qasre sasaniani, sparsTa mefe 65, cagareiSvili, el. 31(sq.), 32(sq.), 222, 224(sq.), 273 Àðâåëàäçå Á. 221(sq.), 263(sq.)
69, 75, 84 104(sq.), 174, 175, 176, 179, 182, jandieri e. 249 Àðè÷ñòêåñ Ëàñòèâåðòöû 175(sq.), 188(sq.)
qiqoZe g. 105 192(sq.), 195(sq.), 228(sq.) jaoSvili v. 97(sq.), 207(sq.) Àðóòþíîâà-Ôèäàíÿí Â. À. 180(sq.),
qiSmiSovi s. 117, 118, 119, 120 cankova-petkova g. 172 jorbenaZe s. 13(sq.), 278(sq.) 182(sq.), 190(sq.), 229(sq.)
quji 48, 55 cincaZe i. 120(sq.) juanSeri 39, 75, 84, 85, 88, 281 Àðóòþíÿí Ï. Ò. 135(sq.)
ciciSvilebi 208
R h Áàáàÿí Ë. Î. 233(sq.)
RarRaZe 216 w haiki 22, 23, 24, 44, 45, 46, 88, 89 Áàãðàòèäè 31(sq.), 54(sq.), 191(sq.),
RarRaZeanci 216 wereTeli akaki 276 haikiani arami 24 222(sq.), 233(sq.)
Rukasi (luka), somexTa kaTalikosi hakobiani 270 Áåðèäçå Â. 143(sq.), 162(sq.), 197(sq.)
93 W hamam amatuni 196 Áîðÿí Á. 200(sq.)
Rukasiani 270 WavWavaZe ilia 106, 107, 108, 109, haosi 42, 44, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 68, Áóòêîâ Ï. Ã. 119(sq.)
113, 116, 263, 266, 276 90
y WiWinaZe z. 112, 113, 114, 211, 212 herakle 28 Ãðèãîðèé (ñâ.) 19
yauxCiSvili s. 168 Wubabria r. 261 hmaiak mamikoniani 129 Ãðèãîðèé Áàêóðèàíèñ-äçå 170(sq.),
yubaneiSvili sol. 268 hovhannes drasxanakertci 32 177(sq.), 190(sq.)
x honigmani e. 172 Ãðèãîðÿí Ã. Ì. 233(sq.)
S xanlariani, n. a. 92(sq.)
Äàðáèíÿí-Ìåëèêÿí Ì. Î. 32(sq.)
Saburi, sparseTis mefe 156 xatisovi al. 121 Bagratuns 286
Äæàíàøèà Ñ. 91(sq.), 142(sq.)
Saverdovi amiran (somexi vaWari) 98 xaCatur 250 Berdzenishvili N. 285
Äîíäóà Â. 154 (sq.)
SaniZe a. 167(sq.), 169, 170, 172, 173, xaCaturi 203
177, 190(sq.) xaCaturi, somexTa arqiepiskoposi David 287
Åðåìÿí Ñ. Ò. 90(sq.), 148(sq.)
Sapuh amatuni 196 215
Grigorius 286
Sara aramairis Ze 23 xaCikiani l. 240 Çàãóðñêèé Ë. 97(sq.)
Sardeni 208(sq.) xeCaturi 210 Çàõàðèé Êàíàêåðöè 93(sq.)

304 305
Èîàííèñÿí À. Ð. 154(sq.) Õàíëàðÿí Ë. À. 92(sq.) eTnikuri saxelebi

Êèðàêîñ Ãàíäçàêåöè 92(sq.), 93(sq.), Øàíèäçå À. Ã. 170(sq.), 177(sq.), 190(sq.) a i


237(sq.)
Ýçîâ Ã. 117(sq.) abazgi 177 iberieli 101, 171
Êîðþí 19(sq.)
avRani 93(sq.), 116 (sq.) iverieli 20, 26, 175
Êèøìèøåâ Ñ. Ã., ãåíåðàë-Ëåéòåíàíò
Þçáàøÿí Ê. Í. 31(sq.), 54(sq.), 188(sq.), azerbaijaneli 122, 123 imereli 99
117(sq.), 119(sq.)
221(sq.), 233(sq.) alani 19, 61, 62 ingliseli 126, 127, 139
Ëîìîóðè Í. 189(sq.) Þðèé Áîãîëþáñêèé 148(sq.) albaneli, alvaneli 19, 26, 27, 30, iraneli 15, 17, 18
Ëóêèí Â. Ã. 17(sq.) Þñòèíèàí 194(sq.), 271(sq.) 31 italieli 213
amierkavkasiis xalxi 170, 221, 226
Ìàìóëîâ Ñ. Ñ. 99(sq.), 265(sq.) arabi 31, 84, 152, 195, 196, 198, 222, k
Ìàíàíäÿí ß. À. 194(sq.) ²Õ³Ø³ÑÙ³¹Ë³Ý120 (sq.) 223, 224, 225, 250, 280 kabadokieli 26, 265
Ìàðêîâ À. 100(sq.) ²ñÇëï³Ï»ëȳëïÇí»ñïóÇ 176(sq.) afxazi 12, 19, 86, 87, 97, 175, 177 kavkasieli, kavkasiis xalxi 27, 40,
Í. ß. Ìàðð 18(sq.), 96(sq.), 164(sq.), 41, 42, 44, 45, 46, 48, 53, 53, 58,
¶»áñ·Û³Ý ì. ². 176(sq.) b
183(sq.), 184(sq.) 60, 62, 79, 81, 89, 282
ºñ»ÙÛ³Ý Æ. ü. 187(sq.)
Ìàøòîö 19(sq.) berZeni 16, 18, 25, 34, 48, 50, 64,' 65, Crd. kavkasieli 72
ºñ»ÙÛ³Ý ê. 146(sq.) 78, 164, 171, 175, 184, 185, 186, kaxeli 266, 267
Ìêðòóìÿí Ã. Ã. 223(sq.), 227(sq.)
Ìêðÿí Ì. Ì. 31(sq.) 225, 243
¼³ù³ñdzºñϳÇÝ³μ³½áõÏ 146(sq.) l
Ìíàöàêàíÿí À. Ø. 186(sq.) bizantieli 157, 191, 225, 226, 230,
Ìîâñåñ Õîðåíàöè 31(sq.) È»á 124(sq.), 128(sq.), 135(sq.) 231, 243 lazi 165, 184
Ìóðàäÿí Ï. Ì. 175(sq.), 199(sq.), 203(sq.), branjTa eri 35 laTini 64, 243
ÎÇñ³Ïá붳ÝӳϻóÇ 92(sq.) leki 40, 48, 60, 65, 116, 136
207(sq.)
g
Ìóñõåëèøâèëè Ä. Ë. 260(sq.) Ô»íáݹ ì³ñ¹³å»ï 195(sq.) m
germaneli 99
Íîâîñåëüöåâ À. Ï. 152(sq.) Ú³ÏáμØ³Ý³Ý¹Û³Ý 146(sq.),
gogarebi (tomi) 260 makedoneli 265
guTebi 76 megreli 40, 48, 99, 165, 184
230(sq.)
Îíèàíè À. 160(sq.) mesxi 198, 256
Îðáåëè È. À. 228(sq.) d monRoli 238, 272
سïûáëàõéѳۻóÇ 179(sq.)
Øáõñ³¹Û³Ý ä. Ø. 237(sq.) daRestneli 137
Ïàòêàíîâ Ê. 102(sq.) didoeli 60 o
Ïåòð Âåëèêèé 117(sq.) Þ³Ñݳ½³ñÛ³Ý ². Æ. 234(sq.) durZuki 60 osi 48, 50, 60, 61, 65, 72, 87
ïñåâäî-Øàïóõ Áàãðàòóíè 32(sq.) Þ³Ñݳ½³ñÛ³ÝÎ. 19(sq.) osmalo 92, 121, 250, 251, 258
e
Ñàðäæâåëàäçå Ç. 160(sq.) äáÕáëÛ³Ý ê. ä. 187(sq.) ebraeli 82 p
egriseli 55 parTeli 75
Òåð-Ãåâîíäÿí À. Í. 195(sq.), 222(sq.), ê»μ»áë »åÇëÏáåáë 17(sq.) espaneli 190 paWaniki 60
224(sq.) êï»÷³Ýáëî³ñáÝ»óDzëáÕÇÏ 37
Òèãðàí âòîðîé 194(sq.) 193(sq.) r
Òîðîñÿí Õ. 233(sq.) T romaeli 15, 18, 27, 30, 52, 66, 72, 171,
Òîêàðñêèé Í. Ì. 91(sq.), 142(sq.) î»ñ–Ô»íáݹÛÝ 223(sq.)
TaTar-monRoli 240 179, 265, 279
ö³íëïáë´áõ½³Ý¹ 20(sq.) Turqi 47, 48, 102, 136, 187, 272 rusi 99, 107, 134, 136, 138, 148, 204,
Óëáàáÿí Á. À. 235(sq.)
Turqmani 92, 238 221, 553, 272
TuSi 98

306 307
s 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 59-68, geografiuli saxelebi
sabWoTa kavSiris xalxi 221 72-75, 78-80, 82, 84-89, 91, 92, 93,
94, 96, 99, 101, 102, 104, 105, 107, a araradis qveyana (vanis tbis sax.)
sarkinozi 84, 86
108-116, 121, 122, 123, 124, 125, aboci 43, 85 22
selCuki 179, 227, 235, 236
127, 129, 131-138, 141, 149, 154, abuli 261 aras mTebi 130
selCukiani Turqi 40, 45, 130, 232,
156, 157, 164-166, 168, 169, 171, agarani 272 araratis gavari 205
239
173-178, 180, 181, 184-186, 189- agulisi 160 araratis mTa 46
sirieli 15, 16, 164
192-194, 196, 197, 198, 202, 204- adarbadagani 76, 87 araratis olqi 124
somexi 13, 15, 21, 22, 24, 25, 28-30,
210, 211(sq.), 212-214, 216, 219, adrianopoli 55 araqsi 43, 45, 107
35, 38-42, 44-53, 56-68, 70, 72-75,
226-228, 230, 231, 236-238, 240, avlabari 120 areSti 258
78, 84-87, 90-92, 97-100, 102, 105-
241, 243, 250, 252, 256-258, 260, azavreTi 261 arzrumi, erzrumi 247, 256, 269
109, 112, 113, 115, 116, 120, 122,
262, 263, 266, 267, 270, 272, 273, azia 26, 199, 202 armaviri (dasax. punqti) 23
124-138, 140-142, 148, 150, 151,
153, 154, 156, 157, 165, 169-172, 276, 277, 280-282 azerbaijani 12, 122, 139, 140, 277 armazi (geograf. punqti) 250
174, 175, 177, 178, 180-182, 184, `qarTveli grigoriani~ 211, 213- aTonis qarTvelTa monasteri 171, armazis cixe 68, 85
186, 187, 189, 190, 191, 194, 196, 215 178, 190, 192, 197 `arminia~ 222, 223, 225, 226,
198-203, 205, 206, 209, 211(sq.), akanis 160 arnis 160
212, 214, 215, 218, 219, 222, 226- y aksigomsi 160 artaani 196
228, 234, 237-244, 247-249, 253, yivCaRi 72, 118, 148 akura 201 artani 59, 61
256-261, 263-267, 270-273, 275, alastani 261 artanujis saerisTavo 198
x albaneTi 16, 18, 31, 152, 186, 223, artanujis cixe 197
277, 279, 280, 282,
somexi qalkedonitebi 163-166, 168, xazari 46, 47, 65, 68 224 arcaxi 93, 124, 130, 239
172, 174, 177, 178, 181-183, 185, xevsuri 98 alberis 160 asisfori 196
189, 193, 198, 273, 283 amerika 126 asurastani 49, 50, 51, 52
j amierkavkasia 9, 12, 14, 20, 32, 35, 43, asureTi 26
somexi mosaxleoba 96, 97, 122, 123,
166, 199, 207, 208, 209, 210, 211, jiqi 60 100, 101, 102, 105, 111, 115, 119, atropatena 26
213, 215, 216, 219, 220(sq.), 247, 122, 123, 125, 127, 135, 141 (sq.), afxazeTi 97
h 144, 149, 151, 152, 153, 154, aSoci 132
249, 250, 251, 253, 259, 267, 269,
270, 276 heri 40 174(sq.), 176(sq.), 188, 189, 198, aSS 121
sparseli 15, 47, 50, 51, 58, 62, 63, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 229, aWara 196
64, 65, 67, 68, 69, 73, 75, 76, 77, 78, 230, 231, 232, 237, 244(sq.), 252, axali naxiWevani 205
àáõàçåö 18(sq.), 19
92, 93, 117, 130, 156, 243, 279 253, 254, 269, 275, 276, 277 axali julfa 205
àëàí 18(sq.), 19
ananuri 120 axalqalaqi 128, 140, 247, 249, 250,
àëáàíåö 19
u anisi (q.) 87, 124, 179, 190, 192, 236 251, 256, 269
àðìÿíèí 18(sq.), 99(sq.), 123(sq.),
urartueli 249 anisis samefo 38, 225, 227, 229, 230, axalqalaqis mazra 121, 122, 125, 139
148(sq.), 265(sq.)
231 axalqalaqis wyali 248
f ãðóçèí 18(sq.), 19, 123(sq.), 148(sq.) anisis cixe 228, 229 axalcixe 256
frangi 102 antioqia 181, 243 axalcixis mazra 125
Ð³Û 20(sq.), 22(sq.), 93(sq.), 106(sq.), agarani 132 axpati 148
q 151(sq.), 187(sq.), 223(sq.), 240(sq.) arabeTi 31(sq.), axuriani md. 93
qarTveli 9, 13, 19, 26, 27, 30, 31, 34, arabTa saxalifo 226
b
35, 37, 40, 44, 45, 46, 47, 48, 49, aragaci (mTa) 23, 130
`arakova~ 261 babiloni 22, 44, 52, 265
arani 222 bagrevandi 60, 62
bavra 261

308 309
bazari 201 gogarene 27, 155, 194, 260 elizavetopolis gubernia 128 125, 126, 127, 129(sq.), 132, 135,
baTumi 97, 126, 127(sq.) gori 97, 126, 201, 216, 269 erasxi md. 23 137, 138, 141(sq.), 148, 151(sq.),
baTumis olqi 126 gorisTavi 201 erevani 89(sq.), 93, 97, 133, 142, 149, 153(sq.), 154(sq.), 159(sq.), 160,
bambakis mTebi 271 gorisjvris somxuri eklesia 154, 174, 177, 188, 199, 203(sq.), 161, 164(sq.), 167(sq.),168(sq.),
bambak-Sorageli 97 (Calabandis saydari) 203 246, 247, 261 172(sq.), 173(sq.), 174(sq.), 181(sq.),
bana 197, 272 gugareTi 128, 131, 132, 133, 135, 154, erevnis gubernia 122 193(sq.), 196(sq.), 197(sq.), 199,
baraleTi 258 239, 271 eruSeTi 34 203, 206, 207, 208, 210(sq.),
bardavi 223 gugarqi 20, 124, 128, 155, 194, 217, eStio 258 218(sq.), 220(sq.), 221(sq.), 222(sq.),
basiani 60, 187 239, 247, 251, 254, 260, 271 extila 261 223(sq.), 225(sq.), 228(sq.), 231(sq.),
baRdadi 265 aR. gugarqi 130 238(sq.), 243(sq.), 244, 251(sq.), 252,
beiruTi 255 Cr.-aR. gugarqi 260 v 254(sq.), 255, 258(sq.), 264, 266,
berduji md. 42, 43 gumbri 121 vanis tba 22, 23, 24, 42, 44, 188, 192 268(sq.), 278(sq.), 284
berlini 121 gurgenis zRva 42, 87 vaspurakani 35 Tbilisis gubernia 122, 254
bizantia 156, 17, 32-34, 37, 38, 41, gurjistanis vilaieTi 238, 239, 250 vaspurakanis samefo 54, 227 Tbilisis samebis taZari 253
55, 68, 74, 131, 156, 162, 171, 174, vaRarSapati 94 Tbilisis wm. giorgis somxuri
182, 187, 189, 191, 192, 196, 224, d `vahramianTa samTavro~ 235, 236 eklesia 203
226, 227, 231, 241, 262, 265, 280, dadeSi 258 vixiki sof. 181 TeTriwyaro 259
281 daviT garejis veli 140 vladikavkazi 118 Telavi 134, 206, 269
bodbe 35 daviT garejis monasteri 273 Tetalia 26
bodbisxevi 201 daTvisi 160 z `Trelq~ 245
bolnisi 132, 160, 161, 259 damasko 222 `zabaxa~ 249 TrialeTi 132
bolnisis sioni 219 dariali 89 zadenis mTa 80 TurqeTi 97, 120, 125, 126, 139, 257,
bolnofori 260 darialis cixe 61 zaqaTalis olqi 140 277
borCalo 93, 97, 139 darubandi 89 zaqarianTa samTavro 235 Tuxarisi 46
borCalos mazra 121, 122, 125, 126, dasavleTis zRva 26 zemo ubani 108 Tuxarisis saerisTavo 198
134, 139 debeda-Cai md. 260 zemo qarTli 178, 258 `TfRis~ 239
breZa 215 demoTis cixe 61 zerti 204, 214
breZis grigol ganmanaTleblis derbendi 222 zertis wm. giorgis eklesia 214 i
monasteri 215, 216 dvini 223, 236 zindisi 161 iberia 18, 19, 21(sq.), 131, 154, 155,
breZis wm. giorgis eklesia 215, 216 dvliswyali 248 156, 171, 185, 190, 191, 192, 193,
britaneTi 125 `didi somxeTi~ 107, 123, 125, 141, T 194, 198, 223, 226, 249, 250, 260
bulgareTi 167(sq.), 173(sq.) 193, 244, 146, 247, 283 Tavfaravnis wyali 248 `iberiis Temi~ 225
burnaSeTi 258 dmanisi 132, 160, 161, 259 TamaraSeni 201 iberiis sakatebano 225
buqaresti 164 duisi 161 Tbilisi 13(sq.), 19(sq.), 21(sq.), ierusalimi 35, 82
27(sq.), 28(sq.), 29(sq.), 31(sq.), iveria 20
g e 32(sq.), 34(sq.), 36(sq.), 37(sq.), imereTi 252
ganZa 87, 136, 261 egvipte 265 38(sq.), 43(sq.), 53(sq.), 57(sq.), inglisi 121, 125, 126
ganZaki 93 egrisi 43, 47, 50, 75 58(sq.), 66(sq.), 68(sq.), 69(sq.), indoeTi 200
ganja 116, 126 evropa 126, 199, 202 71(sq.), 83(sq.), 88(sq.), 89(sq.), indoelTa qveyana 66
gardabani 131 evfrati 107 90(sq.), 92(sq.), 93(sq.), 94, 97(sq.), irani 15, 17, 27, 33, 65, 66, 152, 156,
gelaquni 24, 130 eldaris veli 140 99, 100, 102(sq.), 103(sq.), 104(sq.), 200, 205, 224, 280
geli 24 elarbini 217 105(sq.), 107(sq.), 110(sq.), 111(sq.), iranis azerbaijani 97
germania 121, 125 elias mTa 253 112, 113(sq.), 116(sq.), 117(sq.), italia 200
gogarani sof. 260 elizavetopoli 126 118(sq.), 119(sq.), 120, 121, 123,

310 311
iSxani 163, 165, 166, 184, 197, 272, konstantinopolis aia sofias ta- mcire azia 152, 197 ruseTi 95, 86, 98, 99, 100, 101, 109,
273 Zari 262 mcxeTa 57, 67, 76, 80, 82, 85, 126, 162, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
koruSeTi 258 220 122, 126, 130, 133, 134, 139, 140,
k koxtasTavi 240 mcxeTis jvris monasteri 220, 263, 152, 200, 206, 221, 255, 256, 272,
kavkasia 11, 12, 17, 18, 19, 21(sq.), 24, krwanisi 160 264 276, 277, 283,
26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 36, 38, ktezifoni 17, 280 ruseTis imperia 253
39, 40, 41, 44, 45, 46, 59, 64, 70, n ruisi 160
72, 73, 74, 75, 76, 79, 81, 84, 86, 87, l nasomxari 201 ruxi 201
88, 89, 90, 92, 93, 95, 96, 98, 100, lagodexis raioni 266 naxWevani 60
101, 105, 106, 109, 110, 112, 119, lilo 206 nigali 296 s
121, 123, 124, 126, 136, 139, 141, lixi 42 nizibini 26 sabereebi 273
144, 149, 150, 151, 152, 154, 155, lore 234, 272 niCbisi 204 saberZneTi 49, 77, 78, 80, 244
157, 159, 221, 222, 226, 229, 232, lore-bambaki 272 nukriani 201 sabWoTa kavSiri 143, 149, 159, 221,
236, 239(sq.), 241, 242, 243, 244, lore-taSiri 128, 130, 135, 229 246
249, 264, 274, 277, 279, 280, 281, o sabWoTa saqarTvelo 161
282 m oTxTa eklesia 273 saloSeTi 258
samxr. kavkasia 22, 23, 96, 139, 140 magnezia 52 oloda 258 samSvilde 42, 130, 272
Crd. kavkasia 72 madrasi 94 oreTis zRva 42 samSvildis saerisTavo 43,
kavkasioni, mTa kavkasia 31, 42, 46, manglisi 34, 160, 161 orxofia 258 samcxe 195, 247
62 mangleacfori 260 orja 258 samcxe-javaxeTi 97, 245, 256
kala 208 marneuli 259 oseTi 67 samwevrisi 161
kalmaxis saerisTavo 198 maroko 265 osmaleTi 122, 134 sankt-peterburgi 18(sq.), 101, 106,
kalmaxis cixe 196 martyofis veli 93 oSki 163, 181, 197, 272 110, 277
kambeCani 275 maRaro 201 sasanianTa irani 17, 72
kari 232 maCxaani 201 p sasanianTa saxelmwifo 66
karini 190, 192, 261 maxl. aRmosavleTi 22, 151(sq.), 155, palan-kurdani 87 safrangeTi 121, 221
karinis olqi 154, 155 158, 225 palestina 26 safurcle 217
karwaxi 131 mahkanaberdi 148 parTia 26, 64, 66, 75, 84, 155 saqarTvelo 12, 13, 16, 21(sq.), 29(sq.),
kaspiis zRva 88, 90, 126 mesopotamia 152 pariadris sanaxebi 131 31(sq.), 37(sq.), 38-41, 43(sq.), 44,
kaxeTi 93, 114, 199, 200, 203, 204, 206, mesxeTi 97, 126, 198, 251(sq.) pariadris ferdobebi 155 45, 49, 51(sq.), 53-56, 57(sq.), 58-
212, 245, 251, 252 `mefis qalaqi~ 206 parizi 19(sq.), 127, 220 60, 64(sq.), 67-69, 70(sq.), 74, 75,
kaxeT-hereTi 269 miraSxani 258 parxali 197, 272 81, 82, 83(sq.), 88, 90-93, 95-99,
kesaria 243 mirzaani 201 petriwoni 164, 167 101, 103-107, 110(sq.), 112, 113(sq.),
kvarSa 258 mijnaZori 166 petriwonis monasteri 165, 166, 169, 115-119, 120(sq.), 121, 122, 124,
kvirikianTa samefo 130 movakani 75, 76 170, 171, 173, 178, 183, 190(sq.), 125, 126(sq.), 127, 128(sq.), 129(sq.),
kilikia 126 moskovi 53(sq.), 106, 174, 188, 264, 273 130-135, 137-141, 144-151, 153(sq.),
kiolni 162, 262 271 ponto 27 154, 156-164, 174, 176, 190, 191,
klarjeTi 42, 43, 148, 164, 184, 185, mtkvar-araqsis wyalgamyofi 193 pontos zRva 26, 42, 88, 90 193, 195, 199-202, 203(sq.), 204-
193, 194, 195, 196 mtkvari 20, 33, 42, 43, 44, 45, 59, 79, 208, 209(sq.), 210-215, 218, 219,
`klarjq~ 245 87, 107, 126, 131, 155, 239 r 220(sq.), 224(sq.), 225(sq.), 228,
kola 43, 196 mtueris cixe 46 rabati 217 230-234, 236-240, 243, 244(sq.), 245,
kolbofori 260 mudrosi 125 rani 75, 76, 224 246, 249, 251-257, 258(sq.), 259,
konstantinopoli 32 muxrani 204 raxsi 43, 79 260(sq.), 261, 263-270, 272, 275-
romi18, 19, 28, 66, 72, 155, 156 277, 280, 282-284

312 313
aRm. saqarTvelo 100, 114, 155, 190, Crdilo somxeTi 124, 125, 158, 232, fxoveli 201 S
201, 220, 221, 226, 239, 266, 269, 234, 269 Savi zRva 126
284 Crd-aRm. somxeTi 234, 240, q
SavSeTi 196
das. saqarTvelo 64, 65, 230 Crd-das. somxeTi 184, 185 qalaqni araratisani 47 SavSeT-klarjeTi 197
samxr. saqarTvelo 143, 154, 251, 252 centraluri somxeTi 232 `qarasun aRbiur~ (ormoci wyaro) Sami 76
samxr-das. saqarTvelo 149, 163, somxiTi 49, 51, 52, 59, 63, 76, 78, 132, 248 SamSadini 272
197, 258 134, 254, 275 qarTli 20, 21(sq.), 26-38, 43, 49-52, Sarvani 87
saRore (sof.) 201 soxumi 97 54, 56-64, 66-69, 71-74, 76-83, 86, Satberdi 166, 197
sacxenisi 160 stamboli 93 87, 89, 93, 114, 132, 152, 153, 155, Sida qarTli 12, 46, 86
saxalifo 280 sxvilisi 161 177,185, 191-195, 198-200, 203, Siraki 23, 38, 226, 228, 229
sevanis tba 24, 271 204, 206, 212, 216, 218, 219, 221- Sirakuani 60, 62
selevkia 16 t 224, 228, 239, 244, 249-252, 258, Sua azia 256
selevkidebis samefo 49, 54 tabaxmela 201 260, 279, 280, 281
sivnieTi 24, 31, 35, 37, 93, 137, 235, `taiq~ 245, 271, 274 `qarTlis axalqalaqi~ 206 C
236, tao 42, 43, 131, 148, 157, 162, 164, qarTl-kaxeTi 35, 94, 98, 112, 115, Cixori 201
sivnieTis samTavro 235 174, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 117, 118, 120, 206 CunCxa 258
siria 152, 222, 244 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, qvemo ubani 208 Cxari 201
siuniqi 130, 239 196, 197, 198, 199, 227, 229, 272, qvemo tao 196
siRnaRi 134, 269 273, 274 qvemo qarTli 20, 21(sq.), 27, 97, c
svaneTi 144 samxr. tao 189, 190, 191, 193, 195, 196 128(sq.), 129, 130, 132, 133, 134, celis tba 61
sparseTi 15, 20, 38, 52, 57, 63, 64, 65, tao-klarjeTi 142, 143, 144, 162, 178, 206, 219, 228, 239, 240, 245, curtavi 128, 129, 210, 219
71, 72, 75-78, 80, 84, 117, 120, 129, 163, 164, 165, 168, 169, 170, 171, 247, 251, 252, 254, 260, 271, 272,
131, 133, 134, 156 172, 178, 179, 182, 183, 184, 185, 273, 283 Z
sparseTis azerbaijani 126 186, 193, 196, 197, 197, 198, 199, qvemo xaCeni 235 Zorogeti 145
speri 131, 193 245, 273, 283 qvewafori 260
speris zRva 43 taroni 227 qinZari 217 w
speris olqi 154, 155 taSiri 128, 132 quTaisi 138, 160, 201 walka 97
somxeTi 9, 12-22, 24-33, 35, 36, 41, taSir-Zoragetis samefo 228, 272 wina azia 44, 75, 244
43-46, 49, 51, 53, 54, 56-60, 62-65, taZrisi 161 R wkadisi 161
66(sq.), 67-69, 71-78, 81, 84, 88, tekoris taZari (somxeTi) 242 Rado 42 wnisi 161
90-94, 105, 106, 108, 114, 121-125, tibaani 201 Rrtila 37, 274 wobofori 260
127, 128, 130-135, 137, 139, 140, tirZnisi 161 wunda 57, 59, 61, 258
142, 144-147, 149-157, 161, 162, toloSi 258 y wundis saerisTavo 250
170, 183-185, 187, 193-195, 202, trapizoni 89 yazaxi 93
211, 212, 218-230, 232-239, 241- tfilisi 18(sq.), 66(sq.), 105(sq.), 131, yanda 216 W
243, 246, 247, 251, 252, 254-261, 145(sq.), 260(sq.) yarabaRi 12, 123, 137, 277 WobareTi 258
263-265, 268, 271, 272, 275-277, aRm. yarabaRi 122 Woris cixesimagre 31
279-283 u yaraia 206 Worox-evfratis wyalgamyofi 193
aRm. somxeTi 156, 224 ufliscixe 87 yarai-Siraqis veli 140 Woroxi md. 43 107, 196, 271
das. somxeTi 16, 224, 279 yarsi 236 Woroxis xeoba 107
zaqarianeli somxeTi 234 f yarsis samefo 229
`zaqariduli somxeTi~ 232 fazisi 160 yvibisi 161 x
faniani 201 yirxbulaxi 248 xazareTi 46, 47
faravnis tba 217, 275 yulaRisi 161 xanZTa 197

314 315
xaCeni 124 Russia 287, 288 93(sq.), 99(sq.), 135(sq.), 151(sq.), 263(sq.)
xaCenis samTavro 235 152(sq.), 188(sq.), 191(sq.), 233(sq.), Òèôëèñ 112(sq.), 117(sq.)
xaxuli 197, 272 Tao-Klardgeti 288, 289 237(sq.), 265(sq.)
xerTvisi 160 Tbilisi 289 Õà÷åíñêîå êíÿæåñòâî 235(sq.)
xmelTaSua zRva 42, 44, 126 Turkey 288 Ïåòðèöîíñêèé ìîíàñòûðü 177(sq.),
xoreni 261 189(sq.)
²Ë³Éù³É³ù 128(sq.)
xorzeni 131 Ïåòðîãðàä 96(sq.), 205(sq.)
àðàáñêèé Õàëèôàò 195(sq.), 222(sq.),
xorZene 155 Ïåðåäíÿÿ Àçèÿ 102(sq.) ºñ»õ³Ý 17(sq.), 20(sq.), 120(sq.),
224(sq.)
xospia sof. 262 Àðìåíèÿ 20(sq.), 91(sq.), 96(sq.), 142(sq.), 35(sq.), 146(sq.), 51(sq.), 175(sq.),
Ðèì 194(sq.)
xunani 43, 46 151(sq.), 194(sq.), 195(sq.), 200(sq.), 76(sq.), 87(sq.), 89(sq.), 230(sq.),
xrami md. 127 205(sq.), 222(sq.), 223(sq.), 224(sq.), Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 119(sq.), 136(sq.) 234(sq.), 237(sq.), 239(sq.), 240(sq.)
233(sq.), 237(sq.), 271(sq.) Ñðåäíÿÿ Àçèÿ 151(sq.)
j ÈáéÇ 128(sq.)
Àõàëöèõå 97(sq.) Ñþíèê 233(sq.)
javaxeTi 57, 60, 61, 140, 217, 218,
239, 247, 248, 249, 250, 251, 252, Áàêó 123(sq.) Òàî-Êëàðäæåòè 143(sq.), 162(sq.), ÂÇýÉÇë 92(sq.), 106(sq.)
254, 255, 256, 257, 258, 259, 262 Áîëãàðèÿ 170(sq.) 197(sq.)
Ú³Û³ëï³Ý 187(sq.), 237(sq.)
`javaxq~ 239, 245, 254, 256, 257, 258, Òáèëèñè 91(sq.), 128(sq.), 142(sq.),
259, 260, 274 Âàí 102(sq.) 143(sq.), 162(sq.), 179(sq.), 195(sq.), Ô³ñ³μ³Õ 124(sq.), 128(sq.)
jazireTi 76 Âèçàíòèéñêàÿ èìïåðèÿ 180(sq.), 190(sq.), 201(sq.), 207(sq.), 221(sq.), 260(sq.),
janjRa 258 229(sq.) ØáëÏí³ 187(sq.)
jiqeTi 87 Âèçàíòèÿ 31(sq.), 54(sq.), 191(sq.),
222(sq.), 233(sq.), 236(sq.), 239(sq.) æ³í³Ëù 255(sq.)
h Âîñòî÷íàÿ Ãðóçèÿ 128(sq.), 260(sq.)
haikaSeni (sof.) 22 ê.ä»ï»ñμáõñ· 37(sq.), 177(sq.),
haiqi 23 Ãðóçèÿ 99(sq.), 199(sq.), 201(sq.),207(sq.), 193(sq.), 195(sq.)
harqi (zeganis saxeli) 22 211(sq.), 221(sq.), 263(sq.), 265(sq.)
ì³Õ³ñÕ³å³ï 179(sq.)
hereTi 37, 42, 43, 75, 76, 275
Åðåâàí 16(sq.), 19(sq.), 20(sq.), 28(sq.),
hioc Zori (somxTa xevi) 23
31(sq.), 32(sq.), 90(sq.), 99(sq.),
holandia 200
142(sq.), 151(sq.), 154(sq.), 180(sq.),
horani (siria) 244
186(sq.), 194(sq.), 195(sq.), 199(sq.),
201(sq.), 207(sq.), 222(sq.), 223(sq.),
228(sq.), 233(sq.), 235(sq.), 171(sq.)
Armenia 285, 286, 287, 288, 289
Çàêàâêàçüå 100(sq.), 119(sq.), 152(sq.),
Byzantium 287 205(sq.), 236(sq.), 239(sq.)

Caucasus 285, 286, 287 Èðàí 17(sq.), 151(sq.)

Dvini 286 Êàâêàçñêàÿ Àëáàíèÿ 186(sq.)


Êàðòëè 199(sq.), 201(sq.), 211(sq.)
Georgia 285, 286, 287, 288, 289
Êàõåòèÿ 199(sq.), 201(sq.), 211(sq.),
Iran 286 223(sq.), 227(sq.)

Kartli 285, 286, 288 Ìîñêâà 17(sq.), 31(sq.), 54(sq.), 92(sq.),


Kteziphon 286
316 317
gamocemis redaqtorebi leila sixaruliZe
rusiko kaiSauri

gamomcemloba artanuji
Tbilisi, ilia WavWavaZis gamz. 17 b.
25-05-22, 91-22-83, 8(93) 25-05-22.
www. artanuji.ge
artanuji@telenet.ge

You might also like